Vitruvius; Rode, August, Marci Vitruvii Pollionis De architectura libri decem : ope codicis Guelferbytani, editionis principis, ceterorumque subsidiorum recensuit, et glossario in quo vocabula artis propria Germ. Ital. Gall. et Angl. explicantur, 1800

Bibliographic information

Author: Vitruvius; Rode, August
Title: Marci Vitruvii Pollionis De architectura libri decem : ope codicis Guelferbytani, editionis principis, ceterorumque subsidiorum recensuit, et glossario in quo vocabula artis propria Germ. Ital. Gall. et Angl. explicantur
Year: 1800
City: Berolini
Publisher: Mylius

Permanent URL

Document ID: MPIWG:12567WBE
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:12567WBE

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
Table of contents
1. Page: 0
2. EXLIBRIS ANNO SCHMIEDEN-SCHMIDTGEN GEBOREN 30. MAI 1910 GEFALLEN 9. FUNI 1940 KUNST Page: 2
3. MARCI VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM OPE CODICIS GUELFERBYTANI, EDITIONIS PRINCIPIS, CETERORUMQUE SUBSIDIORUM RECENSUIT, ET GLOSSARIO IN QUO VOCABULA ARTIS PROPRIA GERM. ITAL. GALL. ET ANGL. EXPLICANTUR, ILLUSTRAVIT AUGUSTUS RODE DESSAVIENSIS. Page: 5
4. BEROLINI, SUMPTIBUS AUGUSTI MYLII 1800 Page: 5
5. AUGUSTUS RODE LECTURIS. Page: 7
6. NOTITIA LITERARIA DE M. VITRUVIO POLLIONE EX JO. ALB. FABRICII BIBLIOTHECA LATINA A JO. AUG. ERNESTI AUCTIUS EDITA TOM. I. C. 17; ADDITIS QUIBUSDAM SUPPLEMENTIS. Vitruvii nomen et aetas. Page: 11
7. Libri X. de architectura. Page: 12
8. Cardani de Vitruvii ingenio judicium. Page: 13
9. Editiones. Page: 13
10. Commentarii et Interpretationes. Page: 15
11. Verſiones. Page: 17
12. (Addendae Verſiones.) Page: 18
13. Epitome. Page: 18
14. NOTITIA DE M. VITRUVIO POLLIONE, EX LIBERIS EJUS. BREVIARIUM CAPITUM. Page: 19
15. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER PRIMUS. PRAEFATIO. Page: 27
16. CAPUT I. Quid ſit architectura et de architectis inſtituendis. Page: 29
17. CAPUT II. Ex quibus rebus architectura conſtet. Page: 35
18. CAPUT III. De partibus et terminationibus architecturae. Page: 39
19. CAPUT IV. De electione locorum ſalubrium. Page: 40
20. CAPUT V. De ſundamentis murorum et turrium. Page: 44
21. CAPUT VI. De diviſione et dispoſitione operum, quae intra muros ſunt. Page: 47
22. CAPUT VII. De electione locorum ad uſum communem civitatis. Page: 52
23. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTUR A LIBER SECUNDUS. PRAEFATIO. Page: 54
24. CAPUT I. De priscorum hominum vita, et de initiis humanitatis atque tectorum, et incrementis eorum. Page: 56
25. CAPUT II. De principiis rerum ſecundum phyſicorum opiniones. Page: 60
26. CAPUT III. De Iateribus. Page: 60
27. CAPUT IV. De Arena. Page: 62
28. CAPUT V. De Calce. Page: 63
29. CAPUT VI. De pulvere Puteolano. Page: 64
30. CAPUT VII. De lapicidinis. Page: 67
31. CAPUT VIII. De generibus ſtructurae. Page: 69
32. CAPUT IX. De Materia. Page: 75
33. CAPUT X. De abiete ſupernate et inſernate, cum Apennini deſcriptione. Page: 81
34. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER TERTIUS. PRAEFATIO. Page: 83
35. CAPUT I. De ſacrarum aedium compoſitione et ſymmetriis. Page: 85
36. CAPUT II. De quinque aedium ſpeciebus. Page: 90
37. CAPUT III. De fundationibus et columnis Ionicis atque earum ornatu. Page: 94
38. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER QUARTUS. PRAEFATIO. Page: 102
39. CAPUT I. De tribus generibus columnarum earumque inventione, et de capituli Corinthii ſymmetria. Page: 103
40. CAPUT II. De ornamentis columnarum. Page: 107
41. CAPUT III. De ratione Dorica. Page: 109
42. CAPUT IV. De interiore cellarum et pronai diſtributione. Page: 113
43. CAPUT V. De aedibus conſtituendis ſecundum regiones. Page: 115
44. CAPUT VI. De oſtiorum ſacrarum aedium rationibus. Page: 115
45. CAPUT VII. De ratione Tuſcanica; de aedibus rotundis, aliisque generibus aedium ſacrarum. Page: 118
46. CAPUT VIII. De aris deorum ordinandis. Page: 121
47. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER QUINTUS. PRAEFATIO. Page: 123
48. CAPUT I. De foro, baſilicisque. Page: 125
49. CAPUT II. De aerario, carcere et curia. Page: 128
50. CAPUT III. De theatro ejusque ſalubri conſtitutione. Page: 128
51. CAPUT IV. De harmonia. Page: 131
52. CAPUT V. De theatri vaſis. Page: 134
53. CAPUT VI. De conformatione theatri facienda. Page: 136
54. CAPUT VII. De porticu et reliquis partibus theatri. Page: 137
55. CAPUT VIII. De tribus ſcenarum generibus, et theatris Graecorum. Page: 139
56. CAPUT IX. De porticibus poſt ſcenam et ambulationibus. Page: 141
57. CAPUT X. De balnearum diſpoſitionibus et partibus. Page: 144
58. CAPUT XI. De palaeſtrarum aediſicatione. Page: 146
59. CAPUT XII. De portubus et ſtructuris in aqua faciendis. Page: 147
60. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER SEXTUS. PRAEFATIO. Page: 151
61. CAPUT I. De aediſiciis disponendis ſecundum locorum proprietates. Page: 154
62. CAPUT II. De aedificiorum priυatorum proportionibus et menſuris ſecundum naturam locorum. Page: 158
63. CAPUT III. De caυis aedium ſiυe atriis, de alis, tablina et periſtylio. Page: 160
64. (IV.) Page: 161
65. CAPUT V. De tricliniis, oecis, exedris, pinacothecis et eorum dimenſionibus. Page: 162
66. CAPUT VI. De oecis more Graeco. Page: 163
67. CAPUT VII. Ad quas coeli regiones, quaeque aediſiciorum genera ſpectare debeant, ut uſui et ſalubritati ſint idonea. Page: 164
68. CAPUT VIII. De aediſiciorum propriis locis, et generibus ad quascunque perſonarum qualitates convenientibus Page: 165
69. CAPUT IX. De ruſticorum aediſiciorum rationibus. Page: 166
70. CAPUT X. De Graecorum aedificiorum eorumque partium diſpoſitione. Page: 169
71. CAPUT XI. De ſirmitate aediſiciorum, hypogeis, aediſiciis quae pilatim aguntur, et ſubſtructionibus. Page: 171
72. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER SEPTIMUS. PRAEFATIO. Page: 175
73. CAPUT I. Deruderatione. Page: 181
74. CAPUT II. De maceratione calcis ad albaria opera perſicienda. Page: 183
75. CAPUT III. De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione, et tectorio opere. Page: 184
76. CAPUT IV. De politionibus in humidis locis; de ornatu politionis, et pavimento Graecorum hibernaculorum. Page: 187
77. CAPUT V. De ratione pingendi in aediſiciis. Page: 189
78. CAPUT VI. De marmore quomodo paretur ad tectoria. Page: 192
79. CAPUT VII. De nativis coloribus. Page: 193
80. CAPUT VIII. De Minio et Argento vivo. Page: 194
81. CAPUT IX. De Minii temperatura. Page: 195
82. CAPUT X. De coloribus qui arte fiunt; de atramento. Page: 196
83. CAPUT XI. De caeruleo et uſta. Page: 197
84. CAPUT XII. De ceruſſa, aerugine et ſandaraca. Page: 198
85. CAPUT XIII. De oſtro. Page: 198
86. CAPUT XIV. De infectivis. Page: 199
87. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER OCTAVUS. PRAEFATIO. Page: 201
88. CAPUT I. De aquae inventionibus. Page: 203
89. CAPUT II. De aqua imbrium. Page: 206
90. CAPUT III. De aquis calidis, et de variorum ſontium, ſluminum, lacuumque natura. Page: 208
91. CAPUT IV. De proprietate item nonnullorum locorum et fontiun. Page: 216
92. CAPUT V. De aquarum experimentis. Page: 218
93. CAPUT VI. De librationibus aquarum et inſtrumentis ad hunc uſum. Page: 219
94. CAPUT VII. De ductionibus aquarum; de puteorum ſoſſionibus; de ciſternis, etε de Signinis operibus. Page: 220
95. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER NONUS. PRAEFATIO. Page: 225
96. (CAPUT I.) Page: 226
97. (CAPUT II.) Page: 227
98. (CAPUT III.) Page: 228
99. CAPUT I. (IV.) De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per umbram inventis, et mundo atque planetis. Page: 231
100. CAPUT (V.) II. De Solis curſu per duodecim ſigna. Page: 238
101. CAPUT III. (VI.) De ſideribus quae ſunt a zodiaco ad ſeptentrionem. Page: 239
102. CAPUT IV. (VII.) De ſideribus quae ſunt a zodiaco ad meridiem. Page: 241
103. CAPUT V. (VIII.) De horologiorum rationibus et umbris gnomonum aequinoctiali tempore Romae, et nonnullis aliis locis. Page: 243
104. CAPUT VI. (IX.) De quorundam horologiorum ratione, et inventoribus. Page: 246
105. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER DECIMUS. PRAEFATIO. Page: 251
106. CAPUT I. De machina et ejus ab organo diſferentia. Page: 252
107. CAPUT II. De machinis tractoriis. Page: 254
108. CAPUT III. De alia machina tractoria. Page: 255
109. CAPUT IV. Similis ſuperiori machina, cui coloſſicotera tutius committi poſſunt, im-mutata duntaxat ſucula in tympanum. Page: 256
110. CAPUT V. Aliud machinae tractoriae genus, Polyſpaſtos. Page: 257
111. CAPUT VI. Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad gravia onera ducenda. Page: 258
112. CAPUT VII. De inventione lapicidinae qua templum Dianae Epheſiae conſtructum eſt. Page: 260
113. CAPUT VIII. De porrecto et rotundatione machinarum ad onerum levationes. Page: 260
114. CAPUT IX. De organorum ad aquam hauriendam generibus et primum de tympano. Page: 263
115. CAPUT X. De alio tympano, et hydromylis. Page: 264
116. CAPUT XI. De cochlea quae magnam copiam extollit aquae, ſed non tam alte. Page: 265
117. CAPUT XII. De Cteſibica machina, quae altiſſime extollit aquam. Page: 267
118. CAPUT XIII. De Hydraulicis. Page: 268
119. CAPUT XIV. Qua ratione rheda vel navi vecti, peractum iter dimetiamur. Page: 270
120. CAPUT XV. De catapultarum et ſcorpionum rationibus. Page: 273
121. CAPUT XVI. De baliſtarum rationibus. Page: 275
122. CAPUT XVII. De baliſtarum proportionibus. Page: 276
123. CAPUT XVIII. De catapultarum baliſtarumque contentionibus et temperaturis. Page: 278
124. CAPUT XIX. De oppugnatorüs rebus. Page: 279
125. CAPUT XX. De teſtudine ad congeſtionem foſſarum paranda. Page: 281
126. CAPUT XXI. De aliis teſtudinibus. Page: 282
127. CAPUT XXII. De repugnatoriis. Page: 285
128. Peroratio. Page: 288
129. (G. Gallice. I. Italice. A. Anglice.) Page: 289
130. LEXICON VITRUVIANUM. Page: 291
131. Index Hiſtoricus et Geographicus Page: 361
1
[Empty page]
2
EXLIBRIS
ANNO
SCHMIEDEN-
SCHMIDTGEN
GEBOREN 30. MAI 1910
GEFALLEN 9. FUNI 1940
KUNST
3
[Empty page]
4
[Empty page]
5
MARCI VITRUVII POLLIONIS
DE
ARCHITECTURA
LIBRI DECEM
OPE CODICIS GUELFERBYTANI,
EDITIONIS PRINCIPIS, CETERORUMQUE SUBSIDIORUM RECENSUIT,
ET GLOSSARIO IN QUO VOCABULA ARTIS PROPRIA GERM. ITAL. GALL. ET ANGL.
EXPLICANTUR,
ILLUSTRAVIT
AUGUSTUS RODE
DESSAVIENSIS.
1[Figure 1]Mausoleumvide Vite Livii Re et Plinit L. 36 489
BEROLINI,
SUMPTIBUS AUGUSTI MYLII 1800
6
[Empty page]
7I
AUGUSTUS RODE LECTURIS.
Fontem, e quo elegantioris veterum Architecturae cogni-
tionem hauriamus non eſſe praeter Vitruvii libros, notum
eſt. Hinc factum, ut ab eo tempore quo primum in lucem
illi reducti eſſent, ab optimis quibusque architectis aſſidua
lectione tererentur. Neque nunc, qui hanc artem proſi-
tentur, ex Vitruvii cognitione deſierunt eſſe aeſtimandi.
Tamen horum librorum exempla nonniſi raro in literato-
rum pariter atque artiſicum penu reperiuntur. Cumque
vix ſit e claſſicis Romanorum ſcriptoribus quisquam, cujus
reliquiae non complures minime deſpiciendas nactae ſint
editiones; quanam tam adverſa ſortuna ſactum dicam,
8IIAUGUSTUS RODE LECTURIS. ſolus noſter ex hoc numero exemtus ſit? Quem ab eo tem-
pore, cum Jo. de Laet eum edidiſſet (Amſtelod. 1649),
praeter Galianum, qui verſioni ſuae Italicae anno 1758
editae latinum contextum comitem addidit, iterum prelo
committere dignatus eſt nemo.
Premit autem literas cultiores haec penuria; cui me-
deri apud me conſtitui: qui non ſolum, ex quo germanice
ante aliquot annos, eosdem libros edidi, interiorem noſtri
architecti cognitionem adeptus eſſe videor; ſed cui prae-
terea ad manus eſt ex Bibliotheca Ducis Guelferbytani
codex, qui quondam Marq. Gudii ſuit, vetuſtiſſimus op-
timae notae manu exaratus necdum collatus; nec non
Editio quam dicunt principem Jo. Sulpicii. Debere igitur
hoc me rei publicae literatae credidi, uti horum praeſidio-
rum ſructum cum ea communicarem.
Adhibui in hac editione illam quam curavit Galianus,
ita tamen ut fundamento uterer editione Jocundi anni 1511.
Diverſas porro ab ea ſcripturas, veteremque, ubicunque
eam deſererem, varietates item quae alicujus momenti viſae
ſunt Codicis Guelferbytani (hac ſola nota: Cod. mn. ſive:
9IIIAUGUSTUS RODE LECTURIS. ms. a me deſignati) ut et Franeckerani, cujus pleniorem
notitiam Frieſemannus in Schlichthorſtii collectione (Ma-
gazin für Philologen) dedit, nec non Editionis Sulpicii et
aliarum, in inferiori paginarum margine indicavi. Criticas
praeterea notas, ne pretium libri augerem, non adjeci, prae-
ſertim cum de cauſis praelatae a me lectionis, in notis ver-
ſioni meae germanicae adjectis, plerumque monuiſſem.
Commentarii vero vices Gloſſarium Vitruvianum
(quod verſioni meae olim additum, emendatum hic artis-
que vocabulis Gallicis, Italicis, et Anglicis auctum textui
ſubjeci) quantum valet ſuſtineat; cum, quod maxime doleo,
per librarios noſtros, ſumptus perdere timentes, non liceat
mihi icones adjungere, quae oculum quaſi alloquentes opti-
mam praeſtarent explanationem. Interim tabulae, magno
ſtudio ad ipſa antiqua monumenta maximam partem
delineatae, magnoque ſumptu paratae, apud me ſunt; qua-
rum editionem feliciora fortaſſe aliquando tempora adjuva-
bunt. Quare delere non ſuſtinui notulas in ipſo editionis
meae textu hic illic poſitas, quae ad illas lectorem ablegant,
quasque tum inſerueram, cum jucunda adhuc nullaque
10IVAUGUSTUS RODE LECTURIS. ditate depreſſa ſpes ſuppeditaret, abſolutum quodammodo,
neque Germano nomine indignum opus edendi.
Quae de Vitruvii vita pauca admondum ex ipſis decem
ejus voluminibus diſcimus ea collecta operi praepoſui; in-
dicem hiſtoricum coronidis loco adjeci. Dabam Deſſaviae
menſe Martio anni MDCCC.
11
NOTITIA LITERARIA
DE
M. VITRUVIO POLLIONE
EX JO. ALB. FABRICII BIBLIOTHECA LATINA
A JO. AUG. ERNESTI AUCTIUS EDITA TOM. I. C. 17;
ADDITIS QUIBUSDAM SUPPLEMENTIS.
Vitruvii nomen et aetas.
M. Vitruvius Pollio, patria Veronenſis, ut multis et probabilibus argumentis demonſtrat Scipio Maſſaeus in Verona illuſtrata P. II. ſcriptor non artis ſuae tantum-
modo in primis peritus, ſed, quod ipſe in architecto requirit, alias quoque ſcientias et
diſciplinas doctus, et in Graecis ſcriptoribus diligenter verſatus, etſi in dictione ejus
plebeji quid notarunt eruditi. Julio Caeſari ſe architecturae ſcientia innotuiſſe teſta-
tur praeſatione libri I. Militavit in caſtris Julii Caeſaris, machinis bellicis praeſectus,
ut ex lib. 7. cap. 4. et lib. 10. cap. 16. colligit in Almageſto Ricciolus. Alius fuit Vi-
truvius Vaccius Fundanus, cujus mentio apud Livium 8, 19. ſeq. Alius Vitruvius
Secundus apud Lampridium in Commodo, ubi male Caſaubonus Victorini nomen re-
ponit. Vide Reineſium p. 340. Var. lect. Alciatus 8, 5. parergon juris, profert ex
Veronenſi lapide hanc inſcriptionem: L. VICTRUVIUS L. L. CERDO 12
11Praenomen in ed. pr. et ed. Flor. 1496. etc. Lucius eſt: in quibusdam Italicis M. L.
Repertum eſt etiam A. ſed M. ſrequentiſſime, unde praeſert etiam Polenus. Scribitur et Vic-
truvius, ut mittam Inſcriptionem paullo poſt allatam, in edd. pr. Sulpicii et Flor. Mentio-
nem ejus ſecere e veteribus Plinius, Servius, Sidonius Apollinaris, ac, ſi vera eſt Reineſii
emendatio pag. 118. Var. Lect. ut pro Βτγęτδíω Βτęουíον legamus, Iſaacus Tzetza ad Lycophro-
nem p. 164. Videtur etiam illo uſus fuiſſe Palladius in uno itemque altero loco librorum
de re ruſtica.22Veronae inter eruditos Veronenſes in ſumma Curiae fronte primum locum obtinet
Vitruvius teſte Onuſrio Panvinio antiquitatt. Veronenſ. lib. VI. p. 147. qui tamen Veronenſem
architectum hunc L. Vitruvium Cerdonem Lucii libertum non diſſitetur ſe diverſum exiſti-
mare a ſcriptore M. Vitruvio Pollione Romano ingenuo.
12VINOTITIA LITERARIA CHITECTUS. Idem autem, inquit, eſt Cerdo quod Pellio. Sed ille Vitruvius
Pellio, quem pro Pollione Alciatus obtrudit, recte a Philandro, a Barthio lib. I.
Adverſar. c. 10. et Petro Burmanno praeſ. ad T. IX. part. 6. theſauri rerum Italicarum
exploditur. Maffaeo in Verona illuſtr. probabile videtur, hunc Vitruvium Cerdonem
fuiſſe libertum Vitruvii Architecti. De M. Vitruvii Epitaphio, quod prope Formias
inſpexit, ut ajunt, Alphonſus Rex, mentio etiam e Panormitano de doctis Alph. I, 47.
apud Aeneam Sylvium p. 476. Opp. Ex ſacris literis Vitruvium proſeciſſe, atque ex
Moſe architecturae praecepta, licet diſſimulet, hauſiſſe (quod velit Villalpandus T. 2.
in Ezechielem p. 45.) non magis veriſimile mihi videtur, quam ex Vitruvii praecep-
tionibus veram templi Hieroſolymitani imaginem, pulcherrima licet ac ſplendidiſſima
illa ſit, a Villalpando nobis explicari, quam aliam longe exhibent nobis Hebraeorum
ſilii. De plebitate ſermonis latini, quam in Vitruvio viri eruditi obſervarunt, notata
nonnulla exſtant in Pihlmanni Romano bilingui ſive diſſ. edita Upſaliae in 8. de
diſſerentia linguae plebejae et ruſticae tempore Auguſti a ſermone honeſtiore hominum
urbanorum. Vide memorias Trevoltinas a. 1711. p. 914. nec non Jo. Nicolaum Func-
cium de aetate virili Latinae linguae parte altera p. 299. ſeq. Vitam Vitruvii ſcripſere
olim Polenus addidit libro de Vitruvii edd. cum eruditis notis ſuis. Diligentiſſime
vitam Polenus addidit libro de Vitruvii edd. cum eruditis notis ſuis. Diligentiſſime
illuſtravit res Vitruvii Maſſaeus in Verona illuſtrata P. II.
Libri X. de architectura.
Exſtant ejus de architectura ad Imp. Auguſtum libri X. ab aetate jam pro-
vecto ſcripti. Formae ſive σχήματα, quae ſubinde ad calcem ſingulorum librorum ſubjeciſſe ſe Vitruvius innuit, ut VIII. 6. , cum magna lectorum jactura interciderunt,
etſi ab editoribus et Philandro partem ex ingenio utcunque reſtituta. Diſtributionem
vero capitum in editione Florentina, quam aliae ſequuntur, multis in locis ineptiſſi-
mam eſſe, et Vitruvium perpetua oratione libros ſuos ſcripſiſſe, probe notavit idem
Philander. E latinis veteribus ante Vitruvium de eodem argumento ſcripſerant Fuſſi-
tius, Terentius Varro, et Publius Septimius. In Labbei Bibl. nova MSS. p. 384. me-
morantur e Catalogo auctiore Scipionis Tettii Vitruvii Ruſi et Epaphroditi
Architectonica. Non integrum nos Vitruvium, ſed tantummodo librorum ejus
Epitomen habere putabat Barthius XXX, 7. Adverſar. ſed neſcio quomodo vir ille
doctus pronus ſuit ad Epitomas in veterum monumentis ſine magna cauſa ſubodo-
randas. In praef. libri I. ait ſe Vitruvius M. Aurelio et P. Minidio (MS. Numidio)
et Cn. Cornelio ad apparationem balliſtarum et ſcorpionum, reliquorumque tor-
1
11Vitruvius lib 2. praef. Mihi autem, Imperator, ſtaturam non tribuit natura, faciern
deſormavit aetas, valetudo detraxit vires. Libro VIII. cap. 4. reſert hoſpitio ſuo uſum C.
Julium Maſiniſſae F. qui cum Patre Caeſare Julio militavit.
13VIIDE M. VITRUVIO POLLIONE. mentorum perſectionem praeſto ſuiſſe. Aedilitatem Varronis et Murenae memo-
rat II, 8. Divum Caeſarem II, 9. C. Julius Maſiniſſae ſilius cum patre Caeſare mili-
tavit, is hoſpitio meo eſt uſus, VIII, 4. Cum obſervaſſet, plures de architectura
praecepta voluminaque non ordinata ſed incepta, uti particulas errabundas, reliquiſſe,
praefat. 4. , corpus Architecturae ſcribere ſe proſeſſus lib. 2. cap. 1. primo volumine
de artis officio tradit, atque omnium paene ſcientiarum peritum vult eſſe architectum
perinde ut coquum Sicon apud Athenaeum IX. p. 378. 381. ſq. 404 ſq. : ſecundo de
naturalibus materiae rebus, quem habeant uſum: tertio et quarto de aedibus ſacris, et
de Doricis columnis Corinthiisque et Tuſcanis atque loniis: quinto de locis publicis,
foro, aerario, carcere, curia, theatro, porticibus, balneis, palaeſtris, xyſtis, portubus:
ſexto de privatis aediſiciis urbanis ruſticisque, ex more et uſu tum Romanorum tum
Graecorum: ſeptimo de expolitionibus ad ſirmitatem et ornatum, ubi multa etiam de
coloribus: octavo de aquis et aquae ductibus: nono de gnomonicis rationibus , cu- jus libri praeſatio in editis juſto citius abrumpitur; ejus enim pars ſunt adhuc integra
tria capita priora: decimo denique de machinationibus.
Cardani de Vitruvii ingenio judicium.
Hieronymus Cardanus lib. 16. de ſubtilitate, Vitruvium annumerat duodecim
viris, quos prae ceteris ingenii et inveniendi ſacultate valuiſſe exiſtimat, qui ſunt
Archimedes, Ariſtoteles, Euclides, Scotus, Johannes Suiſſet cognomento Calcu-
lator, Apollonius Pergaeus, Archytas Tarentiuus, Mahometus Ibn Moſes, Algebrai-
cae inventor, Alchindus, Heber Hiſpanus, Galenus, et Vitruvius. Hunc vero po-
ſtremum ait non ultimo, ſed primo loco ponendum, ſi propria, non aliena inventa
conſcripſiſſet. Idem Cardanus in libro de ſcriptis propriis aſſirmat, ſe commentarium
ſcribere coepiſſe in Vitruvium, poſtea res potius ſectatum, non pauca Vitruviana ex-
plicaſſe in libris de rerum varietate et ſubtilitate.
Editiones.
Vitruvii libri primum reperti ſunt a Poggio in monaſterio S. Galli, ut ipſe me-
morat Epiſt. p. 346. Hujus codicis mentio nulla eſt apud Polenum, nec, is quo abie-
rit, reperi traditum. Nec vere judicare audeo, an ex eo cetera ſcripta exemplaria ſlu-
xerint omnia, cum eorum varietates et conſenſus nondum ſatis cognita ſint.
De editionibus Operis Vitruviani et editoribus, unus ſatis diligenter ſcripſit Jo.
Polenus proprio Commentario, Patavii a. 1739. 4. edito. Nam ipſe in animo habebat,
novam editionem curare Hunc igitur in recenſendis iis ſequemur.
Princeps igitur editio eſt Jo. Sulpicii Verulani, adjuncto Frontino de Aquaed,
1
11Conſer Voſſium de ſcientiis Math. c. 47. §. 1. p. 279.
14VIIINOTITIA LITERARIA quae loci et snni notam non habet, ſed Romae ſacta videtur, in ſocietatem laboris
vocato Pomponio Laeto. Verba Graeca ſingula latinis literis expreſſa ſunt, ubi plura
erant aut verſus Graeci, vacuum ſpatium relictum eſt; item ubi ſiguras additas dicit
Vitruvius, omnino una tantum ſigura ineſt L. I. c. extr. Eam cum MSS. magis quam
ceteras, notat Polenus, qui et lectiones ejus ceteris praeſert. Ceterum haec editio ita
rara eſt, ut de ea dubitaret Card. Quirinus, in Brixia literata, T. I. p. 122. Ejus exem-
plum eſt in Bibliotheca Senatus Lipſ. habemusque et ipſi. Contra editio, quae Hieron,
Advocato tribuitur ab eodom Card. Quirino I. c. p. 120. ex loco epiſtolae Jo. Britannici,
nulli usquam viſa, eſt commentitia.
Secuta eſt editio Florentina a. 1496. ſol. ſacta, addito Frontino et opuſculis
quibusdam Politiani, non conſtat, a quo. In orthographia eſt accuratior Sulpiciana,
in ceteris ſere conſentit: ſiguras duas habet. Anno poſt Venetiis editus eſt Vitruvius
apud Sim. Papienſem Bivilaguam, repetita et Florentina, ſed mutato tamen inter-
dum textu, et additis duabus aliis ſiguris. Iterum Venetiis a. 1511. ſol. apud Joan. de
Tridino. Operi praeſuit Jucundus Veronenſis, qui textum in multis mutavit, in
quibusdam e MSS. ſed pluribus ex ingenio, ut ipſe indicat, additis etiam ſiguris: bene
ceterum de Vitruvio meritus. Ex hac ducta eſt editio Florent. 1513. 8. apud Juntam,
ſed caſtigata iterum a Jucundo: ſed tamen ſerme ubique cumVeneta conſentit: unde
patet ſruſtra hanc editionem a plerisque pro praecipua haberi. Ea repetita eſt a. 1522.
item a. 1523. 8. Anno autem 1521. Comi in ſol. prodiit cum verſione Italica et
Commentario auctore Caeſare Caeſariano, de quo videndus Polenus, juvante Bono
Mauro et Bened. Jovio, ut de ipſa hac verſione, quam Critico non negligendam judi-
cat: alia ſimilis Venetiis 1524. ſol. cum epiſtola Fr. Lucii Durantini, repetita e Cae-
ſariana. Figurae ſunt ex ed. Jucundi. Sed Italice ſaepius poſt editus eſt Vitruvius,
de quibus videndus Polenus: nos latinas edd. curamus.
Sequitur editio Argentor. 1543. 4. adjuncto Frontino cum Indice copioſo, in
qua nihil e MSS. novi boni acceſſit. Anno poſt 1544. Romae primum prodiere Phi-
landri Commentarii in Vitruvium, repetiti anno poſt Pariſiis 8. ſed ſine textu Vitru-
vii. Ii primum cum textu Vitruvii prodiere Argent. 1550. 4. textus eſt idem qui anni
1543. Sed a. 1552. cum iisdem prodiit Vitruvius Lugd. apud Tornaeſios, 4. cui
editione ipſe Philander praeſuit, ſecutus textum ed 1513. a quo tamen interdum receſ-
ſit, ex ingenio nonnullis mutatis. Additae ſunt V. L. ed. Argent. Commentarius eſt
caſtigatior et tertia parte auctior, ut titulus indicat. Figurae ſunt diligenter, nec in-
eleganter ſactae; ſed tamen aliquot locis nullae ſunt, ubi Vitruvius ſe figuram addi-
diſſe dicit. Hanc editionem deligendam eſſe, ſi quis unam deligere ex omnibus velit,
judicat Polenus. Ea repetita eſt a. 1586.
Poſt Lugdunenſem nulla ſacta eſt editio ante a. 1567. quo prodiit Vitruvius Ve-
netiis, cum Dan. Barbari Commentariis copioſis, ſiguris multis et Indicibus. Textus
eſt e Tornaeſiana maxime, ſed quibusdam tamen lectionibus, ex ingenio, ut
15IXDE M. VITRUVIO POLLIONE. mutatis, non admonito lectore. In commentariis omnia explicare ſtuduit, uſus etiam
Philandri quibusdam notis, ut ipſe ſingulis locis indicat, cum Philander diſſiciliora
modo explicare inſtituerit. Ultima, poſt longum intervallum, ſacta eſt editio Amſtel.
1649. ſol. per Jo. de Laet, Antverpienſem, quam vulgo optimam vocant, ſcil. prop-
ter ſplendorem chartarum. Textum ſe dicit Laetus ſecutum a. 1552; ſed id non eſt
diligenter ſactum, ſicut nec Philandri Notae integrae ſunt, ut promittitur in titulo.
Omnino ille parum diligenter in tota re, in excerpendis aliorum ſcriptis, ut Barbari,
Salmaſii, verſatus eſt. Acceſſere Elementa Architecturae collecta ab Henr. Wottono,
Baldi Lexicon Vitruvianum (interdum decurtatum), ejusdem Scamilli impares Vitru-
viani, de Pictura L. III. Leonis Baptiſtae de Albertis: de Sculptura Excerpta e
Pomp. Gaurici Dialogo: Ludov. Demontioſi Comm. de Sculptura et Pictura, et In-
dices Varii: quae pleraque poterant omitti, cum ad Vitruvii opus nil proſint.
Quo magis erat optandum, ut Jo. Polenus, qui poſt abſolutum Frontinum
edere Vitruvium cogitabat, abſolveret opus inſtitutum: ad quod quam paratus a doc-
trina neceſſaria ſuerit, Frontini editio docet, quam ab libris @@r. et edd. iisque dili-
genter excuſſis, commentarius de edd. demonſtrat, in quo et de Codd. ſcriptis, quo-
rum notitiam habebat, etiam excerpta, agit inde a pag. 130. Nam vere queritur P.
Weſſeling Obſ. I, 15. nondum ſatis diligenter curatum eſſe textnm Vitruvii: et ſup-
petunt in Bibliothecis adhuc multi Codices nondum ad emendandum collati, ut e Po-
leni Commentario patet: et reſtant alii non ab eo memorati, ut in Bibl. Franequerana;
ex quo quidam viri docti loca quaedam textus Vitruviani emendarunt, de quibus mox.
Ex Italicis MSS. ſumtae videntur multae lectiones, quae ſunt in exemplo Vitruviano
Laeti, quod ex Italia allatum eſt in Daniam, et nunc eſt in Bibliotheca Scholae Ripen-
ſis. (Addenda eſt editio librorum Vitruvii, quam curavit Berardus Galiani,
adjectis ſchematibus cum verſione Italica, Neapoli, 1758. ſol.)
Commentarii et Interpretationes.
Fuerunt et alii, qui hoc ſaxum volverent, vel Commentariis ſcribendis, vel
nova recenſione tentanda, ſed rem ad ſinem non perducerent, aut in lucem proſerre
ſua non poſſent.
De Bernardini Merulae commentariis in Vitruvium, quos per plagium ſibi
vindicare voluit Gaudentius Merula, meminit Antonius Majoragius in Apologia con-
tra Gaudentium edita Ultrajecti 1666. 4. p 29. et 44. De Adriani Auzuti ſive Azovii
commentariis in Vitruvium et Frontinum vulgandis Romae a Franciſco Nazario, qui
et ipſe notas ſuas ſuit additurus, ſpes ſacta ſuit in Tentzelii dialogis menſtruis a. 1692.
pag. 825. 1010. in Diario eruditorum Mutinenſi a. 1692. p. 297. et in Muſeo Minervae
Venetae (Galleria di Minerva) a. 1695. pag. 236. Joannis Norchiati Florentini circa
a, C, 1550. clari commentarium affectum in Vitruvium memorat Julius Niger p. 291.
16XNOTITIA LITERARIA hiſtoriae ſcriptorum Florentinorum, add. Polenum p. 69. Idem de Leone Baptiſta
Alberti, quem Vitruvium Florentinum ſunt qui dicant, et de ejus decem libris de Ar-
chitectura videndus p. 349. ſeq. qui poſt primam editionem Pariſienſem Latinam a.
1512. 4. ſaepius vulgati ſunt non Latine modo, verum Coſmo Bartoli interprete Ita-
lice quoque, et Johanne Martino Gallice. Commentarios Italice editos in decem
libros Vitruvii Venet. 1495. a Sylvano Mauroceno Veneto memorat Celſus Roſinus
T. 2. Lycei Lateranenſis. p. 294.
Sed etiam ſuere, qui loca quaedam et partes operis Vitruviani vel corrige-
rent, vel illuſtrarent. Huc pertinent Claudii Plolemaei Epiſtolae ſeptem Venetiis 1547.
4. editae Italice, in quibus eſt una ad Auguſtinum Comitem de Landis, in qua ratio il-
luſtrandi libros Vitruvii accurate et perſpicue explicatur; de quo libro videndus Pole-
nus p. 50. ſeq. Porro Mantuae 1558. ſ. prodiit liber Gli obſcuri e diſſicili paſſi di Vi-
truvio alla chiara intelligenza tradotti per Givanni Bertano, in quo libro et res
et verba plura obſcura, in primisque ſcamilli impares explicat ſuo modo, reſutatus in
his quidem a Baldo, ſed aſperius quam erat aequum, v. Polenus pag. 85. Et pertinet
huc etiam ille ipſe Baldus, partim propter Lexicon Vitruvianum, in quo eſt egregi-
um adjumentum Vitruvianae orationis intelligendae, quod primum prodiit Auguſtae
Vindel. 1612. 4. addita Vitruvii vita; partim propter libellum de Scamillis imparibus,
nova ratione explicatis, qui ibidem eodemque anno prodiit. Egregie etiam meritus
eſt de Vitruvio Salmaſius in Exercitationibus Plin. in quibus non modo Vitruvio ſaepe
utitur ad lucem affundendam Plinio, ſed etiam quadragies emendat: unde illa loca
excerpta et addita ſunt editioni ultimae Amſtelodamenſi. Commemorare etiam h. I.
juvat P. Weſſelingium, qui in Obſervationum L. I. 18. et L. II. pluribus capitibus,
praeſertim e MS. Franequerano emendat, atque explicat: itemque Heringam V. C. qui
in Obſervationum elegantiſſimarum libro c. 16. aliquot loca L. IX. c. 6. 7. corruptiſſima
ex eodem Codice et ex ingenio correxit; ut alios mittam. qui ſingula loca aut obiter
aut ex inſtituto tractavere, ut Morgagni locum, qui ad rem medicam pertinet. (Nec
obliviſcendus hic eſt C. L. Stieglitz, Lipſiae, qui in ſua Cncljfllpädie der börgerlichen
Caukunſt pluribus locis egregie de Vitruvio eſt meritus, praecipue vero tomo V. art.
Citrud).
Huc etiam reſerendi, qui ſiguras operi adjunxere, quos ſupra indicavimus, cum
editiones recenſeremus; quod eae plurimum proſunt ad intelligendum iis, qui artis ar-
chitectonicae periti non ſunt. Eae figurae, ut Jucundi, ſunt interdum ab aliis artis pe-
ritis reprehenſae: quod non eſt mirandum. Omnino enim intelligi debet, non ſacile
oratione opera architectonica ita accurate et perſpicue deſcribi poſſe, ut ſiguris exprimi
poſſint accurate, id quod etiam ex aliorum ſcriptorum talibus deſcriptionibus, ut Cae-
ſaris, Plinii jun. etc. patet, ipſius adeo Scripturae facrae. Itaque hic ſacilius eſt repre-
hendere et vitia deprehendere, quam ipſum ſacere, quod ſine vitio ſit, et in quo
reprehendi nihil poſſit.
17XIDE M. VITRUVIO POLLIONE.
Verſiones.
Verſiones Vitruvii factae ſunt pluribus linguis, primum Italica; cujus generis
ſupra memorata ſunt exempla quaedam, ubi de edd. Vitruvii diximus. Prima ſuit
Caeſaris Caeſariani, quae primum 1521. cum Comment. prodiit, et aliquoties poſt
eſt repetita, ut 1534. Venetiis, falſo pro nova jactata ab editore in praeſ. Fr. Lucii.
Secuta eſt verſio Jo. Bapt. Corporali Peruſiae 1536. ſol. tum Dan. Barb. cum Comm.
Venet. 1556. ſ. 1567. 4. 1584. 4. 1629. ſol. porro Ant. Ruſconi, Venet. 1590. ſol. et
1660. Chriſtophori Waſe Anglica Vitruvii verſio promittitur in Philoſophicis tranſac-
tionibus Anglicanis num. LXXII. p. 2190. Novae Anglicae Vitruvii verſioni praeluſit
Rob. Caſtellus architectus opere ſplendido Lond. 1728. ſol. edito de Villis veterum, the
Villas of the ancients illuſtrated. Acta Erud. 1731. p. 109. Deinde Vitruvius prelis
Londinenſibus ſubjectus Latine cum Anglica verſione et variorum commentariis tam
editis, quam Inigo Jones et aliorum inediris, multisque ſiguris et iconibus aere affabre
deſcriptis, eodem Rob. Caſtello curante 1730. fol. 2. Voluminibus. Quod autem Vitru-
vii Britannici nomine exſtat opus ſplendidum, nec Anglicam Vitruvii verſionem, ne-
que opus de Architectura continet, quale ab Henrico Wottono et aliis habemus, ſed
perpulchras delineationes aediſiciorum et palatiorum illuſtrium magnae Britanniae, lu-
culenter aere deſcriptas curante Coleno Campello, Lond. 1717. 1724. ſol. majore. Gal-
lice Vitruvium vertit Abel Foullonius (a. C. 1563. aetat. 50. deſunctus) ſed, teſte Cruci-
manio P. I. Bibliothecae Gallicae, amici Foullonii, minime amici, verſionem, quam
cum iis communicaverat, ſuo ipſorum nomine ediderunt, Foullonii diſſimularunt.
Memimit iterum Crucimanius p. 530. et p. 230. ſeq. et 243. diſſerit de Johannis Mar-
tinii et Jo. Govionii Vitruvio, qui junctis operis, ille humaniorum Iiterarum, hic artis
aediſicatoriae ſcientia inſignis, et Franciſci atque Henrici II. architectus, hunc ſcriptorem
verterunt Gallice, Pariſ. 1572. ſ. et poſtea Genev. 1618. 4. Noviſſnne illuſtris Colberti
juſſu Vitruvium Gallica verſione donavit, adjunctis egregiis commentariis et delinea- tionibus accuratis, vir non minus cetera eruditione, quam Architecturae inſigni peritia
clarus Claudius Peraltus, Caroli ſrater Pariſ. 1673. ſ. et ex ſecunda recognitione 1684. ſol. Idem praeterea Epitomen Vitruvii edidit, quam ſua etiam lingua ex Gallico donarunt
Angli, et librum cui titulus: Ordonnance de cing eſpèces de colomnes ſelon la méthode
des anciens. Germanice per D. Gualterum Hermenium Rivium, Medicum et Mathe-
maticum, cum non contemnendis commentariis et iconibus, prodiit Vitruvius No-
rimb. apud Jo. Petreium 1548. et Baſil. 1575. ſol. apud Sebaſt. Henr. Petri, atque alio-
rum nova cura perpolitus 1614. ſol. Ejusdem Rivii Bericht von der Architectur zu
rechten Verſtand der Lehren dos Vitruvii prodiit Nürnb. 1558. ſol. 1582. ſol.
12
11Hiſtoire des ouvrages des ſavans a. 1688. Novembr. p. 311.22Journal des Savans 1674. 17. Decembr. p. 169. Nazarii Giornale di Roma 1676. pag.
89. Philoſophical transactions n. 112. p. 279.
18XIINOT. LIT. DE M. VITR. POLL
(Addendae Verſiones.)
1) The Architecture of M. Vitruvius Pollio. Translated from the original Latin
by W. Newton, Architect. London ſol. maj. Vol. I. 1771. Vol. II. 1791.
2) Los diez Libros de Architectura de M. Vitruvio Pollion, traducidos del Latin
y commentados por Don Joſeph Ortiz y Sanz, Presbitero. Madrid. 1797.
ſol. maj.
3) Des Marcus Vitravius Pollio Baukunſt. aus der Römiſchen Urſchriſt über-
ſetzt von Auguſt Rode. II Bände. 4. Leipzig, 1796.)
Epitome.
Epitome Vitruvii alia latine Pariſiis edita jam pridem´eſt curante Guil. Poſtello
1540. 4. ap. Vaſcoſanum, incerti ſed ſortaſſe antiqui ſcriptoris, ut ait Voſſius p. 463.
libri de ſcientiis Mathematicis; quam voluit editioni ſuae ſubjicere Polenus. Abſolvi-
tur capitibus XXX. atque incipit: De artis architectonicae peritia multa oratione
Vitruvius Pollio aliique auctores ſcripſere, verum ne longa eorum diſer@aque’ facun-
dia humilioribus ingeniis alienum ſaceret ſtudium etc. Videndum, ſitne Epitome
Vitruvii a Poſtello edita eadem cum illa Petri Diaconi, de qua@in continuatione Chro-
nici Caſinenſis lib. IV. c. 68. „Petrus Diaconus Solinum de mundi mirabilibus abbre-
viavit. Notarum librum ex parvo ampliavit, et Conrado Imp. dedicavit. Vitru-
vium de Architectura breviavit. Itinerarium ex omnibus veteribus libris collegit. “
Volaterranus Comm. Rer. Urb. IV. extr. ait in monaſterio Bobienſi 1494. repertum
eſſe Codicem, in quo eſſet libellus hoc titulo: Vitruvius de hexagonis, octagonis et
id genus, inter medios rei agrimenſoriae ſcriptores, quorum bonam partem (inerant
etiam Grammatici et alii libelli) ait a Thom. Phaedro in urbem advectam. Vitruvii
Epitome Gallice per Joan. Gardetum, et Dominicum Bertinum, Toloſ. 1559. et Pariſ.
1565. 4. Peraltus quoque Epitomen Vitruvii dedit Pariſ. 1674. 12. 1681. 12. quae in
Anglicam linguam e Gallico translata vidit lucem Lond. 1703. et in Italicam Venet. 1711. 8. Chriſtiani Gueintzii σηταγζαφία Vitruvii, Halae Sax. 1648. prodiit.
1
11Galleria di Minerva Tom. VII. p. III.
19XIII
NOTITIA
DE
M. VITRUVIO POLLIONE,
EX LIBERIS EJUS.
Cum vero neque moribus neque inſtitutis ſcriptorum praeſtantibus tribuantur hono-
res, ipſae autem per ſe mentes, aëris altiora proſpicientes, memoriarum gradibus ad
coelum elatae, aevo immortali non modo ſententias, ſed etiam ſiguras eorum poſteris
cogunt eſſe notas. Itaque qui literarum jucunditatibus inſtinctas habent mentes non
poſſunt non in ſuis pectoribus dedicatum habere, ſicuti deorum, ſic et Ennii poetae
ſimulacrum. Accii autem carminibus qui ſtudioſe delectantur, non modo verborum
virtutes, ſed etiam ſiguram ejus videntur ſecum habere praeſentem. Item plures,
poſt noſtram memoriam naſcentes, cum Lucretio videbuntur velut coram de rerum
natura diſputare: de arte vero rhetorica cum Ciceroue: multi poſterorum cum Var-
rone conſerent ſermonem de Lingua Latina. Lib. IX. Praef.
Sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam ego ſic accepi: C. Ju-
lius, Maſinthae ſilius, cujus erant totius oppidi agrorum poſſeſſiones, cum patre Cae-
ſare militavit. Is hoſpitio meo eſt uſus; ita quotidiano convictu neceſſe ſuerat de phi-
lologia diſputare. etc. Lib. VIII. c. 4.
Mihi autem, Imperator, ſtaturam non tribuit natura, faciem deſormavit aetas,
valetudo detraxit vires. Itaque quum ab his praeſidiis ſum deſertus, per auxilia ſcien-
tiae, ſcriptaque (ut ſpero) perveniam ad commendationem. Lib. II. Praef.
Alexis Athenienſes, ait, ideo oportere laudari, quod omnium Graecorum leges
cogunt parentes ali a liberis, Athenienſium non omnes, niſi eos, qui liberos artibus
erudiſſent. Omnia enim munera ſortunae cum dantur, ab ea ſacillime adimuntur;
diſciplinae vero conjunctae cum animis nullo tempore deſiciunt, ſed permanent ſtabi-
liter ad ſummum exitum vitae. Itaque ego maximas inſinitasque parentibus ago at-
que habeo gratias, quod Athenienſium legem probantes me arte erudiendum
20XIVNOT. DE M. VITRUVIO POLLIONE runt, et ea, quae non poteſt eſſe probata ſine literatura encyclioque doctrinarum
omnium diſciplina. Cum ergo et parentum cura et praeceptorum doctrinis auctas
haberem copias diſciplinarum, phiologis et philotechnis rebus commentariorumque
ſcripturis me delectans, eas poſſeſſiones animo paravi, e quibus haec eſt ſructuum
ſumma: nullam plus habendi neceſſitatem eamque eſſe proprietatem divitiarum ma-
xime, nihil deſiderare. Sed ſorte nonnulli haec levia judicantes, putant eos eſſe tan-
tum ſapientes, qui pecunia ſunt copioſi: itaque plerique ad id propoſitum contenden-
tes, audacia adhibita cum divitiis etiam notitiam ſunt conſecuti. Ego autem, Caeſar,
non ad pecuniam parandam ex arte dedi ſtudium; ſed potius tenuitatem cum bona
ſama, quam abundantiam cum inſamia ſequendam probavi: ideo notities parum eſt
aſſecuta; ſed tamen his voluminibus editis (ut ſpero) poſteris etiam ero notus. Neque
eſt mirandum, quod ita pluribus ſim ignotus. Ceteri architecti rogant et ambiunt,
ut architectentur; mihi autem a praeceptorbus eſt traditum, rogatum non rogantem
oportere ſuſcipere curam, quod ingenuus color movetur pudore, petendo rem ſuſpi-
cioſam. Nam beneſicium dantes non accipientes ambiuntur. Quid enim putemus
ſuſpicari, qui rogetur de patrimonio ſumptus ſaciendos committere gratiae petentis,
niſi quod praedae compendiique ejus cauſa judicet ſaciendum? Lib. VI. Praef.
Non minus ſummam dignitatem et venuſtatem poſſunt habere comparationes
Baſilicarum, quo genere Coloniae Juliae Faneſtri collocavi, curavique ſaciendam.
Lib. V. c. i.
Nec tamen eſt admirandum, ſi propter ignorantiam artis virtutes obſcurantur;
ſed maxime indignandum, cum et ſaepe blandiatur gratia conviviorum a veris judiciis
ad ſalſam probationem. Ergo (uti Socrati placuit) ſi ita ſenſus et ſententiae ſcientiae-
que diſciplinis auctae perſpicuae et perlucidae ſuiſſent, non gratia neque ambitio vale-
ret; ſed ſi qui veris certisque laboribus doctrinarum perveniſſent ad ſcientiam ſum-
mam, eis ultro opera traderentur. Cum autem ea non ſunt illuſtria neque apparen-
tia in aſpectu, ut putamus oportuiſſe; et animadverto potius indoctos quam doctos
gratia ſuperare: non eſſe certandum judicans cum indoctis ambitione, potius his prae-
ceptis editis oſtendam noſtrae ſcientiae virtutem. Lib. III. Praef.
Ego vero, Caeſar, neque alienis indicibus mutatis, interpoſito nomine meo,
id proſero corpus, neque ullius cogitata vituperans, inſtitui ex eo me approbare. Sed
omnibus ſcriptoribus inſinitas ago gratias, quod egregiis ingeniorum ſolertiis ex aevo
collatis abundantes aliis alio genere copias praeparaverunt, unde nos uti ſontibus hau-
rientes aquam, et ad propria propoſita traducentes, ſecundiores et expeditiores habe-
mus ad ſcribendum ſacultates, talibusque conſidentes auctoribus audemus inſtitutio-
nes novas comparare. Igitur tales ingreſſus eorum habens, quos ad propoſiti mei
rationes animadverti praeparatos, inde ſumendo progredi coepi. Lib. VII. Praef.
Cum – – officium vero architecti omnibus eruditionibus debeat eſſe exerci-
tatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat, non juxta neceſſitatem
21XVEX LIBRIS EIUS. ſed etiam mediocres ſcientias habere diſciplinarum: peto, Caeſar, et a te, et ab his
qui mea volumina ſunt lecturi, ut ſi quid parum ad artis grammaticae regulam
fuerit explicatum, ignoſcatur. Namque non uti ſummus philoſophus, nec rhetor
diſertus, nec grammaticus ſummis rationibus artis exercitatus, ſed ut architectus,
his literis imbutus, haec niſus ſum ſcribere. De artis vero poteſtate quaeque in-
ſunt in ea ratiocinationes, polliceor, (uti ſpero) his voluminibus, non modo aediſi-
can@ibus, ſed etiam omnibus ſapientibus, cum maxima auctoritate, me ſine dubio
praeſtaturum. Lib I. c. 1.
Non enim de architectura ſic ſcribitur, ut hiſtoriae aut poemata. Hiſtoriae
per ſe tenent lectores; habent enim novarum rerum varias expectationes. Poema-
tum vero carminum metra et pedes ac verborum elegans diſpoſitio, et ſententiarum
inter perſonas et verſuum diſtincta pronunciatio, prolectando ſenſus legentium per-
ducit ſine offenſa ad ſummam ſcriptorum terminationem. Id autem in architecturac
conſcriptionibus non poteſt ſieri, quod vocabula, ex artis propria neceſſitate con-
cepta, inconſueto ſermone objiciunt ſenſibus obſcuritatem. Cum ea ergo per ſe
non ſint aperta, nec pateant eorum in conſuetudine nomina, tum etiam praecepto-
rum late vagantes ſcripturae ſi non contrahantur, et paucis et perlucidis ſententiis
explicentur, ſrequentia multitudineque ſermonis impediente, incertas legentium eſ-
ſicient cogitationes. Itaque occultas nominationes commenſusque e membris ope-
rum pronuncians ut memoriae tradantur, breviter exponam. Sic enim expeditius
ea recipere poterunt mentes. Non minus cum animadvertiſſem diſtentam occupa-
tionibus civitatem publicis et privatis negotiis, paucis judicavi ſcribendum, uti an-
guſto ſpatio vacuitatis ea legentes breviter percipere poſſent. Lib. V. Praeſ.
Cum divina mens tua et numen, Imperator Caeſar, imperio potiretur orbis
terrarum, invictaque virtute cunctis hoſtibus ſtratis, triumpho victoriaque tua cives
gloriarentur, et gentes omnes ſubactae tuum ſpectarent nutum, Populusque Roma-
nus et Senatus liberatus timore, ampliſſimis tuis cogitationibus conſiliisque gubernare-
tur: non audebam tantis occupationibus de architectura ſcripta, et magnis cogita-
tionibus explicata edere; metuens ne non apto tempore interpellans, ſubirem tui
animi oſfenſionem. Cum vero attenderem, te non ſolum de vita communi omnium
curam publicaeque rei conſtitutione habere; ſed etiam de opportunitate publicorum
aediſiciorum, ut civitas per te non ſolum provinciis eſſet aucta, verum etiam ut
majeſtas imperii publicorum aediſiciorum egregias haberet auctoritates: non putavi
praetermittendum, quin primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem. Ideo
quod primum parenti tuo de eo fueram notus, et ejus virtutis ſtudioſus; cum au-
tem concilium coeleſtium in ſedibus immortalitatis eum dedicaviſſet, et imperium
parentis in tuam poteſtatem transtuliſſet, idem ſtudium meum in ejus memoria per-
manens, in te contulit ſavorem. Itaque cum M. Aurelio, et P. Numiſio, et Cn.
Cornelio, ad apparationem baliſtarum et ſcorpionum, reliquorumque
22XVINOT. DE M. VITRUVIO POLLIONE ETC. perſectionem, ſui praeſto, et cum eis commoda accepi, quae cum primo mihi tri-
buiſti, recognitionem per ſororis commendationem ſervaſti. Cum ergo eo beneſicio
eſſem obligatus, ut ad exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi ſcribere
coepi; quod animadverti, multa te aediſicaviſſe, et nunc aediſicare; reliquo quoque
tempore, et publicorum, et privatorum aediſiciorum, pro amplitudine rerum geſta-
rum, ut poſteris memoriae traderentur, curam habiturum. Conſcripſi perſcriptiones
terminatas, ut eas attendens, et ante ſacta et ſutura qualia ſint opera, per te nota
poſſes habere; namque his voluminibus aperui omnes diſciplinae rationes. Lib. I.
Praeſ.
23XVII
BREVIARIUM CAPITUM.
11
### Liber Praefatio. Quid ſit architectura et de architectis inſtituendis. # Caput # I. Ex quibus rebus architectura conſtet # – # II. De partibus et terminationibus architecturae # – # III. De electione locorum ſalubrium # – # IV. De ſundamentis murorum et turrium # – # V. De diviſione et diſpoſitione operum, quae intra muros ſunt # – # VI. De electione locorum ad uſum communem civitatis # – # VII. ### Liber ſecundus. Praeſatio. De priſcorum hominum vita, et de initiis humanitatis atque tect@r@@ et incre- \\ mentis eorum # – # I. De principiis rerum ſecundum philoſophorum opiniones # – # II. De lateribus # – # III. De arena # – # IV. De calce # – # V. De pulvere puteolano # – # VI. De lapicidinis # – # VII. De generibus ſtructurae # – # VIII. De materia # – # IX. De abiete ſupernate et inſernate, cum Apennini deſcription@ # – # X. ### Liber tertius. Praeſatio. De ſacrarum aedium compoſitione, et ſymmetriis # – # I. De quinque aedium ſpeciebus # – # II. De ſundationibus et columnis Ionicis atque earum ornatu # – # III. ### Liber Praeſatio. De tribus generibus columnarum earumque inventione item de capituli Corinthii \\ ſymmetria # – #
24XVIII11
De ornamentis columnarum # Caput # II.
De ratione dorica # – # III.
De interiore cellarum et pronai diſtributione # – # IV.
De aedibus conſtituendis ſecundum regiones # – # V.
De oſtiorum ſacrarum aedium rationibus # – # VI.
De ratione Tuſcanica, de aedibus rotundis, aliisque generibus aedium ſacrarum # – # VII.
De aris deorum ordinandis # – # VIII.
### Liber quintus.
Praeſatio.
De ſoro baſilicisque # – # I.
De aerario, carcere, et curia # – # II.
De theatro, ejusque ſalubri conſtitutione # – # III.
De harmonia # – # IV.
De theatri vaſis # – # V.
De conſormatione theatri ſacienda # – # VI.
De porticu, et reliquis partibus theatri # – # VII.
De tribus ſcenarum generibus, et theatris Graecorum # – # VIII.
De porticibus poſt ſcenam et ambulationibus # – # IX.
De balnearum diſpoſitionibus et partibus # – # X.
De palaeſtrarum aediſicatione # – # XI.
De portubus et ſtrueturis in aqua ſaciendis # – # XII.
### Liber ſextus.
Praeſatio.
De aediſiciis diſponendis ſecundum locorum proprietates # – # I.
De aediſiciorum privatorum proportionibus et menſuris ſecundum naturam locorum # – # II.
De cavis aedium ſive atriis; de alis, tablino et periſtylio # – # III.(IV.)
De atriis et tablinis, et eorum dimenſionibus, et ſymmetriis.
De tricliniis, oecis, exedris, pinacothecis et eorum dimenſionibus # – # V.
De oecis more graeco # – # VI.
Ad quas coeli regiones quaeque aediſiciorum genera ſpectare debeant, ut uſui et \\ ſalubritati ſint idonea # – # VII.
De aediſiciorum propriis locis, et generibus ad quascunque perſonarum qualitates \\ convenientibus # – # VIII.
De ruſticorum aediſiciorum rationibus # – # IX.
De graecorum aediſiciorum eorumque partium diſpoſitione # – # X.
De ſirmitate aediſiciorum, hypogeis, aediſiciis quae pilatim aguntur, et ſubſtruc- \\ tionibus # – # XI.
### Liber ſeptimus.
Praeſatio.
De ruderatione # – # I.
25XIX11
De maceratione calcis ad albaria opera perſicienda. # Caput # II.
De camerarum diſpoſitione, trulliſatione, et tectorio opere # – # III.
De politionibus in humidis locis; de ornatu politionis, et pavimento graecorum \\ hibernaculorum # – # IV.
De ratione pingendi in aediſiciis # – # V.
De marmore quomodo paretur ad tectoria # – # VI.
De coloribus nativis # – # VII.
De minio et argento vivo # – # VIII.
De minii temperatura # – # IX.
De coloribus qui arte ſiunt; de atramento # – # X.
De caeruleo et uſta # – # XI.
De ceruſſa, aerugine et ſandaraca # – # XII.
De oſtro # – # XIII.
De inſectivis # – # XIV.
### Liber octavus.
Praeſatio.
De aquae inventionibus # – # I.
De aqua imbrium # – # II.
De aquis calidis, et de variorum ſontium, ſluminum, lacuumque natura # – # III.
De proprietate item nonnullorum locorum et ſontium # – # IV.
De aquarum experimentis # – # V.
De perdnctionibus et librationibus aquarum et inſtrumentis ad hunc nſum # – # VI.
De ductionibus aquarum, de puteorum ſoſſionibus, de ciſternis, et de Signinis \\ operibus # – # VII.
### Liber nonus.
Praeſatio. # (Caput I.) # (Caput II.) # (Caput III.)
De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per umbram in ventis et mundo atque \\ planetis # – # (IV.) I.
De ſolis curſn per duodecim ſigna # – # (V.) II.
De ſideribus quae ſunt a zodiaco ad ſeptentrionem # – # (VI.) III.
De ſideribus quae ſunt a zodiaco ad meridiem # – # (VII.) IV.
De horologiorum rationibus et umbris gnomonnm aequinoctiali tempore Romae, \\ et nonnullis aliis locis # – # (VIII.) V.
De quorundam horologiorum ratione et inventoribus # – # (IX.) VI.
Liber decimus. ###
Praeſatio.
De machina et ejus ab organo diſſerentia # – # I.
De machinis tractoriis # – # II.
26XX11
De alia machina tractoria. # Caput # III.
Similis ſuperiori machina, cui colloſſicotera tutius committi poſſunt, immutata \\ duntaxat ſucula in tympanum # – # IV.
Aliud machinae tractoriae genus–Polyſpaſtos # – # V.
Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad gravia onera ducenda # – # VI.
De inventione lapicidinae qua templum Dianae Epheſiae conſtructum eſt # – # VII.
De porrecto et rotundatione machinarum ad onerum levationes # – # VIII.
De organorum ad aquam hauriendam generibus, et primum de tympano # – # IX.
De alio tympano et hydromylis # – # X.
De cochlea quae magnam copiam extollit aquae, ſed non sam alte # – # XI.
De Cteſibica machina quae altiſſime extollit aquam # – # XII.
De hydraulicis # – # XIII.
Qua ratione rheda vel navi vecti peractum iter dimetiamur # – # XIV.
De catapultarum et ſcorpionum rationibus # – # XV.
De baliſtarum rationibus # – # XVI.
De baliſtarum proportionibus # – # XVII.
De catapultarum baliſtarumque contentionibus et temperaturis # – # XVIII.
De oppugnatoriis rebus # – # XIX.
De teſtndine ad congeſtionem ſoſſarum paranda # – # XX.
De aliis teſtudinibus # – # XXI.
De repugnatoriis; et @otius operis peroratio # – # XXII.
271
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER PRIMUS.
PRAEFATIO.
Cum divina mens tua et numen, Imperator Caeſar, imperio potiretur
orbis terrarum, invictaque virtute cunctis hoſtibus ſtratis, triumpho vi-
ctoriaque tua cives gloriarentur, et gentes omnes ſubactae tuum ſpecta-
rent nutum, Populusque Romanus et Senatus liberatus timore, ampliſſi-
mis tuis cogitationibus conſiliisque gubernaretur: non audebam tantis
occupationibus de architectura ſcripta, et magnis cogitationibus explicata
edere; metuens ne non apto tempore interpellans, ſubirem tui animi
oſſenſionem. Cum vero attenderem te non ſolum de vita communi
omnium curam, publicaeque rei conſtitutione habere, ſed etiam de opportunitate publicorum aediſiciorum, ut civitas per te non ſolum pro-
1
11Sic Codices Guelf. et Scholae Ripenſis. Alias conſtitutionem.
282M. VITRUVII P. DE ARCHITECT. PRAEFAT. vinciis eſſet aucta, verum etiam ut majeſtas imperii publicorum aediſi-
ciorum egregias haberet auctoritates: non putavi praetermittendum, quin
primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem. Ideo quod primum
parenti tuo de eo ſueram notus, et ejus virtutis ſtudioſus, cum autem
concilium coeleſtium in ſedibus immortalitatis eum dedicaviſſet, et impe-
rium parentis in tuam poteſtatem transtuliſſet, idem ſtudium meum in
ejus memoria permanens, in te contulit ſavorem. Itaque cum M. Au-
relio, et P. Numiſio , et Cn. Cornelio, ad apparationem baliſtarum et ſcorpionum, reliquorumque tormentorum perfectionem , fui praeſto, et cum eis commoda accepi; quae cum primo mihi tribuiſti, recognitio-
nem per ſororis commendationem ſervaſti. Cum ergo eo beneſicio eſſem
obligatus, ut ad exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi
ſcribere coepi, quod animadverti, multa te aediſicaviſſe, et nunc aediſi-
care, reliquo quoque tempore, et publicorum, et privatorum aediſicio-
rum, pro amplitudine rerum geſtarum, ut poſteris memoriae traderen-
tur, curam habiturum. Conſeripſi perſeriptiones terminatas, vt eas at-
tendens, et ante ſacta et ſutura qualia ſint opera, per te nota poſſes ha-
bere; namque his voluminibus aperui omnes diſciplinae rationes.
12
11Ita reſcribo cum Venuti, Ignarra et Fea. Alias Minidio ſ. Numidio.22Sic Cod. Scholae Ripenſis. Alias reſectionem.
293
CAPUT I.
Quid ſit architectura et de architectis inſtituendis.
Architectura eſt ſcientia pluribus diſciplinis, et variis eruditionibus or-
nata, cujus judieio probantur omnia quae ab ceteris artibus perſiciuntur
opera. Ea naſcitur ex ſabrica, et ratiocinatione. Fabrica eſt continuata
ac trita uſus meditatio, quae manibus perſicitur e materia, cujuscunque
generis opus eſt, ad propoſitum deſormationis. Ratiocinatio autem eſt,
quae res ſabricatas ſolertia ac ratione proportionis, demonſtrare atque ex-
plicare poteſt. Itaque architecti qui ſine literis contenderant ut ma- nibus eſſent exercitati, non potuerunt eſſicere, ut haberent pro laboribus
auctoritatem. Qui autem ratiocinationibus et literis ſolis conſiſi ſuerant,
umbram, non rem perſecuti videntur. At qui utrumque perdidicerunt,
(uti omnibus armis ornati) citius cum auctoritate quod ſuit propoſitum,
ſunt aſſecuti. Cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam in ar-
chitectura haec duo inſunt, quod ſigniſicatur, et quod ſigniſicat. Signiſi-
catur propoſita res de qua dicitur. Hanc autem ſigniſicat demonſtratio
rationibus doctrinarum explicata. Quare videtur utraque parte exercita-
tum eſſe debere, qui ſe architectum proſiteatur. Itaque eum et inge-
nioſum eſſe oportet, et ad diſeiplinas docilem (neque enim ingenium ſine diſciplina aut diſciplina ſine ingenio perſectum artiſicem poteſt eſſi-
cere): et ut literatus ſit, peritus gra@hidos, eruditus geometria, et opti-
ces non ignarus, inſtructus arithmetica, hiſtorias complures noverit, phi-
loſophos diligenter audiverit, muſicam ſciverit, medicinae non ſit ignarus,
12
11Sic codices Guelſ. et Fran. et Ed. Sulp. vulgo contenderunt.22Sic. Cod. mn.; alias diſciplinam.
304M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA reſponſa juris conſultorum noverit, aſtrologiam coelique rationes cognitas
habeat. Quae cur ita ſint, hae ſunt cauſae. Literas architectum ſcire
oportet, uti commentariis memoriam ſirmiorem eſſicere poſſit. Deinde
Graphidos ſcientiam habere, quo ſacilius exemplaribus pictis, quam velit
operis ſpeciem, deſormare valeat. Geometria autem plura praeſidia prae-
ſtat architecturae: et primum euthygrammi et circini tradit uſum, e quo
maxime ſacilius aediſiciorum in areis expediuntur deſcriptiones: norma-
rumque et librationum et linearum directiones. Item per Opticen in
aediſiciis, ab certis regionibus coeli, lumina recte ducuntur. Per Arith-
meticen vero, ſumptus aediſiciorum conſummantur: menſurarum rationes
explicantur: diſſicilesque ſymmetriarum quaeſtiones geometricis rationibus
et methodis inveniuntur. Hiſtorias autem plures noviſſe oportet, quod
multa ornamenta ſaepe in operibus architecti deſignant, de quibus orna-
mentis rationem, cur ſecerint, quaerentibus reddere debent. Quem- admodum ſiquis ſtatuas marmoreas muliebres ſtolatas, et quae Caryatides
dicuntur, pro columnis in opere ſtatuerit, et inſuper mutulos et coronas
collocaverit, percontantibus ita reddet rationem. Carya civitas Pelopon-
neſi cum Perſis hoſtibus contra Graeciam conſenſit: poſtea Graeci per
victoriam glorioſe bello liberati, communi conſilio Caryatibus bellum in-
dixerunt. Itaque oppido capto, viris interſectis, civitate deleta, matronas
eorum in ſervitutem abduxerunt. Nec ſunt paſſi ſtolas, neque ornatus
matronales deponere: uti non uno triumpho ducerentur, ſed aeterno ſer-
vitutis exemplo gravi contumelia preſſae, poenas pendere viderentur pro
civitate. Ideo qui tunc architecti ſuerunt, aediſiciis publicis deſignave-
runt earum imagines oneri ſerundo collocatas; ut etiam poſteris nota
poena peccati Caryatium, memoriae traderetur. Non minus Lacones,
1
11Sic Mſ. ſcholae Ripenſis; alias argumentis.
315LIBER I. CAPUT I. Pauſania Cleombroti ſilio duce, Plataeeo praelio pauca manu in- ſinitum numerum exercitus Perſarum cum ſuperaviſſent, acto cum glo-
ria triumpho ſpoliorum et praedae, porticum Perſicam ex manubiis laudis
et virtutis civium, indicem victoriae, poſteris pro tropaeo conſtituerunt,
ibique captivorum ſimulacra barbarico veſtis ornatu, ſuperbia meritis
contumeliis punita, ſuſtinentia tectum collocaverunt: uti et hoſtes hor-
rescerent timore eorum ſortitudinis aſſecti , et cives id exemplum vir- tutis aſpicientes, gloria erecti, ad deſendendam libertatem eſſent parati.
Itaque ex eo multi ſtatuas Perſicas, ſuſtinentes epiſtylia et ornamenta eo-
rum, collocaverunt: et ita ex eo argumento varietates egregias auxerunt
operibus. Item ſunt aliae ejusdem generis hiſtoriae, quarum notitiam
architectos tenere oportet.
Philoſophia vero perſicit architectum animo magno, et uti non
ſit arrogans, ſed potius ſacilis, aequus, et ſidelis, ſine avaritia, quod eſt
maximum; nullum enim opus vere ſine ſide et caſtitate ſieri poteſt: ne
ſit cupidus, neque in muneribus accipiendis habeat animum occupatum;
ſed cum gravitate ſuam tueatur dignitatem, bonam ſamam habendo.
Haec enim philoſophia praeſcribit. Praeterea de rerum natura, quae graece
φυσιολογία dicitur, philoſophia explicat: quam neceſſe eſt ſtudioſius no-
viſſe, quod habet multas et varias naturales quaeſtiones: ut etiam in
aquarum ductionibus; in curſibus enim et circuitionibus, et librata pla-
nitie expreſſionibus, ſpiritus naturales aliter atque aliter ſiunt, quorum
oſſenſionibus mederi nemo poterit niſi qui ex philoſophia principia rerum
naturae noverit. Item qui Cteſibii aut Archimedis libros, et 1234
11 hageſtillae polidos. Codices Guelſ. et Fran. et Ed. Sulp. Agaeſipolidos. Jocundus.22 pitalco. Cod. mn. et Ed. Sulp.33 Al. eſſectus.44 Cod. Fran. Ctthesbiae. Alii Thesbiae.
326M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA rorum qui ejusmodi generis praecepta conſcripſerunt, leget, cum iis ſen-
tire non poterit, niſi his rebus a philoſophis ſuerit inſtitutus. Muſicen
autem ſciat oportet, uti canonicam rationem, et mathematicam, notam
habeat: praeterea baliſtarum, catapultarum, ſcorpionum temperaturas
poſſit recte ſacere. In capitulis enim dextra ac ſiniſtra, ſunt ſoramina
homotonorum , per quae tenduntur ergatis aut ſuculis et vectibus e nervo torti ſunes, qui non praecluduntur nec praeligantur, niſi ſonitus ad
artiſicis aures certos et aequales ſecerint. Brachia enim quae in eas ten-
ſiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et pariter utraque pla-
gam emittere debent. Quod ſi non homotona ſuerint, impedient dire-
ctam telorum miſſionem. Item in theatris vaſa aerea (quae in cellis
ſub gradibus mathematica ratione collocantur, et ſonituum diſcrimine)
quae Graeci ήχεῖα vocant, ad ſymphonias muſicas, ſive concentus, com-
ponuntur, diviſa circinatione in diateſſaron et diapente et diapaſon; uti
vox ſcenici ſonitus conveniens in diſpoſitionibus, tactu cum oſſenderit,
aucta cum incremento, clarior et ſuavior ad ſpectatorum perveniat aures.
Hydraulicas quoque machinas et cetera quae ſunt ſimilia his organis,
ſine muſicis rationibus eſſicere nemo poterit. Diſciplinam vero Medicinae
noviſſe oportet, propter inclinationes coeli, quae graeci χλίματα dicunt,
et aëres locorum, qui ſunt ſalubres aut peſtilentes, aquarumque uſus.
Sine his enim rationibus nulla ſalubris habitatio ſieri poteſt. Jura quoque
nota habeat oportet ea, quae neceſſaria ſunt aediſiciis communibus parie-
tum, ad ambitum ſtillicidiorum et cloacarum et luminum. Item aqua-
rum ductiones et cetera quae ejusmodi ſunt, nota oportet ſint archite-
ctis; uti ante caveant, quam inſtituant aediſicia, ne controverſiae, ſactis
operibus, patribus ſamiliarum relinquantur: et ut legibus ſcribendis pru-
dentia caveri poſſit et locatori et conductori; namque ſi lex perite ſuerit
1
11 Al. hemitoniorum.
337LIBER I. CAPUT I. ſcripta, erit ut ſine captione uterque ab utroque liberetur. Ex Aſtrolo-
gia autem cognoſcitur oriens, occidens, meridies, ſeptentrio: et coeli ratio,
aequinoctium, ſolſtitium, aſtrorum curſus: quorum notitiam ſi quis non
habuerit, horologiorum rationem omnino ſcire non poterit.
Cum ergo tanta haec diſciplina ſit condecorata et abundans eru-
ditionibus variis ac pluribus, non puto poſſe juſte repente ſe proſiteri
architectos, niſi qui ab aetate puerili his gradibus disciplinarum ſcanden-
do, ſcientia plurium literarum et artium nutriti, pervenerint ad ſum-
mum templum architecturae.
At ſortaſſe mirum videbitur imperitis hominibus, poſſe naturam
tantum numerum doctrinarum perdiſcere et memoria continere. Cum
autem animadverterint, omnes diſciplinas inter ſe conjunctionem rerum
et communicationem babere, ſieri poſſe ſaciliter credetur. Encyclios
enim diſciplina, uti corpus unum ex his membris eſt compoſita. Itaque,
qui a teneris aetatibus eruditionibus variis inſtruuntur, omnibus literis,
agnoſcunt easdem notas, communicationemque omnium diſciplinarum, et
ea re ſacilius omnia cognoſcunt. Ideoque de veteribus architectis Pythius
qui Prienae aedem Minervae nobiliter eſt architectatus, ait in ſuis com-
mentariis, architectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere poſſe ſa-
cere, quam qui ſingulas res ſuis induſtriis et exercitationibus ad ſummam
claritatem perduxerunt. Id autem re non expeditur. Non enim debet nec
poteſt eſſe architectus grammaticus, uti ſuerit Ariſtarchus, ſed non agramma-
tos: nec muſicus, ut Ariſtoxenus, ſed non amuſos: nec pictor ut Apelles, ſed
graphidos non imperitus: nec plaſtes quemadmodum Myron, ſeu Polycletus,
ſed rationis plaſticae non ignarus: nec denuo medicus ut IIppocrates, ſed
non aniatrologetos : nec in ceteris doctrinis ſingulariter excellens, 1
11 Alias aniatrologicos.
348M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA in his non imperitus. Non enim in tantis rerum varietatibus, elegantias
ſingulares quisquam conſequi poteſt, quod earum ratiocinationes cognoſ-
cere et percipere vix cadit in poteſtatem. Nec tamen non tantum archi-
tecti non poſſunt in omnibus rebus habere ſummum eſſectum, ſed etiam
ipſi qui privatim proprietates tenent artium, non eſſiciunt, ut habeant
omnes ſummum laudis principatum. Ergo ſi in ſingulis doctrinis ſinguli
artiſices, neque omnes, ſed pauci, aevo perpetuo nobilitatem vix ſunt con-
ſecuti; quemadmodum poteſt architectus, qui pluribus artibus debet eſſe
peritus, non id ipſum mirum et magnum ſacere, nequid ex his indigeat;
ſed etiam ut omnes artiſices ſuperet, qui ſingulis doctrinis aſſiduitatem
cum induſtria ſumma praeſtiterunt? Igitur in hac re Pythius erraſſe vi-
detur, quod non animadverterit ex duabus rebus ſingulas artes eſſe com-
poſitas: ex opere, et ejus ratiocinatione. Ex his autem unum proprium
eſſe eorum, qui ſingulis rebus ſunt exercitati, id eſt operis eſſectus: alterum
commune cum omnibus doctis, id eſt ratiocinatio: uti medicis et muſicis et
de venarum rhythmo, et de pedum motu. At ſi vulnus mederi, aut aegrum
eripere de periculo oportuerit, non accedet muſicus, ſed id opus pro-
prium erit medici. Item in organo non medicus, ſed muſicus modulabi-
tur, ut aures ſuam cantionibus recipiant jucunditatem. Similiter cum
aſtrologis et muſicis eſt disputatio communis de ſympathia ſtellarum et
ſymphoniarum, in quadratis et trigonis, diateſſaron et diapente: cum
geometris de viſu, qui graece λόγος ὀπτιχὸς appellatur: ceterisque omni-
bus doctrinis multae res, vel omnes, communes ſunt duntaxat ad dispu-
tandum. Operum vero ingreſſus, qui manu ac tractationibus ad elegan-
tiam perducuntur, ipſorum ſunt, qui proprie una arte ad ſaciendum ſunt
inſtituti. Ergo ſatis abunde is videtur ſeciſſe, qui ex ſingulis doctrinis
partes et rationes earum mediocriter habet notas, easque quae neceſſa-
riae ſunt ad architecturam: uti ſiquid de his rebus et artibus judicare et
probare opus ſuerit, ne deſtituatur vel deſiciat. Quibus vero natura
359LIBER I. CAPUT II. turn tribuit ſolertiae, acuminis, memoriae, ut poſſint geometriam, aſtro-
logiam, muſicen, ceterasque diſciplinas penitus habere notas, praetereunt
oſſicia architectorum, et eſſiciuntur mathematici. Itaque ſaciliter contra
eas disciplinas disputare poſſunt, quod pluribus telis disciplinarum ſunt
armati. Hi autem inveniuntur raro, ut aliquando ſuerunt Ariſtarchus
Samius, Philolaus et Archytas Tarentini, Apollonius Pergaeus, Eratoſthe-
nes Cyrenaeus, Archimedes et Scopinas ab Syracuſis, qui multas res or-
ganicas et gnomonicas, numero, naturalibusque rationibus inventas atque
explicatas, poſteris reliquerunt. Cum ergo talia ingenia a naturali ſoler-
tia non paſſim cunctis gentibus, ſed paucis viris habere concedatur; oſſi-
cium vero architecti omnibus eruditionibus debeat eſſe exercitatum, et
ratio propter amplitudinem rei permittat, non juxta neceſſitatem ſummas,
ſed etiam mediocres ſcientias habere disciplinarum; peto, Caeſar, et a te,
et ab his qui mea volumina ſunt lecturi, ut ſiquid parum ad artis gram-
maticae regulam ſuerit explicatum, ignoſcatur. Namque non uti ſummus
philoſophus, nec rhetor diſertus, nec grammaticus ſummis rationibus artis
exercitatus, ſed ut architectus, his literis imbutus, haec niſus ſum ſcri-
bere. De artis vero poteſtate, quaeque inſunt in ea ratiocinationes, pol-
liceor, (uti ſpero) his voluminibus, non modo aediſicantibus, ſed etiam
omnibus ſapientibus, cum maxima auctoritate, me ſine dubio praeſtatu-
rum.
CAPUT II.
Ex quibus rebus architectura conſtet.
Architectura autem conſtat ex ordinatione, quae Graece τάξις dicitur, et
ex dispoſitione, hanc autem Graeci διάθεσιν vocant, et eurhythmia et ſym-
metria et decore et diſtributione, quae Graece οἲηονομία dicitur. Ordinatio
eſt modica membrorum operis commoditas ſeparatim, univerſaeque
3610M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA portionis ad ſymmetriam comparatio. Haec componitur ex quantitate,
quae Graece ποσότης dicitur. Quantitas autem eſt modulorum, ex ipſius
operis ſumptione, e ſingulisque membrorum partibus, univerſi operis, con-
veniens effectus. Diſpoſitio autem eſt rerum apta collocatio, elegansque
in compoſitionibus eſſectus operis cum qualitate. Species dispoſitionis,
quae Graece dicuntur ἲδέαι, hae ſunt: ichnographia, orthographia, ſceno-
graphia.
Ichnographia eſt circini regulaeque modice continens uſus, ex qua
capiuntur ſormarum, in ſolis arearum, deſcriptiones.
Orthographia autem eſt erecta frontis imago, imago, modiceque picta ra-
tionibus operis futuri figura.
Item ſcenographia eſt ſrontis et laterum abſcedentium adumbra-
tio, ad circinique centrum omnium linearum reſponſus.
Hae naſcuntur ex cogitatione, et inventione. Cogitatio eſt cura
ſtudii plena, et induſtriae vigilantiaeque effectus propoſiti cum voluptate.
Inventio autem eſt quaeſtionum obſcurarum explicatio, ratioque novae
rei vigore mobili reperta. Hae ſunt terminationes dispoſitionum. Eu-
rhythmia eſt venuſta ſpecies commodusque in compoſitionibus membro-
rum aſpectus. Haec efficitur, cum membra operis convenientia ſunt, alti-
tudinis ad latitudinem, latitudinis ad longitudinem, et ad ſummam omnia
reſpondeant ſuae ſymmetriae. Item ſymmetria eſt ex ipſius operis mem-
bris conveniens conſenſus, ex partibusque ſeparatis, ad univerſae ſigurae
ſpeciem, ratae partis reſponſus: ut in hominis corpore e cubito, pede,
palmo, digito, ceterisque partibus ſymmetros eſt, ſic eſt in operum per-
fectionibus. Et primum in aedibus ſacris aut e columnarum craſſitu- dinibus, aut e triglypho, embates; in baliſta autem e ſoramine, 12
11 Sic Codices Guelf. et Fran. pro ut.22 Sic legere malui, pro aut etiam embatere baliſtae.
3711LIBER I. CAPUT II. Graeci περίτρητον vocitant; in navibus interſcalmio, quod θιπηχαϊχή dici-
tur; item ceterorum operum e membris, invenitur ſymmetriarum ratio-
cinatio. Decor autem eſt emendatus operis aſpectus, probatis rebus com-
poſiti cum auctoritate. Is perſicitur ſtatione, qui Graece θεματισμὸς di-
citur, ſeu conſuetudine, aut natura. Statione, cum Jovi, Fulguri, et Coe-
lo, et Soli, et Lunae, aedificia ſub divo, hypaethraque conſtituentur. Ho-
rum enim deorum et ſpecies et effectus, in aperto mundo atque lucenti,
praeſentes videmus. Minervae, et Marti, et Herculi, aedes Doricae ſient;
his enim diis propter virtutem, ſine deliciis aediſicia conſtitui decet.
Veneri, Florae, Proſerpinae, fontium Nymphis, Corinthio genere conſti-
tutae, aptas videbuntur habere proprietates; quod his diis propter tene-
ritatem, graciliora et ſlorida, foliisque et volutis ornata opera facta, au-
gere videbuntur juſtum decorem. Junoni, dianae, Libero patri, ceteris-
que diis qui eadem ſunt ſimilitudine, ſi aedes Ionicae conſtruentur, ha-
bita erit ratio mediocritatis; quod et ab ſevero more Doricorum, et a
teneritate Corinthiorum, temperabitur earum inſtitutio proprietatis. Ad
conſuetudinem autem decor ſic exprimitur, cum aediſiciis interioribus
magnificis, item veſtibula convenientia et elegantia erunt ſacta. Si enim
interiora proſpectus habuerint elegantes, aditus autem humiles et in- honeſtos, non erunt cum decore. Item ſi Doricis epiſtyliis in coronis
denticuli ſculpentur, aut in pulvinatis capitulis, et Ionicis epiſtyliis exprimentur triglyphi, translatis ex alia ratione proprietatibus in aliud
genus operis, offendetur aſpectus, aliis ante ordinis conſuetudinibus inſti-
tutis. Naturalis autem decor ſic erit: ſi primum omnibus templis ſalu-
berrimae regiones, aquarumque fontes in his Iocis idonei eligentur, in
12
11 Sic Mſ. Scholae Ripenſis; alias perſectus.22 Codices Guelf. et Fran. legunt: columnis et Ionicis epiſtyliis capitulis exprimentu
triglyphis.
3812M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA quibus ſana conſtituantur: deinde maxime Aesculapio, Saluti, et eorum
deorum, quorum plurimi medicinis aegri curari videntur. Cum enim ex
peſtilenti in ſalubrem locum corpora aegra translata fuerint, et e fonti-
bus ſalubribus aquarum uſus ſubminiſtrabuntur, celerius convaleſcent.
Ita eſſicietur, uti ex natura loci, majores auctasque cum dignitate divini-
tas excipiat opiniones. Item naturae decor erit, ſi cubiculis et biblio-
thecis, ab oriente lumina capientur: balneis et hibernaculis, ab occi-
dente hiberno: pinacothecis, et quibus certis luminibus opus eſt parti-
bus , a ſeptentrione; quod ea coeli regio neque exclaratur, neque ob- ſcuratur ſolis curſu, ſed eſt certa et immutabilis die perpetuo. Diſtribu-
tio autem eſt copiarum locique commoda dispenſatio, parcaque in operi-
bus ſumptus cum ratione temperatio. Haec ita obſervabitur, ſi primum
architectus ea non quaeret, quae non poterunt inveniri aut parari, niſi
magno. Namque non omnibus locis arenae ſoſſitiae, nec caementorum,
nec abietis, nec ſappinorum, nec marmoris copia eſt: ſed aliud alio loco
naſcitur, quorum comportationes diſſiciles ſunt et ſumptuoſae. Utendum
autem eſt, ubi non eſt arena ſoſſitia, ſluviatica aut marina lota. Inopiae
quoque abietis aut ſappinorum vitabuntur, utendo cupreſſo, populo, ulmo,
pinu. Reliqua quoque his ſimilia erunt explicanda. Alter gradus erit
diſtributionis, cum ad uſum patrum ſamiliarum, aut ad pecuniae copiam,
aut ad elegantiae dignitatem, aediſicia aliter diſponentur. Namque aliter
urbanas domos oportere conſtitui videtur: aliter quibus ex poſſeſſionibus
ruſticis inſluunt ſructus: non idem foeneratoribus: aliter beatis et delica-
tis: potentibus vero, quorum cogitationibus res publica gubernatur, ad
uſum collocabuntur: et omnino ſaciendae ſunt aptae omnibus perſonis
aediſiciorum diſtributiones.
1
11 Sic Codices Guelf. et Fran. pro paribus
3913LIBER I. CAPUT III.
CAPUT III.
De partibus et terminationibus architecturae.
Partes ipſius architecturae ſunt tres, aediſicatio, gnomonice, machinatio.
Aediſicatio autem diviſa eſt bipartito, e quibus una eſt moenium et com-
munium operum in publicis locis collocatio: altera eſt privatorum aediſi-
ciorum explicatio. Publicorum autem diſtributiones ſunt tres, e quibus
una eſt deſenſionis, altera religionis, tertia opportunitatis. Deſenſionis,
eſt murorum turriumque et portarum ratio, ad hoſtium impetus perpetuo
repellendos excogitata. Religionis, deorum immortalium ſanorum, aedium-
que ſacrarum collocatio. Opportunitatis, omnium locorum ad uſum pu-
blicum dispoſitio: uti portus, ſora, porticus, balnea, theatra, inambulatio-
nes, ceteraque, quae iisdem rationibus in publicis deſignantur locis. Haec
autem ita ſieri debent, ut habeatur ratio ſirmitatis, utilitatis, venuſtatis.
Firmitatis erit habita ratio, cum ſuerit ſundamentorum ad ſolidum de-
preſſio, et ex quaque materia copiarum ſine avaritia diligens electio. Utilitatis autem, emendata et ſine impeditione, uſu locorum, dispoſitio,
et ad regiones ſui cujusque generis apta et commoda diſtributio. Venu-
ſtatis vero, cum ſuerit operis ſpecies grata et elegans, membrorumque
commenſus juſtas habeat ſymmetriarum ratiocinationes .
12
11 Mſ. Scholae Ripenſis legit atque e materia.22 Sic Cod. Guelf. et Fran. al. rationes.
4014M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
CAPUT IV.
De electione locorum ſalubrium.
In ipſis vero moenibus ea erunt principia. Primum electio loci ſaluber-
rimi. Is autem erit excelſus et non nebuloſus, non pruinoſus , regio- nesque coeli ſpectans, neque aeſtuoſas neque frigidas, ſed temperatas.
Deinde ſi evitabitur paluſtris vicinitas. Cum enim aurae matutinae cum
ſole oriente ad oppidum pervenient, et iis ortae nebulae adjungentur,
ſpiritusque beſtiarum paluſtrium venenatos cum nebula mixtos in habita-
torum corpora ſlatus ſpargent, eſſicient locum peſtilentem. Item ſi ſecun-
dum mare erunt moenia, ſpectabuntque ad meridiem, aut ad occidentem,
non erunt ſalubria; quia per aeſtatem coelum meridianum ſole exoriente
caleſcit, meridie ardet. Item, quod ſpectat ad occidentem, ſole exorto
tepeſcit, meridie calet, vespere ſervet. Igitur mutationibus caloris et re-
ſrigerationis, corpora quae in iis locis ſunt, vitiantur. Hoc autem licet
animadvertere etiam ex iis, quae non ſunt animalia. In cellis enim vina-
riis tectis, lumina nemo capit a meridie, nec ab occidente, ſed a ſepten-
trione; quod ea regio nullo tempore mutationes recipit, ſed eſt ſirma per-
petuo, et immutabilis. Ideo etiam et granaria, quae ad ſolis curſum ſpe-
ctant, bonitatem cito mutant, obſoniaque, et poma, quae non in ea coeli
parte ponuntur, quae eſt averſa a ſolis curſu, non diu ſervantur. Nam
ſemper calor cum excoquit, a rebus ſirmitatem eripit, et vaporibus ſer- vidis exugendo naturales virtutes, diſſolvit eas, et ſervore mollescentes
eſſicit imbecillas: ut etiam in ſerro animadvertimus, quod quamvis natura
ſit durum, in ſornacibus ab ignis vapore percaleſactum ita mollescit, uti
in omne genus ſormae ſaciliter ſabricetur: et idem cum molle et candens
12
11 Mſ. Sch. Rip. pluvioſus.22 Sic Mſ. Sch. Rip. Alias aëribus.
4115LIBER I. CAPUT IV. eſt, ſi refrigeretur tinctum frigida, redurescit, et reſtituitur in antiquam
proprietatem. Licet etiam conſiderare haec ita eſſe, ex eo, quod aeſtate,
non ſolum in peſtilentibus locis, ſed etiam in ſalubribus, omnia corpora
calore ſiant imbecilla: et per hiemem, etiam quae ſint peſtilentiſſimae re-
giones, efficiantur ſalubres, ideo quod a reſrigerationibus ſolidantur. Non
minus etiam quae a frigidis regionibus corpora traducuntur in calidas,
non poſſunt durare, ſed diſſolvuntur: quae autem ex calidis locis, ſub
ſeptentrionum regiones frigidas, non modo non laborant immutatione loci
valetudinibus, ſed etiam conſirmantur. Quare cavendum eſſe videtur in
moenibus collocandis ab iis regionibus, quae caloribus ſlatus ad corpora
hominum poſſunt ſpargere. Namque ex principiis, quae Graeci ςοιχεῖα
appellant, ut omnia corpora ſunt compoſita, id eſt ex calore, et humo- re, et terreno, et aëre, ita his mixtionibus naturali temperatura ſiguran-
tur omnium animalium in mundo generatim qualitates. Ergo in quibus
corporibus cum exuberat e principiis calor, tunc interſicit, diſſolvitque
cetera ſervore. Haec autem vitia efficit ſervidum ab certis partibus coe-
lum, cum inſidit in apertas venas, plus quam patitur e mixtionibus natu-
rali temperatura corpus. Item ſi humor occupavit corporum venas, im-
paresque eas ſecit, cetera principia, ut a liquido corrupta, diluuntur, et
diſſolvuntur compoſitionis virtutes. Item e vefrigerationibus humoris,
ventorum, et aurarum, infunduntur vitia corporibus. Non minus aëris
etiamque terreni, in corpore naturalis compoſitio, augendo aut minuendo,
inſirmat cetera principia: terrena, cibi plenitate: aëria, gravitate coeli.
Sed ſiquis voluerit diligentius haec ſenſu percipere, animadvertat, atten-
datque naturas avium, et piſcium, et terreſtrium animalium, et ita conſi-
derabit discrimina temperaturae. Aliam enim mixtionem habet genus
avium, aliam piſcium, longe aliam terreſtrium natura. Volucres minus
1
11Sic Mſ. Sch. Rip.; in aliis ut non legitur, et mox et pro ita.
4216M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA habent terreni, minus humoris, caloris temperate, et aëris multum. Igi-
tur levioribus principiis compoſitae, facilius in aëris impetum nituntur.
Aquatiles autem piſcium naturae, quod temperatae ſunt a calido, pluri-
mumque ex aëre et terreno ſunt compoſitae, ſed humoris habent oppido
quam paulum, quo minus habent e principiis humoris in corpore, ſacilius
in humore perdurant. Itaque cum ad terram perducuntur, animam cum
aqua relinquunt. Item terreſtria, quod e principiis ab aëre caloreque
ſunt temperata, minusque habent terreni, plurimumque humoris, quod
abundant humidae partes, non diu poſſunt in aqua vitam tueri. Ergo ſi
haec ita videntur, quemadmodum propoſuimus, et ex iis principiis ani-
malium corpora compoſita ſenſu percipimus, et exuberationibus aut de-
fectionibus ea laborare diſſolvique indicavimus: non dubitamus quin di-
ligentius quaeri oporteat, uti temperatiſſimas coeli regiones eligamus, cum
quaerenda ſuerit in moenium collocationibus ſalubritas. Itaque etiam
atque etiam veterum revocandam cenſeo rationem. Majores enim e pe-
coribus immolatis, quae paſcebantur in iis locis, quibus aut oppida aut
caſtra ſtativa conſtituebantur, inſpiciebant jecinora, et ſi erant livida et
vitioſa prima, alia immolabant, dubitantes utrum morbo, an pabuli vitio
laeſa eſſent. Cum pluribus experti erant, et probaverant integram et
ſolidam naturam jecinorum ex aqua et pabulo, ibi conſtituebant munitio-
nes. Si autem vitioſa inveniebant indicio, transſerebant. Idem in hu-
manis corporibus peſtilentem futuram nascentem in iis locis aquae cibi-
que copiam: et ita transmigrabant, et mutabant regiones, quaerentes
omnibus rebus ſalubritatem. Hoc autem ſieri, uti pabulo ciboque ſalu-
bres proprietates terrae videantur, licet animadvertere et cognoscere ex
agris Cretenſium, qui ſunt circa Pothereum ſlumen, quod eſt Cretae inter
duas civitates Gnoſon et Gortynam. Dextra enim et ſiniſtra ejus ſluminis,
pascuntur pecora: ſed ex iis, quae pascuntur proxime Gnoſon, ſplenem
habent: quae autem ex altera parte, proxime Gortynam, non
4317LIBER I. CAPUT IV. apparentem ſplenem. Unde etiam medici quaerentes de ea re, invene-
runt in iis locis herbam, quam pecora rodendo, imminuerant lienes, ita
eam herbam colligendo, curant lienoſos hoc medicamento, quod etiam
ἄπληυου Cretenſes vocitant. Ex eo licet ſcire, cibo atque aqua, proprie-
tates locorum naturaliter peſtilentes aut ſalubres eſſe. Item ſi in palu-
dibus moenia conſtituta erunt, quae paludes ſecundum mare ſuerint,
ſpectabuntque ad ſeptentrionem, aut inter ſeptentrionem et orientem,
eaeque paludes excelſiores ſuerint quam littus marinum, ratione videbun-
tur eſſe conſtituta. Foſſis enim ductis, ſit aquae exitus ad littus, et ex
mari tempeſtatibus aucto, in paludes redundantia motionibus concitatur,
amarisque mixtionibus non patitur beſtiarum paluſtrium genera ibi nasci:
quaeque de ſuperioribus locis natando proxime littus perveniunt, incon-
ſueta ſalſitudine necantur. Exemplar autem hujus rei Gallicae paludes
poſſunt eſſe, quae circum Altinum, Ravennam, Aquilegiam, aliaque quae
in ejusmodi locis municipia ſunt proxima paludibus; quod his rationibus
11[Handwritten note 1] habent incredibilem ſalubritatem. Quibus autem inſidentes ſunt palu-
des, et non habent exitus proſluentes, neque per ſlumina, neque per ſoſ-
ſas, uti Pomtinae , ſtando putrescunt, et humores graves et peſtilentes in his locis emittunt. Item in Apulia oppidum Satpia vetus, quod Diomedes ab Troja rediens conſtituit, ſive (quemadmodum nonnulli ſcri-
pſerunt) Elphias Rhodius, in ejusmodi locis fuerat collocatum; ex quo
incolae quotannis aegrotando laborantes, aliquando pervenerunt ad M.
IIoſtilium, ab eoque publice petentes impetraverunt, uti his idoneum lo-
cum ad moenia transferenda conquireret eligeretque. Tunc is moratus
non eſt, ſed ſtatim rationibus doctiſſime quaeſitis, ſecundum mare mer-
catus eſt poſſeſſionem loco ſalubri: ab ſenatuque populoque Romano pe-
12
11Sic Cod. Guelf. – Cod. Fran. Pomptinae. E. S. et alii Pontinae.22Sic Codices Guelf. et Fran. legunt. Editio vero Sulpicii Salapia.
4418M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tiit, ut liceret transferre oppidum, conſtituitque moenia, et areas diviſit,
nummoque ſeſtertio ſingulis municipibus mancipio dedit. His confectis
lacum aperuit in mare, et portum e lacu, municipio perſecit. Itaque
nunc Salpini quatuor millibus paſſibus progreſſi ab oppido vetere, habi-
tant in ſalubri loco.
CAPUT V.
De ſundamentis murorum et turrium.
Cum ergo his rationibus erit ſalubritatis in moenibus collocandis ex- plicatio, regionesque electae fuerint ſructibus ad alendam civitatem co-
pioſae, et viarum munitiones, aut opportunitates ſluminum, ſeu per por-
tus marinae ſubvectiones habuerint ad moenia comportationes expeditas:
tunc turrium murorumque fundamenta ſic ſunt ſacienda, uti ſodiantur
(ſi queant inveniri) ad ſolidum, et in ſolido (quantum ex amplitudine
operis pro ratione videatur) craſſitudine ampliore quam parietum qui
ſupra terram ſunt ſuturi, et ea impleantur quam ſolidiſſima ſtructura.
Item turres ſunt projiciendae in exteriorem partem: uti cum ad murum hoſtis impetu velit appropinquare, a turribus dextra ac ſiniſtra lateribus
apertis, telis vulneretur. Curandumque maxime videtur, ut non ſacilis
ſit aditus ad oppugnandum murum: ſed ita circumdandum ad loca prae-
cipitia, et excogitandum, uti portarum itinera non ſint directa, ſed σχαιά.
Namque cum ita ſactum ſuerit, tunc dextrum Iatus accedentibus, quod
ſcuto non erit tectum, proximum erit muro. Collocanda autem oppida
ſunt non quadrata, nec procurrentibus angulis, ſed circuitionibus, uti
hoſtis ex pluribus locis conſpiciatur. In quibus enim anguli procurrunt,
difficiliter deſenditur, quod angulus magis hoſtem tueatur quam civem.
123
11Sic Mſ. Schol. Rip. Alias moenium collocandorum.22Sic Cod. Guelf. Al. tuetur.33Forma I.
4519LIBER I. CAPUT V.
Craſſitudinem autem muri (aa) ita faciendam cenſeo, uti armati homines, ſupra obviam venientes, alius alium ſine impeditione praeterire
poſſint: tum in craſſitudine perpetuae taleae oleagineae uſtulatae quam creberrime inſtruantur, uti utraeque muri ſrontes inter ſe (quemadmo-
dum ſibulis) his taleis colligatae, aeternam habeant ſirmitatem; namque
ei materiae, nec tempeſtas, nec caries, nec vetuſtas poteſt nocere, ſed ea
et in terra obruta, et in aqua collocata, permanet ſine vitiis utilis ſem-
piterno. Itaque non ſolum in muro, ſed etiam in ſubſtructionibus, qui-
que parietes murali craſſitudine erunt ſaciendi, hac ratione religati, non
cito vitiabuntur. Intervalla autem turrium (DD) ita ſunt facienda, ut
ne longius ſit alia ab alia, ſagittae miſſionis : uti ſi qua oppugnetur, tum a turribus quae erunt dextra ac ſiniſtra, ſcorpionibus, reliquisque
telorum miſſionibus, hoſtes rejiciantur. Etiamque contra inſeriora tur- rium (EE) dividendus eſt murus, intervallis tam magnis quam erunt
turres; ut itinera ſint interioribus partibus turrium contignata (FF); ne-
que ea ſerro ſixa.
Hoſtis enim ſi quam partem muri occupaverit, qui repugnabunt,
reſcindent: et ſi celeriter adminiſtraverint, non patientur reliquas partes
turrium murique hoſtem penetrare, niſi ſe voluerit praecipitare. Turres
itaque rotundae, aut polygoniae ſunt faciendae; quadratas enim machinae
celerius diſſipant, quod angulos arietes tundendo ſrangunt: in rotundatio-
nibus autem (uti cuneos) ad centrum adigendo, laedere non poſſunt. Item munitiones muri turriumque aggeribus conjunctae, maxime tutiores
ſunt: quod neque arietes, neque ſuffoſſiones, neque machinae ceterae eis
12345
11Mſ. Scholae Rip. tabulae.22Sic Cod. mn. Guelf. Vulgo emiſſione.33Sic Codex Franequeranus. Cod. Guelf. inferiores. ed. vulgata interior.44Mſ. Sch. Rip. rotunditatibus.55Forma II.
4620M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA valent nocere. Sed non in omnibus locis eſt aggeris ratio ſacienda, niſi
quibus extra murum, ex alto loco, plano pede acceſſus fuerit ad moenia
oppugnanda. Itaque in ejusmodi locis primum ſoſſae ſunt faciendae,
latitudinibus et altitudinibus quam ampliſſimis: deinde fundamentum
muri deprimendum eſt intra alveum ſoſſae, et id exſtruendum eſt ea craſ-
ſitudine, ut opus terrenum ſacile ſuſtineatur.
Item interiore parte ſubſtructions, fundamentum (GG) diſtans ab exteriore introrſus amplo ſpatio conſtituendum eſt, ita uti cohortes poſ-
ſint, quemadmodum in acie inſtructae, ad deſendendum ſupra latitudinem
aggeris conſiſtere. Cum autem fundamenta ita diſtantia inter ſe ſuerint
conſtituta, tunc inter ea alia transverſa (HH) conjuncta exteriori et inte-
riori ſundamento, pectinatim dispoſita, quemadmodum ſerrae dentes ſolent
eſſe , collocentur.
Cum enim ſic erit ſactum, tunc ita oneris terreni magnitudo di-
ſtributa in parvas partes, neque univerſa pondere premens, non po- terit ulla ratione extrudere muri ſubſtructiones. De ipſo autem muro e
qua materia ſtruatur aut perſiciatur, ideo non eſt praeſiniendum, quod in
omnibus locis, quas optamus copias, eas non poſſumus habere. Sed ubi
ſunt ſaxa quadrata, ſive ſilex, ſive caementum, aut coctus later, ſive cru-
dus, his erit utendum. Non enim uti Babylone abundantes liquido bitu-
mine, pro calce et arena et cocto latere, ſactum habent murum, ſic item
poſſunt omnes regiones, ſeu locorum proprietates, habere tantas ejus- dem generis utilitates, uti ex his comparationibus, ad aeternitatem, per-
ſectus habeatur ſine vitio murus.
1234
11Sic Cod. Guelf. - E. S. ſolventes ſe.22Sic Mſ. Sch. Rip. vulgo exulat non.33Mſ. Sch. Rip. ſed.44Forma III.
4721LIBER I. CAPUT VI.
CAPUT VI.
De diviſione et dispoſitione operum, quae intra muros ſunt.
Moenibus circumdatis, ſequuntur intra murum arearum diviſiones, pla-
tearumque, et angiportuum, ad coeli regionem directiones. Dirigentur
haec autem recte, ſi excluſi erunt ex angiportis venti prudenter: qui ſi
ſrigidi ſunt, laedunt, ſi calidi, vitiant, ſi humidi, nocent. Quare vitan-
dum videtur hoc vitium, et advertendum ne ſiat, quod in multis civita-
tibus uſu ſolet evenire: quemadmodum in inſula Lesbo oppidum Mity-
lene magniſicenter eſt aediſicatum et eleganter, ſed poſitum non pruden-
ter. In qua civitate Auſter cum ſlat, homines aegrotant; cum Corus,
tuſſiunt; cum Septentrio, reſtituuntur in ſanitatem, ſed in angiportis et
plateis non poſſunt conſiſtere, propter vehementiam ſrigoris. Ventus au-
tem eſt aëris ſluens unda, cum incerta motus redundantia. Naſcitur cum
ſervor oſſendit humorem, et impetus ſervoris exprimit vim ſpiritus ſlan-
tis. Id autem verum eſſe ex aeolipilis aereis licet aſpicere, et de latenti-
bus coeli rationibus, artiſicioſis rerum inventionibus, divinitatis exprimere
veritatem. Fiunt enim aeolipilae aereae, cavae: hae habent punctum an-
guſtiſſimum, quo aquae inſunduntur, collocanturque ad ignem, et ante-
quam calescant, non habent ullum ſpiritum; ſimulac autem ſervere coe-
perint, eſſiciunt ad ignem vehementem ſlatum. Ita ſcire et judicare licet,
e parvo breviſſimoque ſpectaculo, de magnis et immanibus coeli vento-
rumque naturae rationibus. Venti enim, ſi excluſi ſuerint, non ſolum
eſſicient corporibus valentibus locum ſalubrem, ſed etiam, ſi qui morbi
ex aliis vitiis ſorte nascentur, qui in ceteris ſalubribus locis habent cura-
tiones medicinae contrariae, in his, propter temperaturam excluſionis ven-
torum, expeditius curabuntur. Vitia autem ſunt, quae diſſiculter curantur,
in regionibus quae ſunt ſupra ſcriptae, haec, gravitudo, arthritis,
4822M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA pleuritis, phthiſis, ſanguinis ejectio, et cetera, quae non detractionibus,
ſed adjectionibus curantur. Haec ideo difficulter medicantur, primum
quod ex ſrigoribus concipiuntur: deinde quod deſectis morbo viribus eo-
rum, aër agitatus, ex ventorum agitationibus extenuatur, unaque a vitio-
ſis corporibus detrahit ſuccum, et eſſicit ea exiliora. Contra vero lenis
et craſſus aër, qui perſlatus non habet, neque crebras redundantias, prop-
ter immotam ſtabilitatem, adjiciendo ad membra eorum, alit eos et reſi-
cit, qui in his ſunt impliciti morbis. Nonnullis placuit eſſe ventos qua- tuor, ab oriente aequinoctiali Solanum, a meridie Auſtrum, ab occidente
aequinoctiali Favonium, a ſeptentrionali Septentrionem. Sed qui diligen-
tius perquiſiverunt, tradiderunt eos eſſe octo, maxime quidem Andronicus
Cyrrheſtes: quietiam exemplum collocavit Athenis turrim marmoream octo-
gonon, et in ſingulis lateribus octogoni, ſingulorum ventorum imagines
exſcalptas contra ſuos cujusque ſlatus deſignavit: ſupraque eam turrim metam marmoream perſecit, et inſuper Tritonem aereum collocavit dex-
tra manu virgam porrigentem: et ita eſt machinatus, uti vento circum-
ageretur et ſemper contra ſlatum conſiſteret, ſupraque imaginem ſlantis
venti indicem virgam teneret. Itaque ſunt collocati inter Solanum et
Auſtrum ab oriente hiberno, Eurus: Inter Auſtrum et Favonium ab oc-
cidente hiberno, Aſricus: Inter Favonium et Septentrionem, Caurus,
quem plures vocant Corum: Inter Septentrionem et Solanum, Aquilo.
Hoc modo videtur eſſe expreſſum, uti capiatur numerus, et no-
mina, et partes, unde ſlatus ventorum certi ſpirent. Quod cum ita
exploratum habeatur, ut inveniantur regiones et ortus eorum, ſic erit
ratiocinandum. Collocetur ad libellam marmoreum amuſſium mediis moenibus; aut locus ita expoliatur ad regulam et libellam, ut amuſſium
1234
11Sic Cod. ms. alias exſculptas.22Cod. ms. hamuſium.33Forma IV.44Forma V.
4923LIBER I. CAPUT VI. non deſideretur: ſupraque ejus loci centrum medium, collocetur aeneus
gnomon, indagator umbrae, qui Graece σκιαθήρας dicitur. Hujus ante-
meridianam circiter horam quintam, ſumenda eſt extrema gnomonis um-
bra, et puncto ſignanda: deinde circino diducto ad punctum, quod eſt gno-
monis umbrae longitudinis ſignum, ex eoque a centro circumagenda linea
rotundationis. Itemque obſervanda poſtmeridiana iſtius gnomonis cres-
cens umbra, et cum tetigerit circinationis lineam, et ſecerit parem ante-
meridianae umbrae poſtmeridianam, ſignanda puncto. Ex his duobus
ſignis circino decuſſatim deſcribendum: et per decuſſationem, et medium
centrum linea perducenda ad extremum, ut habeatur meridiana et ſep-
tentrionalis regio. Tunc poſtea ſumenda eſt ſextadecima pars circinatio-
nis lineae totius rotundationis, centrumque collocandum in meridiana
linea, quae tangit circinationem, et ſignandum dextra ac ſiniſtra in circi-
natione, et meridiana, et ſeptentrionali parte. Tunc ex ſignis his qua-
tuor, per centrum medium decuſſatim lineae ab extremis, ad extremas
circinationes perducendae. Ita auſtri et ſeptentrionis habebitur octavae
partis deſignatio. Reliquae partes, dextra tres, et ſiniſtra tres his aequa-
les, diſtribuendae ſunt in tota rotundatione, ut aequales diviſiones octo
ventorum deſignatae ſint in deſcriptione: tum per angulos inter duas
ventorum regiones, et platearum, et angiportorum, videntur debere di-
rigi deſcriptiones. His enim rationibus, et ea diviſione, excluſa erit ex
habitationibus et vicis, ventorum vis moleſta. Cum enim plateae contra
directos ventos erunt conſormatae, ex aperto coeli ſpatio impetus ac ſlatus
ſrequens, concluſus in ſaucibus angiportorum, vehementioribus viribus
pervagabitur. Quas ob res convertendae ſunt ab regionibus ventorum,
directiones vicorum, uti advenientes ad angulos inſularum, ſrangantur,
repulſique diſſipentur. Fortaſſe mirabuntur ii, qui multa ventorum no-
mina noverunt, quod a nobis expoſitum ſit tantummodo octo eſſe ventos.
Si autem animadverterint, orbis terrae circuitionem per ſolis curſum
5024M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA gnomonis aequinoctialis umbras, ex inclinatione coeli, ab Eratoſthene Cy-
renaeo, rationibus mathematiois, et geometricis methodis eſſe inventam
ducentorum quinquaginta duum millium ſtadiorum, quae ſaciunt paſſus
ſemel et tricies millies mille et quingenties mille ; hujus autem octava pars quam ventus tenere videtur, eſt ter millies mille et noningenties
trigeſies ſepties mille et paſſus quingenti: non debebunt mirari, ſi in tam magno ſpatio unus ventus vagando, inclinationibus et receſſionibus
varietates, mutatione ſlatus, faciat. Itaque dextra et ſiniſtra circa Auſtrum, Euronotus et Altanus ſlare ſolet. Circa Aſricum, Libonotus et Subves-
perus. Circa Favonium, Argeſtes et certis temporibus, Eteſiae: ad latera
Cauri, Circius et Corus. Circa Septentrionem, Thrascias et Gallicus.
Dextra ac ſiniſtra circa Aquilonem, Supernas et Boreas. Circa Solanum.
Carbas et certo tempore, Ornithiae. Euri vero medias partes tenentis
in extremis, Caecias et Volturnus. Sunt autem et alia plura nomina,
ſlatusque ventorum, a locis, aut ſluminibus, aut montium procellis tracta.
Praeterea aurae matutinae, quas ſol, cum emergit de ſubterranea parte,
verſando pulſat aëris humorem, et impetum ſcandendo trudens , expri- mit aurarum antelucano ſpiritu ſlatus, qui cum exorto ſole permanſerint,
Euri venti tenent partes. Et ea re quod ex auris procreatur, a Graecis
εὖρος videtur eſſe appellatus. Craſtinus quoque dies, propter auras matu-
tinas, αϋριου ſertur eſſe vocitatus. Sunt autem nonnulli, qui negant Era-
toſthenem veram menſuram orbis terrae potuiſſe colligere: quae ſive eſt
certa, ſive non vera, non poteſt noſtra ſcriptura non veras habere termi-
nationes regionum, unde ventorum ſpiritus oriuntur. Ergo ſi ita eſt,
tantum erit, uti non certam menſurae rationem, ſed aut majores impe-
1234
11Cod. ms. trecenties et decies quinquaginta milia.22Cod. ms. et Edit. Sulp. tricies nongenta triginta ſeptem milia.33Ms. Schol. Rip. procedens.44Forma IV.
5125LIBER I. CAPUT VI. tus, aut minores habeant ſinguli venti. Quoniam haec a nobis ſunt breviter
expoſita, ut ſacilius intelligantur, viſum eſt mihi in extremo volumine
formas, ſive uti Graeci σχήματα dicunt, duo explicare: unum ita deſor-
matum, ut appareat unde certi ventorum ſpiritus oriantur; alterum
quemadmodum ab impetu eorum, adverſis directionibus vicorum et pla-
tearum, evitentur nocentes ſlatus. Erit autem in exaequata planitie cen- trum, ubi eſt litera A, gnomonis autem antemeridiana umbra, ubi eſt
B, et ab centro ubi eſt A, diducto circino ad id ſignum umbrae, ubi eſt
B, circumagatur linea rotundationis: repoſito autem gnomone ubi antea
ſuerat, exſpectanda eſt dum decrescat, ſaciatque iterum crescendo parem
antemeridianae umbrae poſtmeridianam, tangatque lineam rotundationis,
ubi erit litera C. Tunc a ſigno ubi eſt B, et ab ſigno ubi eſt C, circino
decuſſatim deſcribatur ubi erit D, deinde per decuſſationem ubi eſt D,
et centrum, perducatur linea ad extremum, in qua erunt literae E et F.
Haec linea erit index meridianae, et ſeptentrionalis regionis. Tunc cir-
cino totius rotundationis ſumenda eſt pars ſextadecima, circinique centrum
ponendum in meridiana linea, quae tangit rotundationem ubi eſt litera
E, et ſignandum dextra ac ſiniſtra, ubi erunt literae G, H. Item in ſep-
tentrionali parte centrum circini ponendum in rotundationis ſeptentrio-
nali linea, ubi eſt litera F, et ſignandum dextra ac ſiniſtra, ubi ſunt li-
terae I et K, et ab G ad K, et ab H ad I, per centrum lineae perdu-
cendae. Ita quod erit ſpatium ab G ad H, erit ſpatium venti Auſtri,
et partis meridianae. Item quod erit ſpatium ab I ad K, erit Septen-
trionis. Reliquae partes, dextra tres, ac ſiniſtra tres, dividendae ſunt
aequaliter, quae ſunt ad orientem, in quibus literae L et M ab occi-
dente, in quibus ſunt literae N et O: ab M ad O, ct ab L ad N, per-
1
11Forma V. et I.
5226M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ducendae ſunt lineae decuſſatim, et ita erunt aequaliter ventorum octo
ſpatia in circuitionem.
Quae cum ita deſcripta erunt in ſingulis angulis octogoni, cum a
meridie incipiemus, inter Eurum et Auſtrum in angulo, erit linea G, in-
ter Auſtrum et Aſricum H, inter Aſricum et Favonium N, inter Fa-
vonium et Caurum O, inter Caurum et Septentrionem K, inter Septen-
trionem et Aquilonem I, inter Aquilonem et Solanum L, inter Solanum
et Eurum M.
Ita his conſectis, contra angulos octogoni gnomon ponatur (OAII, KAN), et ita dirigantur plateae et angiportorum diviſiones IIX. .
CAPUT VII.
De electione locorum ad uſum communem civitatis.
Diviſis angiportis et plateis conſtitutis, arearum electio ad opportunita-
tem et uſum communem civitatis eſt explicanda, aedibus ſacris, foro, re-
liquisque locis communibus. Et ſi erunt moenia ſecundum mare, area
ubi ſorum conſtituatur, eligenda proxime portum; ſin autem mediterra-
nea, in oppido medio. Aedibus vero ſacris, quorum deorum maxime in
tutela civitas videtur eſſe, et Jovi et Junoni et Minervae, in excelſiſſimo
loco, unde moenium maxima pars conſpiciatur, areae diſtribuantur.
Mercurio autem in ſoro, aut etiam uti Iſidi et Serapi, in emporio. Apollini,
Patrique Libero, ſecundum theatrum. Herculi, in quibus civitatibus non
ſunt gymnaſia neque amphitheatra, ad circum. Marti, extra urbem, ſed
ad campum. Itemque Veneri ad portam. Id autem etiam Hetruſcis aruſpi-
cibus, disciplinarum ſcriptis, ita eſt dedicatum: Extra murum, Veneris,
12
11Edit. vulg. inter.22Edit. vulg. XII.
5327LIBER I. CAPUT VII. Vulcani, Martis, ſana ideo collecari, uti non inſueſcat in urbe adolescen-
tibus ſeu matribus ſamiliarum Venerea libido: Vulcanique vi e moeni-
bus, religionibus et ſacriſiciis evocata, ab timore incendiorum aediſicia
videantur liberari: Martis vero divinitas cum ſit extra moenia dedicata,
non erit inter cives armigera diſſenſio; ſed ab hoſtibus ea deſenſa, et
belli periculo, conſervabit. Item Cereri extra urbem loco, quo non ſem-
per homines, niſi per ſacriſicium, neceſſe habeant adire: cum religione
caſte ſanctisque moribus is locus debet tueri. Ceterisque diis ad ſacriſi-
ciorum rationcs aptae templis areae ſunt diſtribuendae. De ipſis autem
aedibus ſacris ſaciendis, et de earum ſymmetriis, in tertio et quarto volumine reddam rationes; quia in ſecundo viſum eſt mihi, primum de
materiae copiis, quae in aediſiciis ſunt parandae, quibus ſint virtutibus, et
quem habeant uſum, exponere; commenſus aediſiciorum, et ordines, et
genera ſingula ſymmetriarum peragere, et in ſingulis voluminibus expli-
care.
1
11Sic cum Philandro. Vulgo arearum.
5428M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTUR A
LIBER SECUNDUS.
PRAEFATIO.
Dinocrates architectus cogitationibus et ſolertia ſretus, cum Alexander
rerum potiretur, proſectus eſt a Macedonia ad exercitum, regiae cupidus
commendationis. Is e patria a propinquis et amicis tulit ad primos or-
dines et purpuratos literas, ut aditus haberet ſaciliores: ad eisque ex-
ceptus humane, petiit uti quam primum ad Alexandrum perduceretur.
Cum polliciti eſſent, tardiores ſuerunt, idoneum tempus exſpectantes. Ita-
que Dinocrates ab iis ſe exiſtimans illudi, ab ſe petiit praeſidium. Fue-
rat enim ampliſſima ſtatura, ſacie grata, ſorma dignitateque ſumma. His
igitur naturae muneribus conſiſus, veſtimenta poſuit in hospitio, et oleo
corpus perunxit, caputque coronavit populea ſronde, laevum humerum
pelle leonina texit, dextraque clavam tenens inceſſit contra tribunal regis
jus dicentis. Novitas populum cum avertiſſet, conſpexit eum Alexan-
der, et admirans, juſſit ei locum dari, ut accederet, interrogavitque
5529LIBER II. PRAEFATIO. eſſet? At ille, Dinocrates, inquit, architectus Macedo, qui ad te cogita-
tiones et formas affero dignas tua claritate. Namque Athon montem ſor-
mavi in ſtatuae virilis figuram, cujus manu laeva deſignavi civitatis am-
pliſſimae moenia, dextera pateram, quae exciperet omnium ſluminum, quae
ſunt in eo monte, aquam, ut inde in mare perfunderetur. Delectatus
Alexander ratione ſormae, ſtatim quaeſivit ſi eſſent agri circa, qui poſſent
ſrumentaria ratione eam civitatem tueri. Cum inveniſſet, non poſſe niſi
transmarinis ſubvectionibus; Dinocrates, inquit, attendo egregiam ſormae
compoſitionem, et ea delector; ſed animadverto, ſi quis deduxerit eo loco coloniam, ſore ut judicium ejus vituperetur. Ut enim natus infans
ſine nutricis lacte non poteſt ali, neque ad vitae crescentis gradus perdu-
ci, ſic civitas ſine agris et eorum ſructibus in moenibus aſſluentibus, non
poteſt crescere, nec ſine abundantia cibi, ſrequentiam habere, populumque
ſine copia tueri. Itaque quemadmodum ſormationem puto probandam,
ſic judico locum improbandum: teque volo eſſe mecum, quod tua opera
ſum uſurus. Ex eo Dinocrates ab rege non disceſſit, et in Aegyptum
eſt eum proſecutus. Ibi Alexander cum animadvertiſſet portum natura-
liter tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum ſrumen-
tarios, immanis ſluminis Nili magnas utilitates, juſſit eum ſuo nomine ci-
vitatem Alexandriam conſtituere. Itaque Dinocrates a ſacie dignitateque
corporis commendatus, ad eam nobilitatem pervenit. Mihi autem, im-
perator, ſtaturam non tribuit natura, ſaciem deſormavit aetas, valetudo
detraxit vires. Itaque quoniam ab his praeſidiis ſum deſertus, per auxilia
ſcientiae, ſcriptaque (ut ſpero) perveniam ad commendationem. Cum
autem in primo volumine de oſſicio architecturae, terminationibusque
artis perſcripſerim, item de moenibus, et intra moenia arearum diviſioni-
bus, inſequaturque ordo de aedibus ſacris et publicis aediſiciis, itemque
1
11Sic Cod. ms. Alias: ut ſi quis eduxerit.
5630M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA privatis, quibus proportionibus et ſymmetriis debeant eſſe, uti explice-
tur, non putavi anteponendum, niſi prius de materiae copiis, e quibus
collatis aediſicia ſtructuris et materiae rationibus perſiciuntur, quas ha-
beant in uſu virtutes, expoſuiſſem, quibusque rerum natura principiis
eſſet temperata, dixiſſem. Sed ante quam naturales res incipiam explica-
re, de aediſiciorum rationibus, unde initia coeperint, et uti creverint eo-
rum inventiones, anteponam: et inſequar ingreſſus antiquitatis rerum na-
turae, et eorum qui initia humanitatis et inventiones perquiſitas, ſcripto-
rum praeceptis dedicaverunt. Itaque, quemadmodum ab his ſum inſtitu-
tus, exponam.
CAPUT I.
De priscorum hominum vita, et de initiis humanitatis atque tectorum,
et incrementis eorum.
Homines veteri more, ut ferae, in ſilvis et ſpeluncis et nemoribus nas-
cebantur, ciboque agreſti veſcendo, vitam exigebant. Interea quodam in
loco ab tempeſtatibus et ventis deſae crebritatibus arbores agitatae, et
inter ſe terentes ramos, ignem excitaverunt: et eo, ſlamma vehementi
perterriti, qui circa eum locum ſuerunt, ſunt ſugati. Poſtea re quieta
propius accedentes, cum animadvertiſſent commoditatem eſſe magnam
corporibus, ad ignis teporem ligna adjicientes et eum conſervantes, alios
adducebant: et nutu monltrantes, oſtendebant quas haberent ex eo utili-
tates. In eo hominum congreſſu eum proſundebantur aliter e ſpiritu
voces, quotidiana conſuetudine vocabula, ut obtigerant, conſtituerunt:
deinde ſigniſicando res ſaepius in uſu, ex eventu ſari ſortuito coeperunt:
et ita ſermones inter ſe procreaverunt.
Ergo cum propter ignis inventionem, conventus initio apud ho-
mines et concilium et convictus eſſet natus, et in unum locum
5731LIBER II. CAPUT I. convenirent, habentes ab natura praemium praeter reliqua animalia, ut non proni ſed erecti ambularent, mundique et aſtrorum magniſicen-
tiam aſpicerent; item manibus et articulis, quam vellent rem ſaciliter
tractarent: coeperunt in eo coetu alii de ſronde ſacere tecta, alii ſpelun-
cas ſodere ſub montibus, nonnulli hirundinum nidos et aediſicationes ea-
rum imitantes, de luto et virgultis ſacere loca, quae ſubirent. Tune obſer-
vantes aliena tecta, et adjicientes ſuis cogitationibus res novas, eſſiciebant
in dies meliora genera caſarum. Cum eſſent autem homines imitabili
docilique natura, quotidie inventionibus gloriantes, aliis alii oſtendebant
aediſiciorum eſſectus: et ita exercentes ingenia certationibus, in dies me-
lioribus judiciis eſſiciebantur. Primumque ſurcis erectis, et virgultis in-
terpoſitis, luto parietes texerunt. Alii luteas glebas areſacientes, ſtruebant
parietes, materia eos jugumentantes: vitandoque imbres et aeſtus, tege-
bant arundinibus et ſronde: poſtea quoniam per hibernas tempeſtates tecta
non poterant imbres ſuſtinere, ſaſtigia ſacientes, luto inducto, proclinatis
tectis ſtillicidia deducebant. Haec autem ex iis, quae ſupra ſcriptae ſunt,
originibus inſtituta eſſe, poſſumus ſic animadvertere, quod ad hunc diem
nationibus exteris ex his rebus aediſicia conſtituuntur, ut in Gallia, Hi-
ſpania, Luſitania, Aquitania, ſcandulis robuſteis, ant ſtramentis. Apud
nationem Colchorum in Ponto propter ſilvarum abundantiam arboribus
perpetuis, planis dextra ac ſiniſtra in terra poſitis, ſpatio inter eas relicto,
quanto arborum longitudines patiuntur, collocantur: in extremis partibus
earum ſupra alterae transverſae, quae circumcludunt medium ſpatium
habitationis: tunc inſuper alternis trabibus ex quatuor partibus angulos
jugumentantes, et ita parietes ex arboribus ſtatuentes ad perpendiculum
imarum, educunt ad altitudinem turres, intervallaque quae relinquuntur
propter craſſitudinem materiae ſchidiis et luto obſtruunt. Item tecta re-
1
11Sic Codices Guelf. et Fran. Vulgo primum legitur.
5832M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA cidentes ad extremos angulos tranſtra trajiciunt, gradatim contrahentes.
Ita ex quatuor partibus ad altitudinem educunt medio metas: quas et
ſronde et luto tegentes, eſſiciunt barbarico more teſtudinata turrium tecta.
Phryges vero, qui campeſtribus locis ſunt habitantes, propter inopiam
ſilvarum egentes materia, eligunt tumulos naturales, eosque medios ſoſſu-
ra exinanientes et itinera perfodientes, dilatant ſpatia, quantum na- tura loci patitur. Inſuper autem ſtipites inter ſe religantes, metas eſſi-
ciunt, quas arundinibus et ſtramentis tegentes, exaggerant ſupra habi- tationes maximos grumos e terra. Ita hiemes calidiſſimas, aeſtates ſri-
gidiſſimas eſſiciunt, tectorum ratione. Nonnulli ex ulva paluſtri compo-
nunt tuguria tecta. Apud ceteras quoque gentes, et nonnulla loca, pari
ſimilique ratione, caſarum perſiciuntur conſtitutiones. Non minus etiam
Maſſiliae animadvertere poſſumus ſine tegulis ſubacta cum paleis terra
tecta. Athenis Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto
tectum. Item in Capitolio commonefacere poteſt et ſigniſicare mores ve-
tuſtatis Romuli caſa in arce ſacrorum ſtramentis tecta. Ita his ſignis, de
antiquis inventionibus aediſiciorum, ſic ea ſuiſſe ratiocinantes poſſumus
judicare. Cum autem quotidie ſaciendo tritiores manus ad aediſicandum
perſeciſſent, et ſolertia ingenia exercendo per conſuetudinem ad artes
perveniſſent, tum etiam induſtria in animis eorum adjecta perſecit, ut
qui ſuerunt in his ſtudioſiores, ſabros eſſe ſe proſiterentur. Cum ergo
haec ita ſuerint primo conſtituta, et natura non ſolum ſenſibus ornaviſſet
gentes, quemadmodum reliqua animalia; ſed etiam cogitationibus et conſiliis
armaviſſet mentes, et ſubjeciſſet cetera animalia ſub poteſtate: tunc vero
e ſabricationibus aediſiciorum gradatim progreſſi ad ceteras artes et di-
ſciplinas, e ſera agreſtique vita ad manſuetam perduxerunt humanitatem.
12
11Cod. ms. et Ed. Sulp. detinentes.22Cod. ms. et Ed. Sulp. ſarmentis.
5933LIBER II. CAPUT I. Tum autem inſtruentes animoſe et proſpicientes, majoribus cogitationibus
ex varietate artium natis, non caſas, ſed etiam domos fundatas ex lateri-
tiis parietibus, aut e lapide ſtructas, materiaque et tegula tectas, perſicere
coeperunt: deinde obſervationibus ſtudiorum evagantibus judiciis, ex in-
certis ad certas ſymmetriarum rationes perduxerunt: poſteaquam anim-
adverterunt proſuſos eſſe partus ab natura materiae, et abundantem co-
piam ad aediſicationes ab ea comparatam, tractando nutriverunt, et au-
ctam per artes ornaverunt voluptatibus ad elegantiam vitae. Igitur de
his rebus quae ſunt in aediſiciis ad uſum idoneae, quibusque ſint quali-
tatibus, et quas habeant virtutes, ut potero, dicam. Sed ſi quis de ordine
hujus libri disputare voluerit, quod putaverit eum primum inſtitui opor-
tuiſſe, ne putet me erraviſſe, ſic reddam rationem. Cum corpus archite-
cturae ſcriberem primo volumine, putavi, quibus eruditionibus et disci-
plinis eſſet ornata exponere, ſinireque terminationibus ejus ſpecies, et e
quibus rebus eſſet nata dicere: itaque quid oporteat eſſe in architec-
to, ibi pronuntiavi. Ergo in primo de artis oſſicio, in hoc de
naturalibus materiae rebus, quem habeant uſum disputabo. Namque
hoc liber non proſitetur, unde architectura nascatur, ſed unde origines
aediſiciorum ſint inſtitutae: et quibus rationibus enutritae et progreſſae
ſint gradatim ad hanc ſinitionem. Ergo ita ſuo ordine et loco hujus erit
voluminis conſtitutio. Nunc revertar ad propoſitum, et de copiis, quae
aptae ſunt aediſiciorum perſectionibus, quemadmodum videantur eſſe ab
natura rerum procreatae, quibusque mixtionibus principiorum congreſſus
temperentur, ne obſcura ſed perſpicua legentibus ſint, ratiocinabor. Nam-
que nulla materiarum genera, neque corpora, neque res ſine principio-
rum coetu naſci, neque ſubjici intellectui poſſunt, neque aliter natura
rerum praeceptis phyſicorum veras patitur habere explicationes: niſi
6034M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ſae, quae ſunt in his rebus, quemadmodum, et quid ita ſint, ſubtilibus
rationibus habeant demonſtrationes.
CAPUT II.
De principiis rerum ſecundum phyſicorum opiniones.
Thales quidem primum aquam putavit omnium rerum eſſe principium.
Heraclitus Epheſius, qui propter obſcuritatem ſcriptorum a Graecis σχο-
τεινὸς eſt appellatus, ignem. Democritus, quique eum ſecutus eſt, Epi-
curus, atomos; quas noſtri inſecabilia corpora, nonnulli individua vocita-
verunt. Pythagoreorum vero diſciplina adjecit ad aquam et ignem, aëra
et terrenum. Ergo Democritus, etſi non proprie res nominavit, ſed tantum
individua corpora propoſuit, ideo ea ipſa dixiſſe videtur, quod ea cum
ſunt disjuncta, nec laeduntur , nec internecionem recipiunt, nec ſectio- nibus dividuntur, ſed ſempiterno aevo perpetuo inſinitam retinent in ſe
ſoliditatem. Ex his ergo congruentibus cum res omnes coire naſcique
videantur, et eae in inſinitis generibus rerum natura eſſent diſparatae, pu-
tavi oportere de varietatibus et diſcriminibus uſus earum, quaſque habe-
rent in aediſiciis qualitates, exponere; uti, cum ſuerint notae, non habe-
ant qui aediſicare cogitant, errorem, ſed aptas ad uſum copias aediſiciis
comparent.
CAPUT III.
De Iateribus.
Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat dicam. Non
enim de arenoſo, neque calculoſo, neque ſabuloſo luto ſunt ducendi; quod
1
11Vulgo leguntur.
6135LIBER II. CAPUT III. ex his generibus cum ſunt ducti, primum fiunt graves; deinde cum ab
imbribus in parietibus aſperguntur, dilabuntur et diſſolvuntur; paleae-
que, quae in his ponuntur, non cohaereſcunt propter aſperitatem. Facien-
di autem ſunt ex terra albida cretoſa, ſive de rubrica, aut etiam maſculo ſa-
bulone. Haec enim genera propter levitatem habent firmitatem, et non
ſunt in opere ponderoſa, et faciliter aggeruntur. Ducendi autem ſunt per
vernum tempus et autumnale, ut uno tenore ſicceſcant. Qui enim per
ſolſtitium parantur, ideo vitioſi ſunt, quod ſummum corium ſol acriter
cum percoquit, eſſicit ut videantur aridi, interius autem ſint non ſicci et
cum poſtea ſicceſcendo ſe contrahunt, perrumpunt ea, quae erant arida,
ita rimoſi ſacti eſſiciuntur imbecilli. Maxime autem utiliores erunt, ſi
ante biennium fuerint ducti; namque non ante poſſunt penitus ſicceſſere.
Itaque cum recentes et non aridi ſunt ſtructi, tectorio inducto rigideque
obſolidato permanente, ipſi ſidentes non poſſunt eandem altitudinem,
qua eſt tectorium, tenere: contraotioneque moti non hearent cum eo, ſed
a conjunctione ejus diſparantur. Igitur tectoria ab ſtructura ſejuncta,
propter tenuitatem per ſe ſtare non poſſunt; ſed franguntur, ipſique pa-
rietes fortuito ſidentes, vitiantur. Ideoque etiam Uticenſes latere, ſi ſit
aridus et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magiſtratus ſuerit ita
probatus, tunc utuntur in parietum ſtructuris. Fiunt autem laterum genera
tria: unum quod Graece Lydium appellatur, id eſt quo noſtri utuntur, longum ſeſquipede, latum pede : ceteris duobus Graecorum aediſicia ſtruuntur: ex his unum pentadoron: alterum tetradoron dicitur. Doron
autem Graeci appellant palmum, quod munerum datio Graece δῶρου appella-
tur: Id autem ſemper geritur per manus palmum. Ita quod eſt quoquo-
12
11Sic Cod. ms. At Ed. Sulp. Lichum. Vulgo Didoron. Cod. Franequeranus: Lybium.22Sic Cod. ms. cum Edit. Sulp.; at vulgata editio: longum pede, latum ſemipede.
6236M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA verſus quinque palmorum, pentadoron, quod quatuor, tetradoron dicitur:
et quae ſunt publica opera, pentadoro, quae privata, tetradoro ſtruuntur.
Fiunt autem cum his lateribus ſemilateres; qui cum ſtruuntur, una
parte lateribus ordines, altera ſemilateres ponuntur: ergo ex utraque par-
te ad lineam cum ſtruuntur, alternis coriis parietes alligantur: et medii
lateres ſupra coagmenta collocati, et firmitatem et ſpeciem faciunt utraque
parte non invenuſtam. Eſt autem in Hiſpania ulteriore Calentum, et Ma-
χilua , et in Aſia Pitane, ubi lateres cum ſunt ducti et arefacti, pro- jecti natant in aqua. Natare autem eos poſſe ideo videtur, quod terra eſt,
de qua ducuntur, pumicoſa: ita cum eſt levis aëre ſolidata, non recipit
in ſe nec combibit liquorem. Igitur levi raraque cum ſit proprietate,
nec patiatur penetrare in corpus humidam poteſtatem, quocunque
pondere fuerit, cogitur ab rerum natura (quemadmodum pumex) uti ab
aqua ſuſtineatur. Sic autem magnas habent utilitates, quod neque in
aedificationibus ſunt oneroſi, et cum ducuntur, a tempeſtatibus non diſ-
ſolvuntur.
CAPUT IV.
De Arena.
In caementitiis autem ſtructuris primum eſt de arena quaerendum, ut ea
ſit idonea ad materiem miſcendam, neque habeat terram commixtam,
Genera autem arenae ſoſſitiae ſunt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. Ex
his quae in manu confricata ſecerit ſtridorem, erit optima: quae autem ter-
roſa ſuerit, et non habebit aſperitatem, item ſi in veſtimentum candi-
dum ea conjecta ſuerit, poſtea excuſſa vel icta, id non inquinaverit, ne-
que ibi terra ſubſiderit, erit idonea. Sin autem non erunt arenaria, un-
1
11Ita lego cum Harduino; vulgo et in Galliis Maſſilia.
6337LIBER II. CAPUT IV. de ſodiatur, tum de ſluminibus aut e glarea erit excernenda. Non mi-
nus etiam de littore marino; ſed ea in ſtructuris haec habet vitia, quod
difficulter ſicceſcit: neque, ubi ſit, onerari ſe continenter paries patitur,
niſi intermiſſionibus requieſcat: neque concamerationes recipit. Marina
autem hoc amplius, quod etiam parietes, cum in his tectoria ſacta ſue-
rint, remittentes ſalſuginem, ea diſſolvunt. Foſſitiae vero celeriter in ſtructuris ſicceſcunt, et tectoria permanent, et concamerationes patiuntur;
ſed hae, quae ſunt de arenariis recentes. Si enim exemptae diutius jace-
ant, ab ſole et luna et pruina concoctae reſolvuntur, et ſiunt terroſae.
Ita cum in ſtructuram conjiciuntur, non poſſunt continere caementa, ſed
ea ruunt et labuntur, oneraque parietes non poſſunt ſuſtinere. Recentes
autem ſoſſitiae cum in ſtructuris tantas habeant virtutes, eae in tectoriis
ideo non ſunt utiles, quod pinguitudini ejus calx, palea commixta, prop-
ter vehementiam non poteſt ſine rimis inareſcere: ſluviatica vero prop-
ter macritatem (uti Signinum) bacillorum ſubactionibus in tectorio re- cipit ſoliditatem.
CAPUT V.
De Calce.
De arenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam de calce diligen-
tia eſt adhibenda, uti de albo ſaxo aut ſilice coquatur; et quae erit ex
ſpiſſo et duriore, erit utilior in ſtructura: quae autem ex ſiſtuloſo, in
tectoriis. Cum ea erit extincta, tunc materia ita miſceatur, ut ſi erit foſ-
ſitia, tres arenae et una calcis conſundantur. Si autem ſluviatica aut ma-
rina, duae arenae in unam calcis conjiciantur: ita enim erit juſta ratio
12
11Cod. ms. remittentes ſe ſalſuginem eorum diſſolvuntur.22Cod. ms. jaculorum.
6438M. VITRUVII P. DE ARCIIITECTURA mixtionis temperaturae. Etiam in ſluviatica aut marina, ſi quis teſtam
tuſam et ſuccretam ex tertia parte adjecerit, eſſiciet materiae temperatu-
ram ad uſum meliorem. Quare autem, cum recipit aquam et arenam
calx, tunc confirmat ſtructuram, haec eſſe cauſa videtur: quod e princi-
piis uti cetera corpora ita et ſaxa ſunt temperata: et quae plus habent
aëris, ſunt tenera: quae aquae, lenta ſunt ab humore: quae terrae, du-
ra: quae ignis, fragiliora. Itaque ex his ſaxa ſi, antequam coquantur, con-
tuſa minute mixtaque arenae conjiciantur in ſtructuram, nec ſolideſcunt,
nec eam poterunt continere: cum vero conjecta in ſornacem, ignis ve-
hementi ſervore correpta amiſerint priſtinae ſoliditatis virtutem, tunc
exuſtis atque exhauſtis eorum viribus, relinqauntur patentibus foramini-
bus et inanibus. Ergo liquor, qui eſt in ejus lapidis corpore, et aër
cum exuſtus et ereptus fuerit, habueritque in ſe reſiduum calorem la- tentem, intinctus in aqua priusquam exeat ignis, vim recipit, et hu-
more penetrante in foraminum raritates conferveſcit, et ita refrigeratus
rejicit ex calcis corpore ſervorem. Ideo autem, quo pondere ſaxa con-
jiciuntur in ſornacem, cum eximuntur, non poſſunt ad id reſpondere;
ſed cum expenduntur, eadem magnitudine permanente, excocto liquore
circiter tertia parte ponderis imminuta eſſe inveniuntur. Igitur cum pa-
tent foramina eorum et raritates, arenae mixtionem in ſe corripiunt, et
ita cohaereſcunt, ſicceſcendoque cum caementis coeunt, et efficiunt ſtruc-
turarum ſoliditatem.
CAPUT VI.
De pulvere Puteolano.
Eſt etiam genus pulveris, quod effioit naturaliter res admirandas. Naſ-
citur in regionibus Bajanis et in agris municipiorum, quae ſunt circa
1
11Sic Cod. ms. vulgo eχhauſtus.
6539LIBER II. CAPUT VI. Veſuvium montem, quod commixtum cum calce et caemento, non mo-
do ceteris aedificiis praeſtat ſirmitates, ſed etiam moles quae conſtruun-
tur in mari, ſub aqua ſolideſcunt. Hoc autem ſieri hac ratione videtur,
quod ſub his montibus et terra, ferventes ſunt ſontes crebri, qui non
eſſent, ſi non in imo haberent aut de ſulſure aut alumine aut bitumine
ardentes maximos ignes. Igitur penitus ignis et flammae vapor per in-
tervenia permanans et ardens, efficit levem eam terram, et ibi qui naſ-
citur tophus exugens eſt, et ſine liquore. Ergo cum tres res conſimili
ratione, ignis vehementia formatae, in unam pervenerint mixtionem, re-
pente recepto liquore una cohaereſcunt, et celeriter humore duratae ſo-
lidantur, neque eas ſluctus, neque vis aquae poteſt diſſolvere. Ardores
autem eſſe in his locis, etiam haec res poteſt indicare, quod in montibus
Cumanorum et Bajanis ſunt loca ſudationibus excavata, in quibus vapor
ſervidus ab imo naſcens ignis vehementia perforat eam terram, per eam-
que manando in his locis oritur, et ita ſudationum egregias eſſicit utilita-
tes. Non minus etiam memoratur, antiquitus creviſſe ardores et abun-
daviſſe ſub Veſuυio monte, et inde evomuiſſe circa agros flammam. Ideo-
que nunc qui ſpongia ſive pumex Pompejanus vocatur, excoctus ex a-
lio genere lapidis, in hanc redactus eſſe videtur generis qualitatem. Id
autem genus ſpongiae, quod inde eximitur, non in omnibus locis naſci-
tur, niſi circum Aetnam et collibus Myſiae, qui a Graecis χαταχεχαυμένοι
nominantur, et ſi quae ejuſcemodi ſunt locorum proprietates. Si ergo
in his locis aquarum ferventes inveniuntur fontes, et in montibus excava-
tis calidi vapores, ipſaque loca ab antiquis memorantur pervagantes in
agris habuiſſe ardores, videtur eſſe certum, ab ignis vehementia ex topho
terraque, quemadmodum in ſornacibus et a calce, ita ex his ereptum eſſe
liquorem. Igitur diſſimilibus et diſparibus rebus correptis et in unam pote-
ſtatem collatis, calida humoris jejunitas aqua repente ſatiata, communibus
corporibus latenti calore conferveſcit, et vehementer efficit ea coire,
6640M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA riterqueuna ſoliditatis percipere virtutem. Relinquetur deſideratio, quoniam
ita ſunt in Hetruria ex aqua calida crebri ſontes, quid ita non etiam ibi
naſeitur pulvis, e quo eadem ratione ſub aqua ſtructura ſolideſeat? Ita-
que viſum eſt, antequam deſideraretur, de his rebus, quemadmodum eſſe
videantur, exponere. Omnibus locis et regionibus non eadem genera ter-
rae, nec lapides naſcuntur, ſed nonnulla ſunt terroſa, alia ſabuloſa, item-
que glareoſa, aliis locis arenoſa, nec minus aliis diverſa et omnino diſſi-
mili diſparique genere, ut in regionum varietatibus qualitates inſunt in
terra. Maxime autem id licet conſiderare, quod qua mons Apenninus
regiones Italiae Hetruriaeque circumcingit, prope omnibus locis non de-
ſunt ſoſſitia arenaria: trans Apenninum vero, quae pars eſt ad Adriaticum
mare, nulla inveniuntur: item Achaja, Aſia et omnino trans mare, ne no-
minantur quidem. Igitur non in omnibus locis, quibus eſſervent aquae
calidae crebri fontes, eaedem opportunitates poſſunt ſimiliter concurrere:
ſed omnia uti natura rerum conſtituit, non ad voluntatem hominum ſed
fortuito diſparata procreantur. Ergo quibus locis non ſunt terroſi mon-
tes, ſed lapideo genere materiae qualitatem habentes, ignis vis per ejus ve-
nas egrediens adurit eam, et quod molle eſt et tenerum exurit: quod au-
tem aſperum, relinquit; itaque uti in Campania exuſta terra pulvis , ſic in Hetruria excocta materia eſſicitur carbunculus. Utraque autem ſunt
egregia in ſtructuris; ſed alia in terrenis aedificiis, alia etiam in mariti-
mis molibus habent virtutem. Eſt autem materiae poteſtas mollior quam
tophus, ſolidior, quam terra, qua penitus ab imo vehementia vaporis aduſta nonnullis locis procreatur id genus arenae, quod dicitur carbun-
culus.
12
11Cod. ms. et Ed. Sulp. cinis.22Sic malui legere pro: quo - aduſto.
6741LIBER II. CAPUT VII.
CAPUT VII.
De lapicidinis.
De calce et arena quibus varietatibus ſint et quas habeant virtutes di-
xi; ſequitur ordo de lapicidinis explicare, de quibus et quadrata ſaxa et
caementorum ad aedificia eximuntur copiae et comparantur. Hae autem
inveniuntur eſſe diſparibus et diſſimilibus virtutibus. Sunt enim aliae
molles, uti ſunt circa Urbem rubrae, Allienſes , Fidenates, Albanae: a- liae temperatae, uti Tiburtinae, Amiterninae, Soractinae, et quae ſunt his
regionibus : nonnullae durae, uti Sciliceae . Sunt etiam alia gene- ra plura, uti in Campania ruber et niger tophus, in Umbria et Piceno
et Venetia albus, qui etiam ſerra dentata, uti lignum, ſecatur. Sed haec
omnia, quae mollia ſunt, hanc habent utilitatem, quod ex his ſaxa cum
ſunt exempta, in opere facillime tractantur: et ſi ſint in locis tectis, ſuſ-
tinent laborem; ſin autem in apertis et patentibus, gelicidiis et pruinis
congeſta, friantur et diſſolvuntur: item ſecundum oras maritimas ab ſal-
ſugine exeſa diffluunt, neque perferunt aeſtus. Tiburtina vero et
quae eodem genere ſunt omnia, ſufferunt et ab oneribus et a tempeſtati-
bus injurias; ſed ab igni non poſſunt eſſe tuta, ſimulque ut ſunt ab eo
tacta, diſſiliunt et diſſipantur, ideo quod temperatura naturali parvo ſunt
humore; item quod non multum habent terreni, ſed aëris plurimum et
ignis. Igitur cum et humor et terrenum in his minus ineſt, tum etiam
ignis, tactu et vi vaporis ex his aëre fugato, penitus inſequens, et inter-
123
11Sic lego cum Fea. Cod. ms. Pallenſes. Item Edit. Sulp. Vulgo, Pallienſis.22Sic Cod. Franek.; al. generibus.33Cod. ms. cum Ed. Sulp. ſiliceae.
6842M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA veniorum vacuitates occupans, ferveſcit et eſſicit ea ſuis ardentia corpori-
bus ſimilia. Sunt vero item lapicidinae complures in ſinibus Tarquinien-
ſium, quae dicuntur Anitianae, colore quidem, quemadmodum Albanae, qua-
rum officinae maxime ſunt circa lacum Vulſinienſem, item praefectura
Statonienſi. Eae autem habent inſinitas virtutes: neque enim his gelici-
diorum tempeſtas, neque tactus ignis poteſt nocere; ſed ſunt ſirmae et
ad vetuſtatem ideo permanentes; quod parum habent e naturae mixtio-
ne aëris et ignis, humoris autem temperate, plurimumque terreni: ita
ſpiſſis compactionibus ſolidatae neque ab tempeſtatibus neque ab ignis
vehementia nocentur. Id autem maxime judicare licet e monumentis,
quae ſunt circa municipium Ferentis ex his facta lapicidinis; namque ha-
bent et ſtatuas amplas ſactas egregie, et minora ſigilla, ſloreſque et a-
canthos eleganter ſcalptos, quae cum ſint vetuſta, ſic apparent recentia,
uti ſi ſint modo facta. Non minus etiam fabri aerarii de his lapicidinis
in aeris ſlatura ſormas habent comparatas, et ex his ad aes ſundendum
maximas utilitates, quae ſi prope Urbem eſſent, dignum eſſet, ut ex his
officinis omnia opera perficerentur. Cum ergo propter propinquitatem
neceſſitas cogat ex rubris lapicidinis, et Allienſibus, et quae ſunt Urbi pro-
ximae, copiis uti, ſi qui voluerint ſine vitiis perficere, ita erit praeparan-
dum. Cum aedificandum fuerit, ante biennium ea ſaxa non hieme, ſed
aeſtate eximantur, et jacentia permaneant in locis patentibus: quae
autem a tempeſtatibus eo biennio tacta laeſa fuerint, ea in ſundamenta
conjiciantur: cetera quae non erunt vitiata, ab natura rerum probata, du-
rare poterunt ſupra terram aedificata: nec ſolum ea in quadratis lapidi-
bus ſunt obſervanda, ſed etiam in caementitiis ſtructuris.
6943LIBER II. CAPUT VIII.
CAPUT VIII.
De generibus ſtructurae.
Structurarum genera ſunt haec: reticulatum , quo nunc omnes utuntur, et antiquum quod incertum dicitur. Ex his venuſtius eſt reticula- tum; ſed ad rimas faciendas ideo paratum, quod in omnes partes diſſoluta
habet cubilia et coagmenta. Incerta vero caementa alia ſuper alia ſeden-
tia inter ſeque implicata non ſpecioſam, ſed firmiorem quam reticu- lata, praeſtant ſtructuram.
Utraque autem ex minutiſſimis ſunt inſtruenda, uti materia ex calce
et arena crebriter parietes ſatiati, diutius contineantur. Molli enim et
rara poteſtate cum ſint, exſiccant ſugendo e materia ſuccum: cum au-
tem ſuperarit et abundarit copia calcis et arenae, paries plus habens hu-
moris, non cito fiet evanidus, ſed ab his continebitur. Simul autem hu-
mida poteſtas e materia per caementorum raritatem fuerit exucta, tum
calx ab arena diſcedens diſſolvitur: itemque caementa non poſſunt cum
his cohaereſcere, ſed in vetuſtatem parietes efficiunt ruinoſos. Id autem
licet animadvertere etiam de nonnullis monumentis, quae circa Urbem
facta ſunt e marmore ſeu lapidibus quadratis, intrinſecuſque medio cal-
cata farturis; vetuſtate evanida ſacta materia; caementorumque exucta raritate proruunt, et coagmentorum ab ruina diſſolutis juncturis diſſipan-
tur. Quodſi quis noluerit in id vitium incidere, medio cavo ſervato
ſecundum orthoſtatas intrinſecus, ex rubro ſaxo quadrato, aut ex teſta,
aut ſilicibus ordinariis, ſtruat bipedales parietes, et cum anſis ferreis et
plumbo frontes vinctae ſint. Ita enim non acervatim ſed ordine ſtruc-
1234
11Sic cum Baldo. Al. imbricata.22Alii exacta.33Forma II.44Formá I.
7044M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tum opus poterit eſſe ſine vitio ſempiternum, quod cubilia et coagmenta
eorum inter ſe ſedentia et juncturis alligata non protrudent opus, neque
orthoſtatas inter ſe religatos labi patientur.
Itaque non eſt contemnenda Graecorum ſtructura. Non enim u-
tuntur e molli caemento ſtructura polita; ſed cum diſceſſerunt a quadra-
to, ponunt de ſilice ſeu de lapide duro ordinariam, et ita (uti lateritia
ſtruentes) alligant eorum alternis coriis coagmenta, et ſic maxime ad ae-
ternitatem firmas perficiunt virtutes. Haec autem duobus generibus ſtru-
untur: ex his unum iſodomum alterum pſeudiſodomum appellatur. Iſodomum dicitur, cum omnia coria aequa craſſitudine ſuerint ſtructa;
pſeudiſodomum cum impares et inaequales ordines coriorum diriguntur.
Ea utraque ſunt ideo ſirma, primum quod ipſa caementa ſunt ſpiſſa
et ſolida proprietate, neque de materia poſſunt exugere liquorem, ſed
conſervant eam in ſuo humore ad ſummam vetuſtatem: ipſaque eorum
cubilia primum plana et librata poſita, non patíuntur ruere materiam;
ſed perpetua parietum craſſitudine religata continent ad ſummam vetuſta-
tem. Altera eſt, quam 7956μπλεκτον appellant, qua etiam noſtri ruſti- ci utuntur. Quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti ſunt nata, cum
materia collocata alternis alligant coagmentis. Sed noſtri, celeritati ſtu-
dentes, erecta eoria locantes, ſrontibus ſerviunt, et in medio farciunt frac-
tis ſeparati@ cum materia caementis: ita tres ſuſcitantur in ea ſtructura
cruſtae, duae ſrontium et una media farturae. Graeci vero non ita, ſed
plana collocantes, et longitudines coriorum alternis coagmentis in craſſi-
tudinem inſtruentes, non media farciunt, ſed e ſuis ſrontatis perpetuum
et in unam craſſitudinem parietem conſolidant; praeter cetera interponunt
ſingulos perpetua craſſitudine utraque parte frontatos, quos διατόνους (a) ap-
pellant, qui maxime religando confirmant parietum ſoliditatem.
1234
11Forma III.22Forma IV.33Forma V.44Forma VI.
7145LIBER II. CAPUT VIII.
Itaque ſi quis voluerit ex his commentariis animadvertere et eli-
gere genus ſtructurae, perpetuitatis poterit rationem habere. Non enim
quae ſunt e molli caemento ſubtili facie venuſtatis, non eae poſſunt eſſe
in vetuſtate non ruinoſae. Itaque cum arbitria communium parietum
ſumuntur, non aeſtimant eos quanti facti fuerint; ſed cum ex tabulis
inveniunt eorum locationes, pretio praeteritorum annorum ſingulorum
deducunt octogeſimas, et ita ex reliqua ſumma partem reddi jubent pro
his parietibus, ſententiamque pronuntiant, eos non poſſe plus quam annos oc-
toginta durare. De lateritiis vero, dummodo ad perpendiculum ſint
ſtantes, nihil deducitur; ſed quanti fuerint olim facti, tanti eſſe ſemper
aeſtimantur. Itaque nonnullis civitatibus et publica opera et privatas
domos, etiam regias, e latere ſtructas licet videre. Et primum Athenis
murum, qui ſpectat ad Hymettum montem et Pentelenſem. Item Paris-
tes in aede Jovis, et Herculis lateritias cellas, cum circa lapidea in aede
epiſtylia ſint et columnae. In Italia Aretii vetuſtum egregie factum mu-
rum. Trallibus, domum regibus Attalicis factam, quae ad habitandum
ſemper datur ei, qui civitatis gerit ſacerdotium. Item Lacedaemone e qui-
busdam parietibus etiam picturae exciſae interſectis lateribus incluſae ſunt
in ligneis ſormis, et in comitium, ad ornatum aedilitatis Varronis et
Muraenae, ſuerunt allatae. Croeſi domus, quam Sardiani civibus ad re-
quieſcendum aetatis otio, ſeniortun collegio Geruſiam dedicaverunt. Item
Halicarnaſſi potentiſſimi regis Mauſoli domus cum Proconneſio marmore
omnia haberet ornata, parietes habet latere ſtructos, qui ad hoc tempus
egregiam praeftant firmitatem, ita tectoriis operibus expoliti, ut vitri per-
luciditatem videantur habere. Neque is rex ab inopia id fecit; infinitis
enim vectigalibus erat fartus, quod imperabat Cariae toti. Acumen au-
tem ejus et ſolertiam ad aedificia paranda ſic licet conſiderare. Cum eſſet
enim natus Mylaſis, et animadvertiſſet Halicarnaſſi locum naturaliter mu-
nitum, emporiumque idoneum, portum utilem, ibi ſibi domum conſtituit.
7246M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Is autem locus eſt theatri curvaturae ſimilis. Itaque in imo ſecundum
portum, forum eſt conſtitutum, per mediam autem altitudinis curvaturam
praecinctionemque platea ampla latitudine facta, in qua media Mauſole-
um ita egregiis operibus eſt factum, ut in ſeptem ſpectaculis numere-
tur. In ſumma arce media, Martis fanum habens ſtatuam coloſſi, quam α’χρόλιθου dicunt, nobili manu Leocharis factam. Hanc autem ſtatu- am alii Leocharis, alii Timothei putant eſſe. In cornu autem ſummo
dextro Veneris et Mercurii fanuni ad ipſum Salmacidis fontem. (Is au-
tem falſa opinione putatur Venereo morbo implicare eos, qui ex eo bi-
berint. Sed haec opinio, quare per orbem terrarum falſo rumore ſit-
pervagata, non pigebit exponere. Non enim quod dicitur molles et im-
pudicos ex ea aqua ſieri, id poteſt eſſe: ſed eſt ejus fontis poteſtas perlu-
oida, ſaporque egregius. Cum autem Melas et Areuanias ab Argis et
Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, barbaros Caras et
Lelegas ejecerunt. Hi autem ad montes fugati ſe congregantes diſcur-
rebant, et ibi latrocinia facientes crudeliter eos vaſtabant. Poſtea de co-
lonis unus ad eum fontem, propter bonitatem aquae, quaeſtus cauſa taber-
nam omnibus copiis inſtruxit, eamque exercendo eos barbaros allectabat.
Ita ſingulatim decurrentes et ad coetus convenientes e duro froque mo-
re, commutati in Graecorum conſuetudinem et ſuavitatem, ſua voluntate
reducebantur. Ergo ea aqua non impudico morbi vitio, ſed humanitatis
dulcedine mollitis animis barbarorum, eam famam eſt adepta.) Relinqui-
tur nunc, quoniam ad explicationem moenium eorum ſum invectus, tota
uti ſunt definiam. Quemadmodum enim in dextra parte fanum eſt Ve-
neris, et fons ſupraſcriptus, ita in ſiniſtro cornu regia domus, quam rex
Mauſolus ad ſuam rationem collocavit. Coriſpicitur enim ex ea ad dex-
12
11Cod. ms. nominetur.22Al. Telocharis; ſie et paulo poſt.
7347LIBER II. CAPUT VIII. tram partem ſorum et portus, moeniumque tota ſinitio; ſub ſiniſtra ſe-
cretus ſub montibus latens portus, ita, ut nemo poſſit quid in eo geratur
aſpicere nec ſcire; ut rex ipſe de ſua domo remigibus et militibus ſine
ullo ſciente, quae opus eſſent, imperaret. Itaque poſt mortem Mauſoli
Artemiſia uxore ejus regnante, Rhodii indignantes mulierem imperare ci-
vitatibus Cariae totius, armata claſſe profecti ſunt, ut id regnum occupa-
rent. Tunc Artemiſiae cum eſſet id renuntiatum, in eo portu abſtruſam
claſſem, celatis remigibus et epibatis comparatis, reliquos autem cives in
muro eſſe juſſit. Cum autem Rhodii ornatam claſſem in portum majo-
rem expoſuiſſent, plauſum juſſit ab muro his dare, pollicerique ſe oppi-
dum tradituros: qui cum penetraſſent intra murum, relictis navibus ina-
nibus, Artemiſia repente foſſa fracta in pelagus eduxit claſſem ex por- tu minore, et ita invecta eſt in majorem. Expoſitis autem militibus et
remigibus, claſſem Rhodioruin inanem abduxit in altum. Ita Rhodii non
habentes quo ſe reciperent, in medio concluſi, in ipſo foro ſunt trucidati.
Ita Arteiniſia, in navibus Rhodiorum ſuis militibus et remigibus impoſi-
tis, Rhodum eſt profecta. Rhodii autem cum proſpexiſſent ſuas naves
laureatas venire, opinantes cives victores reverti, hoſtes receperunt. Tunc
Artemiſia Rhodo capta, principibus occiſis, tropaeum in urbe Rhodo ſuae
victoriae conſtituit, aeneasque duas ſtatuas fecit, unam Rhodiorum civita-
tis, alteram ſuae imaginis, et iſtam ſiguravit Rhodiorum civitati ſtigmata
imponentem. Poſtea autem Rhodii religione impediti (quod neſas eſt
tropaea dedicata removeri) circa eum locum aedificium ſtruxerunt, et id
erecta graja ſtatione texeiunt, ne quis poſſet aſpicere, et id ά’βατου vocitari
juſſerunt. Cum ergo tam magna potentia reges non contempſerint lateritio-
rum parietum ſtructuras, quibus et vectigalibus et praeda ſaepius licitum
fuerat, non modo caementitio aut quadrato ſaxo, ſed etiam marmoreo
1
11Sic legere malui pro facta.
7448M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA habere: non puto oportere improbare, quae e lateritia ſunt ſtructura
facta aedificia, dummodo recte ſint perfecta. Sed id genus quid ita a po-
pulo Romano in Urbe fieri non oporteat exponam, quaeque ſint ejus
rei cauſae et rationes non praetermittam. Leges publicae non patiuntur
majores craſſitudines quam ſeſquipedales conſtitui loco communi; ceteri au-
tem parietes, ne ſpatia anguſtiora fierent, eadem craſſitudine collocantur.
Lateritii vero (niſi diplinthii aut triplinthii fuerint) ſeſquipedali craſſitu-
dine non poſſunt plus quam unam ſuſtinere contignationem. In ea au-
tem majeſtate Urbis et civium infinita frequentia, innumerabiles habitatio-
nes opus fuit explicare. Ergo cum recipere non poſſet area plana tan- tam multitudinem ad habitandum in Urbe, ad auxilium altitudinis aedi-
ficiorum res ipſa coegit devenire. Itaque pilis lapideis, ſtructuris teſta-
ceis, parietibus caementitiis altitudines extructae, et contignationibus cre-
bris coaxatae, coenaculorum ad ſummas utilitates perficiunt diſparatio-
nes. Ergo moenibus e contignationibus variis alto ſpatio multi- plicatis, populus Romanus egregias habet ſine impeditione habitationes.
Quoniam ergo explicata ratio eſt, quid ita in Urbe propter neceſſitatem
anguſtiarum non patiuntur eſſe lateritios parietes; cum extra Urbem opus
erit his uti ſine vitiis ad vetuſtatem, ſic erit faciendum. Summis parie-
tibus ſtructura teſtacea ſub tegula ſubjiciatur altitudine circiter ſeſquipe-
dali, habeatque projecturas coronarum; ita vitari poterunt quae ſolent in
his ſieri vitia. Cum enim in tecto tegulae fuerint fractae aut a ventis
dejectae, qua poſſit ex imbribus aqua perpluere, non patietur lorica te-
ſtacea laedi laterem, ſed projectura coronarum rejiciet extra perpendicu-
lum ſtillas, et ea ratione ſervaverit integras lateritiorum parietum ſtruc-
123
11Cod. mss. poſſunt areae planatae. Edit Sulp. et vulgo, non poſſet area planata.22Sic Fea.33Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. At vulgo, menianis et.
7549LIBER II. CAPUT VIII. turas. De ipſa autem teſta, ſi ſit optima ſeu vitioſa ad ſtructuram, ſta-
tim nemo poteſt judicare, quod in tempeſtatibus et aeſtate in tecto cum
eſt collocata, tunc ſi firma eſt, probatur. Nam quae non fuerit ex cre-
ta bona, aut parum erit cocta, ibi ſe oſtendet eſſe vitioſam gelicidiis et
pruina tacta. Ergo quae non in tectis poterit pati laborem, ea non pot-
eſt in ſtructura oneri ferendo eſſe firma. Quare maxime ex veteribus
tegulis tecti ſtructi parietes firmitatem poterunt habere. Cratitii vero
velim quidem ne inventi eſſent. Quantum enim celeritate et loci laxa-
mento proſunt, tanto majori et communi ſunt calamitati, quod ad incendia
(uti faces) ſunt parati. Itaque ſatius eſſe videtur, impenſa teſtaceorum in
ſumptu, quam compendio cratitiorum eſſe in periculo. Etiam qui ſunt
in tectoriis operibus rimas in iis faciunt arrectariorum et tranſverſario-
rum diſpoſitione. Cum enim liniuntur, recipientes humorem turgeſcunt,
deinde ſicceſcendo contrahuntur, et ita extenuati diſrumpunt tectorio-
rum ſoliditatem. Sed quoniam nonnullos celeritas, aut inopia, aut im-
pendentis loci diſſeptio cogit, ſic erit faciendum. Solum ſubſtruatur alte, ut ſint intacti ab rudere et pavimento. Obruti enim in his cum
ſunt, vetuſtate marcidi fiunt; deinde ſubſidentes proclinantur et diſrum-
punt ſpeciem tectoriorum. De parietibus et apparatione generatim ma-
teriae eorum, quibus ſint virtutibus et vitiis, quemadmodum potui, ex-
poſui. De contignationibus autem et copiis earum, quibus comparentur
rationibus, ut ad vetuſtatem non ſint inſirmae, uti natura rerum monſtrat,
explicabo.
CAPUT IX.
De Materia.
Materies caedenda eſt a primo autumno ad id tempus, quod erit ante-
quam flare incipiat Favonius. Vere enim omnes arbores ſiunt praegnan-
1
11Sic Cod. ms. cum ed. Sulp.
7650M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tes, et omnes ſuae proprietatis virtutem efferunt in frondes, anniverſari-
osque fructus. Cum ergo inanes et humidae temporum neceſſitate fue-
rint, vanae fiunt et raritatibus imbecillae: uti etiam corpora muliebria cum
conceperint, a foetu ad partum non judicantur integra, neque in vena-
libus ea, cum ſunt praegnantia, praeſtantur ſana; ideo quod in corpore
praeſeminatio creſcens, ex omnibus cibi poteſtatibus detrahit alimenta in
ſe, et quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus patitur eſſe
ſolidum id ipſum, ex quo procreatur. Itaque edito foetu, quod prius in
aliud genus incrementi detrahebatur, cum ad diſparationem procreatio-
nis eſt liberatum, inanibus et patentibus venis in ſe recipit, et lamben-
do ſuccum etiam ſolideſcit, et redit in priſtinam naturae ſirmitatem. Ea-
dem ratione autumnali tempore maturitate fructuum flacceſcente fronde,
ex terra recipientes radices arborum in ſe ſuccum recuperantur et reſti-
tuuntur in antiquam ſoliditatem. At vero aëris hiberni vis comprimit
et conſolidat eas per id (ut ſupra ſcriptum eſt) tempus. Ergo ſi ea ra-
tione et eo tempore, quod ſupra ſcriptum eſt, caeditur materies, erit tem-
peſtiva. Caedi autem ita oportet, ut incidatur arboris craſſitudo ad me-
diam medullam, et relinquatur, uti per eam exſicceſcat ſtillando ſuccus.
Ita qui ineſt in his inutilis liquor effluens per torulum, non patietur
emori in eo ſaniem, nec corrumpi materiae qualitatem. Tunc autem cum
ſicca et ſine ſtillis erit arbor, dejiciatur, et ita erit optima in uſu. Hoc
autem ita eſſe, licet animadvertertere etiam de arbuſtis. Ea enim cum
ſuo quaeque tempore ad imum perforata caſtrantur, profundunt e me-
dullis quem habent in ſe ſuperantem et vitioſum per foramina liquorem,
et ita ſicceſcendo recipiunt in ſe diuturnitatem. Qui autem non habent
ex arboribus exitus, humores, intra concreſcentes putreſcunt, et eſſiciunt
inanes eas et vitioſas. Ergo ſi ſtantes et vivae ſicceſcendo non ſeneſcunt,
ſine dubio cum eaedem ad materiam dejiciuntur, cum ea ratione cura-
tae fuerint, habere poterunt magnas in aedificiis ad vetuſtatent utilitates.
7751LIBER II. CAPUT IX. Eae autem inter ſe diſcrepantes et diſſimiles habent virtutes, uti robur,
ulmus, populus, cupreſſus, abies, et ceterae, quae maxime in aedificiis
ſunt idoneae. Namque non poteſt id robur, quod abies; nec cupreſ-
ſus, quod ulmus; nec ceterae eaſdem habent inter ſe natura rerum ſimi-
litates; ſed ſingula genera, principiorum proprietatibus comparata, alios
alii generis praeſtant in operibus effectus. Et primum abies aëris habens
plurimum et ignis, minimumque humoris et terreni, levioribus rerum
naturae poteſtatibus comparata, non eſt ponderoſa. Itaque rigore natu-
rali contenta, non cito flectitur ab onere, ſed directa permanet in con-
tignatione. Sed ea quod habet in ſe plus caloris, procreat et alit ter-
mitem, ab eoque vitiatur. Etiamque ideo celeriter accenditur, quod
quae ineſt in eo corpore raritas aëris patens, accipit ignem, et ita vehe-
mentem ex ſe mittit ſlammam. Ex ea autem, antequam eſt exciſa, quae
pars eſt proxima terrae, per radices excipiens ex proximitate humorem,
enodis et liquida efficitur: quae vero eſt ſuperior, vehementia caloris e-
ductis in aëra per nodos ramis, praeciſa alte circiter pedes XX et per-
dolata propter nodationis duritiem dicitur eſſe fuſterna. Ima autem cum
exciſa quadrifluviis diſparatur, ejecto torulo ex eadem arbore ad inteſti-
na opera comparatur, et ſappinea vocatur. Contra vero quercus terre- nis principiorum ſatietatibus abundans, parumque habens humoris et aë-
ris et ignis, cum in terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeterni-
tatem; ex eo quod cum tangitur humore, non habens foraminum rarita-
tes, propter ſpiſſitatem non poteſt in corpore recipere liquorem, ſed fu-
giens ab humore reſiſtit, et torquetur, et efficit, in quibus eſt operibus,
ea rimoſa. Eſculus vero, quod eſt omnibus principiis temperata, habet
in aedificiis magnas utilitates; ſed ea cum in humore collocatur, reci-
piens penitus per foramina liquorem ejecto aëre et igni operatione hu-
1
11Cod. ms. intima fuſternea ſaprinea.
7852M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA midae poteſtatis vitiatur. Cerrus, ſuber, fagus, quod parvam habent mix-
tionem humoris et ignis et terreni, aëris plurimum, pervia raritate hu-
mores penitus recipiendo, celeriter marceſcunt. Populus alba et nigra,
item ſalix, tilia, vitex, ignis et aëris ſatiatae, atque humoris temperatae,
parum terreni habentes, leviori temperatura comparatae, egregiam habe-
re videntur in uſu rigiditatem. Ergo cum non ſint durae terreni mixtio-
ne, propter raritatem ſunt candidae, et in ſculpturis commodam praeſtant
tractabilitatem. Alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur,
et minime materies utilis videtur, habet in ſe egregias rationes: etenim
aëre eſt et igni plurimo temperata, non multum terreno, humore paulo.
Itaque quia non nimis habet in corpore humoris, in paluſtribus locis
infra fundamenta aedificiorum, palationibus crebre fixa, recipiens in ſe
quod minus habet in corpore liquoris, permanet immortalis ad ae-
ternitatem, et ſuſtinet immania pondera ſtructurae, et ſine vitiis conſer-
vat. Ita quae non poteſt extra terram paulum tempus durare, ea in hu-
more obruta permanet ad diuturnitatem. Eſt autem maxime id conſide-
rare Ravennae, quod ibi omnia opera et publica et privata ſub funda-
mentis ejus generis habeant palos. Ulmus vero et fraxinus maximos ha-
bent humores, minimumque aëris et ignis; ſed terreni temperata mix-
tione comparatae. Sunt in operibus, cum fabricantur, lentae, et
ſub pondere, propter humoris abundantiam, non habent rigorem, ſed celeriter pandant: ſimul autem vetuſtate ſunt aridae factae, aut in agro
perſectae , qui ineſt eis liquor ſtantibus, emoritur, ſiuntque duriores, et in commiſſuris et in coagmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt
catenationes. Item Carpinus, quod eſt minima ignis et terreni mixtione,
aëris autem et humoris ſumma continetur temperatura, non eſt fragilis,
12
11Cod. ms. et Ed. Sulp. et ab pondere humoris non habent.22Cod. ms. et Ed. Sulp. perfecto - ſtantes emoriuntur.
7953LIBER II. CAPUT IX. ſed habet utiliſſimam tractabilitatem. Itaque Graeci, quod ex ea materia
juga jumentis comparant, quod apud eos juga ζυγὰ vocitantur, item et
eam ζυγείαυ appellant. Non minus eſt admirandum de cupreſſu et pi-
nu, quod eae habentes humoris abundantiam, aequamque ceterorum
mixtionem, propter humoris ſatietatem in operibus ſolent eſſe pandae;
ſed in vetuſtatem ſine vitiis conſervantur, quod is liquor, qui ineſt pe-
nitus in corporibus earum, habet amarum ſaporem, qui propter acritu-
dinem non patitur penetrare cariem, neque eas beſtiolas, quae ſunt no-
centes. Ideoque quae ex his generibus opera conſtituuntur, permanent
ad aeternam diuturnitatem. Item cedrus et juniperus easdem habent
virtutes et utilitates; ſed quemadmodum ex cupreſſu et pinu reſina, ſic
ex cedro oleum, quod cedreum dicitur, naſcitur, quo reliquae res cum
ſunt unctae, (uti etiam libri) a tineis et a carie non laeduntur. Arboris autem ejus ſunt ſimiles, cupreſſeae foliaturae, materies vena directa.
Epheſi in aede, ſimulacrum Dianae et etiam lacunaria ex ea, et ibi et in
ceteris nobilibus fanis, propter aeternitatem ſunt facta. Naſcuntur au-
tem hae arbores maxime Cretae et Africae et nonnullis Syriae re-
gionibus. Larix vero, qui non eſt notus niſi his municipibus, qui ſunt
circa ripam fluminis Padi et littora maris Adriatici, non ſolum ob ſuc-
ci vehementem amaritatem ab carie aut a tinea non nocetur; ſed etiam
ſlammam ex igni non recipit, nec ipſe per ſe poteſt ardere, niſi (uti ſa-
xum in fornace ad calcem coquendam) aliis lignis uratur: nec tamen
tunc flammam recipit, nec carbonem remittit; ſed longo ſpatio tarde com-
buritur; quod eſt minima ignis et aëris e principiis temperatura; hu-
more autem et terreno eſt materia ſpiſſe ſolidata, et non habens ſpa- tia foraminum, quo poſſit ignis penetrare, rejicitque ejus vim, nec pati-
12
11Al. arbores.22Sic Cod. ms.
8054M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tur ab eo ſibi cito noceri; propterque pondus ab aqua non ſuſtinetur,
ſed cum portatur, aut in navibus, aut ſupra abiegnas rates collocatur.
Ea autem materies quemadmodum ſit inventa, eſt cauſa cognoſcere. Di-
vus Caeſar cum exercitum habuiſſet circa Alpes, imperaviſſetque muni-
cipiis praeſtare commeatus, ibique eſſet caſtellum munitum, quod voca-
retur Larignum, tunc qui in eo fuerunt, naturali munitione confiſi, no-
luerunt imperio parere. Itaque imperator copias juſſit admoveri. Erat
autem ante ejus caſtelli portam turris ex hac materia, alternis trabibus
transverſis (uti pyra) inter ſe compoſita alte, ut poſſet de ſummo ſudi-
bus et lapidibus accedentes repellere. Tunc vero cum animadverſum
eſt alia eos tela, praeter ſudes, non habere, neque poſſe longius a muro
propter pondus jaculari, imperatum eſt faſciculos ex virgis alligatos et
faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere. Itaque celeriter
milites congoſſerunt. Poſtquam flamma circa illam materiam virgas com-
prehendiſſet, ad coelum ſublata effecit opinionem, uti videretur jam tota
moles concidiſſe. Cum autem ea per ſe extincta eſſet et requieta, tur-
riſque intacta apparuiſſet, admirans Caeſar juſſit extra telorum miſſio-
nem eos circumvallari. Itaque timore coacti oppidani cum ſe dedidiſ-
ſent, quaeſitum unde eſſent ea ligna, quae ab igni non laederentur? Tunc
ei demonſtraverunt eas arbores, quarum in his locis maximae ſunt co-
piae, et ideo id caſtellum Larignum, item materies larigna eſt appellata.
Haec autem per Padum Ravennam deportatur, in colonia Faneſtri, Pi-
ſauri, Anconae, reliquiſque, quae ſunt in ea regione, municipiis praebe-
tur, cujus materiei ſi eſſet facultas apportationibus ad Urbem, maximae
haberentur in aediſiciis utilitates; et ſi non in omnibus, certe tabulae in
ſubgrundiis circum inſulas ſi eſſent ex ea collocatae, ab trajectionibus
incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod eae nec flammam nec
carbonem poſſunt recipere, nec facere per ſe. Sunt autem eae arbores
foliis ſimilibus pini, materies earum prolixa, tractabilis ad
8155LIBER II. CAPUT IX. opus, non minus quam ſappinea; habetque reſinam liquidam mellis At-
tici colore, quae etiam medetur phthiſicis. De ſingulis generibus, quibus
proprietatibus e natura rerum videantur eſſe comparatae, quibuſque pro-
creantur rationibus, expoſui. Inſequitur animadverſio, quid ita, quod
quae in Urbe ſupernas dicitur abies, deterior eſt, quam quae infernas, quae
egregios in aediſiciis ad diuturnitatem praeſtat uſus; et de his rebus,
quemadmodam videantur e locorum proprietatibus habere vitia aut vir-
tutes, uti ſint conſiderantibus apertiora exponam.
CAPUT X.
De abiete ſupernate et inſernate, cum Apennini deſcriptione.
Montis Apennini primae radices ab Tyrrheno mari inter Alpes et ex-
tremas Hetruriaeque regiones oriuntur. Ejus vero montis jugum ſe cir- cumagens, et media curvatura prope tangens oras maris Adriatici, per-
tingit circuitionibus contra fretum. Itaque citerior ejus curvatura, quae
vergit ad Hetruriae Campaniaeque qregiones, apricis eſt poteſtatibus; nam-
que impetus habet perpetuos a ſolis curſu . Ulterior autem, quae eſt proclinata ad ſuperum mare, ſeptentrionali regioni ſubjecta, contine-
tur umbroſis et opacis perpetuitatibus. Itaque quae in ea par-
te naſcuntur arbores, humida poteſtate nutritae, non ſolum ipſae augen-
tur ampliſſimis magnitudinibus; ſed earum quoque venae humoris copia
repletae turgentes Iiquoris abundantia ſaturantur. Cum autem exciſae
et dolatae vitalem poteſtatem amiſerint, venarum rigorem permutantes
ſicceſcendo, propter raritatem ſiunt inanes et evanidae, ideoque in aedi-
ſiciis non poſſunt habere diuturnitatem. Quae autem ad ſolis curſum
12
11Sic legere malui. Vnlgo in Alpes ct in22Cod. ms. cum Edit. Salp. ad ſolis curſanv.
8256M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURAſpectantibus locis procreantur, non habentes interveniorum raritates, ſiccitatibus exuctae ſolidantur; quia ſol non modo ex terra lambendo,
ſed etiam ex arboribus educit humores. Itaque quae ſunt in apricis re-
gionibus ſpiſſis venarum crebritatibus ſolidatae, non habentes ex humo-
re raritatem, cum in materiam perdolantur, reddunt magnas utilitates
ad vetuſtatem. Ideo inſernates, quae ex apricis locis apportantur, meli-
ores ſunt, quam quae ab opacis de ſupernatibus advehuntur. Quantum
animo conſiderare potui, de copiis, quae ſunt neceſſariae in aedificiorum
comparationibus, et quibus temperaturis e rerum natura principiorum
habere videantur mixtionem, quaeque inſunt in ſingulis generibus vir-
tutes et vitia, uti non ſint ignota aediſicantibus, expoſui. Itaque qui po-
tuerint eorum praeceptorum ſequi praeſcriptiones, erunt prudentiores,
ſingulorumque generum uſum eligere poterunt in operibus. Ergo quoniam
de apparationibus eſt explicatum, in ceteris voluminibus de ipſis aedifi-
ciis exponetur, et primum de deorum immortalium aedibus ſacris, et de
earum ſymmetriis et proportionibus (uti ordo poſtulat) in ſequenti
perſcribam.
1
11Cod. ms. cum Edit. Sulp. intervenarum.
8357LIBER III. PRAEFATIO.
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER TERTIUS.
PRAEFATIO.
Delphicus Apollo Socratem omnium ſapientiſſimum Pythiae reſponſis eſt
profeſſus. Is autem memoratur prudenter doctiſſimeque dixiſſe: oportu-
iſſe hominum pectora feneſtrata et aperta eſſe, uti non occultos habe-
rent ſenſus ſed patentes ad conſiderandum. Utinam vero rerum natura
ſententiam ejus ſecuta, explicata et apparentia ea conſtituiſſet! Si enim ita
fuiſſet, non ſolum laudes aut vitia animorum ad manum aſpicerentur,
ſed etiam diſciplinarum ſcientiae, ſub oculorum conſiderationem ſubjec-
tae, non incertis judiciis probarentur, ſed et doctis et ſcientibus auctoritas
egregia et ſtabilis adderetur. Igitur quoniam haec non ita, ſed uti natu-
ra rerum voluit, ſunt conſtituta, non efficitur, ut poſſint homines obſcu-
ratis ſub pectoribus ingeniis, ſcientias artificiorum penitus latentes, quem-
admodum ſint, judicare. Ipſi autem artiſices etiamſi polliceantur
8458M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA prudentiam, ſi non pecunia ſint copioſi, ſeu vetuſtate officinarum ha- buerint notitiam, aut etiam gratia et forenſi eloquentia non fuerint prae-
diti, pro induſtria ſtudiorum auctoritates non poſſunt habere, ut eis, quod
proſitentur, ſcire id credatur. Maxime autem id animadvertere poſſumus
ab antiquis ſtatuariis et pictoribus, quod ex his, qui dignitatis notas et
commendationis gratiam habuerunt, aeterna memoria ad poſteritatem
ſunt permanentes, uti Myron, Polycletus, Phidias, Lyſippus ceterique,
qui nobilitatem ex arte ſunt conſecuti. Namque uti civitatibus magnis,
aut regibus, aut civibus nobilibus opera fecerunt, ita id ſunt adepti. At
qui non minori ſtudio et ingenio ſolertiaque fuerunt, ignobilibus et humili fortuna civibus non minus egregie perfecta fecerunt opera, nullam
memoriam ſunt aſſecuti, quod hi non ab induſtria neque artis ſolertia,
ſed a felicitate ſuerunt deſerti, ut Hellas Athenienſis, Chion Corinthius
Myagrus Phocaeus, Pharax Epheſius, Bedas Byzantius, etiamque alii plures.
Non minus item pictores, uti Ariſtomenes Thaſius, Polycles Adramyte-
nus , Nicomachus ceterique, quos neque induſtria neque artis ſtu- dium neque ſolertia deſecit, ſed aut rei familiaris exiguitas, aut imbecil-
litas fortunae, ſeu in ambitione certationis contrariorum ſuperatio obſti-
tit eorum dignitati. Nec tamen eſt admirandum, ſi propter ignoranti-
am artis virtutes obſcurantur; ſed maxime indignandum, cum etiam ſae-
pe blandiatur gratia conviviorum a veris judiciis ad ſalſam probationem.
Ergo (uti Socrati placuit) ſi ita ſen ſus et ſententiae ſcientiaeque diſcipli-
nis auctae perſpicuae et perlucidae fuiſſent, non gratia neque ambitio va-
leret; ſed ſi qui veris certiſque laboribus doctrinarum perveniſſent ad
1234
11Cod. ms. cum Ed. Sulp. ſed.22Vulgo, nobilibus.33Cod. ms. et Ed. Sulp. Andramites: vulgo Atramisenus.44Cod. ms. nitheo magnis. Ed. Sul. Nitconagius.
8559LIBER III. CAPUT I. ſcientiam ſummam, eis ultro opera traderentur. Quoniam autem ea
non ſunt illuſtria neque apparentia in aſpectu, ut putamus oportuiſſe,
et animadverto potius indoctos quam doctos gratia ſuperare, non eſſe
certandum judicans cum indoctis ambitione, potius his praeceptis editis
oſtendam noſtrae ſcientiae virtutem. Itaque, Imperator, in primo volu-
mine tibi de arte et quas habeat ea virtutes quibuſque diſciplinis o-
porteat eſſe auctum architectum expoſui; et ſubjeci cauſas, quid ita ea-
rum oporteat eum eſſe peritum; rationeſque ſummae architecturae par-
titione diſtribui, ſinitionibuſque terminavi. Deinde quod erat primum
et neceſſarium, de moenibus quemadmodum eligantur loci ſalubres ratio-
cinationibus explicui; ventique qui ſint et e quibus regionibus ſinguli
ſpirent, deformationibus grammicis oſtendi; platearumque et vicorum uti
emendatae ſiant diſtributiones in moenibus docui; et ita finitionem pri-
mo volumine conſtitui. Item in ſecundo de materia quas habeat in
operibus utilitates, et quibus virtutibus e natura rerum eſt comparata
peregi. Nunc in tertio de deorum immortalium aedibus ſacris dicam,
et uti oporteat perſcriptas eſſe exponam.
CAPUT I.
De ſacrarum aedium compoſitione et ſymmetriis.
Aedium compoſitio conſtat ex ſymmetria, cujus rationem diligentiſſime
architecti tenere debent. Ea autem paritur a proportione, quae graece
ἀναλογία dicitur. Proportio eſt ratae partis membrorum in omni opere
totiusque commodulatio, ex qua ratio efficitur ſymmetriarum. Nam- que non poteſt aedes ulla ſine ſymmetria atque proportione rationem
habere compoſitionis, niſi uti ad hominis bene figurati membrorum ha-
buerit exactam rationem. Corpus enim hominis ita natura compoſuit,
1
11Cod. ms et Ed. Sulp. totaque.
8660M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA uti os capitis a mento ad frontem ſummam et radices imas capilli eſſet
decimae partis. Item manus palma ab articulo ad extremum medium
digitum tantundem. Caput a mento ad ſummum verticem octavae; tan-
tundem ab cervicibus imis. Ab ſummo pectore ad imas radices capillo-
rum ſextae; ad ſummum verticem, quartae. Ipſius autem oris altitudi-
nis tertia pars eſt ab imo mento ad imas nares; naſus ab imis naribus
ad finem medium ſuperciliorum tantundem; ab ea ſine ad imas radices
capilli, ubi frons efficitur, item tertiae partis. Pes vero altitudinis
corporis ſextae. Cubitus quartae. Pectus item quartae. Reliqua quo-
que membra ſuos habent commenſus proportionis, quibus etiam antiqui
pictores et ſtatuarii nobiles uſi magnas et inſinitas laudes ſunt aſſecuti.
Similiter vero ſacrarum aedium membra ad univerſam totius magnitudi-
nis ſummam ex partibus ſingulis convenientiſſimum debent habere com-
menſuum reſponſum. Item corporis centrum medium naturaliter eſt um-
bilicus. Namque ſi homo collocatus fuerit ſupinus, manibus et pedibus
panſis, circinique collocatum centrum in umbilico ejus, circumagendo ro-
tundationem utrarumque manuum et pedum digiti linea tangentur. Non
minus quemadmodum ſchema rotundationis in corpore efficitur, item
quadrata deſignatio in eo invenitur. Nam ſi a pedibus imis ad ſummum
caput menſum erit, eaque menſura relata fuerit ad manus panſas, inve-
nietur eadem latitudo, uti altitudo, quemadmodum areae, quae ad nor-
mam ſunt quadratae. Ergo ſi ita natura compoſuit corpus hominis, uti
proportionibus membra ad ſummam ſigurationem ejus reſpondeant, cum
cauſa conſtituiſſe videntur antiqui, ut etiam in operum perſectionibus ſin-
gulorum membrorum ad univerſam figurae ſpeciem habeant commenſus
exactionem. Igitur cum in omnibus operibus ordines traderent, id ma-
xime in aedibus deorum, in quibus operum laudes et culpae aeternae
ſolent permanere. Nec minus menſurarum rationes quae in omnibus
operibus videntur neceſſariae eſſe, ex corporis membris collegerunt,
8761LIBER III. CAPUT I. digitum, palmum, pedem, cubitum, et eas diſtribuerunt in perfectum nu-
merum, quem Graeci τέλειον dicunt. Perfectum autem antiqui inſtitue-
runt numerum, qui decem dicitur. Namque ex manibus denarius digito-
rum numerus; ex digitis vero palmus, et ab palmo pes eſt inventus.
Sicut autem in utriſque palmis ex articulis ab natura decem ſunt per-
fecti, ita etiam Platoni placuit eſſe eum numerum ea re perſectum, quod
ex ſingularibus rebus, quae μονάδες apud Graecos dicuntur, perficitur de-
cuſſis; quae ſimulac undecim aut duodecim ſunt factae, quod ſuperaverint,
non poſſunt eſſe perfectae, donec ad alterum decuſſim pervenerint. Sin-
gulares enim res particulae ſunt ejus numeri. Mathematici vero contra
diſputantes, ea re perfectum eſſe dixerunt numerum, qui ſex dicitur,
quod is numerus habet partitiones eorum rationibus ſex numero conve-
nientes, ſic ſextantem unum, trientem duo, ſemiſſem tria, beſſem, quem
δίμοι***ον dicunt, quatuor, quintarium, quem πεντάμοι***ον dicunt, quinque,
perfectum ſex, Cum ad ſupputationem creſcat, ſupra ſex adjecto aſſe
7956φεχτον, cum facta ſunt octo, quod eſt tertia adjecta, trientem alterum, qui 7952πίτ***ιτος dicitur, dimidia adjecta cum facta ſunt novem, ſeſquialte-
rum qui ἠμιόλιος appellatur, duabus partibus additis et decuſſi facto, bes
alterum, quem 7952πιδίμοι***ον vocitant, in undecim numero quod adjecti ſunt
quinque quintarium alterum , quem 7952πιπενπάμοι***ον dicunt; duodecim autem quod ex duobus ſimplicibus numeris eſt effectus διπλασίωνα. Non
minus etiam quod pes hominis altitudinis ſextam habet partem, ita etiam
ex eo quod perſicitur pedum numero, corpus his ſex altitudinis termi-
nando, eum perfectum conſtituerunt; cubitumque animadverterunt ex ſex
palmis conſtare, digitisque viginti quatuor. Ex eo etiam videntur civita-
tes Graecorum feciſſe, uti quemadmodum cubitus eſt ſex palmorum, ita
12
11Al. tertiarium.22Al. quintarium.
8862M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA in drachma quoque eo numero uterentur; illae enim aereos ſignatos (uti
aſſes) ex aequo ſex quos obolos appellant, quadranteſque obolorum, quae
alii dichalca, nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quatuor in
drachma conſtituerunt. Noſtri autem primo decem fecerunt antiquum
numerum, et in denario denos aereos aſſes conſtituerunt, et ea re com-
poſitio nummi ad hodiernum diem denarii nomen retinet; etiamque
quartam ejus partem, quod efficiebatur ex duobus aſſibus et tertio ſemiſſe,
ſeſtertium vocitaverunt. Poſtea, quoniam animadverterunt utrosque nu-
meros eſſe perfectos, et ſex et decem, utrosque in unum conjecerunt, et
fecerunt perfectiſſimum decuſſiſſexis. Hujus autem rei auctorem inve-
nerunt pedem. E cubito enim cum dempti ſunt palmi duo, relinquitur
pes quatuor palmorum. Palmus autem habet quatuor digitos; ita effici-
tur, uti habeat pes ſexdecim digitos, et totidem aſſes aereos denarius. Ergo ſi convenit, ex articulis hominis numerum inventum eſſe, et ex
membris ſeparatis ad univerſam corporis ſpeciem ratae partis commenſus
fieri reſponſum, relinquitur ut ſuſcipiamus eos, qui etiam aedes deorum
immortalium conſtituentes ita membra operum ordinaverunt, ut propor-
tionibus et ſymmetriis ſeparatae atque univerſae convenientes efficeren-
tur eorum diſtributiones. Aedium autem principia ſunt, e quibus con-
ſtat ſigurarum aſpectus. Primum In antis quod graece νεὼς 7956ν πα***αςάσει dicitur; deinde Proſtylos, Amphiproſtylos, Peripteros, Pſeudodipteros,
Dipteros, Hypaethros. Horum exprimuntur formationes his rationibus. In antis erit aedes, cum habebit in fronte antas (a) parietum, qui cellam
(b) circumcludunt, et inter antas in medio columnas duas (c) ſupraque
faſtigium (d) ſymmetria ea collocatum, quae in hoc libro fuerit 1234
11Cod. ms. aeracius. Ed. Sulp. aereus.22Sic Cod. ms. Al. et primum.33Forma II.44Forma I.
8963LIBER III. CAPUT I. ſcripta. Hujus autem exemplar erit ad tres Fortunas, ex tribus, quod
eſt proxime portam Collinam.
Proſtylos omnia habet, quemadmodum In antis, columnas au- tem contra antas angulares duas (b), ſupraque epiſtylia, quemadmodum et
In antis, et dextra ac ſiniſtra in verſuris ſingula (c). Hujus exemplar eſt
in inſula, Tiberina in aede Jovis et Fauni.
Amphiproſtylos omnia habet ea, quae Proſtylos, praetereaque habet in poſtico (a) ad eundem modum columnas et faſtigium.
Peripteros autem erit, quae habebit in fronte et poſtico ſenas columnas, in lateribus cum angularibus undenas; ita ut ſint hae colum-
nae collocatae, ut intercolumnii latitudinis intervallum ſit a parietibus
circum ad extremos ordines columnarum, habeatque ambulationem circa
cellam aedis, (a) quemadmodum eſt in porticu Metelli, Jovis Statoris
Hermodi; et Marcelli Honoris et Virtutis ſine poſtico a Mutio facta.
Pſeudodipteros †) autem ſic collocatur, ut in fronte et poſtico ſint
columnae octonae, in lateribus cum angularibus quindenae. Sunt autem
parietes cellae contra quaternas columnas medianas in fronte et poſtico.
Ita duorum intercolumniorum et imae craſſitudinis columnae ſpatium
erit a parietibus circa ad extremos ordines columnarum. Hujus exemplar
Romae non eſt, ſed Magneſiae Dianae Hermogenis Alabandi, et Apolli-
nis a Mneſte facta.
Dipteros ††) autem octaſtylos et pronao et poſtico; ſed circa ae-
dem duplices habet ordines columnarum, uti eſt aedes Quirini Dorica,
et Epheſiae Dianae Ionica a Cteſiphonte conſtituta.
1234567
11Forma III. IV.22Forma V. VI. VII.33Forma VIII. IX.44Sic cum F. Piraneſi Al. ad Mariana.55Forma X.66Forma XI.77Cod. ms. therſiphone, Ed. Sulp. Cteſiphone.
9064M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
Hypaethros vero decaſtylos eſt in pronao et poſtico. Reliqua omnia eadem habet, quae Dipteros, ſed interiore parte (b) columnas in
altitudine duplices (c) remotas a parietibus ad circuitionem ut porticus
periſtyliorum. Medium autem ſub divo eſt ſine tecto, (e) aditusque val-
varum ex utraque parte in pronao (f) et poſtico. (g) Hujus autem exem-
plar Romae non eſt, ſed Athenis octaſtylos et in templo Jovis O- lympii.
CAPUT II.
De quinque aedium ſpeciebus.
Species autem aedium ſunt quinque, quarum ea ſunt vocabula: Pycno-
ſtylos, id eſt crebris columnis: Syſtylos, paulo remiſſioribus: Diaſtylos , amplius patentibus: rarius quam oportet inter ſe diductis, Araeoſtylos: Eu-
ſtylos intervallorum juſta diſtributione. Ergo Pycnoſtylos eſt, cujus inter-
columnio unius et dimidiatae columnae craſſitudo interponi poteſt; quem-
admodum eſt divi Julii et in Caeſaris foro Veneris, et ſi quae aliae ſic ſunt
compoſitae. Item Syſtylos eſt, in qua duarum columnarum craſſitudo in
intercolumnio poterit collocari, et ſpirarum plinthides aeque magnae ſint
eo ſpatio, quod fuerit inter duas plinthides; quemadmodum eſt Fortunae
Equeſtris ad theatrum lapideum, et reliquae, quae eiſdem rationibus ſunt
compoſitae.
Haec utraque genera vitioſum habent uſum. Matres enim famili-
arum cum ad ſupplicationem gradibus aſcendunt, non poſſunt per inter-
columnia amplexae adire, niſi ordines fecerint. Item valvarum aſpectus
obſtruitur columnarum crebritate, ipſaque ſigna obſcurantur. Item circa
1234
11Forma XII. XIII.22Forma XIV33Cod. ms. et templo olympio. Ed. Sulp. et in templo olympio.44Cod. ms. cum Ed. Sulp. Interſtilos.
9165LIBER III. CAPUT II. aedem propter anguſtias impediuntur ambulationes. Diaſtyli autem haec
erit compoſitio, cum trium columnarum craſſitudinem intercolumnio in-
terponere poſſumus, tanquam eſt Apollinis et Dianae aedis. Haec diſpoſi-
tio hanc habet diſſicultatem, quod epiſtylia propter intervallorum mag-
nitudinem franguntur.
In Araeoſtylis autem nec lapideis nec marmoreis epiſtyliis uti da-
tur, ſed imponendae de materia trabes perpetuae, et ipſarum aedium ſpe-
cies ſunt barycae, barycephalae , humiles, latae, ornanturque ſignis fic- tilibus aut aereis inauratis earum faſtigia Tuſcanico more; uti eſt ad
Circum Maximum Cereris et Herculis Pompejani, item Capitolii.
Reddenda nunc eſt Euſtyli ratio, quae maxime probabilis et ad u-
ſum et ad ſpeciem et ad firmitatem rationes habet explicatas; namque
facienda ſunt in intervallis ſpatia duarum columnarum et quartae partis
columnae craſſitudinis, mediumque intercolumnium, unum quod erit in
fronte, alterum quod erit in poſtico, trium columnarum craſſitudine. Sic
enim habebit et figurationis aſpectum venuſtum et aditus uſum ſine im-
peditionibus, et circa cellam ambulatio auctoritatem.
Hujus autem rei ratio explicabitur ſic. Frons loci, quae in aede
conſtituta fuerit, ſi tetraſtylos facienda ſuerit, dividatur in partes unde-
cim ſemis praeter crepidines et projecturas ſpirarum: ſi ſex erit co- lumnarum, in partes decem et octo : ſi octaſtylos conſtituetur, divi- datur in XXIIII et ſemiſſem. Item ex his partibus, ſive tetraſtyli, ſi- ve hexaſtyli, ſive octaſtyli, una pars ſumatur, eaque erit modulus, cu-
jus moduli unius erit craſſitudo columnarum. Intercolumnia ſingula
1234
11Cod. ms. et Ed. Sulp. Parycephalae.22Cod. ms. et Ed. Sulp. decuſſas ſemis.33Cod. ms. et Ed. Sulp. dccem novem.44Cod. ms. et Ed. Sulp. in XXV. et ſemiſſem.
9266M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA. praeter mediana modulorum duorum et moduli quartae partis; mediana
in fronte et poſtico, ſingula ternum modulorum. Ipſarum columnarum
altitudo erit modulorum octo et dimidiae moduli partis. Ita ex ea di-
viſione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt juſtam ratio-
nem. Hujus exemplar Romae nullum habemus; ſed in Aſia Teo hexa-
ſtylon Liberi patris. Eas autem ſymmetrias conſtituit Hermogenes, qui etiam primus octaſtylum Pſeudodipterive rationem invenit. Ex Dipte-
ri enim aedis ſymmetria ſuſtulit interiores ordines columnarum XXXVIII
eaque ratione ſumptus operiſque compendia fecit. Is in medio ambula-
tioni laxamentum egregie circa cellam fecit, de aſpectuque nihil immi-
nuit, ſed ſine deſiderio ſupervacuorum conſervavit auctoritatem totius o-
peris diſtributione. Pteromatos enim ratio et columnarum circum ae-
dem diſpoſitio ideo eſt inventa, ut aſpectus propter aſperitatem interco-
lumniorum haberet auctoritatem; praeterea ſi et imbrium aquae vis oc-
cupaverit, et intercluſerit hominum multitudinem, ut habeat in aede cir-
caque cellam cum laxamento liberam moram. Haec autem ita explican-
tur in Pſeudodipteris aedium diſpoſitionibus; quare videtur acuta magna-
que ſolertia effectus operum Hermogenes feciſſe, reliquiſſeque fontes, un-
de poſteri poſſent haurire diſciplinarum rationes. Aedibus Araeoſtylis co-
lumnae ſic ſunt faciendae, uti craſſitudines earum ſint partis octavae ad
altitudines. Item in Diaſtylo dimetienda eſt altitudo columnae in partes
octo et dimidiam, et unius partis columnae craſſitudo collocetur. In Sy-
ſtylo altitudo dividatur in novem et dimidiam partem, et ex eis una ad
craſſitudinem columnae detur. Item in Pycnoſtylo dividenda eſt altitudo
in partes decem, et ejus una pars facienda eſt columnae craſſitudo. Eu-
ſtyli autem aedis columnae (ut Diaſtyli in octo partes altitudo 12
11Cod. ms. et Ed. Sulp. ſic legunt; at vulgo octaſtylon.22Cod. ms. et Ed. Sulp. Syſtyli in novem partibus.
9367LIBER III. CAPUT II. datur et dimidiam, et ejus una pars conſtituatur in craſſitudine imi ſca-
pi; ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio. Quemadmodum
enim creſcunt ſpatia inter columnas, proportionibus adaugendae ſunt craſ-
ſitudines ſcaporum. Namque ſi in Araeoſtylo nona aut decima pars craſ-
ſitudinis fuerit, tenuis et exilis apparebit; ideo quod per latitudinem in-
tercolumniorum aer conſumit, et imminuit aſpectus ſcaporum craſſitudi-
nem. Contra vero Pycnoſtylis ſi octava pars craſſitudinis fuerit, propter
crebritatem et anguſtias intercolumniorum, tumidam et invenuſtam effi-
ciet ſpeciem. Itaque generis operis oportet perſequi ſymmetrias. Etiam-
que angulares columnae craſſiores faciendae ſunt ex ſua diametro quin-
quageſima parte, quod eae ab aere circumciduntur, et graciliores eſſe vi-
dentur aſpicientibus. Ergo quod oculos fallit, ratiocinatione eſt exaequan-
dum. Contracturae autem in ſummis columnarum hypotracheliis ita fa-
ciendae videntur, uti ſi columna ſit ab minimo ad pedes quinosdenos,
ima craſſitudo dividatur in partes ſex, et earum partium quinque ſumma
conſtituatur. Item quae erit ab quindecim pedibus ad pedes viginti, ſca-
pus imus in partes ſex et ſemiſſem dividatur ex earumque partium quin-
que et ſemiſſe ſuperior craſſitudo columnae fiat. Item quae erunt a pedi-
bus viginti ad pedes triginta ſcapus imus dividatur in partes ſeptem, ea-
rumque ſex ſumma contractura perſiciatur; quae autem ab triginta pe-
dibus ad quadraginta alta erit, ima craſſitudo dividatur in partes ſeptem
et dimidiam, ex his ſex et dimidiam in ſummo habeat contracturae ra-
tione. Quae erunt a quadraginta pedibus ad quinquaginta, item divi- dendae ſunt in octo partes, et earum ſeptem in ſummo ſcapi hypo- trachelio contrahantur. Item ſi quae altiores erunt his, eadem ratione pro
rata conſtituantur contracturae. Hae autem propter altitudinis interval-
12
11Cod. ms. et Ed. Sulp. rationem.22Cod. ms. et Ed. Sulp. ſcapo ſub capitulo.
9468M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA lum ſcandentis oculi ſpeciem fallunt, quamobrem adjiciuntur craſſitudi-
nibus temperaturae. Venuſtatem enim perſequitur viſus, cujus ſi non
blandimur voluptati proportione et modulorum adjectionibus, uti id in
quo fallitur, temperatione adaugeatur, vaſtus et invenuſtus conſpicienti-
bus remittetur aſpectus. De adjectione quae adjicitur in mediis colum-
nis, quae apud Graecos ἔυτασις appellatur, in extremo libro erit formata
ratio ejus, quemadmodum mollis et conveniens eſſiciatur, ſubſcripta.
CAPUT III.
De fundationibus et columnis Ionicis atque earum ornatu.
Fundationes eorum operum fodiantur (ſi queat inveniri) ad ſolidum, et in ſolido , quantum ex amplitudine operis pro ratione videbitur; exſtruaturque ſtructura totum ſolum quam ſolidiſſima . Supraque ter- ram parietes exſtruantur ſub columnis dimidio craſſiores, quam columnae
ſunt futurae, uti firmiora ſint inferiora ſuperioribus, quae ſtereobatae ap-
pellantur, nam excipiunt onera. Spirarumque projecturae non procedant
extra ſolidum. Item ſupra, parietis ad eundem modum craſſitudo ſervan-
da eſt. Intervalla autem concameranda aut ſolidanda ſiſtucationibus, uti
diſtineantur. Sin autem ſolidum non invenietur, ſed locus erit congeſti-
tius ad imum aut paluſter; tunc is locus fodiatur, exinaniaturque, et pa-
lis alneis aut oleagineis aut robuſteis uſtulatis configatur, 123456
11Forma XV. XVI.22Sic Cod. ms. cum Edit. Sulp.33Sic Cod. ms. cum Ed. Sulp. Al. ſubſtructionis fundationes.44Sic lego cum Fea. Al. ab folido et in ſolidum.55Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. Al. exſtruantur, quae ſtructura per totum ſolum quam ſoli.
diſſima fiat.66Cod. ms. ſaligneis.
9569LIBER III. CAPUT III. que machinis adigatur quam creberrime, carbonibusque expleantur in- tervalla palorum, et tunc ſtructuris ſolidiſſimis fundamenta impleantur.
Exſtructis autem fundamentis ad libramentum ſtylobatae ſunt collocan-
dae. Supra ſtylobatas columnae diſponendae, quemadmodum ſupra ſcrip-
tum eſt, ſive in Pycnoſtylo quemadmodum Pycnoſtyla, ſive Syſtylo aut
Diaſtylo aut Euſtylo, quemadmodum ſupra ſcripta ſunt et conſtituta. In
Araeoſtylis enim libertas eſt quantum cuique libet, conſtituendi; ſed ita
columnae in Peripteris collocentur, uti quot intercolumnia ſunt in fron-
te, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus: ita enim erit duplex
longitudo operis ad latitudinem, Namque qui columnarum duplicatio-
nes ſecerunt, erraviſſe videntur, quod unum intercolumnium in longitu-
dine plus quam oporteat, procurrere videtur. Gradus in fronte ita con-
ſtituendi ſunt, uti ſint ſemper impares. Namque cum dextro pede pri-
mus gradus aſcendatur, item in ſummo templo primus erit ponendus.
Craſſitudines autem eorum graduum ita ſiniendas cenſeo, ut neque craſ-
ſiores dextante, neque tenuiores dodrante ſint collocatae; ſic enim durus
non erit aſcenſus. Retractiones autem graduum nec minus quam ſeſqui-
pedales, nec plus quam bipedales, faciendae videntur. Item ſi circa aedem
gradus futuri ſunt, ad eundem modum fieri debent. Sin autem circa aedem ex tribus lateribus podium (b) faciendum erit, ad id conſtitua-
tur, uti quadrae, (c) ſpirae, (d) trunci, (e) coronae, lyſis ad ipſam ſtylo- batam quae erit ſub columnarum ſpiris, conveniant. Stylobaten ita oportet exaequari, uti habeat per medium adjectionem per ſcamillos im-
12345
11Sic Cod. ms. cum E. S. et Codice Vatic. Al. ſublica@ – adigantur – creberrimae.22Forma XVII. XVIII. XIX.33Cod. ms. lapis. E. S. leſis.44Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. Al. ipſum.55Cod. ms. et Ed. Sulp. ſtylobatan.
9670M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA pares. (a) Si enim ad libellam dirigetur, alveolatus oculo videbitur.
Hoc autem uti ſcamilli ad id convenientes fiant, item in extremo libro
ſorma et demonſtratio erit deſcripta. His perfectis in ſuis locis ſpirae (a) collocentur, eaeque ad ſymmetriam ſic perficiantur, uti craſſitudo cum
plintho ſit columnae ex dimidia craſſitudine, projecturamque quam Graeci
ἐχφορὰυ vocitant, habeant quadrantem. Ita tum lata et longa erit columnae craſſitudinis unius et dimidiae. Altitudo ejus ſi atticurges erit,
ita dividatur, ut ſuperior pars tertia parte ſit craſſitudinis columnae, reli-
quum plintho (b) relinquatur. Dempta plintho reliquum dividatur in
partes quatuor, fiatque ſuperior torus quartae, reliquae tres aequaliter di-
vidantur, et una ſit inferior torus, (c) altera pars cum ſuis quadris ſcotia
quam Graeci τρόχιλου dicunt. Sin autem Ionciae erunt faciendae, ſym- metriae earum ſic erunt conſtituendae, uti latitudo ſpirae quoquoverſus ſit
columnae craſſitudinis adjecta craſſitudine quarta et octava; altitudo uti
atticurgis, ita et ejus plinthos: (a) reliquumque praeter plinthon, quod
erit tertia pars craſſitudinis columnae dividatur in partes ſeptem: inde
trium partium torus, qui eſt in ſummo, (b) reliquae quatuor partes di-
videndae ſunt aequaliter, et una pars ſiat cum ſuis aſtragalis (d) et ſuper-
cilio (e) ſuperior trochilus, (c) altera pars inferiori trochilo (f) relinqua-
tur, ſed inferior major apparebit ideo, quod habebit ad extremam plin-
thum projecturam. Aſtragali faciendi ſunt octavae partis trochili, pro-
jectura erit ſpirae pars octava et ſextadecima craſſitudinis columnae.
spiris perfectis et collocatis, columnae ſunt medianae in pronao et
poſtico ad perpendiculum medii centri collocandae. Angulares autem,
quaeque e regione earum ſuturae ſunt in lateribus aedis dextra ac ſini-
ſtra, uti partes interiores, quae ad parietes cellae ſpectant, ad perpendi-
123
11Forma XX.22Cod. ms. et Ed. Sulp. ſextantem.33Forma XXI.
9771LIBER III. CAPUT III. culum Iatus habeant colloctum. Exteriores autem partes uti dictum de
earum contractura. Sic enim erunt figurae compoſitionis aedium contracturae juſta ratione exactae. Scapis columnarum ſtatutis, capitulo-
rum ratio, ſi pulvinata erunt, his ſymmetriis conformabuntur; uti quam
craſſus imus ſcapus fuerit addita octavadecima parte ſcapi, abacus habeat longitudinem et latitudinem, (a b) craſſitudinem (d c) cum volutis
ejus dimidiam. Recedendum autem eſt ab extremo (a) abaco in interio-
rem partem frontibus volutarum parte duodevigeſima, et ejus dimidia:
(a d) et ſecundum abacum in quatuor partibus volutarum ſecundum ex-
tremi abaci quadram lineae demittendae, quae catheti (d e) dicuntur.
Tunc craſſitudo (d c) dividenda eſt in partes novem et dimidiam, ex no-
vem partibus et dimidia, una pars et dimidia abaci craſſitudini (d f) re-
linquatur, et ex reliquis octo volutae (o) conſtituantur. Tunc ab linea
(a e) quae ſecundum abaci extremam partem demiſſa erit, in interiorem
partem alia (d c) recedat unius et dimidiatae partis latitudine. De- inde eae lineae dividantur ita, ut quatuor partes et dimidia ſub abaco
relinquantur. Tunc in eo loco qui locus dividit quatuor et dimidiam et
tres et dimidiam partem, centrum oculi (i) ſignetur, ducaturque ex eo
centro rotunda circinatio tam magna in diametro, quam una pars ex octo
partibus eſt: ea erit oculi magnitudo, et in ea catheto reſpondens diame-
tros agatur. Tunc ab ſummo ſub abaco inceptum in ſingulis tetranto-
rum actionibus dimidiatum oculi ſpatium minuatur, donicum in eundem tetrantem, qui eſt ſub abaco, veniat. Capituli autem craſſitudo ſic eſt fa-
cienda, ut ex novem partibus et dimidia tres partes praependeant infra
12345
11Sic Philander; at Cod. ms. et E. S. dicant ſe.22Forma XXII. XXIII. XXIV.33Cod. ms. nova decima.44Sic Cod. ms. Ed. Sulpicii vero legit exteriorem.55Cod. ms. denique.
9872M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA aſtragalum ſummi ſcapi. Cymatio adempto abaco et canali reliqua ſit
pars. Projectura autem cymatii (n) habeat extra abaci quadram oculi
magnitudinem. Pulvinorum (z z) baltei (x) ab abaco hanc habeant pro-
jecturam, uti circini centrum unum cum ſit poſitum in capituli tetran-
te, et alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum balteo-
rum extremas partes tangat. Axes volutarum (y) ne craſſiores ſint, quam
oculi magnitudo; volutaeque ipſae ſic caedantur, uti altitudinis habeant
latitudinis ſuae duodecimam partem. Hae erunt ſymmetriae capitulorum,
quae columnae futurae ſunt ab minimo ad pedes XV. Quae ſupra erunt,
reliquas habebunt ad eundem modum ſymmetrias; abacus autem erit longus et latus, quam craſſa columna eſt ima, adjecta parte nona, uti quo
minus habuerit altior columna contractum, eo ne minus habeat capitulum
ſuae ſymmetriae projecturam et in altitudine ratae partis adjectionem.
De volutarum deſcriptionibus, uti ad circinum ſint recte involutae, que-
madmodum deſcribantur, in extremo libro forma et ratio earum erit ſub-
ſcripta . Capitulis perfectis, denique in ſummis columnarum ſcapis, non ad libellam ſed ita exaequata per medium collocanda, uti cum ad-
jectio, quae in ſtylobatis, facta fuerit, (x) in ſuperioribus membris reſpondeat ſymmetria epiſtyliorum. Epiſtyliorum ratio ſic eſt habenda:
ut ſi columnae fuerint a minimo XII. pedum ad XV. pedes, epiſtylii (E)
ſit altitudo dimidia craſſitudinis imae columnae. Item ab XV. pedibus
ad viginti, columnae altitudo dimetiatur in partes treſdecim, et unius
partis altitudo epiſtylii fiat. Item ſi a XX. ad XXV. pedes, dividatur al-
12345
11Al. reliqua.22Forma XXIII.33Forma XXIV.44Cod. ms. deinde columnarum.55Sic legere malui, pro ad aequalem modulum collocatis, uti quae adjectio in ſtylobatis
facta fuerit, etc.
9975LIBER III. CAPUT III. ιitudo in partes duodecim et ſemiſſem, et ejus una pars epiſtylium in al-
titudine fiat. Item ſi a XXV pedibus ad XXX, dividatur in partes
XII, et ejus una pars altitudo ſiat. Item ſecundum ratam partem ad
eundem modum ex altitudine columnarum expediendae ſunt altitudines
epiſtyliorum. Quo enim altius oculi ſcandit acies, non facile perſecat
aeris crebritatem; dilapſa itaque altitudinis ſpatio, et viribus extrita, in-
certam modulorum renuntiat ſenſibus quantitatem; quare ſemper adjici-
endum eſt rationis ſupplementum in ſymmetriarum membris, ut cum fu-
erint in altioribus locis opera, aut etiam ipſa coloſſicotera certam habe-
ant magnitudinum rationem. Epiſtylii latitudo in imo ſupra capi-
tulum erit, quanta craſſitudo ſummae columnae ſub capitulo erit, tanta
ſiat, ſummum quantum imus ſcapus. Cymatium epiſtylii (D) ſeptima
parte ſuae altitudinis eſt faciendum, et in projectura tantunde; reliqua
pars praeter cymatium dividenda eſt in partes XII, et earum trium pri-
ma faſcia (A) eſt facienda, ſecunda (B) quatuor, ſumma (C) quinque.
Item Zophorus (Z) ſupra epiſtylium quarta parte minus, quam epiſtyli-
um. Sin autem ſigilla deſignari oportuerit, quarta parte altiorem, quam
epiſtylium, uti auctoritatem habeant ſcalpturae. Cymatium (d) ſuae al-
titudinis partis ſeptimae; projectura cymatii, quanta ejus craſſitudo. Su-
pra zophorum denticulus (I) eſt faciendus tam altus, quam epiſtylii me-
dia faſcia; projectura ejus, quantum altitudo. Interſectio, (t) quae graece
μετοχὴ dicitur, ſic eſt dividenda, uti denticulus altitudinis ſuae dimidiam
partem habeat in fronte, cavus autem interſectionis hujus frontis e tri-
bus duas latitudinis partes habeat, hujus cymatium altitudinis ejus ſex-
tam partem. Corona cum ſuo cymatio (L) praeter ſimam, (M) quantum
media faſcia epiſtylii. Projectura coronae cum denticulo facienda eſt,
quantum erit altitudo a Zophoro ad ſummum coronae cymatium: et om-
nino omnes ecphorae venuſtiorem habent ſpeciem, quae quantum
10074M. VITRUVII P. DE ARCHITECHTURA dinis, tantundem habeant projecturae. Tympani (B) autem quod eſt in faftigio, (A) altitudo ſic eſt facienda, ut frons coronae (C) ab extremis
cymatiis (d e) tota dimetiatur in partes novem, et ex eis una pars in me-
dio cacumine (f) tympani conſtituatur; dum contra epiſtylia columna-
rumque hypotrachelia ad perpendiculum reſpondeant. Coronae quae ſu-
pra tympanum ſiunt, (h) aequaliter imis praeter ſimas ſunt collocandae;
inſuper coronas ſimae quas Graeci ἐπιτιθίδας (i) dicunt, faciendae ſunt alti-
ores octava parte coronarum altitudinis. Acroteria angularia (l) tam al-
ta, quantum eſt tympanum medium; mediana (m) altiora octava parte,
quam angularia. Membra omnia quae ſupra capitula columnarum ſunt
ſutura, id eſt epiſtylia, zophori, coronae, tympana, faſtigia, acroteria, incli-
nanda ſunt in frontis ſuae cujusque altitudinis parte XII; ideo quod cum
ſteterimus contra frontes, ab oculo lineae duae ſi extenſae ſuerint, et una
tetigerit imam operis partem, altera ſummam, quae ſummam tetigerit,
longior ſiet. Ita quo longior viſus lineae in ſuperiorem partem proce-
dit, reſupinatam facit ejus ſpeciem. Cum autem (uti ſupra ſcriptum eſt)
in fronte inclinata fuerint, tunc in aſpectu videbuntur eſſe ad perpendicu-
lum et normam. Columnarum ſtriges faciendae ſunt XXIV ita ex- cavatae, uti norma in cavo ſtrigis cum fuerit conjecta, circumacta, ita anconibus ſtriarum dextra ac ſiniſtra angulos tangat, ut acumen normae
circum rotundatione tangendo pervagari poſſit. Craſſitudines ſtriarum fa-
ciendae ſunt, quantum adjectio in media columna ex deſcriptione inve-
nietur. In ſimis quae ſupra coronam in lateribus ſunt aedium, capita
leonina ſunt ſculpenda ita poſita, uti contra columnas ſingulas ea pri- mum ſint deſignata, cetera vero aequali modo diſpoſita, uti ſingula ſin-
1234
11Forma XXV.22Cod. ms. et E. S. ſtriae.33Cod. ms. et E. S. ſtriae.44Forma XXIV. N.
10175LIBER III. CAPUT III. gulis mediis tegulis reſpondeant. Haec autem, quae erunt contra colum-
nas, perterebrata ſint ad canalem, qui excipit e tegulis aquam coeleſtem.
Mediana autem ſint ſolida; uti quae cadit vis aquae per tegulas in cana-
lem, ne dejiciatur per intercolumnia, neque transeuntes perſundat; ſed
quae ſunt contra columnas, videantur emittere vomentia ructus aquarum
ex ore. Aedium Ionicarum, quam aptiſſime potui diſpofitiones hoc volumine deſcripſi Doricarum autem et Corinthiarum quae ſint propor-
tiones in ſequenti libro explicabo.
1
11Cod. ms. apertiſſime.
10276M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER QUARTUS.
PRAEFATIO.
Cum animadvertiſſem, Imperator, plures de architectura praecepta vo-
luminaque commentariorum non ordinata, ſed incepta, uti particulas er-
rabundas reliquiſſe, dignam et utiliſſimam rem putavi, antea diſciplinae
corpus ad perfectam ordinationem perducere, et praeſcriptas in ſingulis
voluminibus ſingulorum generum qualitates explicare. Itaque, Caeſar,
primo volumine tibi de officio ejus et quibus eruditum eſſe rebus archi-
tectum oporteat, expoſui. Secundo de copiis materiae e quibus aedificia
conſtituuntur, diſputavi. Tertio autem de aedium ſacrarum diſpoſitioni-
bus et de earum generum varietate quasque et quot habeant ſpecies; ea-
rumque, quae ſint in ſingulis generibus, diſtributiones; ex tribusque ge-
neribus quae ſubtiliſſimas haberent, proportionibus modulorum qualitates,
Ionici generis mores docui. Nunc hoc volumine de Doricis
10377LIBER IV. CAPUT I. que inſtitutis et omnibus dicam, eorumque diſcrimina et explicabo.
CAPUT I.
De tribus generibus columnarum earumque inventione, et de capituli
Corinthii ſymmetria.
Columnae Corinthiae praeter capitula omnes ſymmetrias habent, uti Io-
nicae; ſed capitulorum altitudines efficiunt eas pro rata excelſiores et gra-
ciliores, quod Ionici capituli altitudo tertia pars eſt craſſitudinis colum-
nae, Corinthii tota craſſitudo ſcapi. Igitur, quod duae partes e craſſitu-
dine columnarum capitulis Corinthiorum adjiciuntur, efficiunt excelſitate
ſpeciem earum graciliorem. Cetera membra, quae ſupra columnas im-
ponuntur, aut e Doricis ſymmetriis, aut Ionicis moribus, in Corinthiis
columnis collocantur; quod ipſum Corinthium genus propriam corona-
rum reliquorumque ornamentorum non habuerit inſtitutionem, ſed aut
e triglyphorum rationibus mutili in coronis et in epiſtyliis guttae Dorico
more diſponuntur, aut ex Ionicis inſtitutis zophori ſcalpturis ornati cum
denticulis et coronis diſtribuuntur. Ita e generibus duobus capitulo in-
terpoſito, tertium genus in operibus eſt procreatum. E columnarum e-
nim ſormationibus trium generum factae ſunt nominationes, Dorica, Io-
nica, Corinthia, e quibus prima et antiquitus Dorica eſt nata. Namque
Achaja Peloponneſoque tota Dorus, Hellenis et Opticos nymphae ſili- us, regnavit; isque Argis, vetuſta civitate, Junonis templo 123
11Cod. ms. et Ed. Sulp. conſtitutis.22Cod. ms. Hellenidos et Expetidos. E. S. – Optichos.33Sic lego cum Galiani. Al. templum.
10478M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ejus generis ſortuito ſormae fanum; deinde isdem generibus in cete-
ris Achajae civitatibus, cum etiamnum non eſſet ſymmetriarum ratio
nata. Poſtea autem quam Athenienſes ex reſponſis Apollinis Delphici
communi conſilio totius Hellados tredecim colonias uno tempore in Aſi-
am deduxerunt, ducesque in ſingulis coloniis conſtituerunt, et ſummam
imperii partem Ioni, Xuthi et Creuſae ſilio, dederunt; quem etiam Apol-
lo Delphis ſuum ſilium in reſponſis eſt profeſſus; isque eas colonias in
Aſiam deduxit, et Cariae fines occupavit, ibique civitates ampliſſimas con-
ſtituit, Epheſum, Miletum, Myunta (quae olim ab aqua eſt devorate, cu-
jus ſacra et ſuffragium Mileſiis Iones attribuerunt), Prienen, Samum, Te-
on, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam, Clazomenas, Lebedun, Me- liten. Haec Melite propter civium arrogantiam ab his civitatibus bello
indicto communi conſilio eſt ſublata; cujus loco poſtea regis Attali et
Arſinoes beneſicio Smyrnaeorum civitas inter Ionas eſt recepla. Hae civi-
tates, cum Caras et Lelegas ejeciſſent, eam terrae regionem a duce ſno
Ione appellaverunt Ioniam. Ibique templa deorum immortalium conſti-
tuentes coeperunt ſana aediſicare, et primum Neptuno Panionio ae- dem, uti viderant in Achaja, conſtituerunt, et eam Doricam appellave-
runt, quod in Dorieon civitatibus primum factam eo genere viderunt.
In ea aede cum voluiſſent columnas collocare non habentes ſymmetrias
earum et quaerentes quibus rationibus efficere poſſent, uti et ad onus
ferendum eſſent idoneae, et in aſpectu probatam haberent venuſtatem,
dimenſi ſunt virilis pedis veſtigium, et cum inveiſſent pedem ſextam partem eſſe altitudinis in homine, ita in columnam tranſiulerunt, et qua
1234
11Cod. ms. Glazomenum. E. S. Clazomenium.22Cod. ms. Apollini pandionio. E. S. - pandioni.33Cod. ms. et E. S. Doricon.44Cod. ms. et E. S. et Cod. Franeck.: et id retulerunt in altitudinem.
10579LIBER IV. CAPUTI. craſſitudine ſecerunt baſim ſcapi, tantum eam ſexies cum capitulo in al-
titudinem extulerunt. Ita Dorica columna virilis corporis proportionem
et ſirmitatem et venuſtatem in aediſiciis praeſtare coepit. Item poſtea Di-
anae conſtituere aedem. Quaerentes novi generis ſpeciem, iisdem veſti-
giis, ad muliebrem tranſtulerunt gracilitatem, et fecerunt primum co-
lumnae craſſitudinem altitudinis octava parte, ut haberent ſpeciem ex-
celſiorem. Baſi ſpiram ſuppoſuerunt pro calceo: capitulo volutas, uti
capillamento concriſpatos cincinnos praependentes dextra ac ſiniſtra, col-
locaverunt; et cymatiis et encarpis pro crinibus diſpoſitis frontes orna-
verunt truncoque toto ſtrias, uti ſtolarum rugas matronali more, demi-
ſerunt. Ita duobus diſcriminibus columnarum inventionem, unam virili
ſine ornatu nudam ſpecie, alteram muliebri ſubtilitate et ornatu ſymme-
triaque ſunt mutuati Poſteri vero elegantia ſubtilitateque judiciorum progreſſi et gracilioribus modulis delectati, ſeptem craſſitudinis diametros
in altitudinem columnae Doricae, Ionicae octo ſemis conſtituerunt. Id autem genus , quod Iones fecerunt primo, Ionicum eſt nominatum. Tertium vero quod Corinthium dicitur, virginalis habet gracilitatis imi-
tationem; quod virgines propter aetatis teneritatem gracilioribus mem-
bris ſiguratae effectus recipiunt in ornatu venuſtiores. Ejus autem ca-
pituli prima inventio ſic memoratur eſſe facta. Virgo civis Corinthia jam
matura nuptiis implicita morbo deceſſit. Poſt ſepulturam ejus, quibus ea
viva poculis delectabatur, nutrix collecta et compoſita in calatho pertulit
ad monumentum, et in ſummo collocavit, et uti ea permanerent diutius
ſub divo, tegula texit. Is calathus fortuito ſupra acanthi radicem fuerat
collocatus. Interim pondere preſſa radix acanthi media folia et caulicu-
123
11Sic Cod. ms. al. imitati.22Cod. ms. cum Ed. Sulp. et Cod. Franeck. novem.33In Cod. ms. et E. S. et Cod. Fran. non legitur genus.
10680M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA los circa vernum tempus profudit, cujus cauliculi, ſecundum calathi late-
ra creſcentes et ab angulis tegulae ponderis neceſſitate expreſſi, ſlexuras
in extremas partes volutarum ſacere ſunt coacti. Tunc Callimachus qui
propter elegantiam et ſubtilitatem artis marmoreae ab Athenienſibus Ca-
tatechnos fuerat nominatus, praeteriens hoc monumentum animadvertit
eum calathum et circa foliorum naſcentem teneritatem, delectatusque ge-
nere et formae novitate ad id exemplar columnas apud Corinthios fecit,
ſymmetriasque conſtituit, ex eoque in operum perfectionibus Corinthii
generis diſtribuit rationes. Ejus autem capituli ſymmetria ſic eſt facienda: uti quanta fuerit craſſitudo imae columnae, tanta ſit altitudo
capituli cum abaco (a c). Abaci latitudo ita habeat rationem, ut quanta
fuerit altitudo, bis tanta ſit diagonios ab angulo ad angulum (d d). Spatia enim ita juſtas habebunt frontes quoquoverſus. Latitudinis fron-
tes ſinuentur introrſus (g) ab extremis angulis abaci (d f), ſuae frontis la-
titudinis nona. Ad imum capituli tantam habeant craſſitudinem quantam
habet ſumma columna (h), praeter apotheſin (n) et aſtragalum (o). Aba-
ci craſſitudo ſeptima capituli altitudinis. Dempta abaci craſſitudine (a m)
dividatur reliqua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur: ſe-
cundum folium mediam altitudinem teneat: cauliculi eandem habeant
altitudinem, e quibus folia naſcuntur projecta, uti abacum excipiant. Quae ex cauliculorum foliis natae procurrunt ad extremos angulos volu-
tae, minoresque helices (k) ſloribus (qui intra medium frontium a- baci ſunt) ſubjecti ſcalpantur. Flores in quatuor partibus quanta erit a-
1234
11Forma I. II.22Cod. ms. et Ed. Sulp. tanta duo ſint diagonia.33Non legitur in Cod. ms. neque in Edit. Sulp.44Sic Philander. At Cod. ms. cum E. S. intra ſuum medium, qui ſunt in abaco, flori-
bus ſubjecti ſcalpantur.
10781LIBER IV. CAPUT II. baci craſſitudo, tam magni formentur. Ita his ſymmetriis Corinthia ca-
pitula ſuas habebunt exactiones. Sunt autem quae iisdem columnis im-
ponuntur capitulorum genera variis vocabulis nominata, quorum nec
proprietates ſymmetriarum, nec columnarum genus aliud nominare poſ-
ſumus: ſed ipſorum vocabula traducta et commutata ex Corinthiis et pulvinatis et Doricis videmus, quorum ſymmetriae ſunt in no- varum ſcalpturarum translatae ſubtilitatem.
CAPUT II.
De ornamentis columnarum.
Quoniam autem de generibus columnarum origines et inventiones ſu-
pra ſunt ſcriptae, non alienum mihi videtur iisdem rationibus de orna-
mentis eorum, quemadmodum ſunt prognata, et quibus principiis et ori-
ginibus inventa, dicere. In aedificiis omnibus inſuper collocatur materi-
atio variis vocabulis nominata. Ea autem uti in nominationibus ita in re varias habet utilitates. Trabes (b) enim ſupra columnas et paraſta-
tas et antas ponuntur: in contignationibus tigna (c) et axes (x), ſub tec- tis; ſi majora ſpatia ſunt , culmen (d) in ſummo faſtigio columinis (a), unde et columnae dicuntur, et tranſtra (e) et capreoli (f); ſi commoda,
columen et cantherii (h) prominentes ad extremam ſubgrundationem. Supra cantherios, templa (o); deinde inſuper ſub tegulas aſſeres (g) ita
prominentes, uti parietes projecturis eorum tegantur. Ita unaquaeque
res et locum et genus et ordinem proprium tuetur, e quibus rebus et a
1234567
11Forma III. IV.22Forma V.33Forma VI.44 Forma VII. VIII.55Cod. ms. et ed. Sulp. paraſtaticas.66Non leguntur in Cod. ms. nec in Franeckeriano verba ſequentia usque ad et tranſ-
tra. At E. S. legit: columnae ſumma faſtigia culminis unde et columnae dicuntur.77Edit. Sulp. columelli.
10882M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA materiatura fabrili in lapideis et marmoreis aedium ſacrarum aediſicatio-
nibus artiſices diſpoſitiones eorum ſcalpturis ſunt imitati, et eas inventi-
ones perſequendas putaverunt. Ideo quod antiqui fabri quodam in loco
aediſicantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna
prominentia habuiſſent collocata, intertignia ſtruxerunt, ſupraque coro-
nas et faſtigia venuſtiore ſpecie ſabrilibus operibus ornaverunt; tum
projecturas tignorum quantum eminebant, ad lineam et perpendiculum pa-
rietum perſecuerunt, quae ſpecies cum invenuſta iis viſa eſſet, tabellas
ita ſormatas uti nunc ſiunt triglyphi, contra tignorum praeciſiones in
fronte ſixerunt, et eas cera caerulea depinxerunt, uti praeciſiones tigno-
rum tectae non offenderent viſum: ita diviſiones tignorum tectae trigly-
phorum diſpoſitione intertignium locum habere in Doricis operibus coeperunt. Poſtea alii in aliis operibus ad perpendiculum triglyphorum
cantherios prominentes projecerunt, eorumque projecturas ſimaverunt. Ex eo uti e tignorum diſpoſitionibus triglyphi, ita e cantheriorum pro-
jecturis mutnlorum ſub coronis ratio eſt inventa. Ita fere in operibus
lapideis et marmoreis, mutuli inclinati ſcalpturis deformantur, quod imi-
tatio eſt cantheriorum. Etenim neceſſario propter ſtillicidia proclinati
collocantur. Ergo et triglyphorum et mutulorum in Doricis operibus
ratio ex ea imitatione inventa eſt. Non enim quemadmodum nonnulli
errantes dixerunt feneſtrarum imagines eſſe triglyphos, ita poteſt eſſe,
quod in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi conſtituuntur,
quibus in locis omnino non patitur res feneſtras ſieri. Diſſolvuntur enim
angulorum in aediſiciis juncturae, ſi in his fuerint feneſtrarum lumina
relicta. Etiamque ubi nunc triglyphi conſtituuntur, ſi ibi luminum ſpa-
tia fuiſſe judicabuntur, iisdem rationibus denticuli in Ionicis feneſtrarum
12
11Cod. ms. et apharum, et E. S. et oparum, vulgata et opa.22Sic Cod. ms. et Franecker. At E. S. et vulgata ſinuaverunt.
10983LIBER IV. CAPUT II. occupaviſſe loca videbuntur. Utraque enim et inter denticulos et inter
triglyphos quae ſunt intervalla, metopae nominantur, ӧπας enim Graeci
tignorum cubilia et aſſerum appellant, uti noſtri ea cava, columbaria;
ita quod inter duas opas eſt intertignium, id metopa eſt apud eos nomi-
natum. Ita uti ante in Doricis triglyphorum et mutulorum eſt inventa
ratio; item in Ionicis denticulorum conſtitutio propriam in operibus ha-
bet rationem: et quemadmodum mutuli cantheriorum projecturae ferunt
imaginem, ſic in Ionicis denticuli ex projecturis aſſerum habent imita-
tionem. Itaque in graecis operibus, nemo ſub mutulo denticulos conſti-
tuit. Non enim poſſunt ſubtus cantherios aſſeres eſſe. Quod ergo ſu-
pra cantherios et templa in veritate debet eſſe collocatum, id in imagi-
nibus, ſi infra conſtitutum fuerit, mendoſam habebit operis rationem.
Etiamque antiqui non probaverunt neque inſtituerunt, in faſtigiis denti-
culos ſieri ſed puras coronas; ideo quod nec cantherii nec aſſeres contra
faſtigiorum frontes diſtribuuntur, nec poſſunt prominere, ſed ad ſtillici-
dia proclinati collocantur. Ita quod non poteſt in veritate ſieri, id non
putaverunt, in imaginibus factum, poſſe certam rationem habere. Om-
nia enim certa proprietate et a veris naturae deductis moribus traduxe-
runt in operum perfectiones, et ea probaverunt, quorum explicationes
in diſputationibus rationem poſſunt habere veritatis. Itaque ex eis ori-
ginibus ſymmetrias et proportiones uniuscujusque generis conſtitutas re-
liquerunt: quorum ingreſſus perſecutus de Ionicis et Corinthiis inſtitu-
tionibus ſupra dixi; nunc vero Doricam rationem ſummamque ejus ſpe-
ciem breviter exponam.
CAPUT III.
De ratione Dorica.
Nonnulli antiqui architecti negaverunt, Dorico genere aedes ſacras opor-
tere ſieri, quod mendoſae et inconvenientes in his ſymmetriae
11084M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA bantur. Itaque negavit Tarcheſius, item Pytheus, non minus Hermoge-
nes. Nam is, cum paratam habuiſſet marmoris copiam, in Doricae aedis
perfectionem commutavit, et ex eadem copia eam Ionicam Libero Patri
fecit. Sed tamen non quod invenuſta eſt ſpecies, aut genus, aut formae
dignitas; ſed quod impedita eſt diſtributio et incommoda in opere tri-
glyphorum et lacunariorum diſtributione. Namque neceſſe eſt trigly-
phos conſtitui contra medios tetrantes columnarum, metopasque, quae
inter triglyphos ſient, aeque longas eſſe, quam altas; contraque in an-
gulares columnas triglyphi in extremis partibus conſtituuntur, et non contra medios tetrantes. Ita metopae quae proxime ad angulares tri-
glyphos ſiunt, non exeunt quadratae, ſed oblongiores triglyphi dimidia
latitudine. At qui metopas aequales volunt facere, intercolumnia ex- trema contrahunt triglyphi dimidia latitudine. Hoc autem ſive in me-
toparum longitudinibus ſive in intercolumniorum contractionibus efficia-
tur, eſt mendoſum. Quapropter antiqui evitare viſi ſunt in aedibus ſa-
cris Doricae ſymmetriae rationem. Nos autem exponimus uti ordo po-
ſtulat, quemadmodum a praeceptoribus accepimus ; uti ſi quis volue- rit his rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas,
quibus emendatas et ſine vitiis efficere poſſit aedium ſacrarum Dorico
more perfectiones. Frons aedis Doricae in loco quo columnae conſtitu-
untur, dividatur ſi tetraſtylos erit, in partes XXVIII, ſi hexaſtylos, XLIV;
ex his pars una erit modulus, qui graece ἐμβάτης dicitur, cujus mo- duli conſtitutione ratiocinationibus efficiuntur omnis operis diſtributio-
nes. Craſſitudo columnarum erit duorum modulorum: altitudo cum ca-
1234
11Forma IX.22Sic Philander; Cod. ms. autem cum E. S. et paſſim hic et paulo poſt legunt altitudine.33Forma XI. XII.44Cod. ms. et E. S. XXXII.
11185LIBER IV. CAPUT III. pitulo XIV. Capituli craſſitudo (a c) unius moduli; latitudo (a b) duo-
rum et moduli ſextae partis. Craſſitudo capituli dividatur in partes tres,
e quibus una plinthus cum cymatio (d) fiat; altera echinus cum anulis
(e); tertia hypotrachelion. (f) Contrahatur columna, ita uti in tertio li-
bro de Ionicis eſt ſcriptum. Epiſtylii (g) altitudo unius moduli cum tae-
nia (h) et guttis (i); taenia moduli ſeptima; guttarum longitudo ſub taenia
contra triglyphos (k) alta cum regula (I) parte ſexta moduli praepende-
at. Item epiſtylii latitudo ima reſpondeat hypotrachelio ſummae colum-
nae. Supra epiſtylium collocandi ſunt triglyphi cum ſuis metopis (m)
alti unius et dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli; ita diviſi, ut
in angularibus columnis et in mediis contra tetrantes medios ſint collo-
cati, et intercolumniis reliquis bini, in mediis pronao et poſtico terni.
Ita relaxatis mediis intervallis ſine impeditionibus aditus accedentibus e-
rit ad deorum ſimulacra. Triglyphorum latitudo dividatur in partes ſex,
ex quibus quinque partes in medio duae dimidiae dextra ac ſiniſtra de-
ſignentur: regula una in medio deſormetur femur: (n) quod graece μη-
ξòς dicitur; ſecundum eam canaliculi (o) ad normae cacumen impriman-
tur. Ex ordine eorum dextra ac ſiniſtra altera femora conſtituantur, in
extremis partibus ſemicanaliculi (p) intervertantur. Triglyphis ita col-
locatis, metopae quae ſunt inter triglyphos, aeque altae ſint, quam lon-
gae. Item in extremis angulis ſemimetopia (r) ſint impreſſa dimidia mo-
duli latitudine. Ita enim erit ut omnia vitia et metoparum et interco-
lumniorum et lacunariorum (w), quod aequales diviſiones factae erunt, emendentur. Triglyphi capitula (q) ſexta parte moduli ſunt facienda.
Supra triglyphorum capitula corona (s) eſt collocanda, in projectura di-
midia et ſexta parte habens cymatium doricum (t) in imo, alterum in
ſummo: item cum cymatiis corona craſſa ex dimidia moduli. Dividen-
1
11Forma XII.
11286M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dae autem ſunt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum et ad
medias metopas viarum (u) directiones et guttarum (i) diſtributiones, ita uti guttae ſex in longitudinem, tres in latitudinem pateant: reliqua
ſpatia, quod latiores ſunt metopae, quam triglyphi, pura reliquantur, aut
fulmina (x) ſcalpantur: ad ipſumque mentum (z) coronae incidatur li- nea, quae ſeotia (y) dicitur. Beliqua omnia, tympana, ſimae (φ), coro-
nae, quemadmodum ſcriptum eſt in Ionicis, ita perſiciantur. Haec ratio
in operibus diaſtylis erit conſtituta. Si vero ſyſtylon et monotriglyphon
opus erit faciendum, frons aedis ſi tetraſtylos erit, dividatur in partes XXIII; ſi hexaſtylos erit, dividatur in partes XXXV: ex his pars una erit modulus, ad quem (uti ſupra ſcriptum eſt) opera diſtribuentur. Ita
ſupra ſingula epiſtylia et metopae duae et triglyphi bini erunt collocan-
di. In angularibus non amplius, quam quantum eſt ſpatium hemitri- glyphi. Accedet id in mediano contra ſaſtigium trium triglyphorum et
trium metoparum ſpatium, ut latius medium intercolumnium accedenti-
bus ad aedem habeat laxamentum, et adverſus ſimulacra deorum aſpec-
tus dignitatem. Inſuper triglyphorum capitula corona eſt collocanda ha-
bens (uti ſupra ſcriptum eſt) cymatium doricum in imo, alterum in ſum-
mo. Item cum cymatiis corona craſſa ex dimidia moduli. Dividendae
autem ſunt in corona ima, ad perpendiculum triglyphorum et ad medias
metopas, viarum directiones et guttarum diſtributiones et reliqua quo-
que, quemadmodum dictum eſt in diaſtylis. Columnas autem ſtriari XX
12345
11Forma XII.22Flumina Cod. ms.33Cod. ms. et Edit. Sulp. XVIII.44Cod. ms. et Edit. Sulp. XXVIIII. Alii XXXII.55Sic cum Philandro lego; at Cod. ms. et E. S. et Jocundus legunt; hoc amplius, dimidiatum
quantum.
11387LIBER IV. CAPUT III. ſtriis (a) oportet, quae ſi planae erunt, angulos habeant XX deſignatos;
ſin autem excavabuntur, ſic eſt forma facienda: Ita uti quam magnum
eſt intervallum ſtriae, tam magnis ſtriaturae paribus lateribus quadratum
deſcribatur: in medio antem quadrato circini centrum collocetur, et a-
gatur linea rotundationis, quae quadrationis angulos tangat, et quantum
erit curvaturae inter rotundationem et quadratam deſcriptionem, tantum
ad ſormam excaventur. Ita Dorica columna ſui generis ſtriaturae habe-
bit perſectionem. De adjectione ejus quae media adaugetur, (uti in ter-
tio volumine de Ionicis eſt perſcripta) ita et in his transferatur. Quo-
niam exterior ſpecies ſymmetriarum et Corinthiorum et Doricorum et
Ionicorum eſt perſcripta, neceſſe eſt etiam interiores cellarum pronaique
diſtributiones explicare.
CAPUT IV.
De interiore cellarum et pronai diſtributione.
Diſtribuitur autem longitudo aedis (g h), uti latitudo ſit longitudinis dimidiae partis, ipſaque cella (b) parte quarta longior ſit, quam eſt lati-
tudo cum pariete, qui paries valvarum habuerit collocationem (f). Re-
liquae tres partes pronai (i) ad antas (a) parietum procurrant, quae an-
tae columnarum craſſitudinem habere debent. Et ſi aedes erit latitudine
major quam pedes XX, duae columnae (c c) inter duas antas interponan-
tur, quae disjungant pteromatos et pronai ſpatium. Item intercolum-
nia tria quae erunt inter antas et columnas, pluteis marmoreis (e), ſive ex inteſtino opere ſactis, intercludantur, ita uti fores habeant, per quas
itinera pronao fiant. Item ſi major erit latitudo, quam pedes XL, co- lumnae contra regiones columnarum, quae inter antas ſunt, introrſus col-
123
11Forma II libri III.22Forma I. 1. 3.33Cod. ms. et Ed. Sulp. altitudo.
11488M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA locentur, et eae altitudinem habeant aeque, quam quae ſunt in fronte:
craſſitudines autem earum extenuentur his rationibus, uti ſi octava parte
erunt, quae ſunt in fronte, hae ſiant novem partes; ſin autem nona aut decima, pro rata parte ſiant. In concluſo enim aere ſi quae extenuatae
erunt, non diſcernentur; ſin autem videbuntur graciliores, cum exteriori-
bus fuerint ſtriae viginti quatuor, in his faciendae erunt XXVIII aut
XXXII. Ita quod detrahitur de corpore ſcapi, ſtriarum numero adjecto
adaugebitur ratione quo minus videbitur: et ita exaequabitur diſpari ra-
tione columnarum craſſitudo. Hoc autem efficit ea ratio, quod oculus
plura et crebriora ſigna tangendo majore viſus circuitione pervagatur.
Namque ſi duae columnae aeque craſſae lineis circummetientur, e quibus
una ſit non ſtriata et altera ſtriata: et circa ſtrigium cava et angulos ſtri-
arum linea corpora tangat, tametſi columnae aeque craſſae fuerint, lineae
quae circumdatae erunt, non erunt aequales; quod ſtriarum et ſtrigium
circuitus majorem eſſiciet lineae longitudinem. Sin autem hoc ita vide-
bitur, non eſt alienum in anguſtis locis et in concluſo ſpatio graciliores
columnarum ſymmetrias in opere conſtituere, cum habeamus adjutricem
ſtriarum temperaturam. Ipſius autem cellae parietum craſſitudinem pro
rata parte magnitudinis ſieri oportet, dum antae eorum craſſitudinibus
columnarum ſint aequales, et ſi exſtructi ſuturi ſint, quam minutiſſimis
caementis recte ſtruantur. Sin autem quadrato ſaxo aut marmore maxi-
me modicis paribusque videtur eſſe ſaciendum, quod media coagmenta
medii lapides continentes ſirmiorem facient omnis operis perſectionem.
Item circum coagmenta et cubilia eminentes expreſſiones graphicoteram
efficient in aſpectu delectationem.
1
11Cod. ms. et Ed. Sulp. decem.
11589LIBER IV. CAPUT V.
CAPUT V.
De aedibus conſtituendis ſecundum regiones.
Aedes autem ſacrae deorum immortalium ad regiones quas ſpectare de-
bent, ſic erunt conſtituendae, uti ſi nulla ratio impedierit, liberaque ſu-
erit poteſtas aedis, ſignum quod erit in cella collocatum, ſpectet ad veſ-
pertinam coeli regionem; uti qui adierint ad aram imolantes aut ſacriſi-
cia facientes, ſpectent ad partem coeli orientis, et ſimulacrum quod erit
in aede, et ita vota ſuſcipientes contueantur aedem et orientem coeli, ip-
ſaque ſimulacra videantur exorientia contueri ſupplicantes et ſacriſican-
tes; quod aras omnes deorum neceſſe eſſe videatur ad orientem ſpectare.
Sin autem loci natura interpellaverit, tunc convertendae ſunt earum ae-
dium conſtitutiones, uti quam plurima pars moenium e templis deorum
conſpiciatur. Item ſi ſecundum flumina aedes ſacrae fient, ita uti Ae-
gypto circa Nilum, ad fluminis ripas videntur ſpectare debere. Similiter
ſi circum vias publicas erunt aediſicia deorum, ita conſtituantur, uti prae-
tereuntes poſſint reſpicere et in conſpectu ſalutationes ſacere.
CAPUT VI.
De oſtiorum ſacrarum aedium rationibus.
Oſtiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus hae ſunt ratio-
nes; uti primum conſtituantur, quo genere ſint futurae. Genera ſunt
enim thyromaton haec Doricum, Ionicum, Atticurges. Horum ſymme-
triae Dorici generis conſpiciuntur his rationibus; uti corona ſum- ma (A), quae ſupra antepagmentum ſuperius imponitur, aeque librata ſit
capitulis ſummis columnarum, quae in pronao ſuerint. Lumen autem hy-
12
11Dorici generis non legitur in Cod. ms. nec in Ed. Sulp.22Forma XIII.
11690M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA pothyri conſtituatur ſic, uti quae altitudo aedis a pavimento ad lacunaria
(BC) fuerit, dividatur in partes tres ſemis, et ex eis duae ſemis partes lumini valvarum altitudine conſtituantur. Haec autem dividatur in par-
tes duodecim, et ex eis quinque et dimidia latitudo luminis ſiat in imo:
et in ſummo contrahatur, ſi erit lumen ab imo ad ſexdecim pedes an-
tepagmenti tertia parte. Sexdecim pedum ad vigintiquinque, ſuperior
pars luminis contrahatur antepagmenti parte quarta. Si a pedibus vi-
gintiquinque ad triginta, ſumma pars contrahatur antepagmenti parte c@-
tava. Reliqua quo altiora erunt ad perpendiculum videntur oportere
collocari. Ipſa autem antepagmenta (E) craſſa fiant in fronte altitudine
luminis parte duodecima, contrahanturque in ſummo ſuae craſſitudinis quarta decima parte. Supercilii (D) altitudo , quanta antepagmento- rum in ſumma parte erit craſſitudo. Cymatium (F) faciendum eſt ante-
pagmenti parte ſexta. Projectura autem quanta eſt ejus craſſitudo. Scul-
pendum eſt cymatium Leſbio cum aſtragalo (g). Supra cymatium quod erit in ſupercilio collocandum eſt hyperthyrum (G) craſſitudine ſu-
percilii, et in eo ſcalpendum eſt cymatium Doricum, aſtragalum Lesbium
ſima ſcalptura. Corona (A) deinde plana ſiat cum cymatio: projectura
autem ejus erit, quanta altitudo ſupercilii, quod ſupra antepagmenta im-
ponitur. Dextra ac ſiniſtra, projecturae ſic ſunt ſaciendae, uti crepidines
excurrant et in ungue ipſa cymatia conjungantur. Sin autem Ionico genere ſuturae erunt, lumen altum ad eundem modum quemadmo- dum in Doricis ſieri videtur: latitudo conſtituatur, ut altitudo dividatur
123456
11Sic lego cum Newton.22raſſa – diodecima non leguntur in Cod. ms. et Ed. Sulp.33Cod. ms. et Ed. Sulp. craſſitudo.44Vulgo Lesbium.55Cod. ms. et Ed. Sulp. ipſo cymatio.66Forma XIV.
11791LIBER IV. CAPUT IV. in partes duas et dimidiam, ejusque partis unius ſemis ima luminis fiat latitudo: contracturae ita ut in Doricis. Craſſitudo antepagmentorum (E)
altitudine luminis in fronte quartadecima parte. Cymatium hujus craſſi-
tudinis ſexta: reliqua pars praeter cymatium dividatur in partes duode-
cim, harum trium prima corſa (a) fiat cum aſtragalo, ſecunda (b) quatu-
or, tertia (c) quinque; eaeque corſae cum aſtragalis circumcurrant. Hy-
perthyra autem ad eundem modum componantur, quemadmodum in Do-
ricis hyperthyridibus. Ancones, ſive prothyrides vocentur, exſculptae dextra ac ſiniſtra praependeant ad imi ſupercilii libramentum praeter ſo-
lium. Eae habeant in fronte craſſitudinem ex antepagmenti tribus parti-
bus unam, in imo quarta parte graciliores, quam ſuperiora. Fores ita
compingantur: uti ſcàpi cardinales (d) ſint ex altitudine luminis totius
duodecima parte. Inter duos ſcapos tympana (e) ex duodecim partibus
habeant ternas partes. Impagibus (f) diſtributiones ita ſient, uti diviſis
altitudinibus in partes quinque, duae ſuperiori, tres inferiori deſignentur.
Super medium medii impages collocentur: ex reliquis alii in ſummo alii
in imo compingantur. Latitudo impagis ſiat tympani tertia parte, cyma- tium (g) ſexta parte impagis. Scaporum (h) Iatitudines impagis dimidia par-
te. Item replum (i) de impage dimidia et ſexta parte. Scapi qui ſunt ſe-
cundum antepagmenta (k) dimidium impagis conſtituantur. Sin au- tem valvatae erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem adjiciatur
amplius, foris latitudo; ſi quadriſoris ſutura eſt altitudo adjiciatur. At- ticurges autem iisdem rationibus perſiciuntur, quibus Dorica: praeterea
123456
11In Cod. ms. ſemis non legitur.22Cod. ms. protis pedibus. Ed. Sulp. porris pedibus.33Cod. ms. et Ed. Sulp. protides.44 Altitudo. Cod. ms. et E. S.55Sic legere malui. Vulgo, ante ſecundum pagmenturn.66Forma XV.
11892M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA corſae (a) ſub cymatiis in antepagmentis circumdantur, quae ita diſtribui
debent, uti in antepagmentis praeter cymatium ex partibus ſeptem ha-
beant duas partes. Ipſaque ſorium ornamenta non ſiunt ceroſtrota neque biſora ſed valvata (b), et aperturas habent in exteriores partes.
Quas rationes aedium ſacrarum in formationibus oporteat fieri Doricis,
Ionicis, Corinthiisque operibus, quoad potui attingere, veluti legitimis
moribus expoſui: Nunc de Tuſcanicis diſpoſitionibus quemadmodum in-
ſtitui oporteat dicam.
CAPUT VII.
De ratione Tuſcanica; de aedibus rotundis, aliisque generibus
aedium ſacrarum.
Locus in quo aedis conſtituetur (a x), cum habuerit in longitudine ſex partes, una dempta, reliquum quod erit, latitudini (b b) detur. Lon-
gitudo autem dividatur bipartito, et quae pars erit interior (a c), cella-
rum ſpatiis deſignetur: quae erit proxima fronti (c x), columnarum diſpo-
ſitioni relinquatur. Item latitudo dividatur in partes decem; ex his ter-
nae partes dextra ac ſiniſtra cellis minoribus (d d), ſive ubi alae (f f) fu-
turae ſint, dentur, reliquae quatuor mediae aedi (e) attribuantur. Spatium,
quod erit ante cellas in pronao, ita columnis deſignetur, ut angulares (g g)
contra antas, parietum extremorum (h h) e regione, collocentur. Duae me-
diae (i i) e regione parietum, qui inter antas et mediam aedem fuerint, ita
diſtribuantur, ut inter antas (hh) et columnas priores (giig) per medium iis-
dem regionibus alterae (kkkk) diſponantur : eaeque ſintima 12345
11Forium ornamenta, deſunt in Cod. ms. et Ed. Sulp.22Cod. ms. et Ed. Sulp. celoſtrata.33Forma XX. XXI.44Cod. ms. et E. S. et Cod. Franeck. legunt: altera aedis ponatur.55Forma XXII.
11993LIBER IV. CAPUT VII. altitudinis parte ſeptima, altitudo tertia parte latitudinis templi, ſumma-
que columna quarta parte craſſitudinis imae contrahatur. Spirae earum
altae dimidia parte craſſitudinis ſiant. Habeant ſpirae (1. o. m.) earum
plinthum (m) ad circinum altam ſuae craſſitudinis dimidia parte: torum
(o) inſuper cum apophygi (1) craſſum, quantum plinthus. Capituli alti-
tudo dimidia craſſitudinis. Abaci latitudo, quanta ima craſſitudo colum-
nae. Capitulique craſſitudo dividatur in partes tres, e quibus una plin-
tho quae eſt pro abaco, detur, altera echino, tertia hypotrachelio cum apophygi. Supra columnas trabes compactiles (s) imponantur, uti ſint al-
titudinis modulis iis, qui a magnitudine operis poſtulabuntur. Eaeque
trabes compactiles ponantur, ut tantam habeant craſſitudinem, quanta
ſummae columnae erit hypotrachelium, et ita ſint compactae ſubſcudi-
bus et ſecuriclis (t), ut compactura duorum digitorum habeat laxationem.
Cum enim inter ſe tangunt et non ſpiramentum et perſlatum venti reci-
piunt, concalefaciuntur, et celeriter putreſcunt. Supra trabes et ſupra
parietes trajecturae mutulorum (u) parte quarta altitudinis columnae
projiciantur. Item in eorum frontibus antepagmenta (v) figantur, ſupra-
que ea tympanum faſtigii (w) ex ſtructura ſeu de materia collocetur. Su-
praque id faſtigium, culmen cantherii, templa ita ſunt collocanda, ut ſtillicidium (a) tecti abſoluti (y. z) tertiario reſpondeat.
Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae Monopterae, ſine cella
columnatae, conſtituuntur, aliae Peripterae dicuntur. Quae ſine cella ſi- unt, tribunal (a) habent et aſcenſum (b) ex ſuae diametri tertia parte: in-
ſuper ſtylobatas (c) columnae conſtituuntur tam altae, quanta ab extremis
ftylobatarum parietibus eſt diametros, craſſae altitudinis ſuae cum capi-
tulis et ſpiris decumae partis. Epiſtylium altum columnae craſſitudinis
123
11Jocundus, Cod. ms. et E. S. in abaco.22Alias columen.33Forma XXIV. et XXV.
12094M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dimidia parte. Zophorus et reliqua quae inſuper imponuntur, ita uti in
tertio volumine de ſymmetriis ſcripſi. Sin autem Peripteros ea aedes conſtituetur, duo gradus (a a) et ſtylobatae (b) ab imo coſtituantur: de-
inde cellae paries collocetur cum receſſu ejus a ſtylobata circa partem la-
titudinis quintam, medioque valvarum locus ad aſcenſum (e) relinqua- tur. Eaque cella (f) tantam habeat diametrum praeter parietes et circui-
tionem (g), quantam altitudinem columna ſupra ſtylobatam. Columnae
circum cellam iisdem proportionibus ſymmetriisque diſponantur. In me-
dio tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius operis erit futura,
dimidia altitudo fiat tholi (h) praeter florem. Flos (1) autem tantam ha-
beat magnitudinem, quantam habuerit in ſummo columnae capitulum
praeter pyramidem (m). Reliqua, uti ſupra ſcripta ſunt ea, proportioni-
bus atque ſymmetriis facienda videntur. Item generibus aliis conſtituun-
tur aedes ex iisdem ſymmetriis ordinatae, et alio genere diſpoſitiones
habentes, uti eſt Caſtoris in Circo Flaminio et inter duos lucos Vejovis.
Item Aricino nemori Dianae columnis adjectis dextra ac ſiniſtra ad humeros pronai. Hoc autem genere primo facta aedes, uti eſt Caſtoris
in Circo, Athenis in arce , et in Attica Sunio, Palladis Minervae. Earum non aliae ſed eaedem ſunt proportiones. Cellae enim longitudi-
nes duplices ſunt ad latitudines, et uti reliqua ex his; omnia quae ſolent eſſe in ſrontibus, ad latera ſunt translata. (d) Nonnulli etiam
1234567
11Cod. ms. et E. S. quarto.22Forma XXVI.33Alias aditus.44Alias argutius.55Sic Cod. ms. et E. S. A1. in arce Minervae et in Attica Sunio Palladis.66Forma XXVIII. XXIX. XXX.77Sic Turnebus. Edit. vulgatae et Cod. ms. cum E. S.: uti reliqua exiſona. Stuart
autem vult legi: uti re liquet εισοδοι etc.
12195LIBER IV. CAPUT VII. de Tuſcanicis generibus ſumentes columnarum diſpoſitiones transferunt in Corinthiorum et Ionicorum operum ordinationes. Quibus enim locis
pronao procurrunt antae, in iisdem e regione cellae parietum columnas
binas collocantes efficiunt Tuſcanicorum et Graecorum operum commu-
nem ratiocinationem. Alii vero removentes parietes aedis et applican- tes ad intercolumnia pteromatos, ſpatio parietis ſublati efficiunt am- plum laxamentum cellae. Reliqua autem proportionibus et ſymmetriis
iisdem conſervantes aliud genus figurae nominisque videntur Pſeudope-
ripterum procreaviſſe. Haec autem genera propter uſum ſacrificiorum
convertuntur. Non enim omnibus diis iisdem rationibus aedes ſunt fa-
ciendae, quod alius alios, varietate ſacrorum , religionum habet effec- tus. Omnes aedium ſacrarum ratiocinationes uti mihi traditae ſunt, ex-
poſui, ordinesque et ſymmetrias earum partitionibus diſtinxi, et quarum
diſpares ſunt ſigurae, et quibus diſcriminibus inter ſe ſunt diſparatae,
quoad potui ſigniſicare ſcriptis curavi. Nunc de aris deorum immorta-
lium, uti aptam conſtitutionem habeant ad ſacriſiciorum rationem, dicam.
CAPUT VIII.
De aris deorum ordinandis.
Arae ſpectent ad orientem, et ſemper inſeriores ſint collocatae, quam ſi-
mulacra, quae fuerint in aede; uti ſuſpicientes divinitatem qui ſuppli
cant et ſacriſicant, diſparibus altitudinibus ad ſui cujusque dei decorem
componantur. Altitudines autem earum ſic ſunt explicandae, uti Jovi
1234
11Forma XXIX. XXX. e. e.22Forma XXXI.33Cod. ms. et E. S. ſpatii ſublati.44Sic cum Fea; vulgo alia -- ſacrarum.
12296M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA omnibusque coeleſtibus quam excelſiſſimae conſtituantur: Veſtae, Terrae,
Marique humiles collocentur: ita idoneae his inſtitutionibus explicabun-
tur in mediis aedibus ararum deſormationes. Explicatis aedium ſacrarum
compoſitionibus in hoc libro, in ſequenti de communium operum redde-
mus diſtributionibus explicationes.
12397LIBER V. PRAEFATIO.
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER QUINTUS.
PRAEFATIO.
Qui amplioribus voluminibus, Imperator; ingenii cogitationes praecepta-
que explicaverunt, maximas et egregias adjecerunt ſuis ſcriptis auctorita-
tes: quod etiam vel in noſtris quoque ſtudiis res pateretur, ut ampliſica-
tionibus auctoritas et in his praeceptis augeretur, ſed id non eſt, quemad-
modum putatur, expeditum. Non enim de architectura ſic ſcribitur, ut
hiſtoriae aut poemata. Hiſtoriae per ſe tenent lectores; habent enim
novarum rerum varias expectationes: poematum vero, carminum metra et
pedes, ac verborum elegans diſpoſitio, et ſententiarum inter perſonas, et
verſuum diſtincta pronunciatio, prolectando ſenſus legentium perducit
ſine offenſa ad ſummam ſcriptorum terminationem. Id autem in archi-
tecturae conſcriptionibus non poteſt ſieri, quod vocabula, ex artis pro-
pria neceſſitate concepta, inconſueto ſermone objiciunt ſenſibus obſcurita-
tem. Cum ea ergo per ſe non ſint aperta, nec pateant eorum in
12498M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA. ſuetudine nomina, tum etiam praeceptorum Iate vagantes ſcripturae ſi non
contrahantur, et paucis et perlucidis ſententiis explicentur, frequentia mul-
titudineque ſermonis impediente, incertas legentium efficient cogitatio-
nes. Itaque occultas nominationes commenſusque e membris operum pro-
nuncians ut memoriae tradantur, breviter exponam. Sic enim expediti-
us ea recipere poterunt mentes. Non minus cum animadvertiſſem diſ-
tentam occupationibus civitatem publicis et privatis negotiis, paucis judi-
cavi ſcribendum, uti anguſto ſpatio vacuitatis ea legentes breviter perci-
pere poſſent. Etiamque Pythagorae, hisque qui ejus haereſim fuerunt ſe-
cuti, placuit cubicis rationibus praecepta in voluminibus ſcribere conſtitue-
runtque cubum CCXVI verſuum eosque non plus quam tres in una conſcriptione oportere eſſe putaverunt. Cubus autem eſt corpus ex VI
Iateribus aequali latitudine planitierum perquadratum. Is cum eſt jac-
tus, quam in partem incubuit, dum eſt intactus, immotam habet ſtabilita-
tem: uti ſunt etiam teſſerae, quas in alveo ludentes jaciunt. Hanc
autem ſimilitudinem ex eo ſumpſiſſe videntur, quod is numerus verſu-
um uti cubus, in quemcunque ſenſum inſederit, immotam efficiat ibi me-
moriae ſtabilitatem. Graeci quoque poetae comici interponentes e choro
canticum, diviſerunt ſpatia fabularum; ita partes cubica ratione facientes,
intercapedinibus Ievant actorum pronunciationes. Cum ergo haec natu-
rali modo ſint a majoribus obſervata, animoque advertam inuſitatas et
obſcuras multis res eſſe mihi ſcribendas, quo facilius ad ſenſus legentium
pervenire poſſint, brevibus voluminibus judicavi ſcribere. Ita enim ex-
pedita erunt ad intelligendum, eorumque ordinationes inſtitui, uti non
ſint quaerentibus ſeparatim colligenda, ſed e corpore uno, et in ſingulis
voluminibus generum haberent explicationes. Itaque, Caefar, tertio et
quarto volumine aedium ſacrarum rationes expoſui. Hoc libro publico-
1
11Cod. ms. et Ed. Sulp. CCVL.
12599LIBER V. CAPUT I. rum locorum expediam diſpoſitiones. Primumque forum uti oportent
conſtitui dicam: quod in eo et publicarum et privatarum rerum rationes
per magiſtratus gubernantur.
CAPUT I.
De foro, baſilicisque.
Graeci in quadrato ampliſſimis et duplicibus porticibus (a) fora conſtitu- unt, crebriſque columnis et lapideis aut marmoreis epiſtyliis adornant,
et ſupra ambulationes in contignationibus faciunt. Italiae vero urbibus non
eadem eſt ratione faciendum, ideo quod a majoribus conſuetudo tradita
eſt, gladiatoria munera in foro dari. Igitur circum ſpectacula ſpatio- ſiora intercolumnia diſtribuantur, circaque in porticibus (b) argentariae
tabernae, (a) moenianaque (c) ſuperioribus coaxationibus (d) collocentur,
quae et ad uſum et ad vectigalia publica recte erunt diſpoſita. Magni-
tudines autem ad copiam hominum oportet ſieri; ne parvum ſpatium ſit
ad uſum, aut ne propter inopiam populi vaſtum forum videatur. Lati-
tudo autem ita ſiniatur, uti longitudo in tres partes cum diviſa fuerit,
ex his duae partes ei dentur. Ita enim oblonga erit ejus formatio, et
ad ſpectaculorum rationem utilis diſpoſitio. Columnae ſuperiores quarta
parte minores quam inferiores ſunt conſtituendae; propterea quod oneri
ferendo quae ſunt inferiora, firmiora debent eſſe, quam ſuperiora. Non
minus quod etiam naſcentium oportet imitari naturam, ut in arboribus
teretibus, abiete, cupreſſo, pinu, e quibus nulla non craſſior eſt ab radi-
cibus, deinde creſcendo progreditur in altitudinem, naturali contractura
peraequata naſcens ad cacumen. Ergo ſi natura naſcentium ita poſtulat,
12
11Forma I et II.22Forma III et IV.
126100M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA recte eſt conſtitutum et altitudinibus et craſſitudinibus ſuperiora inferio-
rum fieri contractiora. Baſilicarum loca adjuncta foris quam calidiſſi- mis partibus oportet conſtitui, ut per hiemem ſine moleſtia tempeſtatum
ſe conferre in eas negotiatores poſſint. Earumque latitudines ne minus
quam ex tertia, ne plus quam ex dimidia longitudinis parte conſtituan-
tur, niſi loci natura impedierit, et aliter coegerit ſymmetriam commuta-
ri. Sin autem locus erit amplior in longitudine, Chalcidica (D) in ex-
tremis conſtituantur, uti ſunt in Julia Aquiliana. Columnae baſilicarum
tam altae, quam porticus (B B) latae fuerint, faciendae videntur. Porti-
cus, quam medium ſpatium (E) futurum eſt, ex tertia ſiniatur. Colum-
nae ſuperiores minores quam inferiores (uti ſupra ſcriptum eſt) conſtitu-
antur. Pluteum quod fuerit inter ſuperiores columnas, item quarta parte minus quam ſuperiores columnae fuerint, oportere ſieri videtur;
uti ſupra baſilicae contignationem ambulantes ab negotiatioribus ne con-
ſpiciantur. Epiſtylia, zophori, coronae, ex ſymmetriis columnarum, u@i
in tertio libro diximus, explicentur. Non minus ſummam dignitatem et
venuſtatem poſſunt habere comparationes baſilicarum, quo genere Colo-
niae Juliae Faneſtri collocavi, curavique faciendam; cujus proportio-
nes et ſymmetriae ſic ſunt conſtitutae. Mediana teſtudo (a) inter co- lumnas eſt longa pedes CXX, lata pedes ſexaginta. Porticus ejus circa te-
ſtudinem (b) inter parietes et columnas lata pedes viginti. Columnae
altitudinibus perpetuis cum capitulis pedum quinquaginta, craſſitudinibus
quinum; habentes poſt ſe paraſtatas (c) altas pedes viginti, latas pedes du-
os ſemis, craſſas pedem unum ſemis, quae ſuſtinent trabes, in quibus inve-
huntur porticuum contignationes (r r). Supraque eas aliae paraſtatae (d)
pedum decem et octo, Iatae binum, craſſae pedem, quae excipiunt item
123
11Forma V. VI.22Cod. ms. et Ed. Sulp. et inferiores.33Forma VII. VIII. et IX.
127101LIBER V. CAPUT I. trabes (e) fuſtinentes cantherium (p p) et porticus quae ſunt ſubmiſ- ſa infra teſtudinem tecta (q q). Reliqua ſpatia inter paraſtatarum et
columnarum trabes per intercolumnia luminibus (f) ſunt relicta. Co-
lumnae ſunt in latitudine teſtudinis cum angularibus (g) dextra ac ſini-
ſtra, quaternae; in longitudine, quae eſt foro proxima, cum iisdem angu-
laribus octo; ex altera parte cum angularibus ſex, ideo quod mediae
duae in ea parte non ſunt poſitae, ne impediant aſpectus pronai aedis
Auguſti (h), quae eſt in medio latere parietis baſilicae collocata ſpec-
tans medium forum et aedem Jovis. Item tribunal (i) eſt in ea aede hemicycli ſchematis, minore curvatura formatum. Ejus autem hemicy-
cli in fronte eſt intervallum pedum quadraginta ſex, introſus curvatura
pedum quindecim, uti eos qui apud magiſtratus ſtarent, negotiantes in
baſilica ne impedirent. Supra columnas ex tribus tignis bipedalibus com-
pactis trabes (k) ſunt circa collocatae, eaeque ab tertiis columnis (l l) qui
ſunt in interiori parte revertuntur ad antas (m m), qui@a pronao pro-
currunt, dextraque et ſiniſtra hemicyclum tangunt. Supra trabes contra
capitula ex fulmentis diſpoſitae pilae (n) ſunt collocatae, altae pedibus
tribus, latae quoquoverſus quaternis. Supra eas ex duobus tignis bipe-
dalibus trabes everganeae (o) circa ſunt collocatae, quibus inſuper tranſ-
tra (s s) cum capreolis columnarum contra corpora et antas et pa- rietes pronai collocata ſuſtinent unum culmen (v) perpetuae baſilicae, al-
terum a medio ſupra pronaum aedis. Ita faſtigiorum duplex nata diſ- poſitio, extrinſecus tecti, et interioris altae teſtudinis, praeſtat ſpeciem123456
11Cod. ms. et Ed. Sulp. vulgoque porticum.22Cod. ms. et Ed. Snlp. quod.33Sic Cod. ms. et Ed. Sulpicii.44Cod. ms. corpora. vulgo Zophoros.55tecti. Cod. ms. et Ed. Sulp.66Sic Cod. ms. et Ed. S. at vnlgo, praeſtant.
128102M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA venuſtam. Item ſublata epiſtyliorum ornamenta, et pluteorum colum-
narumque ſuperiorum diſtributio operoſam detrahit moleſtiam, ſumptus-
que imminuit ex magna parte ſummam. Ipſae vero columnae in altitu-
dine perpetua ſub trabe teſtudinis perductae, et magniſicentiam impenſae,
et auctoritatem operi adaugere videntur.
CAPUT II.
De aerario, carcere et curia.
Aerarium, carcer, curia, foro ſunt conjungenda, ſed ita uti magnitudo
ſymmetriae eorum foro reſpondeat. Maxime quidem curia inprimis eſt
facienda ad dignitatem municipii ſive civitatis. Et ſi quadrata erit, quan-
tum habuerit latitudinis, dimidia addita conſtituatur altitudo: ſin autem
oblonga fuerit, longitudo et latitudo componantur, et ſumma compoſita ejus
dimidia pars ſub lacunariis altitudini detur. Praeterea praecingendi ſunt
parietes medii coronis ex inteſtino opere, aut albario, ad dimidiam par-
tem altitudinis. Quae ſi non erunt, vox ibi diſputantium elata in alti-
tudinem, intellectui non poterit eſſe audientibus. Cum autem coronis
praecincti parietes erunt, vox ab iis morata, prius quam in aere elata
diſſipetur, auribus erit intellecta.
CAPUT III.
De theatro ejusque ſalubri conſtitutione.
Cum forum conſtitutum fuerit, tum deorum immortalium diebus feſtis
ludorum ſpectationibus eligendus eſt locus theatro quam ſaluberrimus,
uti in primo libro de ſalubritatibus in moenium collocationibus eſt
ſcriptum. Per ludos enim cum conjugibus et liberis perſedentes delec-
tationibus detinentur, et corpora propter voluptatem immota patentes
habent venas, in quas inſidunt aurarum flatus: qui ſi a regionibus
129103LIBER V. CAPUT III. ſtribus aut aliis regionibus vitioſis advenient, nocentes ſpiritus corporibus
infundent. Itaque ſi curioſius eligetur locus theatro, vitabuntur vitia.
Etiamque providendum eſt ne impetus habeat a meridie. Sol enim cum
implet ejus rotunditatem, aer concluſus curvatura, neque habens poteſta-
tem vagandi, verſando conferveſcit, et candens adurit excoquitque et im-
minuit e corporibus humores. Ideo maxime vitandae ſunt his rebus vi-
tioſae regiones, et eligendae ſalubres. Fundamentorum autem, ſi in mon-
tibus fuerit, facilior erit ratio: ſed ſi neceſſitas coegerit in plano aut pa-
luſtri loco ea conſtitui, ſolidationes ſubſtructionesque ita erunt faciendae,
quemadmodum de fundationibus aedium ſacrarum in tertio libro eſt.
ſcriptum. Inſuper fundamenta lapideis et marmoreis copiis gradationes
ab ſubſtructione fieri debent. Praecinctiones (b) ad altitudines thea- trorum pro rata parte faciendae videntur, neque altiores (f g), quam
quanta praecinctionis itineris ſit latitudo (b f). Si enim excelſiores fue-
rint, repellent et ejicient in ſuperiorem partem vocem, nec patientur in ſedibus (a) ſummis, quae ſunt ſupra praecinctiones, verborum caſus cer-
ta ſignificatione ad aures pervenire. Et ad ſummam ita eſt gubernan-
dum, uti linea (c d) cum ad imum gradum (a) et ad ſummum extenta
fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat; ita vox non impe-
dietur. Aditus complures et ſpatioſos oportet diſponere, nec conjunctos
ſuperiores inferioribus, ſed ex omnibus locis perpetuos, et directos ſine
inverſuris faciendos, uti cum populus dimittitur de ſpectaculis, ne com-
primatur, ſed habeat ex omnibus locis exitus ſeparatos ſine impeditione.
Etiam diligenter eſt animadvertendum ne ſit locus ſurdus, ſed ut in eo
vox quam clariſſime vagari poſſit. Hoc vero ſieri ita poterit, ſi locus
12
11Forma X.22Cod. ms. e ſuperiore parte.
130104M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA electus ſuerit, ubi impediatur reſonantia. Vox autem eſt ſpiritus ſluens, et aeris ictu ſenſibilis auditui. Ea movetur circulorum rotun- dationibus infinitis: uti ſi in ſtantem aquam lapide immiſſo naſcantur in-
numerabiles undarum circuli creſcentes a centro, et quam latiſſime poſ-
ſint vagantes, niſi anguſtia loci interpellaverit, aut aliqua offenſio, quae
non patitur deſignationes earum undarum ad exitus pervenire. Itaque
cum interpellentur offenſionibus, primae redundantes inſequentium diſ-
turbant deſignationes. Eadem ratione vox ita ad circinum efficit motio-
nes. Sed in aqua circuli aequa planitie in latitudinem moventur; vox et
in latitudinem progreditur, et altitudinem gradatim ſcandit. Igitur ut
in aqua undarum deſignationibus, ita in voce cum offenſio nulla primam
undam interpellaverit, non diſturbat ſecundam, nec inſequentes, ſed omnes ſine reſonantia perveniunt ad imorum et ſummorum aures. Ergo
veteres architecti, naturae veſtigia perſecuti indagationibus vocis, ſcanden-
tes theatrorum perfecerunt gradationes, et quaeſiverunt per canonicam
mathematicorum et muſicam rationem, ut quaecunque vox eſſet in ſcena,
clarior et ſuavior ad ſpectatorum perveniret aures. Uti enim organa in
aeneis laminis aut corneis, dieſi, ad chordarum ſonituum claritatem perſi-
ciuntur: ſic theatrorum per harmonicen ad augendam vocem ratiocina-
tiones ab antiquis ſunt conſtitutae.
1234
11Cod. ms. Ed. Sulp. et vulgatae legunt: non impediatur. mihi vero negatio expungen-
da viſa eſt.22Cod. ms. ut.33Cod. ms. actu.44Sic Cod. ms. et Ed. Sulp.
131105LIBER V. CAPUT IV.
CAPUT IV.
De harmonia.
Harmonia autem eſt muſica literatura obſcura et difficilis, maxime qui-
dem, quibus Graecae literae non ſunt notae, quam ſi volumus explicare,
neceſſe eſt etiam Graecis verbis uti, quod nonnulla eorum Latinas non
habent appellationes. Itaque (ut potero) quam apertiſſime ex Ariſtoxeni
ſcripturis interpretabor, et ejus diagramma ſubſcribam, ſinitionesque ſoni-
tuum deſignabo; uti, qui diligentius attenderit, facilius percipere poſſit.
Vox enim mutationibus cum flectitur, alias fit acuta, alias gravis: duo-
busque modis movetur; e quibus unus habet effectus continuatos, alter
diſtantes. Continua vox neque in finitionibus conſiſtit, neque in loco
ullo, efficitque terminationes non apparentes, intervalla autem media pa-
tentia, uti ſermone cum dicimus, ſol, lux, flos, nox. Nunc enim nec
unde incipit, nec ubi deſinit intelligitur, ſed neque ex acuta facta eſt gravis, nec ex gravi acuta apparet auribus. Per diſtantiam autem e contrario. Namque cum flectitur in mutatione vox, ſtatuit ſe in alicu-
jus ſonitus ſinitionem; deinde in alterius; et id ultro citroque crebro fa-
ciendo inconſtans apparet ſenſibus, uti in cantionibus cum flectentes voces varietatem facimus modulationis. Itaque intervallis ea cum verſa-
tur, et unde initium fecit, et ubi deſiit, apparet in ſonorum patentibus
finitionibus. Mediana autem carentia intervallis obſcurantur. Genera vero modulationum ſunt tria. Primum quod Graeci nominant ὰρμονίαν
ſecundum, χρῶμα tertium, διάτονον. Eſt autem harmoniae modulatio ab
1234
11Cod. ms. et Ed. Sulp. quod.22Cod. ms. et Ed. Sulp. et.33Cod. ms. et Ed. Sulp. conſtans.44Sic Philander. Al. patentia.
132106M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA arte concepta, et ea re cantio ejus maxime gravem et egregiam habet
auctoritatem. Chroma ſubtili ſolertia ac crebritate modulorum ſuavio-
rem habet delectationem. Diatoni vero, quod naturalis eſt, facilior eſt
intervallorum diſtantia. In his tribus generibus diſſimiles ſunt tetrachor-
dorum diſpoſitiones, quod harmonia tetrachordorum et tonos et dieſes
habet binas. Dieſis autem eſt toni pars quarta; ita in hemitonio duae
dieſes ſunt collocatae. Chromati duo hemitonia in ordine ſunt compoſi-
ta; tertium trium hemitoniorum eſt intervallum. Diatoni duo ſunt con-
tinuati toni; tertium hemitonium finit tetrachordi magnitudinem. Ita in
tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis et hemitonio ſunt perae-
quata. Sed ipſa cum ſeparatim uniuscujusque generis finibus conſiderantur,
diſſimilem habent intervallorum deſignationem. Igitur intervalla to- norum et hemitoniorum et tetrachordorum in voce diviſit natura, ſini-
vitque terminationes eorum menſuris intervallorum quantitate, modisque
certis diſtantibus conſtituit qualitates: quibus etiam artifices qui organa
ſabricant ex natura conſtitutis utendo, comparant ad concentus conveni-
entes eorum perfectiones. Sonitus qui graece φθόγγοι dicuntur, in uno-
quoque genere ſunt decem et octo: e quibus octo ſunt in tribus generi-
bus perpetui et ſtantes, reliqui decem cum communiter modulantur, ſunt
vagantes. Stantes autem ſunt, qui inter mobiles interpoſiti continent tetra-
chordi conjunctionem, et e generum diſcriminibus ſuis ſinibus ſunt per-
manentes. Appellantur autem ſic: proslambanomenos, hypatehypaton,
bypatemeſon, meſe, neteſynemmenon, parameſe, netediezeugmenon, nete-
hyperbolaeon. Mobiles autem ſunt, qui in tetrachordo inter immotos
diſpoſiti, in generibus et locis loca mutant. Vocabula autem habent
haec: Parhypatehypaton, lichanoshypaton, parhypatemeſon, lichanosme-
ſon, triteſynemmenon, parańeteſynemmenon, tritediezeugmenon, paranete-
1
11Cod. ms. intervallo.
133107LIBER V. CAPUT IV. diezeugmenon, tritehyperbolaeon, paranetehyperbolaeon. Ei autem
qui moventur, recipiunt virtutes alias. Intervalla enim et diſtantias
habent creſcentes. Itaque parhypate quae in harmonia diſtat ab hy-
pate dieſi , in chromate mutata habet hemitonium, in diatonao vero tonum . Qui lichanos in harmonia dicitur ab hypate diſtat hemitonium, in chroma translatus progreditur duo hemitonia, in dia-
tono diſtat ab hypate tria hemitonia. Ita decem ſonitus propter
translationes in generibus efficiunt triplicem modulationum varieta-
tem. Tetrachorda autem ſunt quinque: Primum graviſſimum quod
graece dicitur {οῦ}πατον: ſecundum medianum quod appellatur μέσον: Ter-
tium conjunctum, quod συνημμένον dicitur: Quartum disjunctum, quod
διεζευγμένον nominatur: Quintum quod eſt acutiſſimum graece ύπερβόλαιον
dicitur. Concentus quos natura hominis modulari poteſt, graeceque συμ-
φω\’ναι dicuntur, ſunt ſex, diateſſaron, diapente, diapaſon, diapaſon cum diateſſaron, diapaſon cum diapente, disdiapaſon. Ideoque et a numero
nomina receperunt, quod cum vox conſtiterit in una ſonorum finitione,
ab eaque ſe ſlectens mutaverit et pervenerit in quartam terminationem,
appellatur diateſſaron, in quintam diapente, in octavam diapaſon, in oc-
tavam et dimidiam diapaſon et diateſſaron, in nonam et dimidiam diapa-
ſon et diapente, in quintamdecimam disdiapaſon. Non enim inter duo in-
tervalla cum chordarum ſonitus aut vocis cantus factus fuerit, nec in ter-
tia aut ſexta aut ſeptima poſſunt conſonantiae fieri. Sed (ut ſupra ſcrip-
tum eſt) diateſſaron et diapente, et ex ordine ad disdiapaſon convenien-
1234
11Cod. ms. et E. S. hemitonium.22Verba in diatono vero tonum, in Codic. ms., in Cod. Fran. et in Edit. Sulp. non
leguntur.33Meibomius mavult hemitonium.44Cod. ms. et E. S. disdiateſſaron et disdiapente.
134108M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tes ex natura vocis congruentis habent ſinitiones, et ei concentus procre-
antur ex conjunctione ſonituum, qui graece φθόγγοι dicuntur.
CAPUT V.
De theatri vaſis.
Ita ex his indagationibus, mathematicis rationibus ſiunt vaſa aerea pro
ratione magnitudinis theatri: eaque ita fabricentur, ut cum tanguntur, ſo-
nitum facere poſſint inter ſe, diateſſaron, diapente, ex ordine ad disdiapa-
ſon. Poſtea inter ſedes theatri conſtitutis cellis ratione muſica ibi col-
locentur, ita uti nullum parietem tangant, circaque habeant locum va-
cuum et a ſummo capite ſpatium: ponanturque inverſa, et habeant in
parte, quae ſpectat ad ſcenam, ſuppoſitos cuneos, ne minus altos ſemipe-
de: contraque eas cellas relinquantur aperturae inferiorum graduum cu-
bilibus, longae pedes duos, altae ſemipedem. Defignationes autem earum
quibus in locis conſtituantur ſic explicentur. Si non erit ampla magni-
tudine theatrum, media altitudinis transverſa regio deſignetur, et in ea
tredecim cellae duodecim aequalibus intervallis diſtantes confornicentur;
uti ea echea, quae ſupraſcripta ſunt, ad neten hyperbolaeon ſonantia, in cellis, quae ſunt in cornibus extremis, utraque parte prima collocen-
tur: ſecunda ab extremis diateſſaron ad neten diezeugmenon: tertia dia-
teſſaron ad neten parameſon: quarta diateſſaron ad neten ſynemmenon:
quinta diateſſaron ad meſen: ſexta diateſſaron ad hypatenmeſon: in me-
dio unum diateſſaron ad hypatenhypaton. Ita hac ratiocinatione vox ab
ſcena uti ab centro profuſa ſe circumagens tactuque feriens ſingulorum
vaſorum cava, excitaverit auctam claritatem, et concentu convenientem
ſibi conſonantiam. Sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc alti-
1
11Cod. ms. et Ed. Sulp. et Cod. Franeck. echo.
135109LIBER V. CAPUT V. tudo dividatur in partes quatuor; uti tres efficiantur regiones cellarum
transverſae deſignatae, una harmoniae, altera chromatos, tertia diatoni:
et ab imo, quae erit prima, ea ex harmonia collocetur, ita uti in minore
theatro ſupra ſcriptum eſt. In mediana autem parte, prima in extremis
cornibus ad chromaticen hyperbolaeon habentia ſonitum, ponantur: in
ſecundis ab his diateſſaron, ad chromaticen diezeugmenon: in tertiis dia-
teſſaron, ad chromaticen ſynemmenon: in quartis diateſſaron ad chroma-
ticenmeſon; quintis diateſſaron ad chromaticenhypaton: ſextis ad parame-
ſen, quod et in chromaticen hyperbolaeon, diapente, et ad chromaticen-
meſon, diateſſaron, habeant conſonantiae communitatem. In medio nihil
eſt collocandum; ideo quod ſonituum nulla alia qualitas in chromatico
genere ſymphoniae conſonantiam poteſt habere. In ſumma vero diviſio-
ne et regione cellarum, in cornibus primis ad diatonon hyperbolaeon, fa-
bricata vaſa ſonitu ponantur: in ſecundis diateſſaron ad diatonondiezeug-
menon; tertiis diateſſaron, ad diatonon ſynemmenon; quartis diateſſaron,
ad diatononmeſon: quintis diateſſaron, ad diatononhypaton: ſextis diateſ-
ſaron, ad proslambanomenon: in medio ad meſen, quod ea et ad pros-
lambanomenon, diapaſon, et diatonon hypaton, diapente habet ſymphoni-
arum communitates. Haec autem ſi quis voluerit ad perſectum facile
perducere, animadvertat in extremo libro diagramma muſica ratione de-
ſignatum, quod Ariſtoxenus magno vigore et induſtria generatim diviſis
modulationibus conſtitutum reliquit: de quo ſi quis ratiocinationibus his
attenderit, et ad naturam vocis et ad audientium delectationes facilius
valuerit theatrorum efficere perfectiones. Dicet aliquis forte, multa the-
atra Romae quotannis facta eſſe, neque ullam rationem harum rerum in
his fuiſſe. Sed erravit in eo, quod omnia publica lignea theatra tabula-
tiones habent complures, quas neceſſe eſt ſonare. Hoc vero licet anim-
advertere etiam a citharoedis, qui ſuperiore tono cum volunt canere, ad-
vertunt ſe ad ſcenae valvas, et ita recipiunt ab earum auxilio
136110M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tiam vocis. Cum autem ex ſolidis rebus theatra conſtituuntur, id eſt ex
ſtructura caementorum, lapide, marmore, quae ſonare non poſſunt, tunc
ex his hac ratione ſunt explicanda. Sin autem quaeritur in quo theatro
ea ſint facta, Romae non poſſumus oſtendere; ſed in Italiae regionibus
et in pluribus Graecorum civitatibus. Etiamque auctorem habemus L.
Mummium, qui diruto theatro Corinthiorum ejus aenea Romam depor-
tavit, et de manubiis ad aedem Lunae dedicavit. Multi etiam ſolertes
architecti, qui in oppidis non magnis theatra conſtituerunt, propter ino-
piam ſictilibus doliis ita ſonantibus electis, hac ratiocinatione compoſitis
perfecerunt utiliſſimos effectus.
CAPUT VI.
De conformatione theatri facienda.
Ipſius autem theatri conformatio ſic eſt ſacienda, uti quam magna fu-
tura eſt perimetros imi, centro medio collocato circumagatur linea rotun-
dationis : in eaque quatuor ſcribantur trigona paribus lateribus et inter- vallis, quae extremam lineam circinationis tangant: quibus etiam in duo-
decim ſignorum coeleſtium deſcriptione aſtrologi ex muſica convenientia
aſtrorum ratiocinantur. Ex his trigonis cujus latus fuerit proximum ſce-
nae ea regione qua praecidit curvaturam circinationis, ibi finiatur ſcenae
frons, (C d) et ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae dis-
jungat proſcenii pulpitum et orcheſtrae regionem (E P). Ita latius factum
fuerit pulpitum, quam Graecorum, quod omnes artifices in ſcena dant operam. In orcheſtra (A) autem ſenatorum ſunt ſedibus loca deſignata:
et ejus pulpiti altitudo ſit ne plus pedum quinque, uti qui in orcheſtra
12
11Forma XI.22Sic Cod. ms.; vulgo autem ſcenam.
137111LIBER V. CAPUT VI. ſederint, ſpectare poſſint omnium agentium geſtus. Cunei ſpectaculorum
in theatro ita dividantur, uti anguli trigonorum, qui currunt circum cur-
vaturam circinationis, dirigant aſcenſus (a) ſcalasque inter cuneos ad pri-
mam praecinctionem. Supra autem alternis itineribus ſuperiores cunei
medii dirigantur. Hi autem qui ſunt in imo, et dirigunt ſcalaria, erunt
numero ſeptem: reliqui quinque ſcenae deſignabunt compoſitionem, et
unus medius contra ſe valvas regias (R) habere debet: et qui erunt dex-
tra ae ſiniſtra, hoſpitalium (H) deſignabunt compoſitionem: extremi duo
ſpectabunt itinera verſurarum (V). Gradus ſpectaculorum, ubi ſubſellia
componantur, ne minus alti ſint palmopede, ne plus pede et digitis ſex.
Latitudines eorum ne plus pedes duo ſemis, ne minus pedes duo conſti-
tuantur.
CAPUT VII.
De porticu et reliquis partibus theatri.
Tectum porticus, quod ſuturum eſt in ſumma gradatione, cum ſcenae
altitudine libratum perſiciatur : Ideo quod vox creſcens aequaliter ad ſummas gradationes, et tectum perveniet. Namque ſi non erit aequa-
le, quo minus fuerit altum, vox praeripietur ad eam altitudinem, ad quam
perveniet primo. Orcheſtra inter gradus imos, quam diametron habue-
rit, ejus ſexta pars ſumatur, et in cornibus utrinque aditus, ad ejus menſurae perpendiculum inferiores ſedes praecidantur, et quae praeciſio
fuerit, ibi conſtituantur itinerum ſupercilia; ita enim ſatis altitudinem ha-
bebunt eorum conſormationes. Scenae longitudo ad orcheſtrae diame-
tron duplex ſieri debet: Podii altitudo ab libramento pulpiti cum coro-
na et lyſi, duodecima orcheſtrae diametri: Supra podium columnae cum
12
11Cod. ms. et. E. S. perſpiciatur.22Sic legere malui. Cod. ms. et E. S. et Cod. Franeck. utrumque. Vulgo circumque.
138112M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA capitulis et ſpiris altae quarta parte ejusdem diametri: Epiſtylia et orna-
menta earum columnarum altitudinis quinta parte: Pluteum inſuper cum
unda et corona inferioris plutei dimidia parte, ſupra id pluteum colum-
nae quarta parte minore altitudine ſint, quam inferiores: Epiſtylia et or-
namenta earum columnarum quinta parte. Item ſi tertia epiſcenos futu-
ra erit, mediani plutei, ſummum ſit dimidia parte: Columnae ſummae
medianarum minus altae ſint, quarta parte: Epiſtylia cum coronis earum
columnarum, item habeant altitudinis quintam partem. Nec tamen in om-
nibus theatris ſymmetriae ad omnes rationes et effectus poſſunt reſpondere,
ſed oportet architectum animadvertere, quibus proportionibus neceſſe ſit
ſequi ſymmetriam, et quibus rationibus ad loci naturam aut magnitudi-
nem operis debeat temperari. Sunt enim res quas et in puſillo et in magno theatro neceſſe eſt eadem magnitudine fieri propter uſum: uti
gradus, diazomata, pluteos, itinera, aſcenſus, pulpita, tribunalia, et ſi qua
alia intercurrunt, ex quibus neceſſitas cogit diſcedere ab ſymmetria ne im-
pediatur uſus. Non minus, ſi qua exiguitas copiarum, id eſt, marmoris, ma-
teriae, reliquarumque rerum, quae parantur in opere, defuerint, paululum
demere aut adjicere, dum id ne nimium improbe ſiat, ſed cum ſenſu, non
erit alienum. Hoc autem erit ſi architectus erit uſu peritus, praeterea in-
genio mobili ſolertiaque non fuerit viduatus. Ipſae autem ſcenae ſuas
habeant rationes explicatas, ita uti mediae valvae ornatus habeant aulae
regiae, dextra ac ſiniſtra hoſpitalia. Secundum autem ea ſpatia ad orna-
tus comparata (quae loca Graeci περιάκτους dicunt ab eo, quod machinae
ſunt in iis locis verſatiles trigonos habentes; in ſingula tres ſint ſpecies
ornationis, quae cum aut fabularum mutationes ſunt futurae, ſeu deorum
adventus cum tonitribus repentinis, verſentur, mutentque ſpeciem orna-
tionis in frontes); ſecundum ea loca verſurae ſunt procurrentes, quae
effciunt, una a foro, altera a peregre, aditus in ſcenam.
1
11Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. vulgo magnitudine opus.
139113LIBER V. CAPUT VIII.
CAPUT VIII.
De tribus ſcenarum generibus, et theatris Graecorum.
Genera autem ſunt ſcenarum tria: unum quod dicitur tragicum; alte-
rum comicum; tertium ſatyricum. Horum autem ornatus ſunt inter ſe-
diſſimili diſparique ratione: quod tragicae deformantur columnis et faſti-
giis et ſignis, reliquisque regalibus rebus: Comicae autem aedificiorum
privatorum et menianorum habent ſpeciem, perfectusque feneſtris diſpo-
ſitos imitatione communium aedificiorum rationibus: Satyricae vero or-
nantur arboribus, ſpeluncis, montibus, reliquisque agreſtibus rebus, in to-
piarii operis ſpeciem deformatis. In Graecorum theatris non om- nia iisdem rationibus ſunt facienda: quod primum in ima circinatione,
ut in Latino trigonorum quatuor, in eo quadratorum trium anguli circi-
nationis lineam tangunt: Et cujus quadrati latus eſt proximum ſcenae
praeciditque curvaturam circinationis, ea regione deſignatur ſinitio pro-
ſcenii (Cd): et ab ea regione ad extremam circinationem curvaturae paral-
lelos linea deſignatur, in qua conſtituitur frons ſcenae (f g): per cen-
trumque orcheſtrae (A) proſcenii regione parallelos linea deſcribitur, et
qua ſecat circinationis lineas dextra ac ſiniſtra in cornibus hemicycli, cen-
tra (D. E) deſignantur: et circino collocato in dextra (D) ab intervallo
ſiniſtro (D. a) circumagatur circinatio (H C) ad proſcenii dextram partem:
Item centro collocato in ſiniſtro cornu (E) ab intervallo dextro (E A) cir-
cumagatur ad proſcenii ſiniſtram partem (i. d). Ita tribus centris (D. A. E)
hac deſcriptione, ampliorem habent orcheſtram Graeci, et ſcenam receſſi-
orem, minoreque latitudine pulpitum, quod λογεῖον appellant. 123
11Cod. ms. et Ed. Sulp. cum Cod. Fran. in topeodi ſpeciem.22Forma XII. et XVI.33Cod. ms et E. S. Longion.
140114M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA que apud eos tragici et comici actores in ſcena peragunt: reliqui autem
artifices ſuas per orcheſtram praeſtant actiones. Itaque ex eo ſcenici et
thymelici graece ſeparatim nominantur. Ejus logei altitudo non mi- nus debet eſſe pedum decem, non plus duodecim. Gradationes ſcalarum
(a) inter cuneos et ſedes contra quadratorum angulos dirigantur ad primam
praecinctionem: ab ea praecinctione inter eas iterum mediae dirigantur,
et ad ſummam quotiens praecinguntur, altero tanto ſemper ampliſican-
tur. Cum haec omnia ſumma cura ſolertiaque explicata ſint, tunc e- tiam diligentius eſt animadvertendum uti ſit electus locus, in quo leniter
applicet ſe vox, neque repulſa reſiliens incertas auribus referat ſignifica-
tiones. Sunt enim nonnulli loci naturaliter impedientes vocis motus: uti
diſſonantes qui graece dicuntur χατηχοῦντεζ: circumſonantes, qui apud eos
nominantur, πεζιηχοῦντεζ: item reſonantes, qui dicuntur ’ντηχοῦντεζ: con-
ſonantesque quos appellant συνηχοῦντεζ. Diſſonantes ſunt in quibus vox
prima, cum eſt elata in altitudinem, offenſa ſuperioribus ſolidis corpori-
bus, repulſaque reſiliens in imum, opprimit inſequentis vocis elationem.
Circumſonantes autem ſunt, in quibus circumvagando coacta vox ſe ſol-
vens in medio ſine extremis caſibus ſonans, ibi extinguitur incerta ver-
borum ſigniſicatione. Reſonantes vero, in quibus, cum in ſolido tactu
percuſſa reſiliat , imagines exprimendo, noviſſimos caſus duplices fa- ciunt auditu. Item conſonantes ſunt, in quibus ab imis auxiliata cum in-
cremento ſcandens , ingreditur ad aures diſcreta verborum claritate. Ita ſi in locorum electione fuerit diligens animadverſio, emendatus erit
prudentia ad utilitatem in theatris vocis effectus. Formarum autem de-
1234
11Cod. ms. et Edit. Sulp. cum Cod. Fran. loci.22Cod. ms. amplificabuntur.33Cod. ms. et Ed. Sulp. reſiliant.44Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. egrediatur; et poſtea diſerta claritate.
141115LIBER V. CAPUT IX. ſcriptiones inter ſe diſcriminibus his erunt notatae, uti quae ex quadratis
deſignantur, Graecorum, quae ex paribus trigonorum lateribus, Latino-
rum habeant uſus. Ita his praeſcriptionibus qui voluerit uti, emendatas
eſſiciet theatrorum perfectiones.
CAPUT IX.
De porticibus poſt ſcenam et ambulationibus.
Poſt ſcenam porticus ſunt conſtituendae, uti cum imbres repentini ludos
interpellaverint, habeat́ populus, quo ſe recipiat ex theatro, choragiaque
laxamentum habeant ad chorum parandum : uti ſunt porticus Pom- pejanae, itemque Athenis porticus Eumenici, Patrisque Liberi fanum: Et
exeuntibus e theatro ſiniſtra parte Odeum quod Athenis Pericles colum-
nis lapideis diſpoſitis , navium malis et antennis e ſpoliis Perſicis per- texit; idem autem etiam incenſum Mithridatico bello rex Ariobarzanes
reſtituit; Smyrnae Strategeum : Trallibus porticus ex utraque parte (ut ſcenae) ſupra ſtadium: ceterisque civitatibus, quae diligentiores ha-
buerunt architectos, circa theatra ſunt porticus et ambulationes, quae vi-
dentur ita oportere collocari, uti duplices ſint, habeantque exteriores co-
lumnas Doricas cum epiſtyliis et ornamentis ex ratione modulationis Do-
ricae perſectas. Latitudines autem earum ita oportere ſieri videntur, uti quanta altitudine columnae fuerint exteriores, tantam latitudinem ha-
beant ab inferiore parte columnarum extremarum ad medias, et a me-
dianis ad parietes (g), qui circumcludunt porticus ambulationes; media-
12345
11Cod. ms. et Ed. Sulp. ad comparandum.22Forma XV. et XVI.33Sic Cod. ms.44Cod. ms. Strationiceum, E. S. Syratoiceum. Fea, Stratoniceum.55doricae non legitur in Cod. ms. nec in Edit. Sulp.
142116M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nae autem columnae quinta parte altiores ſint, quam exteriores, ſed
aut Ionico aut Corinthio genere deformentur. Columnarum autem pro-
portiones et ſymmetriae non erunt iisdem rationibus, quibus in aedibus
ſacris ſcripſi. Aliam enim in deorum templis debent habere gravitatem,
aliam in porticibus et ceteris operibus ſubtilitatem. Itaque ſi Dorici
generis erunt columnae, dimetiantur earum altitudines cum capitulis in
partes quindecim, et ex eis partibus nna conſtituatur, et ſiat modulus:
ad cujus moduli rationem omnis operis erit explicatio, et in imo colum-
nae craſſitudo ſiat duorum modulorum: Intercolumnium quinque et mo-
duli dimidia parte: Altitudo columnae praeter capitulum quatuordecim
modulorum: Capituli altitudo moduli unius, latitudo modulorum duo-
rum et moduli ſextae partis. Ceteri operis modulationes, uti in aedi-
bus ſacris in libro quarto ſcriptum eſt, ita perſiciantur. Sin au-
tem Ionicae columnae fient, ſcapus praeter ſpiram et capitulum in octo
partes et dimidiam dividatur, et ex his una craſſitudini columnae detur:
Spira cum plintho dimidia craſſitudine conſtituatur: Capituli ratio ita
fiat, uti in tertio libro eſt demonſtratum. Si Corinthia erit, ſcapus et
ſpira, uti in Ionica: Capitulum autem quemadmodum in quarto libro eſt
ſcriptum, ita habeat rationem: Stylobatisque adjectio, quae fit per ſca-
millos impares, ex deſcriptione, quae ſupra ſcripta eſt in libro tertio,
ſumatur. Epiſtylia, coronae, ceteraque omnia, ad columnarum rationem
ex ſcriptis voluminum ſuperiorum explicentur. Media vero ſpatia, quae
erunt ſub divo inter porticus adornanda viridibus videntur, quod hypae-
thrae ambulationes habent magnam ſalubritatem, et primum oculorum,
quod ex viridibus ſubtilis et extenuatus aer propter motionem corporis
influens perlimat ſpeciem, et ita auferens ex oculis humorem craſſum,
aciem tenuem et acutam ſpeciem relinquit. Praeterea cum corpus moti-
onibus in ambulatione caleſcat, humores ex membris aer exugendo immi-
nuit plenitates, extenuatque diſſipando, quod plus ineſt, quam
143117LIBER V. CAPUT IX. poteſt ſuſtinere. Hoc autem ita eſſe ex eo licet animadvertere, quod
ſub tectis cum ſint aquarum fontes, aut etiam ſub terra paluſtris abun-
dantia, ex his nullus ſurgit humor nebuloſus, ſed in apertis hypaethris-
que locis, cum ſol oriens vapore tangit mundum, ex humidis et abun-
dantibus excitat humores, et etiam conglobatos in altitudinem tollit.
Ergo ſi ita videtur, uti in hypaethris locis ab aere humores ex corpori-
bus exugantur moleſtiores, quemadmodum ex terra per nebulas viden-
tur, non puto dubium eſſe quin ampliſſimas et ornatiſſimas ſub divo hy-
paethrisque collocari oporteat in civitatibus ambulationes. Eae autem
uti ſint ſemper ſiccae et non lutoſae, ſic erit faciendum. Fodiantur et
exinaniantur quam altiſſime, et dextra atque ſiniſtra ſtructiles cloacae
ſiant, inque earum parietibus qui ad ambulationem ſpectaverint, tubuli
inſtruantur inclinati faſtigio in cloacis. His perfectis compleantur ea
loca carbonibus; deinde inſuper ſabulone eae ambulationes ſternantur,
et exaequentur: ita propter carbonum naturalem raritatem et tubulorum
in cloacas inſtructionem, excipientur aquarum abundantiae, et ita ſiccae
et ſine humore perfectae ſuerint ambulationes. Praeterea in his operi-
bus theſauri ſunt civitatibus in neceſſariis rebus a majoribus conſtituti.
In concluſionibus enim reliqui omnes faciliores ſunt apparatus quam li-
gnorum; Sal enim facile ante importatur, frumenta publice privatim-
que expeditius congeruntur, et ſi deſint, oleribus, carne, ſeu legumini-
bus defenditur; Aquae foſſuris puteorum et de coelo repentinis tempe-
ftatibus ex tegulis excipiuntur: De lignatione quae maxime neceſſaria
eſt ad cibum excoquendum, difficilis et moleſta eſt apparatio; quod et
tarde comportatur, et plus conſumitur. In ejusmodi temporibus tunc
eae ambulationes aperiuntur, et menſurae tributim ſingulis capitibus de-
ſignantur. Ita duas res egregias hypaethrae ambulationes praeſtant, unam
in pace ſalubritatis, alteram in bello ſalutis. Ergo his rationibus ambu-
lationum explicationes non ſolum poſt ſcenam theatri, ſed etiam
144118M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA deorum templis effectae, magnas civitatibus praeſtare poterunt utilitates,
Quoniam haec a nobis ſatis videntur eſſe expoſita, nunc inſequentur bal-
nearum diſpoſitionum demonſtrationes.
CAPUT X.
De balnearum diſpoſitionibus et partibus.
Primum eligendus locus eſt quam calidiſſimus, id eſt, averſus a ſepten-
trione, et aquilone. Ipſa autem caldaria tepidariaque lumen habeant ab
occidente hiberno; ſin autem natura loci impedierit, utique a meridie:
quod maxime tempus lavandi a meridiano ad veſperum eſt conſtitutum.
Et item eſt animadvertendum, uti caldaria muliebria viriliaque conjuncta,
et in iisdem regionibus ſint collocata; ſic enim efficietur, ut in vaſa-
riis et hypocauſtis communis ſit uſus eorum utrisque. Ahena ſupra hypocauſtum tria ſunt componenda, unum caldarium, alterum tepida- rium, tertium frigidarium, et ita collocanda, uti ex tepidario in calda-
rium, quantum aquae caldae exierit, influat: de frigidario in tepidarium
ad eundem modum: teſtudinesque alveolorum ex communi hypocauſi ca-
lefacientur. Suſpenſurae caldariorum ita ſunt faciendae, uti primum ſeſ-
quipedalibus tegulis ſolum ſternatur inclinatum, ad hypocauſim uti pila
cum mittatur, non poſſit intro reſiſtere, ſed rurſus redeat ad praefurnium;
ipſa per ſe ita ſlamma facilius pervagabitur ſub ſuſpenſione, ſupraque la-
terculis beſſalibus pilae ſtruantur ita diſpoſitae, uti bipedales tegulae poſ-
ſint ſupra eſſe collocatae. Altitudinem autem pilae habeant pedum duo-
rum, eaeque ſtruantur argilla cum capillo ſubacta, ſupraque collocentur
tegulae bipedales, quae ſuſtineant pavimentum. Concamerationes vero ſi
123
11Sic Ed. Sulpicii. vulgo vaſaria ex hypocauſto.22Formae XVII. et XVIII.33Cod. ms. hypocauſim.
145119LIBER V. CAPUT IX. ex ſtructura ſactae ſuerint, erunt utiliores. Sin autem contignationes fue-
rint, figlinum opus ſubjiciatur. Sed hoc ita erit faciendum. Regulae
ferreae aut arcus fiant, eaeque uncinis ferreis ad contignationem ſuſpen-
dantur quam creberrimis; eaeque regulae ſive arcus ita diſponantur, ut
tegulae ſine marginibus ſedere in duabus invehique poſſint, et ita totae
concamerationes in ſerro nitentes ſint perſectae: earumque camerarum
ſuperiora coagmenta ex argilla cum capillo ſubacta liniantur. Inferior
autem pars, quae ad pavimentum ſpectat, primum teſta cum calce trul-
liſſetur; deinde opere albario ſive tectorio poliatur; eaeque camerae in
caldariis ſi duplices ſactae ſuerint, meliorem habebunt uſum. Non enim
a vapore humor corrumpere poterit materiem contignationis; ſed inter
duas cameras vagabitur. Magnitudines autem balnearum videntur fieri
pro copia hominum. Sint autem ita compoſitae: Quanta longitudo fue-
rit, tertia dempta latitudo ſit praeter ſcholam labri et alvei. Labrum
utique ſub lumine faciendum videtur, ne ſtantes circum, ſuis umbris ob-
ſcurent lucem. Scholas autem labrorum ita ſieri oportet ſpatioſas, ut
cum priores occupaverint loca, circumſpectantes reliqui recte ſtare poſ-
ſint. Alvei autem latitudo inter parietem et pluteum ne minus ſit pedes
ſenos, ut gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. Laconi-
cum ſudationesque ſunt conjungendae tepidario, eaeque quam latae fue-
rint, tantam altitudinem habeant ad imam curvaturam hemiſphaerii, me-
diumque lumen in hemiſphaerio relinquatur, ex eoque clypeum aeneum
catenis pendeat, per cujus reductiones et demiſſiones perſicietur ſudatio-
nis temperatura; ipſumque ad circinum fieri oportere videtur, ut aequa-
liter a medio, ſlammae vaporisque vis per curvaturae rotundationes per-
vagetur.
146120M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
CAPUT XI.
De palaeſtrarum aediſicatione.
Nunc mihi videtur (tametſi non ſint Italicae conſuetudinis) palaeſtrarum
aedificationes tradere explicate, et quemadmodum apud Graecos conſti-
tuantur monſtrare. In palaeſtris periſtylia (b) quadrata ſive oblonga ita ſunt facienda, uti duorum ſtadiorum habeant ambulationis circuitionem,
quod Graeci vocant δίαυλον; ex quibus tres porticus ſimplices diſponan-
tur, quartaque, quae ad meridianas regiones eſt converſa, duplex, (n) uti
cum tempeſtates ventoſae ſunt, non poſſit aſpergo in interiorem partem
pervenire. Conſtituantur autem in tribus porticibus exedrae ſpatioſae (a) habentes ſedes, in quibus philoſophi, rhetores, reliquique qui ſtudiis de-
lectantur ſedentes diſputare poſſint. In duplici autem porticu collocen-
tur haec membra: Ephebeum (i) in medio (hoc autem eſt exedra am-
pliſſima cum ſedibus, quae tertia parte longior ſit quam lata): ſub dex-
tro coriceum (k), deinde proxime coniſterium (l): a coniſterio in verſu-
ra porticus frigida lavatio (m), quam Graeci λοῦτςον vocitant: ad ſiniſtram
ephebei elaeotheſium (h): proxime autem elaeotheſium, frigidarium (g),
ab eoque iter in propnigeum (f) in verſura porticus: proxime autem in-
trorſus e regione frigidarii collocetur concamerata ſudatio (c), longitudine
duplex, quam latitudine, quae habeat in verſuris ex una parte laconicum
(d) ad eundem modum (uti ſupra ſcriptum eſt) compoſitum: ex adverſo
laconici, caldam lavationem (e). In palaeſtra periſtylia, quemadmodum
ſupra ſcriptum eſt, ita debent eſſe perſecte diſtributa.
Extra autem diſponantur porticus tres, una ex periſtylio exeunti-
bus, duae dextra atque ſiniſtra ſtadiatae; (p. q. r.) ex quibus una quae
12
11Forma XIX.22Cum Galiani hanc periodum poſtpoſui antecedenti, ſenſu ita exigente.
147121LIBER V. CAPUT XII. ſpectaverit ad ſeptentrionem, perſiciatur duplex (n) ampliſſima latitudine,
alterae ſimplices ita ſactae uti in partibus, quae ſuerint circa parietes, et quae erunt ad columnas, margines habeant uti ſemitas, non minus pe-
dum denum, mediumque excavatum, uti gradus bini ſint in deſcenſu ſeſquipedali a marginibus ad planitiem: Quae planities ſit ne minus lata
pedum duodecim. Ita qui veſtiti ambulaverint circum in marginibus,
non impedientur ab unctis ſe exercentibus. Haec autem porticus ξυςὸς apud Graecos vocitatur, quod athletae per hiberna tempora in
tectis ſtadiis exercentur. Faciunda autem xyſta ſic videntur, ut ſint inter
duas porticus ſylvae aut platanones (u), et in his perficiantur inter ar-
bores ambulationes (t), ibique ex opere ſignino ſtationes (s). Proxime
autem xyſtum et duplicem porticum deſignentur hypaethrae ambulatio-
nes (o), quas Graeci περιδρόμιδας, noſtri xyſtos appellant, in quas per hiemem ex xyſto ſereno coelo athletae prodeuntes exercentur. Poſt
xyſtum autem ſtadium (r) ita figuratum, ut poſſint hominum copiae cum
laxamento athletas certantes ſpectare. Quae in moenibus neceſſaria vi-
debantur eſſe, ut apte diſponantur, perſcripſi.
CAPUT XII.
De portubus et ſtructuris in aqua faciendis.
De opportunitate autem portuum non eſt praetermittendum, ſed quibus
rationibus tueantur naves in his ab tempeſtatibus, explicandum. Hi au-
tem naturaliter ſi ſint bene poſiti , habeantque acroteria ſive 12345
11Sic lego, propter ſequens habeant. Alias altera ſimplex ita facta.22Bini legitur etiam in Cod. ms. et Ed. Sulp.33Sic Salmaſius. Alias cunctis.44Alias xyſta.55Sic Cod. ms. et Ed. Sulp.
148122M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA toria procurrentia, ex quibus introrſus curvaturae ſive verſurae ex loci
natura fuerint conformatae, maximas utilitates videntur habere. Circum
enim porticus ſive navalia ſunt facienda, ſive ex porticibus aditus ad emporia, turresque ex utraque parte collocandae, ex quibus catenae tra-
duci per machinas poſſint. Sin autem non naturalem locum neque ido-
neum ad tuendas ab tempeſtatibus naves habuerimus, ita videtur eſſe fa-
ciendum, uti ſi nullum flumen in his locis impedierit, ſed erit ex una
parte ſtatio, tunc ex altera parte ſtructuris ſive aggeribus expediantur
progreſſus, et ita conformandae portuum concluſiones. Eae autem ſtruc-
turae, quae in aqua ſunt ſuturae, videntur ſic eſſe faciendae: uti portetur
pulvis a regionibus, quae ſunt a Cumis continuatae ad promontorium Mi-
nervae, isque miſceatur uti in mortario duo ad unum reſpondeant. De-
inde tunc in eo loco, qui definitus erit, arcae ſtipitibus robuſteis et ca-
tenis incluſae in aquam demittendae diſtinendaeque ſirmiter. Deinde
inter eas ex tranſtillis inſerior pars ſub aqua exaequanda et purganda, et
caementis ex mortario materia mixta (quemadmodum ſupra ſcriptum eſt)
ibi congerendum, donicum compleatur ſtructurae ſpatium, quod fuerit in-
ter arcas. Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi deſti- natae arcae non potuerint contineri, tunc ab ipſa terra ſive crepidine
pulvinus quam firmiſſime ſtruatur: Isque pulvinus exaequata ſtruatur
planitie minus, quam dimidiae partis; reliquum, quod eſt proxime littus,
proclinatum latus habeat. Deinde ad ipſam aquam et latera pulvino cir-
citer ſesquipedales margines ſtruantur aequilibres ei planitiae, quae ſupra
ſeripta eſt. Tunc proclinatio ea impleatur arena, et exaequetur cum
margine et planitia pulvini. Deinde inſuper eam exaequationem pila
12
11Non legitur in Cod. ms. et Ed. Sulp.22Alias hic leguntur verba: Hoc autem munus naturale habent ea loca, ’quae ſupra ſcripta
ſunt. — quae transtuli ad periodum incipientem: In quibus autem locis. — quoniam, quem
hic interrumpunt ſenſum, ibi ligant.
149123LIBER V. CAPUT XII. quam magna conſtituta fuerit, ibi ſtruatur, eaque, cum erit extructa, re-
linquatur ne minus quam duo menſes, ut ſicceſcat: tunc autem ſuccidatur
margo, quae ſuſtinet arenam: Ita arena ſluctibus ſubruta eſſiciet in mare
pilae praecipitationem. Hac ratione quotiescunque opus fuerit, in aquam
poterit eſſe progreſſus. Hoc autem munus naturale habent ea loca, quae
ſupra ſcripta ſunt. In quibus autem locis pulvis non naſcitur, his ratio-
nibus erit ſaciendum: uti arcae duplices relatis tabulis et catenis colli-
gatae in eo loco, qui ſinitus erit, conſtituantur, et inter deſtinatas creta
heronibus ex ulva paluſtri factis calcetur. Cum ita bene calcatum et quam denſiſſime fuerit, tunc cochleis, rotis, tympanis collocatis, locus qui
in ea ſeptione ſinitus fuerit, exinaniatur ſicceturque, et ibi inter ſeptio-
nes fundamenta fodiantur. Si terrena erunt, usque ad ſolidum craſſiora
quam murus, qui ſupra futurus erit, exinaniatur, ſicceturque et tunc
ſtructura ex caementis calce et arena compleatur. Sin autem mollis lo-
cus erit, palis nſtculatis alneis, aut oleagineis, aut robuſteis conſigatur, et carbonibus compleatur, quemadmodum in theatrorum et muri ſunda-
tionibus eſt ſcriptum. Deinde tunc quadrato ſaxo murus ducatur jun-
cturis quam longiſſimis, uti maxime medii lapides coagmentis continean-
tur. Tunc qui locus erit inter murum, ruderatione ſive ſtructura com-
pleatur. Ita erit uti poſſit turris inſuper aediſicari. His perſectis, na-
valiorum ea erit ratio, ut conſtituantur ſpectantia maxime ad ſeptentrio-
nem; nam meridianae regiones propter aeſtus cariem, tineam, teredines,
reliquaque beſtiarum nocentium genera procreant, alendoque conſer-
vant: eaque aediſicia minime ſunt materianda propter incendia. De
magnitudinibus autem ſinitio nulla debet eſſe, ſed faciunda ad maxi-
mum navium modum, uti etſi majores naves ſubductae fuerint, habeant
12
11Sic cum Cujacio; alii meronibus, ſ. peronibus.22Non legitur in Cod. ms. et Ed. Sulp.
150124M. VITRUVII P. DE ARCHITECT. LIB. V. CAP. XII. cum laxamento ibi collocationem. Quae neceſſaria ad utilitatem in ci-
vitatibus publicorum locorum ſuccurrere mihi potuerunt, quemadmo-
dum conſtituantur et perficiantur, in hoc volumine ſcripſi. Privato-
rum autem aedificiorum utilitates et eorum ſymmetrias in ſequenti vo-
lumine ratiocinabor.
151127
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER SEXTUS.
PRAEFATIO.
Ariſtippus, philoſophus Socraticus, naufragio cum ejectus ad Rhodienſium
littus animadvertiſſet geometrica ſchemata deſcripta, exclamaviſſe ad co-
mites ita dicitur: Bene ſperemus! hominum enim veſtigia video; ſta-
timque in oppidum Rhodum contendit, et recta gymnaſium devenit, ibi-
que de philoſophia diſputans muneribus eſt donatus, ut non tantum ſe
ornaret, ſed etiam eis, qui una ſuerant, veſtitum et cetera, quae opus
eſſent ad victum, praeſtaret. Cum autem ejus comites in patriam reverti
voluiſſent, interrogarentque eum, quidnam vellet domum renunciari:
tunc ita mandavit dicere: ejusmodi poſſeſſiones et viatica liberis opor-
tere parari, quae etiam e naufragio una poſſent enatare. Namque ea
vera praeſidia ſunt vitae, quibus neque fortunae tempeſtas iniqua, neque
publicarum rerum mutatio, neque belli vaſtatio poteſt nocere. Non
152128M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nus eam ſententiam augendo Theophraſtus, hortandos doctos potius eſſe quam pecuniae confidentes, ita ponit: Doctum ex omnibus ſolum,
neque in alienis locis peregrinum, neque amiſſis familiaribus et neceſſa-
riis inopem amicorum, ſed in omni civitate eſſe civem, difficilesque for-
tunae ſine timore poſſe deſpicere caſus; at qui non doctrinarum, ſed
felicitatis praeſidiis putaret ſe eſſe vallatum, labidis itineribus vadentem,
non ſtabili ſed inſirma conflictari vita. Epicurus vero non diſſimiliter
ait: Pauca ſapientibus fortunam tribuere, quae autem maxima et neceſ-
ſaria ſunt, animi mentisque cogitationibus gubernari. Haec ita eſſe plu-
res philoſophi dixerunt. Non minus etiam poetae, qui antiquas comoe-
dias graece ſcripſerunt, easdem ſententias verſibus in ſcena pronunciave-
runt; ut Eucrates, Chionides, Ariſtophanes, maxime etiam cum his
Alexis, qui Athenienſes ait ideo oportere laudari, quod omnium Graeco-
rum leges cogunt parentes ali a liberis, Athenienſium non omnes, niſi
eos, qui liberos artibus erudiſſent. Omnia enim munera fortunae cum
dantur, ab ea facillime adimuntur; diſciplinae vero conjunctae cum ani-
mis nullo tempore deſiciunt, ſed permanent ſtabiliter ad ſummum ex-
itum vitae.
Itaque ego maximas inſinitasque parentibus ago atque habeo gra-
tias, quod Athenienſium legem probantes me arte erudiendum curave-
runt, et ea, quae non poteſt eſſe probata ſine literatura encyclioque
doctrinarum omnium diſciplina. Cum ergo et parentum cura et prae-
cepiorum doctrinis auctas haberem copias diſciplinarum, philologis et
philotechnis rebus commentariorumque ſcripturis me delectans, eas poſ-
ſeſſiones animo paravi, e quibus haec eſt fructuum ſumma: nullam plus
habendi neceſſitatem eamque eſſe proprietatem divitiarum maxime, nihil
deſiderare. Sed forte nonnulli haec levia judicantes, putant eos eſſe
1
11Cod. ms. et E. S. hortando.
153129LIBER VI. PRAEFATIO. tantum ſapientes, qui pecunia ſunt copioſi: Itaque plerique ad id pro-
poſitum contendentes, audacia adhibita cum divitiis etiam notitiam ſunt
conſecuti. Ego autem, Caeſar, non ad pecuniam parandam ex arte dedi
ſtudium; ſed potius tenuitatem cum bona fama, quam abundantiam cum
infamia ſequendam probavi; ideo notities parum eſt aſſecuta; ſed tamen
his voluminibus editis (ut ſpero) poſteris etiam ero notus. Neque eſt
mirandum, quid ita pluribus ſim ignotus. Ceteri architecti rogant et
ambiunt, ut architectentur; mihi autem a praeceptoribus eſt traditum,
rogatum non rogantem oportere ſuſcipere curam, quod ingenuus color
movetur pudore, petendo rem ſuſpicioſam. Nam beneſicium dantes, non
accipientes, ambiuntur. Quid enim putemus ſuſpicari, qui rogetur de
patrimonio ſumptus faciendos committere gratiae petentis, niſi quod
praedae compendiique ejus cauſa judicet faciendum? Itaque majores
primum a genere probatis, opera tradebant architectis. Deinde quae- rebant ſi honeſte eſſent educati: ingenuo pudori, non audaciae protervi-
tatis committendum judicantes. Ipſi autem artiſices non erudiebant niſi
ſuos liberos aut cognatos, et eos viros bonos inſtituebant, quorum fidei
tantarum rerum pecuniae ſine dubitatione permitterentur. Cum autem animadverto ab indoctis et imperitis tantae diſciplinae magnitudinem ja-
ctari, et ab his qui non modo architecturae, ſed omnino ne fabricae
quidem notitiam habent; non poſſum non laudare patresfamilias eos, qui
literaturae fiducia confirmati per ſe aedificantes, ita judicant; ſi imperi-
tis ſit committendum, ipſos potius digniores eſſe ad ſuam voluntatem
quam ad alienam pecuniae conſumere ſummam. Itaque nemo artem
ullam aliam conatur domi facere, uti ſutrinam, vel ſullonicam, aut ex
ceteris quae ſunt faciliores, niſi architecturam; ideo quod qui profiten-
12
11Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. operam.22Alias: quibus tantarum rerum fidei.
154130M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tur non arte vera, ſed falſo nominantur architecti. Quas ob res corpus
architecturae, rationesque ejus putavi diligentiſſime conſcribendas, opi-
nans id munus omnibus gentibus non ingratum futurum. Igitur quo-
niam in quinto de opportunitate communium operum perſcripſi, in hoc
volumine privatorum aedificiorum ratiocinationes et commenſus ſymme-
triarum explicabo.
CAPUT I.
De aediſiciis disponendis ſecundum locorum proprietates.
Haec autem ita erunt recte diſpoſita, ſi primo animadverſum fuerit:
Quibus regionibus aut quibus inclinationibus mundi conſtituantur. Nam-
que aliter Aegypto, aliter Hiſpania, non eodem modo Ponto, diſſimili-
ter Romae, item ceteris terrarum et regionum proprietatibus oportere
videntur conſtitui genera aediſiciorum; quod alia parte ſolis curſu pre-
mitur tellus, alia longe ab eo diſtat, alia per medium temperatur. Igi-
tur uti conſtitutio mundi ad terrae ſpatium inclinatione ſigniferi circuli,
et ſolis curſu, diſparibus qualitatibus naturaliter eſt collocata, ad eun-
dem modum etiam ad regionum rationes coelique varietates, videntur
aediſiciorum debere dirigi collocationes. Sub ſeptentrione aediſicia te-
ſtudinata et maxime concluſa et non patentia, ſed converſa ad calidas
partes oportere fieri videntur. Contra autem ſub impetu ſolis, meridia-
nis regionibus quod premuntur a calore, patentiora converſaque ad ſep-
tentrionem et aquilonem ſunt faciunda. Ita quod ultro natura laedit,
arte erit emendandum. Item reliquis regionibus ad eundem modum
temperari quemadmodum coelum eſt ad inclinationem mundi collocatum.
Haec autem ex natura rerum ſunt animadvertenda et conſideranda, at-
que etiam ex membris corporibusque gentium obſervanda. Namque ſol
quibus locis mediocriter proſundit vapores, in his conſervat
155131LIBER VI. CAPUT I. temperata: quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exugendo tempe-
raturam humoris. Contra vero refrigeratis regionibus, quod abſunt a
meridie longe, non exhauritur a caloribus humor, ſed ex coelo roſcidus
aer in corpora fundens humorem, efficit ampliores corporaturas, vocis-
que ſonitus graviores. Ex eo quoque ſub ſeptentrionibus nutriuntur
gentes immanibus corporibus, candidis coloribus, directo capillo et rufo,
oculis caeſiis, ſanguine multo, quoniam ab humoris plenitate, coelique
reſrigerationibus ſunt conſormati. Qui autem ſunt proximi ad axem
meridianum ſubjectique ſolis curſui, brevioribus corporibus, colore ſuſco,
criſpo capillo, oculis nigris, cruribus invalidis, ſanguine exiguo, ſolis impetu perficiuntur. Itaque etiam propter ſanguinis exiguitatem timi-
diores ſunt ferro reſiſtere; ſed ardores ac ſebres ſufferunt ſine timore,
quod nutrita ſunt eorum membra cum fervore. Itaque corpora quae
naſcuntur ſub ſeptentrione, a febri ſunt timidiora et imbecilla; ſanguinis
autem abundantia, ferro reſiſtunt ſine timore. Non minus ſonus vocis
in generibus gentium diſpares et varias habet qualitates; ideo quod ter-
minatio orientis et occidentis circa terrae librationem (C), qua dividitur pars ſuperior et inferior mundi, habere videtur libratam naturali modo
circuitionem, quam etiam mathematici horizonta (A. G. B. H.) dicunt. Igi-
tur quoniam id habemus, certum animo ſuſtinentes, a labro, quod eſt in
regione ſeptentrionali, linea trajecta, (A. B.) ad id quod eſt ſuper meri-
dianum axem, (P.) ab eoque alteram obliquam in altitudinem ad ſum-
mum cardinem (B. N.) qui eſt poſt ſtellas ſeptentrionum, ſine dubitatione
animadvertemus ex eo eſſe ſchema trigoni (A. B. N.) mundo, uti organi,
quam σαμβύΚην Graeci dicunt. Itaque quod eſt ſpatium proximum imo cardini ab axis linea in meridianis ſinibus, ſub eo loco quae ſunt
123
11Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. validis.22ſorma I.33Forma II.
156132M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nationes, propter brevitatem altitudinis ad mundum, ſonitum vocis faciunt
tenuem et acutiſſimum, uti in organo chorda, quae eſt proxima angulo.
Secundum eam autem reliquae ad mediam Graeciam remiſſiores effi- ciunt in nationibus ſonorum ſeanſiones . Item a medio in ordinem creſcendo ad extremos ſeptentriones ſub altitudine coeli nationum ſpiri-
tus ſonitibus gravioribus ab natura rerum exprimuntur. Ita videtur
mundi conceptio tota propter inclinationem conſonantiſſime per ſolis
temperaturam ad harmoniam eſſe compoſita. Igitur quae nationes ſunt
inter axis meridiani cardinem et ſeptentrionalis medio poſitae, uti in
diagrammate muſico, medianae vocis habent ſonitum in ſermone: quae-
que progredientes ad ſeptentrionem ſunt nationes, quod altiores ha- bent diſtantias ad mundum, ſpiritus vocis habentes humore repulſos ad hypatas et proslambanomenon, a natura rerum ſonitu graviore cogun-
tur uti . Eadem ratione e medio progredientes ad meridiem gentes, paranetarum netarumque acutiſſimam ſonitu vocis perficiunt tenuitatem.
Hoc autem verum eſſe, ex humidis naturae locis graviora ſieri, et ex fer-
vidis acutiora, licet ita experiendo animadvertere. Calices duo in una
fornace aeque cocti aequoque pondere, ad crepitumque uno ſonitu ſu-
mantur: ex his unus in aquam demittatur, poſtea ex aqua eximatur: tunc
utrique tangantur. Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos ſoni-
tus diſcrepabit, aequoque pondere non poterunt eſſe. Ita et hominum
corpora uno genere ſigurationis, et una mundi conjunctione concepta, alia
propter regionis ardorem acutum ſpiritum aeris exprimunt tactu, alia
12345
11Cod. ms. remiſſionibus. Cod. Fran. et E. S. remiſſioribus.22Cod. ms. caſſiones. Cod. Fran. et E. S. cantiones.33Sic cum Fea. Alias progredientibus.44Sic Cod. ms. et E. S. alias repletos.55Sic lego cum, ſea. Alias coguntur. Uti
157133LIBER VI. CAPUT I. propter humoris abundantiam graviſſimas effundunt ſonorum qualitates.
Item propter tenuitatem coeli, meridianae nationes ex acuto fervore,
mente expeditius celeriusque moventur ad conſiliorum cogitationes. Sep-
tentrionales autem gentes inſuſae craſſitudine coeli propter obſtantiam
aeris humore refrigeratae, ſtupentes habent mentes. Hoc autem ita eſſe,
a ſerpentibus licet aſpicere, quae per calorem cum exhauſtam habent
humoris refrigerationem, tunc acerrime moventur; per brumalia autem
et hiberna tempora mutatione coeli refrigeratae, immotae ſunt ſtupore. Ita non eſt mirandum, ſi acutiores efficit calidus aer hominum mentes,
refrigeratus autem contra tardiores. Cum ſint autem meridianae nationes
animis acutiſſimis inſinitaque ſolertia conſiliorum, ſimulac ad ſortitu- dinem ingrediuntur, ibi ſuccumbunt, quod habent exuſtas ab ſole animo-
rum virtutes. Qui vero reſrigeratis naſcuntur regionibus, ad armorum
vehementiam paratiores ſunt, magnisque viribus ruunt ſine timore, ſed tarditate animi ſine conſiderantia irruentes, ſine ſolertia, ſuis conſiliis re-
fringuntur . Cum ergo ab natura rerum liaec ita ſint in mundo col- locata, ut omnes nationes immoderatis mixtionibus ſint diſparatae, placuit
ut inter ſpatia totius orbis terrarum regionumque medio mundi Populus
Romanus poſſideret ſines. Namque temperatiſſimae ad utramque partem,
et corporum membris, animorumque vigoribus, pro fortitudine ſunt in
Italia gentes. Quemadmodum enim Jovis ſtella, inter Martis ferventiſſi-
mam et Saturni frigidiſſimam media currens temperatur, eadem ratione
Italia inter ſeptentrionalem meridianamque ab utraque parte mixtioni-
bus temperatas et invictas habet laudes. Itaque refringit barbarorum
1234
11Cod. ms. inſerit ab.22Sic Cod. ms.33Cod. ms. υirturlbus ſunt.44Sic Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. refragantnr.
158134M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA vires forti manu, conſiliis, meridianorum cogitationes. Ita divina mens civitatem Populi Romani egregia temperataque regione collocavit,
uti orbis terrarum imperio potiretur. Quod ſi ita eſt uti diſſimiles re-
giones ab inclinationibus coeli variis generibus ſint comparatae, et ut
etiam naturae gentium diſparibus animis et corporum ſiguris qualitati-
busque naſcerentur, non dubitemus aedificiorum quoque rationes ad nationum gentiumque proprietates apte diſtribui debere, cum habeamus
ab ipſa rerum natura ſolertem et expeditam monſtrationem. Quoad po-
tui ſumma ratione proprietates locorum ab natura rerum diſpoſitas ani-
madvertere, expoſui, et quemadmodum ad ſolis curſum, et inclinationes
coeli oporteat ad gentium figuras conſtituere aedificiorum qualitates dixi.
Itaque nunc ſingulorum generum in aediſiciis commenſus ſymmetriarum,
et univerſos et ſeparatos, breviter explicabo.
CAPUT II.
De aedificiorum priυatorum proportionibus et menſuris ſecundum
naturam locorum.
Nulla architecto major cura eſſe debet, niſi uti proportionibus ratae
partis habeant aediſicia rationum exactiones. Cum ergo conſtituta ſym-
metriarum ratio fuerit et commenſus ratiocinationibus explicati,tunc
etiam acuminis eſt proprium providere ad naturam loci, aut uſum, aut
ſpeciem, et detractionibus vel adjectionibus temperaturas efficere, uti cum de ſymmetria ſit detractum aut adjectum, id videatur recte eſſe for
1234
11Cod. ms. et E. S. virtutes.22Sic Cod. ms. et E. S. Alias: conſiliis refringit barbarorum ete.33Sic Cod. ms. et E. S.44 et detractionibus υel non leguntur in Cod. ms. et E. S.
159135LIBER VI. CAPUT II. matum, in aſpectuque nihil deſideretur. Alia enim ad manum ſpe- cies eſſe videtur, alia in excelſo; non eadem in concluſo, diſſimilis in
aperto: in quibus magni judicii eſt opera quid tandem faciendum ſit.
Non enim veros videtur habere viſus effectus, ſed fallitur ſaepe ab ejus
judicio mens. Quemadmodum etiam in ſcenis pictis videntur columna-
rum projecturae, mutulorum ecphorae, ſignorum ſigurae, prominentes, cum
ſit tabula ſine dubio ad regulam plana. Similiter in navibus remi, cum
ſint ſub aqua directi, lamen oculis infracti videntur, et quatenus eorum
partes tangunt ſummam planitiem liquoris apparent (uti ſunt) directi;
cum vero ſub aqua ſunt demiſſi, per naturae perlucidam raritatem, re-
mittunt enatantes ab ſuis corporibus ſluentes imagines ad ſummam aquae
planitiem atque hae ibi commotae efficere videntur infractum remorum
oculis aſpectum. Hoc autem, ſive ſimulacrorum impulſu, ſeu radiorum
ex oculis effuſionibus (uti phyſicis placet) videamus utraque ratione, vi-
detur ita eſſe, uti falſa judicia oculorum habeat aſpectus. Cum ergo
quae ſunt vera falſa videantur, et nonnulla aliter quam ſunt oculis pro-
bentur, non puto oportere eſſe dubium, quin ad locorum naturas aut ne-
ceſſitates, detractiones, aut adjectiones fieri debeant; ſed ita ut nihil in
his operibus deſideretur. Haec autem etiam ingeniorum acuminibus, non
ſolum doctrinis eſſiciuntur. Igitur ſtatuenda eſt primum ratio ſymme-
triarum, a qua ſumatur ſine dubitatione commutatio. Deinde explicetur
operis futuri et locorum imum ſpatium longitudinis et latitudinis, cujus
cum ſemel fuerit conſtituta magnitudo, ſequatur eam proportionis ad de-
corem apparatio, uti non ſit conſiderantibus aſpectus eurythmiae dubius,
de qua quibus rationibus efficiatur, eſt mihi pronunciandum. Primumque
de cavis aedium uti fieri debeant, dicam.
1
11Sic Cod. ms. et E. S. Al. ſic ut in aſpectu.
160136M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
CAPUT III.
De caυis aedium ſiυe atriis, de alis, tablina et periſtylio.
Cava aedium quinque generibus ſunt diſtincta, quorum ita ſigurae no-
minantur: Tuſcanicum, Corinthium, Tetraſtylon, Diſpluviatum, Teſtudi-
natum. Tuſcanica ſunt in quibus trabes in atrii latitudine trajectae (a) habeant interpenſiva (b) et colliquias ab angulis parietum ad angulos tignorum intercurrentes: Item aſſeribus ſtillicidiorum in medium com-
pluvium (e) dejectus (d) . In Corinthiis iisdem rationibus trabes et compluvia collocantur, ſed a parietibus trabes recedentes in circuitione
circa colummas componuntur. Tetraſtyla ſunt, quae ſubjectis ſub tra-
bibus angularibus columnis, et utilitatem trabibus et ſirmitatem praeſtant,
quod neque ipſae magnum impetum coguntur habere, neque ab inter-
penſivis onerantur. Diſpluviata autem ſunt, in quibus deliquiae (d) ar- cam (a) ſuſtinentes ſtillicidia rejiciunt. Haec hibernaculis maximas prae-
ſtant utilitates, quod compluvia eorum erecta (e) non obſtant luminibus
tricliniorum. Sed ea habent in refectionibus moleſtiam magnam, quod
circa parietes (c) ſtillicidia deſluentia continent ſiſtulae (b), quae non
celeriter recipiunt ex canalibus aquam deſluentem. Itaque redundantes
reſtagnant, et inteſtinum opus, et parietes in eis generibus aedificio- rum corrumpunt. Teſtudinata vero ibi fiunt, ubi non ſunt impetus magni, et in contignationibus ſupra ſpatioſae redduntur habitationes .
1234567
11Forma III.22Cod. ms. et Ed. Sulp. collitias.33Cod. ms. et Ed. Sulp. dejectis.44Forma IV.55Opus non legitur in Cod. ms. in Ed. nec in Cod. Fran.66Forma V.77Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. At vulgo:ſpatioſa redduntur habitationibus.
161137LIBER VI. CAPUT III. (IV.)
(IV.)
Atriorum vero longitudines et latitudines tribus generibus for- mantur: et primum genus diſtribuitur, uti longitudo cum in quinque
partes diviſa fuerit, tres partes latitudini dentur. Alterum cum in tres
partes dividatur, duae partes latitudini tribuantur. Tertium uti latitudo
in quadrato paribus lateribus deſcribatur, inque eo quadrato diagonii li-
nea ducatur, et quantum ſpatium habuerit ea linea diagonii, tanta longi-
tudo atrio detur. Altitudo eorum quanta longitudo fuerit quarta dem-
pta ſub trabes extollatur, reliquum lacunariorum et arcae ſupra trabes
ratio habeatur. Alis (ee) dextra ac ſiniſtra latitudo, cum ſit atrii lon- gitudo ab triginta pedibus ad pedes quadraginta, ex tertia parte ejus
conſtituatur. Ab quadraginta ad pedes quinquaginta longitudo dividatur
in partes tres et dimidiam . Ex his una pars alis detur. Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad ſexaginta, pars quarta longitu-
dinis alis tribuatur. Ab pedibus ſexaginta ad octoginta, longitudo divi-
datur in partes quatuor et dimidiam, ex his una pars ſiat alarum latitudo.
Ab pedibus octoginta ad pedes centum, in quinque partes diviſa longitu-
do, juſtam conſtituerit latitudinem alarum. Trabes earum liminares ita
alte ponantur, ut altitudines latitudinibus ſint aequales. Tablinum (d), ſi latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia, ejus ſpatio reliquum
tribuatur. Si erit ab pedibus triginta ad quadraginta, ex atrii latitudine,
tablino dimidium tribuatur. Cum autem ab quadraginta ad ſexaginta,
latitudo dividatur in partes quinque, et ex his duae tablino contribuan-
tur . Non enim atria minora cum majoribus easdem poſſunt habere
12345
11In Sulpicii et in vulgatis editionibus hic novum caput incipit; in Cod. ms. meo tex-
tus in capita omnino non eſt diſpertitus.22Forma VI.33et dimidiam non legitur in Cod. ms. nec in Ed. Sulp.44Cod. ms. altitudine.55conſtituantur, Cod. ms. et Ed. Sulp.
162138M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
ſymmetriarum rationes. Si enim minorum ſymmetriis utemur in ma- joribus , neque tablina neque alae utilitatem poterunt habere, ſin au- tem majorum in minoribus utemur, vaſta et immania in his ea erunt
membra. Itaque generatim magnitudinum rationes exquiſitas, et utilitati
et aſpectui conſcribendas putavi. Altitudo tablini ad trabem adjecta la-
titudinis octava conſtituatur. Lacunaria ejus tertia latitudinis ad altitu-
dinem adjecta extollantur. Fauces (b) minoribus atriis e tablini latitu-
dine dempta tertia, majoribus dimidia conſtituantur. Imagines item alte cum ſuis ornamentis ad latitudinem alarum ſint conſtitutae. Latitu-
dines oſtiorum ad altitudinem, ſi Dorica erunt, uti Dorica, ſi Ionica erunt,
uti Ionica perſiciantur, quemadmodum de thyromatis; in quibus quarto
libro rationes ſymmetriarum ſunt expoſitae. Impluvii (x) lumen latum latitudinis atrii, ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur; lon-
gitudo uti atrii pro rata parte ſiat. Periſtylia (g) autem in transverſo
tertia parte longiora ſint, quam introrſus. Columnae tam altae, quam
porticus (f) latae fuerint. Periſtyliorum intercolumnia ne minus trium,
ne plus quatuor columnarum craſſitudine inter ſe diſtent. Sin autem
Dorico more in periſtylio columnae erunt faciundae, uti in quarto libro
de Doricis ſcripſi, ita moduli ſumantur, et ad eos modulos triglypho- rumque rationes diſponantur.
CAPUT V.
De tricliniis, oecis, exedris, pinacothecis et eorum dimenſionibus.
Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo fieri debebit.
Altitudines omnium conclaviorum quae oblonga fuerint, ſic habere de-
12345
11Cod. ms. et Ed. Sulp. majoribus.22minoribus, et panlo poſt: minorum in majoribus Cod. ms. et Edit. Sulp.33Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. ita; et paulo poſt eorum.44Cod. ms. et Ed. Sulp. Compluvii.55Sic Cod. ms. et E. S. Al. ut.
163139LIBER VI. CAPUT VI. bent rationem, uti longitudinis et latitudinis menſura componatur, et ex
ea ſumma dimidium ſumatur, et quantum fuerit, tantum altitudini detur.
Sin autem exedrae aut oeci quadrati fuerint, latitudinis dimidia addita,
altitudines educantur. Pinacothecae, uti exedrae, amplis magnitudinibus
ſunt conſtituendae; oeci Corinthii, tetraſtylique, quique Aegyptii vocan-
tur, latitudinis et longitudinis, uti ſupra tricliniorum ſymmetriae ſcriptae
ſunt, ita habeant rationem; ſed propter columnarum interpoſitiones, ſpa-
tioſiores conſtituantur . Inter Corinthios autem et Aegyptios, hoc erit diſcrimen: Corinthii ſimplices habent columnas aut in podio poſitas, aut
in imo, ſupraque habent epiſtylia et coronas, aut ex inteſtino opere, aut
albario; praeterea ſupra coronas curva lacunaria ad circinum delumba-
ta (a) . In Aegyptiis autem ſupra columnas epiſtylia, et ab epiſtyliis ad parietes qui ſunt circa, imponenda eſt contignatio, ſupra eam coaxatio
et pavimentum , ſub dio ut ſit circuitus (a). Deinde ſupra epiſtylium ad perpendiculum inferiorum columnarum, imponendae ſunt minores
quarta parte columnae. Supra earum epiſtylia et ornamenta, lacunariis
(c) ornantur, et inter columnas ſuperiores feneſtrae (b) collocantur; ita
baſilicarum ea ſimilitudo, non Corinthiorum tricliniorum videtur eſſe.
CAPUT VI.
De oecis more Graeco.
Fiunt autem etiam non Italicae conſuetudinis oeci, quos Graeci κυζικη-
νοùς appellant . Hi collocantur ſpectantes ad ſeptentrionem, et maxime viridia proſpicientes, valvasque habentes in medio. Ipſi autem 12345
11Forma VII.22Forma VIII.33Forma IX.44Cod. ms. Supra coaxationem pavimentum.55Sic Cod. ms. al. habent.
164140M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ita longi et lati, uti duo triclinia cum circuitionibus inter ſe ſpectantia
poſſint eſſe collocata, habeantque dextra ac ſiniſtra lumina feneſtrarum
valvata, uti viridia de lectis per ſpatia feneſtrarum proſpiciantur. Al- titudines eorum dimidia latitudinis addita conſtituantur. In his aedifi-
ciorum generibus omnes ſunt faciendae earum ſymmetriarum rationes,
quae ſine impeditione loci ſieri poterunt. Luminaque parietum altitudi-
nibus ſi non obſcurabuntur, faciliter erunt explicata. Sin autem impe-
dientur ab anguſtiis, aut aliis neceſſitatibus, tum opus erit, ut ingenio et
acumine de ſymmetriis detractiones, aut adjectiones ſiant, uti non diſſimi-
les veris ſymmetriis perſiciantur venuſtates.
CAPUT VII.
Ad quas coeli regiones, quaeque aediſiciorum genera ſpectare debeant,
ut uſui et ſalubritati ſint idonea.
Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera aedificiorum ad uſum
et coeli regiones apte debeant ſpectare. Hiberna triclinia et balnearia
occidentem hibernum ſpectent. Ideo quod veſpertino lumine opus eſt
uti; praeterea quod etiam ſol occidens adverſum habens ſplendorem, ca-
lorem remittens, efficit veſpertino tempore regionem tepidiorem. Cubicu-
la (m) et bibliothecae (1) ad orientem ſpectare debent; uſus enim ma- tutinum poſtulat lumen. Item in bibliothecis libri non putreſcent. Nam
in his quae ad meridiem et occidentem ſpectant, a tineis et humore vitiantur, quod venti humidi advenientes procreant eas et alunt, infun-
dentesque humidos ſpiritus pallore volumina corrumpunt. Triclinia
1234
11Sic cum Philandro. Alias tectis.22Forma. VI.33Cod. ms. Nam quaecunque ad meridiem.44Cod. ms. inſerit libri.
165141LIBER VI. CAPUT VIII. verna et autumnalia ad orientem; cum enim praetenta luminibus, adver-
ſus ſolis impetus progrediens ad occidentem, efficit ea temperata ad id
tempus, quo opus ſolitum eſt uti. Aeſtiva ad ſeptentrionem, quod ea
regio (non ut reliquae, quae per ſolſtitium propter calorem efficiuntur
aeſtuoſae) eo quod eſt averſa a ſolis curſu, ſemper refrigerata, et ſalubri-
tatem et voluptatem in uſu praeſtat. Non minus pinacothecae (k), et
plumariorum textrinae, pictorumque officinae, uti colores eorum in opere, propter conſtantiam luminis immutata permaneant qualitate.
CAPUT VIII.
De aediſiciorum propriis locis, et generibus ad quascunque perſonarum
qualitates convenientibus
Cum ad regiones coeli ita ea fuerint diſpoſita, tunc etiam animadverten-
dum eſt, quibus rationibus privatis aedificiis propria loca patribus fami-
liarum, et quemadmodum communia cum extraneis aedificari debeant.
Namque ex his quae propria ſunt, in ea non eſt poteſtas omnibus intro-
eundi,niſi invitatis, quemadmodum ſunt cubicula, triclinia, balneae, cete-
raque, quae easdem habent uſus rationes. Communia autem ſunt, quibus etiam invocati ſuo jure de populo poſſunt venire, id eſt veſtibula (a),
cava aedium (c), periſtylia (g), quaeque eundem habere poſſunt uſum.
Igitur his qui communi ſunt fortuna, non neceſſaria magniſica veſtibula,
nec tablina (d), neque atria (c), quod hi aliis officia praeſtant ambiun- do , quae ab aliis ambiuntur. Qui autem fructibus ruſticis ſerviunt, in eorum veſtibulis ſtabula, tabernae; in aedibus cryptae’ horrea, apothecae,
1234
11Ed. Sulp. pulvinariorum textrina.22Forma. VI.33quod in aliis, Cod. ms. et Ed. Sulp.44ambiunda. Ed. Sulp.
166142M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ceteraque, quae ad fructus fervandos magis quam ad elegantiae decorem
poſſunt eſſe, ita ſunt facienda. Item feneratoribus et publicanis commo-
diora, et ſpecioſiora, et ab inſidiis tuta: Forenſibus autem, et diſertis
elegantiora et ſpatioſiora ad conventus excipiundos: Nobilibus vero qui
honores magiſtratusque gerendo praeſtare debent officia civibus, facienda
ſunt veſtibula regalia (a), alta atria (c), et periſtylia ampliſſima (g), ſil-
vae (n), ambulationesque laxiores, ad decorem majeſtatis perfectae. Prae-
terea bibliothecas (l), pinacothecas (k), baſilicas, non diſſimili modo quam
publicorum operum magniſicentia comparatas, quod in domibus eorum
ſaepius et publica conſilia, et privata judicia, arbitriaque conficiuntur . Ergo ſi his rationibus ad ſingulorum generum perſonas, uti in libro pri-
mo de decore eſt ſcriptum, ita diſpoſita erunt aedificia, non erit quod
reprehendatur. Habebunt enim ad omnes res commodas et emendatas
explicationes. Earum autem rerum non ſolum erunt in urbe aedificio-
rum rationes, ſed etiam ruri, praeterquam quod in urbe atria proxima
januis ſolent eſſe, ruri vero pſeudourbanis ſtatim periſtylia, deinde tunc atria habentia circum porticus pavimentatas ſpectantes ad palaeſtras et ambulationes. Quoad potui urbanas rationes aedificiorum ſummatim
perſcripſi ut propoſui.
CAPUT IX.
De ruſticorum aediſiciorum rationibus.
Nunc ruſticarum expeditionum, ut ſint ad uſum commodae, quibusque
rationibus collocare oporteat eas, dicam. Primum de ſalubritatibus, uti
123
11Cod. ms. conficiunt.22ab Cod. ms. — a Ed. Sulp.33Cod. ms. pavimenta. E. S. pavimenta ſpectantia.
167143LIBER VI. CAPUT IX. in primo volumine de moenibus collocandis ſcriptum eſt, regiones aſpi-
ciantur, et ita villae collocentur. Magnitudines earum ad modum agri,
copiasque fructuum comparentur. Cortes magnitudinesque earum ad
pecorum numerum, atque quot juga boum opus fuerit ibi verſari, ita
finiantur. In corte culina quam calidiſſimo loco deſignetur. Conjuncta
autem habeat bubilia, quorum praeſepia ad focum et orientis coeli re-
gionem ſpectent; ideo quod boves lumen et ignem ſpectando, horridi non
fiunt. Item agricolae regionum imperiti, non putant oportere aliam re-
gionem coeli boves ſpectare, niſi ortum ſolis. Bubilium autem debent
eſſe latitudines, nec minores pedum denum nec majores quindenum:
Longitudo uti ſingula juga, ne minus occupent pedes ſeptenos. Balnearia
item conjuncta ſint culinae, ita enim lavationis ruſticae miniſtratio non
erit longe. Torcular item proximum ſit culinae; ita enim ad olearios
fructus commoda erit miniſtratio: habeatque conjunctam vinariam cellam
habentem ad ſeptentrionem lumina feneſtrarum; cum enim alia parte ha-
buerit qua ſol calefacere poſſit, vinum quod erit in ea cella confuſum
ab calore, efficietur imbecillum. Olearia autem ita eſt collocanda, ut ha-
beat a meridie calidisque regionibus lumen; non enim debet oleum con-
gelari, ſed tepore caloris extenuari. Magnitudines autem earum ad fru-
ctuum rationem, et numerum doliorum ſunt faciendae, quae cum ſint
cullearia, per medium occupare debent pedes quaternos. Ipſum autem
torcular, ſi non cochleis torquetur, ſed vectibus et prelo premitur, ne
minus longum pedes quadraginta conſtituatur; ita enim erit vectiario ſpa-
tium expeditum: Latitudo ejus ne minus pedum ſenumdenum; nam ſic
erit ad plenum opus facientibus libera verſatio et expedita. Sin autem
duobus prelis loco opus fuerit, quatuor et viginti pedes latitudini den-
tur. Ovilia et caprilia ita magna ſunt ſacienda, ut ſingula pecora areae
ne minus pedes quaternos et ſemipedem, ne plus ſenos poſſint habere.
Granaria ſublimata et ad ſeptentrionem aut aquilonem ſpectantia
168144M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nantur; ita enim frumenta non poterunt cito concaleſcere, ſed afflatu
refrigerata diu ſervantur; namque ceterae regiones procreant curculionem,
et reliquas beſtiolas, quae frumentis ſolent nocere. Equilibus, quae maxime in villa loca calidiſſima fuerint, conſtituantur, dum ne ad focum
ſpectent; cum enim jumenta proxime ignem ſtabulantur, horrida ſiunt.
Item non ſunt inutilia praeſepia, quae collocantur extra culinam in aper-
to contra orientem; cum enim in hieme anni ſereno coelo in ea tradu-
cuntur, matutino boves ad ſolem pabulum capientes, fiunt nitidiores.
Horrea, foenilia, farraria, piſtrina extra villam facienda videntur, ut ab
ignis periculo ſint villae tutiores.
Si quid delicatius in villis faciendum fuerit, ex ſymmetriis quae in
urbanis ſupraſcripta ſunt conſtituta, ita ſtruantur, ut ſine impeditione
ruſticae utilitatis aedificentur.
Omnia aedificia ut luminoſa ſint oportet curari, ſed quae ſunt ad
villas faciliora videntur eſſe, ideo quod paries nullius vicini poteſt obſta-
re. In urbe autem, aut communium parietum altitudines, aut anguſtiae
loci impediundo faciunt obſcuritates. Itaque de ea re ſic erit experiun-
dum. Ex qua parte lumen oporteat ſumere, linea tendatur ab altitudine
parietis, qui videtur obſtare ad eum locum, cui lumen oporteat immitte-
re; et ſi ab ea linea in altitudinem cum proſpiciatur poterit ſpatium
puri coeli amplum videri, in eo loco lumen erit ſine impeditione. Sin
autem officient trabes, ſeu limina , aut contignationes, de ſuperioribus partibus aperiatur, et ita immittatur. Et ad ſummam ita eſt gubernan-
dum, ut, e quibuscunque partibus coelum proſpici poterit, per eas fene-
ſtrarum loca relinquantur; ſic enim lucida erunt aedificia. Cum autem
in tricliniis ceterisque conclavibus maximus eſt uſus luminum, tum etiam
12
11Sic Cod. ms. et E. S. Al. equilia quam — — ubi.22Cod. ms. lumina.
169145LIBER VI. CAPUT X. in itineribus, clivis, ſcalisque, quod in his ſaepius alii aliis obviam ve-
nientes ferentes ſarcinas ſolent incurrere. Quoad potui diſtributiones
operum noſtratium, uti ſint aediſicatoribus non obſcurae, explicui. Nunc
etiam quemadmodum Graecorum conſuetudinibus aedificia diſtribuantur,
uti non ſint ignota, ſummatim exponam.
CAPUT X.
De Graecorum aedificiorum eorumque partium diſpoſitione.
Atriis Graeci quia non utuntur, neque noſtris moribus aedificant, ſed
ab janua 1) introeuntibus, itinera 2) faciunt latitudinibus non ſpatioſis,
et ex una parte equilia 4), et ex altera oſtiariis cellas ,ſtatimque januae interiores 5) finiuntur. Hic autem locus inter duas januas graece
θυρωρεῖον appellatur. Deinde eſt introitus 0) in periſtylon 6). Id peri-
ſtylum in tribus partibus habet porticus: in ea parte quae ſpectat ad me-
ridiem duas antas inter ſe ſpatio amplo diſtantes, in quibus trabes inve-
huntur, et quantum inter antas diſtat ex eo tertia dempta ſpatium datur
introrſus. Hic locus apud nonnullos πρστὰς 7), apud alios παραστὰς no-
minatur. In his locis introrſus conſtituuntur oeci magni 8),in quibus
matres familiarum cum lanificiis habent ſeſſiones. In proſtadis autem
dextra ac ſiniſtra cubicula ſunt collocata, quorum unum thalamus, alte-
rum amphithalamus dicitur. Circum autem in porticibus triclinia quo-
tidiana, cubicula etiam et cellae familiaricae conſtituuntur. Haec pars
aediſicii Gynaeconitis appellatur. Conjunguntur autem his domus am-
pliores habentes latiora periſtylia, in quibus pares ſunt quatuor porticus
altitudinibus, aut una quae ad meridiem ſpectat excelſioribus columnis
conſtituitur. Id autem periſtylium, quod unam altiorem habet porticum
1
11Cod. ms. et Cod. Franeck. Aequalia.
170146M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Rhodiacum (c) appellatur. Habent autem eae domus veſtibula egregia b),
et januas proprias cum dignitate, porticusque periſtyliorum, albariis, et
tectoriis, et ex inteſtino opere lacunariis ornatas, et in porticibus quae
ad ſeptentrionem ſpectant triclinia Cyzicena (d), et pinacothecas (e); ad
orientem autem bibliothecas (g); exedras (h) ad occidentem; ad meri-
diem vero ſpectantes oecos quadratos (f) tam ampla magnitudine, uti fa-
ciliter in eis, tricliniis quatuor ſtratis, miniſtrationum, ludorumque ope-
ris, locus poſſit eſſe ſpatioſus. In his oecis ſiunt virilia convivia; non
enim fuerat inſtitutum matres familiarum eorum moribus accumbere.
Haec autem periſtylia domus, andronitides dicuntur, quod in his viri ſine
interpellationibus mulierum verſantur. Praeterea dextra ac ſiniſtra do-
munculae (i) conſtituuntur habentes proprias januas, triclinia, et cubicula
commoda, uti hoſpites advenientes non in periſtylia, ſed in ea hoſpitalia
recipiantur. Nam cum fuerunt Graeci delicatiores, et ab fortuna opu- lentiores, hoſpitibus advenientibus inſtruebant triclinia, cubicula, cum pe-
nu cellas, primoque die ad coenam invitabant, poſtero mittebant pullos,
ova, olera, poma, reliquasque res agreſtes. Ideo pictores ea quae mitte-
bantur hoſpitibus picturis imitantes xenia appellaverunt. Ita patres fa-
miliarum in hoſpitio non videbantur eſſe peregre, habentes ſecretam in
his hoſpitalibus libertatem. Inter haec autem periſtylia et hoſpitalia itinera ſunt, quae meſaulae dicuntur, quod inter duas aulas media ſunt
interpoſita. Noſtri autem eas andronas appellant. Sed hoc valde eſt mi-
randum, nec enim graece nec latine poteſt id convenire. Graeci enim
ὰνδρῶννας appellant oecos, ubi convivia virilia ſolent eſſe, quod eo mulie-
res non accedant. Item aliae res ſunt ſimiles, uti xyſtus, prothyrum, te-
lamones , et nonnulla alia ejusmodi; ξνστὸς enim graeca appellatione eſt
123
11Ab non legitur in Cod. ms.22Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. duo.33Cod. ms. et Cod. Fran. thalamones.
171147LIBER VI. CAPUT X.
porticus ampla latitudine, in qua athletae per hiberna tempora exer-
centur. Noſtri autem hypaethras ambulationes, xyſtos appellant, quas
Graeci περιδομίδας dicunt. Item prothyra graece dicuntur quae ſunt ante
in januis veſtibula; nos autem appellamus prothyra, quae graece dicun-
tur διάθυρα. Item ſi qua virili figura ſigna mutulos aut coronas ſuſti-
nent, noſtri Telamones appellant, cujus rationes, quid ita aut quare di-
cantur , ex hiſtoriis non inveniuntur, Graeci vero eos 7940τλαυτας vocitant; Atlas enim hiſtoria formatur ſuſtinens mundum, ideo quod is primum,
curſum ſolis et lunae, ſiderumque omnium ortus, et occaſus, mundique verſationum rationes, vigore animi, ſolertiaque curavit hominibus traden-
das, eaque re a pictoribus et ſtatuariis deſormatur pro eo beneſicio ſuſti-
nens mundum; filiaeque ejus Atlantides (quas nos Vergilias, Graeci au-
tem πλειάδ@ς nominant) cum ſideribus in mundo ſunt dedicatae. Nec
tamen ego ut mutetur conſuetudo nominationum aut ſermonis, ideo haec
propoſui; ſed ut ea non ſint ignota philologis, exponenda judicavi. Qui-
bus conſuetudinibus aediſicia Italico more et Graecorum inſtitutis confor-
mantur expoſui, et de ſymmetriis ſingulorum generum proportiones per-
ſeripſi. Ergo quoniam de venuſtate decoreque ante eſt ſcriptum, nunc
exponemus de ſirmitate, quemadmodum ea ſine vitiis permaneat et ad vetuſtatem collocetur.
CAPUT XI.
De ſirmitate aediſiciorum, hypogeis, aediſiciis quae pilatim aguntur,
et ſubſtructionibus.
Aediſicia quae plano pede inſtituuntur, ſi fundamenta eorum ſacta ſue-
rint, ita uti in prioribus libris de muro et theatris a nobis eſt expoſi-
123
11Sic Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran.22ortus et occaſus mundique non legnntur in Cod. ms. neque in Ed. Sulp.33permanentia ad vetuſtatem collocentur. Cod. ms. et Ed. Sulp.
172148M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tum, ad vetuſtatem ea erunt ſine dubitatione firma. Sin autem hypogea
concamerationesque inſtituentur, ſundationes eorum fieri debent craſſiores,
quam quae in ſuperioribus aedificiis ſtructurae ſunt ſuturae, eorumque
parietes, pilae, columnae ad perpendiculum inſeriorum medio collocen-
tur, uti ſolido reſpondeant. Nam ſi in pendentibus onera ſuerint parietum
aut columnarum, non poterunt habere perpetuam ſirmitatem: praeterea
inter limina ſecundum pilas et antas, poſtes ſi ſupponentur, erunt non
vitioſae. Limina enim et trabes ſtructuris cum ſint oneratae medio ſpa-
tio pandantes, ſrangunt ſua lyſi ſtructuras. Cum autem ſubjecti ſuerint
et ſubcuneati poſtes, non patiuntur inſidere trabes, neque eas laedere.
Item adminiſtrandum eſt, uti levent onus parietum fornicationes, cuneo-
rum diviſionibus et ad centrum reſpondentes earum concluſurae. Cum
enim extra trabes, aut liminum capita arcus cuneis erunt concluſi; pri-
mum non pandabit materies levata onere; deinde ſi quod e vetuſtate vi-
tium coeperit, ſine molitione ſulturarum ſaciliter mutabitur. Itemque
quae pilatim aguntur aediſicia, et cuneorum diviſionibus, coagmentis ad
centrum reſpondentibus, ſornices concluduntur. Extremae pilae in his
latiores ſpatio ſunt ſaciundae, uti vires eae habentes reſiſtere poſſint, cum
cunei ab oneribus parietum preſſi, per coagmenta ad centrum ſe premen-
tes extruderint incumbas, Itaque ſi angulares pilae erunt ſpatioſis ma-
gnitudinibus, continendo cuneos ſirmitatem operibus praeſtabunt. Cum
in his rebus animadverſum fuerit, uti ea diligentia in his adhibeatur,
non minus etiam obſervandum eſt uti omnes ſtructurae perpendiculo re-
ſpondeant, neque habeant in ulla parte proclinationes. Maxima autem
eſſe debet cura ſubſtructionum, quod in his infinita vitia ſolet facere
terrae congeſtio. Ea enim non poteſt eſſe ſemper uno pondere, quo ſo-
let eſſe per aeſtatem, ſed hibernis temporibus, recipiendo ex imbribus
aquae multitudinem, creſcens et pondere, et amplitudine, disrumpit et
extrudit ſtructurarum ſeptiones. Itaque ut huic vitio medeatur, ſic
173149LIBER VI. CAPUT XI. ſaciundum: uti primum pro amplitudine congeſtionis craſſitudo ſtructurae
conſtituatur; deinde in ſrontibus anterides ſive eriſmae A) ſint una ſtruantur, eaeque inter ſe diſtent tanto ſpatio, quanta altitudo ſubſtructio-
nis eſt ſutura, craſſitudine eadem qua ſubſtructio. Procurrant autem ab
imo per quam craſſitudo conſtituta ſuerit ſubſtructionis, deinde contra-
hantur gradatim ita, uti ſummam habeant prominentiam quanta operis
eſt craſſitudo. Praeterea introrſus contra terrenum uti dentes B) con- juncti muro ſerratim ſtruantur uti ſinguli dentes ab muro tantum diſ- cedant quanta altitudo futura erit ſubſtructionis. Craſſitudinis autem habeant dentium ſtructurae uti muri. Item in extremis angulis (C) cum
receſſum ſuerit ab interiore angulo, ſpatio altitudinis ſubſtructionis (C D)
in utramque partem ſignetur; et ab his ſignis diagonios (D D) ſtructura
collocetur; et ab ea media, altera (E C) conjuncta cum angulo muri:
Ita dentes et diagoniae ſtructurae non patientur tota vi premere mu-
rum; ſed diſſipabunt retinendo impetum congeſtionis. Quemadmodum
opera ſine vitiis oporteat conſtitui, et uti caveatur incipientibus expoſui;
namque de tegulis aut tignis aut aſſeribus immutandis, non eadem eſt
cura, quemadmodum de his, quod ea quamvis ſint vitioſa ſaciliter mu-
tantur. Ita quae nec ſolida quidem putantur eſſe, quibus rationibus haec
poterunt eſſe ſirma, et quemadmodum inſtituantur, expoſui. Quibus au-
tem copiarum generibus oporteat uti, non eſt architecti poteſtas, ideo
quod non in omnibus locis omnia genera copiarum naſcuntur, uti in pro-
ximo volumine eſt expoſitum. Praeterea in domini eſt poteſtate, utrum
lateritio, an caementitio, an ſaxo quadrato velit aediſicare. Itaque om-
1234
11Forma XI.22Uti dentes legitur neque in Cod. ms. neque in E. S. nec in Cod. Fran.33Conjuncta, Cod. ms. et Fran. et Ed. Sulp.44diſtent. Cod. ms. Ed. Sulp. et Cod. Fran.
174150M. VITRUVII P. DE ARCHITECT. LIB. VI. CAP. XI. nium operum probationes tripartito conſiderantur; id eſt, ſabrili ſubtili-
tate, magniſicentia, et diſpoſitione. Cum magniſicenter opus perfectum
aſpicietur, ab omni poteſtate, impenſae laudabuntur: Cum ſubtiliter, of-
ſicinatoris probabitur exactio: cum vero venuſtate, proportionibus et
ſymmetriis habuerit auctoritatem, tunc ſuerit gloria architecti. Haec au-
tem recte conſtituuntur, cum is et a ſabris et ab idiotis patiatur accipere
ſe conſilia. Namque omnes homines, non ſolum architecti, quod eſt bo-
num poſſunt probare; ſed inter idiotas et eos hoc eſt diſcrimen, quod
idiota niſi ſactum viderit non poteſt ſcire quid ſuturum ſit; architectus
autem, ſimul animo conſtituerit, antequam inceperit, et venuſtate, et uſu,
et decore, quale ſit futurum habet deſimitum. Quas res privatis aediſiciis
utiles putavi, et quemadmodum ſint ſaciundae , quam apertiſſime po- tui, perſcripſi. De expolitionibus autem eorum, ut ſint elegantes, et ſine
vitiis ad vetuſtatem, in ſequenti volumine exponam.
1
11Sic Cod. ms. AI. ſit ſaciundam.
175151
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER SEPTIMUS.
PRAEFATIO.
Majores cum ſapienter tum etiam utiliter inſtituerunt, per commenta-
riorum relationes cogitata tradere poſteris, uti ea non interirent, ſed ſin-
gulis aetatibus creſcentia voluminibus edita, gradatim pervenirent vetu-
ſtatibus ad ſummam doctrinarum ſubtilitatem. Itaque non mediocres,
ſed inſinitae ſunt his agendae gratiae, quod non invidioſe ſilentes prae-
termiſerunt, ſed omnium generum ſenſus conſcriptionibus memoriae tra-
dendos curaverunt. Namque ſi non ita ſeciſſent, non potuiſſemus ſcire,
quae res in Troja ſuiſſent geſtae: nec quid Thales, Democritus, Anaxa-
goras, Xenophanes, reliquique phyſici ſenſiſſent de rerum natura: quas-
que Socrates, Plato, Ariſtoteles, Zenon, Epicurus, aliique philoſophi ho-
minibus agendae vitae terminationes ſiniviſſent: ſeu Croeſus, Alexander,
Darius ceterique reges quas res aut quibus rationibus geſſiſſent, ſuiſſent
notae, niſi majores praeceptorum comparationibus omnium memoriae
176152M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA poſteritatem commentariis extuliſſent. Itaque quemadmodum his gratiae
ſunt agendae, ſic contra, qui eorum ſcripta ſurantes, pro ſuis praedicant,
ſunt vituperandi: quique non propriis cogitationibus nituntur ſcriptorum,
ſed invidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo ſunt reprehen-
dendi, ſed etiam quia impio more vixerunt, poena condemnandi. Nec
tamen hae res non vindicatae curioſius ab antiquis eſſe memorantur, quo-
rum exitus judiciorum qui ſuerint, non eſt alienum, quemadmodum ſint
nobis traditi, explicare. Reges Attalici magnis philologiae dulcedinibus
inducti, cum egregiam bibliothecam Pergami ad communem delectatio-
nem inſtituiſſent; tunc item Ptolemaeus, inſinito zelo cupiditatisque inci-
tatus ſtudio, non minoribus induſtriis ad eundem modum contenderat
Alexandriae comparare. Cum autem ſumma diligentia perſeciſſet, non
putavit id ſatis eſſe niſi propagationibus in ſeminando curaret augendam.
Itaque Muſis et Apollini ludos dedicavit, et quemadmodum athletarum,
ſic communium ſcriptorum victoribus praemia et honores conſtituit. His
ita inſtitutis, cum ludi adeſſent, judices literati, qui ea probarent, erant
legendi. Rex cum jam ex civitate ſex lectos habuiſſet, nec tam cito
ſeptimum idoneum inveniret, retulit ad eos qui ſupra bibliothecam ſue-
rant, et quaeſiit, ſi quem noviſſent ad id expeditum. Tunc ei dixerunt,
eſſe quendam Ariſtophanem, qui ſummo ſtudio ſummaque diligentia quo-
tidie omnes libros ex ordine perlegeret. Itaque in conventu ludorum
cum ſecretae ſedes judicibus eſſent diſtributae, cum ceteris Ariſtophanes
citatus, quemadmodum ſuerat locus ei deſignatus, ſedit. Primo poetarum
ordine ad certationem inducto cum recitarentur ſcripta, populus cunctus
ſigniſicando monebat judices quod probarent. Itaque cum ab ſingulis
ſententiae ſunt rogatae, ſex una dixerunt, et quem maxime animadverte-
runt multitudini placuiſſe, ei primum praemium, inſequenti ſecundum
tribuerunt. Ariſtophanes vero cum ab eo ſententia rogaretur, eum pri-
mum pronunciari juſſit, qui minime populo placuiſſet. Cum autem
177153LIBER VII. PRAEFATIO. et univerſi vehementer indignarentur, ſurrexit, et rogando impetravit ut
paterentur ſe dicere. Itaque ſilentio ſacto docuit unum ex his eum eſſe
poetam, ceteros aliena recitaviſſe: oportere autem judicantes non ſurta,
ſed ſcripta probare. Admirante populo, et rege dubitante, ſretus memo-
ria e certis armariis inſinita volumina eduxit, et ea cum recitatis conſe-
rendo coegit ipſos ſuratos de ſe conſiteri. Itaque rex juſſit cum his agi
ſurti, condemnatosque cum ignominia dimiſit. Ariſtophanem vero am-
pliſſimis muneribus ornavit, et ſupra bibliothecam conſtituit. Inſequen-
tibus annis a Macedonia Zoilus, qui adoptavit cognomen ut Homeromaſtix
vocitaretur, Alexandriam venit, ſuaque ſcripta contra Iliadem et Odyſſeam
comparata regi recitavit. Ptolemaeus vero cum animadvertiſſet poetarum
parentem philologiaeque omnis ducem abſentem vexari, et cujus ab cun-
ctis gentibus ſcripta ſuſpicerentur, ab eo vituperari, indignatus nullum ei
dedit reſponſum. Zoilus autem cum diutius in regno ſuiſſet inopia preſ-
ſus, ſummiſit ad regem poſtulans ut aliquid ſibi tribueretur. Rex vero
reſpondiſſe dicitur: Homerum qui ante annos mille deceſſiſſet aevo per-
petuo multa millia hominum paſcere; item debere, qui meliori ingenio
ſe proſiteretur, non modo ſe unum, ſed etiam plures alere poſſe. Et ad
ſummam mors ejus, ut parricidii damnati, varie memoratur. Alii eum ſcripſerunt a Philadelpho eſſe in crucem ſixum: nonnulli Chii in eum lapides eſſe conjectos: alii Smyrnae vivum in pyram conjectum. Quo-
rum utrum ei acciderit, merenti digna conſtitit poena; non enim aliter
videtur promereri, qui citat eos, quorum reſponſum, quid ſenſerint ſcri-
bentes, non poteſt coram indicari. Ego vero, Caeſar, neque alienis indi-
cibus mutatis, interpoſito nomine meo id proſero corpus, neque ullius
cogitata vituperans, inſtitui ex eo me approbare. Sed omnibus ſcripto-
12
11Cod. ms. enim.22Sic Cod. ms.
178154M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ribus inſinitas ago gratias, quod egregiis ingeniorum ſolertiis ex aevo col-
latis abundantes aliis alio genere copias praeparaverunt, unde nos uti
ſontibus haurientes aquam, et ad propria propoſita traducentes, ſoecun-
diores et expeditiores habemus ad ſcribendum ſacultates, talibusque con-
ſidentes auctoribus audemus inſtitutiones novas comparare. Igitur tales
ingreſſus eorum habens, quos ad propoſiti mei rationes animadverti prae-
paratos, inde ſumendo progredi coepi. Namque primum Agatharchus
Athenis, Aeſchylo docente tragoediam, ſcenam ſecit, et de ea commenta-
rium reliquit. Ex eo moniti Democritus, et Anaxagoras de eadem re
ſeripſerunt: quemadmodum oporteat ad aciem oculorum radiorumque ex-
tenſionem, certo loco centro conſtituto, ad lineas ratione naturali reſpon-
dere; uti de incerta re certae imagines aediſiciorum in ſcenarum pictu-
ris redderent ſpeciem, et quae in directis planisque ſnontibus ſint ſigura-
tae, alia abſcedentia, alia prominentia eſſe videantur. Poſtea Silenus de
ſymmetriis Doricorum edidit volumen: De aede Junonis, quae eſt Sami,
Dorica Theodorus: Ionica Epheſi, quae eſt Dianae, Cteſiphon et Metage-
nes: De ſano Minervae, quod eſt Prienae, Ionicum, Philcos : Item de aede Minervae Dorica, quae eſt Athenis in arce, Ictinus et Car- pion: Theodorus Phocaeus de tholo, qui eſt Delpl@is: Philo de aedium
ſacrarum ſymmetriis, et de armamentario quod ſuerat Pyraeci portu: Her-
mogenes de aede Dianae Ionica, quae eſt Magneſiae Pſeudodipteros, et
Liberi Patris Teo Monopteros: Item Argelius de ſymmetriis Corinthiis,
et Ionico Trallibus Aeſculapio, quod etiam ipſe ſua manu dicitur ſeciſſe.
De Mauſoleo Satyrus et Phiteus; quibus vere ſelicitas ſummum maxi-
mumque contulit munus. Quorum enim artes aevo perpetuo nobiliſſi-
mas laudes, et ſempiterno ſtorentes habere judicantur, et cogitatis egre-
12
11Lib. I. c. i. dicitur Pythius.22Cod. ms. et E. S. Ictionos.
179155LIBER VII. PRAEFATIO. gias operas praeſtiterunt. Namque ſingulis ſrontibus ſinguli artiſices:
ſumpſerunt certatim partes ad ornandum et probandum, Leochares, Brya-
xes, Scopas, Praxiteles; nonnulli etiam putant Timotheum; quorum a@tis
eminens excellentia coegit ad ſeptem ſpectaculorum ejus operis pervenire
ſamam. Praeterea minus nobiles multi praecepta ſymmetriarum con-
ſcripſerunt, ut Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leonidas, Silanion.
Melampus, Sarnacus, Euphranor. Non minus de machinationibus, uti
Cliades, Archytas, Archimedes, Cteſibios, Nymphodorus, Philo Byzantius,
Diphilos, Democles, Charitas, Polyidos, Phyros, Ageſiſtratos. Quorum
ex commentariis quae utilia eſſe his rebus animadverti, collecta in unum
coegi corpus, et ideo maxime, quod animadverti in ea re ab Graecis vo-
lumina plura edita, ab noſtris oppido quam pauca. Fuſſitius enim mi-
rum de his rebus primus inſtituit edere volumen. Item Terentius Varro
de novem diſciplinis, unum de architectura. Publius Septimius duo-
Amplius vero in id genus ſcripturae adhuc nemo incubuiſſe videtur, cum
ſuiſſent et antiqui cives magni architecti, qui potuiſſent non minus ele-
ganter ſcripta comparare. Namque Athenis Antiſtates, et Callaeſchros,
et Antimachides, et Porinos, architecti, Piſiſtrato aedem Jovi Olympio ſa-
cienti ſundamenta conſtituerunt. Poſt mortem autem ejus propter inter-
pellationem reipub. incepta reliquerunt. Itaque circiter annis quadrin-
gentis poſt Antiochus rex cum in id opus impenſam eſſet pollicitus, cellae magnitudinem, et columnarum circa dipteron collocationem, epi-
ſtyliorum et ceterorum ornamentorum ad ſymmetriarum diſtributionem,
magna ſolertia ſcientiaque ſumma civis Romanus Coſſutius nobiliter eſt
architectatus. Id autem opus non modo vulgo, ſed etiam in paucis a
magniſicentia nominatur. Nam quatuor locis ſunt aedium ſacrarum mar-
moreis operibus ornatae diſpoſitiones, e quibus proprie de his nomina-
1
11Sic cum Meurſio. Al. ducentis.
180156M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tiones clariſſima ſama nominantur. Quorum excellentiae prudentesque
cogitationum apparatus ſuſpectus habent in deorum ſeſſimonio . Pri- mumque aedes Epheſi Dianae Ionico genere ab Cteſiphonte Gnoſio, et
ſilio ejus Metagene eſt inſtituta, quam poſtea Demetrius, ipſius Dianae
ſervus, et Paeonius Epheſius dicuntur perſeciſſe. Mileti Apollini item Ionicis ſymmetriis idem Paeonius Daphnisque Mileſius inſtituerunt. Eleu-
ſinae Cereris et Proſerpinae cellam immani magnitudine Ictinus Dori- co more, ſine exterioribus columnis ad laxamentum uſus ſacriſiciorum
pertexit. Eam autem poſtea, cum Demetrius Phalereus Athenis rerum
potiretur, Phylon ante templum in ſronte columnis conſtitutis proſtylon
ſecit. Ita aucto veſtibulo laxamentum initiantibus, operique ſummam ad-
jecit auctoritatem. In Aſty vero Jovem Olympium amplo modulorum
comparatu, Corinthiis ſymmetriis et proportionibus (uti ſupra ſcriptum
eſt) architectandum Coſſutius ſuſcepiſſe memoratur. Cujus commentarium
nullum eſt inventum: nec tamen a Coſſutio ſolum de his rebus ſcripta
ſunt deſideranda, ſed etiam a C. Mutio, qui magna ſcientia conſiſus aedes
Honoris et Virtutis Marcellianae cellae, columnarumque et epiſtylio- rum ſymmetrias legitimis artis inſtitutis perſecit. Id vero ſi marmoreum
ſuiſſet, ut haberet, quemadmodum ab arte ſubtilitatem, ſic ab magniſi-
centia et impenſis auctoritatem, in primis et ſummis operibus nominare-
tur. Cum ergo et antiqui noſtri inveniantur non minus quam Graeci
ſuiſſe magni architecti, et noſtrae memoriae ſatis multi, et ex his pauci
praecepta edidiſſent, non putavi ſilendum, ſed diſpoſite ſingulis volumini-
bus de ſingulis exponendum. Itaque quoniam ſexto volumine privato-
1234
11Cod. ms. et E. S. ſeſemanio.22Cod. ms. Poconius.33Forma I.44Sic cum F. Piraneſi. Cod. ms. Marimianae. Cod. Fran. Malinianae. Vulgo Ma-
rianae.
181157LIBER VII. CAPUT I. rum aediſiciorum rationes perſcripſi, in hoc qui ſeptimum tenet nume-
rum de expolitionibus, quibus rationibus et venuſtatem et ſirmitatem ha-
bere poſſint, exponam.
CAPUT I.
Deruderatione.
Primumque incipiam de rederatione, quae principia tenet expolitionum,
uti curioſius ſummaque providentia ſolidationis ratio habeatur. Et ſi
plano pede erit ruderandum , quaeratur ſolum ſi ſit perpetuo ſolidum, et ita exaequetur et inducatur cum ſtatumine rudus. Si aut omnis aut
ex parte congeſtitius locus fuerit, ſiſtucationibus cum magna cura ſolide-
tur. In contignationibus vero diligenter eſt animadvertendum, ne quis
paries, qui exeat ad ſummum, ſit extructus ſub pavimentum, ſed po- tius relaxatus ſupra ſe pendentem habeat coaxationem. Cum enim ſoli-
dus exit, contignationibus areſcentibus, aut pandatione ſidentibus, perma-
nente ſtructurae ſoliditate, dextra ac ſiniſtra ſecundum ſe facit in pavi-
mentis neceſſario rimas. Item danda eſt opera ne commiſceantur axes
aeſculini quernis, quod querni ſimul humorem perceperunt ſe torquentes
rimas faciunt in pavimentis. Sin autem aeſculus non erit, et neceſſitas
coegerit propter inopiam uti quernis, ſic videtur eſſe faciundum, ut ſe-
centur tenuiores; quo minus enim valuerint, eo facilius clavis ſixi conti-
nebuntur. Deinde in ſingulis tignis extremis partibus axis bini clavi
ſigantur, uti nulla ex parte poſſint ſe torquendo anguli excitare. Nam-
que de cerro, aut fago, ſeu farno, nullus ad vetuſtatem poteſt permanere.
Coaxationibus factis, ſi erit, ſilex, ſi non, palea ſubſternatur, uti materies
ab calcis vitiis defendatur. Tunc inſuper ſtatuminetur ne minore ſaxo
12
11Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. eruderandum.22Alias inſeritur non.
182158M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA quam quod poſſit manum implere. Statuminationibus inductis ruderetur.
Rudus ſi novum erit, ad tres partes una calcis miſceatur; ſi redivivum
fuerit, quinque ad duum mixtiones habeant reſponſum. Deinde rudus
inducatur, et vectibus ligneis decuriis inductis crebriter pinſatione ſoli-
detur, et id non minus pinſum abſolutum craſſitudine ſit dodrantis. In-
ſuper ex teſta nucleus inducatur, mixtionem habens ad tres partes unam
calcis, uti ne minore ſit craſſitudine pavimentum digitorum ſenum. Supra
nucleum, ad regulam et libellam exacta pavimenta ſtruantur, ſive ſectili-
bus (2. 3. 4. 5.) ſeu teſſeris. Cum ea extructa fuerint et faſtigia ſua extructiones habuerint, ita fricentur, uti ſi ſectilia ſint, nulli gradus in
ſcutulis (5.) , aut trigonis (3.) aut quadratis (4), ſeu favis (2) extent; ſed
coagmentorum compoſitio planam habeat inter ſe directionem. Si teſſe-
ris ſtructum erit, ut eae omnes angulos habeant aequales nullibique a fricatura extantes. Cum enim anguli non fuerint omnes aequaliter
plani, non erit exacta ut oportet fricatura. Item teſtacea ſpicata Tiburti-
na (3.) ſunt diligenter exigenda, ut non habeant lacunas nec extantes
tumulos, ſed ſint extenta et ad regulam perfricata. Super fricaturam
(levigationibus et polituris cum ſuerint perfecta) incernatur marmor, et
fupra loricae ex calce et arena inducantur. Sub dio vero maxime ido-
nea faciunda ſunt pavimenta, quod contignationes humore creſcentes, aut
ſic citate decreſcentes, ſeu pandationibus ſidentes, movendo ſe faciunt vi-
tia pavimentis. Praeterea gelicidia et pruinae non patiuntur ea integra
permanere. Itaque ſi neceſſitas coegerit, ut minime vitioſa ſiant, ſic erit
faciundum. Cum coaxatum ſuerit, ſuper altera coaxatio transverſa ſter-
natur, clavisque ſixa duplicem praebeat contignationi loricationem; de-
123
11Forma II.22Sic Cod. ms.33Haec non leguntur in Cod. ms. nec in E. S. at in Cod. Fran.
183159LIBER VII. CAPUT II. inde ruderi novo tertia pars teſtae tunſae admiſceatur, calcisque duae
partes ad quinque mortarii mixtionibus praeſtent reſponſum. Statumina-
tione facta, rudus inducatur; idque pinſum abſolutum ne minus pede
ſit craſſum. Tunc autem nucleo inducto (uti ſupra ſcriptum eſt) pavi-
mentum e teſſera grandi circiter binum digitum caeſa ſtruatur, faſtigium
habens in pedes denos, digitos binos; quod, ſi bene temperabitur et
recte fricatum fuerit, ab omnibus vitiis erit tutum. Uti autem inter
coagmenta materies ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotannis ante hie-
mem ſaturetur; ita non patietur in ſe recipere gelicidii pruinam. Sin
autem curioſius videbitur fieri oportere, tegulae bipedales inter ſe coag-
mentatae ſupra rudus ſubſtrata materia collocentur, habentes ſingulis co-
agmentorum frontibus exciſos canaliculos digitales; quibus junctis im-
pleantur calce ex oleo ſubacta, confricenturque inter ſe coagmenta com-
preſſa. Ita calx quae erit haerens in canalibus dureſcendo, non patietur
aquam, neque aliam rem per coagmenta tranſire. Cum ergo fuerit hoc
ita perſtratum, ſupra nucleus inducatur, et virgis caedendo ſubigatur.
Supra autem ſive ex teſſera grandi, ſive ex ſpica teſtacea ſtruantur, faſti-
giis, quibus eſt ſupra ſcriptum; et cum ſic erunt facta, non cito vitia-
buntur.
CAPUT II.
De maceratione calcis ad albaria opera perſicienda.
Cum a pavimentorum cura diſceſſum fuerit, tunc de albariis operibus
eſt explicandum. Id autem erit recte, ſi glebae calcis optimae ante
multo tempore, quam opus fuerit, macerabuntur; uti ſi qua gleba parum
fuerit in fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere coacta,
uno tenore concoquatur. Namque cum non penitus macerata, 1
11Cod. ms. tempore.
184160M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA recens ſumitur, cum fuerit inducta habens latentes crudos calculos, pu-
ſtulas emittit, qui calculi in opere, uno tenore cum permacerantur, diſ-
ſolvunt et diſſipant tectorii politiones. Cum autem habita erit ratio
macerationis, et id curioſius opere praeparatum erit, ſumatur aſcia, et
quemadmodum materia dolatur, ſic calx in lacu macerata aſcietur. Si
ad aſciam offenderint calculi, non erit temperata; cumque ſiccum et pu-
rum ferrum educetur indicabit eam evanidam et ſiticuloſam; cum vero
pinguis fuerit et recte macerata circa id ferramentum, uti glutinum hae-
rens, omni ratione probabit ſe eſſe temperatam. Tunc autem machinis
comparatis, camerarum diſpoſitiones in conclavibus expediantur, niſi la-
cunaribus ea fuerint ornata.
CAPUT III.
De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione, et tectorio opere.
Cum ergo camerarum poſtulabitur ratio ſic erunt faciundae. Aſſeres di-
recti diſponantur inter ſe ne plus ſpatium habentes pedes binos: et hi
maxime cupreſſini, quod abiegni ab carie et ab vetuſtate celeriter vitian-
tur: hique aſſeres cum ad formam circinationis fuerint diſtributi, catenis
diſpoſitis, ad contignationes (ſive tecta erunt) crebriter clavis ferreis fixi,
religentur: eaeque catenae ex ea materia comparentur, cui nec caries,
nec vetuſtas, nec humor poſſit nocere, id eſt, e buxo, junipero, olea, ro-
bore, cupreſſo, ceterisque ſimilibus, praeter quercum, quod ea ſe tor-
quendo rimas faciat, quibus ineſt operibus. Aſſeribus diſpoſitis, tum to-
mice ex ſparto Hiſpanico, arundines Graecae tunſae ad eos (uti forma
poſtulat) religentur. Item ſupra cameram materies ex calce et arena
mixta ſubinde inducatur, ut, ſi quae ſtillae ex contignationibus 12
11Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. lacunariis.22Cod. ms. aſtulae.
185161LIBER VII. CAPUT III. tectis ceciderint, ſuſtineantur. Sin autem arundinis Graecae copia non
erit, de paludibus tenues colligantur, et mataxae tomice ad juſtam longi-
tudinem una craſſitudine alligationibus temperentur, dum ne plus inter
duos nodos alligationibus binos pedes diſtent, et hae ad aſſeres (uti ſu-
pra ſcriptum eſt) tomice religentur, cultellique lignei in eas configantur.
Cetera omnia, uti ſupra ſcriptum eſt, expediantur. Cameris diſpoſitis et
intextis, imum coelum earum trulliſſetur; deinde arena dirigatur; poſtea
aut creta, aut marmore poliatur. Cum camerae politae fuerint, ſub eas
coronae ſunt ſubjiciendae, eaeque quam maxime tenues et ſubtiles opor-
tere ſieri videntur; cum enim grandes ſunt, pondere deducuntur, nec
poſſunt ſe ſuſtinere: in hisque minime gypſum debet admiſceri; ſed ex-
creto marmore uno tenore perduci, uti ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inareſcere. Etiamque cavendae ſunt in cameris priſco-
rum diſpoſitiones, quod earum planitiae coronarum gravi pondere im-
pendentes, ſunt periculoſae. Coronarum autem aliae ſunt purae, aliae
caelatae. Conclavibus, aut ubi ignis aut plura lumina ſunt ponenda, pu-
rae ſieri debent, ut eae facilius extergeantur: In aeſtivis et exedris, ubi
minime fumus eſt, nec fuligo poteſt nocere, ibi caelatae ſunt faciendae;
ſemper enim album opus propter ſuperbiam candoris non modo ex pro-
priis ſed etiam ex alienis aediſiciis concipit fumum. Coronis explicatis
parietes quam aſperrime trulliſſentur; poſtea autem ſupra trulliſſatione
ſubareſcente deformentur directiones arenati, ut longitudines ad regulam
et lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam reſponden-
tes exigantur; namque ſic emendata tectoriorum in picturis erit ſpe-
cies: Subareſcente iterum, ac tertio inducatur. Ita quo fundatior erit
ex arenato directura, eo firmior erit ad vetuſtatem ſoliditas tectorii. Cum
ab arena praeter trulliſſationem non minus tribus coriis fuerit deſorma-
1
11Cod. ms. et E. S. excepto.
186162M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tum, tunc e marmoreo grano directiones ſunt ſubigendae, dum ita materies temperetur, uti cum ſubigitur non haereat ad rutrum, ſed pu-
rum ferrum e mortario liberetur. Grano inducto et inareſcente, alterum corium mediocre dirigatur. Id cum ſubactum fuerit, et bene fricatum,
ſubtilius inducatur. Ita cum tribus coriis arenae, et item marmoris, ſo-
lidati parietes fuerint, neque rimas, neque aliud vitium in ſe recipere
poterunt. Sed et baculorum ſubactionibus fundatae ſoliditates, marmo-
risque grano firmo levigatae, coloribus cum politionibus inductis ni- tidos expriment ſplendores. Colores autem, udo tectorio cum diligenter
ſunt inducti, ideo non remittunt, ſed ſunt perpetuo permanentes, quod
calx, in fornacibus excocto liquore, et facta raritatibus evanida, jejunitate
coacta corripit in ſe, quae res forte eam contigerunt, mixtionibusque ex
aliis poteſtatibus collatis ſeminibus ſeu principiis, una ſolideſcendo in
quibuscunque membris eſt formata, cum fit arida, redigitur, uti ſui gene-
ris proprias videatur habere qualitates. Itaque tectoria quae recte ſunt
facta, neque vetuſtatibus fiunt horrida, neque cum extergentur, remittunt
colores; niſi ſi parum diligenter, et in arido fuerint inducti. Cum ergo
ita in parietibus tectoria facta fuerint (uti ſupra ſcriptum eſt) et ſirmita-
tem, et ſplendorem, et ad vetuſtatem permanentem virtutem poterunt
habere. Cum vero unum corium arenae, et unum minuti marmoris erit
inductum, tenuitas ejus minus valendo faciliter rumpitur, nec ſplendo-
rem politionibus propter imbecillitatem craſſitudinis proprium obtinebit.
Quemadmodum enim ſpeculum argenteum tenui lamella ductum incer-
tos, et ſine viribus habet remiſſiores ſplendores, quod autem e ſolida tem-
peratura fuerit factum, recipiens in ſe firmis viribus politionem, fulgen-
123
11Cod. ms. et E. S. e marmore grandi.22Cod. ms. et E. S. grandi.33Alias candore.
187163LIBER VII. CAPUT IV. tes in aſpectu, certasque conſiderantibus imagines reddit. Sic tectoria,
quae ex tenui ſunt ducta materia, non modo fiunt rimoſa, ſed etiam ce-
leriter evaneſcunt. Quae autem fundata arenationis et marmoris ſolidi-
tate ſunt craſſitudine ſpiſſa, cum ſunt politionibus crebris ſubacta, non
modo ſiunt nitentia, ſed etiam imagines expreſſas aſpicientibus ex eo
opere remittunt. Graecorum vero tectores non ſolum his rationibus
utendo faciunt opera ſirma, ſed etiam mortario collocato, calce et arena
ibi confuſa, decuria hominum inducta ligneis vectibus pinſant materiam,
et ita ad certamen ſubacta tunc utuntur. Itaque veteribus parietibus
nonnulli cruſtas excidentes pro abacis utuntur; ipſaque tectoria abaco-
rum, et ſpeculorum diviſionibus, circa ſe prominentes habent expreſſio-
nes. Sin autem in cratitiis tectoria erunt facienda, quibus neceſſe eſt in
arrectariis et transverſariis rimas fieri (ideo quod luto cum liniuntur
neceſſario turgeſcunt recipientes humorem; cum autem areſcunt exte- nuati in tectoriis faciunt rimas) id ut non fiat, haec erit ratio. Cum
paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in eo opere cannae clavis muſca-
riis perpetuae figantur: deinde iterum luto inducto ſi priores transverſa-
riis arundinibus fixae ſunt, ſecundae erectis figantur, et ita (uti ſupra
ſcriptum eſt) arenatum, et marmor, et omne tectorium inducatur. Ita
cannarum duplex in parietibus ordinibus transverſis, fixa perpetuitas, nec ſegmina, nec rimam ullam fieri patietur.
CAPUT IV.
De politionibus in humidis locis; de ornatu politionis, et pavimento
Graecorum hibernaculorum.
Quibus rationibus ſiccis locis tectoria oporteat fieri, dixi, nunc quemad-
modum humidis locis politiones expediantur, ut permanere poſſint ſine
12
11Al. neceſſario recipiunt.22harundinibus, Cod. ms. Cod. Fran. et E. S.
188164M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA vitiis, exponam. Et primum conclavibus, quae plano pede fuerint, ab imo pavimento alte circiter pedibus tribus pro arenato teſta trulliſſetur,
et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab humore ne vitientur. Sin
autem aliquis paries perpetuos habuerit humores, paulum ab eo receda-
tur, et ſtruatur alter tenuis diſtans ab eo, quantum res patietur, et inter
duos parietes canalis ducatur inferior quam libramentum conclavis fuerit,
habens nares ad locum patentem. Item cum in altitudinem perſtructus
fuerit, relinquantur ſpiramenta; ſi enim non per nares humor et in imo,
et in ſummo habuerit exitus, non minus in nova ſtructura ſe diſſipabit.
His perfectis paries teſta trulliſſetur, et dirigatur, et tunc tectorio poliatur.
Si autem locus non patietur ſtructuram fieri, canales ſiant et nares ex-
eant ad locum patentem. Deinde tegulae bipedales ex una parte ſupra
marginem canalis imponantur, ex altera parte beſſalibus laterculis pilae
ſubſtruantur, in quibus duarum tegularum anguli ſedere poſſint; et ita a
pariete eae diſtent, ut ne plus pateant palmum; deinde inſuper erectae
hamatae tegulae ab imo ad ſummum parietem ſigantur, quarum interio-
res partes curioſius picentur, ut ab ſe reſpuant liquorem; item in imo et
in ſummo ſupra cameram habeant ſpiramenta. Tum autem calce ex
aqua liquida dealbentur, uti trulliſſationem teſtaceam non reſpuant; nam-
que propter jejunitatem, quae eſt a ſornacibus excocta, trulliſſationem
non poſſunt recipere, nec ſuſtinere, niſi calx ſubjecta utrasque res inter
ſe conglutinet, et cogat coire. Trulliſſatione inducta pro arenato teſta
dirigatur, et cetera omnia (uti ſupra ſcripta ſunt in tectoriorum rationi-
bus) perſiciantur. Ipſi autem politionis eorum ornatus proprias debent
habere decoris rationes, uti et ex locis aptas, et ex generum diſcrimini-
bus non alienas habeant dignitates. Tricliniis hibernis non eſt utilis 12
11Cod. ms. et E. S. in imo.22Sic Cod. ms. et E. S. Vnlgo inſeur haec.
189165LIBER VII. CAPUT V. compoſitio, nec megalographia , nec camerarum coronario opere ſubti- lis ornatus, quod ea et ab ignis fumo, et ab luminum crebris fuliginibus
corrumpuntur. In his vero ſupra podia, abaci ex atramento ſunt ſubi-
gendi et poliendi cuneis ſilaceis, ſeu miniaceis interpoſitis. Cum expli-
catae fuerint camerae purae, et politae, etiam pavimentorum non erit
diſplicens (ſi quis animadvertere voluerit) Graecorum hibernaculorum
uſus, qui minime ſumptuoſus eſt, ſed utilis apparatus. Foditur enim in-
tra libramentum triclinii altitudo circiter pedum binum, et ſolo fiſtucato
inducitur aut rudus, aut teſtaceum pavimentum ita faſtigatum, ut in ca-
nali habeat nares. Deinde congeſtis, et ſpiſſe calcatis carbonibus indu-
citur ex ſabulone, et calce, et favilla mixta materies, craſſitudine ſemi-
pedali ad regulam et libellam, et ſummo libramento cote deſpumato red-
ditur ſpecies nigri pavimenti. Ita conviviis eorum et quod poculis et
ſputiſmatis effunditur, ſimul atque cadit, ſicceſcit, quique verſantur ibi
miniſtrantes, et ſi nudis pedibus fuerint, non recipiunt frigus ab ejusmo-
di genere pavimenti.
CAPUT V.
De ratione pingendi in aediſiciis.
Ceteris conclavibus, id eſt vernis, autumnalibus, aeſtivis, etiam atriis, et
periſtyliis, conſtitutae ſunt ab antiquis ex certis rebus certae rationes pi-
cturarum. Namque pictura imago fit ejus quod eſt, ſeu poteſt eſſe, uti
hominis, aedificii, navis, reliquarumque rerum, e quarum formis cer- tisque corporum finibus ſigurata ſimilitudine ſumuntur exempla. Ex eo
antiqui, qui initia expolitionibus inſtituerunt, imitati ſunt primum cruſta-
12
11Cod. ms. et E. S. melographia. Cod. Fran. melophia.22Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. e quibus ſormis certisque corporibus ſigurata. —
190166M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA rum marmorearum varietates, et collocationes: deinde coronarum, et ſila-
ceorum , miniaceorumque cuneorum inter ſe varias diſtributiones: poſt- ea ingreſſi ſunt, ut etiam aediſiciorum ſiguras, columnarumque et faſti-
giorum eminentes projecturas imitarentur: patentibus autem locis, uti
exedris, propter amplitudinem parietum, ſcenarum frontes tragico more,
aut comico, ſeu ſatyrico deſignarent: ambulationes vero propter ſpatia
longitudinis, varietatibus topiorum ornarent ab certis locorum proprieta-
tibus imagines exprimentes; pinguntur enim portus, promontoria, littora,
flumina, fontes, euripi, fana, luci, montes, pecora, paſtores; nonnullis locis
item ſignorum megalographiam habentem deorum ſimulacra, ſeu fabula-
rum diſpoſitas explicationes, non minus Trojanas pugnas, ſeu Ulyſſis er-
rationes, per topia ceteraque, quae ſunt eorum ſimilibus rationibus, ab
rerum natura procreata. Sed haec quae a veteribus ex veris rebus exem-
pla ſumebantur, nunc iniquis moribus improbantur. Nam pinguntur te-
ctoriis monſtra potius, quam ex rebus finitis imagines certae. Pro co-
lumnis enim ſtatuuntur calami, pro faſtigiis harpaginetuli ſtriati cum criſ-
pis foliis, et volutis; Item candelabra aedicularum ſuſtinentia ſiguras,
ſupra faſtigia earum ſurgentes ex radicibus cum volutis coliculi teneri
plures, habentes in ſe ſine ratione ſedentia ſigilla: non minus etiam ex
coliculis flores dimidiata habentes ex ſe exeuntia ſigilla, alia humanis,
alia beſtiarum capitibus ſimilia. Haec autem nec ſunt, nec fieri poſſunt,
nec ſuerunt. Ergo ita novi mores coegerunt, uti inertia mali judices
conniveant artium virtutes. Quemadmodum enim poteſt calamus vere
ſuſtinere tectum, aut candelabrum aediculas et ornamenta faſtigii, ſeu coliculus tam tenuis et mollis, ſuſtinere ſedens ſigillum, aut de radicibus,
123
11Cod. ms. et E. S. ſiliculorum cuneorum.22Forma III. IV. V.33aediculas non legitur in Cod. ms., nec in E. S.
191167LIBER VII. CAPUT V. et coliculis ex parte flores dimidiataque ſigilla procreari? At haec falſa
videntes homines non reprehendunt, ſed delectantur, neque animadver-
tunt ſi quid eorum ſieri poteſt nec ne. Judiciis autem inſirmis obſcuratae
mentes non valent probare, quod poteſt eſſe cum auctoritate, et ratione
decoris. Neque enim picturae probari debent, quae non ſunt ſimiles ve-
ritati: nec ſi factae ſunt elegantes ab arte, ideo de his ſtatim debent re-
pente judicari, niſi argumentationis certas habuerint rationes ſine offen-
ſionibus explicatas. Etenim etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus
eleganti manu ſinxiſſet ſcenam in minuſculo theatro, quod έχχλησιαςήήιον
apud eos vocitatur, in eaque feciſſet pro columnis ſigna, Gentaurosque
ſuſtinentes epiſtylia, tholorum rotunda tecta, faſtigiorum prominentes verſuras, coronasque capitibus leoninis ornatas, quae omnia ſtillicidiorum
e tectis habent rationem; praeterea ſupra eam nihilominus epiſcenium
in qua, tholi, pronai, ſemifaſtigia, omnisque tecti varius picturis fuerat
ornatus: itaque cum aſpectus ejus ſcenae propter aſperitatem eblandire-
tur omnium viſus, et jam id opus probare fuiſſent parati, tum Licinius
mathematicus prodiit, et ait: Alabandeos ſatis acutos ad omnes res civi-
les haberi, ſed propter non magnum vitium indecentiae inſipientes eos
eſſe judicatos, quod in gymnaſio eorum quae ſunt ſtatuae, omnes ſunt
cauſas agentes, in ſoro autem diſcos tenentes, aut currentes, ſeu pila lu-
dentes. Ita indecens inter locorum proprietates ſtatus ſignorum, publice
civitati vitium exiſtimationis adjecit. Videamus item nunc ne Apaturii
ſcena efficiat et nos Alabandeos, aut Abderitas. Quis enim veſtrum do-
mos ſupra tegularum tecta poteſt habere, aut columnas, ſeu faſtigiorum
explicationes? Haec enim ſupra contignationes ponuntur non ſupra te-
gularum tecta. Si ergo quae non poſſunt in veritate rationem habere
facti, in picturis probaverimus, accedemus et nos his civitatibus, quae
1
11Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. pholumorum;
192168M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA propter haec vitia inſipientes ſunt judicatae. Itaque Apaturius contra re-
ſpondere non eſt auſus; ſed ſuſtulit ſcenam, et ad rationem veritatis com-
mutatam, poſtea correctam approbavit. Utinam dii immortales feciſſent,
ut Licinius reviviſceret, et corrigeret hanc amentiam, tectoriorumque er-
rantia inſtituta! Sed quare vincat veritatem ratio falſa, non erit alienum
exponere. Quod enim antiqui inſumentes laborem, et induſtriam probare
contendebant artibus, id nunc coloribus, et eorum eleganti ſpecie conſe-
quuntur, et quam ſubtilitas artificis adjiciebat operibus auctoritatem, nunc
dominicus ſumptus efficit ne deſideretur. Quis enim antiquorum non
uti medicamento minio parce videtur uſus eſſe? At nunc paſſim plerum-
que toti parietes inducuntur. Accedit huc chryſocolla, oſtrum, armenium;
haec vero cum inducuntur, etſi non ab arte ſunt poſita, fulgentes tamen
oculorum reddunt viſus: et ideo quod pretioſa ſunt, legibus excipiuntur,
ut ab domino, non a redemptore repraeſententur. Quae commonefacere
potui; ut ab errore diſcedatur, in opere tectorio ſatis expoſui. Nunc de
apparationibus, ut ſuccurrere potuerint, dicam, et primum, quoniam de
calce initio eſt dictum, nunc de marmore dicendum reſtat.
CAPUT VI.
De marmore quomodo paretur ad tectoria.
Marmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur; ſed quibus-
dam locis glebae (ut ſalis) micas perlucidas habentes, naſcuntur, quae
contuſae et molitae praeſtant tectoriis et coronariis operibus utilita- tem. Quibus autem locis hae copiae non ſunt caementa marmorea, ſive
aſſilae dicuntur, quae marmorarii ex operibus dejiciunt, pilis ferreis 123
11Cod. ms. ponam.22In Cod. ms. et E. S. tectoriis et coronariis non leguntur.33Pilis ferreis in Cod. ms., Cod. Fran. et in E. S. non leguntur.
193169LIBER VII. CAPUT VII. contunduntur, cribrisque excernuntur. Eae autem excretae tribus ge- neribus ſeponuntur, et quae pars grandior fuerit, quemadmodum ſupra
ſcriptum eſt, arenato primum cum calce inducitur, deinde ſequens ac
tertia, quae ſubtilior fuerit. Quibus inductis et diligenti tectoriorum
fricatione levigatis, de coloribus ratio habeatur, uti in his perlucentes ex-
primant ſplendores, quorum haec erit differentia et apparatio.
CAPUT VII.
De nativis coloribus.
Colores alii ſunt qui per ſe certis locis procreantur, et inde fodiuntur:
nonnulli ex aliis rebus tractationibus aut mixtionibus ſeu temperaturis
compoſiti perſiciuntur, uti praeſtent eandem in operibus utilitatem. Pri-
mum autem exponemus quae per ſe naſcentia fodiuntur. Uti quod graece
{ῶ’}χρα dicitur. Haec vero multis locis (ut etiam in Italia) invenitur, ſed
quae fuerat optima Attica, ideo nunc non habetur, quod Athenis argenti
fodinae cum habuerint familias, tunc ſpecus ſub terra fodiebantur ad ar-
gentum inveniendum, cum ibi vena ſorte inveniretur, nihilominus uti ar-
gentum perſequebantur. Itaque antiqui egregia copia ſilis ad politionem
operum ſunt uſi.
Item rubricae copioſe multis locis eximuntur, ſed optimae pau-
cis, uti Ponto Sinope, et Aegypto, in Hiſpania Balearibus, non minus
etiam Lemno, cujus inſulae vectigalia Athenienſibus, ſenatus populusque
Romanus conceſſit fruenda.
Paraetonium vero ex ipſis locis unde foditur habet nomen. Eadem
ratione Melinum, quod ejus vis metalli inſulae Cycladi Melo dicitur
eſſe.
1
11Reliqua hujus capitis verba deſiderantur et in Codicibus Guelf. et Fran. et in E. S.
qui libri omnino usque ad ſinem capitis noni conſuſione repleti ſunt.
194170M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
Creta viridis item pluribus locis naſcitur, ſed optima Smyrnae.
Hanc autem Graeci ρεσδότιον vocant, quod Theodotus nomine fuerat, cujus
in fundo id genus cretae primum eſt inventum.
Auripigmentum quod {μ’}ρσὲνιχον graece dicitur foditur Ponto. San-
daraca item pluribus locis, ſed optima Ponto, proxime flumen Hypanim
habet metallum. Aliis locis, ut inter Magneſiae et Epheſi ſines, ſunt loca
unde effoditur parata, quam nec molere, nec cernere opus eſt, ſed ſic eſt
ſubtilis, quemadmodum ſi qua eſt manu contuſa et ſubcreta.
CAPUT VIII.
De Minio et Argento vivo.
Ingrediar nunc minii rationes explicare. Id autem agris Epheſiorum
Cilbianis primum memoratur eſſe inventum, cujus et res et ratio ſatis magnas habet admirationes. Foditur enim gleba, (quae anthrax dicitur an-
tequam tractationibus ad minium perveniat), vena uti ferreo magis ſub-
rufo colore, habens circa ſe rubrum pulverem. Cum id foditur, ex pla-
gis ferramentorum crebras emittit lacrimas argenti vivi, quae a foſſoribus
ſtatim colliguntur. Hae glebae cum collectae ſunt in officinam propter
humoris plenitatem cojiciuntur in fornacem, ut interareſcant: et is qui
ex his ab ignis vapore fumus ſuſcitatur, cum reſedit in ſolum furni, in-
venitur eſſe argentum vivum. Exemptis glebis guttae eae quae reſide-
bunt, propter brevitates non poſſunt colligi, ſed in vas aquae converrun-
tur, et ibi inter ſe congruunt, et una confunduntur. Eae autem, cum ſint
quatuor ſextariorum menſurae, cum expenduntur inveniuntur eſſe pondo
centum. Cum in aliquo vaſe eſt confuſum, ſi ſupra id lapidis centenarii
pondus imponatur, natat in ſummo neque eum liquorem poteſt onere ſuo
premere nec elidere, nec diſſipare: centenario ſublato ſi ibi auri ſcrupu-
1
11Paſſim Clivianis.
195171LIBER VII. CAPUT IX. lum imponatur non natabit, ſed ad imum per ſe deprimetur. Ita non
amplitudine ponderis, ſed genere ſingularum rerum gravitatem eſſe non eſt
negandum. Id autem multis rebus eſt ad uſum expeditum. Neque enim
argentum, neque aes ſine eo poteſt recte inaurari. Cumque in veſte in-
textum eſt aurum, eaque veſtis contrita propter vetuſtatem uſum non ha-
beat honeſtum, panni in ſictilibus vaſis impoſiti ſupra ignem comburun-
tur: Is cinis conjicitur in aquam, et additur ei argentum vivum: Id
autem omnes micas auri corripit in ſe, et cogit ſecum coire, aqua defuſa
cum id in pannum infunditur, et ibi manibus premitur, argentum per
panni raritates propter liquorem extra labitur, aurum compreſſione co-
actum intra purum invenitur.
CAPUT IX.
De Minii temperatura.
Revertar nunc ad Minii temperaturam. Ipſae enim glebae cum ſunt
aridae pilis ferreis contunduntur et moluntur, et lotionibus et cocturis
crebris relictis ſtercoribus , efficitur ut adveniant colores. Cum ergo haec emiſſa erunt, tunc minium propter argenti vivi relictionem, quas in
ſe naturales habuerat virtutes relinquit et efficitur tenera natura et viri-
bus imbecilla. Itaque cum eſt in expolitionibus conclavium tectoriis in-
ductum, permanet ſine vitiis ſuo colore. Apertis vero, id eſt periſtyliis,
aut exedris, aut ceteris ejusmodi locis, quo ſol et luna poſſit ſplendores
et radios immittere, cum ab iis locus tangitur, vitiatur, et amiſſa virtute
coloris, denigratur. Itaque cum et alii multi, tum etiam Faberius ſcriba
cum in Aventino voluiſſet habere domum eleganter expolitam, periſty-
liis parietes omnes induxit minio, qui poſt dies triginta facti ſunt 12
11Sic Cod. ms. et E. S. alibi verba relictis ſtercoribus non leguntur.22Sic Cod. ms. et E. S. Al. periſtylis.
196172M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA venuſto varioque colore. Itaque primo locavit inducendos alios colores.
At ſi quis ſubtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam ſuum colo-
rem retinere: cum paries expolitus et aridus fuerit, tunc ceram Punicam
igni liquefactam, paulo oleo temperatam, ſeta inducat: Deinde poſtea
carbonibus in ferreo vaſe compoſitis eam ceram apprime cum pariete ca-
lefaciundo ſudare cogat, fiatque ut peraequetur: Deinde cum candela
linteisque puris ſubigat, uti ſigna marmorea nuda curantur. Haec autem
χα{ῦ}σις Graece dicitur. Ita obſtans cerae Punicae lorica non patitur nec lunae ſplendorem, nec ſolis radios lambendo eripere ex his politioni-
bus colorem. Quae autem in Epheſiorum metallis fuerunt officinae, nunc
trajectae ſunt ideo Romam, quod id genus venae poſtea eſt inventum Hiſ-
paniae regionibus, ex quarum metallis glebae portantur, et per publica-
nos Romae curantur. Eae autem officinae ſunt inter aedem Florae et
Quirini. Vitiatur minium admixta calce. Itaque ſi quis velit experiri
id ſine vitio eſſe, ſic erit faciundum. Ferrea lamna ſumatur, in ea mi-
nium imponatur, ad ignem collocetur donec lamna candeſcat: cum e can-
dore color immutatus fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igne, et ſi
refrigeratum reſtituatur in priſtinum colorem, ſine vitio ſe eſſe probabit.
Sin autem permanſerit nigro colore ſigniſicabit ſe eſſe vitiatum. Quae
ſuccurrere potuerunt mihi de Minio, dixi.
Chryſocolla apportatur a Macedonia, foditur autem ex his locis
qui ſunt proximi aerariis metallis. Minium et Indicum, nominibus ipſis
indicatur, quibus in locis procreantur.
CAPUT X.
De coloribus qui arte fiunt; de atramento.
Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus tractationum temperaturis
commutata recipiunt colorum proprietates. Et primum exponam de atra-
1
11Cod. ms. E. S. et Cod. Fran. Gnoſis.
197173LIBER VII. CAPUT XI. mento, cujus uſus in operibus magnas habet neceſſitates, ut ſint notae
quemadmodum praeparentur certis rationibus artiſiciorum ad id tempe-
raturae. Namque aedificatur locus, uti laconicum, et expolitur marmore
ſubtiliter, et levigatur. Ante id fit fornacula habens in laconicum nares,
et ejus praefurnium magna diligentia comprimitur, ne flamma extra diſſi-
petur. In fornace reſina collocatur. Hanc autem ignis poteſtas urendo
cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem. Quae circa parie-
tem et camerae curvaturam adhaereſcit, inde collecta partim componitur
ex gummi ſubacto ad uſum atramenti librarii, reliqua tectores glutinum
admiſcentes in parietibus utuntur. Si autem hae copiae non fuerint pa-
ratae, ita neceſſitatibus erit adminiſtrandum, ne expectatione morae res re-
tineantur. Sarmenta aut taedae ſchidiae, comburantur; cum erunt carbo-
nes extinguantur. Deinde in mortario cum glutino terantur: ita erit atra-
mentum tectoribus non invenuſtum. Non minus ſi fex vini arefacta et
cocta in fornace fuerit, et ea contrita cum glutino in opere inducetur,
perquam atramenti ſuavem efficiet colorem; et quo magis ex meliore vino parabitur, non modo atramenti, ſed etiam indici colorem dabit imitari.
CAPUT XI.
De caeruleo et uſta.
Caerulei temperationes Alexandriae primum ſunt inventae; poſtea item
Veſtorius Puteolis inſtituit faciundum. Ratio autem ejus cum iis rebus,
e quibus eſt inventa, ſatis habet admirationis. Arena enim cum nitri
flore conteritur adeo ſubtiliter, ut efficiatur quemadmodum farina, et aeri
cyprio limis craſſis (ut ſcobis) facto immixta conſpergitur, ut conglome-
retur. Deinde pilae manibus verſando efficiuntur, et ita colligantur ut
inareſcant. Eae aridae componuntur in urceo fictili, urceus in fornace
1
11Cod. ms. E. S. et Cod. Fr. ſuperque.
198174M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ponitur; ita aes, et ea arena ab ignis vehementia conferveſcendo cum co-
aruerint, inter fe dando, et accipiendo ſudores, a proprietatibus diſcedunt,
ſuisque rebus per ignis vehementiam conſectis caeruleo rediguntur colore.
Uſta vero, quae ſatis habet utilitatis in operibus tectoriis, ſic tem-
peratur. Gleba ſilis boni coquitur, ut ſit in igne candens, ea autem ace-
to extinguitur, et efficitur purpureo colore.
CAPUT XII.
De ceruſſa, aerugine et ſandaraca.
De ceruſſa, aerugineque, quam noſtri aerucam vocant, non eſt alienum
quemadmodum comparetur dicere; Rhodii enim in doliis ſarmenta com-
ponentes acetum ſuffundunt, et ſupra ſarmenta plumbeas maſſas collocant;
deinde dolia operculis obturant ne ſpiramentum obturatum emittat ; poſt certum tempus aperientes inveniunt e maſſis plumbeis ceruſſam. Ea-
dem ratione lamellas aereas collocantes efficiunt aeruginem quae aeruca
appellatur.
Ceruſſa vero cum in fornace coquitur, mutato colore ad ignis in-
cendium efficitur ſandaraca. Id autem incendio facto ex caſu didicerunt
homines, et ea multo meliorem uſum praeſtat quam quae de metallis per
ſe nata foditur.
CAPUT XIII.
De oſtro.
Incipiam nunc de oſtro dicere, quod et cariſſimam, et excellentiſſimam
habet praeter hos colores aſpectus ſuavitatem. Id autem excipitur ex
conchylio marino, e quo purpura inficitur cujus non minores ſunt quam
1
11Sic Cod. Guelf. et Fran. Al. obturata emittant.
199175LIBER VII. CAPUT XIV. celerarum naturae rerum conſiderantibus admirationes; quod habet non
in omnibus locis quibus naſcitur unius generis colorem, ſed ſolis curſu
naturaliter temperatur. Itaque quod legitur Ponto et Galatia , quod hae regiones ſunt proximae ad ſeptentrionem, eſt atrum: progredientibus
inter ſeptentrionem et occidentem invenitur lividum: quod autem legitur
ad aequinoctialem orientem et occidentem, invenitur violaceo colore:
quod vero meridianis regionibus excipitur, rubra procreatur poteſtate;
et ideo hoc rubrum Rhodo etiam inſula creatur, ceterisque ejusmodi re-
gionibus, quae proximae ſunt ſolis curſui. Ea conchylia cum ſunt lecta,
ferramentis circa ſcinduntur, e quibus plagis purpurea ſanies, uti lacrima
profluens excuſſa in mortariis, terendo comparatur: et quod ex concha-
rum marinarum teſtis eximitur ideo oſtrum eſt vocitatum. Id autem
propter ſalſuginem cito fit ſiticuloſum, niſi mel habeat circumfuſum.
CAPUT XIV.
De infectivis.
Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice, et hyſgino,
non minus et ex floribus alii colores. Itaque tinctores cum volunt ſil
Atticum imitari, violam aridam conjicientes in vas cum aqua conferveſ-
cere faciunt ad ignem; deinde cum eſt temperatum conjiciunt in linte-
um, et inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex vio-
lis coloratam, et ex ea eretriam infundentes et eam terentes, efficiunt ſilis Attici colorem. Eadem ratione vaccinium temperantes, et lac miſ-
centes, purpuram faciunt elegantem. Item qui non poſſunt chryſocolla
propter caritatem uti, herba quae lutea appellatur caeruleum 123
11Sic Iego cum Fea. Al. Gallia.22Cod. ms. et E. S. eretam.33Al. luteum.
200176M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA L. VII. C. XIV. et utuntur viridiſſimo colore, Haec autem infectiva appellantur. Item
propter inopiam coloris Indici, cretam Selinuſiam , aut anulariam, vi- trumque quod Graeci iſatin appellant inficientes, imitationem faciunt Indici coloris. Quibus rationibus et rebus expolitionum firmitates , quibusque decoras oporteat fieri picturas; item quas habeant omnes co-
lores in ſe poteſtates, ut mihi ſuccurrere potuit in hoc libro perſcripſi.
Itaque omnes aedificationum perfectiones, quam habere debeant opportu-
nitatem ratiocinationibus ſeptem voluminibus ſunt finitae. In ſequenti
autem de aqua, ſi quibus locis non fuerit, quemadmodum inveniatur, et
qua ratione ducatur , quibusque rebus, ſi erit ſalubris et idonea pro- betur, explicabo.
1234
11Cod. ms. ſiniſiam. Cod. Fran. ſyniſiam. E. S. ſimiſiam.22Sic cum Ortiz. Al. hyalon. Codices Guelf. et Fran. inſallim. E. S. inſalim.33Al. ad diſpoſitionem firmitatis.44Cod. ms. et E. S. inducatur.
201177
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER OCTAVUS.
PRAEFATIO.
De ſeptem ſapientibus Thales Mileſius omnium rerum principium
aquam eſt profeſſus; Heraclitus ignem; Magorum ſacerdotes aquam et
ignem; Euripides auditor Anaxagorae, quem philoſophum Athenienſes
ſcenicum appellaverunt, aera et terram, eamque ex coeleſtium imbrium
conceptionibus inſeminatam, ſetus gentium et omnium animalium in
mundo procreaviſſe, et quae ex ea eſſent prognata cum diſſolverentur,
temporum neceſſitate, coacta, in eandem redire, quaeque de aere naſce-
rentur item in coeli regiones reverti neque interitiones recipere, ſed diſ-
ſolutione mutata, in eandem recidere, in qua aute ſuerant, proprietatem,
Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmus, aliique phyſici et philoſophi
haec principia quatuor eſſe propoſuerunt, aerem, ignem, aquam, terram,
eorumque inter ſe cohaerentiam naturali ſiguratione ex generum 1
11Sic cum Galiani. Al. cohaerentes. Cod. ms. cohaerentia.
202178M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA criminibus eſſicere qualitates. Animadvertimus vero non ſolum naſcentia
ex his eſſe procreata, ſed etiam res omnes non ali ſine eorum poteſtate
neque creſcere, nec tueri. Namque corpora ſine ſpiritu redundanti non
poſſunt habere vitam, niſi aer inſluens cum incremento ſecerit auctus et
remiſſiones continenter. Caloris vero ſi non ſuerit in corpore juſta com-
paratio, non erit ſpiritus animalis, neque erectio ſirma, cibique vires non
poterunt habere concoctionis temperaturam. Item ſi non terreſtri cibo
membra corporis alantur, deſicientur, et ita a terreni principii mixtione
erunt deſerta. Animalia vero ſi ſuerint ſine humoris poteſtate exſangui-
nata et exucta a principiorum liquore interareſcent. Igitur divina mens,
quae proprie neceſſaria eſſent gentibus non conſtituit difficilia et cara,
uti ſunt margaritae, aurum, argentum, ceteraque, quae nec corpus nec
natura deſiderat: ſed ſine quibus mortalium vita non poteſt eſſe tuta, ef-
fudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his ſi quid ſorte
deſit in corpore ſpiritus, ad reſtituendum aer aſſignatus, id praeſtat: Ap-
paratus autem ad auxilia caloris, ſolis impetus et ignis inventus, tutiorem
eſſicit vitam: Item terrenus fructus eſcarum praeſtans copias, ſuperva-
cuis deſiderationibus alit et nutrit animalia paſcendo continenter: Aqua
vero non ſolum potus, ſed inſinitas uſui praebendo neceſſitates, gratas
(quod eſt gratuita) praeſtat utilitates. Ex eo etiam qui ſacerdotia gerunt
moribus Aegyptiorum, oſtendunt omnes res e liquoris poteſtate conſiſte-
re: itaque cum hydriam tegunt , quae ad templum aedemque caſta re- ligione refertur, tunc in terra procumbentes, manibus ad coelum ſubla-
tis, de inventione ejus gratias agunt divinae benignitati .
12
11Sio cum Fea. tegunt non legitur in Cod. ms., nec in Ed. Sulp. Legitur omnino
ſic: Itaque cum hydria quae ad templum — — ſublatis inventionibus gratias agunt divinae
benignitati.22Vulgo: inventionibus etc. benignitatis.
203179LIBER VIII. CAPUT I.
CAPUT I.
De aquae inventionibus.
Cum ergo et a phyſicis et a philoſophis et ab ſacerdotibus judicetur ex
poteſtate aquae omnes res conſtare, putavi, quoniam in prioribus ſeptem
voluminibus rationes aediſiciorum ſunt expoſitae, in hoc oportere de in-
ventionibus aquae, quasque habeat in locorum proprietatibus virtutes,
quibusque rationibus ducatur et quemadmodum item ea probetur, ſcri- bere. Eſt enim maxime neceſſaria et ad vitam, et ad delectationes, et ad
uſum quotidianum. Ea autem facilior erit, ſi ſontes erunt aperti et ſlu-
entes. Sin autem non proſluent quaerenda ſub terra ſunt capita et col-
ligenda, quae ſic erunt experiunda: uti procumbatur in dentes, antequam
ſol exortus ſuerit, in locis quibus erit quaerendum, et in terra mento
collocato et ſulto proſpiciantur eae regiones. Sic enim non errabit ex-
celſius quam oporteat viſus, cum erit immotum mentum; ſed libratam altitudinem in regionibus certa ſinitione deſignabit. Tunc in quibus lo-
cis videbuntur humores ſe concriſpantes et in aera ſurgentes, ibi ſodia-
tur; non enim in ſicco loco hoc ſignum poteſt ſieri. Item animadver-
tendum eſt quaerentibus aquam, quo genere ſint loca; certa enim ſunt in
quibus naſcitur. In creta tenuis et exilis et non alta eſt copia; ea erit
non optimo ſapore. Item ſabulone ſoluto tenuis, ſed ſi inſerioribus locis
invenietur; ea erit limoſa et inſuavis. In terra autem nigra ſudores et
ſtillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis tempeſtatibus collectae in
ſpiſſis et ſolidis locis ſubſidunt; eae habent optimum ſaporem. Glarea
vero mediocres et non certae venae reperiuntur; eae quoque egregia ſunt
ſuavitate. Item ſabulone maſculo, arenaque et carbunculo certiores, et
12
11Cod. ms. et E. S. inter ea.22Vulgo inſeritur ad.
204180M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ſtabiliores ſunt copiae; eaeque ſunt bono ſapore Rubro ſaxo et copioſae
et bonae, ſi non per intervenia dilabantur et liqueſcant. Sub radicibus
autem montium et in ſaxis ſilicibus, uberiores et aſſuentiores; eaeque
ſrigidiores ſunt et ſalubriores. Campeſtribus autem ſontibus ſalſae, gra-
ves, tepidae, non ſuaves, niſi quae ex montibus ſub terra ſubmanantes
erumpunt in medios campos, ibique arborum umbris contectae, prae- ſtant montanorum ſontium ſuavitatem. Signa autem quibus terrarum ge-
neribus ſuberunt aquae, praeter quod ſupra ſcriptum eſt, haec erunt: ſi
invenientur naſcentia, tenuis juncus, ſalix erratica, alnus, vitex, arundo,
hedera, aliaque quae ejusmodi ſunt, quae non poſſunt naſci nec ali per
ſe ſine humore. Solent autem eadem in lacunis nata eſſe, quae ſidentes
praeter reliquum agrum excipiunt aquam ex imbribus, et agris per hie-
mem, diutiusque propter capacitatem conſervant humorem, quibus non eſt
credendum. Sed quibus regionibus et terris, non lacunis, ea ſigna naſcun-
tur non ſata, ſed naturaliter per ſe creata, ibi eſt quaerenda. In quibus
locis eae non ſignificabuntur inventiones, ſic erunt experiundae: Fodiatur
quoquoverſus locus latus pedes tres, altus ne minus pedes quinque, in eoque
collocetur, circiter ſolis occaſum, ſcaphium aereum, aut plumbeum, aut
pelvis, ex his quod erit paratum, idque intrinſecus oleo ungatur, ponatur-
que inverſum, et ſumma ſoſſura operiatur arundinibus aut ſronde, ſupra
terra obruatur; tum poſtero die aperiatur, et ſi in vaſe ſtillae ſudoresque
erunt, is locus habebit aquam. Item ſi vas ex creta factum non coctum
in ea ſoſſione, eadem ratione opertum, poſitum ſuerit, ſi is locus aquam
habuerit, cum apertum ſuerit, vas humidum erit, et etiam diſſolvetur ab
humore. Vellusque lanae ſi collocatum erit in ea ſoſſura, in ſequenti
autem die de eo aqua expreſſa erit, ſigniſicabit eum locum habere co-
piam. Non minus ſi lucerna concinnata, oleique plena, et accenſa, in eo
1
11Sic Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. Al. et ubi ſunt.
205181LIBER VIII. CAPUT II. loco operta ſuerit collocata, et poſtero die non erit exuſta, ſed habuerit
reliquias olei et ellychnii, ipſaque humida invenietur, indicabit eum lo-
cum habere aquam, ideo quod omnis tepor ad ſe ducit humores. Item
in eo loco ignis ſi ſactus ſuerit, et percaleſacta terra et aduſta vaporem
nebuloſum ex ſe ſuſcitaverit, is locus habebit aquam. Cum haec ita erunt
pertentata, et quae ſupra ſcripta ſunt ſigna inventa, tum deprimendus eſt
puteus in eo loco, et ſi caput erit aquae inventum, plures ſunt circa ſo-
diendi, et per ſpecus in unum locum omnes conducendi. Haec autem
maxime in montibus et regionibus ſeptentrionalibus ſunt quaerenda, eo
quod in his et ſuaviora et ſalubriora, et copioſiora inveniuntur; averſi
enim ſunt ſolis curſui, et in his locis primum crebrae ſunt arbores et
ſilvoſae, ipſique montes ſuas habent umbras obſtantes, ut radii ſolis non
directi perveniant ad terram, nec poſſint humores exugere . Inter- valla quoque montium maxime recipiunt imbres, et propter ſilvarum
crebritatem, nives ibi ab umbris arborum et montium diutius conſervan-
tur; deinde liquatae per terrae venas percolantur, et ita perveniunt ad
inſimas montium radices, ex quibus proſluentes ſontium erumpunt ſluctus.
Campeſtribus autem locis contrario non poſſunt haberi copiae, quae et ſi
ſint non poſſunt habere ſalubritatem, quod ſolis vehemens impetus, prop-
ter nullam obſtantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens ex planitie
camporum humorem: et ſi quae ibi ſunt aquae apparentes, ex his, quod
eſt leviſſimum tenuiſſimumque, et ſubtili ſalubritate aer avocans diſſipat
in impetum coeli, quaeque graviſſimae duraeque et inſuaves ſunt partes,
eae in fontibus campeſtribus relinquuntur.
1
11Cod. ms. exurere.
206182M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
CAPUT II.
De aqua imbrium.
Itaque quae ex imbribus aqua colligitur ſalubriores habet virtutes, eo
quod eligitur ex omnibus fontibus leviſſimis ſubtilibusque tenuitatibus:
deinde per aeris exercitationem percolata tempeſtatibus liqueſcendo per-
venit ad terram. Etiamque non crebriter in campis conſluunt imbres,
ſed in montibus aut ad ipſos montes, ideo quod humores ex terra matu-
tino ſolis ortu moti, cum ſunt egreſſi in quamcunque partem coeli, ſunt
proclinati, trudunt aera, deinde cum ſunt moti propter vacuitatem loci,
poſt ſe recipiunt aeris ruentes undas. Aer autem cum ruit trudens quo-
cunque humorem praevium, ſpiritus et impetus et undas creſcentes ſacit
ventorum. A ventis autem quocunque ſeruntur, humores conglobati ex
fontibus et ſluminibus et paludibus et pelago, cum tepore ſolis contin-
guntur , exhauriuntur, et ita tolluntur in altitudinem nubes: eae de- inde cum aeris unda nitentes, cum perveniunt ad montes, ab eorum of-
fenſa, et procellis propter plenitatem et gravitatem, liqueſcendo diſper-
guntur, et ita diſſunduntur in terras. Vaporem autem et nebulas et hu-
mores ex terra naſci, haec videtur eſſicere ratio. quod ea habet in ſe et
calores ſervidos et ſpiritus immanes, reſrigerationesque et aquarum mag-
nam multitudinem. Ex eo cum refrigeratur noctu ventorum ſlatus ori-
untur per tenebras, et ab humidis locis egrediuntur in altitudinem nu-
bes, ſol oriens impetu tangit orbem terrae, tum aer ab ſole percaleſac-
tus cum roribus ex terra tollit humores. Licet et ex balneis exem-
plum capere: nullae enim camerae, quae ſunt caldariorum, ſupra ſe poſ-
ſunt habere ſontes, ſed coelum quod eſt ibi, ex praeſurniis ab ignis va-
pore percalefactum, corripit ex pavimentis aquam, et aufert ſecum in
1
11Cod. ms. E. S. et Cod. Fran. colligunt et exhauriunt et ita tollunt.
207183LIBER VIII. CAPUT II. camerarum curvaturas et eam ſuſtinet; ideo quod ſemper vapor calidus
in altitudinem ſe trudit, et primo non remittitur propter levitatem , ſi- mul autem plus humoris habet congeſtum, non poteſt ſuſtineri propter
gravitatem, ſed ſtillat ſupra lavantium capita. Ita quoque eadem ratio-
ne coeleſtis aer cum ab ſole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo
tollit humores et congregat ad nubes. Ita enim terra fervore tacta ejicit
humores, ut corpus hominis ex calore emittit ſudores. Indices autem
ſunt ejus rei venti, ex quibus qui a frigidiſſimis partibus veniuut procre-
ati ſeptentrio et aquilo, extenuatos ſiccitatibus in aere ſlatus ſpirant: Au-
ſter vero et reliqui, qui a ſolis curſu impetum ſaciunt, ſunt humidiſſimi,
et ſemper apportant imbres, quod percaleſacti ab regionibus ſervidis ad-
veniunt, et ex omnibus terris lambentes eripiunt humores, et ita eos
proſundunt ad ſeptentrionales regiones. Haec autem ſic ſieri teſtimo-
nio poſſunt eſſe capita ſluminum, quae orbe terrarum chorographiis pic-
ta, itemque ſcripta plurima maximaque inveniuntur egreſſa ab ſeptentri-
one. Primumque in India Ganges et Indus a Caucaſo monte oriuntur:
Syria, Tigris et Euphrates; Aſia, item Ponto Boryſthenes, Hypanis,
Tanais: Colchis, Phaſis: Gallia, Rhodanus: Belgica, Rhenus: citra Alpes,
Timavus et Padus: Italia Tybris: Mauruſia, quam noſtri Mauritaniam
appellant, ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex ſeptentrionali regione
progreditur per occidentem ad lacum Heptabolum, et mutato nomine di-
citur Nigir, deinde ex lacu Heptabolo ſub montes deſertos ſubterfluens
per meridiana loca manat et inſluit in paludem Coloe, quae circumcingit
Meroen, quae eſt Aethiopum meridianorum regnum. Ab hisque paludi-
bus ſe circumagens per ſlumina Aſtaboſam, et Aſtaboram, et alia plu- ra pervenit per montes ad catarrhactam, ab eaque ſe praecipitans per ſep-
12
11Al. brevitatem.22CC. Guelf. et Fran. Aſtanſoban et Aſtoboam. E.S. Baſean Soban et Aſtoban.
208184M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tentrionalem pervenit inter Elephantida et Syenem Thebaicosque in Ae-
gyptum campos: et ibi Nilus appellatur. Ex Mauritania autem caput
Nili proſluere ex eo maxime cognoſcitur, quod ex altera parte montis
Atlantis ſunt alia capita item proſluentia ad occidentis oceanum, ibique
naſcuntur ichneumones, crocodili, et aliae ſimiles beſtiarum piſciumque
naturae praeter hippopotamos. Ergo cum omnia maxima ſlumina in or-
bis terrarum deſcriptionibus ab ſeptentrione videantur proſluere Aſrique
campi, qui ſunt in meridianis partibus ſubjecti ſolis curſui, latentes pe-
nitus habeant humores, nec ſontes crebros amnesque raros, relinquitur:
uti multo meliora inveniantur capita ſontium, quae ad ſeptentrionem
aquilonemve ſpectant: niſi ſi inciderint in ſulphuroſum locum, aut alu-
minoſum, ſeu bituminoſum; tunc enim permutantur, et aut calidae
aquae aut ſrigidae odore malo et ſapore perſundunt ſontes. Neque enim
calidae aquae eſt ulla proprietas, ſed ſrigida aqua cum incidit percurrens
in ardentem locum eſſerveſcit, et percaleſacta egreditur per venas extra
terram, ideo diutius non poteſt permanere, ſed brevi ſpatio ſit ſrigida.
Namque ſi naturaliter eſſet calida, non reſrigeraretur calor ejus. Sapor
autem et odor, et color ejus non reſtituitur, quod intinctus et commix-
tus eſt propter naturae raritatem.
CAPUT III.
De aquis calidis, et de variorum ſontium, ſluminum, lacuumque natura.
Sunt autem etiam nonnlli ſontes calidi, ex quibus proſluit aqua ſapore
optimo, quae in potione ita eſt ſuavis, uti nec ſontanalis ab Camoenis,
nec Marcia ſaliens deſideretur. Haec autem a natura perſiciuntur his
rationibus. Cum in imo per alumen, aut bitumen, ſeu ſulphur ignis ex-
citatur, ardore percandeſacit terram, quae eſt circa ſe. Supra ſe autem
fervidum emittit in ſuperiora loca vaporem, et ita ſi qui in his locis
209185LIBER VIII. CAPUT III. ſunt ſupra, ſontes dulcis aquae naſcuntur, offenſi eo vapore efferveſcunt
inter venas, et ita proſluunt incorrupto ſapore. Sunt etiam odore et ſa-
pore non bono ſrigidi ſontes, qui ab inſerioribus locis penitus orti, per
loca ardentia tranſeunt et ab his per longum ſpatium terrae percurren-
tes reſrigerati perveniunt ſupra terram, ſapore, odore, coloreque corrup-
to uti in Tiburtina via ſlumen Albula, et in Ardeatino fontes frigidi eo-
dem odore, qui ſulphurati dicuntur, et reliquis locis ſimilibus. Hi autem
cum ſint ſrigidi, ideo, videntur aſpectu ſervere, quod cum in ardentem
locum alte penitus inciderunt, humore et igni inter ſe congruentibus of-
ſenſi vehementi ſragore, validos in ſe recipiunt ſpiritus, et ita inſlati vi
venti coacti bullientes crebro per ſontes egrediuntur. Ex his autem qui
non ſunt aperti, ſed aut ſaxis aut alia vi detinentur, per anguſtas venas
vehementia ſpiritus extruduntur ad ſummos grumorum tumulos. Itaque
qui putant tanta ſe altitudine, qua ſunt grumi, capita ſontium poſſe habere,
cum aperiunt ſoſſuras latius, decipiuntur; namque uti aeneum vas non in
ſummis labris plenum, ſed aquae menſuram ſuae capacitatis habens e tri-
bus duas partes, operculumque in eo collocatum cum ignis vehementi
ſervore tangatur percaleſieri cogit aquam: Ea autem propter naturalem
raritatem in ſe recipiens fervoris validam inſlationem, non modo implet
vas, ſed ſpiritibus extollens operculum et creſcens abundat: ſublato au-
tem operculo, emiſſis inſlationibus in aere patenti, rurſus ad ſuum locum
reſidet. Ad eundem modum ea capita ſontium cum ſunt anguſtiis com-
preſſa ruunt in ſummo ſpiritus aquae bullitus. Simul autem latius ſunt
aperti exinaniti per raritates liquidae poteſtatis reſidunt, et reſtituuntur
in libramenti ſui proprietatem. Omnis autem aqua calida, ideo quidem
eſt medicamentoſa, quod in praeviis rebus percocta aliam virtutem reci-
pit ad uſum. Namque ſulphuroſi ſontes nervorum labores reſiciunt, per-
caleſaciendo, exugendoque caloribus e corporibus humores vitioſos: 1
11Cod. ms. exurendo.
210186M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Aluminoſi autem, cum diſſoluta membra corporum paralyſi aut aliqua vi
morbi receperunt, ſervendo per patentes venas reſrigerationem contraria
caloris vi reſiciunt, et ex hoc continenter reſtituuntur in antiquam mem-
brorum curationem: Bituminoſi autem interioris corporis vitia potioni-
bus purgando, ſolent mederi. Eſt autem aquae ſrigidae genus nitroſum
uti Pinnae Veſtinae, Cutiliis, aliisque locis ſimilibus, quod potionibus de-
purgat, per alvumque tranſeundo etiam ſtrumarum minuit tumores. Ubi
vero aurum, argentum, ſerrum, aes, plumbum, reliquaeque res earum ſi-
miles ſodiuntur, ſontes inveniuntur copioſi; ſed hi maxime ſunt vitioſi.
Habent enim vitia contraria aquae calidae, quam ſulphur, alumen, bitu-
men emittit; qui per potiones, cum in corpus ineunt, et per venas per-
manando nervos attingunt et artus, eos durant inſlando. Igitur nervi
inſlatione turgentes, ex longitudine contrahuntur, et ita aut neuricos aut
podagricos eſſiciunt homines; ideo quod ex duriſſimis et ſpiſſioribus ſri-
gidiſſimisque rebus intinctas habent venarum raritates. Aquae autem
ſpecies eſt, quae cum habeat non ſatis perlucidas venas, ſpuma uti ſlos,
natat in ſummo, colore ſimilis vitri purpurei. Haec maxime conſideran-
tur Athenis, ibi enim ex ejusmodi locis et ſontibus, et in Aſty et ad
portum Piraeeum, ducti ſunt ſalientes, e quibus bibit nemo propter eam
cauſam, ſed lavationibus et reliquis rebus utuntur. Bibunt autem ex pu-
teis, et ita vitant eorum vitia. Troezeni non poteſt id vitari, quod om-
nino aliud genus aquae non reperitur, niſi quod cibdeli habent. Itaque
in ea civitate aut omnes aut maxima parte ſunt pedibus vitioſi. Ciliciae
vero civitate Tarſo ſlumen eſt nomine Cydnos, in quo podagrici crura
macerantes levantur dolore. Sunt autem et alia multa genera quae ſuas
habent proprietates, uti in Sicilia ſlumen eſt Hiunera, quod a ſonte cum eſt
progreſſum dividitur in duas partes; quae pars proſluit contra Hetruriam 1
11Sic Codices Guelſ. et Fran. Al. Aetnam.
211187LIBER VIII. CAPUT III. quod per terrae dulcem ſuccum percurrit eſt inſinita dulcedine, altera
pars, quae per eam terram currit unde ſal foditur, ſalſum habet ſaporem.
Item Paraetonio et quo eſt iter ad Hammonem, et Caſio ad Aegyptum,
lacus ſunt paluſtres, qui ita ſunt ſalſi, ut habeant inſuper ſe ſalem con-
gelatum. Sunt autem et aliis pluribus locis et fontes et flumina et la-
cus, qui per ſaliſodinas percurrentes neceſſario ſalſi perſiciuntur. Alii
autem per pingues terrae venas proſluentes, uncti oleo erumpunt, uti
Solis (quod oppidum eſt Ciliciae) flumen nomine Liparis, in quo natan-
tes aut lavantes, ab ipſa aqua unguntur. Similiter Aethiopiae lacus eſt,
qui unctos homines efficit, qui in eo nataverint, et in India, qui ſereno
coelo emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagini fons eſt, in
quo natat inſuper oleum odore, uti ſcobe citreo, quo oleo etiam pecora
ſolent ungi. Zacyntho et circa Dyrrhachium et Apolloniam fontes ſunt,
qui picis magnam multitudinem cum aqua vomunt. Sub Babylone lacus ampliſſima magnitudine qui Limne aſphaltitis appellatur, habet ſupra
natans liquidum bitumen, quo bitumine et latere teſtaceo ſtructo muro
Semiramis circumdedit Babylonem. Item Ioppe in Syria, Arabiaque Nu-
midarum lacus ſunt immani magnitudine, qui emittunt bituminis maxi-
mas moles, quas diripiunt, qui habitant circa. Id autem non eſt miran-
dum; nam crebrae ſunt ibi lapicidinae bituminis duri. Cum ergo per
bituminoſam terram vis erumpit aquae, ſecum extrahit, et cum ſit egreſſa,
extra terram ſecernitur, et ita rejicit ab ſe bitumen. Etiamque eſt in
Cappadocia in itinere, quod eſt inter Mazaca et Tuana lacus amplus, in
quem lacum pars ſive arundinis ſive alii generis ſi demiſſa fuerit, et po-
ſtero die exempta, ea pars, quae fuerit exempta, invenietur lapidea, quae
autem pars extra aquam manſerit permanet in ſua proprietate. Ad eun-
dem modum Hierapoli Phrygiae effervet aquae calidae multitudo, ex
1
11Sic E. S. Alias Babylone omiſſo ſub.
212188M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA qua circum hortos et vineas foſſis ductis immittitur. Haec autem effici-
tur poſt annum cruſta lapidea, et ita quotannis dextra ac ſiniſtra margi-
nes ex terra faciendo inducunt eam, et efficiunt his cruſtis in agris ſepta.
Hoc autem ita videtur naturaliter ſieri, quod in his locis et ea terra,
quibus is naſcitur ſuccus, ſubeſt coaguli naturae ſimilis: Deinde cum
commixta vis egreditur per fontes extra terram, a ſolis et aeris calore
cogitur congelari, ut etiam in areis ſalinariis videtur. Item ſunt ex
amaro ſucco terrae fontes exeuntes vehementer amari; ut in Ponto eſt
flumen Hypanis qui a capite proſluit circiter millia quadraginta ſapore
dulciſſimo; deinde cum pervenit ad locum, qui eſt ab oſtio ad millia cen-
tum ſexaginta, admiſcetur ei fonticulus oppido quam parvulus: Is cum
in eum inſluit, tunc tantam magnitudinem fluminis ſacit amaram. Ideo
quod per id genus terrae et venas, unde ſandaraca foditur, ea aqua ma-
nando perficitur amara. Haec autem diſſimilibus ſaporibus a terrae pro-
prietate perſiciuntur, uti etiam in fructibus videtur. Si enim radices ar-
borum aut vitium aut reliquorum ſeminum non ex terrae proprietatibus
ſuccum capiendo ederent ſructus, uno genere eſſent in omnibus locis et
regionibus omnium ſapores. Sed animadvertimus inſulam Lesbon vinum
Protyrum, Maloniam Catacecaumenen; item Lydiain Meliton, Siciliam
Mamertinum, Campaniam Falernum, in Terracina et Fundis Caecubum,
reliquisque locis pluribus innumerabili multitudine genera vini virtutes-
que procreari, quae non aliter poſſunt ſieri, niſi cum terrenus humor
ſuis proprietatibus ſaporum in radicibus infuſus, enutrit materiam per
quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et generis ſui fru-
ctus ſaporem. Quod ſi terra generibus humorum non eſſet diſſimilis et
diſparata, non tantum in Syria et Arabia in arundinibus et juncis her-
bisque omnibus eſſent odores, neque arbores turiferae, neque piperis da-
rent baccas, nec myrrhae glebulas, nec Cyrenis in ferulis laſer naſcere-
tur; ſed in omnibus terrae regionibus et locis eodem genere omnia
213189LIBER VIII. CAPUT III. crearentur. IIas autem varietates regionibus et locis, inclinatio mundi
et ſolis impetus propius aut longius curſum faciendo tales efficit terrae
humores: quae qualitates non ſolum in his rebus, ſed etiam in pecoribus
et armentis diſcernuntur. Haec non ita diſſimiliter efficerentur, niſi pro-
prietates ſingularum terrarum in regionibus ad ſolis poteſtatem tempe-
rarentur. Sunt enim Boeotiae flumina Cephiſos et Melas, Lucaniae Cra-
tis, Trojae Xanthus, inque agris Clazomeniorum, et Erythraeorum, et Lao-
dicenſium, fontes ac ſlumina, cum pecora ſuis temporibus anni parantur
ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo quotidie potum, ex
eoque quamvis ſint alba, procreant aliis locis leucophaea, aliis locis pulla,
aliis coracino colore. Ita proprietas liquoris cum init in corpus proſe-
minat intinctam ſui cujusque generis qualitatem. Igitur quoniam in
campis Trojanis proxime flumen armenta rufa, et pecora leucophaea naſ-
cuntur, ideo id ſlumen Ilienſes Xantlum appellaviſſe dicuntur. Etiam-
que inveniuntur aquae genera mortifera, quae per maleſicum ſuccum
terrae percurrentia recipiunt in ſe vim venenatam, uti fuiſſe dicitur Ter-
racinae fons, qui vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant imprudentes
vita privabantur; quapropter antiqui eum obſtruxiſſe dicuntur: et apud
Cychros in Thracia lacus, ex quo non ſolum qui biberint moriuntur,
ſed etiam qui laverint: item in Theſſalia fons eſt profluens, ex quo fon-
te, nec pecus ullum guſtat, nec beſtiarum genus ullum propius accedit;
ad quem fontem proxime eſt arbor florens purpureo colore. Non minus
in Macedonia, quo loci ſepultus eſt Euripides, dextra ac ſiniſtra monu-
menti advenientes duo rivi concurrunt in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores pranſitare ſolent, propter aquae bonitatem; ad ri-
vum autem qui eſt ex altera parte monumenti, nemo accedit, quod mor-
tiferam aquam dicitur habere. Item eſt in Arcadia Nonacris nominata
1
11Sic Cod. ms. Al. concurrunt, in unum accumbentes.
214190M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA terrae regio, quae habet in montibus e ſaxo ſtillantes frigidiſſimos hu-
mores. Haec autem aqua Stygos hydor nominatur quam neque argen-
teum, neque aeneum, neque ferreum vas poteſt ſuſtinere , ſed diſſilit et diſſipatur. Conſervare autem eam, et continere nihil aliud poteſt, niſi
mulina ungula, quae etiam memoratur ab Antipatro in provinciam, ubi
erat Alexander, per Iollam filium perlatam eſſe, et ab eo ea aqua regem
eſſe necatum. Item Alpibus in Cotti regno eſt aqua, quam qui guſtant, ſtatim concidunt. Agro autem Faliſco via Campana in campo Corneto
eſt lucus, in quo fons oritur, ubi anguium et lacertarum reliquarumque
ſerpentium oſſa jacentia apparent. Item ſunt nonnullae acidae venae
fontium uti Lynceſto, et in Italia Virena , Campania Theano, aliisque locis pluribus quae hanc habent virtutem, uti calculos in veſicis qui naſ-
cuntur in corporibus hominum potionibus diſcutiant; fieri autem hoc
naturaliter ideo videtur, quod acer et acidus ſuccus ſubeſt in ea terra,
per quam egredientes venae intinguntur acritudine, et ita cum in corpus
inierunt, diſſipant quae ex aquarum ſubſidentia in corporibus, et concreſ-
centia offenderunt. Quare autem diſcutiantur ex acidis eae res, ſic poſ-
ſumus animadvertere. Ovum in aceto ſi diutius poſitum fuerit, cor- tex ejus molleſcet et diſſolvetur. Item plumbum, quod eſt lentiſſimum
et graviſſimum, ſi in vaſe collocatum fuerit, et in eo acetum ſuffuſum,
id autem opertum et oblitum ſi erit, efficietur uti plumbum diſſolvatur,
et ſiat ceruſſa. Eisdem rationibus aes, quod etiam ſolidiore eſt natura,
ſimiliter curatum ſi fuerit, diſſipabitur, et fiet aerugo. Item margarita,
non minus ſaxa ſilicea, quae neque ferrum neque ignis poteſt per ſe diſ-
1234
11Sic Cod. ms. Al. ſubſiſtere.22Cod. ms. E. S. et Cod. Fr. Crobi.33Codices Guelf. et Fr. et E. S. Vienna. Galiani Velina.44Sic Cod. ms. Al. impoſitum al. appoſitum.
215191LIBER VIII. CAPUT III. ſolvere, cum ab igni ſunt percalefacta aceto ſparſo diſſiliunt et diſſolvun-
tur. Ergo cum has res ante oculos ita fieri videamus, ratiocinemur iis-
dem rationibus ex acidis, propter acritudinem ſucci, etiam calculoſos e
natura rerum ſimiliter poſſe curari. Sunt autem etiam fontes uti vino
mixti, quemadmodum eſt unus Paphlagoniae, ex quo, etiam ſine vino
potantes, ſiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia et in Alpibus natio-
ne Medullorum, eſt genus aquae, quam qui bibunt, efficiuntur turgidis
gutturibus. In Arcadia vero civitas eſt non ignota Clitori, in cujus agris
eſt ſpelunca proſluens aquae, quam qui biberint fiunt abſtemii. Ad eum
autem fontem epigramma eſt in lapide, inſcriptum hac ſententia verſibus
Graecis, eam non eſſe idoneam ad lavandum, ſed etiam inimicam vitibus,
quod apud eum fontem Melampus ſacrificiis purgaviſſet rabiem Proeti
ſiliarum, reſtituiſſetque earum virginum mentes in priſtinam ſanitatem.
Epigramma autem eſt id quod eſt ſubſcriptum : Αγξότα σὺν ποίμναις τὸ μεσημβξινὸν ήν σε βχξùνη
Δίψος, ὰ\‘ν ὲσχατις Κλείτοξος ὲξχὸμενον,
Τής μὲν ὰπὸ Κξηνης ὰξμσαι πόμα, ηαὶ παξὰ νύμφχις
Γδξιάσι ςῆσον πᾶν τὸ σὸν αὶπὸλιον.
'Αλλὰ σὺ μή\’τ επὶ λουτξὰ βάλης χρόα, μή σε κχὶ αύξη
Πημήνη δεξμῆς ὲντὸς ὲότα μέθης.
Φεῦγε \’δ ὲυὴν πηγὴν μισάμπελον, ένδα Μελάμπ{ου}ς
Λουσάμενος λύσσης Προιτίδας ὰξγαγέης
Π\’χντα καθαξμὸν ὲκὸψεν ὰπόμφυφον, εὺ\‘τ ὰν ὰπ᾿ Áξγ{ου}ς
Ούξεα τρηχειης ήλυθεν Αξκαδίης.
Item eſt in inſula Chio fons, e quo qui imprudenter biberint fiunt inſi-
pientes, et ibi eſt epigramma inſculptum ea ſententia: jucundam eſſe
1
11Non leguntar epigrammata ſequentia in Ed. Sulp.; at in Codicibus Guelf. et Fran.
216192M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA potionem fontis ejus, ſed qui biberit ſaxeos habiturum ſenſus. Sunt au-
tem verſus hi:
Ηδεῖα ψμχξοῖο ποτ{ου} λιβὰς ὴν ὰναβάλλη,
Πηγὴν, ὰλλὰ νόω τρος ὸ τῆσδε πιών.
Suſis autem, in qua civitate eſt regnum Perſarum, fonticulus eſt, ex quo
qui biberint amittunt dentes. Item in eo eſt ſcriptum epigramma,
quod ſignificat hanc ſententiam: Egregiam eſſe aquam ad lavandum, ſed
eam ſi bibatur excutere e radicibus dentes, et hujus enigrammatos ſunt
verſus graece,

Υδατα τχυτα βλέπεις φοβεξὰ, βένε, τῶν ὰπό χεξσὶ
Λ{ου}τξὰ μὲν ὰνδξώποις ὰβλαβῆ ὲςιν έλειν.
Ην δὲ βάλης κοίλης ποτὶ νηδύος ὰγλαὸν ύδωξ,
Ἀκξα μόνον δολιχ{όυ} χεὶλδος ὰψάμενος,
Αυτῆμαξ πξιςηρες ὲπὶ χθὸνι δὰιτὸς ὸδόντες
Πίπτ{ου}σι, γεύω ὸξφὰνὰ θὲντες έδη.
CAPUT IV.
De proprietate item nonnullorum locorum et fontiun.
Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates, quae procreant, qui
ibi naſcuntur egregiis vocibus ad cantandum, uti Tarſo, Magneſiae, aliis-
que ejusmodi regionibus. Etiamque Zama eſt civitas Aſroruin, cujus
moenia rex Juba duplici muro ſepſit, ibique regiam domum ſibi conſti-
tuit. Ab ea millia paſſuum viginti eſt oppidum Iſmuc, cujus agrorum
regiones incredibili finitae ſunt terminatione. Cum eſſet enim Africa
parens et nutrix ferarum beſtiarum, maxime ſerpentium, in ejus agris op-
pidi nulla naſcitur, et ſi quando allata ibi ponatur, ſtatim moritur; neque
id ſolum ibi, ſed etiam terra ex his locis ſi alio translata fuerit
217193LIBER VIII. CAPUT IV. efficit. Id genus terrae etiam Balearibus dicitur eſſe; ſed aliam mirabili-
orem virtutem ea habet terra, quam ego ſic accepi. C. Julius, Maſun-
thae filius, cujus erant totius oppidi agrorum poſſeſſiones, cum patre Caeſare militavit. Is hoſpitio meo eſt uſus; ita quotidiano convictu ne-
ceſſe fuerat de philologia diſputare. Interim cum eſſet inter nos de a-
quae poteſtate et ejus virtutibus ſermo, expoſuit eſſe in ea terra ejus-
modi fontes, ut qui ibi procrearentur voces ad cantandum egregias ha-
berent. Ideoque ſemper transmarinos cataſtos emere formoſos et puel- las maturas, eosque conjungere, ut qui naſcerentur ex his, non ſolum
egregia voce, ſed etiam forma eſſent non invenuſta. Cum haec tanta va-
rietas ſit paribus rebus natura diſtributa, quod humanum corpus eſt ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera ſunt humorum,
uti ſanguinis, lactis, ſudoris, urinae, lacrimarum. Ergo ſi in parva parti-
cula terreni tanta diſcrepantia invenitur ſaporum, non eſt mirandum ſi in
tanta magnitudine terrae innumerabiles ſuccorum reperiantur varietates,
per quarum venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium egreſ-
ſus, et ita ex eo diſpares variique perſiciuntur in propriis generibus fon-
tes propter locorum diſcrepantiam, et regionum qualitates, terrarumque
diſſimiles proprietates. Ex his autem rebus ſunt nonnulla, quae ego per
me perſpexi; cetera in libris Graecis ſcripta inveni, quorum ſcripto-
rum hi ſunt auctores; Theophraſtus, Timacus, Poſidonius, Hegeſias, He-
rodotus, Ariſtides, Metrodorus, qui magna vigilantia et infinito ſtudio
locorum proprietates, aquarum virtutes, ab inclinatione coeli, regionum
qualitates ita diſtributas eſſe ſcriptis declaraverunt: quorum ſecutus ingreſ-
ſus in hoc libro perſcripſi quae ſatis eſſe putavi de aquae varietatibus;
123
11 Sic cum Galiani. Al. Maſiniſſae.22 Cod. Guelf. Catlaſtros. Cod. Fran. catabaſtros. E. S. calaſtros.33 Sic legere malui. Al. diſparibus.
218194M. VITRUVIIP. DE ARCHITECTURA quo ſacilius ex his perſcriptionibus eligant homines aquae fontes, qui-
bus ad uſum ſalientes poſſint ad civitates municipiaque perducere. Nul-
la enim ex omnibus rebus tantas videtur habere ad uſum neceſſitates,
quantas aqua. Ideo quod omnium animalium natura ſi frumenti fructu
privata fuerit, arbuſtisve, aut carne, aut piſcatu, aut etiam qualibet ex
his reliquis rebus eſcarum utendo poterit tueri vitam; ſine aqua vero
nec corpus animalium, nec ulla cibi virtus poteſt naſci, nec tueri, nec
parari; quare magna diligentia induſtriaque quaerendi ſunt et eligendi
fontes ad humanae vitae ſalubritatem.
CAPUT V.
De aquarum experimentis.
Expertiones autem et probationes eorum ſic ſunt providendae. Si erunt
proſluentes et aperti, antequam duci incipiantur, aſpiciantur, animoque
advertantur qua membratura ſint qui circa eos fonte habitant homines.
Et ſi erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus non vitioſis,
non lippis oculis, erunt probatiſſimi. Item ſi fons novus fuerit foſſus et
in vas Corinthium ſive alterius generis, quod erit ex aere bono, ea a-
qua ſparſa, maculam non fecerit, optima erit. Itemque in aheno ſi ea
aqua defervefacta et poſtea requieta et defuſa fuerit, neque in ejus ahe-
ni fundo arena aut limus invenietur, ea aqua erit item probata. Item
ſi legumina in vas cum ea aqua conjecta ad ignem poſita, celeriter per-
cocta fuerint, indicabunt eam aquam eſſe bonam et ſalubrem. Non etiam
minus ipſa aqua, quae erit in fonte, ſi fuerit limpida et perlucida, et
quocumque pervenerit aut perfluxerit, ſi muſcus non naſcetur, neque
juncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit, ſed pu-
ram habuerit ſpeciem, innuetur his ſignis eſſe tenuis et in ſumma ſalu-
britate.
219195LIBER VIII. CAPUT VI.
CAPUT VI.
De librationibus aquarum et inſtrumentis ad hunc uſum.
Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque ut fieri oporteat ex-
plicabo: cujus ratio eſt prima perlibratio. Libratur autem dioptris, aut
libris aquariis, aut chorobate, ſed diligentius efficitur per chorobatem,
quod dioptrae libraeque fallunt. Chorobates autem eſt regula (A) lon- ga circiter pedum viginti, ea habet ancones (B) in capitibus extremis
aequali modo perfectos, inque regulae capitibus ad normam coagmenta-
tos, et inter regulam et ancones a cardinibus compacta transverſaria (C),
quae habent lineas ad perpendiculum recte deſcriptas, pendentiaque ex
regula perpendicula (D) in ſingulis partibus ſingula: quae, cum regula
fuerit collocata, eaque tangent aeque ac pariter lineas deſcriptionis, indica-
bunt libratam collocationem. Sin autem ventus interpellaverit, et motioni-
bus lineae non potuerint certam ſigniſicationem facere; tunc habeat in ſupe-
riore parte canalem longum pedes quinque, latum digitum, altum ſeſqui-
digitum, eoque aqua infundatur; et ſi aequaliter aqua canalis ſumma la-
bra tanget, ſcietur eſſe libratum. Ita eo chorobate cum perlibratum ita
fuerit, ſcietur quantum habuerit faſtigii. Fortaſſe qui Archimedis libros
legit, dicet non poſſe fieri veram ex aqua librationem quod ei placet,
aquam non eſſe libratam, ſed ſphaeroides habere ſchema, et ibi habere cen-
trum quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem (ſive plana eſt aqua,
ſeu ſphaeroides) neceſſe eſt, extrema capita canalis regulae dextra ac ſini-
ſtra, cum librata regula erit , pariter ſuſtinere aquam. Sin autem pro- clinatus erit ex una parte, quae erit altior non habebit regulae canalis
in ſummis labris aquam. Neceſſe enim eſt quocunque aqua ſit infuſa in
12
11 Forma I.22 Sic Cod. Guelf. Alias verba inter regulae et pariter non leguntur.
220196M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA medio inſlationem curvaturamque habere, ſed capita dextra ac ſiniſtra in-
ter ſe librata eſſe. Exemplar autem chorobatis erit in extremo volumi-
ne deſcriptum. Et ſi erit faſtigium magnum, facilior erit decurſus aquae.
Sin autem intervalla erunt lacunoſa, ſubſtructionibus erit ſuccurrendum.
CAPUT VII.
De ductionibus aquarum; de puteorum ſoſſionibus; de ciſternis, etε de Signinis operibus.
Ductus autem aquae fiunt generibus tribus: rivis per canales ſtructiles,
aut ſiſtulis plumbeis, ſeu tubulis ſictilibus, quorum hae ſunt rationes . Si canalibus, ut ſtructura ſiat quam ſolidiſſima, ſolumque rivi libramen-
ta habeat faſtigiata ne minus in centenos pedes ſemipede: eaeque ſtructu-
rae confornicentur, ut minime ſol aquam tangat. Cumque venerit ad
moenia, eſſiciatur caſtellum (A), et caſtello conjunctum ad recipien-
dum aquam triplex immiſſarium: (C. B. D.) collocenturque in caſtello tres fiſtulae (1. 2. 3.) aequaliter diviſae intra receptacula conjuncta, uti
cum abundaverit ab extremis in medium receptaculum redundet. (E. F.)
Ita in medio (4) ponentur fiſtulae in omnes lacus et ſalientes: ex altero
(5) in balneas ut vectigal quotannis populo praeſtent: ex quibus tertio
(6) in domos privatas. Ita ne deſit in publico; non enim poterunt a-
vertere cum habuerint a capitibus proprias ductiones. Haec autem qua-
re diviſa conſtituerim, hae ſunt cauſae: uti qui privatim ducent, in do-
mos, vectigalibus tueantur per publicanos, aquarum ductus. Sin autem
medii montes erunt inter moenia et caput fontis, ſic erit faciendum:
uti ſpecus fodiantur ſub terra, librenturque ad faſtigium, quod ſupra
ſcriptum eſt, et ſi tophus erit aut ſaxum in ſuo ſibi canalis excidatur:
123
11 Sic Cod. ms. et E. S.22 Forma II.33 Forma III.
221197LIBER VIII. CAPUT VII. ſin autem terrenum, aut arenoſum erit ſolum, et parietes cum camera in ſpecu ſtruantur, et ita peducatur. Puteique ita ſint ſacti uti inter
duos ſit actus. Sin autem ſiſtulis plumbeis ducetur, primum caſtel- lum ad caput ſtruatur , deinde ad copiam aquae lamnae ſiſtularum conſtituantur, eaeque ſiſtulae ab eo caſtello collocentur ad caſtellum,
quod erit in moenibus. Fiſtulae ne minus longe pedum denum fundan-
tur, quae ſi centenariae erunt pondus habeant in ſingulas pondo MCC, ſi
o@togenariae pondo DCCCCLX, ſi quinquagenariae pondo DC, quadragena-
riae pondo CCCCLXXX, tricenariae pondo CCCLX, vicenariae pondo
CCXL. Quinumdenum pondo CLXXX, denum pondo CXX, octonum pon-
do XCVI, quinariae pondo LX. Ex latitudine autem lamnarum quot di- gitos habuerint antequam in rotundationem ſlectantur, magnitudinum ita
nomina concipiunt ſiſtulae. Namque quae lamna fuerit digitorum quin-
quaginta cum fiſtula perſicietur ex ea lamna, vocabitur quinquagenaria,
ſimiliterque reliquae.
Ea autem ductio quae per ſiſtulas plumbeas eſt futura, hanc habe-
bit expeditionem: quodſi caput habeat libramenta ad moenia, montesque
medii non fuerint altiores, ut poſſint interpellare, ſic neceſſe eſt eorum
intervalla ſubſtruere ad libramenta, quemadmodum in rivis et canali-
bus dictum eſt : ſin autem non longa erit circumitio, circumductioni- bus. Sin autem valles erunt perpetuae, in declinato loco curſus dirigen-
tur, cum venerit ad imum, non alte ſubſtruitur, ut ſit libramentum
quam longiſſimum, (hoc autem erit venter, quod Graeci appellant χοιλαν):
deinde cum venerit ad adverſum clivum, quia ex longo ſpatio ventris
123456
11Sic Codices Guelf. et Fran. et E. S. Alias et non legitur.22Legitur ſit in Cod. Guelf. et Fran. et in Ed. Sulp. Alii legunt ſint.33Forma IV.44Cod. ms. et E. S.: C.55 Forma V.66 Forma II.
222198M. VITR UVII P. DE ARCHITECTURA leniter tumeſcit, tunc exprimatur in altitudinem ſummi clivi: quodſi
non venter in vallibus factus fuerit, nec ſubſtructum ad libram factum,
ſed geniculus erit, erumpet et diſſolvet fiſtularum commiſſuras. Etiam
in ventre columnaria ſunt facienda, per quae vis ſpiritus relaxetur. Ita per ſiſtulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus belliſſime po-
terunt efficere et decurſus et circumductiones et ventres et expreſſus.
Item hac ratione cum habebunt a capitibus ad moenia faſtigii libramen-
ta, inter actus ducentos non eſt inutile caſtella collocari, ut ſi quando vi-
tium aliquis locus fecerit, non totum omneque opus contundatur, et in
quibus locis ſit factum, facilius inveniatur: ſed ea caſtella neque in de-
curſu, neque in ventris planitie, neque in expreſſionibus, neque omnino
in vallibus, ſed in perpetua fiant aequalitate.
Sin autem minore ſumptu voluerimus aquam ducere, ſic erit fa-
ciendum. Tubuli craſſo corio ne minus digitorum duorum fiant ex teſta, ſed ita ut hi tubuli ex una parte ſint lingulati, ut alius in alium
inire convenireque poſſint. Tum coagmenta eorum calce viva ex oleo
ſubacta ſunt illinenda, et in declinationibus libramenti ventris, lapis eſt
ex ſaxo rubro in ipſo geniculo collocandus, isque perterebratus, uti ex
decurſu tubulus noviſſimus in lapide coagmentetur, et primus ſimiliter
librati ventris: ad eundem modum in adverſum clivum, noviſſimus libra-
ti ventris in cavo ſaxi rubri haereat, et primus expreſſionis ad eundem
modum coagmentetur. Ita librata planitia tubulorum ac decurſus et ex-
preſſionis, non extolletur. Namque vehemens ſpiritus in aquae ductione
ſolet naſci, ita ut etiam ſaxa perrumpat, niſi primum leniter et parce a
capite aqua immittatur, et in geniculis aut verſuris alligationibus, aut
pondere ſaburrae contineatur: reliqua omnia uti ſiſtulis plumbeis ita
12
11Codices Guelf. et Fran. Iegunt colliviaria. E. S. colluviaria.22Non legitur in codicibus Guelf. et Fran. neque in E. S.
223199LIBER VIII. CAPUT VII. ſunt collocanda. Item cum primo aqua a capite immittitur ante favilla
immittetur, uti coagmenta ſi qua ſunt non ſatis oblita, ſavilla oblinan-
tur. Habent autem tubulorum ductiones ea commoda: Primum in opere
quodſi quod vitium factum ſuerit, quilibet id poteſt reficere: etiamque
multo ſalubrior eſt ex tubulis aqua quam per ſiſtulas; quod per plum-
bum videtur eſſe ideo vitioſa, quod ex eo ceruſſa naſcitur, haec autem
dicitur eſſe nocens corporibus humanis; ita ſi quod ex eo procreatur id
ſte vitioſum, non eſt dubium quin ipſum quoque non ſit ſalubre . Ex- emplar autem ab artiſicibus plumbariis poſſumus accipere, quod pallo-
ribus occupatos habent corporis colores; namque cum fundendo plum-
bum ſlatur, vapor ex eo inſidens corporis artus, et in dies exurens, eri-
pit ex membris eorum ſanguinis virtutes. Itaque minime ſiſtulis plum-
beis aqua duci videtur, ſi volumus eam habere ſalubrem: ſaporem quo-
que meliorem ex tubulis eſſe, quotidianus poteſt indicare victus, quod
omnes extructas cum habeant vaſorum argenteorum menſas, tamen prop-
ter ſaporis integritatem ſictilibus utuntur. Sin autem ſontes non ſunt,
unde ductiones aquarum faciamus, neceſſe eſt puteos fodere. In puteo-
rum autem ſoſſionibus non eſt contemnenda ratio, ſed acuminibus ſoler-
tiaque magna naturales rerum rationes conſiderandae, quod habet multa
variaque terra in ſe genera. Eſt enim uti reliquae res ex quatuor prin-
cipiis compoſita, et primum eſt ipſa terrena, habetque ex humore aquae
fontes: Item calores unde etiam ſulphur, alumen, bitumen naſcitur: ae-
risque ſpiritus immanes, qui cum graves per intervenia ſiſtuloſa terrae
perveniunt ad foſſionem puteorum, et ibi homines offendunt fodientes,
naturali vapore obturant in eorum naribus ſpiritus animales; ita qui non
celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. Hoc autem quibus rationibus
caveatur, ſic erit ſaciendum. Lucerna accenſa demittatur, quae ſi per-
1
11Sic Cod. ms. et E. S. Vulgo inſalubre.
224200M. VITRUVLI P. DE ARCHITECTURA manſerit ardens, ſine periculo deſcendetur. Sin autem eripietur lumen
vi vaporis, tunc ſecundum puteum dextra ac ſiniſtra defodiantur aeſtua-
ria, ita (quemadmodum per nares) ſpiritus ex aeſtuariis diſſipabuntur.
Cum haec ſic explicata ſuerint et ad aquam erit perventum, tunc puteus
ita ſepiatur ſtructura, ne obturentur venae. Sin autem loca dura erunt,
aut in imum venae penitus non ſuerint; tunc ſigninis operibus ex tectis,
aut a ſuperioribus locis excipiendae ſunt copiae. In Signinis autem operibus haec ſunt facienda: uti arena primum puriſſima aſperrimaque
paretur: caementum de ſilice frangatur ne gravius quam librarium: calx
quam vehementiſſima mortario miſceatur, ita ut quinque partes arenae
ad duas calcis reſpondeant: mortario caementum addatur: ex eo parietes
in foſſa ad libramentum altitudinis ſuturae depreſſa, calcentur vectibus
ligneis ferratis. Parietibus calcatis in medio quod erit terrenum exina-
niatur ad libramentum imum parietum, et exaequato ſolo ex eodem
mortario calcetur pavimentum ad craſſitudinem, quae conſtituta fuerit.
Ea autem loca ſi duplicia aut triplicia facta fuerint, uti percolationi- bus aquae transmutari poſſint, multo ſalubriorem ejus uſum efficient. Li-
mus enim cum habuerit quo ſubſidat, limpidior aqua fiet, et ſine odori-
bus conſervabit ſaporem, ſi non, ſalem addi neceſſe erit, et extenuari.
Quae potui de aquae virtute et varietate, quasque habeat utilitates, qui-
busque rationibus ducatur et probetur, in hoc volumine poſui: de gno-
monicis vero rebus et horologiorum rationibus in ſequenti perſcribam.
12
11God. ms. ex teſtis a ſuperioribus etc.22Loca non legitur in codicibus Guelf. et Fran. nec in E. S.
225201LIBER IX. PRAEFATIO.
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER NONUS.
PRAEFATIO.
Nobilibus athletis, qui Olympia, Pythia, Iſthmia, Nemea viciſſent,
Graecorum majores ita magnos honores conſtituerunt, uti non modo in
conventu ſtantes cum palma et corona ferant laudes, ſed etiam cum re-
vertantur in ſuas civitates cum victoria, triumphantes quadrigis in moe-
nia et in patrias invehantur, e reque publica perpetua vita conſtitutis
vectigalibus fruantur. Cum ergo id animadvertam, admiror, quid ita non
ſcriptoribus iidem honores, etiamque majores, ſint tributi, qui infinitas
utilitates aevo perpetuo omnibus gentibus praeſtant. Id enim magis erat
inſtitui dignum, quod athletae ſua corpora exercitationibus efſ1iciunt ſor-
tiora: ſcriptores non ſolum ſuos ſenſus perſiciunt, ſed etiam omnium, li-
bris ad diſcendum et animos exacuendos praeparantes praecepta. Quid
enim Milo Crotoniates, quod fuit invictus, prodeſt hominibus? aut ce-
teri qui eo genere fuerunt victores? niſi quod dum vixerunt ipſi
226202M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ſuos cives habuerunt nobilitatem. Pythagorae vero praecepta, Democriti,
Platonis, Ariſtotelis, ceterorumque ſapientum quotidiana perpetuis indu-
ſtriis culta, non ſolum ſuis civibus, ſed etiam omnibus gentibus recentes
et ſloridos edunt ſructus: e quibus qui a teneris aetatibus doctrinarum a-
bundantia ſatiantur, optimos habent ſapientiae ſenſus, inſtitituuntque civi-
tatibus humanitatis mores, aequa jura, leges, quibus abſentibus nulla po-
teſt eſſe civitas incolumis. Cum ergo tanta munera ab ſcriptorum pru-
dentia privatim publiceque ſuerint hominibus praeparata, non ſolum ar-
bitror palmas et coronas his tribui oportere, ſed etiam decerni trium-
phos, et inter deorum ſedes eos dedicandos, judicari. Eorum autem co-
gitata utiliter hominibus ad vitam explicandam, e pluribus ſingula pau-
corum uti exempla ponam; quae recognoſcentes neceſſario his tribui ho-
nores oportere homines conſitebuntur. Et primum Platonis e multis ra-
tiocinationibus utiliſſimis unam, quemadmodum ab eo explicata ſit, po-
nam.
(CAPUT I.)
Locus aut ager paribus lateribus ſi erit quadratus, eumque oportuerit
iterum ex paribus lateribus duplicare , quia id genere numeri ac multiplicationibus non invenitur, ex deſcriptionibus linearum emendatis
reperitur. Eſt autem ejus rei haec demonſtratio. Quadratus locus, qui
123
11Incipit hic vulgo caput primum hujus libri; at ſumma tenorque orationis, itemque
ſinis capitis tertii vulgo ſic dicti affatim demonſtrant, praeſationem eo usque
extendi. Quam ob rem capitum novam inſtitui diſtributionem, mihique caput
primum, quod vulgo quartum, dicitur. Attamen uncis incluſi vulgarium capitum nu-
meros.22Iterum ex paribus lateribus, non leguntur in Codic. Guelf. et Fran. neque in E. S.33Codices Guelf. et Fran. cum E. S. legunt: quod opus fuerit genere.
227203LIBER IX. (CAPUT I.) erit longus et latus pedes denos, efficit areae pedes centum. Si ergo
opus fuerit eum duplicare, et aream pedum ducentorum item ex paribus
lateribus facere, quaerendum erit, quam magnum latus ejus quadrati fiat,
ut ex eo ducenti pedes duplicationibus areae reſpondeant. Id autem nu-
mero nemo poteſt invenire: namque ſi XIIII. conſtituentur, erunt multi-
plicati pedes CXCVI. Si XV pedes CCXXV. Ergo quoniam id non ex-
plicatur numero in eo quadrato longo et lato pedes decem (a b c d), quae
fuerit linea ab angulo (b) ad angulum (d) diagonios (b d) perducatur, uti
dividatur in duo trigona aequa magnitudine (b a d et b c d), ſingula areae pedum quinquagenum: ad ejus lineae diagonalis longitudinem locus
quadratus (b e f d) paribus lateribus deſcribatur. Ita quam magna duo
trigona in minore quadrato quinquagenum pedum linea diagonia fuerint
deſignata, eadem magnitudine, et eodem pedum numero quaturo in ma-
jore erunt effecta. Hac ratione duplicatio grammicis rationibus a Plato-
ne, uti eſt ſchema ſubſcriptum, fuit explicata.
(CAPUT II.)
Item Pythagoras normam ſine artiſicis fabricationibus inventam oſtendit,
et quam magno labore fabri normam facientes vix ad verum perducere
poſſunt, id rationibus et methodis emendatum ex ejus praeceptis expli-
catur. Namque ſi ſumantur regulae tres, e quibus una ſit pedes tres,
(A B) altera pedes quatuor, (A C) tertia pedes quinque (C B): haeque regulae inter ſe compoſitae tangant alia aliam ſuis cacuminibus extremis,
ſchema habentes trigoni (A B C), deformabunt normam emendatam. Ad
eas autem regularum ſingularum longitudines, ſi ſingula quadrata paribus
lateribus deſcribantur, quod erit pedum trium latus, (A B D E) areae ha-
bebit pedes novem: quod erit quatuor (A C F G), ſexdecim: quod quin-
12
11Forma I.22Forma II.
228204M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA que erit, (C B H I) vigintiquinque. Ita quantum areae pedum numerum
duo quadrata ex tribus pedibus longitudinis laterum, et quatuor efficiunt,
aeque tantum numerum reddit unum ex quinque deſcriptum. Id Py-
thagoras cum inveniſſet, non dubitans a Muſis ſe in ea inventione moni-
tum, maximas gratias agens, hoſtias dicitur iis immolaviſſe. Ea autem ra-
tio quemadmodum in multis rebus et menſuris eſt utilis, etiam in aedi-
ſiciis ſcalarum aediſicationibus, uti temperatas habeant graduum libra- tiones, eſt expedita. Si enim altitudo contignationis (A B) ab ſumma
coaxatione ad imum libramentum diviſa fuerit in partes tres, erit earum
quinque in ſcalis ſcaporum juſta longitudine inclinatio. (A C) Nam quam magnae fuerint inter contignationem et imum libramentum al-
titudinis partes tres, quatuor a perpendiculo recedant, et ibi collocentur
inferiores calces ſcaporum. (B C) Ita enim erunt temperatae graduum et ipſarum ſcalarum collocationes. Item ejus rei erit ſubſcripta forma.
(CAPUT III.)
Archimedis vero cum multa miranda inventa et varia ſuerint, ex omni-
bus etiam infinita ſolertia, id quod exponam, videtur eſſe expreſſum ni-
mium. Hiero enim Syracuſis auctus regia poteſtate, rebus bene geſtis,
cum auream coronam votivam diis immortalibus in quodam fano conſti-
tuiſſet ponendam, immani pretio locavit ſaciendam, et aurum ad ſaco-
ma appendit redemptori. Is ad tempus opus manu factum ſubtiliter regi approbavit et ad ſacoma pondus coronae viſus eſt praeſtitiſſe. Poſtea-
quam indicium eſt factum, dempto auro tantundem argenti in id coro-
narium opus admixtum eſſe; indignatus Hiero ſe contemptum, neque
1234
11Cod. Guelf. juxta longitudinem.22 Forma III.33Sic cum Galiani; alias interiores.44Codices Guelf. et Fran. ad ſacomam. Sic et mox E. S. ad ſaconiam.
229205LIBER IX. (CAPUT III.) inveniens, qua ratione id ſurtum reprehenderet, rogavit Archimedem uti
in ſe ſumeret ſibi de eo cogitationem. Tunc is, cum haberet ejus rei
curam, caſu venit in balneum, ibique cum in ſolium deſcenderet, anim-
advertit quantum corporis ſui in eo inſideret, tantum aquae extra ſolium
eſſluere. Itaque cum ejus rei rationem explicationis offendiſſet, non eſt
moratus; ſed exilivit gaudio motus de ſolio, et nudus vadens domum
verſus, ſigniſicabat clara voce inveniſſe quod quaereret. Nam currens
identidem graece clamabat εύξηχα εύρχα. Tum vero ex eo inventionis
ingreſſu duas dicitur feciſſe maſſas aequo pondere, quo etiam ſuerat coro-
na, unam ex auro, alteram ex argento. Cum ita feciſſet, vas amplum ad
ſumma labra implevit aqua, in quo demiſit argenteam maſſam. Cujus
quanta magnitudo in vaſe depreſſa eſt, tantum aquae eſſluxit. Ita exemp-
ta maſſa, quanto minus factum fuerat refudit, ſextario menſus, ut eodem
modo quo prius fuerat, ad labra aequaretur. Ita ex eo invenit, quan-
tum ad certum pondus argenti certa aquae menſura reſponderet. Cum
id expertus eſſet, tum auream maſſam ſimiliter pleno vaſe demiſit, et ea
exempta, eadem ratione menſura addita, invenit ex aqua non tantum de-
fluxiſſe, ſed tantum minus, quanto minus magno corpore eodem pondere
auri maſſa eſſet, quam argenti. Poſtea vero repleto vaſe in eadem aqua
ipſa corona demiſſa, invenit plus aquae deſluxiſſe in coronam, quam in
auream eodem pondere maſſam: et ita ex eo quod plus deſluxerat aquae
in corona, quam in maſſa, ratiocinatus, deprehendit argenti in auro mix-
tionem, et manifeſtum ſurtum redemptoris. Transferatur mens ad Ar-
chytae Tarentini et Eratoſthenis Cyrenaei cogitata; hi enim multa et
grata a mathematicis rebus hominibus invenerunt. Itaque cum in cete-
ris inventionibus ſuerint grati, in ejus rei concertationibus maxime ſunt
ſuſpecti. Alius enim alia ratione explicare curavit, quod Delo impera-
verat reſponſis Apollo, uti arae ejus quantum haberent pedum 1
11Sic Cod. Guelf. et E. S. Alias haberet.
230206M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dratorum, id duplicaretur, et ita fore, ut hi qui eſſent in ea inſula tunc
religione liberarentur. Itaque Archytas hemicy lindrorum deſcriptio- nibus, Eratoſthenes organica meſolabi ratione idem explicaverunt. Cum
haec ſint tam magnis doctrinarum jucunditatibus animadverſa, et coga-
mur naturaliter inventionibus, ſingularum rerum conſiderantes effectus,
moveri; multas res attendens admiror etiam Democriti de rerum natura
volumina, et ejus commentarium, quod inſcribitur χειδοτόνητον, in quo
etiam utebatur anulo, ſignans cera ex milto , quae eſſet expertus. Ergo eorum virorum cogitata, non ſolum ad mores corrigendos, ſed etiam ad
omnium utilitatem perpetuo ſunt preaparata. Athletarum autem nobili-
tates brevi ſpatio cum ſuis corporibus ſeneſcunt. Itaque neque cum ma-
xime ſunt florentes, neque poſteritati neque inſtitutis hi, quemadmo- dum ſapientum cogitata hominum vitae, prodeſſe poſſunt. Cum vero ne-
que moribus, neque inſtitutis ſcriptorum praeſtantibus tribuantur hono-
res, ipſae autem per ſe mentes, aëris altiora proſpicientes, memoriarum
gradibus ad coelum elatae, aevo immortali non modo ſententias, ſed
etiam figuras eorum poſteris cogunt eſſe notas. Itaque qui litera-
rum jucunditatibus inſtinctas habent mentes non poſſunt non in ſuis pectoribus dedicatum habere, ſicuti deorum, ſic et Ennii poetae ſimula-
crum. Accii autem carminibus qui ſtudioſe delectantur, non modo ver-
borum virtutes, ſed etiam ſiguram ejus videntur ſecum habere praeſen-
tem. Item plures, poſt noſtram memoriam naſcentes, cum Lucretio vide-
buntur velut coram de rerum natura diſputare; de arte vero rhetorica
cum Cicerone: multi poſterorum cum Varrone conſerent ſermonem de
1234
11Codices Guelf. et Fran. cum E. S. cylindvorum.22Codic. Guelf. et Fran. et E. S. amolcie.33Sic Cod. Guelf. Alii poſteritate.44Sic Codices G. et F. At E. S. et vulgatae inſtructas.
231207LIBER IX. (CAPUT III.) lingua latina. Non minus etiam plures philologi, cum Graecorum ſa-
pientibus multa deliberantes, ſecretos cum his videbuntur habere ſermo-
nes. Et ad ſummam ſapientium ſcriptorum ſententiae, corporibus abſen-
tibus, vetuſtate florentes; cum inſunt inter conſilia et diſputationes, ma-
jores habent quam praeſentium ſunt auctoritates omnes. Itaque, Caeſar,
his auctoribus fretus, ſenſibus eorum adhibitis et conſiliis ea volumina
conſcripſi: et prioribus ſeptem de aediſiciis: octavo de aquis: in hoc de
gnomonicis rationibus, quemadmodum de radiis ſolis in mundo ſunt per umbram gnomonis inventae, quibusque rationibus dilatentur, aut
contrahantur, explicabo.
CAPUT I. (IV.)
De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per umbram inventis, et
mundo atque planetis.
Ea autem ſunt divina mente comparata, habentque admirationem ma-
gnam conſiderantibus, quod umbra gnomonis aequinoctialis alia magnitu-
dine eſt Athenis, alia Alexandriae, alia Romae, non eadem Placentiae,
ceterisque orbis terrarum locis. Itaque longe aliter diſtant deſcriptiones
horologiorum, locorum mutationibus. Umbrarum enim aequinoctialium
magnitudinibus deſignantur analemmatorum formae, ex quibus perſiciun-
tur ad rationem locorum et umbrae gnomonum horarum deſcriptiones.
Analemma, eſt ratio conquiſita ſolis curſu, et umbrae creſcentis a bruma,
obſervatione inventa, e qua per rationes architectonicas, circinique de-
ſcriptiones, eſt inventus eſfectus in mundo. Mundus autem eſt omnium
naturae rerum conceptio ſumma, coelumque ſideribus conſormatum. Id
volvitur continenter circum terram atque mare, per axis cardines extre-
1
11Sic Codices Guelf. et Fran. cum E. S.; vulgo eae.
232208M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA mos. Namque in his locis naturalis poteſtas ita architectata eſt, colloca-
vitque cardines, tanquam centra, unum a terra et a mari in ſummo mun-
do; ac poſt ipſas ſtellas Septentrionum. Alterum trans contra ſub terra
in meridianis partibus, ibique circum eos cardines orbiculos, tanquam circum centra, ut in torno perſecit, qui Graece πόλοτ nominantur, per
quos pervolitat ſempiterno coelum. Ita media terra cum mari, centri
loco naturaliter eſt collocata. His natura diſpoſitis, ita uti ſeptentrionali
parte a terra excelſius habeat altitudine centrum, in meridiana autem
parte inferioribus locis ſubjectum a terra obſcuretur. Tunc etiam per
medium transverſa, et inclinata in meridiem, circuli data zona duode- cim ſignis eſt conformata, quae eorum ſpecies ſtellis diſpoſitis, duodecim
partibus peraequatis, exprimit depictam a natura ſigurationem. Itaque
lucentia cum mundo reliquoque ſiderum ornatu circum terram mareque
pervolantia, curſus perſiciunt ad coeli rotunditatem. Omnia autem viſi-
tata et inviſitata temporum neceſſitudine ſunt conſtituta: ex quibus ſex
ſigna numero ſupra terram cum coelo pervagantur: cetera ſub terram
ſubeuntia, ab ejus umbra obſcurantur. Sex autem ex his ſemper ſupra
terram nituntur. Quanta pars enim noviſſimi ſigni depreſſione coacta
verſatione ſubiens ſub terram occultatur, tantumdem ejus contrariae ver-
ſationis neceſſitate ſuppreſſa rotatione circumacta trans e locis non paten-
tibus et obſcuris egreditur ad lucem. Namque vis una et neceſſitas
utrumque ſimul orientem et occidentem perſicit. Ea autem ſigna cum
ſint numero XII, partesque duodecimas ſingula poſſideant mundi, verſen-
turque ab oriente ad occidentem continenter, tunc per ea ſigna contrario
curſu Luna, ſtella Mercurii, Veneris, ipſe Sol, itemque Martis, et Jovis
et Saturni: ut per graduum aſcenſionem percurrentes, alius alia circuitio-
12
11Sic Cod. Guelf. et E. S. Alii eorum cardinum.22Al. delata.
233209LIBER IX. CAPUT I. (IV.) nis magnitudine ab occidente ad orientem in mundo pervagantur. Luna
die octavo et vigeſimo et amplius circiter hora, coeli circuitionem per-
currens, ex quo coeperit ſigno ire, ad id ſignum revertendo perſicit luna-
rem menſem. Sol autem ſigni ſpatium, quod eſt duodecima pars mundi,
menſe vertente vadens tranſit: ita duodecim menſibus duodecim ſignorum
intervalla pervagando, cum redit ad id ſignum unde coeperit, perſicit ſpa-
tium vertentis anni. Ex eo, quem circulum Luna terdecies in duodecim
menſibus percnrrit, eum Sol iisdem menſibus ſemel permetitur. Mercu-
rii autem et Veneris ſtellae, circum Solis radios, Solem ipſum, uti cen-
trum, itineribus coronantes, regreſſus retrorſum et retardationes faciunt.
Etiam ſtationibus, propter eam circinationem, morantur in ſpatiis ſigno-
rum. Id autem ita eſſe maxime cognoſcitur ex Veneris ſtella, quod ea
cum Solem ſequatur, poſt occaſum ejus apparens in coelo, clariſſimeque
lucens Veſperugo vocitatur; aliis autem temporibus eum antecurrens, et
oriens ante lucem, Luciſer appellatur. Ex eoque nonnunquam plures dies
in uno ſigno commorantur, alias celerius ingrediuntur in alterum ſignum.
Itaque quod non aeque peragunt numerum dierum in ſingulis ſignis,
quantum ſunt moratac prius, tranſiliendo celerioribus itineribus, perſiciunt
juſtum curſum. Ita eſſicitur, uti quod demorentur in nonnullis ſignis,
nihilominus cum eripiunt ſe a neceſſitate morae, celeriter conſequantur
juſtam circuitionem. Iter autem in mundo Mercurii ſtella ita pervolitat,
uti trecenteſimo et ſexageſimo die per ſignorum ſpatia currens perveniat
ad id ſignum, ex quo priore circulatione coepit facere curſum: et ita per-
aequatur ejus iter, ut circiter tricenos dies in ſingulis ſignis habeat nu-
meri ration@m. Veneris autem cum eſt liberata ab impeditione radiorum
ſolis XXXX, diebus percurrit ſigni ſpatium: quod minus 12
11 Vulgo XXX.22 Ex emendatione Martini. Alias quo.
234210M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dies in ſingulis ſignis patitur, cum ſtationem fecerit, reſtituit eam ſum-
mam numeri in uno ſigno morata. Ergo totam circuitionem in coelo
quadringenteſimo et octogeſimo et quinto die permenſa, iterum in id
ſignum redit, ex quo ſigno prius iter facere coepit. Martis vero circiter
ſexcenteſimo octogeſimo tertio die ſiderum ſpatia pervagando pervenit
eo, ex quo initium faciendo curſum ſecerat ante: et in quibus ſignis ce-
lerius percurrit cum ſtationem ſecit, explet dierum numeri rationem.
Jovis autem placidioribus gradibus ſcandens contra mundi verſationem,
circiter tricentis ſexaginta quinque diebus ſingula ſigna permetitur, et conſiſtit per annos undecim et dies trecentos ſexaginta tres , et redit in id ſignum, in quo ante duodecim annos fuerat. Saturni vero menſi-
bus undetriginta et amplius paucis diebus pervadens per ſigni ſpatium,
anno nono et vigeſimo circiter diebus CLX, in quo ante triceſimo fuerat
anno in id reſtituitur, ex eoque quo minus ab extremo diſtat mundo,
tanto majorem circinationem rotae percurrendo, tardior videtur eſſe. Hi
autem qui ſupra ſolis iter circinationes peragunt, maxime cum in trigo-
no fuerint, quod is inierit, tum non progrediuntur, ſed regreſſus ſacientes
morantur, donicum idem ſol de eo trigono in aliud ſignum tranſitionem
fecerit. Id autem nonnullis ſic ſieri placet: quod ajunt, ſolem cum lon-
gius abſit abſtantia quadam, non lucidis itineribus errantia per ea ſidera
obſcuratis morationibus impediri. Nobis vero id non videtur. Solis
enim ſplendor perſpicibilis et patens ſine ullis obſcurationibus eſt per
omnem mundum, ut etiam nobis apparet cum faciunt eae ſtellae regreſ-
ſus et morationes. Ergo ſi tantis intervallis noſtra ſpecies poteſt id ani-
madvertere, quid ita divinitatibus ſplendoribusque aſtrorum judicamus
obſcuritates objici poſſe? Ergo potius ea ratio nobis conſtabit, quod
12
11Cod. Guelf. CCCXL.22Cod. Guelf. CCCXXIII.
235211LIBER IX. CAPUT I. (IV.) fervor quemadmodum omnes res evocat, et ad ſe ducit (ut etiam ſructus
ex terra ſurgentes in altitudinem per calorem videmus, non minus aqua
vapores a ſontibus ad nubes per arcus excitari) eadem ratione ſolis im-
petus vehemens radiis trigoni forma porrectus, inſequentes ſtellas ad ſe
perducit, et ante currentes veluti refrenando retinendoque non patitur
progredi, ſed ad ſe cogit regredi, et in alterius trigoni ſignum eſſe. For-
taſſe deſiderabitur, quid ita ſol quinto a ſe ſigno potius quam ſecundo aut
tertio, quae ſunt propiora, faciat in his fervoribus retentiones? ego,
quemadmodum id ſieri videatur, exponam. Ejus radii in mundo, uti tri.
goni paribus lateribus forma, lineationibus extenduntur: Id autem nec
plus nec minus eſt ad quintum ab eo ſigno. Igitur ſi radii per omnem
mundum fuſi circinationibus vagarentur, neque extentionibus porrecti ad
trigoni formam linearentur, propiora ſlagrarent. Id autem etiam Euripi-
des Graecorum poeta animadvertiſſe videtur; ait enim: Quae longius a
ſole eſſent, haec vehementius ardere, propiora vero contemperata habe-
re: itaque ſcribit in ſabula Phaëthonte ſic, καίει τὰ πόρρω, τάδ έγγὺς εϋχ
έχει. Si ergo res et ratio et teſtimonium poetae veteris id oſtendit, non
puto aliter oportere judicari, niſi quemadmodum de ea re ſupra ſcriptum
habemus. Jovis autem inter Martis et Saturni circinationem currens,
majorem quam Mars, minorem quam Saturnus pervolat curſum. Item
reliquae ſtellae, quo majore abſunt ſpatio ab extremo coelo, proximam-
que habent terrae circinationem, celerius percurrere videntur; quod quae-
cunque earum minorem circinationem peragens, ſaepius ſubiens, praeterit
ſuperiorem. Quemadmodum ſi in rota, qua ſiguli utuntur, impoſitae ſue-
rint ſeptem formicae, canalesque totidem in rota facti ſint circum cen-
trum in imo, accreſcentes ad extremum, in quibus hae cogantur circi-
nationem facere, verſeturque rota in alteram partem, neceſſe erit eas con-
tra rotae verſationem nihil minus adverſus itinera perſicere, et quae pro-
ximum centrum habuerit celerius pervagari, quaeque extremum
236212M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA rotae peraget, etiamſi aeque celeriter ambulet, propter magnitudinem
circinationis, multo tardius perſicere curſum. Similiter aſtra nitentia
contra mundi curſum ſuis itineribus perſiciunt circuitum; ſed coeli ver-
ſatione redundationibus referuntur quotidiana temporis circulatione. Eſſe
autem alias ſtellas temperatas, alias ferventes, etiamque frigidas, haec eſſe
cauſa videtur: quod omnis ignis in ſuperiora loca habet ſcandentem ſlam-
mam. Ergo Sol aethera, qui eſt ſupra ſe, radiis exurens eſſicit canden-
tem, in quibus locis habet curſum Martis ſtella, itaque fervens ab ardore
ſolis eſſicitur. Saturni autem, quod eſt proxima extremo mundo tangit-
que congelatas coeli regiones, vehementer eſt frigida. Ex eo Jovis, cum
inter utriusque circuitiones habeat curſum, a reſrigeratione caloreque eo-
rum medio, convenientes temperatiſſimosque habere videtur eſſectus. De
zona XII ſignorum et ſeptem aſtrorum, contrarioque eorum opere ac
curſu, quibus rationibus et numeris tranſeant ex ſignis in ſigna et circui-
tum ſuum perſiciant, uti a praeceptoribus accepi, expoſui: nunc de creſ-
centi lumine Lunae diminutioneque, uti traditum eſt nobis a majoribus,
dicam. Beroſus, qui a Chaldaeorum civitate ſive natione progreſſus in
Aſiam, et diſciplinam patecfecit, ita eſt profeſſus: pilam eſſe ex dimidia
parte candentem, reliqua habere caeruleo colore. Cum autem curſum
itineris ſui peragens ſubiret orbem Solis, tunc eam radiis et impetu ca-
loris corripi convertique candentem, propter ejus proprietatem luminis
ad lumen. Cum autem ea evocata ad ſolis orbes ſuperiora ſpectet, tunc
inſeriorem partem ejus, quod candens non ſit, propter aeris ſimilitudinem
obſcuram videri; cum ad perpendiculum extet ad ejus radios, totum lu-
men ad ſuperiorem ſpeciem retineri, et tunc eam vocari primam. Cum
praeteriens vadit ad orientis coeli partes, relaxari ab impetu ſolis, extre-
mamque ejus partem candentiae oppido quam tenui linea ad terram mit-
tere ſplendorem; et ita ex eo eam ſecundam vocari. Quotidiana autem
verſationis remiſſone, tertiam, quartam, in dies numerari: ſeptimo
237213LIBER IX. CAPUT IV. Sol cum ſit ad occidentem, Luna autem inter orientem et occidentem
medias coeli teneat regiones, quod dimidia parte coeli ſpatio diſtet a So-
le, item dimidiam candentiae converſam habere ad Terram. Inter Solem
vero et Lunam cum diſtet totum mundi ſpatium, et Lunae orientis or-
bem ſol retroſpiciens, cum tranſit ad occidentem: eam, quod longius ab-
ſit a radiis remiſſam, quartadecima die plena rota totius orbis mittere
ſplendorem: reliquosque dies decreſcentia quotidiana ad perfectionem lu-
nar is menſis, verſationibus et curſu, a ſole revocationibus ſubire rotam,
radiosque ejus etiam menſtruas dierum eſſicere rationes. Uti autem Ari-
ſtarchus Samius, mathematicus, vigore magno rationes varietatis diſcipli-
nis de eadem reliquit, exponam. Non enim latet Lunam ſuum propri-
umque non habere lumen; ſed eſſe uti ſpeculum, et a Solis impetu reci-
pere ſplendorem. Namque Luna de ſeptem aſtris circulum proximum
terrae in curſibus minimum pervagatur. Itaque quot menſibus ſub rotam
Solis radiosque primo die antequam praeterit latens obſcuratur, et quo-
niam eſt cum Sole, nova vocatur: poſtero autem die, quo numeratur ſe-
cunda, praeteriens a Sole, viſitationem ſacit tenuem extremae rotundatio-
nis. Cum triduum receſſit a Sole, creſcit, et plus illuminatur: quotidie
vero diſcedens, cum pervenit ad diem ſeptimum, diſtans a Sole occidente
circtier medias coeli regiones, dimidia lucet, et ejus quae ad Solem pars
ſpectat, ea eſt illuminata. Quarto autem decimo die cum in diametro
ſpatio totius mundi abſit a Sole, perſicitur plena, et oritur cum Sol ſit
ad occidentem; ideo quod totum ſpatium mundi diſtans conſiſtit contra,
et impetu Solis totius orbis in ſe recipit ſplendorem. Septimodecimo die
cum Sol oritur, ea preſſa eſt ad occidentem. Vigeſimo et altero die cum
Sol eſt exortus Luna tenet circiter medias coeli regiones, et id quod
ſpectat ad Solem habet lucidum; in reliquis obſcura. Item quotidie cur-
ſum faciendo, circiter octavo et vigeſimo die ſubit radios Solis, et
238214M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA menſtruas perſicit rationes. Nunc ut in ſingulis menſibus Sol ſigna per-
vadens, auget et minuit dierum et horarum ſpatia, dicam.
CAPUT (V.) II.
De Solis curſu per duodecim ſigna.
Is namque cum Arietis ſignum init, et partem octavam pervagatur, per-
ſicit aequinoctium vernum: cum progreditur ad caudam Tauri ſidusque
Vergiliarum, e quibus eminet dimidia pars prior Tauri, in majus ſpatium
mundi, quam dimidium procurrit, procedens ad ſeptentrionalem partem.
E Tauro cum ingreditur in Geminos, exorientibus Vergiliis magis creſcit
ſupra terram, et auget ſpatia dierum: deinde e Geminis cum init ad Can-
crum, qui breviſſimum tenet coeli ſpatium, cum pervenit in partem oc-
tavam, perſicit ſolſtitiale tempus: et pergens pervenit ad caput et pectus
Leonis, quod eae partes Cancro ſunt attributae. Ex pectore autem Leo-
nis et ſinibus Cancri, Solis exitus, percurrens reliquas partes Leonis, im-
minuit diei magnitudinem et circinationis, reditque in Geminorum aequa-
lem ourſum. Tunc vero a Leone tranſiens in Virginem, progrediensque
ad ſinum veſtis ejus, contrahit circinationem et aequat eam, quam Tau-
rus habet, curſus rationem. E Virgine autem progrediens per ſinum, qui
finus Librae partes habet primas, in Librae parte octava perſicit aequi-
noctium autumnale, qui curſus aequat eam circinationem, quae fuerat in
Arietis ſigno. Scorpionem autem cum Sol ingreſſus fuerit occidentibus
Vergiliis, minuit progrediens ad meridianas partes longitudines dierum.
E Scorpione cum percurrendo init in Sagittarium ad femina ejus, con-
tractiorem diurnum pervolat curſum. Cum autem incipit a feminibus
Sagittarii, quae pars eſt attributa Capricorno, ad partem octavam, breviſ-
ſimum coeli percurrit ſpatium. Ex eo a brevitate diurna, bruma, ac
dies brumales appellantur. E Capricorno autem tranſiens in
239215LIBER IX. CAPUT III. (VI.) adauget, et exaequat Sagittarii longitudine diei ſpatium. Ab Aquario
cum ingreſſus eſt in Piſces, Favonio ſlante, Scorpionis comparat aequa- lem curſum. Ita Sol ea ſigna pervagando, certis temporibus auget aut
minuit dierum et horarum ſpatia. Nunc de ceteris ſideribus, quae ſunt
dextra ac ſiniſtra zonam ſignorum, meridiana, ſeptentrionalique parte
mundi, ſtellis diſpoſita ſigurataque, dicam.
CAPUT III. (VI.)
De ſideribus quae ſunt a zodiaco ad ſeptentrionem.
Namque Septentrio, quem Graeci nominant ἄδκτν, ſive ελίκην, habet
poſt ſe collocatum Cuſtodem. Ab eo non longe conformata eſt Virgo,
cujus ſupra humerum dextrum lucidiſſima ſtella nititur, quam noſtri Pro-
vindemiam majorem, Graeci προτ ύγετον vocitant; candens autem magis
Spica eſt colorata. Item alia contra eſt ſtella media genuorum Cuſto- dis Arcti, qui Arcturus dicitur. Eſt ibi dedicatus e regione capitis Sep-
tentrionis transverſus ad pedes Geminorum, Auriga, ſtatque in ſummo
cornu Tauri. Itemque in ſummo cornu laevo ad Aurigae pedes una te-
net parte ſtellam, et appellatur Aurigae manus. Hoedi, capra laevo hu-
mero Tauri quidem et Arietis: inſuper Perſeus dexterioribus ſubtercur-
rens baſim Vergiliarum, ſiniſterioribus caput Arietis et manu dextra inni-
tens Caſſiopeae ſimulacro, laeva ſupra Aurigam tenet Gorgoneum ad
ſummum caput, ſubjiciensque Andromedae pedibus. Item piſces ſupra
Andromedam et ejus ventrem et Equi, quae ſunt ſupra ſpinam Equi,
cujus ventris lucidiſſima ſtella finit ventrem Equi et caput 123
11Sic Cod. Guelf. et Fran. Al. ſcorpinibus.22Sic cum Philandro. Al. ſpecies ejus.33Hic locus integer eſſe non videtur; nec ſatis mihi conſtat, quomodo ſit emendandus.
240216M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA medae. Manus Andromedae dextra, ſupra Caſſiopeae ſimulacrum eſt con-
ſtituta, laeva ſub aquilonarem piſcem. Item Aquarius ſupra equi ca-
put. Equi auriculae attingunt Aquarii genua. Aquarii media eſt dedicata Capricorno. Supra in altitudinem Aquila et Delphinus: ſecun-
dum eos eſt Sagitta. Ab ea autem Volucris, cujus penna dextra Cephei
manum attingit et ſceptrum, laeva ſupra Caſſiopeam innititur: ſub Avis
cauda pedes Equi ſunt ſubtecti, inde Sagittarii, Scorpionis, Librae: in-
ſuper Serpens ſummo roſtro Coronam tangit: ad eum medium Ophiuchus
in manibus tenet Serpentem, laevo pede calcans mediam frontem Scorpi-
onis: ad mediam partem Ophiuchi capitis non longe poſitum eſt caput
ejus qui dicitur Nixus in genibus. Eorum autem ſaciliores ſunt capi-
tum vertices ad cognoſcendum, quod non obſcuris ſtellis ſunt conſorma-
ti. Pes Ingeniculati ad id fulcitur capitis tempus Serpentis, qui eſt in-
ter Arctos, qui Septentriones dicuntur, implicatus: parve per eos flectitur
Delphinus: contra Volucris roſtrum eſt propoſita Lyra. Inter humeros
Cuſtodis et Geniculati Corona eſt ornata. In ſeptentrionali vero circulo,
duae poſitae ſunt Arcti, ſcapularum dorſis inter ſe compoſitae, et pecto-
ribus averſae, e quibus minor κυνοσούζα, major έλίκη a Graecis appellatur,
earumque capita inter ſe deſpicientia ſunt conſtituta: caudae capitibus
earum adverſae contraque diſpoſitae figurantur. Utrorumque enim ſupe-
rando eminent in ſummo : e qua ſtella, quae dicitur polus, plus elucet circum caudam minoris Septentrionis: per caudas eorum, uti dictum eſt,
Serpens eſt porrecta; namque quae eſt proxima Draconem circum caput
ejus involvitur; una vero circum Cynoſuraec aput injecta eſt ſluxu, porrec-
123
11Sic cum Galiani. Al. ungulae.22Sic cum Galiani. Al. Caſſiopeae.33Sic cum Galiani. Vulgo legitur: eminent, in ſummo per caudas eorum eſſe dicitur.
Item Serpens eſt porrecta, e qua ſtella, quae dicitur polus, plus clucet circum ca-
put majoris Septentrionis.
241217LIBER IX. CAPUT III. (VI.) taque proxime ejus pedes. Haec autem intorta replicataque ſe attollens
reſlectitur a capite minoris ad majorem, contra roſtrum et capitis tem-
pus dextrum. Item ſupra caudam minoris pedes ſunt Cephei, ibique ad
ſummum cacumen inſuper Arietis ſignum facientes ſtellae ſunt trigo- num paribus lateribus. Septentrionis autem minoris, et Cephei ſimu- lacri, complures ſunt ſtellae confuſae. Quae ſunt ad dextram orientis in-
ter zonam ſignorum et ſeptentrionum ſidera in coelo diſpoſita, dixi.
Nunc explicabo quae ad ſiniſtram orientis meridianisque partibus ab na-
tura ſunt diſtributa.
CAPUT IV. (VII.)
De ſideribus quae ſunt a zodiaco ad meridiem.
Primum ſub Capricorno ſubjectus Piſcis auſtrinus cauda proſpiciens Ce-
phea: ab eo ad Sagittarium locus eſt inanis. Turibulum ſub Scorpionis
aculeo. Centauri priores partes proximae ſunt Librae, et Scorpionem te-
nent in manibus. Simulacrum id, quod Beſtiam aſtrorum periti nomina-
verunt, ad Virginem, et Leonem, et Cancrum. Anguis porrigens agmen
ſtellarum intortus, ſuccingit regionem Cancri, erigens roſtrum ad Leo-
nem, medioque corpore ſuſtinens Craterem, ad manumque Virginis caudam
ſubjiciens, in qua ineſt Corvus. Quae autem ſunt ſupra ſcapulas peraeque
ſunt lucentia. Ad anguis interius ventris, ſub caudam ſubjectus eſt Cen-
taurus. Juxta Craterem et Leonem Navis eſt, quae nominatur Argo, cu-
jus prora obſcuratur; ſed malus et quae ſunt circa gubernacula emi-
nentia videntur; ipſaque navicula et puppis per ſummam caudam
Cani jungitur. Geminos autem minuſculus Canis ſequitur contra
Anguis caput, major item ſequitur minorem. Orion vero transverſus eſt
12
11Sic cum Barbaro.22Sic cum Galiani pro Caſſiopeae.
242218M.VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ſubjectus preſſus ungula Tauri , manu laeva tenens clipeum, cla- vam altera ad Geminos tollens: apud vero ejus baſim Canis parvo
intervallo inſequens Leporem. Arieti et Piſcibus Cetus eſt ſubjectus,
a cujus criſta ordinate utrisque Piſcibus diſpoſita eſt tenuis ſuſio ſtella-
rum, quae graece vocitatur ἐρμηδόνη: magnoque intervallo introrſus preſ-
ſus nodus Piſcium attingit ſummam Ceti criſtam. Eridani per ſpeci- em ſtellarum flumen profluit, initium fontis capiens a laevo pede Orio-
nis. Quae vero ab Aquario fundi memoratur aqua, proſluit inter Piſcis
auſtrini caput et caudam Ceti. Quae ſigurata formataque ſunt ſiderum
in mundo ſimulacra, natura divinaque mente deſignata, ut Democrito
phyſico placuit, expoſui; ſed ea tantum quorum ortus et occaſus poſſu-
mus animadvertere et oculis contueri. Namque uti Septentriones cir-
cum axis cardinem verſantes non occidunt, neque ſub terram ſubeunt:
ſic et circa meridianum cardinem, qui eſt propter inclinationem mundi
ſubjectus terrae, ſidera verſabunda latentiaque non habent egreſſus orien-
tes ſupra terram. Itaque eorum ſigurationes propter obſtantiam terrae,
non ſunt notae. Hujus autem rei index eſt ſtella Canopi, quae his regi-
onibus eſt ignota, renumciantibus negociatoribus, qui ad extremas Aegypti
regiones, proximasque ultimis ſinibus terrae terminationes, ſuerunt. De
mundi circa terram pervolitantia duodecimque ſignorum, et ſeptentriona-
li meridianaque parte ſiderum diſpoſitione, ut ſit perfectus docui. Namque ex ea mundi verſatione et contrario ſolis per ſigna curſu, gno-
monumque aequinoctialibus umbris, analemmatorum inveniuntur deſcrip-
tiones. Cetera ex aſtrologia, quos eſſectus habeant ſigna duodecim, ſtel-
lae quinque, Sol, Luna, ad humanae vitae rationem, Chaldaeorum ratioci-
123
11Sic cum Galiani. Al. Centauri, manu laeva tenens clavam, alteram.22Sic cum Philandro. Vulgo ſerpentium.33Cod. Guelf. perſpectus.
243219LIBER IX. CAPUT IV. (VII.) nationibus eſt concedendum: quod propria eſt corum genethliologiae ra-
tio, uti poſſint ante facta, et ſutura, ex ratiocinationibus aſtrorum explica-
re. Eorum autem inventiones, quas ſcriptis reliquerunt, qua ſolertia,
quibusque acuminibus, et quam magni ſuerint, qui ab ipſa natione Chal-
daeorum proſluxerunt, oſtendunt. Primusque Beroſus, in inſula et civi-
tate Coo conſedit, ibique aperuit diſciplinam. Poſtea ſtudens Antipater,
itemque Achinapolus, qui etiam non e naſcentia, ſed ex conceptione
genethliologiae rationes explicatas reliquit. De naturalibus autem rebus
Thales Mileſius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xenopha-
nes Colophonius, Democritus Abderites, rationes quibus natura rerum gubernaretur, quemadmodum quosque eſſectus habeant excogitatas reli-
querunt. Quorum inventa ſecuti, ſiderum ortus et occaſus tempeſtatum-
que ſigniſicatus Eudoxus, Euctemon, Callippus , Meto, Philippus, Hip- parchus, Aratus, ceterique ex aſtrologia parapegmatorum diſciplinas inve-
nerunt et eas poſteris explicatas reliquerunt. Quorum ſcientiae ſunt ho-
minibus ſuſpiciendae, quod tanta cura fuerunt, ut etiam videantur divina
mente tempeſtatum ſigniſicatus poſt ſuturos, ante pronunciare: quas ob res
haec eorum curis ſtudiisque ſunt concedenda.
CAPUT V. (VIII.)
De horologiorum rationibus et umbris gnomonum aequinoctiali tempore
Romae, et nonnullis aliis locis.
Nobis autem ab his ſeparandae ſunt horologiorum rationes, et explican-
dae menſtruae dierum brevitates, itemque depalationes. Namque Sol
aequinoctiali tempore Ariete Libraque verſando, quas ex gnomone par-
12
11Vulgo quibus c rebus.22Al. Calliſtus.
244220M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tes habet novem, eas umbrae facit octo in declinatione coeli, quae eſt
Romae. Itemque Athenis quam magnae ſunt gnomonis partes quatuor,
umbrae ſunt tres. Ad ſeptem Rhodo quinque . At Tarenti novem ad undecim. Alexandriae tres ad quinque: ceterisque omnibus locis aliae
alio modo umbrae gnomonum aequinoctiales ab natura rerum inveniun-
tur diſparatae. Itaque in quibuscunque locis horologia erunt deſcriben-
da, eo loci ſumenda eſt aequinoctialis umbra. Et ſi erunt (quemadmo- dum Romae) gnomonis partes novem, umbrae octonae, deſcribatur linea
in planitia, et ex media πρὸς ὀρθὰς erigatur, uti ſit ad normam, quae di-
citur gnomon: et a linea quae erit planities, in ſinem gnomonis circino
novem ſpatia dimetiantur; et quo loco nonae partis ſignum fuerit, cen-
trum conſtituatur, ubi erit litera A; et diducto circino ab eo centro ad
lineam planitiae, ubi erit litera B, circinatio circuli deſcribatur, quae di-
citur meridiana. Deinde ex novem partibus, quae ſunt a planitia ad
gnomonis centrum, octo ſumantur, et ſignentur in linea quae eſt in pla-
nitia, ubi erit litera C. Haec autem erit gnomonis aequinoctialis um-
bra; et ab eo ſigno et litera C, per centrum ubi eſt litera A, linea per-
ducatur, ubi erit Solis aequinoctialis radius. Tunc ab centro diducto
circino ad lineam planitiae aequilatatio ſignetur, ubi erit litera E ſiniſte-
riore parte, et I dexteriore in extremis lineis circinationis, et per cen-
trum perducenda linea, ut aequa duo hemicyclia ſint diviſa. Haec au-
tem linea a mathematicis dicitur horizon. Deinde circinationis totius ſu-
menda pars eſt quintadecima, et circini centrum collocandum in linea
circinationis, quo loci ſecat eam lineam aequinoctialis radius, ubi erit li-
tera F, et ſignandum dextra ac ſiniſtra ubi ſunt literae G, H. Deinde
ab his et per centrum, lineae usque ad lineam planitiae perducendae
ſunt, ubi erunt literae T, R; ita erit Solis radius, unus hibernus, alter
12
11Cod. Guelf. quindecim.22Forma IV. 1, 2.
245221LIBER IX. CAPUT V. (VIII.) aeſtivus. Contra autem E, litera I erit, ubi ſecat circinationem linea,
quae eſt trajecta per centrum: et contra G et H, literae erunt K et L,
et contra C et F et A, erit litera N. Tunc perducendae ſunt diametri
ab G ad L, et ab H ad K. Quae erit inferior, partis erit aeſtivae, ſu-
perior hibernae. Quae diametri ſunt aeque mediae dividendae, ubi e-
runt literae M et O, ibique centra ſignanda, et per ea ſigna et centrum
A linea ad extremas lineas circinationis eſt perducenda, ubi erunt lite-
rae P, Q. Haec erit linea πρὸς ὀρθὰς radio aequinoctiali. Vocabitur au-
tem haec linea mathematicis rationibus Axon: et ab eisdem centris di-
ducto circino ad extremas diametros, deſcribantur hemicyclia duo, quo-
rum unum erit aeſtivum, alterum hibernum. Deinde in quibus locis ſe-
cant lineae parallelae lineam eam, quae dicitur horizon, in dexteriore par-
te erit litera S, in ſiniſteriore V; et ab extremo hemicyclio, ubi eſt li-
tera G, ducatur linea parallelos Axoni ad ſiniſtrum hemicy clium, ubi eſt
litera H. Haec autem parallelos linea vocitatur lacotomus: et tum cir-
cini centrum collocandum eſt eo loci, quo ſecat eam lineam aequinocti-
alis radius, ubi erit litera X, et deducendum ad eum locum, quo ſecat
circinationem aeſtivus radius, ubi eſt litera H, et centro aequinoctiali
intervallo aeſtivo circinatio circuli menſtrui agatur, quod manacus dici-
tur. Ita habebitur analemmatos deformatio. Cum hoc ita ſit deſcripum
et explicatum ſive per hibernas lineas, ſive per aeſtivas, ſive per aequi-
noctiales, aut etiam per menſtruas, in ſubjectionibus rationes horarum
erunt ex analemmatis deſcribendae, ſubjicienturque in eo multae varie-
tates et genera horologiorum, et deſcribentur rationibus his artiſicioſis.
Omnium autem ſigurarum deſcriptionumque earum effectus unus, uti
dies aequinoctialis, brumalisque, itemque ſolſtitialis in duodecim partes
aequaliter ſit diviſus. Quas res non pigritia deterritus, praetermiſi, ſed
ne multa ſcribendo offendam. A quibusque inventa ſunt genera deſcriptio-
nesque horologiorum exponam; neque nunc nova genera invenire
246222M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ſum, nec aliena pro meis praedicanda videntur. Itaque quae nobis tra-
dita ſunt, et a quibus ſint inventa, dicam.
CAPUT VI. (IX.)
De quorundam horologiorum ratione, et inventoribus.
Hemicyclium excavatum ex quadrato, ad enclimaque ſucciſum Beroſus
Chaldaeus dicitur inveniſſe. Scaphen ſive hemiſphaerium, Ariſtarchus Samius: idem etiam diſcum in planitia. Arachnen, Eudoxus aſtrologus,
nonnulli dicunt Apollonium. Plinthium ſive lacunar (quod etiam in Cir-
co Flaminio eſt poſitum) Scopinas Syracuſius. Pros ta hiſtorumena, Parmenion. Pros pan clima, Theodoſius et Andrias . Patrocles, pele- cinon. Dionyſodorus , conum. Apollonius pharetram. Aliaque ge- nera et qui ſupra ſcripti ſunt, et alii plures inventa reliquerunt: uti go-
narchen , engonaton , antiboreum. Item ex his generibus viatoria penſilia uti ſierent, plures ſcripta reliquerunt. Ex quorum libris ſi quis
velit ſubjectiones invenire, poterit, dummodo ſciat analemmatos deſcrip-
tiones.
Item ſunt ex aqua conquiſitae ab eisdem ſcriptoribus horologio-
rum rationes. Primumque a Cteſibio Alexandrino, qui etiam ſpiritus na-
turales, pneumaticasque res invenit. Sed uti fuerunt ea exquiſita, dig-
num ſtudioſis eſt agnoſcere. Cteſibius enim fuerat Alexandriae natus pa-
123456
11Forma V. 1., 2.,22Sic Cod. Guelf. et Fran. cum E. S. Al. Scopas.33Sic Cod. Guelf. et E. S. Al. Andreas.44Al. Dionyſiodorus.55Cod. Guelf. et E. S. Conatum.66Cod. Guelf. et Fran. cum E. S. plinthium antiboraeum.
247223LIBER IX. CAPUT VI. (IX.) tre tonſore. Is ingenio et induſtria magna praeter reliquos excellens, di-
ctus eſt artiſicioſis rebus ſe delectare. Namque cum voluiſſet in taberna
ſui patris ſpeculum ita pendere, ut cum educeretur, ſurſumque reducere-
tur, linea latens pondus deduceret, ita collocavit machinationem. Cana-
lem ligneum ſub tigno ſixit, ibique trochleas collocavit: per canalem li-
neam in angulum deduxit, ibique tubulos ſtruxit, in eos pilam plumbe-
am per lineam demittendam curavit. Ita pondus cum decurrendo in an-
guſtias tubulorum premeret coeli crebritatem, vehementi decurſu per
fauces ſrequentiam coeli compreſſione ſolidatam extrudens in aerem, pa-
tentem oſſenſione et tactu ſonitus expreſſerat claritatem. Ergo Cteſibius
cum animadvertiſſet, ex tactu coeli et expreſſionibus ſpiritus vocesque
naſci, his principiis uſus, hydraulicas machinas primus inſtituit. Item a-
quarum expreſſiones, automata, porrecti rotundationisque machinas, mul-
taque deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua comparati-
ones, explicuit. Primumque conſtituit cavum ex auro perſectum, aut ex
gemma terebrata; ea enim nec teruntur percuſſu aquae, nec ſordes reci-
piunt, ut obturentur. Namque aequaliter per id cavum inſluens aqua
ſublevat ſcaphum inverſum (quod ab artiſicibus phellos ſive tympanum
dicitur): in quo collocata regula, verſatile tympanum denticulis aequali-
bus ſunt perſecta: qui denticuli alius alium impellentes, verſationes mo-
dicas faciunt et motiones. Item aliae regulae aliaque tympana ad eun-
dem modum dentata, quae una motione coacta, verſando ſaciunt effectus
varietatesque motionum, in quibus moventur ſigilla, vertuntur metae,
calculi aut ova projiciuntur, buccinae canunt, reliquaque parerga. In his etiam aut in columna aut paraſtatica horae deſcribuntur, quas ſigillum
egrediens ab imo virgula ſigniſicat in diem totum, quarum 12
11Sic Cod. Guelf. et Fran. pro tona.22Sic Cod. G. et F. pro ab ima virgula, aut ab imo virgulae.
248224M. VITR UVII P. DE ARCHITECTURA aut creſcentias cuneorum adjectus aut exceptus in ſingulis diebus et men-
ſibus, perſicere cogit. Praecluſiones aquarum ad temperandum ita ſunt
conſtitutae. Metae ſiunt duae, una ſolida altera cava, ex torno ita per-
ſectae, ut alia in aliam inire convenireque poſſit: et eadem regula laxatio
earum aut coartatio efficiat aut vehementem aut lenem in ea vaſa aquae
inſluentem curſum. Ita his rationibus et machinatione ex aqua compo-
nuntur horologiorum ad hibernum uſum collocationes. Sin autem cu-
neorum adjectionibus et detractionibus correptiones dierum, aut creſcen-
tiae non probabuntur; quod cunei ſaepiſſime vitia ſaciunt; ſic erit expli-
candum. In columella horae ex analemmatis transverſe deſcribantur,
menſtruaeque lineae in columella ſignentur, eaque columella verſatilis
perſiciatur; uti ad ſigillum virgulamque (qua virgula egrediens ſigil- lum oſtendit horas) columna verſando continenter, ſuis cujusque menſibus
brevitates et creſcentias faciat horarum.
Fiunt etiam alio genere horologia hiberna, quae anaporica dicun-
tur, perſiciunturque rationibus his. Horae diſponuntur ex virgulis aene-
is, ex analemmatos deſcriptione, ab centro diſpoſitae in ſronte. In ea
circuli ſunt circumdati, menſtrua ſpatia ſinientes. Poſt has virgulas tym-
panum collocetur, in quo deſcriptus et depictus ſit mundus ſigniferque
circulus, deſcriptioque duodecim coeleſtium ſignorum ſit ſigurata, cujus
e centro deformatur cujuslibet ſigni ſpatium, unum majus, alterum mi-
nus. Poſteriori autem parti tympano medio, axis verſatilis eſt incluſus,
inque eo axi aenea mollis catena eſt involuta, ex qua pendet ex una par-
te phellos ſive tympanum, quod ab aqua ſublevatur, ex altera aequo
pondere phelli ſacoma ſaburrale. Ita quantum ab aqua phellos ſubleva-
tur, tantum ſaburrae pondus infra deducens verſat axem, axis autem tym-
panum; cujus tympani verſatio, alias efficit uti major pars circuli ſignife-
1
11Sic Cod. G. et F. pro cujus virgulae.
249225LIBER IX. CAPUT VI. (IX.) ri, alias minor in verſationibus, ſuis temporibus deſignet horarum pro-
prietates. Namque in ſingulis ſignis ſui cujusque menſis dierum numeri
cava ſunt perfecta, cujus bulla, quae ſolis imaginem horologiis tenere vi-
detur, ſigniſicat horarum ſpatia: ea translata ex terebratione in terebra-
tionem menſis vertentis perſicit curſum ſuum. Itaque quemadmodum
ſol per ſiderum ſpatia vadens, dilatat contrahitque dies et horas, ſic bulla
in horologiis ingrediens per puncta contra centri tympani verſationem,
quotidie cum transfertur aliis temporibus per latiora, aliis per anguſtiora
ſpatia, menſtruis ſinitionibus imagines efficit horarum et dierum. De ad-
miniſtratione autem aquae, quemadmodum ſe temperet ad rationem, ſic
erit faciendum. Poſt frontem horologii, intra collocetur caſtellum, in
idque per ſiſtulam ſaliat aqua, et in imo habeat cavum. Ad id autem
affixum ſit ex aere tympanum habens ſoramen, per quod ex caſtello in
id aqua inſluat. In eo autem minus tympanum includatur cardinibus ex
torno, maſculo et ſemina inter ſe coartatis, ita uti minus tympanum,
quemadmodum epiſtomium, in majore circumagendo arte leniterque ver-
ſetur. Majoris autem tympani labrum aequis intervallis CCCLXV punc-
ta habeat ſignata: minor vero orbiculus in extrema circinatione ſixam ha-
beat lingulam, cujus cacumen dirigat ad punctorum regiones. Inque eo
orbiculo temperatum ſit foramen, quia in tympanum aqua inſluit per id, ut ſerviat adminiſtrationi . Cum autem in majoris tympani labro fuerint ſignorum coeleſtium deformationes, id autem ſit immotum, et in
ſummo habeat deformatum Cancri ſignum, ad perpendiculum ejus in imo
Capricorni, ad dextram ſpectantis Librae, ad ſiniſtram Arietis. Signa quo-
que cetera inter eorum ſpatia deſignata ſint, uti in coelo videntur. Igitur
cum Sol fuerit in Capricorni orbiculo, lingula in majoris tympani parte
12
11Sic E. S. pro qua.22Alias et ſervat adminiſtrationem.
250226M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Capricorni quotidie ſingula puncta tangens, ad perpendiculum habens a-
quae currentis vehemens pondus, celeriter per orbiculi foramen id ex-
trudit ad vas, tum excipiens eam (quoniam brevi ſpatio impletur) corripit
et contrahit dierum minora ſpatia et horarum. Cum autem quotidiana
verſatione minoris tympani lingula ingreditur in Aquario, diſcedit tum foramen a perpendiculo, et aquae minus vehementi curſu co- gitur tardius emittere ſalientem. Ita quo minus celeri curſu vas excipit
aquam, dilatat horarum ſpatia. Aquarii vero piſciumque punctis, uti
gradibus ſcandens, orbiculi foramen in Ariete tangendo octavam partem,
aquae temperate ſalienti praeſtat aequinoctiales horas. Ab Ariete per
Tauri et Geminorum ſpatia ad ſumma Cancri puncta, partis octavae fora-
men ſeu tympanum verſationibus peragens, et in altitudinem eo rediens,
viribus extenuatur, et ita tardius ſluendo dilatat morando ſpatia, et effi-
cit horas in Cancri ſigno ſolſtitiales. A Cancro cum proclinat et peragit
per Leonem et Virginem, ad Librae partis octavae puncta revertendo et
gradatim corripiendo ſpatia, contrahit horas, et ita perveniens ad puncta
Librae, aequinoctiales rurſus reddit horas. Per Scorpionis vero ſpatia et
Sagittarii, proclivius deprimens ſeſe foramen rediensque circumactione ad
Capricorni partem octavam, reſtituitur celeritate ſalientis ad brumales
horarum brevitates. Quae ſunt in horologiorum deſeriptionibus rationes
et apparatus, uti ſint ad uſum expeditiores, quam aptiſſime potui per-
ſcripſi. Reſtat nunc de machinationibus, et de earum principiis ratioci-
nari. Itaque de his, ut corpus emendatum architecturae perſiciatur, in
ſequenti volumine incipiam ſcribere.
12
11Sic Cod. Fran. pro majoris.22Sic cum Philandro, pro cuncta deſcendunt foramina - aquam vehementi.
251227
M. VITRUVII POLLIONIS
DE ARCHITECTURA
LIBER DECIMUS.
PRAEFATIO.
Nobili Graecorum et ampla civitate, Epheſi, lex vetuſta dicitur a ma-
joribus, dura conditione, ſed jure eſſe non iniquo conſtituta. Nam archi-
tectus cum publicum opus curandum recipit, pollicetur quanto ſumptu
id ſit ſuturum; tradita aeſtimatione magiſtratui bona ejus obligantur, do-
nec opus ſit perſectum. Eo autem abſoluto, cum ad dictum impenſa re-
ſpondet, decretis et honoribus ornatur. Item ſi non amplius quam quar-
ta in opere conſumitur, ad aeſtimationem eſt adjicienda et de publico
praeſtatur, neque ulla poena tenetur. Cum vero amplius quam quarta
in opere conſumitur, ex ejus bonis ad perſiciendum pecunia exigitur. Uti-
nam dii immortales ſeciſſent, quod ea lex etiam populo Romano, non
modo publicis, ſed etiam privatis aediſiciis eſſet conſtituta: namque non
ſine poena graſſarentur imperiti; ſed qui ſumma doctrinarum ſubtilitate
eſſent prudentes, ſine dubitatione proſiterentur architecturam: neque pa-
tres ſamiliarum inducerentur ad inſinitas ſumptuum proſuſiones, et ut
252228M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA bonis ejicerentur: ipſique architecti, poenae timore coacti, diligentius mo-
dum impenſarum ratiocinantes explicarent, uti patres ſamiliarum ad id,
quod praeparaviſſent, ſeu paulo amplius adjicientes, aediſicia expedirent.
Nam qui quadringenta ad opus poſſunt parare, ſi adjiciant centum, haben-
do ſpem perfectionis, delectationibus tenentur. Qui autem adjectione di-
midia, aut ampliore ſumptu onerantur, amiſſa ſpe, et impenſa abjecta,
fractis rebus et animis, deſiſtere coguntur. Nec ſolum id vitium in aedi-
ſiciis, ſed etiam in muneribus, quae a magiſtratibus foro gladiatorum ſce-
nisque ludorum dantur; quibus nec mora, neque expectatio conceditur,
ſed neceſſitas ſinito tempore perſicere cogit: uti ſunt ſedes ſpectaculorum,
velorumque inductiones, et ea omnia, quae ſcenicis moribus per machi-
nationem ad ſpectationes populo comparantur. In his vero opus eſt
prudentia diligenti et ingenii doctiſſimi cogitatu, quod nihil eorum perſi-
citur ſine machinatione, ſtudiorumque vario ac ſolerti vigore. Igitur quo-
niam haec ita ſunt tradita et conſtituta, non videtur eſſe alienum, uti
caute ſummaque diligentia, antequam inſtituantur opera, eorum expedi-
antur rationes. Ergo quoniam neque lex neque morum inſtitutio id po-
teſt cogere, et quotannis et praetores et aediles ludorum cauſa machina-
tiones praeparare debent; viſum mihi eſt, Imperator, non eſſe alienum,
quoniam de aediſiciis in prioribus voluminibus expoſui, in hoc, qui ſini-
tionem ſummam corporis habet conſtitutam, quae ſint principia machi-
narum ordinata praeceptis explicare.
CAPUT I.
De machina et ejus ab organo diſferentia.
Machina eſt continens ex materia conjunctio, maximas ad onerum mo-
tus habens virtutes. Ea movetur ex arte circulorum rotundationibus
quam Graeci κυχλικὴρ χίνὴσιν appellant. Eſt autem unum genus
253229LIBER X. CAPUT II. um, quod graece ὰχροβατιχὸν dicitur: alterum ſpiiitale, quod apud eos
πνευματικὸν appellatur: tertium tractorium, id autem Graeci βάναυσον vo-
citant. Scanſorium autem eſt, cum machinae ita fuerint collocatae, ut
ad altitudinem tignis ſtatutis et transverſariis colligatis, ſine periculo ſcan-
datur ad apparatus ſpectationem. Spiritale eſt, cum ſpiritus expreſſioni-
bus impulſus, et plagae vocesque organicῶs exprimuntur. Tractorium
vero, cum onera machinis pertrahuntur, aut ad altitudinem ſublata col-
locantur. Scanſoria ratio non arte ſed audacia gloriatur. Ea catenatio-
nibus et transverſariis et plexis colligationibus et eriſmatum fulturis continetur. Quae autem ſpiritus poteſtate aſſumit ingreſſus, elegantes ar-
tis ſubtilitatibus conſequitur effectus. Tractoria autem majores, et ma-
gniſicentia plenas habet ad utilitatem opportunitates, et in agendo cum
prudentia ſummas virtutes. Ex his ſunt alia quae mechanicῶs, alia quae
organicῶs moventur. Inter machinas et organa id videtur eſſe diſcrimen,
quod machinae pluribus operibus, aut vi majore, coguntur effectus habe-
re, uti baliſtae torculariumque prela. Organa autem unius opere, pru-
denti tactu perſiciunt, quod propoſitum eſt, uti ſcorpionis, ſeu aniſocyclo-
rum verſationes. Ergo et organa et machinarum ratio ad uſum ſunt neceſſaria, ſine quibus nulla res poteſt eſſe non impedita. Omnis autem
machinatio eſt a rerum natura procreata, ac a praeceptrice et magiſtra
mundi verſatione inſtituta. Namque animadvertamus primum et aſpicia-
mus continentem, Solis, Lunae, quinque etiam ſtellarum naturam, quae
ni machinata verſarentur, non habuiſſemus in terra lucem, nec ſructuum
maturitates. Cum ergo majores haec ita eſſe animadvertiſſent, e rerum
natura ſumpſerunt exempla, et ea imitantes inducti rebus divinis, com-
modas vitae perfecerunt explicationes. Itaque comparaverunt, ut eſſent
12
11Cod. Guelf. et E. S. Chriſmatorum. At Cod. Fran. chriſinatum.22Cod. Guelf. et Fran. latmiſoſciclorum.
254230M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA expeditiora,, alia machinis et earnm verſationibus, nonnulla organis. Et
ita quae animadverterunt ad uſum utilia eſſe ſtudiis, artibus, inſtitutis,
gradatim augenda doctrinis curaverunt. Attendamus enim primum in-
ventum de neceſſitate, ut veſtitus; quemadmodum telarum organicis ad-
miniſtrationibus connexus ſtaminis ad ſubtegmen, non modo corpora te-
gendo tueantur, ſed etiam ornatus adjiciant honeſtatem. Cibi vero non
habuiſſemus abundantiam, niſi juga, et aratra bobus jumentisque omnibus
eſſent inventa. Sucularumque et prelorum et vectium ſi non ſuiſſet tor-
cularis praeparatio; neque olei nitorem, neque vitium fructum habere po-
tuiſſemus ad jucunditatem. Portationesque eorum non eſſent, niſi plau-
ſtrorum aut ſarracorum per terram, navicularum per aquam, inventae eſ-
ſent machinationes. Trutinarum vero librarumque ponderibus examina-
tio reperta, vindicat ab iniquitate juſtis moribus vitam. Non minusque
ſunt innumerabiles moderationes machinationum, de quibus non neceſſe
videtur diſputare, quoniam ſunt ad manum quotidianae, ut ſunt rotae, ſol-
les ſabrorum, rhedae, ciſia, torni, ceteraque quae communes ad uſum
conſuetudinibus habent opportunitates. Itaque incipiemus de his quae
raro veniunt ad manus, ut nota ſint, explicare.
CAPUT II.
De machinis tractoriis.
Primumque inſtituemus de his, quae aedibus ſacris ad operumque pu-
blicorum perſectionem neceſſitate comparantur: quae ſiunt ita. Tigna (A)
tria ad onerum magnitudinem ratione expediuntur, et a capite ſibu- la (B) conjuncta, et in imo divaricata, eriguntur funibus in capitibus col-
locatis, et iis item circa diſpoſitis erecta retinentur. Alligatur in 12
11Codices Guelf. et Fran. E. S. duo.22Cod. Guelf. et Fran. et E. S. alligantur — trochleae.
255231LIBER X. CAPUT II. mo trochlea (C), quam etiam nonnulli rechamum dicunt. In trochleam
induntur orbiculi (o) duo, per axiculos verſationes habentes, per cujus
orbiculum ſummum trajicitur ductarius funis. (D) Deinde demittitur et
traducitur circa orbiculi imum trochleae inferioris (E); refertur autem
ad orbiculum imum trochleae ſuperioris, et ita deſcendit ad inferiorem,
et in foramine (F) ejus caput ſunis religatur. Altera pars funis refertur
inter imas machinae partes. In quadris autem tignorum poſterioribus,
quo loci ſunt divaricata, ſiguntur chelonia (G G), in quae conjiciuntur ſu-
cularum capita, ut faciliter axes verſentur. Eae ſuculae proxime capita
habent foramina bina (I I) ita temperata, ut vectes (K) in ea convenire
poſſint. Ad rechamum autem imum ferrei forcipes (L) religantur, quorum dentes (l. l.) in ſaxa forata accommodantur. Cum autem funis ha-
bet caput ad ſuculam religatum, et vectes ducentes eam verſant, funis ſe
involvendo circa ſuculam extenditur, et ita ſublevat onera ad altitudi-
nem et operum collocationes,
CAPUT III.
De alia machina tractoria.
Haec autem ratio machinationis, quod per tres orbiculos circumvol- vitur, triſpaſtos (3) appellatur. Cum vero in ima trochlea duo orbiculi,
in ſuperiori tres verſantur, id pentaſpaſton (4) dicitur. Sin autem majo-
ribus oneribus erunt machinae comparandae, amplioribus tignorum lon-
gitudinibus et craſſitudinibus erit utendum: et eadem ratione in ſummo
ſibulationibus, in imo ſucularum verſationibus expediundum. His expli-
catis, antarii funes (D) ante laxi collocentur, retinacula (M) ſupra ſcapu-
las machinae longe diſponantur: et ſi non erit ubi religentur, pali reſu-
pinati (N) defodiantur, et circum ſiſtucatione ſolidentur, quo funes alli-
12
11Sic cum Philandro, pro ſorſices.22Forma I.
256232M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA gentur. Trochlea in ſummo capite (X) machinae rudenti contineatur, et
ex eo funis perducatur ad palum, et quae eſt in palo trochlea (O) illiga-
ta circa ejus orbiculum ſunis indatur, et reſeratur ad eam trochleam, quae
erit ad caput machinae religata. Circum autem orbiculum ab ſummo
trajectus ſunis deſcendat et redeat ad ſuculam, quae eſt in ima machina,
ibique religetur. Vectibus autem eoacta ſucula verſabitur, et eriget per
ſe machinam ſine periculo: ita circa diſpoſitis ſunibus, et retinaculis in
palis haerentibus, ampliore modo machina collocabitur. Trochleae et duc-
tarii funes uti ſupra ſcriptum eſt, expediuntur.
CAPUT IV.
Similis ſuperiori machina, cui coloſſicotera tutius committi poſſunt, im-
mutata duntaxat ſucula in tympanum.
Sin autem colloſſicotera amplitudinibus et ponderibus onera in operibus
fuerint, non erit ſuculae committendum, ſed quemadmodum ſucula che-
loniis retinetur, ita axis (T) includatur, habens in medio tympanum (P)
amplum, quod nonnulli rotam appellant, Graeci autem ἀμφίρευσιν , alii περίτροχον vocitant. In his autem machinis trochleae non eodem, ſed alio
modo comparantur. Habent enim et in imo et in ſummo duplices ordi-
nes orbiculorum (5): ita funis ductarius trajicitur in inſerioris trochleae
ſoramen, uti aequalia duo capita ſint, funis cum erit extenſus; ibique ſe-
cundum inferiorem trochleam reſticula circumdata et connexa , utrae- que partes funis continentur, ut neque in dextram, neque in ſiniſtram
partem poſſint prodire. Deinde capita. funis referuntur in ſumma troch-
lea ab exteriore parte, et dejiciuntur circa orbiculos imos, et redeunt ad
imum, conjiciunturque inſimae trochleae ad orbiculos ex interiore parte,
12
11Codices Guelf. et Fran. cum E. S. amphreſen - perithecium.22Codices G. et F. et E. S. contenta.
257233LIBER X. CAPUT IV. et reſeruntur dextra ac ſiniſtra ad caput ſummae trochleae , circa or- biculos ſummos. Trajecti autem ab exteriori parte reſeruntur dextra ac
ſiniſtra tympanum in axe, ibique ut haereant colligantur. Tum autem
circa tympanum involutus alter ſunis reſertur ad ergatam (R): et is cir-
cumactum tympanum et axem involvendo, funes qui in axe religati ſunt
pariter ſe extendunt, et ita leniter levant onera ſine periculo. Quodſi
majus tympanum, collocatum aut in medio, aut in una parte extrema,
habuerit ſine ergata calcantes homines, expeditiores habere poterit operis
eſfectus.
CAPUT V.
Aliud machinae tractoriae genus, Polyſpaſtos.
Eſt autem aliud genus machinae ſatis artiſicioſum et ad uſum celeritatis
expeditum; ſed in eo dare operam non poſſunt niſi periti. Eſt enim ti-
gnum (a), quod erigitur et diſtinetur retinaculis (b) quadrifariam: ſub retinaculis chelonia (e) duo ſiguntur, trochlea funibus ſupra chelonia re-
ligatur. Sub trochlea regula (d) longa circiter pedes duos, lata digitos
ſex, craſſa quatuor, ſupponitur. Trochleae (e e) ternos ordines orbiculo-
rum in latitudinem habentes collocantur: ita tres ductarii funes in ſum-
mo machinae religantur. Deinde referuntur ad imam trochleam, et tra-
jiciuntur ex interiore parte per ejus orbiculos ſummos. Deinde referun-
tur ad ſuperiorem trochleam, et trajiciuntur a dexteriore parte in inte-
riorem per orbiculos imos. Cum deſcenderint ad imum, ex interiore
parte, et per ſecundos orbiculos tradueuntur in exteriorem , et 123
11Summae trochleae non leguntur in Codic. Guelf. et Fran. nec in E. S. At mox; eirca
orbiculos ſnmmos redeunt.22Cod. G. et Fr. et E. S. diſtenditur.33Cod. G. et F. extremum.
258234M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tur in ſummum ad orbiculos ſecundos, trajecti redeunt ad imum: ex imo
referuntur ad caput, et trajecti per ſummos redeunt ad machinam imam.
In radice autem machinae collocatur tertia trochlea. Eam autem Graeci
ἐπάγοντα, noſtri artemonem (f) appellant. Ea trochlea religatur ad ma-
chinae radicem habens orbiculos tres, per quos trajecti funes (g) tradun-
tur hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum ducentes, ſine
ergata, celeriter onus ad ſummum perducunt. Hoc genus machinae po-
lyſpaſton appellatur, quod multis orbiculorum circuitionibus et facilita-
tem ſummam praeſtat et celeritatem. Una autem ſtatutio tigni hanc ha-
bet utilitatem; quod ante, quantum velit a dextra ac ſiniſtra, ad latera
declinando onus deponere poteſt. Harum machinationum omnium, quae ſupra ſunt ſcriptae, rationes non modo ad has res, ſed etiam ad o-
nerandas et exonerandas naves ſunt paratae, aliae erectae, aliae planae
in carcheſiis verſatilibus collocatae. Non minus ſine tignorum erectioni-
bus, in plano etiam eadem ratione et temperatis funibus et trochleis,
ſubductiones navium efficiuntur.
CAPUT VI.
Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad gravia onera ducenda.
Non eſt alienum, etiam Cteſiphontis ingenioſam rationem exponere. Is enim ſcapos columnarum ex lapicidinis cum deportare vellet Epheſum
ad Dianae fanum, propter magnitudinem onerum, et viarum campeſtrem
mollitudinem, non conſiſus carris, ne rotae devorarentur, ſic eſt conatus. De materia trientali ſcapos quatuor, duos transverſarios (a) interpoſitos
duobus longis (d), quanta longitudo ſcapi fuerat, complectit et 1234
11Cod. G. et F. proclinando.22Sic Codices Guelf. et Fran. at E. S. inventionem.33Forma III.44Duobus longis non leguntur in Codicibus G. et F. nec in E. S.
259235LIBER X. CAPUT VI. git, et ferreos chodaces (b) uti ſubſcudes in capitibus ſcaporum implum-
bavit, et armillas in materia ad chodaces circumdandos inſixit, item bacu-
lis iligneis (c) capita religavit. Chodaces autem in armillis incluſi, libe-
ram habuerunt verſationem tantam, uti cum boves ducerent ſubjuncti,
ſcapi verſando in chodacibus et armillis ſine ſine volverentur. Cum au-
tem fcapos omnes ita vexiſſent, et inſtarent epiſtyliorum vecturae, ſilius
Cteſiphontis Metagenes tranſtulit eam rationem e ſcaporum vectura etiam
in epiſtyliorum deductione. Fecit enim rotas circiter pedum duode- num, et epiſtyliorum capita in medias rotas eadem ratione cum chodaci-
bus et armillis incluſit. Ita cum trientes a bubus ducerentur, in armil-
lis incluſi chodaces verſabant rotas. Epiſtylia vero incluſa uti axes in ro-
tis, eadem ratione qua ſcapi, ſine mora ad opus pervenerunt. Exemplar
autem erit ejus, quemadmodum in palaeſtris cylindri exaequant ambulati-
ones. Neque hoc potuiſſet ſieri, niſi primum propinquitas eſſet. Non
enim plus ſunt ab lapicidinis ad fanum, quam millia pedum octo, nec ullus eſt clivus, ſed perpetuus campus. Noſtra vero memoria, cum coloſſici
Apollinis in fano baſis eſſet a vetuſtate difracta, et metuentes ne caderet
ea ſtatua et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapicidinis baſim exciden-
dam. Conduxit quidam Paeonius. Haec autem baſis erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes ſex. Quam Paeonius, gloria fre- tus, non uti Metagenes apportavit; ſed eadem ratione alio genere conſti-
tuit machinam facere. Rotas enim circiter pedum quindecim fecit, et
his rotis capita lapidis incluſit: deinde circa lapidem fuſos ſextantales ab
rota ad rotam ad circinum compegit, ita uti fuſus a fuſo non diſtaret pe-
dem unum. Deinde circa fuſos funem involvit, et bubus junctis funem
ducebat; ita cum explicaretur volvebat rotas: ſed non poterat ad lineam
1234
11Forma IV.22Sic cum Chandlero pro paſſuum.33Forma V.44Sic Wolfius e cod. Vulgo Paconius.
260236M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA via recta ducere, ſed exibat in unam vel alteram partem. Ita neceſſe e-
rat rurſus retroducere. Sic Paeonius ducendo et reducendo pecuniam
contrivit, ut ad ſolvendum non eſſet.
CAPUT VII.
De inventione lapicidinae qua templum Dianae Epheſiae conſtructum eſt.
Puſillum extra progrediar et de his lapicidinis, quemadmodum ſint in-
ventae, exponam. Pixodarus fuerat paſtor. Is in his locis verſabatur. Cum autem cives Epheſiorum cogitarent fanum Dianae ex marmore face-
re, decernerentque a Paro, Proconneſo, Heraclea, Thaſo, uti marmore; per
id tempus perpulſis ovibus Pixodarus in eodem loco pecus paſcebat, ibi-
que duo arietes inter fe concurrentes alius alium praeterierunt, et impe-
tu facto unus cornibus percuſſit ſaxum, ex quo cruſtam quae candidiſ- ſumo marmore fuerat dejecit. Ita Pixodarus dicitur oves in montibus reliquiſſe. et cruſtam curſim Epheſum, cum maxime de ea re ageretur,
detuliſſe. Ita ſtatim honores ei decreverunt et nomen mutaverunt, ut
pro Pixodaro, Evangelus, nominaretur: hodieque quot menſibus magi-
ſtratus in eum locum proſiciſcitur, et ei ſacriſicium facit, et ſi non fece-
rit poena tenetur.
CAPUT VIII.
De porrecto et rotundatione machinarum ad onerum levationes.
De tractoriis rationibus, quae neceſſaria putavi, breviter expoſui. Qua-
rum motus et virtutes, duae res diverſae et inter ſe diſſimiles, uti con-
gruentes, ita principia pariunt ad duos perfectus: unum porrecti, quem
123
11Al. Pyxodorus.22Sic Cod. G. et F.33Al. colore.
261237LIBER X. CAPUT VII. Graeci ευ’θείαν vocitant: alterum rotunditatis, quam κυκλωτὴν appellant:
ſed vere neque ſine rotundatione motus porrecti, nec ſine porrecto rota-
tionis verſationes onerum poſſunt facere levationes. Id autem ut intel-
ligatur exponam. Inducuntur uti centra axiculi in orbiculos, et in troch-
leis collocantur, per quos orbiculos funis circumactus directis ductioni-
bus, et in ſucula collocatus vectium verſationibus onerum facit egreſſus
in altum: cujus ſuculae cardines, uti centra, porrecti in cheloniis, fora-
minibusque ejus vectes concluſi, capitibus ad circinum circumactis, torni
ratione verſando faciunt onerum elationes. Quemadmodum etiam ferreus
vectis, cum eſt admotus ad onus, quod manuum multitudo non poteſt
movere, ſuppoſita uti centro cito porrecta preſſione, quod Graeci ὐπομόχ-
λιον appellant, et vectis lingua ſub onus ſubdita, caput ejus unius homi-
nis viribus preſſum, id onus extollit. Id autem fit, quod brevior pars
prior vectis ab ea preſſione, quod eſt centrum, ſubit ſub onus: et quod
longius ab eo centro diſtans caput ejus, per id cum ducitur, faciundo
motus circinationis, cogit preſſionibus examinare paucis manibus oneris
maximi pondus. Item ſi ſub onus vectis ferrei lingula ſubjecta fuerit,
neque ejus caput preſſione in imum, ſed adverſus in altitudinem extolle-
tur, lingula ſulta in areae ſolo habebit eam pro onere: oneris autem
ipſius angulum pro preſſione: ita non tam faciliter, quam per preſſionem,
ſed adverſus nihilominus in pondus oneris erit excitatum. Igitur ſi plus
lingula vectis ſupra hypomochlion poſita ſub onus ſubierit, et caput ejus
propius centrum preſſiones habuerit, non poterit onus elevare, niſi (quem-
admodum ſupra ſcriptum eſt) examinatio vectis longius per caput, neque
juxta onus fuerit facta. Id autem ex trutinis, quae ſtaterae dicuntur, li-
cet conſiderare. Cum enim anſa propius caput, unde lancula pendet,
ubi ut centrum eſt collocata, et aequipondium in alteram partem ſcapi
per puncta vagando, quo longius, aut etiam ad extremum perducitur
262238M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA lo, et impari pondere ampliſſimam penſionem parem perficit: Per ſcapi librationem et examinationem longius a centro recedentem, ita im-
becillior aequipondii brevitas majorem vim ponderis momento deducens,
ſine vehementia, molliter ab imo ſurſum verſum egredi cogit. Quemad-
modum etiam navis onerariae maximae gubernator anſam gubernaculi te-
nens, qui οἴαξ a Graecis appellatur, una manu momento per centri ra-
tionem preſſionibus artis agitans, verſat eam ampliſſimis et immanibus
mercis et penus ponderis oneratam, ejusque vela cum ſunt per altitudi-
nem mediam mali pendentia, non poteſt habere navis celerem curſum:
cum autem in ſummo cacumine antennae ſubductae ſunt, tunc vehemen-
tiori progreditur impetu, quod non proxime calcem mali, quod eſt loco
centri, ſed in ſummo longius, et ab eo progreſſa recipiunt in ſe vela ven-
tum. Itaque uti vectis ſub onere ſubjectus, ſi per medium premitur, du-
rior eſt, neque incumbit; cum autem caput ejus ſummum deducitur, fa-
ciliter onus extollit: ſimiliter vela, cum ſunt per medium temperata, mi-
norem habent virtutem. Quae autem in capite mali ſummo collocantur
diſcedentia longius a centro, non acriore, ſed eodem ſlatu preſſione cacu-
minis, vehementius cogunt progredi navem. Etiam remi circa ſcalmos
ſtrophis religati, cum manibus impelluntur et reducuntur, extremis pro-
gredientibus a centro palmis in maris undis, ſummam impulſu vehementi
protrudunt porrectam navem, ſecante prora liquoris raritatem. Onerum
vero maxima pondera, cum feruntur a phalangariis hexaphoris, et tetra
phoris, examinantur per ipſa media centra phalangarum, uti indiviſi one-
ris ſolido pondere, certa quadam diviſionis ratione aequas partes collis
ſinguli ſerant operarii. Mediae enim partes phalangarum, quibus lora
tetraphororum invehuntur, clavis ſunt finitae, ne labantur in unam vel al-
teram partem. Cum enim extra finem centri promoventur, premunt e-
1
11Sic ſenſus exigit. AI. etiam pari.
263239LIBER X. CAPUT VIII. jus collum, ad quem propius acceſſerunt: quemadmodum in ſtatera aequi-
pondium cum examine progreditur ad fines ponderationum. Eadem ra-
tione jumenta, cum juga eorum ſubjugiorum loris per medium tempe-
rantur, aequaliter trahunt onera; cum autem impares ſunt eorum virtu-
tes, et unum plus valendo premit alterum, loro trajecto ſit una pars ju-
gi longior, quae imbecilliori auxiliatur jumento. Ita in phalangis ut in
jugis, cum in medio lora non ſunt collocata, ſed eam partem, qua pro-
greditur lorum a medio centro, breviorem efficit, et alteram longiorem,
ea ratione, ſi per id centrum, quo loci perductum eſt lorum, utraque ca-
pita circumagentur, longior pars ampliorem, brevior minorem aget circi-
nationem. Et quemadmodum minores rotae duriores et difficiliores ha-
bent motus: ſic phalangae, et juga in quibus partibus habent minora ab
centro ad capita intervalla, premunt duriter colla. Quae autem longio-
ra habent ab eodem centro ſpatia, levant, oneribus extrahentes et
ferentes. Cum haec ita ad centrum porrectionibus et circinationibus
receperint motus, tum vero etiam ploſtra, rhedae, tympana, rotae,
cochleae, ſcorpiones, baliſtae, prela, ceteraeque machinae, iisdem ratio-
nibus per porrectum centrum et rotationem circini verſatae, faciunt ad
propoſitum effectus.
CAPUT IX.
De organorum ad aquam hauriendam generibus et primum de tympano.
Nunc de organis, quae ad hauriendum aquam inventa ſunt, quemadmo-
dum variis generibus comparentur, exponam. Et primum dicam de tym-
pano. Id autem non alte tollit aquam, ſed exhaurit expeditiſſime mul-
titudinem magnam. Fit axis (a) ad tornum aut circinum 1
11Forma VI.
264240M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA capitibus lamina ferratis, habens in medio circa ſe tympanum (b) ex ta-
bulis inter ſe coagmentatis: collocaturque in ſtipitibus (c) habentibus in
ſe ſub capite axis ferreas laminas. In ejus tympani cavo interponuntur
octo tabulae (d) transverſae, tangentes axem, et extremam tympani cir-
cumitionem, quae dividunt aequalia in tympano ſpatia. Circa frontem
ejus figuntur tabulae, relictis ſemipedalibus aperturis (e) ad aquam intra
concipiendam. Item ſecundum axem columbaria (f) fiunt excavata in
ſingulis ſpatiis ex una parte. Id autem cum eſt navali ratione picatum,
hominibus calcantibus verſatur, et hauriendo aquam per aperturas, quae
ſunt in frontibus tympani, reddit eam per columbaria ſecundum axem.
Ita ſuppoſito labro ligneo habente una ſecum conjunctum canalem, et
hortis ad irrigandum, et ſalinis ad temperandum praebetur aquae multi-
tudo. Cum autem altius extollendum erit, eadem ratio commutabitur ſic.
Rota ſiet circum axem eadem magnitudine, ut ad altitudinem, qua opus ſuerit, convenire poſſit. Circum extremum latus rotae ſigentur mo-
dioli (a) quadrati, pice et cera ſolidati. Ita cum rota a calcantibus ver-
ſabitur, modioli pleni ad ſummum elati, rurſus ad imum revertentes in-
fundent in caſtellum (b) ipſi per ſe, quod extulerunt. Sin autem magis
altis locis erit praebendum, in ejusdem rotae axe involuta duplex fer- rea catena (a), demiſſaque ad imum libramentum collocabitur, habens ſi-
tulos (b) pendentes aereos congiales. Ita verſatio rotae catenam in axem
involvendo, effert ſitulos in ſummum, qui cum ſuper axem pervehentur,
cogentur inverti, et infundere in caſtellum id aquae, quod extulerunt.
CAPUT X.
De alio tympano, et hydromylis.
Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus, quibus ſupra ſcrip-
tum eſt. Circa earum frontes affiguntur pinnae, (a) quae cum 123
11Forma VII.22Forma VIII.33Forma IX.
265241LIBER X. CAPUT X. tiuntur ab impetu fluminis, cogunt progredientes verſari rotam: et ita
modiolis (b) aquam haurientes, et in ſummum referentes, ſine operarum
calcatura, ipſius fluminis impulſu verſatae, praeſtant quod opus eſt ad u-
ſum. Eadem ratione etiam verſantur hydromylae in quibus eadem ſunt omnia, praeterquam quod in uno capite axis, habent tympanum den-
tatum (b) et incluſum. Id autem ad perpendiculum collocatum in cul-
trum, verſatur cum rota pariter. Secundum id tympanum, majus item
dentatum planum (c) eſt collocatum, quo continetur axis , (d) habens in ſummo capite ſubſcudem (e) ferream, qua mola (f) continetur. Ita
dentes ejus tympani, (b) quod eſt in axe incluſum, impellendo dentes
tympani plani, (c) cogunt fieri molarum circinationem, in qua machina
impendens infundibulum, (g) ſubminiſtrat molis frumentum, et eadem
verſatione ſubigitur farina.
CAPUT XI.
De cochlea quae magnam copiam extollit aquae, ſed non tam alte.
Eſt autem etiam cochleae ratio, quae magnam vim haurit aquae; ſed non tam alte tollit, quam rota. Ejus autem ratio ſic expeditur. Tignum
(A) ſumitur, cujus tigni quanta fuerit pedum longitudo, tanta digitorum
expeditur craſſitudo: Id ad circinum rotundatur. In capitibus circino di-
viduntur circinationes eorum tetrantibus in partes quatuor, vel 12345
11Forma X.22Sic lego cum Turnebo, Salmaſio et Perrault etc. alias Hydraulae.33In Ms. Cod. et in Edit. Sulp. deſunt verba ab axis usque ad finem periodi44Forma XI. et XII.55Cod. ms. et E. S. legunt ſic: tetrantibus et octantibus in pedes octo, haeque lineae ita
collocentur ut plano poſito tigno utriusque capitis ad libellam lineae inter ſe reſpon-
deant et quam magna pars ſit octavae circinationis tigni tam magna ſpatia decidantur
(dividantur) in longitudinem. Item (in) tigno plano collocato lineae ab capite ad al-
terum caput perducantur ad libellam convenientes, ſic et in rotundatione et in longitu-
dine aequalia ſpatia fient. Ita quo loci deſcribuntur lineae quae ſunt in longitudine
ſpectantes facient decuſſationes et in decuſſationibus finita puncta.
266242M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tibus in partes octo, ductis lineis: eaeque lineae ita collocentur, ut in
plano poſito tigno ad libellam, utriusque capitis lineae inter ſe reſponde-
ant ad perpendiculum: ab his deinde a capite ad alterum caput lineae per-
ducantur convenientes, uti quam magna erit pars octava circinationis tig-
ni, tam magnis ſpatiis diſtent ſecundum latitudinem. Sic et in rotunda-
tione et in longitudine aequalia ſpatia fient. Ita quo loci deſcribuntur
lineae, quae ſunt in longitudine ſpectantes, faciendae decuſſationes, et in
decuſſationibus ſinita puncta. His ita emendate deſcriptis, ſumitur ſali-
gnea tenuis, aut de vitice ſecta regula, (c) quae uncta liquida pice figitur
in primo decuſſis puncto: deinde trajicitur oblique ad inſequentes longi-
tudines et circuitiones decuſſium . Et ita ex ordine progrediens, ſin- gula puncta praetereundo et circuminvolvendo, collocatur in ſingulis de-
cuſſationibus: et ita pervenit et figitur ad eam lineam, recedens a primo
in octavum punctum, in qua prima pars ejus eſt fixa. Eo modo quan-
tum progreditur oblique per ſpatium et per octo puncta, tantundem in
longitudine procedit ad octavum punctum. Eadem ratione per omne
ſpatium longitudinis et rotunditatis ſingulis decuſſationibus oblique fixae
regulae, per octo craſſitudinis diviſiones involutos faciunt canales (b), et
juſtam cochleae naturalemque imitationem. Ita per id veſtigium aliae
ſuper alias figuntur unctae pice liquida, et exaggerantur ad id, ut longi-
tudinis octava pars fiat ſumma craſſitudo. Supra eas circumdantur et fi-
guntur tabulae (G), quae pertegant eam involutionem: tunc eae tabulae
pice ſaturantur, et laminis (h) ferreis colligantur, ut ab aquae v ne diſ-
ſolvantur. Capita tigni ferreis clavis et laminis continentur, iisque in- figuntur ſtili (i) ferrei. Dextra autem et ſiniſtra cochleam tigna (k) col-
locantur, in capitibus utraque parte habentia transverſaria (l) confixa. In
12
11Decuſſis Cod. mn.22Verba ſequentia non leguntur in Cod. mn. et in Edit. Sulp.
267243LIBER X. CAPUT XI. his foramina ferrea ſunt incluſa, inque ea inducuntur ſtili, et ita cochlea
hominibus calcantibus facit verſationes. Erectio autem ejus ad inclina-
tionem ſic erit collocanda, uti quemadmodum Pythagoricum trigonum
orthogonium deſcribitur, ſic id habeat reſponſum: id eſt uti dividatur lon-
gitudo in partes quinque: earum trium extollatur caput cochleae: (m)
ita erit a perpendiculo ad imas nares ejus ſpatium partes quatuor. Qua
ratione autem oporteat id eſſe, in extremo libro ejus forma deſcripta eſt.
Quae de materia fiunt organa ad hauriendam aquam, et quibus rationi-
bus perficiantur, quibusque rebus motus recipientia praeſtent verſationi-
bus inſinitas utilitates, ut eſſent notiora, quam apertiſſime potui, perſcripſi.
CAPUT XII.
De Cteſibica machina, quae altiſſime extollit aquam.
Inſequitur nunc de Cteſibica machina, quae in altitudinem aquam edu- cit, monſtrare. Ea fit ex aere, cujus in radicibus modioli fiunt gemelli
H. H. paulum diſtantes, habentes fiſtulas (y y) (furcillae ſunt figura) ſi- militer cohaerentes, in medium catinum (I) concurrentes: in quo catino
fiant axes, (o. o.) in ſuperioribus naribus fiſtularum coagmentatione ſubti-
li collocati: qui praeobturantes foramina narium, non patiuntur exire id quod spiritu in catinum fuerit expreſſum. Supra catinum penula (L),
ut infundibulum inverſum, eſt attemperata, quae etiam per fibulam cum catino cuneo trajecto, continetur et coagmentatur, ne vis inflationis aquae
eam cogat elevare. Inſuper fiſtula, quae tuba (M) dicitur, coagmentata,
in altitudine ſit erecta. Modioli autem habent infra nares inferiores fi-
ſtularum axes interpoſitos ſupra foramina earum, quae ſunt in fundis. Ita
1234
11E. S. Etheſibica.22Forma XIII. et XIV.33exire non legitur in Cod. ms. nec in E. S.44et per, Cod. ms. et E. S.
268244M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA de ſupernis in modiolis emboli maſculi, (E E) torno politi et oleo ſubac-
ti, concluſique regulis (G G) et vectibus convolvuntur, qui ultro ci-
troque ſrequenti motu prementes aerem, qui erit ibi , cum aqua axibus obturantibus foramina, cogunt et extrudunt inflando preſſionibus
per fiſtularum nares aquam in catinum, e quo recipiens penula ſpiritus
exprimit per ſiſtulam in altitudinem: et ita ex inferiore loco caſtello collocato, ad ſaliendum aqua ſubminiſtratur. Nec tamen haec ſola ra-
tio Cteſibii fertur exquiſita; ſed etiam plures et variis generibus aliae,
quae ab eo liquore preſſionibus coacto ſpiritu, efferre a natura mutuatos
effectus oſtenduntur: uti merularum, quae motu voces edunt , atque engibata , quae bibentia tandem movent ſigilla, ceteraque quae delec- tationibus oculorum et aurium ſenſus eblandiuntur: e quibus quae maxi-
me utilia et neceſſaria judicavi, ſelegi, et in priore volumine de horo-
logiis, in hoc de expreſſionibus aquae dicendum putavi. Reliqua, quae
non ſunt ad neceſſitatem, ſed ad deliciarum voluptatem , qui cupidio- res erunt ejus ſubtilitatis, ex ipſius Cteſibii commentariis poterunt invenire.
CAPUT XIII.
De Hydraulicis.
De Hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes, quam breviſſime pro-
ximeque attingere potero, et ſcriptura conſequi, non praetermittam. De materia compaota baſi, (a) arca (B) in ea ex aere fabricata collocatur. Su-
pra baſim eriguntur regulae (c) dextra ac ſiniſtra ſcalari forma compac-
123456
11Convolvuntur, qui erit aer etc. Cod. ms. et Ed. Sulp.22Interiore. Cod. ms. et Ed. Sulp.33edunt, non legitur in Cod. ms. nec in Ed. Sulp.44angabatae, Cod. ms. et Ed. Sulp.55voluntatem, Cod. ms. et Ed. Sulp.66Forma XV.
269245LIBER X. CAPUT XIII. tae, quibus includuntur aerei modioli (D) fundulis ambulatilibus (E) ex
torno ſubtiliter ſubactis, habentibus fixos in medio ferreos ancones (F),
et verticulis cum vectibus (G) conjunctos, pellibusque lanatis involutos.
Item in ſumma planitia foramina (P) circiter digitorum ternum, quibus
foraminibus proxime in verticulis collocati aerei delphini, (H) pendentia
habentes catenis cymbala (i) ex ore, infra foramina modiolorum chalata
intra arcam, quo loci aqua ſuſtinetur. Ineſt in id genus uti infundibu-
lum inverſum, (K) quod ſubter taxilli (L) alti circiter digitorum ternum
ſuppoſiti librant ſpatium imum, ima inter labra pnigeos et arcae fundum.
Supra autem cerviculam ejus coagmentata arcula (M) ſuſtinet caput ma-
chinae, quae Graece χανὼν μουσιχὸς appellatur: in cujus longitudine cana-
les, (N) ſi tetrachordos eſt, fiunt quatuor: ſi hexachordos, ſex: ſi octo-
chordos, octo. Singulis autem canalibus ſingula epiſtomia (p) ſunt, inclu-
ſa manubriis ferreis, collocata: quae manubria cum torquentur, ex arca
patefaciunt nares (o) in canales. Ex canalibus autem canon habet ordina-
ta in transverſo foramina, (R) reſpondentia in naribus, (S) quae ſunt in
tabula ſumma, quae tabula graece πίναξ dicitur. Inter tabulam et cano-
na regulae (T) ſunt interpoſitae, ad eundem modum foratae et oleo ſub-
actae, ut faciliter impellantur, et rurſus introrſus reducantur, quae ob-
turant ea foramina, pleuritidesque appellantur; quarum itus et reditus, alias obturat, alias aperit terebrationes. Hae regulae habent ferrea cho-
ragia (u) fixa et juncta cum pinnis, (w v x) quarum pinnarum tactus
motiones efficit regularum. Continentur ſupra tabulam foramina, quae
ex canalibus habent egreſſum ſpiritus. Regulis ſunt anuli agglutina- ti, quibus lingulae omnium includuntur organorum. (y) E modiolis au-
tem fiſtulae (z) ſunt continenter conjunctae pnigei cervicibus, 123
11Al. Plinthides.22regulis, non legitur Cod. ms. nec in Ed. Sulp.33Alias ligneis.
270246M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA gentesque ad nares, quae ſunt in arcula, in quibus axes ſunt ex torno
ſubacti et ibi collocati, qui, cum recipit arcula animam, ſpiritum non pa-
tientur obturantes foramina rurſus redire. Ita cum vectes extolluntur,
ancones deducunt fundos modiolorum ad imum. Delphinique qui ſunt
in verticulis incluſi, chalantes in eos cymbala, aëre implent ſpatia mo- diolorum, atque ancones, extollentes fundos intra modiolos vehementi
pulſus crebritate, et obturantes foramina cymbalis ſuperiora, aëra qui eſt
ibi clauſus, preſſionibus coactum, in ſiſtulas cogunt, per quas in pnigea concurrit, et per ejus cervices in arcam: motione vero vectium vehemen-
tiore ſpiritus frequens compreſſus epiſtomiorum aperturis influit, et re-
plet anima canales. Itaque cum pinnae manibus tactae propellunt et re-
ducunt continenter regulas, alternis obturando foramina, alternis aperiun-
do, ex muſicis artibus multiplicibus modulorum varietatibus ſonantes ex-
citant voces. Quantum potui niti, ut obſcura res per ſcripturam diluci-
de pronunciaretur, contendi. Sed haec non eſt facilis ratio, neque omni-
bus expedita ad intelligendum, praeter eos, qui in his generibus habent
exercitationem. Quod ſi qui parum intellexerint e ſcriptis, cum ipſam
rem cognoſcent, proſecto invenient curioſe et ſubtiliter omnia ordinata.
CAPUT XIV.
Qua ratione rheda vel navi vecti, peractum iter dimetiamur.
Transferatur nunc cogitatus ſcripturae ad rationem non inutilem , ſed ſumma ſolertia a majoribus traditam: qua in via rheda ſedentes vel ma-
ri navigantes, ſcire poſſimus quot millia numero itineris fecerimus. Hoc
autem erit ſic. Rotae, (a) quae erunt in rheda, ſint latae per mediam di-
1234
11Sic codices Vaticani a Galiani collati. Alii in os cymbala replent.22Sic cum Perrault, pro lignea.33Codices: transfertur nunc cogitatio.44Forma XVI.
271247LIBER X. CAPUT XIV. ametron pedum quaternum : ut cum ſinitum locum habeat in ſe rota, ab eoque incipiat progrediens in ſolo viae ſacere verſationem, perveniendo
ad eam ſinitionem, a qua coeperit verſari, certum modum ſpatii habeat
peractum pedum XII S. His ita praeparatis, tunc in rotae modiolo ad partem interiorem , tympanum ſtabiliter includatur, habens extra fron- tem ſuae rotundationis extantem denticulum unum (b). Inſuper autem
ad capſum rhedae loculamentum firmiter figatur, habens tympanum ver-
fatile in cultro collocatum (C), et in axiculo concluſum. In cujus tym-
pani ſrontem denticuli perſiciantur aequaliter diviſi, numero quadringen-
ti, convenientes denticulo tympani inferioris. Praeterea ſuperiori tym-
pano ad latus figatur alter denticulus (c) prominens extra dentes. Super
autem tertium tympanum planum eadem ratione dentatum incluſum in
alterum loculamentum (e) collocetur, convenientibus dentibus denticulo,
qui in ſecundi tympani latere fuerit fixus: in eoque tympano foramina
(i i) fiant, quantum diurni itineris milliariorum numero cum rheda poſſit
exiri; minus plusve rem nihil impedit: et in his foraminibus omnibus
calculi rotundi (h) collocentur, inque ejus tympani theca (ſive id locu-
lamentum eſt) fiat foramen, unum habens canaliculum, qua calculi qui
in eo tympano impoſiti fuerint cum ad eum locum venerint, in rhedae
capſum et vas aeneum, quod erit ſuppoſitum, ſinguli cadere poſſint. Ita
cum rota progrediens ſecum agat tympanum imum, et denticulum ejus
ſingulis verſationibus, tympani ſuperioris denticulos impulſu cogat prae-
terire, efficiet, ut cum quatercenties imum verſatum fuerit, ſuperius tym-
panum ſemel circumagatur, et denticulus, qui eſt ad latus ejus ſixus, u-
num denticulum tympani plani producat. Cum ergo quadringentenis ver-
123
11Sic cum Perrault et Galiani; alias quaternum et ſextantis.22Sic Cod. G. et F. cum E. S. Alii legunt XII.33Codices cum E. S. inſeriorem.
272248M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ſationibus imi tympani, ſemel ſuperius verſabitur, progreſſus eſſiciet ſpa-
tia pedum millia quinque, id eſt paſſus mille. Ex eo quot calculi decide-
rint, ſonando ſingula millia exiſſe, monebunt. Numerus vero calculorum
ex imo collectus, ſumma diurni milliariorum itineris numerum indicabit.
Navigationibus vero, ſimiliter paucis rebus commutatis, eadem ratione
efficiuntur. Namque trajicitur per latera parietum axis, habens extra navem prominentia capita, in quae includuntur rotae (a) diametro pedum
quaternum habentes circa frontes affixas pinnas aquam tangentes. Item medius axis in media navi habet tympanum (B) cum uno denticulo (b)
extanti extra ſuam rotunditatem. Ad eum locum collocatur loculamen-
tum, habens incluſum in ſe tympanum, (C) peraequatis dentibus quadrin-
gentis convenientibus denticulo tympani, quod eſt in axe incluſum: prae-
terea ad latus affixum extantem extra rotunditatem alterum dentem. (c)
Unum inſuper in altero loculamento (e) cum eo conſixo, incluſum tym-
panum planum (D) ad eundem modum dentatum, quibus dentibus, den-
ticulus qui eſt ad latus fixus tympano, quod eſt in cultro collocatum, in
eos dentes qui ſunt plani tympani, ſingulis verſationibus ſingulos dentes
impellendo in orbem, planum tympanum verſet. In plano autem tym-
pano foramina (i. i.) fiant, in quibus foraminibus collocabuntur calculi ro-
tundi. (h) In theca ejus tympani (ſive loculamentum eſt) unum foramen
excavetur, habens canaliculum, (f) qua calculus liberatus ab obſtantia,
cum ceciderit in vas aereum (g), ſonitum ſigniſicet. Ita navis cum ha-
buerit impetum aut remorum, aut ventorum flatu, pinnae, quae erunt in
rotis, tangentes aquam adverſam, vehementi retrorſus impulſu coactae,
verſabunt rotas. Eae autem involvendo ſe agent axem, axis vero tym-
panum: cujus dens circumactus, ſingulis verſationibus ſingulos ſecundi
tympani dentes impellendo, modicas efficit circuitiones. Ita cum quater-
12
11Forma XVII.22Alias et ſextantis.
273249LIBER X. CAPUT XIV. centies ab pinnis rotae fuerint verſatae, ſemel tympanum planum circum-
agent impulſu dentis, qui ad latus eſt fixus tympani in cultro. Igitur
oircuitio tympani plani, quotienscunque ad foramen perducet calculos,
emittet per canaliculum. Ita et ſonitu et numero indicabit milliaria ſpa-
tia navigationis. Quae pacatis et ſine metu temporibus, ad utilitatem et
delectationem paranda, quemadmodum debeant fieri, peregiſſe videor.
CAPUT XV.
De catapultarum et ſcorpionum rationibus.
Nunc vero quae ad praeſidia periculi, et neceſſitatem ſalutis ſunt inven-
ta, id eſt, ſcorpionum, catapultarum, et baliſtarum rationes, quibus ſym- metriis, comparari poſſint, exponam. Omnes proportiones eorum or- ganorum ratiocinantur, ex propoſita ſagittae longitudine, quam id or- ganum mittere debet: ejusque nonae partis fit foraminum in capitulis magnitudo, per quae tenduntur nervi torti, qui brachia continere cata-
pultarum debent. Eorum autem foraminum capituli ſic deformatur alti-
tudo et latitudo. Tabulae, quae ſunt in ſummo et in imo capituli, paral-
lelique vocantur, ſiant craſſitudine unius foraminis, latitudine unius et
ejus dodrantis: in extremis, foraminis unius et s. Paraſtatae dextra ac ſiniſtra, praeter cardines, altae foraminum quatuor, craſſae foraminum
quinum: cardines foraminis s 9. A foramine ad medianam paraſtatam item foraminis s 9. Latitudo paraſtados mediae unius foraminis et ejus
1234567
11Hoc non legitur in Cod. Guelf. et Fran. nec in Ed. Sulp.22Forma XVIII. I-6.33Et primum de catapultis et ſcorpionibus. Non leguntur in Cod. G. et F. nec in E. S.44Sic Cod. G. et E.S. alias: Omni igitur proportione eorum ratiocinata.55Cod. mn. et Ed. Sulp. foraminis.66Cod. mn. et E. S. foraminibus.77Cod. mn. et E. S. dimidia paraſtatica, ad foramen ſpatium foraminis. S. 7.
274250M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA I. L. craſſitudo foraminis unius. Intervallum ubi ſagitta collocatur in media paraſtade foraminis partis quartae. Anguli quatuor, qui ſunt circa
in lateribus et frontibus, laminis ferreis aut ſtilis aereis et clavis conſi-
gantur. Canaliculi (qui graece ςρὶξ dicitur) longitudo foraminum XIX.
Regularum, quas nonnulli bucculas appellant, quae dextra ac ſiniſtra cana-
lem figuntur, foraminum XVIIII altitudo, foraminis unius, et craſſitudo:
Et affiguntur regulae duae, in quas inditur ſucula, habens longitudinem
foraminum trium, latitudinem dimidium foraminis: craſſitudo bucculae
quae affigitur, vocitatur camillum, ſeu quemadmodum nonnulli, locula-
mentum ſecuriclatis cardinibus fixum foraminis I. Altitudo foraminis S.
bucculae longitudo *. foraminum ∷ craſſitudo bucculae forami- num VIIII. Epitoxidos longitudo foraminum S *** craſſitudo. *** Item
chelo (ſive manucla dicitur) longitudo foraminum III. latitudo et craſſi- tudo S *** Canalis fundi longitudo foraminum XVI. craſſitudo foraminis
* latitudo S *** Columella et baſis in ſolo foraminum octo. latitudo in
plinthide, in quam ſtatuitur columella, foraminis S *** craſſitudo FZ. colu-
mellae longitudo ad cardinem, foraminum XII. *. latitudo, foraminis S ***
craſſitudo U 9. Ejus capreoli tres, quorum longitudo foraminum VIIII.
latitudo dimidium foraminis *** craſſitudo z. cardinis longitudinis forami-
nis * columellae capitis longitudo I. S. K. antefixa latitudo foraminis a.
S. * 9. craſſitudo 1. poſterior minor columna, quae graece dicitur α’υτί-
βασις foraminum octo, latitudo foraminis S. I. craſſitudinis. F. Z. ſubjecto
foraminum XII. latitudinis et craſſitudinis ejusdem, cujus minor colum-
na illa. Supra minorem columnam chelonium ſive pulvinus dicitur, fora-
1234
11Alii I. K.22Vulgo ſucculae.33Vulgo ſcutulae.44Cod. mn. item geloni.
275251LIBER X. CAPUT XV. foraminum IIS *. altitudinis IIS *. latitudinis S I *** carchebi ſucularum
foraminum IIS. I *. craſſitudo foraminis SII *. latitudo I. S. transverſa-
riis cum cardinibus longitudo foraminum x *. latitudo I. S. *. de- cem et craſſitudo, brachii longitudo I S. foraminum VII. craſſitudo ab radice foraminis F Z. in ſummo foraminis UZ. curvaturae foraminum octo.
Haec iis proportionibus aut adjectionibus aut detractionibus comparan-
tur. Nam ſi capitula altiora, quam erit latitudo, facta fuerint (quae ana-
tona dicuntur) de brachiis demetur, ut quo mollior eſt tonus, propter alti-
tudinem capituli, brachii brevitas faciat plagam vehementiorem. Si mi-
nus altum capitulum fuerit (quod catatonum dicitur) propter vehemen-
tiam, brachia paulo longiora conſtituentur, uti facile ducantur. Namque
quemadmodum vectis, cum eſt longitudine pedum quatuor quod onus
quatuor hominibus extollitur, is ſi eſt pedum octo, a duobus ele- vatur: eodem modo brachia, quo longiora ſunt, mollius, quo breviora,
durius ducuntur.
CAPUT XVI.
De baliſtarum rationibus.
Catapultarum rationes ex quibus membris et portionibus componantur,
dixi. Baliſtarum autem rationes variae ſunt et differentes unius effectus
cauſa comparatae. Aliae enim vectibus et ſuculis, nonnullae polyſpas- tis, aliae ergatis, quaedam etiam tympanorum torquentur rationibus. Sed
tamen nulla baliſta perſicitur, niſi ad propoſitam magnitudinem ponderis
ſaxi, quod id organum mittere debet. Igitur de ratione earum non eſt
12345
11Non legitur in Cod. G. et F. nec in E. S.22Non legitur in Cod. G. et F.33Alii quinque.44Pedum octo, non leguntur in Cod. mn. nec in E. S.55Forma XVIII. 7
276252M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA omnibus expeditum, niſi qui arithmeticis rationibus numeros et mul- tiplicationes habent notas. Namque fiunt in capitibus foramina, per quo-
rum ſpatia contenduntur, capillo maxime muliebri, vel nervo, funes,
qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea baliſta mittere, ex
ratione gravitatis proportione ſumuntur, quemadmodum catapultis de lon-
gitudinibus ſagittarum. Itaque ut etiam qui geometriae arithmeticaeque
rationes non noverint, habeant expeditum, ne in periculo bellico co- gitationibus detineantur, quae ipſe faciendo certa cognovi, quaeque ex
parte accepi a praeceptoribus finita, exponam: et quibus rebus Graeco-
rum penſiones ad modulos habeant rationem, ad eam ut etiam noſtris
ponderibus reſpondeant, tradam explicata.
CAPUT XVII.
De baliſtarum proportionibus.
Nam quae baliſta duapondo ſaxum mittere debet, foramen erit in ejus
capitulo digitorum V. ſi pondo quatuor digitorum VI. et digitorum VII. *.
decempondo, digitorum VIII *. viginti pondo, digitorum X *. quadragin- ta pondo, digitorum XII. S. K. ſexaginta pondo, digitorum XIII. et di-
giti octava parte * octuaginta pondo, digitorum XV *. centum viginti
pondo, pedis I S. et ſeſqui digiti * centum et ſexaginta pondo, pedum
II *. centum et octuaginta pondo, pedum II. et digitorum V. ducenta
pondo, pedum II. et digitorum VI. ducenta decem pondo, pedum II. et digitorum VII. ***. CCL pondo XIS. Cum ergo foraminis, quod graece
1234
11Alii geometricis.22arithmeticaeque rationes deſunt in Cod. mn. et in E. S.33Forma XVIII. T.44Pedes I S. et digitorum VI. *** CCCLX. pedes I. S. Cod. mn.
277253LIBER X. CAPUT XVII. περίτρητος appellatur, magnitudo fuerit inſtituta, deſcribatur ſcutula, cujus longitudo foraminum II. F. Z. latitudo duo et ſextae partis. Divi-
datur dimidium lineae deſcriptae, et cum diviſum erit, contrahantur ex-
tremae partes ejus formae, ut obliquam deformationem habeat longitudi-
nis ſextam partem, latitudinis, ubi eſt verſura, quartam partem. In qua
parte autem eſt curvatura, in quibus procurrunt cacumina angulorum, et
foramina convertuntur, et contractura latitudinis redeant introrſus ſexta
parte. Foramen autem oblongius ſit tanto, quantam epiſchis habet craſſitudinem. Cum deformatum fuerit, circum levigentur extrema , ut ha- beat curvaturammolliter circumactam * craſſitudo ejus foraminis S Γ, conſti-
tuantur modioli foraminum II *** latitudo I S 9 ***. craſſitudo praeter quam
quod in foramine inditur foraminis S I. ad extremum autem latitudo fo-
raminis I Γ. paraſtatarum longitudo foraminum VSΓ. curvatura foraminis
pars dimidia, craſſitudo foraminis U. et partis LX. Adjicitur autem ad
mediam latitudinem, quantum eſt prope foramen factum in deſcriptione,
latitudine et craſſitudine foraminis V. altitudo parte IIII. regulae, quae eſt
in menſa longitudo foraminum VIII. Latitudo et craſſitudo dimidium
foraminis cardines II Z ***. craſſitudo foraminis 1 9 9 * curvatura regu-
lae Γ 5 K exterioris regulae latitudo et craſſitudo tantundem, longitudo quam dederit ipſa verſura deſormationis et paraſtatae latitudo, ad ſuam curvaturam K. Superiores autem regulae aequales erunt inferioribus K.
menſae transverſarii foraminis U U K. climacidos ſcapi longitudo 1234567
11Sic cum Philandro.22Alii epizygis.33Alii circum dividatur extremam.44Cod. mn. S Γ.55Ed. Sulp. s. g. r.66Alii et.77Ed. Sulp. CCC. K.
278254M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA raminum XIII *** craſſitudo IIIK. Intervallum medium, latitudo forami-
nis ex parte quarta * craſſitudo pars octava K. climacidos fuperioris pars,
quae eſt proxima brachiis, quae conjuncta eſt menſae, tota longitudine
dividatur in partes quinque. Ex his dentur duae partes ei membro, quod
Graeci χηλὸυ vocant * latitudo F. craſſitudo 9 *. longitudo foraminum
III. et ſemis K. extantia cheles foraminis S. plinthigomatos forami- nis ξ et ſicilicus. Quod autem eſt ad axona, quod appellatur frons trans-
verſarius, foraminum trium * interiorum regularum latitudo foraminis
Γ craſſitudo ξ K. cheloni replum, quod eſt operimentum, ſecuriculae in-
cluditur K. ſcapos climacidos latitudo Z 5. craſſitudo foraminum XIIK.
craſſitudo quadrati, quod eſt ad climacida foraminis F 5. in extremis K.
rotundi autem axis diametros aequaliter erit cheles. Ad claviculas au-
tem S. minus parte ſexta decima K. Anteridion longitudo foraminum
F III 9. latitudo in imo foraminis Γ *. in ſummo craſſitudo Z K. Baſis
quae appellatur eſchara longitudo ſoraminum *** antebaſis foraminum IIII
***. utriusque craſſitudo et latitudo, foraminis ***. Compingitur autem di-
midia altitudinis K. columna, latitudo et craſſitudo I S, altitudo autem
non habet foraminis proportionem, ſed erit quod opus erit ad uſum bra-
chii ***. longitudo foraminum VI ***. craſſitudo in radice foraminis in ex-
tremis F. De baliſtis et catapultis ſymmetrias, quas maxime expeditas
putavi, expoſui. Quemadmodum autem contentionibus eae temperentur,
e nervo capilloque tortis rudentibus, quantum comprehendere ſcriptis po-
tuero, non praetermittam.
CAPUT XVIII.
De catapultarum baliſtarumque contentionibus et temperaturis.
Sumuntur tigna ampliſſima longitudine, ſupra ſiguntur cheloniae, in qui-
bus includuntur ſuculae. Per media autem ſpatia tignorum 12
11Alii plinthigonatos, pterigomatos.22Forma XVIII. 1 — 6.
279255LIBER X. CAPUT XVIII. et exciduntur ſorniae, in quibus exciſionibus includuntur capitula cata-
pultarum, cuneisque diſtinentur, ne in contentionibus moveantur. Tum
vero modioli aerei in ea capitula includuntur, et in eos cuneoli ferrei,
quos ε’πιχίδας Graeci vocant, collocantur. Deinde anſae rudentum indun-
tur per foramina capitulorum, et in alteram partem trajiciuntur: deinde
in ſuculas conjiciuntur, involvunturque vectibus, uti per eas extenti ru-
dentes, cum manibus ſunt tacti, aequalem in utroque ſonitus habeant re-
ſponſum. Tune autem cuneis ad foramina concluduntur, ut non poſſint
ſe remittere. Ita trajecti in alteram partem, eadem ratione, vectibus per
ſuculas extenduntur, donec aequaliter ſonent. Ita cuneorum concluſioni-
bus ad ſonitum muſicis auditionibus catapultae temperantur.
CAPUT XIX.
De oppugnatorüs rebus.
De his rebus quae potui dixi: reſtat mihi de oppugnatoriis rebus, quem-
admodum machinationibus et duces victores, et civitates deſenfae eſſe poſ-
ſint. Primum ad oppugnationes Aries ſic inventus memoratur eſſe. Car-
thaginienſes ad Gades oppugnandas caſtra poſuerunt: cum autem caſtel-
lum ante cepiſſent, id demoliri ſunt conati: poſteaquam non habuerunt
ad demolitionem ferramenta, ſumpſerunt tignum, idque manibus ſuſtinen-
tes, capiteque ejus ſummum murum continenter pulſantes, ſummos lapi-
dum ordines dejiciebant, et ita gradatim ex ordine totam communitionem
diſſipaverunt. Poſtea quidam faber Tyrius, nomine Pephaſmenos, hac
ratione et inventione inductus, malo ſtatuto, ex eo alterum transverſum
nti trutinam ſuſpendit: et in reducendo et impellendo vehementibus pla-
gis dejecit Gaditanorum murum. Cetras autem Chalcedonius, de materia
primum baſim ſubjectis rotis fecit, ſupraque compegit arrectariis et jugis
varas: et in his ſuſpendit arietem, coriisque bubulis texit, uti tutiores
eſſent, qui in ea machinatione ad pulſandum murum eſſent collocati.
280256M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Id autem, quod tardos conatus habuerat, teſtudinem arietariam appellare
coepit. His tunc primis gradibus poſitis ad id genus machinationis, poſt-
ea cum Philippus Amyntae filius Byzantium oppugnaret, Polydus Theſ-
ſalus pluribus generibus et facilioribus explicavit, a quo receperunt doc-
trinam Diades et Chaereas , qui cum Alexandro militaverunt. Ita- que Diades ſcriptis ſuis oſtendit ſe inveniſſe turres ambulatorias, quas
etiam diſſolutas in exercitu circumferre ſolebat: praeterea terebram, et
aſcendentem machinam, qua ad murum plano pede tranſitus eſſe poſſet, et
etiam corvum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. Non minus
utebatur ariete ſubrotato cujus rationes ſcriptas reliquit. Turrem autem mi-
nimam ait oportere fieri ne minus altam cubitorum LX. latitudinem XVII.
Contracturam autem ſummam imae partis quintam. Arrectaria in turris
imo dodrantalia, in ſummo ſemipedalia. Fieri autem ait oportere eam tur-
rem tabulatorum decem, ſingulis partibus in ea feneſtratis. Majorem ve-
ro turrem altam cubitorum CXX latam cubitorum XXIII S * con- tracturam item ſummam quinta parte *. arrectaria pedalia in imo, in ſum-
mo ſemipedalia. Hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum XX.
cum haberent ſingula tabulata circuitionem cubitorum ternum: tegebat
autem coriis crudis, ut ab omni plaga eſſent tutae. Teſtudinis arietariae
comparatio eadem ratione perficiebatur. Habuerat autem intervallum cu-
bitorum XXX. altitudinem praeter faſtigium XVI. Faſtigii autem altitu-
do ab ſtrato ad ſummum cubita VII. Exibat autem in altum, et ſupra
medium tecti faſtigium turricula lata non minus cubita XII et ſupra ex-
tollebatur altitudine quatuor tabulatorum: in qua tabulato ſummo ſtatue-
bantur ſcorpiones et catapultae, in inferioribus congerebatur magna aquae
123
11Ed. Sulp. Demades.22Cod. mn. Carias.33Cod. mu. CXXX.
281257LIBER X. CAPUT XIX. multitudo, ad extinguendum, ſi qua vis ignis immitteretur. Conſtitueba-
tur autem in ea arietaria machina, quae graece χ***ιοδόχη dicitur, in qua
collocabatur torus perfectus in torno, in quo inſuper conſtitutus aries,
rudentium ductionibus et reductionibus, eſſiciebat magnos operis eſſectus:
tegebatur autem is coriis crudis quemadmodum turris. De terebra has
explicuit ſcriptis rationes. Ipſam machinam uti teſtudinem in medio ha-
bentem collocatum in orthoſtatis canalem faciebat, quemadmodum in cata-
pultis aut baliſtis fieri ſolet, longitudine cubitorum L. altitudine cubiti,
in quo conſtituebatur transverſa ſucula. In capite autem dextra ac ſiniſtra
trochleae duae, per quas movebatur quod erat in eo canali capite ferra-
to tignum. Sub eo autem ipſo canali incluſi tori crebriter celeriores et vehementiores efficiebant ejus motus. Supra autem id tignum, quod
inibi erat, arcus agebantur ad tegendum canalem, uti ſuſtinerent corium
crudum, quo ea machina erat involuta. De Corace nihil putavit ſcriben-
dum, quod animadverteret eam machinam nullam habere virtutem. De
aſcenſu qui 7952πιβάθ***α graece dicitur, et de marinis machinationibus, quae per navim aditus habere poſſent, ſcribere ſe tantum pollicitum eſſe ve-
hementer animadverti, neque rationes earum eum explicuiſſe. Quae ſunt
ab Diade de machinis ſcripta, quibus ſint comparationibus, expoſui. Nunc,
quemadmodum a praeceptoribus accepi, et utilia mihi videntur, exponam.
CAPUT XX.
De teſtudine ad congeſtionem foſſarum paranda.
Teſtudo, quae ad congeſtionem foſſarum paratur, eaque etiam acceſſus ad
murum poteſt habere, ſic erit facienda. Baſis compingatur, quae graece
7952σχά***α dicitur quadrata, habens quoquoverſus latera ſingula 123
11Vulgo tuti.22Vulgo acceſſu.33Cod. mn. et E. S. thera.
282258M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA XXV. et transverſaria quatuor. Haec autem contineaneantur ab alteris duo-
bus craſſis F. S. latis S. diſtent autem transverſaria inter ſe circiter pede
et S. ſupponanturque in ſingulis intervallis eorum arbuſculae, quae graece
ἀμαεόποδες dicuntur, in quibus verſantur rotarum axes concluſi laminis fer-
reis. Eaeque arbuſculae ita ſint temperatae, ut habeant cardines et fora-
mina, quo vectes trajecti verſationes earum expediant, uti ante et poſt,
et ad dextrum ſeu ſiniſtrum latus, ſive oblique ad angulos opus fuerit,
ad id per arbuſculas verſati progredi poſſint. Collocentur autem inſu-
per baſim tigna duo, in utramque partem projecta pedes ſenos, quorum
circa projecturas ſigantur altera projecta duo tigna ante frontes pedes
VII. craſſa et lata, uti in baſi ſunt ſcripta. Inſuper hanc compactionem
erigantur poſtes compactiles, praeter cardines pedum IX. craſſitudine quo-
quoverſus palmipedales, intervalla habentes inter ſe ſeſquipedis. Eae con-
cludantur ſuperne inter cardinatis trabibus. Supra trabes collocentur ca-
preoli cardinibus alius in alium concluſi, in altitudine excitati pedes IX.
Supra capreolos collocetur quadratum tignum, quo capreoli conjungan-
tur. Ipſi autem laterariis circa fixis contineantur, teganturque tabulis
maxime palmeis , ſi non, ex cetera materia, quae maxime habere po- teſt virtutem, praeter pinum aut alnum. Haec enim ſunt fragilia, et fa-
ciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocentur crates ex tenuibus
virgis creberrime textis, maximeque recentibus percrudis coriis duplici-
bus conſutis, fartis alga, aut paleis in aceto maceratis: circa tegatur ma-
china tota. Ita ab his rejicientur plagae baliſtarum, et impetus incendi-
orum.
CAPUT XXI.
De aliis teſtudinibus.
Eſt autem et aliud genus teſtudinis, quod reliqua omnia habet quemad-
modum quae ſupra ſcripta ſunt, praeter capreolos: ſed habet circa plute-
1
11Cod. mn. et Ed. Sulp. primis.
283259LIBER X. CAPUT XXI. um et pinnas ex tabulis, et ſuperne ſubgrundas proclinatas, ſupraque
tabulis et coriis firmiter ſixis continentur. Inſuper vero argilla cum ca-
pillo ſubacta, ad eam craſſitudinem inducatur, ut ignis omnino non poſ-
ſit ei machinae nocere. Poſſunt autem, ſi opus fuerit, eae machinae ex
octo rotis eſſe, ſi ad loci naturam ita opus fuerit temperare. Quae autem
teſtudines ad fodiendum comparantur, ὄ ***υγες Graece dicuntur. Cetera
omnia habent, uti ſupra ſcriptum eſt. Frontes autem earum ſiunt, quem-
admodum anguli trigonorum, uti a muro tela, cum in eas mittantur, non
planis frontibus excipiant plagas, ſed ab lateribus labentes, ſine periculo
fodientes, qui intus ſunt tueantur. Non mihi etiam videtur eſſe alienum de
teſtudine, quam Agetor Byzantius fecit, quibus rationibus ſit facta, ex- ponere. Fuerat enim ejus baſis longitudo pedum LX, latitudo XVIII. Arrectaria, quae ſupra compactionem erant quatuor collocata, ex binis ti-
gnis fuerant compacta, in altitudinibus ſingulorum, pedum XXXVI, craſ-
ſitudine palmipedali, latitudine ſeſquipedali. Baſis ejus habuerat rotas
octo, quibus agebatur. Fuerat autem earum altitudo pedum VIS ***, craſ-
ſitudo pedum trium, ita fabricatae triplici materia, alternis ſe contra ſub-
ſcudibus inter ſe coagmentatae, laminisque ferreis ex frigido ductis alli-
gatae. Hae in arbuſculis, ſive hamaxopodes dicantur, habuerant verſatio-
nes. Ita ſupra tranſtrorum planitiem, quae ſupra baſim ſuerat, poſtes e-
rant erecti pedum XVIII ***, latitudinis S ***, craſſitudinis F. Z. diſtan- tes inter ſe I S. : , ſupra eos trabes circumcluſae continebant totam com-
pactionem *** latae pedem I. ***. craſſae S. ***, ſupra eam capreoli extol-
lebantur altitudine pedum XII. Supra capreolos tignum collocatum con-
jungebat capreolorum compactiones. Item fixa habuerant lateraria in
transverſo, quibus inſuper contabulatio circumdata contegebat inferiora.
123
11Cod. mn. et E. S. Hector.22Cod. mn. et E. S. XIII.33Cod. mn. et Ed. Sulp. XXVIII.
284260M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA
Habuerat autem mediam contabulationem ſupra trabiculas, ubi ſcorpio-
nes et catapultae collocabantur. Erigebantur et arrectaria duo compacta
pedum XXXV *. craſſitudine ſeſquipedali * latitudine pedum II. con-
juncta capitibus transverſario cardinato tigno, et altero mediano inter du-
os ſcapos cardinato, et Iaminis ferreis religato: quo inſuper collocata e-
rat alternis materies inter ſcapos et transverſarium trajecta, cheloniis et
anconibus firmiter incluſa. In ea materia fuerunt ex torno facti axiculi
duo, e quibus funes alligati retinebant arietem. Supra caput eorum, qui
continebant arietem, collocatum erat pluteum, turriculae ſimilitudine or-
natum, uti ſine periculo duo milites tuto ſtantes proſpicere poſſent, et
renunciare, quas res adverſarii conarentur. Aries autem ejus habuerat
longitudinem pedum CIV. *** latitudine in imo palmipedali ***. craſſitudi-
ne pedali *** contractum a capite in latitudine pes in *** *** craſſitudine
S. *** Is autem aries habuerat de ſerro duro roſtrum, ita uti naves lon-
gae ſolent habere: et ex ipſo roſtro laminae ferreae quatuor circiter pe-
dum XV fixae fuerant in materia. A capite autem ad imam calcem ti-
gni, contenti fuerunt ſunes quatuor, craſſitudine digitorum octo, ita re-
ligati quemadmodum navis malus a puppi ad proram continetur; eique
funes praecinctoriis transverſis erant religati, habentes inter ſe palmipe-
dalia ſpatia. Inſuper coriis crudis totus aries erat involutus. Ex quibus
autem funibus pendebant eorum capita, fuerant ex ferro factae quadru-
plices catenae, et ipſae coriis crudis erant involutae. Item habuerat pro-
jecturam ex tabulis arte compactam et confixam rudentibus majori- bus extentis, per quarum aſperitates non labentibus pedibus facilitr ade
murum perveniebatur. Atque ea machina ſex modis movebatur, progreſ-
ſu, item latere dextra ac ſiniſtra; porrectione non minus in altitudinem
extollebatur, et in imum inclinatione demittebatur. Erigebatur autem
machina in altitudinem ad disjiciendum murum circiter pedes C. Item
1
11Vulgo projectura ejus — arcam.
285261LIBER X. CAPUT XXII. a latere dextra ac ſiniſtra procurrendo, perſtringebat non minus pedes C.
Gubernabant eam homines C habentem pondus talentum quatuor millium,
quod fit CCCCLXXX pondo.
CAPUT XXII.
De repugnatoriis.
De ſcorpionibus et catapultis et baliſtis, etiamque teſtudinibus et turri-
bus, quae maxime mihi videbantur idonea, et a quibus eſſent inventa et
quemadmodum ſieri deberent, explicui. Scalarum autem et carcheſiorum,
et eorum, quorum rationes ſunt imbecilliores, non neceſſe habui ſcribere.
Haec etiam milites per ſe ſolent facere, neque ea ipſa omnibus locis, ne-
que eisdem rationibus poſſunt utilia eſſe, quod diſſerentes ſunt munitio-
nes munitionibus, nationumque fortitudines. Namque alia ratione ad au-
daces et temerarios, alia ad diligentes, aliter ad timidos machinationes
debent comparari. Itaque his praeſcriptionibus ſi quis attendere volue-
rit, ex varietate eorum eligendo, et in unam comparationem conferendo,
non indigebit auxiliis, ſed quascunque res, aut rationibus aut locis, ſi opus
fuerit, ſine dubitatione poterit explicare. De repugnatoriis vero non eſt
ſcriptis explicandum. Non enim ad noſtra ſcripta hoſtes comparant res
oppugnatorias, ſed machinationes eorum ex tempore ſolerti conſiliorum ce-
leritate ſine machinis ſaepius evertuntur. Quod etiam Rhodienſibus me-
moratur uſu veniſſe. Diognetus enim fuerat Rhodius architectus, et ei
de publico quotannis certa merces pro artis dignitate tribuebatur ad ho- norem. Eo tempore quidam architectus ab Arado, nomine Callias, Rho-
dum cum veniſſet, acroaſin ſecit, exemplarque protulit muri, et ſupra id machinam in carcheſio verſatili conſtituit, qua helepolim ad moenia
accedentem corripuit et tranſtulit intra murum. Hoc exemplar Rhodii
cum vidiſſent, admirati ademerunt Diogneto quod ſuerat ei quotannis
12
11Sic Cod. Guelf. pro pro arte.22Sic Cod. Guelf.
286262M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA conſtitutum, et eum honorem ad Calliam tranſtulerunt. Interea rex De-
metrius, qui propter animi pertinaciam Poliorcetes eft appellatus, contra
Rhodum bellum comparando, Epimachum Athenienſem nobilem architec-
tum ſecum adduxit. Is autem comparavit helepolim ſumptibus immani-
bus, induſtria laboreque ſummo, cujus altitudo ſuerat pedum CXXV, la-
titudo pedum LX. Ita eam ciliciis et coriis crudis confirmavit, ut poſ-
ſet pati plagam lapidis baliſta immiſſi pondo CCCLX. Ipſa autem machi-
na fuerat millia pondo CCCLX. Cum autem Callias rogaretur a Rhodiis,
ut contra eam helepolim machinam pararet, et illam (uti pollicitus erat)
transferret intra murum, negavit poſſe. Non enim omnia eisdem rationi-
bus agi poſſunt: ſed ſunt aliqua, quae exemplaribus non magnis, ſimi-
liter magna ſacta habent effectus: alia autem exemplaria non poſſunt ha-
bere, ſed per ſe conſtituuntur. Nonnulla vero ſunt, quae in exemplari-
bus videntur veriſimilia, cum autem creſcere coeperunt, dilabuntur, ut
etiam poſſumus hinc animum advertere. Terebratur terebra foramen ſe-
midigitale, digitale, ſeſquidigitale: ſi eadem ratione voluerimus palmare
facere, non habet explicationem; ſemipedale autem majus, ne cogitandum
quidem videtur omnino. Sic item quemadmodum in nonnullis parvis
exemplaribus ſactum apparet, in non valde magnis fieri poſſe videtur, non
tamen eodem modo in majoribus id conſequi poteſt. Haec cum anim- advertiſſent Rhodii eadem ratione decepti, qui injuriam cum contume-
lia Diogneto ſecerant, poſteaquam viderunt hoſtem pertinaciter infeſtum,
et machinationem ad capiendam urbem comparatam, periculum ſervitutis
metuentes, et nil niſi civitatis vaſtitatem expectandam, procubuerunt, Dio-
gnetum rogantes, ut auxiliaretur patriae. Is primo negavit ſe factu-
rum: ſed poſtea quam ingenuae virgines et ephebi cum ſacerdotibus ve-
nerunt ad deprecandum, tunc eſt pollicitus his legibus, uti ſi eam ma-
1
11Sic item in nonnullis exemplaribus videntur quemadmodum in minimis ſieri videntur
atque eodem modo in majoribus id eodem modo Rhodii etc. Cod. Guelf. et E. S.
287263LIBER X. CAPUT XXII. chinam cepiſſet, ſua eſſet. His ita conſtitutis, qua machina acceſſura
erat, ea regione murum pertudit, et juſſit omnes publice et privatim,
quod quisque habuiſſet aquae, ſtercoris, luti, per eam feneſtram per ca-
nales progredientes effundere ante murum. Cum ibi magna vis aquae, luti, ſtercoris, nocte profuſa fuiſſet, poſtero die helepolis accedens ante-
quam appropinquaret ad murum, in humida voragine acta conſedit, nee
progredi, nec regredi poſtea potuit. Itaque Demetrius cum vidiſſet ſa-
pientia Diogneti ſe deceptum eſſe, cum claſſe ſua diſceſſit. Tunc Rhodii
Diogneti ſolertia liberati bello, publice gratias egerunt, honoribusque
omnibus eum et ornamentis exornaverunt. Diognetus autem eam hele-
polim reduxit in urbem, et in publico collocavit, et inſcripſit: Diogne-
tus e manubiis id populo dedit munus. Ita in repugnatoriis re-
bus, non tantum machinae, ſed etiam maxime conſilia ſunt comparanda.
Non minus Chio, cum ſupra naves ſambucarum machinas hoſtes compa-
raviſſent, noctu Chii terram, arenam, lapides projecerunt in mare ante
murum. Ita illi poſtero die cum accedere voluiſſent, naves ſupra aggera-
tionem, quae fuerat ſub aqua, ſederunt, nec ad murum accedere, nec re-
trorſus ſe recipere potuerunt: ſed ibi malleolis confixae incendio ſunt
conflagratae. Apollonia quoque cum circumſideretur, et ſpecus hoſtes
fodiendo cogitarent ſine ſuſpicione intra moenia penetrare; id autem cum
a ſpeculatoribus eſſet Apolloniatibus renunciatum, perturbati nuntio, prop-
ter timorem conſiliis indigentes, animis deſiciebant, quod neque tempus,
neque certum locum ſcire poterant, quo emerſum facturi ſuiſſent hoſtes.
Tum vero Trypho Alexandrinus, qui ibi fuerat architectus, intra mu-
rum plures ſpecus deſignavit, et fodiendo terram progrediebatur extra
murum, duntaxat citra ſagittae emiſſionem, et in omnibus vaſa aenea ſuſ-
pendit. Ex his in una foſſura, quae contra hoſtium ſpecus fuerat, vaſa
pendentia ad plagas ferramentorum ſonare coeperunt. Ita ex eo intel-
1
11Sic Cod. mn. et Ed. Sulp. Codex Fran. egredientes.
288264M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA lectum eſt, qua regione adverſarii ſpecus agentes intra penetrare cogi-
tabant. Sic limitatione cognita, temperavit ahena aquae ferventis et picis
de ſuperne contra capita hoſtium, et ſtercoris humani et arenae coctae
candentis: dein noctu pertudit crebra foramina, et per ea repente perfun-
dendo, qui in eo opere fuerunt hoſtes, omnes necavit. Item Maſſilia
cum oppugnaretur, et numero ſupra XXX ſpecus tum agerent, Maſſili-
tani ſuſpicati, totam quae fuerat ante murum foſſam altiore foſſura de-
preſſerunt; ita ſpecus omnes exitus in foſſam habuerunt. Quibus autem locis
foſſa non potuerat ſieri intra murum, barathrum ampliſſima longitudine
et amplitudine, uti piſcinam, fecerunt contra eum locum, qua ſpecus
agebantur, eamque e puteis et e portu impleverunt. Itaque cum ſpecus
eſſent repente naribus apertis, vehemens aquae vis immiſſa ſupplantavit
fulturas, quique intra fuerunt, et ab aquae multitudine, et ab ruina
ſpecus, omnes ſunt oppreſſi. Etiam cum agger ad murum contra eos com-
pararetur, et arboribus exciſis, eoque collocatis, locus operibus exaggera-
retur, baliſtis vectes ferreos candentes in id mittendo, totam munitionem
coegerunt conflagrare. Teſtudo autem arietaria cum ad murum pulſan-
dum acceſſiſſet, demiſerunt laqueum, et eo ariete conſtricto, per tympa-
num ergata circumagentes, ſuſpenſo capite ejus, non ſunt paſſi tangi mu-
rum. Denique totam machinam candentibus malleolis et baliſtarum pla-
gis diſſipaverunt. Ita hae victoria civitates, non machinis, ſed contra
machinarum rationem, architectorum ſolertia ſunt liberatae.
Peroratio.
Quas potui de machinis expedire rationes pacis bellique tempori-
bus, et utiliſſimas putavi, in hoc volumine perfeci. In prioribus vero
novem de ſingulis generibus et partibus comparavi, uti totum corpus
omnia architecturae membra in decem voluminibus haberet explicata.
289
(G. Gallice. I. Italice. A. Anglice.)
Abacus. III. 3. IV. 1. 7. Der Abacus,
die Platte einer Säule, d. i. der Deckel oben
auf dem Kapitäle. G. Tailloir. I. Abaco.
A. Abacus. VII. 3 4. Ein Feld, Com-
partiment eine Abtheilung, an den Wän-
den der Zimmer. G. Compartiment. I.
Compartimento A. Pannel.
Abaton II. 8. Ein unzugänglicher Ort.
G. Où l'on ne va point. I. A. Abaton.
Abies. II. 9. Tanne. G. Sapin. I. Abete.
A. Fir.
Abſcedens. VII. Praef. Zurückwei-
chend. G. Ce qui recule. I. Allontanan-
doſi. A. Receding.
Abſtantia. IX. 4. Abſtand. G. Dis-
tance. I. Diſtanza. A. Diſtance.
Acanthus. IV. 1. Bärenklau. G. Acan-
the. I. Acanto. A. Acanthus.
Acceſſus. X. 19. Griechiſch έπιβὰ-
σθ***α die Steigmaſchine. Ich leſe lieber
aſcenſus; weil dem Vitruv dieſe Maſchine
kurz zuvor aſcendens machina heiſst. G.
Machine montante. I. Macchina per ſalire.
A. Aſcending machine.
Aceruatim. II. 8. Ohne Ordnung,
unordentlich. G. Péle-méle, confuse-
ment. I. Alla rinfuſa. A. Promiſcuously.
Acidae venae fontium. VIII. 3.
Sauerbrunnen. G. Fontaines dont l'eau
estaigre. I. Vene d'acque acetoſe. A Springs
of an acid taſte.
Acritudo. II. 9. Schärfe. G. Amertu-
me. I. Sapore amaro. A. Acrimony.
Acroaſis. X. 22. Eine öffentliche
Vorleſung. G. Audience. I. Udienza. A.
Audience. Lecture.
Acrobaticou. X. 1. i. a. ſcanſorium;
eine Steige, eine Leiter, Treppe. G. Ma-
chine pour monter. I. Salitoja. A. Machine
for ſcaling.
Acrolithos. II. 8. Statua, cujus caput
manus et pedes tantum e lapide (marmo-
re, ebore), reliqua omnia e ligno erant
ſculpta.
Acroteria. III. 3. Giebelzinnen, d. i.
kleine Poſtemente an den Ecken (angula-
ria), und auf der Spitze eines Giebels (me-
diana), Statüen, Tropäen, Vaſen u. s. f.
darauf zu ſetzen, Giebel-Bildſtühle. G.
Acrotères. I. Acroterii. A. Acroteria, little
pedeſtals placed on the pediment, to bear
the ſtatues. V. 12. Hervorragende Land-
ſpitze, Vorgebirge. G. Promontoire. I.
Promontorio. A. Promontory Cape.
2904LEXICON
Actor. V. Praef. Schauſpieler, Acteur.
G. Acteur. G. Attore. A. Actor.
Actus. VIII. 7. Actus longitudinis ha-
bet pedes centum et viginti.
Acumen normae. III. 3. Spitze des
Winkelmaaſses. G. Pointe de l'équerre.
I. Punta della ſquadra. A. Point of the
ſquare.
Adjectio. I. 6. Ein anſetzendes, an-
legendes Arzneymittel. G. Remplage. I.
Aggiunzione. A. Augmentation. III. 2.
Bauchung, i. a. entaſis. G. Renflement. I.
Aggiunta. A. Swell in the middle of co-
lumns. — per ſcamillos impares. III. 3.
V. 9. Erhöhung vermittelſt ungleicher
Bänkchen. G. Rehaussement dans le mi-
lieu par des degrés inégaux. I. Aggiunta
per lo mezzo a guiſa di gradi ineguali. A.
Small riſings or adjections in the middle
like inequal ſteps.
Aditus. I. 2. V. 3. Der Zugang. G. En-
trée. I. Ingreſſo. A. Entrance.
Adminiſtratio aquae. IX. 6. (IX.)
Die Oekonomie des Waſſers. G. Diſtribu-
tion de l'eau. I. Diſtribuzione dell acqua.
A. Management of the water.
Adumbratio. I. 2. Schattirte Zeich-
nung. G. Dessein ombré. I. Diſegno om-
breggiato. A. Shadow'd deſign.
Aedes ſacrae. III IV. 5. Plur. Tem-
pel. G. Temples. I. Tempi. A. Temples.
Aedifieatio. I. 3. Die Baukunſt ins-
beſondere. G. Conſtruction des batimens.
I. Fabbricazione. A. Building.
Aedificia publica et privata.
I. Praef. Oeſſentliche nnd Privat-Gebäu-
de. G. Edifices publics et privés. I. Ediſicj
publici e privati. A. Public and private
buildings.
Aeolipila. I. 6. Windkugel. G. Eoli-
pyle. I. Eolipila. A. Eolipile.
Aequilatatio. IX. 5. (VIII.) Gleiche
Entfernung zweyer Parallellinien von ein-
ander. G. Distance égale. I. Equidiſtanza.
A. Equal diſtance.
Aequipondium. X. 8. Gegengewicht.
G. Contre-Poids. I Contrappeſo. A. Equi-
poiſe. Counterpoiſe.
Aerarium. V. 2. Schatzhaus. G. Tre-
for public. I. Erario. A. Treaſury.
Aerarium metallum. VII. 9. Kup-
ferbergwerk. G. Mines de cuivre. I. Mi-
niera di rame. A. Copper mine.
Aeruca. VII. 12. VIII. 3. Kupferrost.
Grünſpan. G. Vert de gris. I. Verderame.
A. Verdigriſe, copperruſt.
Aeſculus, vide Eſculus. Speiseiche.
Aeſtimatio. X. Praef. Bauanschlag.
Schätzung der Koſten. G. Devis. I. Ap-
prezzo. A. Eſtimate.
Aeſtiva. VII. 3. 5. Sommerzimmer.
G. Appartemens d'été. I. Stanze di ſtate.
A. Summer rooms.
Aeſtuarium. VIII. 7. Zugloch, Wetter-
ſchacht. G. Soupirail. I. Sſiatatojo. A.
Ventpipe.
Aſricus. I. 6. Nordoſtwind.
Agger. I. 5. X. 22. Wall G. Terrasse,
rempart. I. Terrapieno A. Bulwark, ram-
part. V. 12. Damm im Hafen, Seedamm,
Molo. G. Mole. I. Molo. A. Wall.
Aggeri. II. 3. Sich kneten laſſen. e. g.
terrae quae facile aggeruntur. G. Se cor-
royer. I. Maneggiarſi. A. To be kneaded.
Agreſtes res. VI. 10. Hausmannskoſt;
ländliche Koſt, Speiſen, ſo wie ſie der
291
LEXICON VITRUVIANUM.
292
[Empty page]
2937VITRUVIANUM.
avolta a ſpira. A. Machine of a form.
Annularia creta. VII. 14. Ringkrei-
de. Sie wurde aus Kreide gemacht, wor-
unter gläſerne Gemmen, dergleichen das
gemeine Volk in Ringen zu tragen pſleg-
te, gemiſcht wurden. G. Craye annulaire.
I. Creta annularia. A. Anularian chalk.
Annuli. IV. 3. Ringe am Wulſte der
Doriſchen Säule. G. Annelets. I. Anelli.
A. Annules.
Anſa. II. 8. Klammer. G. Crampon.
I. Rampone. A. Cramp. X. 8. Scheere,
worin der bewegliche Wagebalken ſchwebt.
G. Anſe. I. Manica. A. Handle. X. 8. Kol-
lerſtock des Steuers, d. i. das Holz, wel-
ches ſenkrecht auf dem horizontalen Bal-
ken des Steuerruders ſteht, vermittelſt
deſſen derſelbe bewegt wird (ο***χξ). G. Bar-
re du gouvernail. I. Manico del timone.
A. Handle of the rudder. X. 18. anſa ru-
dentis, das Ende eines Seils. G. Bout du
cable. I. Capi delle funi. A. Ends of the
ropes.
Antae. III. 1. VI. 10. 11. Anten, Eck-
wandpfeiler. G. Antes, pilaſtres. I. Pilaſtri
nell’ extremità delle mura. A. Antae, a
ſpecies of pilaſters, placed on the extremi-
ty of a wall. III. 1. In antis aedes, ein
Tempel in antis, iſt derjenige, der in
der Fronte zwiſchen den beiden hervor-
tretenden Eckwandpfeilern der Zellen-
mauern zwey Säulen hat; und deſſen Gie-
bel über dieſen Eckwandpſeilern und Säu-
len errichtet iſt. G. Temple avec des an-
tes. I. In antis. A. In antis.
Antarii ſunes. X. 3. Idem atque
ductarii ſunes, d. i. Zugſeile. G. Cables.
I. Menali. A. Drawing ropes.
Antechuntes. V. 8. Wiederschallen-
de, wiedertönende Orte. G. Lieux réſon-
nans. I. Luoghi reſonanti. A. Reſonant
places.
Anteſixum. X. 15. Vorſtecker. G. Pie-
ce de bois plantée devant. I. Antefiſſa. A.
Antefixa.
Antepagmentum. IV. 7. Alles was
zum Zierrathe vorgenagelt wird, wahr-
ſcheinlich, Verkleidung; ſiehe die An-
merk. G. Chambranle, aix. I. Aſſe, impo-
ſta. A. Mouldings aſſixed to the ſronts of
the mutules. IV. 6. Die Einfaſſung, Be-
kleidung der Oefnung der Thüren und
Fenſter. G. Chambranle. I. Stipiti. A.
Architrave and jambs of the door caſe.
antepagmentum ſuperius, i. a. ſupercilium,
der Sturz. G. Chambranle qui traverſe le
haut de la porte, Linteau. I. Limitare. A.
Architrave of the door caſe.
Anterides. X. 17. Strebepfeiler, Ge-
genstützen. i. a. erismae. Stützen, die zu
mehrerer Haltung an eine Mauer ange-
bracht und mit ſelbiger verbunden wer-
den, und öfters unten ſtärker, als oben
ſind. G. Eperons, arcsboutans, contreforts.
I. Barbacani, ſperoni. A. Buttreſſes.
Anteridion. X. 17. Kleiner Strebe-
pfeiler.
Anthrax. VII. 8. Bergzinnober, d. i.
Queckſilbererz, woraus Zinnober bereitet
wird. G. Motte de terre que l’on fait de-
venir Minium en la préparant. I. Zolla
che colla manipolazzione ſi riduce a cina-
bro. A. Red maſs before wrought in mi-
nium.
Antibaſis. X. 15. 17. Die Gegenba-
sis, die hinterſte kleine Säule am Fuſs-
geſtelle der Katapulten und Baliſten.
2948LEXICON G. Arcboutant. I. Contraforto. A. But-
treſs.
Antiboreum. IX. 6. (IX.) eine unbe-
kannte Gattung von Sonnenuhren;
Antiquus numerus. III. 1. i. e. nu-
merus perfectus.
Apophygis. IV. 1. 7. Der Anlauf des
Säulenſtammes; nehmlich deſſen Einbeu-
gung von ſeinem unterſten Ende herauf,
wodurch er dünner wird, als er am Fuſse
iſt. IV. 7. Der Ablauf, d. i. die Aus-
beugung des Säulenſtammes von ſeinem
oberſten Ende nach unten zu, wo-
durch er dünner wird, als er oben iſt.
G. Congé. I. Liſtello. A. Scape of the
column.
Apotheca. VI. 8. Jede Art Vorraths-
Behältniſs, Magazin, Speicher oder Waa-
renlager. (Gloſſarium manuale I. p. 298.)
Aus apotheca iſt das Italiäniſche boteca,
und daraus das Franz. boutique entſtan-
den. G. Magazin. I. Magazzino. A. Sto-
re-room.
Apothesis. IV. 1. Der Ablauf ei-
ner Säule. G. Congé. I. Liſtello. A.
Small ſquare, or fillet at the top of the
column.
Apparationes. VII. 5. Zubereitun-
gen; d. i. die Handlungen des geſchickt
machen zu einem gewiſſen Zwecke. G.
Préparation. I. Ammanimento. A. Prepa-
ration.
Aquarius. IX. 2. Waſſermann. G.
Verseau. I. Aquario. A. Aquarius.
Aquilo. I. 6. Nordoſtwind.
Ara. IV. 8. Altar. G. Autel. I. Altare.
A. Altar.
Arachne. IX. 6. (IX.) Spinne, Art
einer Sonnenuhr.
Araeostylos. III. 2. 3. Fernsäulig.
G. à colonnes rares. I. A colonne diſtanti
piu del dovere. A. With columns more
diſtant than is proper.
Arbuſculae. X. 20. siehe Hamaxo-
podes.
Arca. V. 12. Krippe, Waſſerkaſten.
G. Coffre. I. Chiuſa. A. Fenco. VI. 3. Sam-
melkaſten, Waſſerfang. G. Reservoir d’eau.
I. Arca. A. Incloſure of the gutters. X. 13.
Die Lade in der Waſſerorgel; Waſſerlade.
G. Coffre. I. Caſſa. A. Ciſtern. X. 21. leſe
ich anſtatt habuerat projectura ejus ex
tabulis arcam, compactam etc. — ha-
buerat projecturam ex tabulis arcte
compactam etc.
Architectari. VII. Praef. IX. 1. (IV.)
Bauen, errichten, aufführen, anordnen.
G. Bâtir. I. Fabbricare. A. To build.
Architectura. I. 2. 3. 4.
Architectus. I. 1. VI. 11. Baukünſt-
ler. G. Architecte. I. Architetto. A. Ar-
chitect.
Arcula. X. 13. Windlade. G. Petit
coffre. I. Caſſetta. A. Little ciſtern.
Arcus ferreus. V. 10. Eiſerner
Spriegel. G. Verge de fer. I. Laſtra, arco
di ferro. A. Iron arc.
Area. I. 6. 7. Bauſtätte, Platz. G. Pla-
ce d’un édifice. I. Suolo. A. Place. IX.
Praef. Inhalt einer mathematiſchen Fi-
gur, Flächen-Inhalt. G. Aire. I. Area. A.
Area. area plana. II. 8. Grundfläche. area
ſalinaria. VIII. 3. Salzbucht. G. Saline.
I. Salina. A. Saltpit.
Arefacere. II. 1. Trocknen, trocken
machen. G. Sécher. I. Seccare. A. to Dry.
Arena. VII. 3. i. a. arenatum opus.
arena foſſitia. II. 4. Grubenſand,
2955VITRUVIANUM. Landmann täglich in ſeiner Haushaltung
zubereiten läſst. G. Choses qui viennent
de la campagne. I. Coſe di campagna. A.
Productions of the country.
Ahennum. V. 10. Keſſel. G. Chaudron.
I. Caldajo. A. Caldron.
Alae VI. 4. Alle Zimmer, die auf den
Flügeln, d. i. Seiten des Hofes lagen. G.
Aîles J. Ale. A. Wings. IV. 7. Seitenhal-
len. G. Aîles, rang de colonnes aux cotés
d’un temple. I. Ale. A. Wings.
Album oder
Albarium opus. V. 2. 10. VII. 2. 3.
Weiſsſtuck, ein Mörtel, der aus Kalk, etwas
Gips, und ein wenig ſcharfen Flieſsſand
beſteht, womit die Wände beworſen, (be-
rappt) und auch angeweiſset werden. G.
Stuc. I Stucco. A. White plaiſter.
Albidus. Weiſslich.
Alias — alias. IX. 6. (IX.) hier —
dort. G. Tantôt — tantôt. I. In un tempo
— in un altro. A. Sometimes — at other
times.
Alligare. II. 3. G. Enlier. I. Collega-
re. A. to Bind.
Alligatio. VIII. 7. ein Band. G. Lien.
I. Legatura. A. Ligature.
Alnus. II. 9. die Erle. G. Aune. I. Al-
no. A Alder.
Altanus. I. 6. Süd. Drittel - Südweſt-
wind.
Alternis. X 21. Wechſelsweiſe. G.
Tour à tour. I. A vicenda. A. Alterna-
tely.
Alveus. V. Praef. Bretſpiel. G. Ta-
blier. I. Tavolino. A. Tablet. V. 10. die
Badewanne, das Behältniſs, worin man
ſich badete. G. Baſſin. I. Alveo. A. Ba-
ſon.
Alveolatus. III. 3. Ausgehöhlt, ver-
tieſt. G. Reſſemblant a un canal. I. Acca-
nalato. A. Channelled.
Alumen. II. 6. VIII. 3. Alaun. G. Alun.
I. Allume. A. Alum.
Aluminoſi fontes. VIII. 3. Alaun-
haltige Quellen. G. Fontaines alumineu-
ſes. I. Acque aluminoſe. A. Aluminous
ſprings.
Amaxopodes v. Hamaxopodes.
Ambulatio. VII. 5. Spaziergang, ein
zum Spazieren beſtimmter Ort. G. Pro-
menoir. I. Paſſeggio. A. Ambulatory. —
inter arbores. V. 11. eine Allee. G. Allée.
I. Viale. A. Alley. — hypaethra. V. 9. Un-
bedeckter Spaziergang, Offenſtück. Xyſtus.
Ambulatoria turris. X. 19. ein be-
weglicher Thurm. G. Tour roulante. I.
Torre ambulatoria. A. Moving tower.
Amphiproſtylos. III. 1. Ein Tem-
pel, der in der Vorder- und Hinteranſicht,
aber nicht auf den Seiten, Säulen hatte.
In Anſehung deſſen ferneren Beſchaffen-
heit iſt zu beobachten, daſs er in der Vor-
derfronte noch mit hervor tretenden Eck-
wandpfeilern oder Anten, nebſt einer
Thüre verſehen war, in der Hinterfronte
aber nicht. G. Amphiprostyle, temple qui
a des colonnes aux deux faces. I. Anſipro-
ſtilo. A. Amphiproſtylos, viz. temple with
columns in the ſront and in the poſticum,
but not in the flanks.
Amphirrheuſis. X. 4. i. a. peritro-
chium, Rad an der Welle. G. Roue. I. Ro-
ta. A. Axis having in the middle a tym-
pan.
Amphithalamus, oder antitha-
lamus. VI. 10. Zimmer dem Schlafge-
mach gegenüber, neben der Flur mit Eck
2966LEXICON wandpfeilern. G. Cabinet vis à vis de la
chambre à coucher. I. Gabinetto di rim-
petto al talamo. A. Room over againſt
the Thalamus.
Amphitheatrum. (I. 7.) erat, ubi
arena undique circumdata eſſet ſubſelliis;
theatrum contra altera tantum parte ſub-
ſellia habebat ſemicircularia, altera ſce-
nam.
Amuſſium. I. 6. eine waagrechte
Scheibe zu Bezeichnung der Windſtriche.
G. Table à niveau, I. Piano livellato. A.
Compaſs levelled.
Analemma. IX. 1. (IV.) 5. (VIII.) Ma-
thematiſche Figur, welche eines Orts auf-
genommene Polhöhe und Mittagslinie
anzeigt. G. Cadran qui, par la grandeur de
l’ombre du gnomon, montre la hauteur
que le ſoleil a tous les jours à midi.
Analogia. III. 1. i. a. proportio.
Anaporica. IX. 6. (IX.) d. i. die Zu-
rückgehenden; eine Art von Winterwaſ-
ſeruhren, welche am angeführten Orte
näher beſchrieben wird.
Anatonum capitulum. X. 15. ein
hochſpannend Kapitäl einer Katapulte;
d. i. wann die Seile, worin die Arme ge-
klemmt, lang ſind. G. Qui bande vers le
haut. I. Capitello più alto che non è la
larghezza. A. Capitule higher than the
breadth.
Ancones. III. 3. VIII 6. normae, des
Winkelmaaſses Schenkel. G. Branches de
l’équerre. I. Gambe della ſquadra. A. Arms
of the ſquare. IV. 6. i. a. prothyrides,
Kragſteine, Conſolen, Seitenrollen, d. i.
ein aus einer Mauer oben mehr als unten
vorſtehender Stein, der etwas tragen muſs.
G. Conſoles. I. Cartelle, menſole. A. Truſ-
ſes, conſoles. X. 13. Kolbenſtangen. G.
Barres. I. Spranghe. A. Irons. X. 21. Klam-
mern. G. Equerres, crampons. I. Angoli.
A. Ancons, cramps.
Andron. VI. 10. Durchgang, Zwiſchen-
hof, Gang zwiſchen zwey Gebäuden oder
Wänden. i. a. Meſaula. G. Passage. I. An-
dito. A. Paſſage. Die Griechen aber ver-
ſtanden darunter den Männer-Speiſeſaal.
G. Salles de festins pour les hommes. I.
Sale per i conviti degli uomini. A. Saloon,
where the men uſually dine.
Andronitis. VI. 10. Männerwoh-
nung; der Theil des Hauſes bey den Grie-
chen, wo die Mannsperſonen wohnten.
G. Appartement des hommes. I. Abitazio-
ne per gli uomini. A. Apartments for the
men.
Angiportus. I. 6. eine Gaſſe, enge
Straſse. G. Ruelle. I. Vicolo. A. Lane.
Anguis. VIII. 3. Unke, Schlange. G.
Serpent. I. Biſcia. A. Adder. IX. 4. (VII.)
Waſſerſchlange, Sternbild.
Angulares pilae. VI. 11. Die Eck-
pfeiler einer Bogenſtellung. G. Piles des
extrémités. I. Pilaſtri dei cantoni. A. An-
gular piers.
Aniatrologicos, oder aniatrolo-
getos. I. 1. Der Arzeneikunst ganz und
gar unkundig. G. Ignorant en medeci-
ne. I. Digiuno di medicina. A. Ignorant
of medicine.
Anima. X. 13. Wind. G. Vent. I. Ven-
to. A. Air.
Aniſocycla. X. 1. Springfedern, krie-
geriſche Werkzeuge aus ungleichen Zir-
keln beſtehend, um Pfeile oder Steine u.
ſ. f. damit abzuſchieſsen. G. Instrument
composé de cercles inégaux. I.
2979VITRUVIANUM bener Sand, Erdſand. G. Sable de cave. I.
Arena di cava. A. Pit ſand. arena ma-
rina. II. 4. Seeſand, Meerſand. arena ſlu-
viatica. II. 4. Fluſsſand. G. Sable de ri-
viere. I. Arena di fiume. A. River-ſand.
Arenarium. II. 4. Sandgrube. G. Sa-
blonniere. I. Cava d’arena. A. Sand-pit.
Arenatum opus. VII. 3. 4. 6. Auf-
trag von feinem Kalkmörtel; heiſst auch
arena ſchlechtweg. VII. 3. G. Enduit,
mortier de chaux et de sable. I. Intonaco
colla calce. A. Morter compoſed of ſand
mixed with lime.
Arenoſus. II. 6. Sandig.
Argentariae tabernae. V. 1.
Wechslerläden. G. Boutiques de chan-
geurs. I. Botteghe di banchieri. A. Shops
of the bankers.
Argentum vivum. VII. 8. Queckſil-
ber. G. Vif argent. I. Argento vivo. A.
Quickſilver.
Argeſtes. I. 6. Weſt-Drittel-Süd-
weſtwind.
In Arido (i. e. tectorio) colores in-
ducere. VII. 3. Eine Bekleidung anſtrei-
chen, wann ſie ſchon trocken iſt. Irrig
wähnt man gewöhnlich, es ſey hier von
der Malerei al ſecco, welche der Ma-
lerei al freſco entgegen geſetzt iſt, die
Rede. G. Donner la couleur à l’enduit
quand il eſt ſec. I. Colorire gli intonachi
ſecchi. A. To give a colour to the ſtucco,
when dry.
Aries. I. 5. X. 19. Sturmbock, Mauer-
brecher. G. Belier. I. Ariete. A. Batte-
ring ram.
Armamentarium. VII. Praef. Zeug-
haus. G. Arsenal. I. A@ſenal. A. Ar-
ſenal.
Armenium. VII. 5. Ultramarin. G. A-
zur. I. Azzurro. A. Azure.
Armillae. X. 6. Pinnenlöcher. G. An-
neaux. I. Anelli. a. Gudgeons, goujons.
Arrectarii. II. 8. VII. 8. Ständer, bei
hölzernen Gebäuden oder Wänden, das
ſenkrecht ſtehende Bauholz. G. Montans.
I. Travicelli dritti, A. Perpendicular pie-
ces.
Arſenicum. VII. 7. i. a. auripigmen-
tum. G. Orpin. I. Orpimento. A. Orpi-
ment.
Artemon. X. 5. Leitſlaſche, d. i. der
dritte Kloben, der zu den, bei dem He-
bezeuge gewöhnlichen, beiden Kloben am
Polypaſt hinzugeſügt wird, ἐπάγων. G. Troi-
ſième mouffle attachée au pié de la machi-
ne. I. Terza ſaglia legata alla radice della
machina. A. Third block, or ſheaf, placed
at the root of the machine.
Arthritis. I. 5. Gicht.
Arundines. II. 1. Schilf. G. Cannes.
I. Canne. A. Reeds.
Arx. II. 8. Gipfel, Spitze. G. Sommet.
I. Cima. A. Top.
As. III. 1. Die Einheit. G. Unité. I. Uni-
tà. A. Unity.
Aſcendens machina. X. 18. Steig-
maſchine. ſ. acceſſus.
Aſcenſus. IV. 7. V. 6. Auſgang, Trep-
pe. G. Escalier. I. Scalinata. A. Steps. X.
19. Steigmaſchine; ſiehe acceſſus.
Aſcia. VII. 2. Mauerkelle. G. Truelle.
I. Carruola, Pala. A. Trowel.
Aſciare. VII. 2. mit einer Mauerkelle
behauen. G. Couper. I. Aſciare. A. to Hew.
Aſperitas. III. 2. VII. 5. Der Kon-
traſt, Gegenſatz, das Abſtechende. G. Con-
traste. I. Contraſto, varietà. A. Contraſt.
29810LEXICON
Aſperitas luti. II. 3. Magerkeit,
Trockenheit des Lehms. G. Apreté. I. Aſ-
prezza. A. Roughneſs.
Aſplenon. I. 4. Milzverzehrend; der
Name eines Krauts, Milzkraut, Hirſch-
zunge. G. Herbe qui consume la ratte.
I. Erba ch’ aſſottiglia la milza. A. Herb di-
miniſhing the milt.
Aſſeres. IV. 2. VII. 3. Latten. G. Lat-
tes, membrures. I. Aſſicelle. A. Laths, aſ-
ſers.
Aſſulae marmoreae. VII. 6. Mar-
morabgänge. G. Eclats. I. Schegge. A.
Chips.
Aſtragalus. III. 3. Der Reif, Ring,
— ein erhabener halbrunder Ring, wel-
cher oben die Säule umgiebt; bei andern
heiſst er das Stäblein. G. Aſtragale, ba-
guette. I. Aſtragalo. A. Aſtragal.
Aſtragalus Lesbius. IV. 6. Perl-
ſchnur, Fruchtſchnur, Paternoſter, Stab
mit Samenkörnern oder Oliven. G. Ba-
guette avec des grains ou olives, chapelet.
I. Fuſaruole, fuſajuolo. A. Chaplet, viz.
aſtragal with grains.
Aſtrologia. I. 1. IX. 4. (VII.) Stern-
kunde, Aſtronomie. Der Unterſchied
zwiſchen Sterndeutekunſt und Sternkun-
de ist neu. G. Astronomie. I. Aſtronomia.
A. Aſtronomy.
Atlantes. VI. 10. i. a. Telamones,
männliche Bildſäulen, welche Sparrenkö-
pſe oder das Karnieſs tragen.
Atramentum. VII. 4. 10. Schwarze
Farbe, Schwarz. G. Noir. I. Nero. A. Black.
— librarium. VII. 10. Schreibetinte.
G. Encre à écrire. I. Inchioſtro da ſcrivere.
A. Ink.
Atrium. VI. 3. (IV.) i. a. cavaedium,
der Hof. G. Cour. I. Cortile. A. Court,
yard. Die Römiſchen Schriſtſteller ge-
brauchen es auch ſür Peribolus, z. B.
atrium libertatis, d. i. Vorhof der Frei-
heit.
Atticurges. i. e. Attico opere et mo-
re factus. III. 3. IV. 6. Attiſch. G. Attique.
I. Atticurga. A. In the Attic mode.
Aularegia. V. 7. ein königlicher Pal-
laſt. G. Palais royal. I. Palazzo reale. A.
Royal palace.
Auripigmentum. VII. 7. Operment,
Auripigment; ein Arſenikerz, welchesaus
Arſenik, Schwefel und Erde beſteht, ein
blätteriges Gewebe und eine gelbe glän-
zende Farbe hat. G. Orpin. I. Orpimento.
A. Orpiment.
Auſter. I. 6. Südwind.
Autumnalia. VII. 5. Herbſtzimmer.
G. Appartemens pour l’automne. I. Stan-
ze d’autunno. A. Apartments for au-
tumn.
Axis. IV. 2. VII. 1. i. a. aſſis, Diele,
Bret. G. aix. planche. I. Aſſe, tavola. A.
plank. axes ſecare, Breter schneiden. III.
3. axes volutarum, Säume der Schnek-
ken. G. Bord de la volute. I. Aſſi. A.
Axes of the volutes. — IX. 1. (IV.) Achſe,
z. B. der Säule u. s. w. X. 4. axis habens in
medio tympanum. X. 6. axis in rota in-
cluſus, Rad an der Welle, Radwinde. IX.
6. (IX.) Welle, Wellbaum. G. Eſſieu. I.
Aſſe. A. Axis. VI. 1. axis meridianus,
südliche Weltachſe. G. Axe meridienne.
I. Aſſe meridiano. A. Meridian axis. — X. 12.
Ventil, Klappenventil. G. Soupape. I. Val-
vola, linguetta, animella. A. Valve.
Axon. IX. 5. (VIII.) die Achſe. G. Axe.
I. Aſſe. A. Axis.
29911VITRUVIANUM.
Baccae piperis. VIII. 3. Pſeſſerkör-
ner. G. Poivre. I. Pepe. A. Pepper.
Bacillorum ſubactio. II. 4. das
Schlagen mit kleinen Stöcken. G. L’action
de corroyer. I. ll battere co mazzapicchi.
A. Beating with ſtaves.
Balliſta. I. 1. X. 16. 17. 18. eine Ba-
lista, eine groſse Kriegsmaschine zum
Steinwerſen. G. Machine de guerre pour
lancer des pierres etc. I. Machina di guerra
da lanciar pietre etc. A. Great military
engine diſcharging ſtones.
Balneae, und balnea. V. 10. Bad,
Badehaus, Badezimmer. G. Bains. I. Ba-
gni. A. Baths.
Balnearia. VI. 9. Bad. G. Bains.
I. Bagui. A. Baths.
Baltei pulvinorum. III. 3. Pol-
ſtergurte am loniſchen Kapitäle; d. i. das
breite Band, womit die Küſſen oder Pol-
ſter in der Mitte gleichſam enger zuſam-
men gebunden werden. G. Ceinture du
ballustre. I. Cingoli del piumaccio. A.
Bands or girdles of the bolſters.
Banauson. X. 1. i. a. tractorium,
Zieh- oder Hebemaschine. G. Machine
pour tirer. I. Trattoja. A. Tractorial ma-
chine.
Barathrum. X. 22. ein Schlund, tie-
fes Loch. G. Gouffre. I. Baratro. A. Great
pit.
Barycephalus. III. 2. Plattköpfig.
G. à tête large et pesante. I. Tozzo. A.
Flat - headed.
Barycus. III. 2. Gedrückt. G. Bas.
I. Baſſo. A. Low.
Baſilica. V. 1. eine Baſilika, ein öf-
fentliches Gebäude, welches zugleich zu
einem Gerichtshauſe und zu einer Kauf-
mannsbörſe diente. G. Baſilique. I. Baſi-
lica. A. Baſica.
Basis. IV. 1. der untere Theil des Säu-
lenſchafts. Das, was wir Base, oder Säu-
lenfuſs nennen, heiſst dem Vitruv ſpirae.
G. Le bas de la tige de la colonne. I. Il
baſſo della colonna. A. The lower end of
the ſhaft of the column. X. 6. 13. 15. Fuſs-
geſtell, Poſtement. G. Piedestal. I. Pie-
deſtilo. A. Baſe of a ſtatue etc.
Bes. III. 1. δίμο@ρον {2/3}. Zweidrittel. beſ-
ſalis laterculus, ein {2/3} Fuſs groſser Ziegel.
Beſalterum. III. 1. ἐπιδίμοιρον, das
Ganze und zwei Drittel. 1 {2/3}
Biforus. IV. 6. Zweiflüglig. G. Avec
une porte à deux battans. I. con una Porta
a due pezzi. A. With a two leaf door.
Bitumen. II. 6. Harz. G. Reſine. I.
Reſina. A. Reſin.
Boreas. I. 6. Nordoſt - Drittel - Oſt-
wind.
Brachia. I. 1. X. 15. u. f. Die Arme
der Katapulten und Baliſten. G. Bras de
la catapulte. I. Bracciuoli, biſcheri della
catapulta. A. Arms of the catapulta.
Bruma. IX. 2. (V.) Der kürzeſte Tag,
die Winterſonnenwende. brumales dies.
IX. 2. (V.) die kürzeſten Tage im Win-
ter. G. Les jours les plus courts. I. I gior-
ni più brevi. A. The ſhorteſt days. bru-
malia tempora. VI. 1. zur Zeit, wann die
Tage am kürzeſten sind.
Bubilia. VI. 9. Ochſenſtälle. G. Eta-
bles des boeufs. I. Stalle per gli buoi. A.
Ox - houſe.
Bucculae. X. 15. Die Wangen, d i. zwei
Richtſcheite zur Rechten und Linken der
Rinne, worin der Pfeil auf der Katapulta
liegt. G. Les levres. I. Buccule. A. Bucculae.
30012LEXICON
Bulla. IX. 6. (IX.) Knopf eines Stif-
tes, Nagels. G. Tête d’un clou. I. Capo
d’un chiodo.
Buxus. VII. 3. Buchsbaum. G. Buis.
I. Buſſo. A. Box tree.
Caecias. I. 6. Südoſt - Drittel - Oſt-
wind.
Caedere volutas. III. 3. Die Säu-
lenſchnecken aushölen. G. Creuser les vo-
lutes. I. Incavare le volute. A. to Inchase
the volutes.
Caelatus. VII. 3. Mit erhobener Ar-
beit geſchmückt. G. Taillé de ſculptures.
I. Intagliato. A. Enriched.
Caementa. I. 2. 5. II. 4. 7. 8. Bruch-
ſteine, rauhe, unbearbeitete Steine, ſo
wie ſie aus den Steinbrüchen kommen.
G. Moellon. I. Pjetra molta, cementi. A.
Quarry-ſtones. VII. 6. 7. - marmorea,
Marmorbrocken; Stücke, die vom Mar-
mor beim Bearbeiten abſpringen. G. Eclats
I. Schegge. A. Marble chips.
Caeruleum. VII. 11. IX. 1. (IV.)
Blaufarbe, Schmalte. G. Smalte. I. Smal-
tino. A. Smalt.
Calamus. VII. 5. Rohrſtängel. G. Ro-
ſeaux. I. Canne. A. Reeds. ,
Calathus. IV. 1. ein Korb. G. Cor-
beille. I. Ceſto. A. Baſket.
Calces ſcaporum. IX. 1. (II.) die
Grundſtücke der Treppen-Wangen G. Pa-
tin de l’échiffre. I. Zocco delle ſcale. A.
The underſootings of the ſhaſts.
Calculi. IX. 6. (IX.) X. 14. i. a. ova
Ovale Steinchen G. Pierres en forme
d’oeuſs. I. Pietruzze in ſorma d’ova;
paliotte. A. Small ſtones of an oval
form.
Calculi calcis. VII. 2. Klümper
im Kalke. G. P tites pierres moins
cuites. I. Pietruzze crude. A. Crude par-
ticles.
Calculoſus. II. 3. Steinig. G. Plein
de cailloux. I. Pietroſo. A. Stony.
Caldarium. VIII. 2. V. 10. War-
mes Badezimmer. G. Etuve. I. Bagno
caldo. A. Hot bath; und gleich darauf,
Keſſel mit heiſsem Waſſer. G. Va-
se pour l’eau chaude. I. Vaſo per l’acqua
calda. A. Veſſel containing the hot water.
— Calda lavatio, warmes Bad. G. Bain
d’eau chaude. I. Bagno caldo. A. Hot
bath.
Calx. II. 5. Kalkſtein, Kalk. G. Chaux.
I. Calcina. A Lime-ſtone. - extincta,
gelöſchter Kalk. G. Chaux éteinte. I. Cal-
cina ſpenta. A. Slaked, or killed lime. -
cocta, gebrannter, lebendiger Kalk. G.
Chaux culte, vive. I. Calcina viva. A.
Quick lime.
Camera. VII. 2. VIII. 7. Gewölbe, ge-
wölbte Decke. i. a. concameratio. G. Plan-
cher en voute. I. Volta. A. Vault, arched
ceiling. Camerae coelum. VII. 3. Der
Himmel, die innere Seite des Gewölbes.
G. Le dessous du plancher en voute. I.
Parte di ſotto le volte. A. Under - ſurſace
of the arches.
Camillum. X. 15. Ich leſe dafür Sca-
millum, Bänkchen.
Canaliculi. IV. 3. Schlitze, Aushöh-
lung, oder Rinnen des Triglyphen. VII. 1.
Waſſerrinne. X. 15. Rinne der katapulta,
Griechiſch Syrinx. G. Canaux. I. Canali.
A. Channels.
Canalis. VII. 4. Kanal, Rinne. III. 3.
Kanal, Rinne, Aushöhlung des
30113VITRUVIANUM. Knaufs, ſo zwiſchen dem Wnlſte und der
Platte befindlich iſt. G. Canal. I. Canale.
A. Channel. IX. 1, (IV.) Hohlkehle. X. 15.
— fundi. Kolbenrinne an der Katapulta.
X. 19. i. a. Syrinx.
Candelabrum. VII. 5. Leuchter.
G. Candelabre. I. Candelabro. A. Candle
ſtick.
Candens. IX. 1. (IV.) Hell, lichte.
G. Lumineux. I. Luminoſo. A. Lumi-
nous.
Canon. X. 13. Kanzelle einer Waſſer-
orgel. i. a. caput. Kanal von hölzernen
Bretern, der über die Windlade für jeden
Klavis angebracht wird. G. Partie supé-
rieure de la machine hydraulique. I. Capo
del organo ad acqua. A. Head of the hy-
draulic organ.
Canonica ratio. I. 1. V. 3. i. a. Har-
monia, das kanoniſche Verhältniſs d. i, die
Theorie des Klanges. Siehe A. Gellii Noc-
tes Att. Lib. XVI cap. 18.
Cantherii. IV. 2. Die Sparren, d. i.
ſtarke Hölzer, welche auf den Enden der
oberſten Balken eines Hauſes ruhen, ſchrä-
ge hinan gehn, und die äuſsere Decke ei-
Daches tragen. G. Chevrons. I. Pancon-
cetti. A. Commo? n rafters.
Canticum V Praef. Zwiſchengeſang
in der Komödie. G. Choeurs. I. Inter-
mezzi. A. Songs of the chorus.
Capitulum. I. 1. X. 17. Kapitäl der
Kriegsmaſchinen. IV. 3. Kapitäl der Tri-
glyphen. III. 3. Kapitäl der Säule, der
Knauf. G. Chapiteau. I. Capitello. A. Ca-
pital.
Capreoli. IV. 2. V. 1. X. 15. 20. 21.
Kurze, ſchiefſtehende Bauhölzer, eine Laſt
tragen zu helfen, Träger, Tragebän-
der; welche, ſo ferne ſie zugleich ſtützen,
auch Stützbänder, Stützen; und, ſo
fern ihre Wirkung in einem Streben be-
ſteht, Strebebänder und Streben
heiſsen. G. Contreſiches. I. Razze. A. Bra-
ces, ſtruts.
Caprilia. VI. 9. Ziegenſtälle, G. Eta-
bles pour les chevres. I. Stalle per le capre.
A. Goat-houſe.
Capſum rhedae. X. 14. Wagenka-
ſten, Kutſchenkaſten. G. Le corps du ca-
roſſe. I. Ventre del cocchio. A. Seat of the
chariot.
Caput ſontis. VIII. 1. Urſprung einer
Quelle. X. 8. caput vectis, der Kopf, oder
der lange Theil des Hebels. G. Le man-
che de la pince. I. Capo della ſtanga. A.
Head of the lever. X. 13. caput hydrau-
licae, Griechiſch canon muſicus, die Kan-
zelle an der Waſſerorgel. III. 3. capitaleo-
nina, Löwenköpfe. G. Tetes de lion. I.
Maſcaroni. A. Lions heads.
Carbas. I. 6. Oſt-DrittelNordoſt-
Wind.
Carbunculus. II. 4. 6. VIII. 1. Car-
bunkel, eine Sandart, welche aus einer
Maſſe beſteht, die weicher als Tofſtein und
härter als Erde, durch unterirdiſches Feuer
verkohlt wird. Sie hat den Namen von
carbo, Kohle. G. Carbuncle. I. Incarbon-
chiata. A. Carbuncle.
Carcer V. 2. Gefängniſs. G. Priſons.
I. Carceri. A. Priſon.
Carcheſium verſatile. X. 5. 22.
Beweglicher Krahnſtänder. X. 15. Ständer.
X. 22. Krahn. G. Grue. I. Altaleno. A.
Crane.
Cardinatus. X. 20. 21. Verzapft. G.
A tenons. I. ſncaſtrato. A. Mortiſed.
30214LEXICON
Cardines (axis) VI. 1. IX. 1. (IV.)
X. 20. Endpunkte (der Weltachſe.) G. Extre-
mités de I'eſſieu. I. Punti? eſtremi dell' aſſe,
A. Extremities of the axes.
Cardo maſculus et foemina. IX.
6. (IX.) Zapfen und Pfanne. G. Pivots.
I. Perni, maſchio e feminina. A. Joins,
maſculine and feminine.
Caries. II. 9. V. 12. Fäulniſs, Wurm-
ſtich. G. Vermoulure, Moississure. I. Tar-
10. A. Worms, moths.
Carpinus. II. 9. Hagebuche, Hain-
buche. G. Charme I. Carpino. A. Sort of
beech.
Caryatides. I. 1. Karyatiden, d. i.
weibliche Statüen, welche anſtatt der Säu-
len das Gebälk tragen. G. Caryatides. I. Ca-
riatidi. A. Caryatides.
Caſa. II. 1. Hütte. Bauerhütte. G. Ca-
bani. I. Capanna. A. Hut.
Caſtellum. VIII 7. IX. 6. (IX.) X. 12.
Waſſerſchloſs, Waſſerhälter; Behältniſs,
Waſſer darin zu ſammlen, i. a. dividicu-
lum. Es iſt ein Gebäude, worin die Waſ-
ſer eines Aqueducts geſammelt, und von
hier wieder beſonders vermittelſt Röhren
ausgetheilt werden. G. Regard. I. Caſtel-
10. A. Receptacle, reſervoir. II. 9. ca-
ſtellum munitum. Kaſtell. Burg. G. Fort,
château. I. Caſtello fortificato. A. a for-
tified caſtle.
Caſtra ſtativa. I. 4. Standlager,
Standquartier. G. Quartier. I. Quartieri.
A. to Perfore a ſhrub at bottom, that it
may pour out the ſuperfluous juice.
Catacecaumenoi. II. 6. die Unter-
brannten; Hügel in Myſien unweit von
Philadelphia.
Catapulta. I. 1. X. 15. 16. Katapulta,
d. i. Groſse Kriegsmaſchine, Pfeile damit
abzuſchieſsen. G. Grande machine de
guerre pour lancer des traits. I. Grande
machina diguerra da lanciar ſaette. A Great
military engine diſcharging arrows.
Catatonum capitulum. X. 15.
Tiefſpannendes Kapitäl einer Katapulta,
d. i. wann die Seile, welche die Arme
halten, kurz ſind. G. Capiteau moins haus-
sé. I. Capitello meno alto. A. Capitale
leſs high.
Catechuntes. V. 8. i. a. diſſonantes
loci.
Catena. V. 12. Anker. VII. 3. Band,
Klammerholz, d. i. Holz, welches zwey
andere Hölzer mit einander dergeſtalt ver-
bindet, daſs ſie in ihrem Stand und Lage
bleiben müſſen, und weder wanken noch
weichen können. Daher das Band mit
zwey Schwalbenſchwänzen in die anderen
Hölzer eingreift, oder an dieſelben mit
Nägeln befeſtiget oder eingezapſt iſt. G.
Lien. I. Legame. A. Tie.
Catenationes. II. 9. X. 1. Pflöcke
zum Befeſtigen. G. Chevilles. I. Cavic-
chj. A. Pegs.
Cathetus. III. 3. Perpendicularlinie,
ſenkrechte Linie. G. Cathete, ligne à plomb.
I. Cateti. A. Catheti. Cathetum demit-
tere, eine Schwerlinie herabfallen laſſen;
eine Linie ſenkrecht ziehen. G. Faire de-
ſcendre une ligne à plomb. I. Calare. A.
To draw downward.
Catinum. X. 13. der Windkeſſel an ei-
nem Druckwerke. G. Bassin. I. Scodello.
A. Baſin.
30315VITRUVIANUM.
Cava aedium oder Cavaedium.
VI. 3. i. a. atrium, der Hof. G. Cour. I.
Cortile. A. Yard, Court.
Cavus interſectionis. III. 3. Zwi-
ſchentiefe zwiſchen zwey Zähnen. G. Ca-
vité de la coupure. I. Cavo dello ſparti-
mento. A. Void of the interſection.
Cauliculi oder coliculi. IV. 1. VII.
5. Stängel. G. Caulicoles. I. Gambi. A. Cau-
licoles, or Stalks.
Caurus. I. 6. Nordweſtwind.
Cauſis. VII. 9. das Brennen; alſo
nannten die Griechen das Verfahren, wenn
einem bereits verfertigten Gemälde oder
Farbenanſtrich übergeſtrichenes geſchmol-
zenes Wachs vermittelſt Kohlfeuer einver-
leibt wurde. Enkauſtiſche Malerey ſcheint
davon unterſchieden geweſen zu ſeyn. G.
Brúlure. I. II bruciare. A. The burning.
Cedreum. II. 9. Cedernöl. G. Huile de
cedre. I. Olio cedrino. A. Oil of cedar.
Cedrus. II. 9. die Ceder. G. Cedre. I.
Cedro. A. Cedar.
Cella. III. 1. IV. 4. Zelle, Inneres des
Tempels. G. Cellule, milieu du temple.
I. Cella. A. Cell of the temple. VI. 9.
cella vinaria Weinkeller, G. Cellier. I.
Cantina. A. Wine-cellar. VI. 9. olearia,
Oelkeller. VI. 9. cella cum penu, Vorraths-
kammer. VI. 10. cella oſtiarii, des Pſört-
ners Wohnung. G. Loge du portier. I.
Stanza del portinajo. A. The porter’s; room.
VI. 10. cella familiarica, Geſindezimmer.
G. Chambres des domeſtiques, I. Abitazio-
ne della famiglia. A. Servantrooms.
Centenaria fiſtula. VIII. 7. hun-
dertzollige Röhre. G. Tuyau de cent doits
en circonférence. I. Canna cento dita in
circonferenza. A. Pipe of hundred digits
in compaſs.
Centrum. I. 2. VII. Prf. Augenpunkt,
Geſichtspunkt, Hauptpunkt. G. Point de
vue. I. Punto di veduta. A. Point of ſight.
III. 1. IX. 5. (VIII) centrum circini, Schen-
kel des Zirkelinſtruments, der bey Beſchrei-
bung eines Kreiſes in die Mitte geſtellt
wird und ſtehen bleibt, während daſs der
andere ſich rings herum drehet. G. Pié du
compas. I. Punta del compaſſo. A. Central
foot of the compaſs. III. 1. IX. 1. (IV.)
Mittelpunkt. IX. 1. (IV.) X. 8. Ruhepunkt.
Bewegungspunkt. G. Centre. I. Centro.
A. Center.
Cera punica. VII. 9. Puniſches
Wachs. G. Cire Punique. I. Cera Punica.
A. Punic wax.
Ad Certamen. VII. 3. Um die Wette.
G. A l'envi. I. A gara. A. Vying.
Ceroſtrata. IV. 6. Mit Horn einge-
legt. G. Orné de Marqueterie. I. Intarſiato.
A. Inlaid. Beſſer wird wohl clathrata,
mit einem Gitter verſehen, gele-
ſen. G. Treilliſſée. I. Cancellata. A. With
a grate.
Cerrus. II. 8. eine Zirneiche. G. Cer-
rus. I. Cerro. A. Holm.
Ceruſſa. VII. 12. VIII. 3. Bleyweiſs.
G. Céruse. I. Biacca. A. Ceruſe.
Chalare. X. 13. Niederlaſſen. G. De-
ſcendre. I. Calare. A. to Set down.
Chalcidica. V. 1. Die Zimmer auf
der Ecke einer Baſilika, zu beyden Seiten
des Tribunals. G. Chalcidiques. I. Calci-
ſeparated by a partition at the ends of the
baſilica.
Chele oder cheira. X. 15. 17.
30416LEXICON Drücker an einer Katapulta oder Baliſta,
i. a. manucla.
Chelonia. X. 2. 4. 8. 15. 18. 21. Schild-
krampen d. i. Krampen mit Schildpatten-
förmigem Anſatze zur Befeſtigung mit-
telſt Klammern. Sie ſcheinen von der
Form des Anſatzes den Namen Schild-
patten (chelonia) erhalten zu haben.
G. Amarres. I. Anelli. A. Sockets, collars.
Chodax oder cnodax. X. 6. Pinnen,
Kegelzapfen. G. Pivôt. Boulons. I. Per-
no. A. Pivot.
Choragi. V. 9. Chordirectoren, Schau-
ſpieldirectoren, Balletmeiſter. G. Directeurs
de Choeurs. I. Direttori del coro. A. Ma-
nagers of the chorus.
Choragia ferrea. X. 13. Eiſerne
Federn, Springfedern. (Andere leſen cno-
daces, Bolzen, Nagel, Stifte.) G. Reſſorts
de fer. I. Salterelli di ſerro. A. Springs.
Chorobates. VIII. 6. Grundwage,
eine Art von Waſſerwage. G. Chorobate,
niveau. I. Corobate. A. Chorobates.
Chorographiae. VIII. 2. Landkar-
ten. G. Cartes géographiques. I. Carte geo-
grafiche. A. Maps.
Chors. ſ. Cors.
Chroma. V. 4. Die Chromatiſche Ton-
leiter.
Chryſocolla. VII. 5. 9. Berggrün.
G. Chrysocolle, borax. I. Criſocolla= A.
Chryſocolla.
Cibdelus, a, um. Falſch, unächt, das
von auſsen zwar gut ſcheint, von innen
aber nichts taugt. G. Faux. I. Falſo. A.
Falſe. VIII. 3. cibdeli fontes. Ungesunde
Quellen. G. Fontaines malsaines. I. Acque
malſane. A. Unwholeſom ſprings.
Cilicium. X. 22. Matra? ze; weil der-
gleichen beſonders in Cilicien aus langen
Bockshaaren verfertiget wurden. G. Mate-
las. I. Materaſſo. A. Mattreſs.
Circinationis linea. I. 6. Zirkel-
linie. Kreislinie. G. Cercle. I. Cerchio.
A. Circle.
Circinus. Zirkel, das Werkzeug eine
Zirkellinie zu beſchreiben. G. Compas.
I. Compaſſo. A. Compaſs.
Circius. I. 6. Nordweſt-Drittel-Weſt-
wind.
Circuitio. IV. 4. VI. 3. X. 19. Um-
gang, Gang auf welchem man um ein Ge-
bäude oder Stockwerk herum gehen kann,
Corridor. G. Corridor. I. Corridojo. A.
Circuition. I. 5. In circuitionibus, in der
Runde, in der Krümme. G. En rond. I.
Circolare. A. Circuitously.
Circumſonantes loci. V. 8. Dum-
pfe Orte, dem Schalle nach. G. Lieux cir-
cumsonans. I. Luoghi circonſonanti. A.
Circumſonant places.
Circus. I. 7. III. 2. IV. 7. Rennbahn.
G. Cirque. I. Circo. A. Circus.
Ciſium. X. 1. Zweyräderiger, halber
Wagen. G. Chaiſe roulante. I. Caleſſe. A.
Sort of vehicles or chariots with two
wheels.
Clathratae fores. IV. 6. Eine
mit einem Gitter gezierte Thür. G. Porte
grillée. I. Porta con inferriata. A. Door
with a grate.
Claviculae. X. 17. Zapfen. G. Tenons.
I. Arpioni. A. Bolt.
Clavi muſcarii. VII. 3. Nägel mit
breiten Kopfe. G. Cloux à têtes. I. Mos-
cardini. A. Fly headed nails.
Clima. I. 1. i. a. inclinatio coeli,
30517VITRUVIANUM. Klima, die Himmelsgegend in Anſehung
der Witterung.
Climacis. X. 17. Treppe, Stiege. G.
Escalier. I. Scala. A. Staircaſe.
Clivus. VI. 9. Rampe, Lehne, Abda-
chung. G. Rampe. I. Calata. A. Aſcent.
Cloaca. I. 1. Kloak, Ort wo ſich die
Unreinigkeiten aus den Häuſern ſammeln.
V. 9. cloacae ſtructiles, gemauerte Schleu-
ſen, Kanäle zur Ableitung der Unreinigkei-
ten. G. Egoût, cloaque. I Fogna. A. Drain.
Clypeus. V. 10. Ein Deckel im Lako-
niſchen Schwitzbade, wodurch die Oef-
nung des Gewölbes verſchloſſen oder geöf-
net wird. G. Bouclier. I. Scudo. A. Shield.
Cuodaces. X. 6. Siehe chodax.
Coagmentum. II. 3. 8. IV. 4. VI. 11.
Fuge, Ort wo zwey Körper an einander
gefügt sind. Die ſtehende Fu? ge. G. Joint
montant. I. Ligatura, commeſſura. A. Up-
right-joint.
Coagmentatio. II. 9. Verbindung
des Holzwerkes. G. Assemblage. I. Inca-
ſtro. A. Joining.
Coarescere. VII. 11. Sich verglaſen.
Coaxatio. VI. 1. Breterner Boden. G.
Plancher. I. Tavolato, palco. A. Floor.
Cochlea. V. 12. X. 8. 11. Waſſerſchnek-
ke, Waſſerſchraube — Schöpſmaſchine.
G. Limace. I. Coclea, chiocciola. A. Co-
chlea. VI. 9. Schraube au einer Preſſe.
cochlea torquere.
Coelias. VIII. 7. i. a. venter, Bauch
einer Waſſerleitung.
Coelum. VIII. 2. die Luft. VIII. Prf.
coeli regio, Luftkreis. G. Atmosphère. I.
Atmosfera. A. Atmoſphere.
Coelum camerae. VII. 3. S. camera.
Coenacula. II. 8. Oberſtes Geſtock
eines Hauſes. Superioris domus univerſa
ſic dicta ſunt, poſteaquam in ſuperiore parte
coenitare coeperunt. Varro de L. L. lib.
IV. p. 45. edit. Bipont.
Cohors. VI. 9. vide Cors.
Colligere. I. 6. Berechnen. G. Calcu-
ler. I. Computare. A. to Compute.
Colliquiae. VI. 3. Einkehlen. Kehl-
rinnen, eine hohle Rinne, beſonders die-
jenige Rinne welche zwey Dächer, die nach
einem Winkel an einander treten, an dem
Orte der Zuſammentretung verurſachen,
worin bey Regenwetter das Waſſer zuſam-
men ſlieſst und herunter läuft. G. Noue,
corniere. I. Cantonièra. A. Channel.
Coliculi. VII. 3. Dünne Stängel. G.
Branches délicates. I. Gambi teneri. A.
Tender ſtalks.
Coloſſicoteros. IV. 3. X. 4. iſt der
griechiſche Comparativus von colloſſicus,
koloſſaliſch. G. D’une grandeur énorme.
I. Giganteſco. A. Coloſſal.
Columbaria. IV. 1. i. a. opae, cubi-
lia, das Lager, die Löcher, worin die Bal-
ken und Latten liegen. G. Trous qui de-
meurent dans la muraille après en avoir
ôté les ſolives. I. Letti delle travi. A. Groo-
ves, or channels, in which the timbers lie.
X. 9. Loch, nahe an der Welle eines Schöpf-
rades. G. Trous. I. Apertura. A. Grooves.
Columella. X. 15. i. a. baſis catapul-
tae. Kleine Säule, das Fuſsgeſtelle der Ka-
tapulta.
Columen. IV. 2. Giebelſäule, Giebel-
ſpieſs, Giebelſpitze, Dachſpitze — eine ſenk-
rechte Stütze, Säule oder ſenkrechter Stän-
der, worauf der Firſtbalken ruhet. G. Pointal,
poincon. I. Monaco, colmello. A. Kingpoſt.
IV. 7. ſteht es für culmen, der Firſtbalken;
30618LEXICON wahrſcheinlich bloſs durch Verſehen des
Abſchreibers.
Columna. IV. 2. eine Säule. G. Colon-
ne. I. Colonna. A. Column. — angularis.
III. 3. Eckſäule. G. — des coins. I. — de-
gli angoli. A. - at the angles. — media-
na, mittlere Säule. G. — du milieu. I.
— del mezzo. A. — Middle column.
Columnarium. VIII. 7. Luſtloch; ein
ſtehendes Rohr bey Waſſerleitungen, wo-
durch die beym Mundloche mit einge-
ſchöpfte Luft wieder ausfahren kann. Es
hat den Namen von seiner Aehnlichkeit
mit einer Säule. G. Ventouſe. I. Sfiata-
tojo. A. Ventpipe.
Comitium. II. 8. Das Comitium zu
Rom, ein Verſammlungsort des Volks. G.
Lieu de I’aſſemblée à Rome. I. Comizio.
A. Comitium.
Commenſus. I. 3. VI. Praef. VI. 2.
i. a. proportio, das gehörige Verhältniſs.
Commentarii. I. 1. II. 8. VII. Praef.
Schriftliche Aufſätze, Memories. G. Mé-
moires. I. Memorie. A. Memoirs.
Commiſſura. II. 9. Zuſammenfü-
gung des Holzwerks. G. Assemblage. I.
Commeſſura. A. Joining.
Commoda. I. Praeſ. Beſoldung. So
ſagt auch Frontin art. 118. ex ſiſco ac-
cipit commoda, wird beſoldet. G. Appoin-
temens. I. Soldo. A. Appointment.
Commodulatio. III. 1. Uebereinſtim-
mung. G. Convenance de meſure. I. Cor-
riſpondenza di miſura. A. Correſpondence
of the meaſures.
Communia loca. VI. 8. Gemeinorte,
d. i. Orte, wohin es einem jeden, wer es
auch ſey, auch ungebeten zu gehen frey
ſteht. Dergleichen waren z. B. Vorplatz,
Hof, Periſtyl, etc. G. Lieux publics. I.
Luoghi comuni. A. Common-places in
private houſes. communia opera. IV. 8.
Oeffentliche Gebäude. G. Edifices publics.
I. Opere pubbliche. A. Public buildings.
communes parietes. I. 1. II. 8. VI 9. Ge-
meinſchaftliche Wände, d. i. die äuſse-
ren Wände, Umfaſſungswände, eines
Gebäudes; ſowohl diejenigen welche an
der Gaſſe liegen, als die, welche an des
Nachbars Beſitzungen ſtoſsen; weil man
die Einen mit dem Publico, die andern
aber mit dem Nachbar gemein hat. So
kommt dieſer Ausdruck auch in den Pan-
decten vor: Quidam Hibernus nomine,
qui habet poſt horrea mea inſulam, bal-
nearia fecit ſecundum parietem com-
munem; non licet autem tubulos habere
admotos ad parietem communem.
De tubulis eo amplius hoc juris eſt, quod
per eos ſlamma torretur paries. Digeſtor.
lib. 8. tit. 2, 13. Auch Feſtus ſagt: Inſu-
lae dictae proprie, quae non junguntur
communibus parietibus cum vicinis. Der
Engliſche Ueberſetzer Vitruvs Newton
giebt parietes communes fälſchlich durch
common buildings. G. Enceinte d’un édi-
fice. I. Muri eſteriori. A Incloſing walls.
Compactio. X. 21. Schluſs.
Compactura. IV. 7. Fuge. G. Aſſem-
blage. I. Commeſſura. A. Joining. IV. 7.
trabes compactiles, zuſammengedobbelte
Balken. G. Poutres jointes. I. Travi accop-
piati. A. Compacted beams. X. 20. poſtes.
Compendium. VI. Praef. Gewinn,
Profit. G. Profit. I Proſitto. A. Profit.
Compluvium. VI. 3. Dachrinne. G.
Goutière. I. Gronda. A. Gutter.
Componere. VI. 5.
30719VITRUVIANUM. nen, addiren. G. Sommer. I. Sommare
A. to Sum up.
Comportatio. I. 5. Zufuhr. G.
Transport de vivres. I. Trasporto dei vi-
veri. A. Carriage of proviſions.
Compoſitio. III. 1. Einrichtung. G.
Ordonnance. I. Compoſizione. A. Compo-
ſition.
Concameratio. II 4. V. 10. Gewöl-
be, gewölbte Decke. G. Voute. I. Coper-
tura a volta. A. Vault. V. 11. concamerata
ſudatio. Das gewölbte Schwitzbad, Dampf-
bad. G. Etuve voutée. I. Sudatorio a vol-
ta. A. Vaulted ſudatory.
Conceptio IX. 1. (IV.) Inbegrif. G.
Contenu, Assemblage. I. Compleſſo. A. Aſ-
ſemblage — mundi. VI. 1. Das Weltgebäu-
de. G. tout le Monde. I. Tutta la macchi-
na del mondo. A. the whole world.
Conclave. VI. 5. VII. 7. Zimmer, Ge-
mach. G. Chambre. I. Stanza. A. Room.
Conchylium marinum. VII. 13.
Meerſchnecke. G. Limaçon de mer. I. Con-
chiglia marina. A. Sea ſhellſiſh.
Concluſurae fornicationis. VI.
11. Fugen eines Schwibbogens. i. a. coag-
menta.
Coucluſio cuneorum X. 18. Ver-
keilung.
Conductor. I. 1. Entrepreneur; der-
jenige, welcher einen Bau für ein gewis-
ſes Geld zu verfertigen übernimmt. i. a.
redemptor. G. Entrepreneur. I. Chi’ pren-
de in affitto. A. Enterpriſer.
Confornicare. V. 5. VIII. 7. Wöl-
ben. Ueberwölben. G. Vouter. I. Fabricar
a volta. A. to Vault.
Congeſtio terrae. VI. 11. das zwi-
ſchen den Grundmauern eingeſchloſſene
Erdreich; die Erdmaſſe, Erdwerk. i a. ter-
renum. G. Terre. I. Terra-pieno. A. In-
ternal maſs of earth III. 3. VII. 1. locus
congeſtitius ein lockerer Boden, der aus-
geſüllt worden, oder aus loſen Steinen,
oder beweglichem Sande beſteht. X. 20.
congeſtio foſſarum, das Grabenausfüllen.
G. Comblement d’un foſſé. I Riempimen-
to d’un foſſo. A. Filling of ditches.
Congelari. VIII. 3. Beſtehen, geſte-
hen; von flüſſigen Körpern, wann ſie ihre
Flüſſigkeit verlieren. G. Coaguler. I. Con-
gelare. A. to Concrete.
Conglomerari. VII. 11. Sich klüm-
pern. G. Se lier. I. Appiccharſi. A. to Ad-
here together.
Coniſterium. V. 11. Sandbehälter,
Ort in der Paläſtra, wo der Sand lag, wo-
mit ſich die Kämpfer beſtreueten, nach-
dem ſie ſich mit Oele geſalbt hatten. G.
Magazin de poussière. I. Coniſterio. A.
Apartment which contained the powder
or ſand with which they rubbed their bo-
dies.
Connivere. VII. 5. Mit halb geſchloſ-
ſenen Augen ſehen. i. a. niventibus oculis
videre. Inertia mali judices connivent ar-
tium virtutes, ſie ſehen das wahre Schöone
in der Kunſt nur mit (vor Trägheit) halb
geſchloſſenen Augen an.
Conſeptum templi. i. a. Peribolus.
Ein mit einer Ringmauer eingefaſster
Raum oder Platz um einen Tempel, Vor-
hof. i. a. atrium e. g. atrium libertatis.
Conſonantes loci. V. 8. i. a. συν-
ηχοῦντες. Einſtimmende Orte, d i ſolche,
worin die Stimme verſtärkt und deutlich
wird. G. Lieux conſonans. I. Luoghi con-
ſonanti. A. Conſonant places.
30820LEXICON.
Conſummare ſumptus aedifi-
cii. einen Bauanſchlag machen. G. Sup-
puter les frais etc. I. Computare leſpeſe etc.
A. to Caſt up an account of etc.
Conſuetudo. I. 2. Gewohnheit, Sitte,
Mode. G. Mode. I. Moda. A. Faſhion.
Contabulatio. X. 21. eine Breter-
decke.
Contignatio. II. 9. IV. 2. Boden,
Gebälke, Stockwerk, d. i. Verbindung meh-
rerer Stöcke, Balken. G. Plancher, étage.
I. Palco. A. Flooring, floor. contignatus,
mit Balken belegt.
Contra. III. 3. V. 1. IX. 3. X. 22. Ge-
rade darüber. G. Au droit des. I. A piom-
bo di. A. Perpendicularly to. — IV. 3. Ge-
rade darunter. G. Sous. I. Sotto. A. Under.
Contracturae. III. 2. IV. 6. Einzie-
hung, Verjüngung. contrahere, verjün-
gen, einziehen. G. Retrécissement. I. Ri-
ſtringimento. A. Contracture or diminu-
tion.
Contrario. VIII. 1. Hingegen. G. Au
contraire. I. Al contrario. A. On the con-
trary.
Converrere. VII. 8. Zuſammenkeh-
ren. G. Balayer. I. Raunare colla ſcopa. A.
to Gather with a broom.
Conus. IX. 6. (IX) Kegel; Art einer
Sonnenuhr.
Coquere. II. 3. Ziegel brennen. G.
Cuire des briques. I. Cuocere mattoni.
A. To burn bricks. VII. 2. 10. II. 5. Kalk
brennen. G. Faire de la chaux. I. Far la
calcina. A. To burn lime.
Copiae. II. Praef. VI. 10. Baumate-
rialien, d. i. alle Sachen, die zu Auffüh-
rung der Gebäude nöthig ſind. G. Mate-
riaux. I. Materiali. A. Materials.
Corax. i. a. corvus, oder grus. X.
19. der Rabe oder Kranich, ein Mauer-
reiſser.
Coracinus εolor. VIII. 3. Raben-
ſchwarz. G. Noir. I. Nero. A. Black.
Coriceum. V. 11. i. a. ſphaeriſterium.
Ballſaal, d. i. Saal, der zum Ballſpiele be-
ſtimmt war. G. Jeu de paume. I. Coriceo.
A. Place where the youth exerciſed with
the ball; or undreſſing room.
Corium. II. 3. 8. Lage, Schicht, Reihe,
VII. 3. Auftrag auf die Mauer. G. Couche
de mortier. I. Croſta. A. Coat.
Corona. II. 8. III. 3. IV. 3. Kranzleiſte,
abhangende Platte, oder Kranzleiſten;
groſses plattes Glied am Kranze oder bey
einem jeden Hauptgeſimſe, als unterm Da-
che u. ſ. f. , welches verhindert, daſs der
Regen nicht an den untern Theilen der
Ordnung herunter lauſen könne, ſondern
von da abträufeln müſſe. G. Larmier, mou-
chette. I. Gocciolatojo. A. Corona. V. 2.
VII. 3. Geſims, Einfaſſung, welche in den
Zimmern zu oberſt an den Wänden um-
her läuft. I. 1. III. 3. der Kranz, der obere
Theil des Hauptgeſimſes, des Gebälkes.
G. Corniche. I. Cornice. A. Cornice. VII.
Kranz, der an Wänden Felder einfaſst.
Coronarium opus. VII. 4. 6. Stuka-
turarbeit, d. i ſigürliche Verziorung von
erhabener Arbeit, die von Gips, Kalk und
Sand verfertiget, d. i. boſſirt wird. G. Ou-
vrages de ſtuc. Ornemens de corniches. I.
Ornato di ſtucco. A. Stucco work.
Cors. VI. 9. Wirthſchaftshof. G. Cour
de métairie. I. Corte. A. Farm-yard.
Corſae. IV. 6. Die Binden, d. i. äuſ-
ſerſte Streifen an Thüreinfaſſungen. G.
Plattebandes. I. Faſce. A. Faſcia.
30921VITRUVIANUM.
Corus. I. 6. Nordweſt-Drittel-Nord-
wind.
Corυus oder corax, auch grus. X.
19. der Rabe, oder Kranich, ein Mauer-
reiſser.
Craſſitudo coriorum. II. 8. Höhe
der Steinlagen. G. Epaisseur des assises.
I. Groſſezza de’ ſilari. A. Thickneſs of the
courſes. — capituli. III. 3. Höhe des Ka-
pitäls. G. Hauteur etc. I. Groſſezza. A.
Thickneſs etc. — graduum. III. 3. Höhe
der Stufen. G. L’épaiſſeur des degrés. I.
Altezza del grado. A. Thickneſs of the ſteps.
Cos. VII. 4. Schleiſſtein, Wetzſtein. G.
Pierre à aiguiser. I. Pietra da aguzzare. A.
Whet-ſtone. cote deſpumare, abſchleifen.
G. Polir. I. Pulire. A. to Rub with ſtones.
Crates. X. 20. Hürden. G. Claies. I.
Graticcj. A. Hurdles.
Cratitii ſc. parietes. II. 8. VII. 3.
Stockwerkswände, Bundwände, Fachwerk,
d. i. Wände, die nicht maſſiv von Steinen,
ſondern nur von Holz aufgeführt ſind.
Sie waren aus hölzernen Schwellen, Stie-
len oder Säulen, Riegeln, Bändern und
Rahmſtücken zuſammengeſetzt. Die Oeff-
nungen zwiſchen dieſen Hölzern, oder die
Fächer, werden mit Backſteinen ausge-
mauert, oder mit Fachholz und Lehm aus-
gefüllt. G. Murailles faites de bois entre-
lacé. Cloiſons. Cloiſonnages. I. Intelajati.
A. Hurdle walls, viz. wooden partitions.
Crepidines. III. 2. IV. 6. i. e. Mem-
brum quodque in corona aliave re emi-
nens. Glieder, die vor anderen hervor-
ragen. Anwachſungen. Auslaufungen. Vor-
ſtechung. G. Empatements. I. Spiccature.
A. Footings. V. 12. i. a. margo, extremi-
tas, projectura.
Criodoche. X. 19. i. a. arietaria ma-
china, Sturmbocksmaſchine; ein Geſtelle
für den Sturmbock.
Cruſta. II. 8. Kruſte, Rinde, Schale,
Lage. G. Croûte. I. Croſta. A. Coat.
Cryptae. VI. 8. Gewölbe zur Aufbe-
wahrung allerley Waaren. G. Caves. I.
Grotte. A. Vaults.
Cubiculum. II. 8. Lager, liegende
Fuge eines Steins. G. Lit. I. Letto. A. Cour-
ſe. Bed. VI. 7. Zimmer. G. Chambre. I.
Stanza. A. Room.
Cubile. IV. 2. Lager, Loch, worin ein
Balken liegt. IV. 4. Liegende Fuge. G.
Lit. I. Letto. A. Bed.
Cubitus. III. 1. Elle, Maaſs vom Ell-
bogen bis zur Spitze des Mittelfingers. Sie
beſtand aus ſechs Querhänden oder vier
und zwanzig Zoll. G. Coudée. I. Cubito.
A. Cubit.
Cullearis oder culliaris. VI. 9.
von dem Maaſse eines culleus.
Culleus, ein Maaſs von zwanzig Am-
phoren. G. 1600 pintes. I. 20 anfore. A.
Veſſel containing 108 gallons, or according
to ſome, 143 gallons and 3 pints.
Culina. VI. 9. Küche. G. Cuiſine. I.
Cucina. A. Kitchen.
Culmen. VI. 2. V. 1. Firſtbalken, d. i.
der oberſte Balken in einem Dache, in der
Firſte. G. Faîte. I. Colmo. Aſinello. A.
Ridge piece.
Cultelli lignei. VII. 3. Hölzerne
Pflöcke. G. Chevilles de bois. I. Cavicchi
di legno. A. Wooden pegs.
In Cultrum collocare. X. 10. oder
in cultro X. 14. Auf die hohe Kante, auf
die ſchmale Seite legen, ſetzen. G. En cou-
teau. I. a coltello. A. on the ſide, or edge.
31022LEXICON
Cunei. V. 6. Keilſörmige Abtheilun-
gen der Sitzreihen im Theater. G. Les
amas de degrés. I. Cunei, quartieri di ſe-
dili. A. Seats between the ſteps directed
in radial lines. VII. 4. 5. Raum zwiſchen
den Feldern, womit die Wände verziert
ſind. Die Geſtalt deſſelben hängt von der
Geſtalt der Felder ab.
Cupreſſus. II. 9. Cypreſſe. G. Cy-
près. I. Cipreſſo. A. Cypreſs.
Curare. I. 6. Heilen, kuriren. G. Gué-
rir. I. Guarire. A. to Cure.
Curculio. VI. 9. Der braune oder
ſchwarze Kornwurm. G. Chalan. I. Ton-
co. A. Blackworm.
Curia. V. 2. Rathhaus. Verſammlungs-
ort zu Berathschlagungen. G. Hôtel de Vil-
le. I. Curia. A. Senate - houſe.
In Curſibus. I. 1. VIII. 7. (vielleicht
in decurſibus) Bergabwärts.
Curυatura camerae. VII. 3. Ge-
wölbe - Bogen, gewölbte Decke. G. Plan-
cher en voute. I. Volta. A. Arched ceiling.
Cuſtos. IX. 3. (VI.) Bärenhüter, Boo-
tes. G. Gardien. I. Cuſtode. A. Keeper.
Cylindrus. X. 6. eine Wegwalze. G.
Cylindre. I. Cilindro. A. Cylinder.
Cymatium. III. 3. IV. 1. Wulſt der
Ioniſchen Säule. G. Ove. Echine. Quart
de rond. I. Ovolo. A. Echinus, ovolo. III. 1.
IV. 3. Kehlleiſte, bey den Tiſchlern Kehl-
ſtoſs, d. i. eine Leiſte, die aus einem aus-
wärts und einem einwärts gehenden Zir-
kelſtücke zuſammengeſetzt iſt; dergeſtalt,
daſs das auswärts gehende Zirkelſtück das
vordere, und das einwärtsgehende das in-
nere der Leiſte abgebe. G. Cymaiſe. I.
Gola diritta, cimaſa A. Cymatium. — Do-
ricum. IV. 3. 6. Doriſche Leiſte. Hohlleiſte.
Glied der Baukunſt, das in ſeiner Breite
und Tiefe nach einem halben Zirkel oder
auch nach einem Quadranten ausgehöhlt
iſt. G. Cavet. I. Cavetto. A. Doric cy-
matium.
Cymbalum. X. 13. Becken. Glocke.
G. Cymbale. I. Cembalo. A. Cymbal.
Cyziceni oeci. VI. 6. Cyzicener-
Saal, mit langen bis auf die Erde gehen-
den Thürfenſtern; gegen Mitternacht ge-
legen; die Ausſichtin den Garten. G. Gran-
des ſalles Cyzicènes. I. Salotti Ciziceni.
A. Cyzicenian ſaloons.
Dealbare. VII. 4. Weiſsen, eine Wand
oder Decke mit weiſser Tünche überzie-
hen, und weiſs anſtreichen, übertünchen.
G. Blanchir. I. Imbiancare. A. to Whiten.
Decaſtylos. III. 1. Zehnſäulig. G. à
dix colonnes. I. A dieci colonne. A. With
ten columns.
Declinatio poli IX. 5. (VIII.) Pol-
höhe. G. Elevation du pôle. I. Elevazione
del polo. A. Elevation of the pole.
Decor. I. 2. Das Schickliche. G. Bien-
ſéance. I. Decoro. A. Decor.
Decuria. VII. 1. hominum, ihrer zehn.
Anzahl von zehn Leuten. G. Dix hommes.
I. Dieci uomini. A. Ten men.
Decurſus. VIII. 7. Bergabwärts ge-
hende Waſſerleitung. G. Pente. I. Calata.
A. Decurſion.
Decuſſatim. I. 6. Ueberzwerch,
kreuzweis. Decuſſatio. I. 6. X. 11. Kreuz-
weiſer Durchfchnitt zweyer Linien. G. In-
terſection. I. Interſezzione. A. Interſe-
ction. Decuſſis. III. 1. ein Zehner. G. Di-
xaine. I. Numero di dieci. A. Number
31123VITRUVIANUM. ten. Decuſſis ſexis. III. 1. Die Zahl Sech-
zehn 16.
Deformare. I. 1. Abreiſsen, durch
Zeichnen abbilden, G. Deſſiner. I. Deſig-
nare. A. To draw. Deformatio. I. 1. Ab-
riſs, Zeichnung. G. Dessein. I. Diſegno.
A. Draught.
Dejectus. VI. 3. Ableiter der Traufe.
G. Cheneau. I. Gorno. A. Eaves.
Deliquiae. VI. 3. Waſſerrinnen. G.
Cheneaux. I. Gronda. Gorno. A. Eaves.
Delphinus. X. 13. An der Waſſeror-
gel, eine Art von Hebel in Geſtalt der Del-
phine.
Delumbare ad circinum. VI. 5.
Nach einem gedrückten Bogen wölben.
G Faire une voute surbaissée. I. Inarcare.
A. To form an elliptical ceiling.
Demolitor. X. 19. Mauerreiſser. G.
Démoliſſeur. I. Demolitore. A. Demoli-
ſher.
Denarius. III. 1. Zehner. Münze,
welche Anfangs zehn, nachmals aber ſech-
zehn eherne As galt. Denaria ſiſtula.
VIII. 7. Zehnzöllige Röhre, im Umfange.
G. Tuyau de dix doigts en circonférence.
I. Canna dieci dita in circonferenza. A. Pi-
pe ten digits in compaſs.
Dentatum tympanum. IX. 6. (IX)
X. 10. Bezahntes Rad, d. i. ein Rad, wel-
ches mit Zähnen, oder kurzen Stäben,
Kämme genannt; entweder auf seiner Sei-
ten- oder Stirnfläche verſehen iſt. G. Roue
dentelée. I. Ruota dentata. A. Touthed
wheel.
Dentes ſerrae. I. 5. Sägezähne. G.
Dentelure en forme de ſcie. I. Denti a gui-
ſa di ſeghe. A. Teeth formed like thoſe of
a ſaw.
Dentes forcipis. X. 2. Die Kneipen
einer Zange. G. Crochets de tenailles. I.
Punte di tenaglia. A. Teeth of the pincer.
VIII. 1 in dentes procumbere. Vorwärts
niederfallen, mit dem Angeſicht zurErde.
VI. 11. muri. Beym Grundbaue, Mauern
die in der Geſtalt der Zähne einer Säge die
beyden Stirnmauern verbinden. G. Den-
telure. I. Denti. A. Teeth.
Denticuli. I. 2. IV. 2. III. 3. Zahn-
ſchnitte. Kleine Zierrathen an dem Ban-
de, der ſich in Ioniſchen und Korinthi-
ſchen Gebälken zwiſchen dem Frieſe und
dem Kranzleiſten beſindet. G. Denticule.
I. Dentelli. A. Dentils. IX. 6. (IX.) Zähne,
Kämme, an den Rädern. G. Dents. I.
Denti. A. Teeth.
Depalatio. IX. 5. (VIII.) Die Ver-
längerung und Verkürzung des Schattens
des Stifts oder Zeigers auf der Sonnenuhr.
G. Proportion de l’ombre équinoxiale. I.
L’accorciamento ed allungamento dei gior-
ni. A. Methode of ſinding the increaſe and
decreaſe of the ſhadow of the gnomon.
Deprimere puteum. VIII. 1. einen
Brunnen graben, abſenken. G. Creuſer
un puits. I. Profondare un pozzo. A. To
ſink a well.
Deſcriptio. I. 6. III. 3. Abriſs, Ab-
bildung. deſcriptio aediſiciorum in areis.
Grundriſs. — VIII. 2. orbisterrarum. Land-
karte. G. Carte géographique. I. Carte geo-
graſiche. A. Map of the earth. — I. 6. ven-
torum. Windroſe. G. Roſe des vents. I.
Sfera dei venti. A. Compaſs.
Deſignatio. I. 6. Abbildung. deſi-
gnare. I. 6. Abbilden. G. Dessiner. I. Di-
ſegnare. A. to Draw.
Deſpumare cote. VII. 4.
31224LEXICON hen. Abſchleifen. G. Polir. I. Pulire. A.
to Rub.
Deſtinare. V. 12. befeſtigen. G. At-
tacher. I. Ficcare. A. To ſettle.
Detractio. I. 6. ein zehrendes, ab-
nehmendes Arzneymittel. G. Evacuation.
I. Evacuazione. A. Evacuation.
Devorantur rotae. X. 6. die Rä-
der verſinken. G. Enfoncer. I. Affondare.
A. to Sink.
Dextans. III. 3. Zehn Theile von
zwölfen, worin ein Ganzes getheilt wird.
{10/12}.
Diagonios. IV. 1. IX. Praef. (1) Dia-
gonii linea. VI. 4. Diagonallinie, d. i. Li-
nie, die von einem Winkel einer Figur
quer durch sie hindurch bis zum gegen-
über ſtehenden Winkel geht. Diagoualis
linea auch diagonica. IX. Praef. (1.) VI.
5. linea diagoni. G. Diagonale. I. Diago-
nale. A. Diagonal.
Diagramma. V. 4. Tonleiter, Scala.
G. Echelle, gamme, clavier. I. Scala, dia-
gramma. A. Diagram.
Diametros, diameter. X. 14.
Durchmeſſer. V. 7. G. Diamêtre. I. Dia-
metro. A. Diameter.
Diapaſon. V. 4. Octave in der Mu-
fik.
Diapente. V. 4. Quinte in der Mu-
ſik.
Diaſtylos. III. 2. Weitſäulig. G. à
colonnes distantes. I. A. colonne diſtanti.
A. With diſtant columns.
Diateſſaron. V. 4. Quarte in der
Muſik.
Diatheſis. I. 2. i. a. diſpoſitio, Ein-
richtung.
Diathyra. VI. 10. Heiſst bey den
Griechen was die Lateiner durch prothyra
ausdrücken, nehmlich Schranken, Befrie-
digung vor der Thüre, G. Barriéres. Avant-
portes. I. Cancello, riparo avanti una por-
ta; antiporta. A. Barriers.
Diatoni. II. 8. i. e. utraque parte
frontati. Durchbinder, Bindeſteine, d. i.
Steine, welche quer durch die Mauer ge-
hen, ſo daſs sie auf beiden Seiten der
Mauer geſehen werden können, und bei-
de Stirnmauern mit einander verbinden
und zuſammen halten. G. Pierres à deux
paremens. I. Diatoni. A. Stones extending
from one face of the wall to the other.
Diatonon. V. 4. Diediatoniſche Ton-
leiter.
Diaulos. V. 11. Duorum ſtadiorum
habens circuitionem.
Diazomata. V. 7. Abſätze im Thea-
ter, i. a. praecinctiones.
Dichalcum. III. 1. Viertel - Obole,
eine Münze.
Didoron. II. 3. Ich leſe dafür Ly-
dion.
Diezeugmenon. V. 4. Das getrenn-
te Tetrachord, in der Muſik.
Dieſis. V. 3. Der erſte hörbare Ton
eines Inſtruments. V. 4. ein Viertelton.
Digitus. III. 1. Zoll, ein Maaſs; deren
16 einen Fuſs und 24 eine Elle ausmachen.
G. Pouce. I. Dito. A. Inch.
Dimoiron. III. 1. i. a. bes, Zweydrit-
tel. {2/3}.
Dioptrae. VIII. 6. Dioptern, Abſe-
hen, Viſiere, d. i. ſenkrecht geſtaltete meſ-
ſingene Platten oder Bleche, an mathema-
tiſchen Inſtrumenten, wodurch man vi-
ſirt. G. Dioptres. I. Traguardo. A. Di-
optrae.
31325VITRUVIANUM
Dipechaice. I. 2. i. a. interſcalmium.
Raum von einem zum andern Ruder.
Diplaſion. III. I. die doppelte Zahl
ſechs.
Diplinthii. II. 8. — parietes, Mau-
ern, die zwey Ziegel dick ſind. G. Murs à
deux rangs de briques de large. I. Muri di
mattoni a due ordini. A. Walls containing
the length of two bricks in thickneſs.
Dipteros. III. 1. VII. Praef. Dop-
pelflüglicht, d. i. ein Tempel der vorn und
hinten 8 Säulen und eine zweyfache Säu-
lenſtellung auf den Seiten hat. G. Diptère.
I. Diptero. A. Dipteros.
Directio oder directura. VII. 3.
ebener Abputz. G. Egalité. I. Piano. A.
Evenneſs.
Directus. VII. 3. Eben, geebenet.
G. Egalé. I. Appianato. A. Made even.
Dirigerearena. VII. 3. Mit feinem
Kalkmörtel eben abputzen. G. Egaler. I.
Appianare. A. to make even.
Disdiapaſon. V. 4. Die Doppel-Oc-
tave, Decime Quinte. Sie iſt die Octave
von der Octave, und verhält ſich wie 4: 1.
Diſparatio procreationis. II. 9.
Die Entbindung der Leibesfrucht. Geburt
des Kindes. G. Accouchement. I. Sepa-
razione del feto. A. Delivery.
Diſpluviatum (cavaedium) VI. 3.
ein traufloſer Hof, d. i. wo die Traufe in den
Ecken, dicht an der Wand, vom Dache bis
zum Erdboden hernieder geleitet wird. G.
Découvert. I. Diſpluviato. A. Displuviated.
Diſpoſitio. I. 2. i. a. Diatheſis.
Die Einrichtung, d. i. die ſchickliche Stel-
lung aller Theile, und die dadurch in der
Zuſammenſetzung bewirkte, dem End-
zwecke des Gebäudes angemeſſene, Zier-
lichkeit. — Hin und wieder heiſst es auch
ſo viel, als Anordnung. G. Disposition.
I. Diſpoſizione. A. Diſpoſition.
Disrumpere. VII. 11. Sprengen. G.
Rompre, briſer. I. Rompere. A. to Spring.
Diſſonantes loci. V. 8. Miſstö-
nende Orte. G. Lieux diſſonans. I. Luoghi
diſſonanti. A. Diſſonant places.
Diſtributio. I. 2. i. a. Oeconomia.
Eintheilung, d. i. Fügliche Vertheilung
der Materialien und des Platzes, verknüpft
mit einer vernünftigen Wirthſchaftlichkeit
beym Bauaufwand. G. Diſtribution. I. Di-
ſtribuzione. G. Diſtribution.
Dodrans. VII. 1. Dreyviertel; neun
Theile eines As. {3/4}.
Dolare arborem, materiam. II.
9. VII. 2. Holz beſchlagen, behauen. G.
Couper. I. Aſciare. A. to Hew.
Dolium. VI. 9. einFaſs. G. Tonneau.
I. Vaſo. A. Veſſel.
Dominicus ſumtus. VII. 5. Koſten,
welche der Bauherr trägt.
Dominus. VII. 5. Bauherr; derjenige,
welcher ein Haus bauen läſst, i. a. pater fa-
milias. G. Maître, celui qui fait bâtir. I. Pa-
drone. A. Proprietor. Maſter. Employer.
Domus urbana. I. 2. VI. 8. Stadtge-
bäude. G. Maiſon de ville. I. Caſa di città.
A. City - houſe.
Donicum. IX. 4. fur donec, bis.
Doron. II. 3. i. a. Palmus. Die flache
Hand, Querhand. item ein Geſchenk. G.
Don. I. Dono. A. Preſent.
Drachma. III. 1. Münze, ſechs Obo-
len an Werth; oder 24 Dichalken oder
Trichalken.
Ducere lateres. II. 3. Ziegel ſtrei-
chen, verfertigen. G. Faire des
31426LEXICON mouler. I. Formare mattoni. A. to make
bricks.
Ductarius funis. X. 2. Zugſeil.
G. Cables. I. Menale. A. Drawing ropes.
Ductus, oder
Ductiones aquarum. VIII. 7. Waſ-
ſerleitungen. G. Aqueducs. I. Acquedotti.
A. Aqueducts.
Eccleſiaſterium. VII. 5. Verſamm-
lungsort; ein kleines Theater zu Tral-
les; minuſculum theatrum, theatridium.
Echea. I. 1. V. 5. Schallgefäſse. Thea-
tervaſen. G. Vases de théatre. I. Vaſi del
Teatro. A. Vaſes of the theatres.
Echinus. IV. 3. 7. Der Wulſt; in der
Baukunſt, ein Glied das nach einem un-
terwärts laufenden Viertelzirkel gebau-
chet iſt. Unſre Werkleute nennen les ei-
nen Viertelſtab. G. Quart de rond, Ove.
Echine. I. Ovalo. A. Echinus, ovalo.
Ecphora. III. 3. VI. 2. i. a. projectu-
ra. Ausladung, Auslauf: Die Weite, um
welche ein Glied oder Theil einer Säulen-
ordnung vor dem Körper, wovon es ein
Glied iſt, vorſpringt. G. Saillie. I. Sporti.
A. Projectures.
Effectus operis. I. 1. Die Ausü-
bung. G. Pratique. I. Pratica. A. Practice.
Elaeotheſium. V. 11. i. a. unctua-
rium. Salbezimmer im Bade. G. Lieu où
l’huile étoit ſerrée. I. Eleoteſio. A. Room
where they anointed.
Ellychnium. VIII. 1. Dacht. Licht-
dacht. G. Mêche. I. Lucignolo. A. Wick.
Embates. I. 2. IV. 3. i a. modulus. der
Model, d. i. die Einheit, nach welcher in
der Baukunſt die verhältniſsmäſsige Gröſse
jedes, zur Verzierung dienenden Theiles,
beſtimmt wird. G. Module. I. Modulo.
A. Module.
Emboli maſculi. X. 12. Maſſive
Kolben in einem Stiefel. Ein Kolben iſt
bey Saug-und Druckwerken ein cylindri-
ſches Stück, welches an eine Stange befe-
ſtiget iſt, und in einer Röhre auf- und ab-
geht, wenn das Saug- oder Druckwerk im
Gebrauch iſt. Bey erſtern iſt er hohl, und
mit einem Ventil verſehen; bey letztern
aber iſt er voll, und aus runden Scheiben
von Leder zuſammengeſetzt, die oben und
unten meſſingene Scheiben haben, welche
das Leder zuſammen halten. G. Piſtons.
I. Stantuffi. A. Piſtons.
Emendate. X. 11. Mit aller Genauig-
keit. G. Avec exactitude. I. Con eſattezza.
A. With accuracy.
Emiſſarium. VIII. 7. Waſſerablaſs.
Ich behalte mit anderen die gewöhnliche
Leſeart immiſſarium, d. i. Einfang, — bey,
weil es im Text ad recipiendum aquam
immiſſarium heiſst.
Emplecton. II. 8. Eine Artvon Mau-
erwerk, das Gefüllte genannt, weil der
Raum zwiſchen zwey Stirnmauern ent-
weder, wie bey den Griechen, mit gehö-
rig verfertigtem Mauerwerke; oder, wie
bey den Römern, mit unordentlich durch
einander geworfenen zerbrochenen Stei-
nen und Mörtel ausgefüllt wurde. Letz-
teres nannten die Griechen diamicton.
Plin. XXXVI. 51. G. Maçonnerie à rem-
plage. I. Fabbrica riempita. A. Wall,
which had a core of rubble ſtones in the
middle; by the Romans, thrown in pro-
miscuously; by the Greeks, wrought
throughout in the ſame manner as the
fronts.
31527VITRUVIANUM.
Emporium. II. 8. Marktin einem Ha-
fen, Stapel, Handelsplatz. i. a. Forum. G.
Marché. I. Mercato. A. Market.
Encarpi. IV. 1. Fruchtſchnüre, Frucht-
gehänge, Fruchtband, Fruchtkranz —
Zierrath in der Baukunſt. G. Feſtons. I.
Feſtoni, ghirlandi. A. Feſtoons.
Enclima, IX. 6. (IX.) i. a. inclinatio
coeli, die Polhöhe, Neigung des Aequa-
tors gegen den Horizont, welche ſich auf
die verſchiedene Breite der Erde und Oer-
ter bezieht. Nach Martini von den
Sonnenuhren u. ſ. w. S. 55. Anm.
brauchen die Mathematiker, z. B Pro-
klus, die Ausdrücke clima und enclima in
Einer Bedeutung.
Encyclios diſciplina. I. 1. — do-
ctrinarum. VI. Praef. Kreis, Umfang, In-
begriff, Kette, — Encyklopädie der Wiſ-
ſenſchaften. G. Encyclopédie. I. Enciclo-
pedia. A. Encyclopedy.
Engonaton. IX. 6. (IX.) eine Art von
Sonnenuhr.
Engibata. X. 12. In Flaſchen einge-
ſchloſſene Männchen, eine Erfindung des
Kteſibius gleich der, welche wir Carte-
ſianiſche Teufel nennen. G. Petites figu-
res dans des vaſes de verre. I. Statuette
che ſi muovono in un vaſe. A. Little figu-
res made to move in glaſs vaſes, by means
of the water, which the vaſes have recei-
ved.
Entaſis. III. 2. 3. adjectio quae ſit in
mediis columnis. Verſtärkung in der Mitte
der Säulen. Ausſchweifung der Säule nach
der krummen Linie. G. Renflement au
milieu des colonnes. I. Giunta in mezzo
della colonna. A. Swell in the middle of
columns.
Epagon. X. 5. i. a. artemon, Leitſla-
ſche; dritter Kloben am Fuſse eines Poly-
ſpaſt's.
Ephebeum. V. 11. Jünglingsſaalin der
Paläſtra. G. Lieu pour les jeunes garçons.
I. Efebeo. A. Ephebeum. viz. place of
exerciſe for the youth.
Ephecton. III. 1. Ueber ſechs, d. i.
ſieben. 7.
Epibatae. II. 8. See - oder Schiffſol-
daten. G. Mariniers. I. Marinari. A. Ma-
riners.
Epidimoeros. III. 1. i. a. bes alte-
rum.
Epigramma. VIII. 3. Inſchrift, In-
ſcription. G. Inscription. I. Inſcrizione. A.
Inſcription.
Epipentamoeros. III. 1. i. a. quin-
tarium alterum. 1{5/6}.
Epiſcenos. V. 7. und epiſcenium VII.
5. Oberſter Ueberſatz der Scena. G. Troi-
ſiéme ordre de colonnes ſur la ſcène. 1. II
terzo ordine. A. Third order of columns.
Epiſchis. X. 17. i. a. cuneolus fer-
reus, eiſerner Zapfen oder Pſlock auf dem
Loche der Baliſta und Katapulta, zur Be-
feſtigung des dadurch gezogenen Seils. Ei-
nige leſen dafür epizygis.
Epiſtylium. III. 1. 2. 3. IV. 3. Praef.
V. 1. X. 6. Unterbalken, Architrave; der
unterſte Theil des Gebälks oder der Bal-
ken, welcher längs über die Säulen eines
Gebäudes gelegt wird. G. Architrave. I.
Architrave. A. Architrave. Epiſtylia. I. 2.
III. 1. das ganze Gebälk. G. Entablement.
I. Corniciame. A. Entablature. Epiſty-
liorum ornamenta. V. 1. 7. Fries und Kor-
niſche. G. Frise et corniche. I. Cornicia-
menti. A. Ornaments of the epiſtylium.
31628LEXICON
Epiſtomium. IX. 6. (IX.) X. 13. Hahn,
Werkzeug, wodurch man eine Röhre u.
ſ. w. öffnen und verſchlieſsen kann. G. Ro-
binet. I. Chiave d’una fontana. A. Stop-
per.
Epithitides. III. 3. Diejenigen Rinn-
leiſten, welche man auf den Kranz des
Giebels zu ſetzen pflegte, und welche um
ein Achtel höher als der Kranzleiſten wa-
ren. G. Simaiſer sur les corniches du
tympan. I. Gola che termina la cornice del
fronteſpizio. A. Sima over the corona of
the pediment.
Epitoxis. X. 15. Die Nuſs, d. i. Ker-
be, Rinne auf der Katapulta, worin die
Sehne ruht und aus welcher ſie herausge-
ſchnellt wird. G. Epitoxis. I. Epitoſſi. A.
Epitoxis.
Epitritos. III 1. triens alterum (irrig
tertiarium) d. i. 1{1/3}.
Epizygis. X. 16. 17. S. epiſchis.
Equilia. VI. 10. Pferdeſtall. G. Ecu-
rie. I. Stalla. A. Stable.
Equus. IX 3. (VI.) Pegaſus, das Stern-
bild.
Erectio firma. VIII. Praef. Steif-
heit, Vermögen ſich aufzurichten. Zeu-
gungskraft. G. Erection. I. Erezzione. A.
Erection.
Ergata. I. 1. X. 4. eine Winde, Erd-
winde, eine perpendikulär ſtehende Win-
de, welche von einem Orte zum andern
gebracht werden kann. G. Cabertan. Vin-
das. I. Argano. A. Capſtan.
Erismae. VI. 11. X. 1. Strebepfeiler,
Gegenſtützen. i. a. anterides.
Eſchara. X. 17. 20. Fuſsgeſtelle der
Baliſta, oder des Schirmdachs. G. Baſe.
Grille. I. Baſe. A. Baſe.
Eſculus. II. 9. Die Speiseiche oder
kleine Eiche. G. Petit chêne. I. Iſchio. A.
Eſculus.
Et für ſive, oder: III. 2. Pleromatos
enim ratio et columnarum circum aedem
diſpoſitio. VI. 9. vectibus et prelo. VII. 1.
Incernatur marmor et ſupra loricae ex
calce et arena inducantur. VII. 3. arena-
tum et marmor et omne tectorium indu-
catur. VIII. 7. de gnomonicis rebus et ho-
rologiorum rationibus. VIII. 7. quemad-
modum in rivis et canalibus dictum eſt.
X. 9. moduli quadrati pice et cera ſolidati.
Eteſiae. I. 6. Weſt-Drittel-Nordweſt-
wind.
Euangelus. X. 7. Guter Bote, der eine
frohe Botſchaft bringt. G. Porteur de bon-
nes nouvelles. I. Portatore di buone nuo-
ve. A. Bearer of good tidings.
Evanidus. II. 8. 10. Wandelbar, bau-
fällig, hinfällig. VII. 2. Kraftlos. G. Mai-
gre. I. Magro. A. Weak. VII. 3. Matt,
ſchwach von Glanz.
Evaneſcere. VII. 3. Den Glanz ver-
lieren, matt, blind werden. G. Perdre le
luſtre. I. Smortire. A. to Fade.
Everganeae trabes. V. 1. Wohl-
verbundene oder eingebundene Balken.
G. Poutres jointes. I. Travi concatenati,
giunti. A. Beams well wrought.
Eurhythmia. I. 2. VI. 2. Ueberein-
ſtimmung, Wohlgereimtheit, d. i. Schön-
heit, gefälliges Anſehen der Theile in der
Zuſammenſetzung. G. Eurythmie. I. Eu-
ritmia. A. Eurithmy.
Euripus. VII. 5. Kanal. G. Canal. I.
Canale. A. Canal.
Euronotus. I. 6. Süd-Drittel-Südoſt-
wind.
31729VITRUVIANUM.
Eurus. I. 6. Südoſtwind.
Euſtylos. III. 2. Schönſäulig, in Rück-
ſicht der Säulenweiten. G. Euſtyle, à co-
lonnes bien placées. I. Euſtilo, a giuſto in-
tercolumnio. A. Euſtylos, viz. with juſt
diſtribution of the intercolumns.
Eutheia. X. 8. i. a. porrectum, die
gerade Linie.
Euthygrammus. I. 1. i. a. regula.
Richtſcheid, Lineal, G. Règle. I. Riga.
A. Ruler.
Exactio. IV. 1. VI. 2. Vollendung.
Vollkommenheit. G. Préciſion. I. Preci-
ſione. A. Preciſion.
Examen. X. 9. Die Zunge an der Wa-
ge. G. Languette. I. Linguetta. A. Ton-
gue.
Examinare alicui rei. X. 8. Mit
etwas im Gleichgewicht ſtehen. G. Etre
en équilibre. I. Equilibrare. A. to poiſe,
equilibrate.
Examinatio. X. 8. i. a. libratio, die
Abwage, d. i. die Entfernung ſowohl der
Laſt, als der Kraft, von dem Ruhepunkte,
der Abſtand. G. Equilibre. I. Equilibrio.
A. Equilibrium.
Excernere. II. 4. Ausſieben. — cri-
bris. VII. 6. Durchſieben. G. Sasser. I. Cer-
nere. A. to Sift.
Excidere. VII. 3. Abhauen. G. Cou-
per. I. Tagliare. A. to Cut.
Excoquere. II. 6. V. 3. VII. 4. Aus-
dörren. G. Sécher. I. Seccare. A. to Dry.
Excurrere. IV. 6. Hervortreten. G.
Saillir. I. Sportare. A. to Project.
Exedrae. V. 11. VI. 5. VII. 5. 9. Hör-
ſäle, d. i. groſse offene Säle an Säulengän-
gen, mit Sitzen verſehen, damit die Phi-
loſophen u. ſ. f. darin ſitzend Unterricht
geben oder ſich unterhalten konnten. G.
Grandes salles. Cabinets de conversation.
I. Sale. A. Exedrae, viz rooms for con-
verſation or diſputation. VI. 10. Geſell-
ſchaftszimmer. G. Cabinets de converſa-
tion. I. Stanze da ricevere. A. Parlours.
Exemplar. X. 22. Modell. G. Mode-
le. I. Modello. A. Model. VIII. 6. Abbil-
dung. G. Figure. I. Figura. A. Figure.
Exemplum. VII. 5. Vorbild, Muſter.
G. Modele. I. Modello. A. Model.
Exiſona. IV. 7. Ich leſe mit Turne-
bus: ex his omnia.
Exoſtra. Vegetius IV. 17. 21. i. a. pro-
jectura. Schiebebrücke.
Expeditionum ruſticarum ae-
dificia. VI. 8. Landwirthſchaſtsgebäude,
G. Maisons de campagne. I. Caſe di cam-
pagna. A. Houſes in the country.
Expertiones. VIII. 5. i. a. experi-
menta.
Explicare. VI. 6. Anordnen, reguli-
ren. G. Disposer. I. Diſegnare. A. to Diſ-
poſe.
Expolitiones. VI. 11. VII. Praef. 1.
5. Putz, Auszierung. i. a. politiones. G.
Enduits. I. Pulimenti. A. Plaſtering. Plai-
ſterwork.
Expolitus. VII. 9. Angeſtrichen. G.
Coloré. I. Colorito. A. Coloured.
Expreſſiones. IV. 4. Fugenleiſten.
VII. 3. ein Rahmen, Leiſte. I. 1. VIII. 7.
IX. 6. (IX.) X. 12. Das Aufwärtstreiben des
Waſſers Druckwerk, i. a. expreſſus. A.
Waterpreſſers. VIII. 7. G. Endroits où
I’eau remonte; montée. I. Salita. A. Ex-
preſſures.
Exprimere. VIII. 8. Das Waſſer auf-
wärts, in die Höhe treiben. G. Faire
31830LEXICON ter I’eau. I. Far ſalire I’acqua. A. To preſs
upward.
Exſtruere parietem. eine Mauer
aufführen. G. Elever un mur. I. Ergere
un muro. A. to raiſe a wall.
Extinguere calcem. II. 5. Kalk lö-
ſchen. G. Eteindre la chaux. I. Spegnere
la calcina. A. to ſlake, to kill lime.
Extrema linea circinationis.
IX. 5. (VIII.) Peripherie. Circumferenz
eines Zirkels. G. Periphérie. I. Periferia.
A. Periphery.
Extrudere. I. 5. VI. 11. Herausdrän-
gen, heraustreiben. G. Pouſſer. I. Diroc-
care. A. to Force out.
Faber. II. 1. Meiſter, Künſtler von vor-
züglicher Geſchicklichkeit. G. Maître. I.
Maeſtro. A. Maſter. — aerarius. II. 7. Mei-
ſter im Guſs. G. Fondeur en bronze. I.
Gettatore. A. Braſs - worker.
Fabrica. I. 1. VI. Praef. Ausübung,
Praxis. G. Pratique. I. Pratica. A. Practice.
Factitius color. VII. 10. gemacht,
künſtlich, durch Kunſt hervor gebracht.
G. Couleur artiſicielle. I. Colore artiſiciale.
A. Factitious colour.
Fagus. II. 9. Buche, Buchbaum. G.
Hêtre. I. Faggio. A. Beech.
Familiaricae cellae. VI. 10. Geſin-
deſtuben. G. Chambres des domeſtiques.
I. Abitazione della famiglia. A. Servant-
rooms.
Fanum. X. 6. Der zu einem Tempel
einer Gottheit geweihete Platz; von fana-
re, weihen, heiligen. G. Place consacrée
et destinée à un temple. I. Luogo conſe-
grato e deſtinato ad un tempio. A. Place
dedicated to a temple. VI. 1. I. 3. Der Tem-
pel, das Gebäude ſelbſt. fana aediſicare.
i. a. aedes ſacras.
Farnus. VII. 1. eine Aeſche. Mihi vi-
debatur farni vox orta ex corruptione
quadam librarii, qui fraxinum cum
nollet integre ſcribere franum poſuit,
e quo deinde levi transpoſitione farnus
ortus eſt. Vel quod magis fere placet,
labente aevo franum etiam dixere fra-
xinum, e quo Gallorum etiam frêne or-
tum eſt. Gesner. in Pallad. I. 9. 3.
Farraria. VI. 9. Getreideböden. Fut-
terböden. G. Grenier. I. Magazini per far-
ro. A. Meal-room. Repoſitory for grain.
Fartura. II. 8. Fülle, d. i. Bruchſtei-
ne und Mörtel, womit der Raum zwi-
ſchen zwey Futtermauern gefüllt wird. G.
Remplage; garni, I. Riempitura. A.
Farcture.
Faſcia. III. 3. Der Streiſen; iſt eine
der Länge nach gemachte Abtheilung des
Unterbalkens. — prima, Unterſtreifen. —
ſecunda oder media, Mittelſtreifen — ter-
tia, Oberſtreifen.
Faſciculi ex virgis alligati. II.
9. Reisbündel, Faſchinen. G. Faſcines. I.
Faſcine. A. Faſcine.
Faſtigatus. VII. 4. Mit einem Ge-
fälle verſehen, d. i. abhängig. damit die
Feuchtigkeit ablaufen könne. G. Qui va
en pente. I. Con pendenza, declivio. A.
Having an inclination.
Faſtigium. III. 3. Giebel, Frontiſpiz,
Fronton, d. i. , das obere Ende der Mauer
eines Tempels u. ſ. f. welches in ein Drey-
eck zugeſpitzt iſt, deſſen Grundlinie das
Hauptgeſims ausmacht. G. Fronton. I.
Fronteſpizio. A. Pediment. VII. 1. und
VIII. 6. Das Gefälle, d. i. die nach
31931VITRUVIANUM. nach zunehmende Neigung einer Fläche
oder eigentlich eines Strombetts eines flie-
ſsenden Waſſers; oder die Höhe um wie
viel ein flüſſiger Körper fällt, das heiſst,
um wie viel das Strombett eines flie-
ſsenden Waſſers ſich in einer gewiſſen
Weite dem Mittelpunkt der Erde genä-
hert, und von der wahren Horizontallinie
des erſten Orts, wo man das Gefälle an-
rechnen will, an den zweyten Ort, bis
wohin man das Gefälle zu nehmen hat,
abgewichen iſt. S. libratio aquarum. G.
Pente. I. Pendio. Caduta; pendenza. A.
Declination, deſcent.
Fauces. VI. 3. (IV.) Der Flur, Haus-
flur, der Raum des Hauſes gleich nach der
Hausthür. Bey den Römern war der Flur
ein Theil des Hoſs, (atrii) weil er keine
Hinter- oder Hoſthür hatte. G. Allée. I.
Andito. Androne. A. Paſſage.
Favi. VII. 1. Sechseckige Steinplatten
im Pflaſter, gleich den Zellen in den Wachs-
ſcheiben der Bienen. G. Pieces coupées en
hexagone. I. Eſagoni. A. Hexangular pa-
vement.
Favilla. VII. 4. VIII. 7. Loderaſche,
glühende Aſche. G. Cendre menue. I. Ce-
nere. A. Aſhes.
Favonius. I. 6. Weſtwind.
Femina. IX. 6. (IX.) Die Pfanne, wor-
in ſich der Zapfen herumwendet. G. Fe-
melle. I. Femmina. A. Feminine joint.
Femur. IV. 3. i. a. merus, Schenkel
der Triglyphen, oder Steg, d. i. die Erhö-
hung zwiſchen den Schlitzen. G. Jambe.
Cuisse. I. Coſcia, pianuzzo. A. Femur.
Feneſtrarum lumina valvata.
VI. 6. Fenſter deren Oeffnung mit Fen-
ſterthüren verſehen iſt. Gewöhnlich hei-
ſsen dergleiehcn Fenſter Balkonfenſter.
G. Fenétres qui s’ouvrent comme des por-
tes. I. Feneſtre a guiſa di porte. A. Val-
ved windows.
Ferramentum. X. 22. Eiſernes Werk-
zeug jeder Art VII. 2. Mauerkelle. VII. 8.
Brechhammer, eine Art von Picken oder
Hacken. G. Pic. I. Ferro. A. Iron inſtrument.
Ferula. VIII. 3. Steckenkraut. G. Plan-
te férulacée. I. Ferola. A. Ferula.
Fibula. X. 2. 3. 12. Bolzen, groſser
runder Nagel, der an dem einen Ende ei-
nen Kopf, an dem andern aber eine hin-
längliche Oeffnung hat, ein Splint vorzu-
ſtecken. G. Boulon. I. Cavicchio. A. Bolt.
Fictilis. VIII. 7. irden, aus Thon.
Figlinum opus. V. 10. Aus Thon ge-
brannte Platten; Flieſe. G. Poterie. I. Cre-
ta. A. Potters-work.
Figura. VII. 5. Riſs, Abriſs, Abbil-
dung. G Figure. I. Figura. A. Figure.
Filex. VII. 1. Farnkraut. G. Fougere.
I. Felci. A. Fern.
Fines corporum. V. 5. Umriſſe,
Contours. G. Contours. I. Contorni. A.
Contour.
Finitio. III. Praef. Definition. G. Dé-
finition. I. Deſinizione. A. Deſinition.
Firmitas. I. 5. VI. 10. 11. Dauerhaf-
tigkeit, Feſtigkeit. G. Solidité. I. Stabili-
tà. A. Strength. Stability.
Fiſtuca. VII. Ramme. G. Mouton.
I. Montone. A. Ram.
Fiſtucatio. III. 3. X. 3. das Rammen.
— ſolidare ſiſtucationibus. Feſtrammen.
G Ficher. I. Conſiccare A. to Ramen.
Fiſtula. VI. 3. VIII. 7. Röhre. G. Tuy-
aux. I. Condotti, cannelle. A. Pipes. ſiſtu-
lae furcillae ſigura. X. 12.
32032LEXICON Kropfröhren, oder Gurgeln am Druckwer-
ke. G. Tuyaux qui font une fourche. I.
Cannoni a foggia di forchetta. A. Pipes like
the ſhape of a fork.
Fiſtuloſus. II. 5. Löcherig. G. Spon-
gieux. I. Poroſo. A. Porous.
Flos. IV. 1. Blume am Korinthiſchen
Kapitäle im Mittel der Fronte der Platte.
IV. 7. eine Blume, welche oben auf die Kup-
pel geſetzt wurde; dergleichen ſieht man
auf der ſo genannten Laterne des De-
moſthenes zu Athen. VIII. 3. Rahm.
G. Fleur. I. Fiore. A. Flower. ſlos nitri.
VII. 11. Salpeterſtaub oder Blüte, ein zarter
Salpeterbeſchlag, der ſich wie der Froſt an
den Wänden anlegt.
Fodina. VII. 7. Bergwerk. — argenti,
Silberbergwerk. G. Mine d’argent. I. Mi-
niera d’argento. A. Silver - mine.
Folia. IV. 1. Die Akanthusblätter am
Korinthiſchen Kapitäl. G. Feuilles. I. Fo-
glie, Frondi. A. Leaves.
Foliatura. II. 9. Laub. Blätter.
Follis. X. 1. Blaſebalg. G. Soufflet. I.
Mantice. A. Bellows.
Foramen trochleae. X. 2. Das Ge-
hänge, der Haken oder Ring eines Klo-
bens, oder einer Flaſche. G. Trou. I. Bu-
co. A. Hole.
Forcipes ferrei. X. 2. Eiſerne Zan-
gen. G. Ténailles de fer. I. Tenaglia di
ferro. A. Iron tongs.
Fores. IV. 6. Hölzerne Thür, womit
eine Thüröffnung verſchloſſen wird. G.
Menuisiere de la porte. I. Porta di legno.
A. Door. valvatae. Thür mit Einem Flü-
gel. biſores. Doppelthür. quadrifores.
Kreutzweis gebrochene Thür.
Forma. I. 6. Figur, Zeichnung, Abbil-
dung, Riſs. i. a. ſchema. G. Figure. I. Fi-
gura. A. Figure. II. Praef. Schöner
Wuchs. II. 8. Rahmen. G. Enchaſſure. I.
Caſſa. A. Caſe. formacei parietes Plin.
i. XXXV. 48. Wellerwände, Lehmwän-
de, Formenwände. i. e. luto inter formas
(Formen) clauſo. vide Pallad. I. 34.
Fornacula. VII. 10. Kleiner Ofen.
Fornax. II. 5. Brennoſen. G. Four-
neau. I. Fornace. A. Furnace.
Fornicationes. VI. 11. Gewölbe. Bo-
gen. G. Arcades. I. Archi. A. Arches. —
cuneorum diviſionibus. Bogen aus keilför-
migen Steinen. G. — de pierres taillées
en coin. I. — commeſſi di conj. A. —
of wedges.
Forum. V. 1. Markt, d. i. Platz zum
Verkauf allerley Waaren, ingleichen zum
Gerichthalten u. ſ. w. G. Place publique.
I. Foro. A. Forum.
Foſſura. VIII. 1. Grube. G. Fosse. I.
Foſſo. A. Pit.
Foſſor. VII. 8. Bergmann. G. Mineur.
I. Cavatore. A. Miner.
Fraces. VII. 1. Oelhefen. G. Lie d’hui-
le. I. Feccia d’olio. A. Dregs of oil.
Fragilis. II. 9. Spröde, zerbrechlich.
G. Fragile. I. Fragile. A. Brittle.
Fraxinus. II. 9. Aeſche. G. Frêne.
I. Fraſſino. A. Aſh.
Fricare. VII. 1. Reiben, abreiben. G.
Uſer. frotter. I. Levigare, ſpianare A. to Rub.
Fricatura. VII. 1. Abreibung. G.
Frottement. I. Spianatura. A. Rubbing.
Frigidalavatio. V. 11. Kaltes Ba-
dezimmer, λουτρὸν. G. Bain d’eau froide.
I. Bagno freddo. A. Cold bath.
Frigidarium. V. 10. Keſſel mit kal-
tem Waſſer. G. Vaſe pour l’eau froide.
32133VITRUVIANU M. I. Vaſo freddo. A. Veſſel containing cold
water. V. 11. Abkühlungszimmer. Kühl-
zimmer. cella frigidaria Plin. Caec. II.
17. G. Lieu frais. I. Stanza fredda. A. Fri-
gidarium.
Frons aedificii. Die Fronte, Faça-
de, Anſicht eines Gebäudes. G. Façade. I.
Facciata. A. Frontiſpiece. — denticuli.
die Breite des Zahns. — rotae. X. 9 Stirn,
d. i. äuſserer Umfang eines Rades. G. Le
devant d’une roue. I. Cerchio di fuori.
A. Front.
Frontes. II. 8. Stirnmauern, die zwey
Mauern, welche die Fülle enthalten. G.
Paremens. I. Fronti, A. Fronts; facings,
faces.
Frontati utraque parte. i. a.
Diatoni. II. 8. Durchbinder, Bindeſteine,
welche quer durch die Mauer gehen, ſo
daſs ſie auf beiden Seiten der Mauer geſe-
hen werden können, indem sie beide
Stirnmauern mit einander verbinden. G.
Pierres à deux paremens. I. Frontati. A.
Stones extending from one face to the other.
Fuligo. VII. 3. 4. 10. Ruſs. G. Suye.
I. Fuligine. A. Soot.
Fulmina. IV. 3. Donnerkeile, Aus-
zierung, den Strahlen des Blitzes gleich,
auf der untern Fläche des Kranzleiſtens.
G. Foudres. I. Fulmine. A. Thunderbolts.
Fulturae. VI. 11. Stütze. G. Etaye. I.
Puntelli. A. Props.
Fundatio. III. 3. Grundgraben, d. i.
die zu dem Grunde eines Gebäudes in die
Erde gegrabene Oeffnung G. Fondemens.
I. Fondamenta. A. Foundation.
Fundamenta. I. 5. V. 3. Grund, Mau-
erwerk in der Erde. G. Fondemens. I Fon-
damenta. A. Foundation.
Fundus. VII. 7. Grundſtück, Gut. X.
15. Der Kolben an der Katapulta, vermit-
telſt deſſen die Sehne aus der Nuſs gedrückt
wird.
Funduli ambulatiles. X. 13. Kol-
ben, die im Stiefel auf und nieder gehen.
G. Petits fonds qui se haussent et qui se
baissent. I. Fondi mobili. A. Moveable
piſtons.
Funes ductarii. X. 2. 3. Zugſeile,
G. Cables. I. Menali. A. Drawing ropes.
Furca. II. 1. Gabelholz, Holzmit zwey
Armen in Geſtalt einer Gabel. G. Fourche.
I. Forca. A. Forked ſtakes.
Fuſterna. II. 9. Knorrenſtück, obe-
res Stück einer Tanne, ungefähr in der
Höhe von 20 Fuſs, woran die Aeſte befind-
lich G. Partie d’en haut du sapin. I. Parte
ſuperiore dell’ abete. A. The upper part
of the fir.
Fuſus. X. 6. Sproſſe, Stab. G. Fuſeau.
I. Bacchetta. A. Spindle.
Gallicus. I. 6. Nord - Drittel - Nord-
oſtwind.
Gelicidia. II. 7. VII. 1. Froſt. G. Ge-
lée. I. Gelate A. Froſt.
Genera columnarum. i. a. ſymme-
triae, mores, rationes, inſtituta. Säulen-
gattung, Säulenart, Säulenordnung. IV.
Praeſ. 1. G. Ordre. I. Ordine. A. Order.
Genethliologiae ratio. IX. 4.
(VII.) die Nativitätſtellerkunſt, d. i. die
Kunſt aus jemandes Geburtsſtunde deſſen
Schickſale vorher zu ſagen. G. Art gé-
néthliaque, c’est à dire, l’art de dreſſer
l’horoscope. I. L’arte di tirare la figura
della naſcità. A. The ſcience to dreſs the
horoſcope.
32234LEXICON
Geniculus. VII. 7. eín Knie in der
Waſſerleitung; ein Bug, eine Ecke wo
zwey Röhren unter einem Winkel zuſam-
men kommen. G. Coude. I. Gomito. A.
Bending.
Genus Iouicum. IV. Praef. Ioni-
ſche Ordnung. G. Ordre Ionique. I. Or-
dine Ionico. A. Ionic order.
— — Corinthium. IV. 1. Korinthi-
ſche Ordnung. G. Ordre Corinthien. I. Or-
dine Corintio. A. Corinthian ordre.
— — Doricum. IV. 3. Doriſche Ord-
nung. G. Ordre Dorique. I. Ordine Do-
rico. A. Doric order.
Geruſia. II. 8. Altmännerhaus.
Unter dieſem Namen haben die Sarder den
Pallaſt des Cröſus abgelebten Bürgern
als einen Zufluchtsort angewieſen. G. Hô
pital des vieillards. I. Ospitale de vecchj.
A. Hoſpital for the aged.
Glarea. II. 4. VIII. 1. Kies, Kiesſand.
G. Gravier. I. Ghiara. A. Gravel.
Glebae marmoris. VII. 6. Marmor-
ſchollen. VII. 2. calcis, Kalkſteine. G. Pier-
res de chaux. I. Pietre di calce. A. Lime-
ſtones. VII 8. Erze; jede Erd- oder Stein-
art, welche Metall oder Halbmetall ent-
hält. G. Motte de terre. I. Zolla. A. Maſt.
Glutinum. VII. 10. Leim. G. Colle. I.
I. Colla. A. Glue.
Gnomon. I. 6. X. paſſim. Zeiger, Wei-
ſer. G. Style. I. Gnomone, ſtilo. A. Gno-
mon.
Gnomonice. I. 3. i. a. horologiorum
ratio, die Gnomonik, Kunſt Sonnen- und
andere Uhren zu machen. G. Gnomoni-
que. I. Gnomonica. A. Dialling.
Gonarche. IX. 6. (IX.) Eine Art von
Sonnenuhr.
Gradationes. V. 3. Stufenerhöhung
m Theater; die ſich ſtufenweiſe über ein-
ander erhebenden Sitzreihen. G. Gradins.
I. Gradini. A. The ranges of ſeats.
Gradus. III. 3. Stufen. V. 3. Sitze im
Theater. G. Gradins où les spectateurs étoi-
ent assis. I. Sedili. A. Degrees, ſeats of
the theaters. VII. 1. Höcker, emporſtehen-
de Erhöhungen, Ungleichheiten auf einem
ſonſt ebenen Körper. G. Inégalité. Emi-
nance. I. Denti. A. Riſings.
Grammatica. I. 1. Philologie im
weitläuftigen Sinn.
Grammaticus. I 1. Was die Römer
damit für einen Begriff verbanden, erhellt
aus folgender Stelle Suetons (de illuſtr.
gramm. IV.) Appellatio Grammatico-
rum Graeca conſuetudine invaluit: ſed
initio Literati vocabantur. Cornelius
quoque Nepos, in libello, quo diſtinguit
literatum ab erudito, literatos
quidem vulgo appellari, ait, eos, qui ali-
quid diligenter, et accurate, ſcienterque
poſſint, aut dicere, aut ſcribere: ceterum
proprie ſic appellandos poetarum inter-
pretes, qui a Graecis γραμματικοὶ nomi-
nentur; eosdem Literatores vocita-
tos. Meſſala Corvinus, in quadam epi-
ſtola oſtendit, non eſſe ſibi, dicens, rem
cum Furio Bibaculo, nec cum Sigida qui-
dem, aut Literatore Catone: ſigniſicat
enim haud dubie Valerium Catonem, poe-
tam ſimul, grammaticumque notiſſimum.
Sunt, qui literatum a literatore diſtin-
guant, ut Graeci Grammaticum a Gram-
matiſta, et illum quidem abſolute, hunc
medio riter doctum exiſtiment, quorum
opinionem Orbilius etiam exemplis con-
ſirmat. Nam apud majores, ait, cum
32335VITRUVIANU M. milia alicujus venalis produceretur, non
temere quem literatum, in titulo, ſed
literatorem inſcribi ſolitum eſſe: quaſi
non perfectum, ſed imbutum. Veteres
Grammatici et Rhetoricam docebant: ac
multorum de utraque arte commentarii
feruntur, ſecundum quam conſuetudinem
poſteriores quoque, exiſtimo, quamquam
jam diſcretis profeſſionibus, nihilo minus
vel retinuiſſe, vel inſtituiſſe et ipſos quae-
dam genera inſtitutionum, ad eloquentiam
praeparandam, ut problemata, paraphra-
ſes, elocutiones, ethologias, atque alia
hoc genus, ne ſcilicet ſicci omnino atque
aridi pueri Rhetoribus traderentur: quae
quidem omitti jam video, deſidia quorun-
dam et infantia: non enim faſtidio putem.
Me quidem adoleſcentulo, repeto, quen-
dam, Principem nomine, alternis diebus
declamare, alternis diſputare, nonnullis
vero mane diſſerere, poſt meridiem, re-
moto pulpito, declamare ſolitum. Audie-
bam etiam, memoria patrum, quosdam e
Grammatici ſtatim ludo tranſiſſe in fo-
rum, atque in numerum praeſtantiſſimo.
rum patronorum receptos. Clari profeſ-
ſores, et de quibus prodi poſſit aliquid
duntaxat a nobis, fere hi fuerunt: etc.
Grammicus. IX. Praef. (I.) Aus Li-
nien beſtehend. Grammicis rationibus.
IX. Praef. (I.) G. En se servant de Li-
gnes. I. Coll’ ajuto di linee. A. By the
means of lines. Vermittelſt Linien. de-
formatio grammica, ein Riſs, eine Zeich-
nung. G. Dessein. I. Diſegno. A. Draught.
Granarium. VI. 9. Kornbehältniſs,
Speicher. G. Grenier. I. Granaro. A. Re-
poſitory for grain; granary.
Granum marmoreum. VII. 3. Ge-
ſtoſsener Marmor. G. Poudre de marbre.
I. Polvere di marmo. A. Marble-powder.
Graphis. I. 1. Zeichnen. Zeichenkunſt.
G. Dessein. I. Diſegno. A. Drawing.
Graphicoterus. IV. 4. Zierlich;
fein. G. Gracieux. I. Vago. A. Fine.
Gravitudo. I. 6. Der Schnupfen.
Grumus. II. 1. Haufen Erde. VIII. 3.
Hügel. G. Tertre. I. Poggio. A. Hill.
Grus. X. 19. i. a. corvus demolitor.
Gummi ſubactum. VII. 10. Gummi-
brei. G. Gomme. I. Gomma A. Gum.
Guttae. IV. 3. Tropfen. Kleine Zier-
rathen der Doriſchen Ordnung. Nehmlich
unter jeden Dreyſchlitz kommen ſechs
ſolche Tropfen in Form abgeſtutzter Ke-
gel; auch werden dergleichen an dem Kin-
ne der Kranzleiſte angebracht. G. Gouttes.
I. Gocce. A. Drops.
Gymnaſium. 1. 7. VI. Praef. VII. 5.
i. a. palaeſtra. V 11.
Gynaeconitis. VI. 10. Weiberwoh-
nung bey den Griechen. G. Appartemens
des femmes. I. Abitazione per le donne.
A. Apartments for the women.
Gypſum. VII. 3. Gips. G. Plàtre. I.
Geſſo. A. Plaſter.
Haereſis. V. Praef. Sekte. G. Secte.
I. Setta. A. Sect.
Hamatae tegulae. VII. 4. Schluſs-
ziegel, platte Ziegel, auf beiden langen
Seiten mit einem erhabnen Rande, der
von der Seite angeſehen die Geſtalt eines
Haken (hama) hat. G. Carreaux à rebords.
I. Embrici con orlo A. Brimmed tiles.
Hamaxopodes. X. 20. 21 i. a. arbuſcu-
lae. Drehgabeln, Axenſcheeren, Zapfen-
ſcheeren. G. Petits arbres, pivots, piés
32436LEXICON chariots. I. Arboſcelli. A. Littletrees. Beym
Diodor von Sicilien heiſsen sie an-
tiſtreptes.
Harmonia. V. 3. 4. VI. 1. i. a. cano-
nica ratio. Harmonik, der Theil der theo-
retiſchen Muſik, der die brauchbaren Töne
und ihr Verhältniſs gegen einander feſt-
ſetzt.
Harpaginetuli. VII. 5. Häklein,
kleine Haken; von harpago. G. Crochets.
I. Uncinetti. A. Little hooks, ſcrolls.
Helepolis. X. 22. Belagerungsmaſchi-
ne von erſtaunlicher Gröſse.
Helices. IV. 1. Schnörkel; die kleine-
ren Schnecken am Korinthiſchen Kapitäle.
G. Petites volutes. I. Volute minori. A.
Leſſer volutes.
Hemicyclium. IX. 5. (VIII.) 6. (IX.)
Halbzirkel. G. Hémicycle. I. Semicerchio.
A. Semicircle.
Hemicylindrus. IX. Praef. (III.)
Halbcylinder. G. Hémicylindre. I. Semi-
cilindro. A. Hemicylinder.
Hemiolium. III. 1. i. a. ſesquialte-
rum. 1 {1/2}.
Hemiſphaerium. IX. 6. (IX.) Halb-
kugel. V. 10. Kugelgewölbe; Keſſelgewöl-
be, Kuppel. G. Voute en demi-rond. I.
Emisferio. A. Hemiſphere.
Hemitonium. V. 4. ein halber Ton.
Hemitriglyphus. IV. 3. Halbtri-
glyph, halber Dreyſchlitz.
Hermedone. IX. 4. (VII.) Das Band,
ein Sternbild.
Herones. V. 12. Körbe. G. Paniers.
I. Paniere. A. Baskets.
Hexachordos. X. 13. i. e. hydrauli-
ca, eine ſechsſtimmige Waſſerorgel. G. à
ſix jeux. I. Eſſacordo. A. Hexachordic.
Hexaphori. X. 8. Sechsträger, da ih-
rer ſechs eine Laſt tragen. G. Portefaix à
ſix. I. Facchini a ſei. A. Six porters.
Hexaſtylos. III. 2. Sechsſäulig — ein
Tempel der in der Fronte ſechs Säulen
hat. G. à ſix colonnes. I. Eſaſtilo. A. With
ſix columns.
Hibernaculum. VII. 4. Winterge-
mach, Winterwohnung. Winteraufenthalt.
G. Apartemens pour l’hiver. I. Stanze di
inverno. A. Winterapartments.
Homotoni. I. 1. Die Einklänge; Na-
me der Seile in der Katapulta, welche die
Arme feſthielten. Sie muſsten alle gleich
ſtraff geſpannt ſeyn, ſo daſs ſie insgeſamt,
wenn ſie berührt wurden, mit einander
im Einklange waren. G. Cordes paſſées
dans les trous de la catapulte. I. Uniſoni.
A. Uniſons.
Horizon. VI. 1. IX. 5. (VIII.) Hori-
zont. G. Horison. I. Orizzonte. A. Horizon.
Horologium. VIII. 7 IX. paſſim. Stun-
denverkünder, Uhr, es ſey Sonnen- oder
Waſſeruhr. G. Horloge. I. Orologio. A. Ho-
rology.
Horreum. VI. 8. 9. Speicher, Vorraths-
haus, Scheuer. G. Grange. I. Granaro. A.
Repoſitory for grain, barn.
Hoſpitalia. VI. 10. Gaſtgebäude,
Fremdenhäuſer. G. Maisons pour les étran-
gers. I. Foreſterie. A. Small houſes for
ſtrangers. V. 7. Die beiden Thüren der
Scene, zu Seiten der Hauptthüre. G. En-
trées des étrangers. I. Porte delle foreſte-
rie. A. Hoſpitalian doors.
Humeri pronai. IV. 7. Die Schultern
der Vorhalle eines Tempels. G. Côtés du
porche. I. Fianchi dell’ antitempio. A.
Flanks of the pronaos.
32537VITRUVIANUM.
Hyalon. VII. 14. Ich leſe daſür mit
Ortiz iſatin. Waid. S. d. Anmerk.
Hydraulae. X. 10. lies hydromylae.
G. Moulon à eau. I. Mulino ad acqua. A.
Watermill.
Hydraulicae machinae. I. 1. IX. 6.
(IX.) X. 12. Waſſerorgel. G. Machines hy-
drauliques. I. Organi ad acqua. A. Hydrau-
lic organs.
Hypate. V. 4. Der obere oder höchſte
Ton.
Hypaethrus. I. 2. Unbedeckt. G. Dé-
couvert. I. Scoperto. A. Uncovered. V. 9.
Hypaethra ambulatio. Offener Spazier-
gang. i. a. Xyſtus. ohne Dach. G. Prome-
nade à decouvert. I. Spaſſeggio ſcoperto.
A. Uncovered walks. Hypaethros. III. 1.
Ein Tempel, vorn und hinten zehnſäu-
lig; rings umher eine doppelte Säulenſtel-
lung; im Innern eine doppelte Reihe Säu-
len über einander, (alſo einen Portik un-
ten und oben), den mittleren Raum aber
unbedeckt; und ſowohl in der Vorder- als
Hinterfronte eine Thür. G. Hypèthre. I.
Ipetro. A. Hypaethros.
Hyperthyris, Hyperthyrum. IV.
6. Fries, über der Thür. hyperthyra.
IV. 6. Alle Verzierungen über der Thür,
auſser dem Sturz; alſo Fries und Kranz.
G. Deſſus-porte. I. Sopraporta. A. Friſe to-
gether with the bed-mould of the cornice.
Hypocauſtum, Hypocauſis. V. 10.
Ofen; er befand ſich bey den Alten un-
term Fuſsboden der Zimmer. G. Four-
neau. I. Fornace. A. Furnace.
Hypogea. VI. 11. Gewölbe unter der
Erde. Souterrains, Kellergeſchoſs. G. Sou-
terrains. Voutes ſous terre. I. Volte ſotto
terra. A. Vaults under ground.
Hypomochlium. X. 8. i. a. preſſio.
In der Mechanik, Unterlage; dasjenige was
den Ruhepunkt eines Hebels trägt oder
hält, ſo daſs ſich der Hebel zwar um den-
ſelben drehen, nicht aber auf und abwärts
weichen kann. G. Appui. I. Puntello. A.
Fulcrum.
Hypoſcenium. S. Jul. Pollux, Ono-
maſticon. IV. 19. Unterbühne, welche un-
ter der Zocke der Bühne lag, und gegen
die Zuſchauer zu mit Säulen und Statüen
verziert war.
Hypothyron. VI. 6. Thüröffnung,
Thür im Lichten. G. Ouverture de la por-
te. I. Lume della porta. A. Aperture of
the door. — Imgleichen, Sohlſtück oder
Unterſchwelle einer Thür.
Hypotrachelium. III. 2. 3. Säulen-
hals. G. Col, gorge. I. Collo. A. Neck oſ
the column.
Hysginum. VII. 14. Waid; färbt blau.
G. Guède. I. Glaſto, glaſtro. A. Woad.
Janua. VI. 8. 10. Hausthür. Hauptthür.
G. Premiere porte. Portail. I. Porta mae-
ſtra. A. Gate of entrance. — interior. VI.
10. Hinterthür, Hofthür. G. Porte de der-
riere. I. Porta interiore. A. Inner gate.
Ichneumon. VIII. 2. Pharaonsratze.
Ichnographia. I. 2. Grundriſs, Riſs,
welcher die Eintheilung eines Platzes im
Grunde zeigt. G Ichnographie, plan d’un
édifice. I. Pianta. A. Plan of a buil-
ding.
Idea. I. 1. i. a. ſpecies. Bauriſs. G. Des-
sein. I. Diſegno. A. Draught.
Idoneus. VII. 1. Angemeſſen, tüchtig.
G. Suffisant, ſolide. I. Atto, convenevole;
ſtabile. A. Fit, convenient, ſolid.
32638LEXICON.
Jejunitas tegularum. VII. 4. Trok-
kenheit. G. Sécheresse etc. I. Aridità etc.
A. Dryneſs —
Imbecillum vinum. VI. 9. Schaler
Wein. G. Inſipide— I. Svanito— A. Va-
pid —
Imbricata caementa. II. 8. lies
implicata. Imbrices heiſsen übrigens Dop-
pelſchluſsſteine.
Immiſſarium. VIII. 7. Einfang, Röhr-
kaſten, i. a. receptaculum. Ein bey dem
Waſſerſchloſſe befindlicher, und damit
durch Röhren verbundener Kaſten, aus
welchem das Waſſer der Waſſerleitung sei-
ner, verſchiedenen Beſtimmung gemäſs
vertheilt wurde. G. Reſervoir. I. Immiſ-
ſario. A. Immiſſary.
Impages. IV. 6. Leiſten an der Thüre.
G. Traversans. I. Traverſe. A. Rails.
Imperitus. X. Praef. ein Pfuſcher.
G. Ignorant. I. Ignorante. A. Unſkilful.
Impetus. VI. 3. Umfang. So ſagt Lu-
crez, V. 201. : impetus coeli ingens, und
Creech erklärt es durch ambitus.
Impluvium. VI 3. (IV.) Der unbe-
deckte mittlere Hofraum. G. Partie décou-
verte de la cour. I. La parte ſcoperta del
cortile. A. The open part of the court.
Inambulationes. 1. 3. Ort zum Spa-
zierengehaen, Spaziergang, Promenade. G.
Promenoirs. I. Paſſeggi. A. Ambulatories.
Inaurare. VII. 8. Vergolden. G. Do-
rer. I. Indorare. A. to Gild.
Incernere. VII. 1. Sieben, Durchſie-
ben. G. Sasser. I. Cernare. A. to Sift.
Incertum. II. 8. i. a. antiquum ſcil.
genus ſtructurae. Das ungewiſſe Mauer-
werk. Es beſtand aus Bruchſteinen, die
ſo wie ſie aus dem Bruche kamen über
einander gelegt wurden. G. Maçonnerie
incertaine ou ancienne. I. Fabbrica incer-
ta, antica. A. Incertain, or ancient ſort
of walls.
Inclinationes coeli. I. 1. VI. 1. Kli-
ma. G. Climat. I. Clima. A. Climate. I. 6.
Polhöhe. G. Inclination du Pole. I. Incli-
nazione della sfera. A. Inclination of the
heavens.
Incumbae. VI. 11. Kämpfer, d. i. Sims-
werk an den Nebenpfeilern einer Bogen-
ſtellung, worauf der Bogen ruhet, (incum-
bit.) G. Impoſtes. I. Impoſti. A. Impoſts.
Indagator umbrae. I. 6. i. e. gno-
mon und σκιαθήρκστ, Schattenſpürer, Son-
nenzeiger, Zeiger, Weiſer.
Indicum. VII. 9. 10. 14. Indig, Indigo.
G. Indigo. I. Indaco. A. Indigo. VII. 10.
Chineſiſche Tuſche. G. Encre de la Chi-
ne. I. Inchioſtro di China. A. Indian Ink.
Infectiva. VII. 14. Tinkturen; d. i.
aus Kräutern gezogene Farben. G. Tein-
ture. I. Colori fittize. A. Infective co-
lours.
Infernas. i. e. abies. II. 9. Unter-
meer - Tanne; d. i. die am Geſtade des
Tyrrhener-Meers wächſt. G. Sapin d’en de-
ça de l’Apennin. I. Abete di quà dell’ A-
pennino. A Fir from this ſide oſ the Ap-
pennine mountains.
Infundibulum. X. 13. Trichter. G.
Entonnoir. I. Imbuto. A. Funnel. X. 10.
Rumpf, hölzerner, viereckter Trichter in
den Mühlen, wodurch das Getreide auf
den Stein fällt. G. Trémie. I. Tramoggia.
A. Hopper.
Ingreſſus operis. I. 1. X. 1. Praxis,
Ausübung. G. Pratique. I. Pratica. A. Pra-
ctice.
32739VITRUVIANUM.
Inſidentes paludes. Tiefliegende
ſtehende Sümpfe.
Inſulae. I. 6. Mehrere an einander
gebauete, freyſtehende, iſolirte Häuſer,
d i. die auf allen Seiten an Gaſſen liegen,
ſo daſs man rings umher gehen kann.
Stadtquartiere. G. Isles. I. Iſole delle caſe.
A. A Pile of houſes ſurrounded by ſtreets.
Inſuper, cum accus. IV. 7. X. 20. cum
ablat. V. 1. X. 21. Auf.
Intercardinatae trabes. X. 20.
Mit einander verzapfte Balken. Siehe car-
dinatus. G. Sablières qui ont des tenons.
I. Razze incaſtrate. A. Mortiſed beams.
Intercolumnium. III. 2. IV. 3. Zwi-
ſchenweite zwiſchen den Säulen, Säulen-
weite. Sie wird von der Mitte oder den
Achſen der Säulen gerechnet. G. Entre-
colonnement. I. Intercolunnio. A. Inter-
column.
Interpenſiva. VI. 3. Wechſel, d. i.
Balken, die zwiſchen andern Balken win-
kelrecht eingezapft werden. G. Entre-
toiſe. Chevêtre. I. Travo trapendente. A.
Interpenſivae, viz. beams between the
joiſts.
Interſcalmium. I. 2. Raum von ei-
nem zum andern Ruder auf den Schiffen.
G. Espace d’une rame à l’autre. I. Inter-
ſcalmio. A. Interval of the oar holes in
galleys. Scalmi (X. 8.) waren runde Höl-
zer, Nägel, woran die Ruder gingen.
Interſectio. i. a. μετοχή. III. 3. Aus-
ſchnitt zwiſchen zwey Zähnen. Zwiſchen-
tiefe. G. Coupure des denticules. I. Inter-
vallo ſpartimento. A. Interſection, ſpace
between the dentils.
Intertignium. IV. 2. i. a. metopa.
Zwiſchentiefe, Raum zwiſchen zwey Bal-
ken. G. Espace entre deux poutres. I. Spa-
zio fra’ travi. A. Interjoiſt.
Intervenium. II. 6. 10. VIII. 1. 7.
Raum zwiſchen den Adern. G. Eſpace en-
tre les veines. I. Interſtizio. A. Interſtice.
Intervertere. IV. 3. Vertheilen.
Inteſtinum opus. II. 9. IV. 4. V. 2.
VI. 3. Tiſchlerarbeit. G. Menuiserie. I. La-
voro di Falegname. A. Joinery.
Introrſus. VI. 3. (IV.) der Gegenſatz
von in transverſo; alſo in die Länge.
Inverſurae. V. 8. Wendungen. G.
Détours. I. Svoltate. A. Intricacy.
Involution. V. 11. Schraubengewinde.
G. Circonvolution. I. Giro. A. Spiral.
Iſatis. VII. 14. Waid. i. a. vitrum.
Iſodomum. II. 8. Das gleiche Mauer-
werk der Griechen, Worin alle Steinlagen
von gleicher Höhe. G. Maçonnerie à as-
sisses égales. I. Fabbrica iſodoma. A. Wall
in which the courſes are of an equal thick-
neſs.
Iter. I. 5. contignatum. Steg von Bal-
ken. G. Pont de bois. I. Ponte levatojo.
A. Paſſage way made with timber. VI. 9.
10. Gang. G. Corridor. I. Paſſetto. A. Paſ-
ſage. II. 1. V. 6. 7. 11. Eingang. Thür. iti-
nerum ſupercilia, Oberſchwellen der Thü-
ren. Itinera verſurarum. Seiteneingänge,
Seitenthüren auf der Bühne.
Judicium. II. 1. IV. 1. VII. 5. Ge-
ſchmack. G. Goût. I. Guſto. A. Taſte.
Jugum. X. 19. Joch, Querbalken. Joch-
träger. G. Traversant. I. Palo traverſo.
A. Yoke.
Jugumentare. II. 1. Durch Querbal-
ken verbinden. G. Poser des pièces de
bois en travers. I. Concatenare con legna-
mi. A. To bind together with wood.
32840LEXICON
Junctura. IV. 2. Verbindung. G. Liai-
son. I. Unione. A. Union.
Juniperus. II. 9. VII. 3. Wachholder-
baum. G. Genièvre. I. Ginepro. A. Ju-
niper.
Labrum. V. 10. Badewanne, Waſſerbek-
ken. X. 9. Waſſertrog. G. Bassin. I. Lab-
bro. A. Baſon.
Laconicum. V. 10. VII. 10. Schwitz-
ſtube, dergleichen bey den Lacedämoniern
Mode war; trockenes Schwitzbad. G. Etu-
ve sèche. I. Laconico. A. Dry-bath.
Lacotomus. IX. 5. (VIII.) Sehne ei-
nes Zirkelabſchnitts. G. Corde. I. Corda.
A. Cord.
Lacuna. VII. 1. Lücke. G. Creux. I.
Foſſe. A. Hollow. VIII. 1. eine Lache. G.
Marais. I. Laguna. A. Lake.
Lacunaria. IV. 3. VII. 2. Felder der
untern Fläche des Kranzleiſtens. G. Pla-
fond de la Couronne. I. Formelle. A. Co-
fers, pannels. VII. 2. Felderdecke, Pla-
fond. G. Plafond. I. Soffitta. A. Ceiling.
Lacus. VIII. 7. Waſſerbecken. G. La-
voir. I. Lago. A. Ciſtern. VII. 2. Kalkloch.
G. Foſſe. I. Foſſa. A. Pit.
Lamna. V. 3. VII. 9. VIII. 6. Blech. G.
Lames. I. Piaſtre. A. Plate.
Lancula. X. 8. Wageſchaale. G. Baſ-
ſin de la balance. I. Guſcio. A. Scale.
Lapicidina. II. 7. Steinbruch. X. 6.
7. Marmorbruch. G. Carriere. I. Cava.
A. Quarry.
Larix. II. 9. Lärchenbaum. G. Larix.
I. Larice. A. Larchtree.
Laſer. VIII. 3. Laſerſaft, vielleicht Teu-
felsdreck oder ſtinkender Aſant. G. Laser.
I. Laſerpizi. A. Aſa foetida, or elſe Benzoin.
Later. II. 3. 8. Ein ungebrannter Zie-
gel. G. Brique non cuite. I. Mattone crudo.
A. Unburnt brick. lateres cocti. Brand-
ſteine, Backſteine, gebrannte Steine. G.
— cuites. I. — cotti. A. Burnt bricks. —
crudi. ungebrannte Ziegel. lateritius pa-
ries. II. 8. Ziegelmauer, Mauer aus unge-
brannten Ziegeln.
Lateraria. X. 20. 21. Querriegel. G.
Chevrons en travers. I. Panconcelli. A.
Rafters.
Laxamentum. VII. Praef. Raum,
Geräumlichkeit. G. Commodité. I. Como-
do. A. Commodity.
Lentus. VIII. 3. Dehnbar. — plum-
bum. G. Tenace. I. Tenace. A. Tough.
Lesbius aſtragalus. IV. 6. Stab
mit Saamenkörnern oder Oliven. Pater-
noſter. Perl- oder Fruchtſchnur. G. Ba-
guette avec des grains, ou olives. Chape-
let. I. Fuſarole, Fuſajuolo. A. Chaplit,
viz. Aſtragal with grains.
Leucophaeus color. VIII. 3. Falb.
G. Gris. I. Grigio. A. Fallow.
Levigatio. VII. 1. Das Glätten, Schlei-
fen. G. Poliment, poliſſure. I. Pulimento.
Politura. A. Levigation.
Levitas luti. II. 3. Fettigkeit, Zäh-
heit des Lehms. G. Douceur. I. Paſtoſità.
A. Fatneſs.
Lex. I. 1. VII. 5. Kontrakt, Vertrag,
freywillige Verbindung zu gegenſeitigen
Pflichten. G. Contrat. I. Patto. A. The
conditions.
Libonotus. I. 6. Südweſt - Drittel-
Südwind.
Libra, libella. VII. 3. Setzwage.
Bleywage. Horizontalwage. Schrotwage.
ad libellam wagrecht, horizontal.
32941VITRUVIANU M. aquaria. VIII. 6. Waſſerwage. G. Niveau.
I. Livello d’acqua. A. Water-Level.
Libramentum. VII. 4. VIII. 7. X. 9.
Horizontalebene. G. Niveau. I. Livello. A.
Level. ad libramentum. V. 7. VIII. 7. Ho-
rizontal, wagerecht.
Librare. VIII. 6. Wägen, abwägen.
Die Abweichung einer Fläche von der wah-
ren horizontalen Linie zu beſtimmen ſu-
chen. G. Prendre le niveau. niveler. I.
Livellare. A. to Level. In librata planitie.
VIII. 7. in wagerechter Fläche.
Librarius. VIII. 7. Pfündig, von der
Schwere emes Pfundes. G. Pesant une li-
vre. I. Di una libbra. A. Weighing a
pound.
Libratio aquarum. VIII. 6. Waſ-
ſerwägen Nivelliren. Dieſen Namen führt
jede Operation, durch welche man findet,
um wie viel der eine von zwey entlege-
nen Punkten über oder unter der verlän-
gerten Horizontalebene der andern liegt,
oder wie weit die zwey Horizontalebenen,
welche durch beide Punkte gehen, loth-
recht von einander abſtehen. Man nennt
dieſen lothrechten Abſtand das Gefälle
von einem Punkte zum andern. G. Ni-
vellement. I. Livellamento. A. Levelling.
Lichanos. V. 4. Ton d in der Muſik.
Lichanos hypaton enharmonice C x —
chromatice Cis.
Liminares trabes. VI. 3. (IV.)
Grenzbalken, welche die Decke des Zim-
mers ausmachen. G. Poutre liminaire. I.
Travi liminari. A. Lintel - beams.
Linea. V. 2. Schnur, Richtſchnur. G.
Cordeau. I. Linea. A. Line. ad lineam. II.
3. nach der Schnur. G, à la ligne. I. A li-
vello. A. to a level.
Lingua vectis. X. 8. Die Zunge
oder das kurze Ende des Hebels. G. Bec
de la pince. I. Punta della ſtanga. A. Ton-
gue oſ the lever.
Lingulati tubuli. VIII. 7. Röhren,
die an dem Einen Ende enger, als am an-
dern ſind, damit ſie in einander gefügt
werden mögen. G. Tuyaux plus étroits
par un bout. I. Doccioni da una parte più
ſtretti. A. Tubes ſo made that one end
is tongued.
Linire. II. 8. bekleiben. G. Enduire.
I. Intonicare. A. to Plaiſter. VIII. 3. luto.
— mit Lehm bekleiben.
Lividum. VII. 13. Grünlich. G. Livi-
de. I. Livido. A. Livid.
Loca publica. V. 12. Oeffentliche
Gebäude. G. Edifices publics. I. Edificj pu-
blici. A. Public buildings. Locus. I. 7.
Bauſtäte. G. Place d’un édifice. I. Suolo.
A. Place. locus communis. II. 8. Gemein-
ort, Ort der dem Publikum zugehört.
Locator. I. 1. Verdinger, Bauherr. G.
Bailleur. I. Affittatore. A. Employer.
Loculamentum. X. 14. 15. Gehäuſe,
Kapſel, Büchſe. G. Boète, Etui. I. Caſ
ſetta. A. Box.
Logeum. V. 8. i. a. pulpitum.
Lorica. II. 8. Schutzmauer. G. Mas-
sif. I. Armatura. A. Covering. VII. 1. 9.
Ueberzug, Decke, i. a. loricatio. G. Cou-
che. I. Coperta. A. Coat.
Lotio. VII. 9. Das Schwemmen, Wa-
ſchen der Erze. G. Lotion. I. Lavare. A.
Waſhing.
Lumen hypothyri. IV. 6. Thüröff-
nung, die Thür im Lichten. G. Ouverture
de la porte. I. Lume della porta. A. Aper-
ture of the door.
33042LEXICON
Lumina. V. 1. Beleuchtung. Fenſter.
G. Fenêtres. I. Fineſtre. A. Window.
Lunaris menſis. IX. 1. (IV.) Perio-
diſcher Monat, d. i. die Zeit binnen wel-
cher der Mond den ganzen Umkreis der
Ekliptik durchläuft. G. Mois lunaire. I.
Meſe Lunare. A. Lunar month.
Lutea. VII. 14. Streichkraut, ein gelb-
färbendes Kraut. G. Gaude. I. Guado. A.
Weld.
Lutrum. VII. 11. i. a. ſrigida lavatio.
Kaltes Badezimmer.
Lutum. II. 1. Lehm. G. Terre Graſſe.
I. Lota. A. Loam.
Lydion. II. 3. Ziegel 1 {1/2} Fuſs lang und
1 Fuſs breit. Gewöhnlich, aber irrig, wird
didoron dafür geleſen.
Lyſis. III. 3. V. 7. i. a. cymatium, un-
da. Kehlleiſte. VI. 11. Auflöſung, Bruch.
G. Cymaise. I. Gola. A. Ogee; or, as ſome
think, the weathering or ſlope above the
cymatium on the corona.
Maceratio calcis. VII. 2. Das Wäſ-
ſern, Löſchen des Kalks. macerare calcem,
VII. 2. wäſſern, löſchen. G. Eteindre, Dé-
tremper. I. Macerare, ſpegnere. A. to ma-
cerate, to kill, to ſlake.
Machina. VII. 2. Das Gerüſte, Bau-
gerüſte. X. 1. Maſchine, Rüſtzeug. G. Ma-
chine. I. Machina. A. Machine.
Machinatio. IX. 6. (IX.) X. Praeſ. 1.
Das Maſchinenweſen. Mechanik. G. Mé-
canique I. Meccanica. A. Mechanics.
Macritas arenae II. 4. Magerkeit
des Sandes. G. Maigreur. I. Magrezza. A.
Meagreneſs.
Malleoli. X. 22. Brandpfeile, d. i.
Bündlein mit Pech und Schwefel überzo-
genen Wergs, welche brennend an einem
Pfeile abgeſchoſſen wurden, um Schiffe u.
ſ. w. in Brand zu ſtecken. G. Brûlots I.
Fuochi. A. Arrows having combuſtible
compoſitions ſixed to them.
Manacus. IX. 5. (VIII.) Monatskreis.
circulus menſtruus.
Manubrium epiſtomii. X. 13. Der
Schlüſſel, Wirbel, Zapfen eines Hahns. G.
La clef du robinet. I. Manico. A. Handel.
Manucla. X. 15. i. a. chele. Das Händ-
chen, die Scheere an einer Katapulta G.
Petite main. I. Manucla. A. Manucla.
Ad manum. VI. 2. In der Nähe. G. Vu
de près. I. Sotto gli occhj. A. Viewed near.
Marcescere. II. 9. Verſtocken. G.
Pourrir I. Marcire. A. to Rot.
Marmorarius. VII. 6. Arbeiter in
Marmor. G. Celui qui travaille en mar-
bre. I. Marmorario. A. Seulptor.
Maſculus. IX. 6. (IX.) Der Zapfen
einer Welle. G. Pivot mâle. I. Perno ma-
ſchio. A. Maſculine joint.
Maſſa plumbea. VII. 12. IX. Praeſ.
(III.) Bleymaſſe.
Mataxa. VII. 3. ein Seil, Schnur.
Materia. II. 8. Mörtel. G. Mortier.
I. Calcina. A. Mortar.
Materies et Materia. II. 1. 9. VII.
3. Bauholz. materiem caedere. II 9. Bau-
holz ſchlagen, fällen. G. Bois à bâtir. ſ.
Legname. A. Timber.
Materiare aedificium. V. 12. Aus
Holz erbauen, Holzwerk in einem Gebäu-
de anbringen. G. Employer du bois etc.
I. Uſar legname etc. A. to uſe timber etc.
Materiatio IV. 2. Holzwerk, Zim-
merwerk. G. Charpenterie. I. Travatura.
A. Timbers.
33143VITRUVIANUM.
Materiatura. IV. 2. Bearbeitung des
Bauholzes. G. Aſſemblage de pièces de
bois. I. Lavoro di legnami. A. Diſpoſition
of timbers.
Mechanicωs. X. 1. auf eine zuſam-
mengeſetzte Weiſe. G. Mécaniquement.
I. Meccanicamente. A. Mechanically.
Medicamentoſa aqua. VIII. 3. Ge-
ſundbrunnen. G. Eaux medicinales. I.
Acque medicinali. A. Mineral water.
Medulla. II. 9. Mark eines Baums.
G. Coeur. I. Midolla. A. Pith.
Megalographia. VII. 4. 5. Ge-
ſchichtmalerey. i. a. pictura magni ſump-
tus. G. Hiſtoire. I. Quadri di ſigure. A.
Large paintings of figures.
Melinum. VII. 7. Meliner Weiſs. G.
Meline. I. Melino. A. White earth from
Melus.
Membra. V. 11. Theile eines Gebäu-
des. G. Pièces. I. Membri. A. Apartments.
Meniana. V. 1. Logen, offene Galle-
rien. G. Galleries. I. Loggie. A. Galleries.
V. 8. Balkone, Austritte von groſsen Fen-
ſtern. G. Balcon. I. Balcone. A. Balcony.
Mentum coronae. IV. 3. Das Kinn
des Kranzleiſten. G. Bord de la corniche.
I. Sotto grandole. A. Edge of the corona.
Meridiana (circinatio, linea) IX. 5.
(VIII.) Mittagskreis — Linie. G. Méri-
dien. I. Meridiano. A. the Meridian.
Merus. IV. 3. i. a. ſemur. Schenkel
eines Dreyſchlitzes.
Merulae. X. 12. Amſeln. G. Merles.
I. Merli.
Meſaula. VI. 10. Durchgang, Zwi-
ſchenhof, Zwiſchengang, ſchmaler Gang
zwiſchen der Männer- und Gaſtwohnung
bey den Griechen. i. a. andron. G. Passa-
ge entre deux palais. I. Andito a mezzo
di due abitazioni. A. Paſſage between two
houſes.
Meſe. V. 4. Der mittlere Ton; siehe
die Anmerkungen.
Meſolabium. IX. Praef. (III.) In-
ſtrument, womit man die zwey mittleren
Proportionallinien zwiſchen zwey andern
gegebenen ſinden kann. G. Mêsolabe. I.
Meſolabio. A. Meſolabium.
Meta. I. 6. II 1. Kegelſäule, Zielkegel.
G. Pyramide ronde. I. Piramide tonda. A.
Round pyramid.
Metallum. VII. 7. 9. Grube, Berg-
werk. G. Mine. I. Miniera. A. Mine.
Metoche. III. 3. i. a. interſectio. Aus-
ſchnitt zwiſchen zwey Zähnen, Zwiſchen-
tiefe.
Metopa. IV. 2. 3. Raum zwiſchen
zwey Dreyſchlitzen und zwiſchen zwey
Zähnen, Zwiſchentiefe. i. a. intertignium.
G. Metope. I. Metopa. A. Metope.
Mica. VII. 6. Korn, kleiner runder
Körper. G. Grain. I. Pezzettino. A. Par-
ticle.
Milton. IX. Praef. Bergzinnober.
Miniaceus. VII. 6. Zinnoberroth.
Miniſtratio. VI. 9. Herbeyſchaffung,
Zubereitung.
Minium. VII. 8. Zinnober. G. Cinna-
bre mineral. I. Cinabro. A. Native cin-
nabar.
Modice. Nach verjüngtem Maſsſtabe.
G. En petit. I. In piccolo. A. Abridged.
Modicus. IX. 6. (IX.) Abgemeſſen.
G. Régulier. I. Regolare. A. Regular.
Modiolus. X. 9. Kaſten am Schöpfra-
de. G. Caiſſe. I. Caſſetta. A. Bucket. X. 12.
Stiefel, d. i. Kolbenröhre eines Druckwerks.
33244LEXICON G. Barillets. I. Bariletti. A. Buckets. X. 14.
Rad — Nabe. X. 18. G. Moyen. I. Mozzo.
A. Nave of the wheel. — Gehäuſe des Seils
in der Katapulta. G. Barillet. I. Barilotti.
A. Modiols.
Modulus. I. 2. IV. 3. Model, d. i. die
Einheit nach welcher in der Baukunſt die
verhältniſsmäſsige Gröſse, jedes zur Ver-
zierung dienenden Theils, beſtimmt wird.
Der Model iſt keine beſtimmte Gröſse,
wie ein Fuſs oder eine Elle, ſondern un-
beſtimmt. G. Module. I. Modulo. A. Mo-
dule.
Modulatio. V. 9. Modelmaaſs. V. 4.
Klang. genera modulationum. Klangge-
ſchlechter. G. Genres de chant. I. Generi
delle modulazioni. A. Species of modu-
lation.
Moenia. II. Praef. Ringmauer, Stadt-
mauer. G. Murs. Murailles de villes. I.
Muro. A. Wall. I. 7. VIII. 4. Stadt. G.
Ville. I. Città. A. City.
Mola. X. 10. Mühlſtein, Läufer. G.
Meule. I. Macina. A. Millſtone.
Momentum. X. 8. Moment, d. i. das
Produkt einer bewegenden Kraſt am He-
bel in ihre Entfernung vom Ruhepunkte.
G. Moment. I. Momento. A. Moment.
Monas. i a ſingularis res. Einheit.
Monopteros. IV. 17. Einflügel; d. i.
ein runder Tempel mit Säulen rings um-
her, ohne Zelle. G. Monoptère, temple
rond qui n'a que l'aile, c'eſt à dire, qui n'a
que des colonnes ſans murailles. 1. Tempio
rotondo ſenza cella, chiuſo ſolo da un colon-
nato. A. Round temple built with columns
without a cell. VII. Prf. i. a. Peripteros.
Monotriglyphos. IV. 3. Einzelner
Triglyph.
Monumentum. II. 7. Grabmal. G. Mo-
nument. I. Monumento. A. Monument.
Morbus venereus. II. 8. Liebes-
krankheit. G. Maladie d'amour. I. Morbo
Venereo. A. Love — fit.
More Graeco. Im Griechiſchen Ge-
ſchmacke; nach Griechiſcher Mode.
Mortarium. V. 12. Trog. VII. 1. 3.
VII. 10. VIII. 7. Mörtelpſanne. G. Fosse.
I. Foſſo. A. Pit.
Motio. IX. 6. (IX.) Bewegung.
Mundus. IX. 1. 4. (VII.) u. ſ. f. Der
Himmel. G. Ciel. I. Cielo. A. Heaven.
Municipium. VIII. 4. Municipalſtadt,
Landſtadt; d. i. die ihre eigenen Geſetze
und Obrigkeit und zugleich das Römiſche
Bürgerrecht hatte.
Munitio. II. 9. X. 22. Schanze, Befe-
ſtigung. G. Fortification. I. Fortificazione.
A. Fortification.
Murus. I. 5. VIII 4. Stadtmauer Ring-
mauer. G. Murailles de villes. Murs. I.
Muro. A. Wall.
Muſcarii clavi. VII. 3. Breitköpfige
Nägel. G. Clous à têtes. I. Moscardini. A.
Fly — headed nails.
Mutuli. I. 1. IV. 1. 2. Sparrenköpfe:
ein hervorſtehender Zierrath unter der
Kranzleiſte des Doriſchen Gebälks, deſſen
Urſprung Vitruv von den hervorſtehenden
Dachſparren herleitet; der aber eher von
den hervorragenden Dielen (axes) herzu-
rühren ſcheint, und deswegen auch viel-
mehr Dielenköpfe genannt zu werden
verdient. G. Corbeaux. Mutules. I. Modi-
glioni. A. Modillions, mutules. IV. 7. Haupt-
balkenköpfe in der Tuscaniſchen Bauart.
Myrrhae glebulae VIII. 3. Myrrhen.
G. Myrrhe. I. Mirra. A. Myrrhe.
33345VITRUVIANUM
Naos en Paraſtaſin. III. 1. die Grie-
chiſche Benennung eines Tempels in An-
tis. Siehe aedes in antis.
Nares canalis. VII. 4. X. 11. Mün-
dungen, Mundlöcher einer Rinne. G. Ou-
vertures. I. Sbocchi. A. Openings. VII. 10.
fornaculae. — einer Ofenröhre.
Nativi colores. VII. 7. Natürliche,
urſprüngliche Farben. G. Couleurs natu-
relles. I. Colori naturali. A. Natural co-
lours.
Navalia. V. 12. Schiffſtellen, Ort wo
die Schiffe ihren Stand haben. Locus ubi
naves ſubducuntur.
Neos (νεὼς) S. Naos.
Nervicus oder neuricus. VIII. 3.
contract. G. Perclus. I. Attratto. A. Para-
lytick.
Nete. V. 4. Der letzte Ton.
Nitrum. VII. 11. Salpeter. G. Nitre. I.
Nitro. A. Nitre.
Nodus. VII. 3. Knoten. G. Noeud. I.
Nodo. A. Knot.
Norma IX Praef. IX. 11. Winkel-
maaſs, Winkelhaken. G. Equerre. I. Squa-
dra. A. Square. VII. 3. ad normam Win-
kelrecht, im rechten Winkel, nach dem
Winkelhaken. G. A l'équerre. I. Ad ango-
lo retto. A. At right angles.
Nucleus. VII. 1. 2. Der Kern der An-
ſtrichmaſſe, d. i. das Feinſte und Reinſte
dieſer Materie. G. Noyau. I. Anima. A.
Nucleus.
Numerus perfectus. III. 1. i. a. an-
tiquus. Vollkommene Zahl.
Obolus. III. 1. Eine Griechiſche Kupſer-
müze, {1/6} Drachma an Werth.
Ochra. VII. 7. i. a. ſil. Ocher, Berggelb.
Octaſtylos. III. 2. Achtſäulig. G. à
huit colonnes. I. Ottaſtilo. A. With eight
columns.
Octans. X. 11. ein Octant, abgetheil-
ter Bogen eines Zirkelausſchnitts von 45
Graden.
Octochordos. X. 13. Waſſerorgel
von acht Stimmen. G. à huit jeux. I. Ot-
tacordo. A. Octachordic.
Octogenaria fi ſtula. VIII. 7. Acht-
zigzöllige Röhre (im Umfange.)
Octogonum. I. 6. Achteck. G. Octo-
gone. I. Ottangolo. A. Octogon.
Octonum. VIII. 8. Achtzöllige Röhre.
Oculus volutae. III. 3. Schnecken-
auge, iſt in den Schnecken der Ioniſchen
Säulen mitten inne eine kleine Zirkelflä-
che, woran ſich der umlaufende Saum dei
Schnecke anfängt. G. Oeil de la volute, le
milieu de la volute Ionique. I. Occhio del-
la voluta. A. Eye of the volute.
Odeum. V. 9 Odeum, ein kleines be-
decktes Theater, zu poetiſchen und muſi-
kaliſchen Wettſtreiten. G. Odeum. I. Odeo.
A. Odeum.
Oeci. VI 5. 10. Säle, Salons. G. Salons.
I. Sale. A. Saloons.
Oeconomia. i. a diſtributio.
Offenſio. V. 3. Anſtoſs. G. Obſtacle.
I. Intoppo. A Obſtacle.
Officina. III. Praef. Werkſtäte.
VII. 8 Hütte d. i. die zum Bergbaue über
der Erde gehörigen Gebäuderte, in welchen
das aus derſelben geförderte Erz gepocht,
gewaſchen, geſchmolzen, oder verarbeitet
wird. G. Laboratoire. I. Lavoratorio. A.
Laboratory. VII. 9. Fabrik. G. Fabrique. I.
Fabbrica. A. Fabrick.
33446LEXICON
Officinator. VI. 11. Werkmeiſter.
G. Artiſan I. Artefice. A. Workman.
Olea. VII. 3. Oelbaum. G. Olivier. I.
Olivo. A. Olive-tree.
Olearia. VI. 9. i. e. cella. Oelkeller.
G. Lieu où l'on ſerre les huiles. I. Oliario.
A. Oil-room.
Opa. IV. 2. i. a. cubile. Lager, worin
ſowohl die Balken als Latten liegen.
Operculum. VII. 12. Deckel. G. Cou-
vercle. I. Coperchio. A. Cover.
Opera communia. IV. 8. Oeffentli-
che Gebäude. G. Edifices publics. I. Ediſizj
publichi. A. Public buildings.
Operimentum. X. 17. Decke. G. Cou-
verture. I. Copertura. A. Cover.
Operis ingreſſus. I. 1. X. 1. — ef-
fectus. I. 1. Praxis, Ausübung.
Ophiuchus. IX. 3. (VI.) Schlangen-
träger, Sternbild.
Optice. I. 1. Optik. G. Optique. I. Ot-
tica. A. Optics.
Opus albarium. V. 2. 10. VII. 2. 3.
Weiſsſtuck.
— arenatum. VII. 3. 4. 6. Auftrag
von feinem Kalkmörtel. i. a. arena.
— fabrile. Zimmerarbeit.
— figlinum. V. 10. Flieſen.
— inteſtinum. IV. 2. V. 2. VI. 3.
Tiſchlerarbeit.
— marmoratum. VII. 3. Marmor-
ſtuck.
— tectorium. VII. 3. Bekleidung. V.
10. VII. 6. Marmorſtuck.
— reticulatum. II. 8. Netzſörmiges
Mauerwerk.
— ſigninum. II. 4. V. 11. VIII. 7.
Signiniſches Werk, eine Art von Tarras,
Traſs oder Traſsſtein, woraus Anſtri-
che verſertiget wurden.
Opus topiarium. V. 8. Landſchafts-
gemälde.
Orbiculi. IX. 1. (IV.) . i. a. Poli.
Orbiculus. V. 2. 8. Rolle, oder Schei-
be in einem Kloben. G. Poulie. I. Girella.
A. Pulley.
Orcheſtra. V. 6. Das Orcheſter, der
von den Sitzſtufen und der Zocke der Büh-
ne eingeſchloſſene Raum im Theater. G.
Orcheſtre. I. Orcheſtra. A. Orcheſtra.
Ordinatio. Gr. τάξις. I. 2. Anord-
nung. G. Ordonnance. I. Ordinazione. A.
Ordination.
Ordinaria ſtructura. VII. 8. Ge-
wöhnliches Mauerwerk. G. Maçonnerie
ordinaire. I. Fabbrica ordinaria. A. Ordi-
nary maſonry.
Ordo. I. 2. 7. i. a. ratio, genus operis.
III. 1. IV. 7. in ſine. Ordnung. Säulenord-
nung. G. Ordre. I. Ordine. A. Order. ordo
columnarum. III. 1. I. 3. Eine Reihe. G.
Rang. I. Fila. A. Row.
Organicus. IX. Praef. (III.) X. 1.
Mechaniſch.
Organicws. i. a. organice. X. 1.
Auf eine einfache Weiſe. G. D'une façon
ſimple. I. Organicamente. A. Organically.
Organon. X. 1. Inſtrument, Werk-
zeug. G. Instrument. I. Iſtrumento. A. In-
ſtrument. X. 11. Maſchine. X. 13. Or-
gelpfeife. G. Tuyau. I. Canna. A. Organic-
pipe.
Ornamenta columnarum. IV. 2.
Das Gebälk. G. Entablement, couronne-
ment. I. Corniciame. A. Entablature.
— epiſtyliorum. V. 1. 7. Kranz, Kor-
niſche. VII. Praef. das Gebälk.
33547VITRUVIANUM.
Ornatus. V. 7. Decoration der Bühne.
G. Décorations. I. Decorazioni. A. Scene-
ry. VII. 4. — politionis. Verzierung der
Bekleidung. G. Ornemens des enduits. I.
Ornato de’ pulimenti. A. Ornaments of
the plaſtering.
Ornithiae. I. 6. Oſt — Drittel — Süd-
oſtwind.
Orthogonius. X. 11. Rechtwinklicht.
G. Rectangle. I. Rettangolo. A. Right-an-
gled.
Orthographia. I. 2. Aufriſs, Stand-
riſs. Abriſs eines Gebäudes, wie ſolches
von auſsen, wenn man nahe davor ſteht,
geſehen wird. G. Orthographie, repréſen-
tation de lélévation d’un bâtiment. I. Al-
zato. A. Elevation.
Orthoſtatae. II. 8. X. 19. Strebepfei-
ler. G. Arc — boutans. I. Speroni. A. But-
treſſes.
Oryges. X. 21. Schirmdächer beym
Miniren. G. Pionnière. I. Teſtugini per gli
ſcavamenti. A. Teſtudos for undermining.
Oſtiarius. VI. 10. Pförtner, Thürſte-
her. G Portier. I. Portinajo. A. Porter.
Oſtium. VI. 4. Hauptthür, Hausthür.
G. Portail. I. Porta. A. Portal.
Oſtrum. VII. 5. 13. Purpur. G. Pour-
pre. I. Oſtro. A. Purple.
Ova. IX 6. (IX.) 9. Andere leſen to-
na. Ovale Steinchen bey den Waſſeruhren,
welche durch ihr Herabfallen in ein eher-
nes Becken die Stunden vermittelſt eines
Halls andeuteten. G. Pierres en forme
d’oeufs. I. Pietre ovali. A. Stones of an
oval form.
Ovilia. VI 9. Schaſſtälle. G. Berge-
ries. I. Stalle per le pecore. A. Sheep-hou-
ſes.
Palaeſtra. V. 11. VI. 8. Kampſſchule.
i. a. gymnaſium. G. Paleſtre. I. Paleſtra. A.
Paleſtra.
Palatio. II. 9. Pfahlwerk unter der
Grundlage eines Gebäudes. G. Pilotis. I.
Palizzata. A. Piles.
Paleae. II. 3. VII. 1. X. 20. Spreu. G.
Pailles. I. Paglie. A. Straw.
Pallor. VI. 7 Schimmel. G. Moissi.
I. Muffa. A. Mouldineſs.
Palmaremi. X. 8. die Schaufel des
Ruders. G. Extrémité de la rame. I. Pal-
letta del remo. A. Blades.
Palmipedalis. X. 20. Von der Gröſse
eines Fuſses und einer Querhand. G. D’un
pieé et d’un palme. I. D’un piede e d’un pal-
mo. A. One foot and a palm.
Palmus. II. 3. III. 1. VII. 4. i. a. do-
ron. Eine Querhand, eine Palme; Maaſs
von vier Zoll. Sechs Querhände machten
eine Elle. (cubitus.) G. Palme. I. Palmo.
A. Palm.
Pandare. II. 9. VI. 11. Sich biegen,
werſen; vom Holze, wenn es ſeine Geſtalt
in etwas verliert, zuſammen dorrt, krumm
wird, aus den Fugen geht, oder gar Ritzen
bekommt. G. Plier, se courber. I. Piega-
re. A. to Bend.
Pandatio. VII. 1. Das Werfen des
Holzes.
Paraetonium. VII. 7. Parätoner-
Weiſs. G. Blanc Parétonien. I. Bianco Pare-
tonio. A. White earth from Paraetonium.
Paradromides. V. 11. VI. 10. i. a.
Xyſti. Offenſtück. i. a. hypaethrae am-
bulationes.
Parallelos linea. V 6. IX. 5. (VIII.)
Parallel-Linie. G. Parallèle. I. Linea para-
lella. A. Parallel line.
33648LEXICON
Parall. X. 15. i. a. tabulae. An
der Katapulta, die horizontalen Bretter,
welche ſich zu oberſt und zu unterſt der
Kapitäle befinden.
Paralyſis. VIII. 3. Der Schlag, läh-
mende Gicht. G. Paralyſie. I. Paraliſi. A.
Palſy.
Parameſe. V. 4. Ton zunächſt dem
mittleren.
Paranete. V. 4. Ton zunächſt dem
letzten.
Parapegmata. IX. 4. (VII.) Aſtrono-
miſche Tafeln, worauf der Geſtirne Auf-
und Niedergang, imgleichen die Witterung
für eine beſtimmte Reihe von Jahren be-
merkt war. Ueberhaupt hieſs parapegma
eine kupferne Tafel, welche zu allerley Be-
kanntmachungen öffentlich a geſchlagen
wurde. G. Tables d’airain ſur lesquelles
étoit gravée la ſigure du ciel, le lever et le
coucher des étoiles et les saisons de l´an-
née. I. Tavole di rame con repreſentazio-
ne aſtronomiche. A. Braſs tables contai-
ning aſtronomical repreſentations.
Paraſtatae. V. 1. Pilaſter, d. i. vier-
eckige Stützen, Pſeiler, welche von den
gemeinen Pſeilern darin verſchieden ſind,
daſs ſie, nach Beſchaffenheit der Ordnung,
wozu ſie gehören, dieſelben Verhältniſſe
und Verzierungen bekommen, welche die
Säulen haben; nur werden ſie nicht ein-
gezogen oder verjüngt wie die Säulen.
Sehr ſelten werden ſie freyſtehend ange-
troffen. G. Pilaſtre. I. Pilaſtro. A. Pilaſter.
X. 15. Die aufrecht ſtehenden Hölzer in
dem Kapitäle der Katapulten und Baliſten.
Paraſtatica. IX. 6. (IX.) idem.
Parergon. IX. 6. (IX.) Nebenzierrath.
Operis appendix, vel ornatus.
Parhypate. V. 4. Ton zunächſt dem
Oberſten.
Parietes communes. I 1. II. 8. VI. 9.
Gemeinſchaſtliche Wände, d. i. äuſsere
Wände eines Gebäudes. Siehe communis.
— medii. V. 2. die inneren Wände,
d. i. die Wände innerhalb des Gebäudes.
G. Murs en dedans. A. The inner part or
ſide of the wall.
Paſſus. X. 14. Schritt, wird zu fünf
Fuſs gerechnet. pedum millia quinque, i. e.
paſſus mille.
Paterſamilias. VI. Praef. 8. Bau-
herr, Hausherr. G. Celui qui fait bâtir;
bailleur. I. Chi da in aſſitto. A. Employer.
Pavimentum. VII. 1. 4. Künſtlich-
ausgelegter Fuſsboden. G. Pavé I. Pavi-
mento. A. Pavement.
Pectinatim. I. 5. Kammförmig. G.
à la maniere des dents d’un peigne. I. A
guiſa di pettine. A. Like the teeth of a
comb.
Pelecinon. IX. 6. (IX.) Art von Son-
nenuhr in Geſtalt eines zweyſchneidigen
Beils.
Pendens coaxatio. VII. 1. Hänge-
werk. G. Plancher suspendu. I. Palco ſo-
ſpeſo. A. Suſpended ſloor.
Penſio. X. 8. Gewicht, Laſt. G. Poids.
I. Peſo. A. Weight.
Pentadoron. II. 3. Ein Ziegel, der
fünf Querhände ins Geviert hält. G. Bri-
que qui a cinq palmes en quarré. I. Matto-
ne di cinque palmi. A. Brick which has
on every ſide five palms.
Pentamoiron. III. 1. i. a. quintarium.
Fünfſechstel. {5/6}.
Pentaſpaſtos. X. 2. Pentaſpaſt, d. i.
Flaſchenzug von fünf Rollen oder
33749VITRUVIANUM. ben. Mechaniſches Werkzeng aus zwey
Kloben oder Fl ſchen zuſammengeſetzt,
deren unterſte zwey Rollen, die oberſte
aber ihrer drey enthält. G. Pentaspaste.
I. Pentaſpaſto. A. Pentaſpaſtos.
Penula. X. 12. Deckel des Windkessels.
G. Chappe. I Cappa. A. Cover.
Percolare. VIII. 2. Durchseihen. G.
Filtrer. I. Colare. A. to Filter.
Percolari. VIII. 1. Durchſintern,
durchſiekern. G. Dégoutter. I. Stillare, goc-
ciolare. A. Transcolate.
Periacti. V. 7. i. a. ſpatia ad orna-
tus Drehraum; Ort, wo die dreyeckigen
Drehmaſchinen auf der Bühne ſtanden;
Raum zu den Dekorationen. G. Places pour
les Décorations. I. Spazj deſtinati per le
decorazioni. A. Places allotted for the
ſcenery.
Peribolus. Der mit einer Ringmauer
umgebene Vorhof eines Tempels. conſep-
tum, atrium templi.
Periechuntes. V. 8. i. a. circumſo-
nantes loci.
Perimetros. V. 6. Peripherie, Cir-
cumſerenz, Umfang. G. Périphérie. I. Pe-
riferia. A. Periphery.
Peripteros. III. 1. (Ringsumherflü-
gel) Ein Tempel, rings umher mit einer
einfachen Säulenſtellung, in den Fronten
ſechs Säulen. G. Périptère. I. Perittera. A.
Peripteros. IV. 7. Runder Tempel, der
aus einer Zelle, nebſt Säulenſtellung um-
her, beſteht. G. Temple rond, dont la
cellule est entourée d’une colonnade. I.
Tempio rotondo con cella chiuſa da un
colonnato. A. Round temple with a co-
lumnade round the cell.
Periſtylium V. 11. VI. 3. (IV.) Ein
Periſtyl, d. i. ein gevierter oder ablanger
mit Säulen umgebener Platz. G. Péristyle.
I. Periſtilio, loggiato. A. Priſtyle, viz. an
open area ſurrounded by a columnade. VI.
10. — Rhodiacum, ein Rhodisches Peri-
ſtyl wo die gegen Mittag gekehrte Seite
höhere Säulen hat, als die drey übrigen
Seiten.
Peritretum. I. 2. X. 17. Loch in dem
Kapitäle der Baliſta. G. Trou de la Baliſte.
I. Buco della baliſta. A. Hole of the Baliſta.
Peritrochium X. 4. i. a. amphireu-
ſis Rad an der Welle.
Perlibratio aquarum. VIII. 6. i. a.
libratio. Das Wasserwägen, Nivelliren.
Perpendiculum. VIII. 6. Perpendi-
kel, beweglicher Faden oder Schnur mit
einem Gewichte. G Perpendicule. I. Per-
pendicolo. A. Perpendicle. ad perpendi-
culum II. 8. Perpendikulär, senkrecht.
Perpetuitas. II. 9. Eine Strecke
Landes.
Perones. V. 12. lies erones.
Pervolitantia mundi circater-
ram. IX. 4. (VII.) Umwälzung des Him-
mels um die Erde. G. Le cours des astres
autour de la terre. I. Giro del cielo intor-
no alla terra. A. Revolution of the hea-
vens around the earth.
Pes. III. 1. Fuſs, Maaſs von 16 Zoll,
oder 4 Querhänden. G. Pié. I. Piede. A.
Foot.
Phalanga X 8. Tragebaum, ſtarke
Stange, eine Laſt vermittelſt derſelben zu
tragen. G. Bâton. I. Stanga. A. Pole. Pha-
langarii. X. 8. Laſtträger. G. Portefaix.
I. Facchini. A. Porters.
Pharetra. IX. 6. (IX.) Eine Art von
Sonnenuhr in Geſtalt eines Köchers.
33850LEXICON
Phellos. IX. 6. (IX.) In einer Waſ-
ſeruhr der Gork, ein umgekehrter Nachen,
oder eine Pauke. G. Liège. I. Sovero. A.
Cork.
Philologae res. VI. Praef. Sachen
welche den Liebhaber der Wiſſenſchaften
intereſſiren. Wiſſenſchaſtliche Gegenſtän-
de. G. Choses qui appartiennent aux bel-
les lettres. I. Coſe apartenenti alle belle
lettere. A. Literary ſubjects.
Philotechnae res. VI. Praef.
Kunſtſachen.
Phthiſicus. II. 9. Schwindſüchtiger.
Phthongos. V. 4. i. a. ſonitus, ein
Ton. G. Son. I. Suono. A. Tune.
Phyſiologia. I. 1. Die Naturlehre.
Phyſik. G. Physique. I. Fiſica. A. Natural
Philoſophy.
Picare. VII. 4. Auspichen. X. 9. Thee-
ren. G. Poisser. I. Impeciare. A. to Pitch.
Pila. II 8. V. 1. 11. VI. 11. Pfeiler. G.
Pile. I. Pilaſtrini. A. Pillar. VII. 6. Mör-
ſer. G. Mortier. I. Mortajo. A. Mortar. V.
10. VII. 11. IX. 1. (IV.) Ball. Kugel. G. Bal-
le. I. Palla. A. Ball.
Pilatim. VI. 11. Von Pfeiler zu Pfei-
ler. aedificia quae pilatim aguntur etc.
Bogenſtellungen. G. Arcades. I. Portico ad
archi. A. Arcades.
Pinacotheca. I. 2. VI. 5. Bilderſaal,
Bildergallerie. G. Cabinet de tableaux. I.
Galleria da quadri. A. Picture — room.
Pinax. X. 13. Pfeifenſtock einer Waſ-
ſerorgel. G. Table. I. Tavola. A. Table.
Pinnae. X. 10. Schaufeln an einem
Waſſerrade, d. i. Bretter, worauf das An-
ſchlagewaſſer fällt und das Rad in Bewe-
gung ſetzt. G. Ailerons. I. Palette. A. Lad-
les. X 13. Klaves, Taſten an der Orgel.
G. Touches. I. Taſti. A. Keys. X. 21. Zin-
nen. G. Créneaux. I. Merli. A. Battle-
ments.
Pinſare. VII. 3. Pinſere. VII. 1.
Stoſsen, ſtampſen. G. Battre. I. Battere.
A. to Pound.
Pinſatio. VII. 1. Das Stoſsen.
Pinus. II. 9. Fichte. G. Pin. I. Pino.
A. Pine.
Piſcina. X. 22. Waſſerhälter. G. Vi-
vier. I. Piſcina. A. Fiſh — pond.
Piſtrinum. VI. 9. Mahl- und Back-
haus. G. Moulin. I. Mulino. A. Mill.
Pix. VIII. 3. Theer. G. Poix. I. Pece.
A. Pitch.
Planitia. VII. 3. IX. 5. (VIII.) Flä-
che, Ebene.
Plano pede. I. 5. VI. 11. VII. 1. X. 9.
Auf gleichem Boden, auf ebener Erde. G.
Sur le rez de chauſſée. I. Dal pian di terra.
A. Level with the ground. conclavia quae
plano pede fuerint. VII. 4. Zimmer im
Untergeſchoſſe. G. Apartemens à rez de
chaussée. I. Stanze a pian terreno. A. A-
partmens on the ground ſtory. X. 19. De
plain pié. I. In piano. A. Level.
Planus. glatt, flach. G. Uni. I. Li-
ſcio. A. Plain.
Plaſtica. I. 1. Bildnerkunſt.
Plaſtes. I. 1. Bildner. G. Sculpteur.
I. Scultore. A. Statuary.
Platanones. V. 11. Platanenwäld-
chen, Luſtgebüſch. G. Bois de platanes. I.
Boschetto di platani. A. Grove of platanes.
Platea. I. 6. Straſse. G. Grande rue.
I. Strada. A. Street.
Pleuritides. X. 13. Die Regiſter in
einer Orgel. G. Régîtres. I. Regiſtro d’or-
gano. A. Regiſter.
33951VITRUVIANUM.
Pleuritis. I. 6. Seitenſtechen. G. Pleu-
résie. I. Pleurisia. A. Pleuriſy.
Plinthigonatus. X. 17. Gebogener
Plinthenvorſprung. Alii legunt Plenthi-
gomatos, pterigomatos.
Plinthis. Plinthus. II. 8. i. a. la-
ter, ein Ziegel III. 2. 3. u. s. w. Plinthe,
Tafel, d. i. das unterſte viereckige Glied
am Säulenfuſse, welches einem Ziegel
gleicht. G. Plinthe. I. Plinto. A. Plinth.
IV. 3. Der Doriſche Abacus, oder Platte.
IX. 6. (IX.) Art Sonnenuhr.
Ploſtrum. X. 8. ein Wagen, Karren.
G. Charrette. I. Carro. A. Cart.
Plumarius. VI. 7. Ein Sticker, ver-
muthlich weil die Stickerey anſangs haupt-
ſächlich die Pflaumfedern nachahmte. G.
Brodeur. I. Ricamatore. A. Embroiderer.
So heiſsen Plumae auch: 1) goldene oder
purpurne, federförmige Figuren, womit
man die Gewänder zierte. 2) Eiſerne,
federförmige Bleche, woraus, gleichwie
aus ſchuppenförmigen Blechen, die ſqua-
mae hieſsen, Panzer verfertiget wur-
den. 3) Luſtſtücke im Garten. Plumario-
rum textrina. VI. 7. Stickerwerkſtatt. G.
Atelier de brodeur. I. Stanza di ricama-
tore. A. Embroidering room.
Plumbarii artifices. VIII. 7. Bley-
arbeiter. G. Plombiers. I. Artefici dipiom-
bo. A. Workers of lead.
Plumbo vincire. II. Löthen. G.
Joindre avec du plomb. I. Impiobare. A.
To fixe with lead.
Pluteus. Pluteum. IV. 4. V. 1. 7. 10.
Geländer, Bruſtlehne, Balüſtrade. G. Ba-
lustrade. I. Parapetto, balauſtrata. A. Ba-
luſtrade. X. 21. Bruſtwehr. G. Parapet I.
Parapetto. A. Parapet. X. 21. Schirm-
dach. G. Guérite. I. Vedetta. A. Shel-
ter.
Pneumticae res. IX. 6. (IX.) i. a.
ſpiritusnaturales. Luſtförmige Stoffe, Gaz.
Pneumaticon. X. 1. i. a. ſpiritale.
Luftmaſchine. G. Pneumatique. I. Spiri-
tale. A. Spiritale, in which the preſſure
of the air gives the impulſe.
Pnigeus. X. 13. Dämpfer, ein Werk-
zeug in der Waſſerorgel, gleich einem
umgekehrten Trichter. i. a. inſundibulum
inverſum.
Podium. III. 3. Unterſatz, fortlaufen-
des Poſtament. G. Socle, Piédestail. I Pie-
diſtallo. Baſamento. Zoccolo. A. Socle.
V. 7 VII. 4. Zocke, Sokel. zocco. ſocle.
Poli. IX. 1. (IV.) i. a. orbiculi. die Po-
larkreiſe. „Circulos quoque ait (i. e. M.
Varro) in coelo circum longitudinem axis
ſeptem eſſe; e quìs duos minimos, qui
axem extremum tangunt, πόλους appella-
ri dicit; ſed eos in ſphaera, quae κζικώτη
vocatur, propter brevitatem non ineſſe. „
Siehe Noctes Attic. A. Gellii III. 10. Auch
ſiehe Martini von den Sonnenuhren der
Alten, Seite 20. 21. — Polus. IX. 3. (VI.)
der Polarſtern.
Polire. VII. 3. Poliren. Schleiſen. G.
Polir. I. Pulire. A. to Poliſh.
Politiones. VII. 2. die Politur. G. Po-
lissure. I. Liscio. A Smoothneſs. VII. 4. 7.
politiones i. a. tectoria. die Bekleidung.
VII. 7. 9. politio, Putzanſtrich.
Politura. VII. 1. Polierung.
Politus. II. 8. glatt gehauen. G. Poli.
I. Pulito. A Poliſhed.
Polygonia turris. I. 5. Vieleckiger
Thurm. G. Tour polygone. I. Torre poli-
gona. A. Polygonal tower.
34052LEXICON
Polyſpaſtos. X. 5. 16. Polyſpaſt, He-
bemaſchine mit vielen Rollen. G. Poly-
spaste, c´est à dire, moufle à poultes mul-
tipliées. I. Poliſpaſto. A. Polyſpaſtos.
Populus alba. II. 9. Weiſse Pappel.
— nigra. Schwarze. G. Peuplier. I. Piop-
po. A. Poplar.
Porrectum. X. 8. Gerade Linie. G.
Ligne droite. I. Linea diritta. A. Rectili-
nearity.
Porticus. I. 1. V. 9. 11. VI. 10. Portik,
Säulengang, Säulenlaube, Säulenstellung,
Halle. G. Portique. I. Portico. A. Piazza,
portico.
Portus. II. 8. V. 12. Hafen. G. Port.
I. Porto. A. Haven.
Postes. VI. 11. Pfoſten. G. Poteaux.
I. Puntelli. A. Poſts.
Poſticum. III. 1. Hinterthür. G. Porte
de derriere. I. Porta di dietra A. Back-
door. III. 1. Hinterſronte, Hintertheil,
Hinterhalle eines Tempels. G. Face de der-
riere. I. Fronteſpicio dalla parte di dietro.
A. Back — front.
Poteſtas. II. 6. VII. 3. Maſſe. G. Masse.
Substance. I. Potenza. A Maſs. VIII. Praef.
Einwirkung. G. Vertu. I. Ajuto. A. Aid.
Praecinctiones. V. 3. i. a. diazoma.
Abſätze der Sitzerhöhung in den Theatern.
G. Palliers de repos. I. Precinzione, ripia-
no. A. Landing — places between the ran-
ges of ſeats.
Praecluſiones aquarum. IX. 6.
(IX.) Waſſerſtopfer in den Waſſeruhren.
I. Serragli dell’ acqua. A. The ſtoppers of
the water.
Praefurnium. V. 10. VII. 10. Ofen-
loch. G. Bouche du fourneau I. Bocca di
fornace. A. Mouth of the furnace.
Praeſeminatio. II. 9. Leibesſrucht.
G. Fétus. 1. Feto. A. Foetus.
Prelum. VI. 9. Preſsbaum. G. Vis. I.
Vite. A. Screw. X. 1. 8. Preſſe. G. Pres-
soir. I. Strettojo. A. Preſs.
Preſſio. X. 8 i. a. Hypomochlion. Un-
terlage eines Hebels. G. Appui. I. Puntel-
lo. A. Fulcrum. X. 8. Druck.
Principiarerum. I. 4. II. 2. Ele-
mente Urstoffe. Uranfänge, Grundſtoff,
erste Beſtandtheile der Dinge. G. Princi-
pes. I Elementi. A. Elements — aedium.
III. 1. i. a. genera aedium. IV. Praef.
Probationes aquarum. VIII. 5.
Bewährung des Waſſers, Probe des Waſ-
ſers. G. Epreuve —. I. Pruova —. A.
Proof of water.
Proclinatio. V. 12. Abhang, Bö-
ſchung, Abdachung. G. Pente. I. Inclina-
zione. A. Declivity.
Projectura. II. 8. III. 2. 3. IV. 6. Aus-
ladung, Auslauf, i. a ecphora. G. Saillie.
I. Sporti. A. Projectures. X. 21. i. a. ex-
oſtra Schiebebrücke.
Prolixus II. 9. Langfädenig. G. à fil
long. I. Proliſſo. A. Prolix.
Prominens. VII. Praef. Herausſprin-
gend. G. Avançant. I. Avvicinandoſi. A.
Projecting.
Prominentes expreſſiones. VII.
4. Erhabene Rahmen, Leiſten. G. Cadre à
rebords. I. Quadro rilevato. A. Prominent
diviſions.
Pronaos. IV. 7 V. 1. Vorhalle des Tem-
pels. G. Porche. I. Antitempio. A. Veſti-
bule of a temple, the Pronaos. III. 1. V. 1.
Vorderfronte.
Propnigeum. V. 11.
34153VITRUVIANUM. Heizgemach. G. L'avant-ſourneau. I.
Propnigeo. A. Propnigeum.
Proportio. I. 1. das gute Verhältniſs.
G. Proportion. I. Proporzione. A. Propor-
tion.
Proprietas luminis ad lumen.
IX. 1. (IV.) Neigung, Sympathie des Lichts
zum Lichte. G. Sympathie de la lumière
à la lumière. I. Simpatia de lume a lume.
A. Sympathy of light to light.
Propria loca. VI 8. Orte, Theile des
Hauſes, die bloſs für des Hausherrn eigene
Perſon beſtimmt ſind. G. Appartemens
particuliers I Luoghi particolari. A. Places
appropriated to the maſter of the Houſe.
Proſcenium. V. 6 Vorſcenen, Büh-
ne; Ort wo die Acteurs ſpielten. G. Lieu,
où les comédiens jouoient, le devant de
la scène. I Proſcenio, cio è, palco ſopra
del quale uſcivano a repreſentare gli attori.
A. The ſtage, ſpace before the ſcena.
Proslambanomenos. V. 4. In der
Muſik der Ton A.
Proſorthas. IX. 5. (VIII.) senk- und
winkelrecht.
Prospanclima. IX. 6. (IX.) Sonnen-
uhr für alle Polhöhen.
Proſtahiſtorumena. IX. 6. (IX)
Sonnenuhr des Parmenion, für die Pol-
höhe berühmter Orte.
Proſtas. ſ. Paraſtas VI. 10. Eigent-
lich ſo viel als antae; aber hier, Flur mit
Eckwandpfeilern. G. Pièce entre deux
Antes dans le périſtyle. I. Proſtade. A. Pla-
ce between two antae in the Periſtyle.
Proſtylos. III. 1. Tempel, gleich dem
in antis, nur noch mit einer davor ſtehen-
den Reihe Säulen verſehen. G. Prostyle.
I. Proſtilo. A. Proſtylos.
Prothyra. VI. 10. i. a. Diathyra.
Schranken, Befriedigung vor der Thür.
Die Griechen aber verſtehen ein veſtibu-
lum der Römer darunter. G. Barrières,
avantportes. I. Cancello, riparo avanti
una porta, antiporta. A. Barriers.
Prothyrides. IV. 6. i. a. ancones.
Kragſteine Conſolen, Seitenrollen. G. Con-
soles. I. Cartelle, menſole. A. Truſſes, or
Conſoles.
Provindemia major. IX 3. (VI.)
Vindemiatrix, Protrygetes, Stern über der
rechten Schulter der Jungfrau.
Pſeudiſodomos. II 8. Das unglei-
che Mauerwerk, d. i. worin die Lagen un-
gleich hoch gemacht werden. G. Maçon-
nerie à assises inégales. I Fabbrica Pſeu-
doiſodoma. A. Wall in which the courſes
are of an unequal thickneſs.
Pſeudodipteros. III. 1. Falſch dop-
pelflüglig; d. i ein Tempel, der gleich dem
Dipteros eingerichtet iſt, mit Weglaſſung
der zweyten, zunächſt den Tempelmauern
ſtehenden Säulenreihe. G. Pseudodiptère,
ſaux Diptère. I. Pſeudodittero. A Pſeudo-
dipteros.
Pſeudoperipteros. IV. 7. ein ſal-
ſcher Peripteros, d. i. ein Tempel, der
gleich dem Peripteros eingerichtet iſt,
nur daſs die Zellenmauern bis an die Zwi-
ſchenweiten des Säulenganges (pteroma)
hinan gerückt ſind, und alſo die Zelle
um ſo viel erweitert worden iſt als die
Mauern hinaus gerückt worden ſind. G.
Psendopériptère, ſaux Périptère. I. Pſeu-
doperi@tero. A. Pſeudoperipteros.
Pſeudourbana aedificia VI. 8.
Städtiſche Landhäuſer. G. Maison de
34254LEXICON pagne élégante. I. Villa. A. Elegant coun-
tryhouſe, or part of the villa where the
maſter and his family dwell.
Pteroma. III. 2. IV. 4. 7. i. a. colum-
narum circum aedem diſpoſitio. Säulen-
ſtellung rings um die Zelle her. G. Colon-
nade autour du temple. I. Il circuito di
porticato. Colonnato attorno il tempio.
A. Colonade round the temple.
Pterigoma. X. 17. lies plinthigonatus.
Publicani. VI. 8. Staatspächter. G.
Partisans. I. Gabellieri. A. Public farmer.
Pullus. VIII. 3. Braun. G. Brun. I.
Bruno. A. Brown.
Pulpitum. V. 6. Zocke der Vorſcene,
der Bühne. Ich würde es durch die vor-
dere W and des Proſceniums, über-
ſetzen, wenn es, nach dem Pollux, nicht
auch noch eine Unterbühne (hypoſce-
nium) gegeben hätte, welche unter der
Zocke der Bühne lag, und nach den
Zuſchauern zu mit Säulen und Statüen
geschmückt war. G. Pupitre, socle du Pro-
scenium. I. Zocco, baſamento del proſce-
nio. A. Socle of the proſcenium.
Pulvinatum capitulum. I. 2. III. 3.
IV. 1. Polſterkapitäl; das antike loniſche
Kapitäl, welches aus zwey parallelen Küs-
ſen oder Rollen beſteht, die in der Mitte
mit einem breiten Bande enger zuſammen
gebunden, und vorn mit Schnecken oder
Voluten geziert ſind. G. Chapiteau à bal-
luſtre ou en forme d'oreiller. I. Capitello
a piumaccio. A. Capital in the form of
bolſter or cuſhion.
Pulvinus. V. 10. Sitz im Bade. G.
Coussin. I. Cuſcino. A. Seat at the bot-
tom of the bath. V. 12. Grundmauer.
G. Massif. I. Letto. A. Buttreſs.
Pulvis Puteolanus. II. 6. Puzzo-
lanerde. G. Pozzolane. I. Pozzolana. A.
Pozzolana ſand.
Pumex (Pompejanus) II. 6. Bims-
ſtein. i. a. ſpongia. G. Ponces Pompeïanes.
I. Pomice Pompejana. A. Pompejanian
pumice.
Puncta. Frontinus XXV. 115. moduli
exiles. Dünne Röhren.
Purus. IV. 3. VII. 3. Leer, ſchlicht, un-
geſchmückt, glatt. G. Uni. I. Liſcio. A.
Plain.
Puſtulas emittere. VII. 2. Blasen
treiben. G. Faire des pustules. I. Gettar
fuori delle bullette. A. to emit puſtules.
Puteus. VII. 7. Wetterſchacht, Luft-
loch einer durch einen Berg gehenden
Waſſerleitung; weil es sich wie ein Brun-
nen von der Oberfläche des Berges in die
Tiefe hinab ſenkt. Denn Plin. XXXI. 31.
heiſst es lumen. d. i. Tageſchacht. G. Puits.
I. Pozzo. A. Air - hole.
Puteum fodere, deprimere. VIII.
1. einen Brunnen graben, abſenken. G.
Creuſer un puits. I. Profondare un pozzo.
A. To ſink a well.
Pycnoſtylos. III. 2. Engſäulig, dicht-
ſäulig. G. Pycnostyle. à colonnes serrées.
I. Di colonne ſpeſſe. A. With columns
very cloſe.
Pyra. II. 9. Scheiterhauſen. G. Bûcher.
I. Rogo, pira. A. Pyre.
Quadrae. III. 3. Grundſtein, das unter-
ſte vierkantige Stück eines Säulenſtuhls,
das Unterſtück, die Platte. G. Socle. I. Zoc-
colo. A. Plinth. III. 3. Riem, Riemlein,
Plättlein, iſt an Säulenordnungen das klein-
ste unter geraden perpendikulären
34355VITRUVIANUM. dern, und dient vornehmlich zwey gerun-
dete Glieder, auch wohl groſse gerade von
runden Gliedern zu unterscheiden. G.
Quarrés. I. Liſtelli. A. Squares.
Quadragenaria fiſtula. VIII. 7.
Vierzigzöllige Röhre.
Quadrans. III. 1. Ein Viertel.
Quadratio, quadrata deſcrip-
@io. IV. 3. i. a. quadratum.
Quadratum ſaxum. IV. 4. II. 7. 8.
Quaderſteine, Werkſtücke. G. Pierre de
taille. I. Pietra lavorata. A. Free-ſtone.
Quadratum. VII. 1. Viereck. IX.
Praef. (I) Quadrat, gleichſeitiges Viereck.
Quadrifluviis diſparatus. II. 9.
in vier Klüfte getheilt. G. Fendu en quatre
pièces. I. Spaccato in quattro. A. Hewn
into four quarters.
Quadrifore oſtium. IV. 6. Kreuz-
weisgebrochene Thür. G. Porte coupée en
quatre. I. Porta a quattropezzi. A. Door
quadrifor.
Que, i. a. ſive e. g. V. 8. per centrum-
que. V. 10. Laconicum ſudationesque. VI.
Praef. ſine literatura encyclioque doctri-
narum omnium. VI. II. Hypogea concame-
rationesque. VIII. 6. in medio inſlationem
@urvatur amque. IX. 4. (VII.) qui ad ex-
tremas Aegypti regiones, proximasque
ultimis ſinibus terrae terminationes fue-
runt. IX. 4. (VII.) non occidunt neque ſub
terram ſubeunt. IX. 5. (VIII.) ſol aequi-
noctiali tempore ariete libraque verſando.
IX. 6 (IX.) ſpiritus naturales pneumati-
casque res invenit.
Quercus. II. 9. die gemeine Eiche. G.
Chêne. I. Quercia. A. Oak.
Quinaria ſiſtula. VIII. 7. fünſzöl-
lige Röhre im Umfange.
Quinquagenaria fiſtula. VIII. 7.
funfzigzöllige Röhre.
Quintarium. III. 1. i. a pentamoiron.
Fünſſechſtel. {5/6}. quintarium alterum. 1 {5/6}.
i. a. epipentamoeros.
Quinumdenum. VIII. 7. funfzehn-
zöllige Röhre.
Quot menſibus. IX. 1. (IV.) X. 7.
pro ſingulis menſibus. Alle Monate.
Radius. VII. Praef. Die Entfernung
eines Gegenſtandes von dem gegebenen
Geſichtspunkt. G. Point de distance. I.
Punto di diſtanza. A. Point of diſtance.
X. Speiche am Rade. G. Rais d'une roue.
I. Razzo di rota. A. Spoke of a wheel. rota
radiata ein Rad mit Speichen. IX. Zei-
ger an der Uhr. i. a. gnomon.
Raritas. VIII. 2. 3. Poroſität des Waſ-
ſers. G. Subtilité. I. Poroſità. A. Poroſity.
Ratio. IV. 3. 6. 7. u. ſ. w. Verhältniſs.
IV. 2. i. a. genus.
Ratio coeli. I. 1. Die Kenntniſs des
Himmelslaufs, Himmelskunde.
Ratiocinatio. I. 1. Theorie. G. Théo-
rie. I. Teorica. A. Theory.
Ratis. II. 9. ein Floſs. G. Radeau. I.
Zatta. A. Raft.
Receptaculum. VIII. 7. Röhrkaſten.
Reſervoir. G. Reservoir. I. Immiſſario. A.
Receptacle.
Receſſus parietis. IV. 7. Aeuſserer
Umfang einer Mauer. G. Circonférence
extérieure du mur. I. Riceſſo. A. Receſs
of the wall.
Rechamus. X. 2. Kloben, Flaſche, d. i.
Gehäuſe, welches mehrere um ihre Axe
bewegliche Rollen enthält. G. Moufle. I.
34456LEXICON Carrucuola, taglia. A. Block, ſheaf, caſe
containing a ſet of pulleys.
Recognitio. I. Praef. Gnadengehalt.
Penſion. Gleichſam Dank, Erkenntlich-
keit für nicht erhaltene Dienſte. G. Pen-
sion. I. Penſione. A. Penſion.
Redemptor. VII. 5. Unternehmer,
Entrepreneur, der einen Bau u. ſ. w. zu
@erfertigen dingt, oder für ein gewiſſes
Geld zu lieſern verſpricht, und nach deſ-
ſen Leiſtung das Bedungene erhält. i. a.
conductor.
Redundans. I. 6. V. 3. Zurückwo-
gend, gleich Wellen, die vom Ufer zu-
rückgetrieben werden. G. Redondant. I.
Ridondante. A. Redundant.
Refectio. VI. 3. Reparatur, Ausbeſſe-
rung. G. Réparation. I. Riparazione. A.
Reparation.
Refrigeratio. VIII. 2. Abkühlung.
Starke Kälte. G. Refroidissement. I. Raf-
ſreddamento. A. Refrigération.
Regiones ventorum. I. 6. Wind-
ſtriche, Richtung der Winde. G. Régions.
I. Regione. A. Regions.
Regreſſus retrorſum facere.
IX. 1. (IV.) Rückläuſig ſeyn; wird in der
Sternkunde von einem Planeten geſagt,
wenn deſſen Bewegung der Ordnung der
himmliſchen Zeichen in der Ekliptik ent-
gegen gerichtet ſcheint. G. Rétrograder.
I. Formar retrogradazioni. A. to be retro-
grade.
Regula. IV. 3. Riemlein. G. Tringle,
règle. I. Regolano. A. Filler. IV. 3. i. a.
femur. Steg, Schenkel des Triglyphs. VII.
3. u. ſ. w. G. Règle. I. Regolo. A. Ru-
ler. Lineal, Richtſcheit. X. 12. Kolben-
ſtange.
Relinquitur. VIII. 2. Es ſolgt. G. II
s'en suit. I. Ne ſiegue. A. It argues.
Remittere colorem. VII. 3. Die
Farbe fahren laſſen. G. Décharger. I. Smon-
tare. A. to loſe colour.
Replum. IV. 6. Rahmen, Einfaſſung
der Füllung eines Thürflügels. X. 17. Rah-
men überhaupt. G. Chassis. I. Telajo. A.
Raiſing, riſing part of the pannels.
Repraeſentare. VII. 5. Liefern. G.
Fournir. I. Fornire. A. to Deliver.
Repugnatoriae res. X. 22. Verthei-
digungsmaſchinen. G. Moyens pour se dé-
fendre. I. Diſeſe. A. Things relative to de-
fenſe.
Reſina. II. 9. VII. 10. Harz. G. Reſine.
I. Reſina. A. Reſin.
Reſonantia. V. 3. Das Zuruckprallen
des Schalles. G. Resonnement. I. Rimbom-
bo. A. Riſonance.
Reſonantes loci. V. 8. Widerſchal-
lende Orte. G. Lieux resonnans. I. Luoghi
reſonanti. A. Reſonant places.
Reſpondere contra quid. III. 3.
IV. 7. auf etwas treffen. G. Répondre. I.
Corriſpondere. A. to Anſwer.
Reſponſus comm@nſuum. III. 1.
Uebereinſtimmung des Verhältniſſes. i. a.
Commodulatio.
Reſticula. X. 4. kleiner Strick.
Reticulatum opus. II. 8. Netzför-
miges Mauerwerk. G. Maillée, mur maillé.
I. Fabbrica reticulata. A. Reticulated kind
of walls.
Retinaculum. X. 3. Haltſeil. G.
Echarpe. I. Vente. A. Ropes to ſuſtain
the machine erect.
Retractio graduum. III. 5. Breite
oder Tiefe der Stuſen. G. Largeur de
34557VITRUVIANUM. marche. I. Piano de' gradi. A. Breadth of
the ſteps.
Rheda. X. 1. Offener Wagen. G. Carosse.
I. Cocchio. A. Sort of vehicles, or chariots.
Rhythmus venarum. I. 1. G. Pro-
portion du mouvement des artères. I. Teo-
rica delle battute delle vene. A. Pulſation
of the veins.
Rigidus. II. 9. 10. Straff, ſteif. G. Roi-
de. I. Rigido. A. Stiff.
Rigor. II. 9. 10. Straffheit, Steife.
Rima. II. 8. Riſs, Spalt. rimas facere.
Riſſe bekommen. G. Crevasse. I. Crepatu-
ra. A. Rent.
Rivus. VIII. 7. Das Gerinne. G. Ruis-
seau. I. Rivo. A. Sink channel.
Robur. II. 9. VII. 3. Steineiche. G.
Chêne. I. Quercia. A. Oak.
Robuſteus. V. 12. Eichen, Steinei-
chen.
Rota. V. 12. Tretrad. — X. 4. Rad an
der Welle, i. a. tympanum.
Rotundatio, rotunditas. I. 6. X.
8. Zirkel. rotundationis linea. Zirkellinie.
G. Ligne circulaire. I. Il circolare. A. Cir-
cularity.
Rubiae radix. VII. 14. Krappwur-
zel. G. Garence. I. Radice di robbia. A.
Root of madder.
Rubrica. VII. 7. Röthel, rothe Erde.
G. Rubrique. I. Terra roſſa. A. Red earth.
Rudens. X 3. ein Tau. G. Cable. I.
Canapo. A. Cable, rope.
Ruderare. VII. 1. Ein Aeſtrich ver-
fertigen, gieſsen, d. i. einen Fuſsboden
mit einem Gemengſel von grobgeſtoſsenen
Brandſteinen und Kalk überziehen. G. Fai-
re la ruderation. I. Far lo ſmalto. A. to lay
a p@vement.
Ruderatio. VII. 1. Verſertigung des
Aeſtrichs. G. Ruderation. I. Il far lo ſmal-
to. A. The laying a pavement of plaiſter.
V. 12. Die Aeſtrichmaſſe. G. Mortier fait
de chaux et de cailloux. I. Calcinaccio. A.
Rubble.
Rudus. VII. 1. Aeſtrichmaſſe. G. Rudus.
I. Calcinaccio. A. Rubble. — redivivum.
VII. 1. Schon einmal gebrauchte Aeſtrich-
maſſe. G. Cailloux de vieilles démolitions.
I. Smalto rifatto. A. Rubble from mate-
rials which have been uſed in a former
building. — inducere. VII. 1. ausbreiten.
Rutrum. VII. 3. Mörtelkelle, Mauer-
kelle. G. Petite truelle. I. Pala. A. Toot.
Sabulo maſculus. II. 3. VIII. 1. Männ-
licher Sand, d. i. grober mit Thon ver-
miſchter Sand, der ſich durch Reiben nicht
kleiner machen läſst. G. Sablon mâle. I.
Sabbione maſchio. A. Maſculine kind of
ſand. — ſolutus. VIII. 1. Staubſand. G. Sa-
ble mouvant. I. Sabbione ſciolto. A. Looſe
ſand.
Saburra. VIII. 7. Ballaſt, Laſtſand. G.
Saburre. Lest. I. Savorra. A. Ballaſt.
Saburralis. IX. 6. (IX.) aus Laſtſand
beſtehend.
Sacoma. IX. Praef. (III.) 6. (IX.) Ge-
gengewicht. G. Contrepoids. I. Contrape-
ſo. A. Counter - balance. ad ſacoma ap-
pendere quid cui, jemand etwas zuwägen.
Saliens. VIII. 7. IX. 6. (IX.) Spring-
brunnen. G. Fontaine jaillissante. I. Fon-
tana. A. Fountain.
Salix erratica. VIII. 1. Wilde Wei-
de, Weide die von ſelbſt wächſt. G. Saule
ſauvage. I. Salice erratica. A. Wild wil-
low.
34658LEXICON
Salſugo. II. 4. VII. 13. Salzwaſſer. G.
Salure. I. Salſedine. A. Saltneſs
Sambuca. VI. 1. Dreyeckiges Muſikali-
ſches Inſtrument. G. Instrument de musi-
que triangulaire. X 22. Schiffsſturmleiter,
oben eng und unten weit. Beim Vegetius
IV. 21. Zug- oder Fallbrücke. Pont levis.
Sandaraca. VII. 7. VIII. 3. Sanda-
rach, rothes Operment, rother Arſenik.
G. Sandaraque. I. Orpimento roſſo. A. San-
dara. VII. 12. — (factitia) künſtlicher
Sandarach; Mennig. G. Céruſe brulée.
I. Biacca cotta. A. Burnt ceruſe.
Sanguinis ejectio. I. 6. Blutſpeien.
G. Crachement de ſang. I. Sputo di ſangue.
A. Emiſſion of blood.
Sappinus. I. 2. II. 9. Stamm der Tan-
ne, ungefähr 20 Fuſs hoch von der Erde,
ſo weit er ohne Knorren iſt. G. Partie in-
férieure du ſapin. I. Parte inferiore dell'
abete. A. The bottom part of the fir.
Sarmenta. VII. 10. Reisholz. G. Sar-
ment. I Sermento. A. Twigs.
Sarracum. X. 1. Karren, Fuhrwerk,
welches von Einem oder mehreren Pfer-
den gezogen wird. G. Charrette. I. Car-
retta. A. Cart.
Scaeva portarum itinera. I. 5.
Wege, die nicht gerade zu, ſondern von
der linken Seite her nach den Thoren füh-
ren. G. Chemins tournans à la gauche de
la porte. I. Strade torte a ſiniſtra della por-
ta. A. Roads turning to the lift of the gates.
Scalae. V. 6. IX. Praef. (II. III.) Trep-
pe. G. Escalier. I. Scale. A Staircaſes.
Scalaria. V. 6. Treppen.
Scalmi. X. 8. Rudernägel; Hölzer, wor-
in die Ruder gehen. G. Chevilles où l'on
attache les rames. I. Scalmi. A. Oar pins.
Scalpturae. II. 9. III. 3. Schmitzwerk.
G. Sculpture. I. Sculture. A. Sonlpture.
Scalptura ſima. IV. 6. Flaches Schnitz-
werk. G. Sculpture peu relevée. I. Rilievo
ſtiacciato. A. Baſſo rilievo.
Scamilli impares. III. 3. V. 9. Un-
gleiche Bänkchen, Erhöhungen, Anſätze.
G. Scamilles inégales. I. Gradi ineguali. A.
Small riſings or adjections.
Scandulae. II. 1. Schindeln. G. Bar-
deaux. I. Aſſicelle. A. Shingles.
Scanſio. VI. 1. Das Steigen der Töne.
G. Echelle. I. Scala de’ tuoni. A. Scale.
Scanſorium. X. 1. Steige, Leiter. i. a.
acrobaticon. G. Machine pour monter. I.
Salitoja.
Scaphe. IX. 6. (IX.) Nachen, Art einer
rund ausgehöhlten Sonnenuhr, die auch
Hemiſphäre genannt wird. G. Navire. I.
Scaſa. A. Sculler.
Scaphium. VIII. 1. ein Geſchirr. G.
Vase. I. Scodella. A. Baſon.
Scapulae machinae tractoriae.
X. 3. Die Arme eines Hebezeugs, die bei-
den Nebenſtützen deſſelben, welche den
Hauptſtänder in ſeiner gehörigen Stellung
halten, wenn eine Laſt in die Höhe gewun-
den werden ſoll. G. Le haut de la m chi-
ne I. La ſchiena de@la machina. A. The
ſhoulders of the machine.
Scapus. III. 2. i. a. truncus. Schaft,
Stamm der Säule. G. Fût, tronc. I. Fusto.
A. Shaft of the c@lumn. IV. 6. ſcapi ſe-
cunduni antepagmentum. Seitenſchwinge.
ſcapi cardinales. die Zapfenſchenkel einer
Thür. G. Montants où sont les gonds. I.
Impoſte. A. Hinge ſtiles. IX Praef. (II)
X. 17. Treppenwangen. G. Limon de l'é-
chiffre. I. Fuſto della ſcala. A. Shaſts of
34759VITRUVIANUM. ſtairs. X. 8. ſcapus. Wagebalken. G. Fléau.
I. Stanga. A. Shaſt. Beam.
Scena. V. 6. Hintere Wand der Büh-
ne, die eigentich so genannte Scena.
V. 6. 7. 8. Die Bühne überhaupt, Schau-
bühne, Ort auf welchem Schauſpiele vor-
gestellt werden. G. Théatre. I. Teatro. A.
Stage.
Scenographia. I. 2. Anſicht. Pro-
ſpekt: Riſs in welchem ein Gebäude durch
maleriſche Kunſt ſo vorgeſtellt wird, wie
es ſich dem Auge in einer gewiſſen Ent-
fernung wirklich darſtellet. G. Scénogra-
phie, représentation d’un édiſice en per-
spective. I. Proſpettiva. A. Perſpective ap-
pearance.
Schema. I. 6. VI. Praef. i. a. forma.
Figur, Zeichnung, Abbildung, Riſs. G. Fi-
gure. I. Figura. A. Figure. VIII. 6. Die
Geſtalt.
Schidiae. II. 1. VII. 10. Späne, Abgän-
ge vom Holze. G. Echalas. I. Schegge. A.
Chips.
Schola. V. 10. Der Raum im Bade-
zimmer, welcher die Badewanne umgab;
Gang um das Becken, wo man ſich auf-
hielt, ehe man in das Bad ſtieg, oder wo
die Perſonen ſtanden, welche die Baden-
den bedienten. G. Reposoir. I. Scola. A.
Walk around the baſon.
Sciather. I. 6. Schattenſpürer, Zei-
ger, Weiſer, i. e. gnomon.
Sciographia. I. 2. lies ſcenographia.
Scobs. VII. 11. Feilſpäne.
Scobs citreus. VIII. 3. Geriebene
Zitronenſchaale. G. Raclure d’un citron.
I. Raſchiatura di cedro. A. Filings of ci-
tron - peels.
Scorpio. III. 3. X. 1. 8. 15. Skorpion,
Kriegsmaſchine zum Pſeilſchieſsen; klei-
ne Katapulta. Dem Vegetiu@ iſt ſcor-
pio eine Armbruſt, manubaliſta. G. Arba-
lête. I. Baleſtra a mano. A. Small military
engine diſcharging arrows.
Scotia. III. 3. i. a. trochilus. Einzie-
hung, iſt bey den Säulenordnungen ein
gebogenes aus zwey Quadranten zuſam-
mengeſetztes Glied, wovon der oberſte
Quadrant nur einen halb ſo langen Durch-
meſſer als der unterſte Quadrant hat. G.
Scotie, nacelle. I. Scozia, cavetto. A. Sco-
tia, trochilus. IV. 3. Regenrinne am Kin-
ne des Kranzleiſten. G. Scotie, nacelle. I.
Scozia, canaletto. A. Scotia, groove.
Scrupulum. VII. 8. Skrupel, Gewicht.
G. Scrupule. I. Scrupolo. A. Scruple.
Scutula. VII. 1. Ein Oval im Pflaſter,
gleich einem kleinen Schilde. G. Pièce
ovale. I. Scudetto. A. Oval.
Sectilia. VII. 1. i. a. lithoſtrota. Viel-
förmige Platten, zur Belegung des Fuſsbo-
dens. G. Pièces rapportées. I. Commeſſo.
A. Pieces of various ſorms.
Securicula. IV. 7. X. 17. Schwalben-
ſchwanz; eine Art von Zapfen, in der Ge-
ſtalt eines Schwalbenſchwanzes, womit
zwey Stückchen Holz an ihren Enden zu-
ſammen vereiniget werden. G. Queue d'a-
ronde. I. Traverſo a coda di rondine. A.
Dovetails. Securiculatus. X. 15. Schwal-
benſchwanzförmig. G. A queue d hirondel-
le. I. A coda di rondine. A. With a dove-
tail.
Sedes. V. 3. X. 1. Sitze. G. Gradins. I.
Sedili. A. Seats.
Segmina facere. VII. 3. Sich ab-
blättern. G. Se peler. I. Far peli. A. to get
ſcraps, chips.
34860LEXICON
Semicanaliculi. IV. 3. Halbſchlitze
des Triglyphen. G. Demi-canaux. I. Mez-
zi canali. A. Semi - channels.
Semilateres. II. 3. Halbziegel. G. De-
mi-briques. I. Mezzo matoni. A. Half
bricks.
Semimetopium. IV. 3. Halbmetope.
Semis, Semiſſis. III. 1. Ein Zwey-
tel, die Hälfte. {1/2}.
Septentrionalia ſidera. IX. 3.
(VI.) Nördliche Sternbilder. G. Constel-
lations septentrionales. I. Coſtellazioni ſet-
tentrionali. A. Conſtellations that are on
the Nord.
Septentrio. IX. 3. (VI.) i. a. arctos,
Helice, der groſse Bär. G. Ourse. I. Orſa
maggiore. A. Great bear.
Septentriones. VI. 1. IX. 3. (VI.)
Die@ beiden Bären. G. Les ourſes. I. Le
orſe. A. The great and little bear.
Serratim. VI. 11. Sägeſörmig, wie ei-
ne Säge gezähnt. G. En forme de ſcie. I.
A guiſa di denti di ſeghe. A. Like a ſaw.
Seſquialterum. III. 1. Anderthalb. 1 {1/2}.
Seſſimonium deorum. VII. Praef.
Götterrath, Götterverſammlung. G Le con-
seil des Dieux. I. Adunanza degli dei. A.
Aſſembly of the gods.
Seſtertius. III. 1. Seſterz, Drittehal-
ber; weil er 2 {1/2} As enthielt. Ein Viertel-
Denar. In ſpäteren Zeiten beſtand der Ses-
terz aus vier As.
Seta. VII. 9. Borſtpinſel. G. Brosse. I.
Pennello. A. Hog's hair bruſh.
Sextans. III. 1. Sechſtel. {1/6}.
Sextarius. VII. 8. Sechſter Theil ei-
nes gröſseren Maaſses, der Seſter.
Sicilicus. X. 15. 17. Das Viertel eines
Ganzen. {1/4}.
Sidera. IX 2. (V.) Sternbilder Geſtir-
ne. G. Constellations. I. Coſtellazioni. A.
Conſtellations.
Sidere. VII. 1. Sich ſetzen. II. 3. ſich
ſenken. G. Saffaisser. I. Ritirarſi. A. to
Shrink. VII. 1. ſidentes lateres.
Sigilla. VII. 5. IX. 6. (IX.) Kleine Sta-
tüen. G. Figures. I. Figure. A. Figures.
Signifer circulus. IX. 6. (IX.) der
Thierkreis. G. Zodiaque. I. Zodiaco. A.
Zodiac.
Signinum opus. II. 4. V. 11. VIII. 7.
Signiniſches Werk, Art von Tarras oder
Traſs, woraus Aeſtriche verfertiget wur-
den. G. Ouvrage avec du ciment. I. Smal-
to. A. Signine work, kind of terras.
Sil. VII. 7. Ocher, Berggelb. G. Ocre,
jaune pale. I. Ocra, terra gialla. A. Ochre.
Silaceus. VII. 4. Ochergelb, Berg-
gelb.
Silex. II. 8. Kieſel. G. Caillou. I. Sel-
ce. A. Flint.
Sima. III. 3. Rinnleiſten, dasjenige we-
ſentliche Glied des Kranzes, welches von
ſeiner Vorſtechung (Ausladung) an ausge-
höhlt iſt, bis auf die Hälſte der Höhe und
durch die übrige ganze Höhe durchaus
bauchig iſt Es wird am ſchönſten aus zwey
vollen Viertelskreiſen dergeſtalt gebildet,
daſs die Ausladung der Höhe gleich wird.
Es hat die Benennung, weil es die Rinne
bedeutet, die man dem Dache zu unter-
ziehen pflegt, um den Regen von der Mau-
er abzuhalten. G. Simaise, sime, grande
doucine. I. Gola maggiore. A. Sima.
Simare. IV. 2. i. a. ſinium reddere.
Aufstutzen, aufwärts biegen. G. Retrousser,
replier. I. Ripiegare. A. to Turn up. ſimus.
Aufwärts gebogen, aufgeſtutz@. ſimae
34961VITRUVIANUM. res. Stutznaſe. ſcalptura ſima. IV. 6. Fla-
ches Schnitzwerk.
Siticuloſus. VII. 2. 13. Durſtig.
Situlus. X. 9. Eimer. G. Séau. I.
Secchia. A. Bucket.
Solanus. I. 6. Oſtwind, der aus der
Himmelsgegend wehet, wo die Sonne in
der Nachtgleiche auſgeht.
Solidare. III. 3. VII. 1. Den Boden
ſeſt machen. G. Rendre solide. I. Aſſodare.
A. to Conſolidate.
Solidatio. V. 3. VII. 1. Feſtmachung
des Bodens.
Solidum. I. 5. III. 3. Feſter Boden. G.
Solide. I. Sodo. A. Solid. III. 3. das Maſ-
ſive, der Würfel, das Mittelſte eines fort-
laufenden Poſtaments. G. Dé. I. Sodo. A.
Dye, middle.
Solium. IX. Praef. (III.) Badewanne.
G. Bassin. I. Labbro. A. Baſon.
Solum furni. VII. 8. Ofenherd. G.
Aire du fourneau. I. Suolo del forno. A.
Floor of the furnace. Solum. VIII. 7. Die
Sohle, d. i. der Boden oder Grund eines
Stollens, Waſſerlaufs u. ſ. w. G. Lit. I. Let-
to. A. Bed.
Spartum VII. 5. Spartgraſs. G. Genêt.
I. Giunco A. Broom.
Spatium medium Baſilicae. V.
1. Das Schif der Baſilica. G. Nef —. l. Va-
no del mezzo —. A. The middle part,
the nave —. porticus baſilicae. die Abſei-
ten —. G. Portique@. I. Portici. A. Porti-
cus —.
Species I 2. Bauriſs. i. a. idea.
Spectacula. V. 1. X. Praef. Schau-
platz. V. 3. Schauſpiel. V. 6. Sitze. G. Gra-
dins. I. Sedili. A. Seats.
Speculum. VII. 5. Spiegel. VII. 3. Der
Aehnlichkeit wegen, eine glatte Fläche auf
der Wand, mit einer Einfaſſung. G. Car-
reau. I. Riquadratura. A. Mirror.
Specus. VII. 7. Gruben, Oerter u. ſ. w.
d. i. die zur Aufſuchung und Ausförde-
rung der Erzein die Erde gegrabenen Höh-
lungen. VIII. 7. Aushöhlung zum Waſſer-
leiten. G. Passage ſouterrain. I. Speco. A.
Sotterraneous paſſage. X. 22. Mine. — age-
re. Minen ziehen, führen, graben.
Sphaeroides ſchema. VIII. 6. Sphä-
roid. Ein Sphäroid entſteht aus der Um-
drehung einer halben Ellipſe um ihre
Achſe. G. Sphéroide. I. Sferoide. A. Sphe-
roid.
Spica. VII. 1. Brandſtein, womit das
Aehrenförmige Pflaſter verfertiget wurde.
G. Briques rangées en forme d'épi. I. Mat-
toni a ſpica. A. Tiles ranged in form of Ears.
Spicatum pavimentum. VII. 1.
Aehrenförmiges Pflaſter. G. Pavé en for-
me d’épi de blé. I. Ammattonato a ſpiga.
A. Ear - like pavement.
Spirae. III. 3. Baſe, Fuſs, Fuſsgeſims,
ſowohl einer Säule, als eines Säulenſtuhls
und ſortlaufenden Poſtaments. G. Base. I.
Baſe. A. Baſe.
Spiramenta. VII. 4. Luftlöcher. G.
Soupiraux. I. Sfogation. A. Vent - holes.
ſpiramentum. VII. 12. Ausdünſtung. G. Va-
peurs. I. Vapori. A. Vapours. — venti. IV.
7. Das Wehen des Windes; Zugluft.
Spiritale. X. i. a. pneumaticon. Luſt-
maſchine.
Spiritus. V. 3. VIII. Praef. Luſt.
VIII. 7. Wetter, Luft in der Grube. G. Va-
peurs. I. S ffi d'aria. A. Vapours. — gra-
ves. böſe Wetter, Schwaden, d. i. von
ſchädlichen Dünſten angeſteckte Luſt.
35062LEXICON
Spiritus animales. VIII. Praef. Le-
bensgeiſter. G. Esprits vitaux. I. Spirito
animale. A. Vital ſpirits. VIII. 7. Athem.
Spiritus naturales. I. 1. IX. 6. (IX.)
i. a. pneumaticae res. Das Gas; luftförmi-
ger Stoff, elaſtiſche flüſſige Materie. Gas
kommt wabrſcheinlich von Gäſcht her,
welches einen Schaum oder Ausbruch der
Luft aus einem Körper bedeutet; und das
Wort läſst ſich, weil es keine ihm eigene
Bedeutung hat, bequemer als andere, zur
Bezeichnung der luftförmigen Stoffe über-
haupt gebrauchen. Siehe Gehlers Phy-
ſik. Wörterbuch. Art. Gas.
Spongia. II. 6. Bimsſtein. i. a. pu-
mex.
Stadium. V. 11. Rennbahn. G. Stade.
I. Stadio. A. Stadium. — porticus ſtadia-
ta. V. 11. i. a. xyſtum. V. 11. Periſtylium
ſtadiatum. i. a. — duorum ſtadiorum ha-
bens circuitionem; ſtadium autem CXXV
paſſus eſſicit.
Stamen. X. 1. Aufzug bey den Webern,
dasjenige Garn, welches in die Länge auf
dem Weberſtuhle ausgeſpannt wird. G.
Trème. I. Trama. A. Warp.
Statera. X. 8. Schnellwage. G. Sta-
tère. I. Stadera. A. Steelyard.
Statio. I. 2. i. a. thematismus. Das
Koſtum. G. Costume. I. Coſtume. A. Cu-
ſtom. II. 8. Schilderhaus. G. Guerite. I.
Vedetta. A. Centry-box. V. 12. Ruheplatz.
I. Ripoſo. V. 12. Anſurt Ankerplatz, Rhe-
de. G. Plage, Rade. I. Spiaggia. A. Road.
IX. 1. (IV.) Scheinbarer Stillſtand der Pla-
neten in ihrer Bahn. G. Station. I. Stazio-
ne. A. Station.
Statumen. VII. 1. Unterzug, Unterla-
ge eines Aeſtrichs. G. Statumen, premiè-
re couche. I. Primo ſuolo. A. Statumen.
ſtatuminare. VII. 1. die Unterlage, den
Grund eines Aeſtrichs verſertigen. G. Met-
tre la premiere couche. I. Stendere il pri-
mo ſuolo. A. to lay the ſtatumen.
Stellae. IX 1. (IX) X. 1. Planeten, Irr-
ſterne. G. Planètes. I. Pianete. A. Planets.
Stereobata. III. 3. i. a. ſtylobata.
Unterſatz, Grundſtück, Säulenſtuhl, d. i.
ſortlaufendes Poſtament; denn von abge-
ſonderten Poſtamenten; unter den Säulen
wuſste Vitruv nichts G. Piedeſtail conti-
nu. I. Zoccolo, piediſtallo. A. Stereobatae,
viz. walls above ground, under the co-
lumns.
Stigmata imponere alicui, einen
brandmalen. G. Stigmatiſer. I. Stimattiz-
zare. A. to Stigmatize.
Stillicidium. IV. 7. VI. 3. VII. 5.
Dachtraufe. G. Goutière I. Scolo. A. Eaves.
Stilus. X. 11. 15. Bolzen. G. Boulon.
I. Perno. A. Pivot.
Stoechia. I. 4. i. a. principia. Ele-
mente. G. Principes. I. Elementi. A. Ele-
ments.
Stramentis tecta caſa. II. 1. eine
mit Stroh gedeckte Hütte. G. Cabane cou-
verte de chaume. I. Caſa coperta di ſtrame.
A. Hut covered with ſtraw.
Strategeum. V. 9. Ort zur Rathsver-
ſammlung der vornehmſten Officier@.
Stratum faſtigii. X. 19. Die
Grundlinie des Giebels. G. Plate-ſorme. I.
Piano. A. the uppermoſt level part.
Striae, und Striges. Vitruv ge-
braucht beide Wörter gleich für Steg.
(d. i. das Glatte des Säulenſtammes zwi-
ſchen zwey Riefen) G. Entre deux des can-
nelures. I. Pianuzzi. A. Fillets or
35163VITRUVIANUM between the channels; und ſür Rieſen,
Streife, Aushölungen, Canneli-
rungen. G. Cannelures. I. Strie, canali.
A. Flutings, or channelings. III. 3. IV. 1.
3. 4.
Striare. IV. 4. Streifen, mit Streifen
verſehen, canneliren. G. Canneler. I. Sca-
nalare. A. to Chan@el.
Striatura. IV. 3. Streif, Riefe, Strei-
fenform. i. a Stria. Cannelirung G. Can-
nelure. I. Scanalature. A. Flectings.
Strophae. X. 8. Seile, Ruderbande.
G. Cordes. I. Funi. A. Thongs.
Structiles cloacae. V. 9. VIII. 7.
Gemauerte Schleuſen. G. Canaux cou-
verts de maçonnerie. I. Condotti di fabri-
ca. A. Channels of maſonry.
Structura. I. 5. II. 8. Mauerwerk. G.
Maçonnerie. I. Fabbrica. A. Maſonry.
Structurarum ſeptiones. VI 11.
Umfaſſungsmauern G. Enceinte. I. Ricin-
to delle fabbriche. A. Incloſing walls.
Struma. VIII. 3. Der Kropf. G. Ecrou-
elles. I Scrofole. A. Scropholous tumours.
Stylobata. III 3 IV. 7. i. a. ſitereo-
bata. Säulenſtuhl nehmlich ſortlautendes
Poſtament (weil Vitruv die abgeſonderten
Säulenſtühle, Poſtamente, Piedeſtale nicht
kennt) worauf die Säulenſtellung ſtand.
G Soubassement. I. Piediſtallo Baſamen-
to. A. Stylobatae.
Subareſcere. VII. 2. Zu trocknen
anſangen.
Subcuneare. VI. 11. Verkeilen. poſtes
ſubcuneali. G. Soulager par des decharges
en forme de coin. I. Alleggerire il peſo
delle mura con degli archi ſatti a conj. A.
Diſcharge the weight of the walls by ar-
ches of wedges.
Sub dio. Unter freyem Himmel. G.
à découvert. I. Allo ſcoperto. A. In the
open air.
Suber. II. 9. Gorkeiche. G. Liège. I.
Sughero. A. Cork.
Subgrunda. X. 21. Vordach, vorſto-
ſendes Dach. G. Auvent. I. Tavolato. A.
Declining eaves.
Subgrundia. II. 9. Dachrinne. G.
Gouttière. I. Gronda. A. Gutter.
Subgrundatio. IV. 2. Dachtrauſe.
G. Gouttière. I. Gronda. A. Gutter.
Subjectio. IX. 5. (VIII.) 6. (IX.) Dar-
ſtellung. Verzeichnung. X. 15. Unterſatz
an einer Katapulta. G. Chevalet. I. Baſa-
mento. A. Baſe.
Subjugia. X 8. ein Geſpann d. i. an
Ein Joch geſpannte Zugthiere. Einige wol-
len hier Jochrieme finden. G. Couple
de boeuſs. I. Coppia di bue. A. A yoke of
oxen.
Subigere. VII. I. 3. Unter einander
kneten. G Abbreuver. I. Abbeverare A.
to Saturate. — calcem Kalk einmachen.
Subliga. III. 3. Roſt, d. i. Kreuzweis
geſchränkte und ſeſt mit einander verbun-
dene Schwellen auf einer Pfahlſtellung.
G. Grille. I. Camce@lo. A. Grate.
Sublimatus. VI. 9. In der Höhe an-
gelegt. G. Elevé. I. Fatto in alto. A. Ele-
vated from the ground.
Subſcudes. IV. 7. X. 6. Döbel. G. Te-
nons. I. Perni, biette. A. Pivots. ſubſcus
ferrea. X. 10. Die Haue, d. i ein ſtarkes
Eiſen, welches zwey in der Mitte zuſam-
mengeſetzten Schwalbenſchwänzen glei-
chet, oben auf dem ſenkrechten Mühleiſen
beſeſtiget iſt, den Läufer trägt, und die-
ſen Mühlſtein unmittelbar umwälzt. G.
35264LEXICON Tenon en forme de hache à deux tran-
chans. I. Spranga di ſerro. A. Dovetail.
Subſtructio. I. 5. V. 3. VI. 11. Grund-
bau. Unterbau. VIII. 6. 7. Waſſerleitungs-
brücke. G. Substruction. I. Soſtruzione.
A. Subſtructure.
Subtegmen. X. 1. Eintrag. G. Chaine.
I. Intreccio. A. Woof.
Subveſperus. I. 6. Südweſt-Drittel-
Weſtwind.
Sucula. I, 1. X. 1. 2. 17. Kreuzhaſpel,
Haſpel. G. Moulinet. I. Perirocchio. A.
Windlaſs.
Sudationes. II. 6. V. 10. Schwitzbad.
Dampfbad. G. Etuve. I. Stuſa. A. Suda-
tory.
Suffoſſio. I. 5. Untergrabung, Mine.
G. Mine. I. Mina. A. Mine.
Sulphurati ſontes. VIII. 3. Schwe-
felbrunnen.
Sulphuroſi fontes. VIII. 3. Schwe-
felhaltige Quellen. G. Fontaines sulphu-
rées. I. Acque ſulfuree. A. Sulphureous
ſprings.
Supercilium. III. 3. Ueberſchlag, d. i.
bey einem jeden Geſimſe das oberſte gera-
de Glied, welches einem breiten Riemen
gleicht, und über alle darunter beſindliche
Glieder hervorſticht, oder überſchlägt. G.
Filet. Orlet. I. Liſtello. A. Molding, reſt-
ing upon the ſcotia. IV. 6. Sturz. Ober-
ſchwelle. G. Linteau. I. Architrave. A. Ar-
chitrave.
Supernas. I. 6. Nordoſt-Drittel-Nord-
wind. — II. 9. (abies) Obermeer-Tanne, d. i.
die am Adriatiſchen Meere wächſt. G. Sa-
pin d’au de-là des Apennins. I. Abete di
là dell’ Apennino. A. Fir from beyond the
Apennine mountains.
Supputare. zuſammenrechnen, ſum-
miren, addiren.
Surdus. V. 3. Dumpf. G. Sourd. I. Ot-
tuſo. A. Stifling the ſound.
Suſpenſura. V. 10. Schwebender
Fuſsboden. G. Plancher suspendu. I. Solo
ſoſpeſo. A. Suſpenſures.
Symmetria. I. 2. III. 1. Ebenmaaſs,
gutes Verhältniſs der Theile eines Gebäu-
des gegen einander; und der einzelnen
Theile gegen das Ganze, nach Maaſsgabe
eines beſtimmten Theils, Models. G. Sym-
métrie. I. Simmetria. A. Symmetry.
Sympathia. I. 1. Sympathie.
Symphoniae. I. 1. V. 4. Conſonanzen
in der Muſik.
Synechuntes. V. 8. i. a. conſonantes.
Syrinx. X. 15. i. a. canaliculus. Rinne
der Katapulta.
Syſtylos. III. 2. Naheſäulig. G. Syſty-
le, à colonnes moins pressées. I. Di colon-
ne un poco più diſtanti. A. With columns
a little more apart.
Taberna. II. 8. Wirthshaus, Schenke.
G. Cabaret. I. Taverna. A. Tavern. V. 1.
Kram, Kaufladen. G. Boutique. I. Bottega.
A. Shop.
Tablinum. VI. 3. (IV.) Tablin, gro-
ſses, mittleres Zimmer, Gemach, dem Ein-
gangeldes Hofes gegenüber. G. Cabinet.
Archives. Salon. I. Tablino, archivio. A.
Tablinum; place for the preſervation of
the family records.
Tabulae. X. 15. i. a. paralleli, an der
Katapulta.
Tabulae locationis. II. 8. Bau-
kontract. G. Bail. I. Scrittura. A. Re-
cords.
35365VITRUVIANUM.
Tabulatum. X. 19. i. a. contignatio.
Stockwerk. X. 20. G. Toit de planches. I.
Tavolato. A. Planking. Bretterne Beda-
chung. tabulatus. getäfelt.
Taedae ſchidiae. VII. 10. Kien-
ſpäne. G. Copeaux de pin. I. Schegge di
pino. A. Chips of the pine-tree.
Taenia. IV. 3. Band, oder Streifen,
merklich breiter als ein Riemen, welcher
zu einem Ueberſchlag an einem Architrav
dient. G. Platte bande. I. Faſcia. A. Faſcia.
Talea. I. 5. Schwacher Balken zur Ver-
bindung zweyer Futtermauern, Anker.
G. Pieu. I. Palo. A Pile.
Taxillus. X. 13. Kleiner Würfel, klei
ner Klotz. G. Billot. I. Taſſello. A. Wedge.
Taxis. i. a ordinatio. I. 2. Anord-
nung.
Tectores. VII. 3. 10. Stuckarbeiter. G.
Stucateurs. I. Stuccatori. A. Plaſterers.
Tectorium. II. 3. VII. 3. Bekleidung
der Mauer. G. Enduit. I. Intonaco. A.
Plaiſter - work. — opus. V. 10. VII. 6. Mar-
morſtuck. G. Stuc. I. Stucco. A. Stucco-
work.
Tectum. II. 1. Dach. G. Toit. I. Tetto.
A. Roof.
Tegulae. II. 8. Dachziegel. G. Tuiles.
I. Tegole. A. Tiles. III. 3. aereae. kup-
ferne Dachplatten. — hamatae. VII. 4.
Schluſsziegel. ſ. hamatae tegulae.
Telamones. VI. 10. Männliche Bild-
ſäulen, welche Sparrenköpfe oder das
Kranzgeſims tragen. i. a. atlantes.
Teleion. III. 1. Die vollkommene
Zahl.
Temperare calcem. VII. 2. 3. Kalk
anmachen. G. Eteindre, fuſer, I, Spegnere.
A. to Temper.
Temperatura. IV. 4. VI. 2. Tempe-
rament, Ausweg. G. Remède. I. Rimedio.
A. Remedy. — minii. VII. 9. Bereitung
des Zinnobers. G. Préparation. I. Prepara-
zione. A. Preparation. — catapultarum.
X. 18. Beziehung der Katapulten.
Temperatus. VII 14. Gahr genugge-
kocht. G. Aſſez cuit. I. Nel ſuo punto. A.
Ready.
Templa. IV. 2. 7. Dachfetten, Quer-
hölzer, welche bey den Alten auf den Spar-
ren lagen. G. Pannes. I. Paradoſſi. A.
Cross pieces ſerving to ſupport the aſſers.
Templum. IV. 1. Ein den Göttern ge-
weiheter Platz. G. Place dédiée aux dieux.
I. Luogo conſegrato ai dei A. Place dedi-
cated to the gods. templa conſtituentes
coeperunt fana aedificare. IV. 5. u. ſ. w.
— i. a. fanum, aedes. Tempelhaus, Tempel.
G. Temple. I. Tempio. A. Temple. I. 1.
ſummum templum architecturae. höchſter
Gipfel u ſ. w. G. Dernière perfection. I.
Ultima perfezione. A. Perfect knowledge.
Uno tenore. II. 3. VII. 2. 3. Gleich-
mäſsig. G. Egalement. I. Con un medeſi-
mo grado. A. Equally.
Tepidarium. V. 10. Laues Badezim-
mer. A. Warm apartment. V. 10. Keſſel
mit lauem Waſſer. G. Vase pour l’eau tiè-
de. I. Vaſo tepido. A. Veſſel containing
warm water.
Terebra. X. 19. Mauerbohrer, lange
eiſerne Stange mit zugeſpitzten Enden.
G. Tarrière. I. Sticchiello. A. Borer.
Terebratio. IX. 6. (IX.) X. 13. ein
Loch. G. Trou. I. B. co. A. Hole.
Teredines. V. 12. Holzbohrer, Holz-
wurm. G. Perce-bois. I. Tarlo. A. Timber-
low. Woodfretters.
35466LEXICON
Termes. II. 9. Holzwurm. G. Ver. I.
Tarlo. A. Wood - worm.
Terminatio. II. 1. Definition, Erklä-
rung. VI. 1. Grenzlinie. G. Séparation. I.
Termine. A. Limits. VIII. 4. Eigene Be-
ſchaffenheit. G. Qualité particulière. I.
Qualità particolare. A. Propriety.
Terrenum (opus.) I. 5. VI. 11. i. a.
congeſtio terrae. Erdwerk. G. Terre. I.
Terrapieno A. Internal maſs of earth. II.
9. Werke unter der Erde. G. Ouvrages
sous terre. I. Opere ſotto terra. A. Works
in the ground.
Terroſa arena. II. 4. Erdiger Sand,
Erde enthaltender Sand. G. Terreux. I.
Terroſo. A. Earthy.
Tertiarium. IV. 7. ein Drittel. {1/3}.
III. 1. lies triens alterum.
Teſſera. V. Praef. Würfel. VII. 1.
Würfelförmiger Stein zum Fuſsboden. G.
Dé. I. Dado. A. Die.
Teſta. II. 8. VII. 1. 4. Brandſtein, ge-
brannter Ziegel. G. Brique. I. Mattone.
A. Brick.
Teſtacea ſtructura. II. 8. Mauer-
werk aus Brandſteinen. teſtaceus later.
VIII. 3. i. a. coctus. G. Brique. I. Mattone.
A. Brick.
Teſtudo. V. 1. Gewölb, gleich dem
Schilde der Schildkröte. G Voûte. I. Vol-
ta. A. Vault. X 20. u. ſ. w. Schirmdach.
G. Tortue. I. Teſtuggine. A. Teſtudo.
Teſtudo arietaria. X. 1. Sturm-
bock-Schildkröte; ein bedacheter Sturm-
bock auf Rädern. G. Tortue à belier. I. Te-
ſtugine coll’ ariete. A. Ram-tortoiſe.
Teſtudinatum cavaedium. VI. 3.
Zugewölbter Hof. G. Courvoûtée. I. Teſtu-
dinato, o ſia coperto. A. Court teſtudinated.
Tetrachordos. X. 13. (i. e. hydran-
lica) Waſſerorgel, die vier Stimmen d. i.
vier Reihen gleichartiger Pfeifen hat. G.
A quatre jeux. I. Tetracordo. A. Tetra-
chordic.
Tetrachordum. V. 4. Tetrachord;
in der Muſik der Alten ein Tonſyſtem von
vier Saiten oder Tönen, davon die zwey
äuſserſten eine Quarte gegen einander
klingen. Die Alten theilten ihre Tonſy-
ſteme nach Tetrachorden ein, ſo wie itzt
das unſrige nach Octaven eingetheilt wird.
G. Tetracorde. I. Tetracordo. A. Tetra-
chord.
Tetradoron. II. 3. Ziegel der vier
Querhände oder Einen Fuſs lang und breit
iſt. G Brique qui a quatre palmes en quar-
ré. I. Mattone di quattro palmi. A. Brick
which has on every ſide four palms.
Tetrans. III. 3. IV. 2. X. 11. Viertel-
zirkel. Quadrant. G. Quartier. I. Quarta
di cerchio. A. Quarter IV. 3. Tetrantes
medii. Das Mittel der vier Viertelzirkel. d i.
des vermittelſt eines Kreuzes in 4 Viertel
getheilten Zirkels. G. Le milieu des quar-
tiers. I Mezzo de’ quarti. A. The middle
of the quarters.
Tetraphori. X. 8. Vierträger, Laſt-
träger, die zu vier eine groſse Laſt tragen
G. Portefaix à quatre. I. Facchini a quatro.
A. Four porters.
Tetraſtylos. VI. 3. 5. Viersäulig. G.
A quatre colonnes. I. Tetraſtilo. A. Te-
traſtyle.
Textrina. VI. 7. Ort wo gewebt, ge-
wirkt, geſtickt wird. G. Atelier de bro-
deurs. I. Stanza di ricamatore. A. Embroi-
dering rooms.
Thalamus. VI. 10. Schlafzimmer.
35567VITRUVIANUM. G. Chambre à coucher. I, Stanza da letto.
A. Bed-chamber.
Theatrum. V. 3. u. ſ. w. Schauſpiel-
haus. G Théatre. I. Teatro. A. Theatre. V. 3.
Sitze der Zuſchauer. Aber niemals, wie bey
uns, die Schaubühne ſelbſt. G. Les gradins
où les spectateurs étoient assis. I Sedili.
A. The ranges of ſeats of the theatre.
Theca. X. 14. Futteral, Kapſel, Büchſe,
Gehäuſe. G. Etui, boëte. I. Caſſa, fodera.
A. Box.
Thematiſmus. I. 2. i. a. ſtatio. das
Koſtum, Uebliche. G. Costume. I. Coſtu-
me. A. Cuſtom.
Theodotium. VII. 7. Beſte Art der
grünen Kreide zu Smyrna, alſo nach
dem Theodotus genannt. in deſſen
Grundſtücke ſie zuerſt entdeckt worden.
G. Terre verte de Smyrne. I. Terra verde
di Smirna. A. Green earth from Smyrna.
Tholus. IV. 7. VII. Praef. und 5. Kup-
pel. Kugelgewölbe. Rundes Dach. G. Cou-
pole. Dôme. I. Cuppola. A. Dome.
Thraſcias. I. 6. Nord-Drittel-Nord-
weſtwind.
Thuribulum. S. Turibulum.
Thymelici. V. 8. Diejenigen Schau-
ſpieler der Griechen, welche nicht auf der
Bühne ſelbſt agirten, ſondern im Orche-
ſter; dergleichen waren Sänger, Muſiker
und Tänzer. G. Ceux qui danſoient ou
qui chantoient dans 1 Orcheſtre. I. I Sona-
tori e ballerini nell’ Orcheſtra. A. Perfor-
mers in the Orcheſtra.
Thyroma. IV. 6. Die Thür. G. Porte.
I. Porta. A. Door.
Thyrorion. VI. 10. Hausflur, Gang
zwiſchen der Haus- und Hinterthür. G. Al-
lée. I. Paſſetto. A. Paſſage.
Tignum. IV. 2. u. ſ. w. Balke, ein mit
beiden Enden, bisweilen auch in der Mitte
aufruhendes horizontal liegendes ſtarkes
Holz oder Zimmerſtück. G. Poutre. I. Tra-
vo. A. Cross beams.
Tigni ſtatuti. X. 1. Leiterbäume. G.
Montans. Branches d’échelle. I. Travi
conficcati. A. Erected beams — transver-
ſarii. X. 1. Leiterſproſſen. G. Echelons.
I. Traverſe. A. Stale.
Tilia. II. 9. Linde, Lindenbaum. G.
Tilleul. I. Tiglia. A. Lime-tree.
Tinea. V. 12. Holzwurm. G. Artison.
I. Tarlo. A. Timber-ſow. VI. 7. Bücher-
wurm. G. Ciron, ver. I. Tignuola. A.
Worm.
Tomica, tomex. VII. 3. Bindfaden,
Hanfſeil. G. Ficelle. I. Spago, funicella.
A. Pack-thread.
Tona. Siehe ova. IX. 9. i. e. calculi
rotundi.
Tonus. X. 15. Spannung. (— mollis.
ſchlaff. vehemens. ſtraff.) G. Ton. I. Tuo-
no. A. Tonus.
Tophus. II. 6. Tof, Tofſtein. G. Tuf.
I. Tufo. A. Tuff.
Topium. VII. 5. Landſchftsgemälde.
VII. 5. Ulyſſis errationes per topia. Län-
der, Orte. G. Paysages. I. Paeſini. A.
Landſcape.
Topiarium opus. V. 8. Landſchafts-
gemälde. G. Paysages. I. Paeſini. A. Land-
ſcape.
Torcular. VI. 9. Oelkelter. G. Pres-
soir. I. Lo ſtrettojo da oglio. A. Preſs-room.
Tormenta. I. Praef. Kriegsmaſchi-
nen. G. Machines de guerre. I. Macchine
di guerra. A. Military engines.
Tornus. IX. 1. (IV.) X. 1. 8. Dreheiſen.
35668LEXICON ex torno perfectum. IX. 6. (IX.) gedrech-
ſelt. G. Façonné, fait au tour. I. Lavorato
a torno. A. Turned.
Torqueri. II. 9. VII. 1. ſich werfen,
vom Holze. G. Se tourmenter. I. Torcerſi.
A. to Warp.
Torulus. II. 9. Der Spint oder der
Splint des Holzes, der weichere und hel-
lere Theil des Holzes an den Bäumen zwi-
ſchen der Rinde und dem Kerne. G. Au-
bour. I. Spugna. A Sap.
Torus. III. 3. Der Pfühl, groſses, nach
einem halben Zirkel gebildetes Glied am
Säulenfuſse. G. Thore, membre rond en
forme d’un gros anneau. I. Toro. A. To-
rus. X. 19. Walze. G. Rouleau. I. Subbio.
A. Roller.
Trabes circumcluſae. X. 21.
Schluſsbalken.
Trabs. IV. 2. Unterbalken. G. Archi-
trave. I. Architrave. A. Architrave.
Tractabilitas. II. 9. Biegſamkeit,
das Gegentheil von fragilitas. G. Pliabili-
té. I. Maneggevolezza. A. Pliability. Ma-
nageableneſs.
Tractorium. X. 1. u. ſ. w. i. a. ba-
nauſon. Zieh- oder Hebemaſchine. Hebe-
zeug. G. Machine pour tirer. I. Trattoja.
A. Tractorial machine.
Trans contra. IX. 1. (IV.) Auf der
entgegen geſetzten Seite, gegen über.
Tranſtilla. V. 12. Kleine Querbalken.
What is meant by tranſtilla is uncertain;
but it may be ſuppoſed they were ſome
kind of machines in uſe among the an-
cients, for the purpoſe of clearing and le-
velling the ground under the water. New-
tou’s Vitruvius p. 121.
Tranſtra. II. 1. X. 21. Querbalke. IV. 2.
V. 1. Spannriegel in den Dachſtühlen. G.
Entrait. I. Aſticciuole. A. Principal rafters.
Transverſarius. II. 8. VII. 3. VIII. 6.
X. 1. 15. 20. Riegel Querholz, Querbalken.
G. Travers. I. Travicello traverſo. A. Tra-
verſe piece. — frons. X. 17. Querfronte.
In transverſo. VI. 3. (IV.) In die
Quer, ſchräg. G. En travers. I. A traverſo.
A. Transverſely.
Tribunal. IV. 7. Erhöhung, erhöhe-
ter Platz. Hügel. G. Elévation, tertre. I.
Elevazione, poggio, colle. A. Elevation,
hill. V. 7. Im Theater, ein auf Stufen er-
habener Ort auf der Ecke des Orcheſters,
gleich an der Zocke der Bühne, wo des
Prätors oder auch des Kaiſers Stuhl ſtand.
In podio theatri locus editior, in cujus
medio principes, praetores etc. ſedebant.
V. 1. Richterſtuhl erhabener Ort mehren-
theils in Geſtalt eines Halbzirkels. G. Tri-
bunal. I. Tribunale. A. Tribunal.
Tricenaria fiſtula. VIII. 7. Drey-
ſsigzöllige Röhre (im Umfange.)
Trichalca. III. 1. Viertelobol.
Triclinium. VI. 5. u ſ. w. Speiſeſaal,
Speiſezimmer. G. Salle à manger. I. Tri-
clinio. A Dining-room. VI. 6. Tafella-
ger, Speiſeſopha, Tafelſopha. G. Lits ſur
lesquels on se couchoit pour manger. I.
Letto della tavola da mangiare. A. Couch
on which they lay to eat.
Triens. III. 1. Drittel. {1/3} triens alte-
rum. III. 1. (irrig tertiarium.) i. a. epitri-
tos, das Ganze und ein Drittel. 1 {1/3}. trien-
talis materia. vierzölliges Bauholz.
Triglyphus. I. 2. IV. 1. u. ſ. w. Tri-
glyph, Dreyſchlitz; groſses Glied in dem
Doriſchen Frieſe, welches mit drey Schlit-
zen oder Vertiefungen, nehmlich an
35769VITRUVIANUM. den Enden mit zwey halben und in der
Mitte mit zwey ganzen geziert wird. G.
Triglyphe. I. Triglifo. A. Triglyph.
Trigonus. I. 1. X. 11. u. ſ. w. Triangel,
Dreyeck. G. Triangle. I. Triangolo. A.
Triangle.
Triplinthius paries. II. 8. Drey-
ziegeldicke Mauer. G. Mur à trois rangs
de briques de large. I. Muro di mattoni
a tre ordini. A. Wall containing the lenght
of the bricks in thickneſs.
Triſpaſtos. X. 2. 3. Flaſchenzug von
drey Rollen, Triſpaſt. G. Triſpaſte, mou-
fle à trois poulies. I. Triſpaſto. A. Triſpa-
ſtos.
Trite V. 4. Die dritte Saite, der dritte
Ton, die Terz.
Trochilus. III. 3. i. a. ſcotia. Ein-
ziehung. Siehe ſcotia.
Trochlea. IX. 6. (IX.) X. 2. i a. re-
chamus Kloben, Flaſche, Gehäuſe, wel-
ches mehrere um ihre Axe gehende Rol-
len enthält. G. Moufle. I. Carrucola, ta-
glia. A. Block, ſheaf. viz. caſe containing
a ſet of pulleys.
Trochus. X. 19. Cylinder. (Gewöhn-
lich aber irrig torus.) G. Cylindre. I. Cilin-
dro A. Cylinder.
Trulliſſare. VII. 2. 3. Berappen, mit
grobem Mörtel bewerfen. G. Enduire. I.
Rinzaffare. A. To lay the firſt rough coat
of plaſter.
Trulliſſatio. VII. 3. Berappung. G.
Tru lisation. I. Rinzaffo. A. Firſt rough
coat of plaſter.
Trunci. III. 3. Der Würfel, d. i. der
zwiſchen Kranz und Fuſs befindliche Theil
eines fortlaufenden Poſtaments. G. Le Dé.
I. Dado. A. Die.
Trutina. X. 8. 19. Eine Wage. G. Ba-
lance. I. Bilancia. A. Balance.
Tuba. X. 12. Steinröhre, oder auch
Guſsröhre eines Druckwerks. G. Trompe.
1. Tromba. A. Tuba.
Tubulus fictilis. VIII. 7. Irdene
Röhre. G. Tuyau de poterie. I. Doccione
di creta, A. Tube of earthen ware.
Tugurium. II. 1. Hütte. G. Cabane. I.
Capanna. A. Hut.
Tumulus. VII. 1. Höcker, empor ſte-
hende Erhabenheit. G. Bosse. I. Rialto.
A. Protuberance.
Turgeſcere. II. 8. Quellen, von der
Feuchtigkeit ausgedehnt werden. G. s’en-
fler. I. Gonfiarſi. A. to Swell.
Turgidus. Plump. G. Lourd. I. Gra-
ve. A. Plump.
Turibulum. IX. 4. (VII.) Weihrauch-
faſs, Sternbild, ſonſt der Altar. G. L’autel
où l’on brûle 1 encens. I. L’Incenſiere. A.
the Altar.
Turris. I. 5. II. 1. u. ſ. w. Thurm. G.
Tour. I. Torre.
Tympanum. III. 3. Giebelfeld; die
glatte Mauer, das ebene Feld eines Gie-
bels. G. Tympan. I. Tamburo. A. Tym-
pan. IV. 6. Füllung eines Thürflügels.
1. Quadri. A. Pannels. IX. 6. (IX.) ein
mit Brettern verſchlagenes Rad X. 4.
Scheibe, Rad an der Welle. G. Tympan.
I. Tamburro, ruota. A. Tympanum. V. 12.
X. 9. Schöpfrad. G. Tympan. I. Timpano
A. Tympanum.
Vaccinium. VII. 14. Heidelbeere. G.
Baie de Mirtille. I. Bacca di mortella. A.
Bilberry.
35870LEXICON
Valvaeregiae. V. 6. Königsthür,
Hauptthür im Mittel der Scena. G. Porte
royale. I. Porta reale. A. Regal door.
Valvataefores. IV. 6. Thür mit
Einem Flügel; einflügelige Thür. G. Por-
te à un battant. I. Porta ad un pezzo. A.
One leaf-door.
Varae. X 19. Bolen. G. Planches. I.
Tavole. A. Planks.
Varietas coeli. VI. 1. Das Klima.
Vaſaria. V. 10. i. a. miliaria. Groſse
bleyerne Waſſergefäſse in den Bädern.
Udo tectorio inducere colores.
VII. 3. Die Farben über die naſſe Beklei-
dung ziehen, d. i. den Anſtrich geben,
wenn die Bekleidung noch naſs iſt; aber
nicht wie man gewöhnlich wähnt, al freſco
malen. G. Donner la couleur à l’enduit
avant qu’il soit sec I. Colorire gli intona-
chi ancor ſreschi. A. to give à colour to
the ſtucco while wet.
Vectiarius. VI. 9. Haſpeler. G. Ce-
lui qui tourne le levier. I. Fattore. A. Preſ-
ſer.
Vectigalia. II. 8. Einkünfte. V. 1.
publica. Zins. G. Deniers publics. I. Ren-
dite publiche. A. Public revenue.
Vectis. VI. 9. Preſshaſpel. G. Arbre.
I. Vette. A. Lever. VII. 1. VIII. 7. Hand-
ramme, Stöſsel. G. Hie, demoiſelle. I.
Mazzeranga. A. Rammer. X. 8. u ſ. w.
Hebel, Hebebaum. G. Levier. I. Mana-
vella. lieva. A. Lever.
Velum. X. Praef. Segeltuch, welches
bey den Römern über die Theater u. ſ. w.
vor Regen oder Sonne gezogen oder ge-
ſpannt wurde; Plane. G. Voiles des théa-
tres. I. Tenda. A. Vail.
Venae. V. 3. VIII. I. 3. Poren, Schweiſs-
löcher. G. Pores. I. Pori. A. Pores. VII. 7. 8.
Im Bergbaue, Adern, Gänge. G. Veines. I.
Vene. A. Veins.
Venereus morbus. II. 8. i. a. Vene-
rea libido. I. 7. Liebeskrankheit; zu groſse
Neigung zur Wolluſt. G. Maladie d’amour.
I. Morbo Venereo. A. Love - ſit.
Venter. VIII. 7. i. a. coelias. Bauch
einer Waſſerleitung; d. i. der Theil einer
Waſſerleitung, welcher unten im Thale
faſt horizontal von dem einen Fuſse des
Bergs bis zum andern fortgeſührt wird.
G. Ventre. I. Ventre. A. Venter.
Vergiliae. VI. 10. Die Plejaden. Sie-
bengeſtirn. G. Pléiades. I. Vergilie. A. Ple-
jades.
Verna conclavia. VII. 5. Frühlings-
zimmer, Frühlingsgemächer. G. Apparte-
ments de printems. I. Stanze di primave-
ra. A. Apartments ſor ſpring.
Verſus. V. Praef. Zeile, Reihe. G.
Ligne. I. Linea. A. Line.
Verſura. (Eigentlich die Pflugkeh-
re, Pflugwende, der Ort, wo der Acker-
mann mit dem Pfluge umwendet; daher
die Ecke, und zwar ſowohl die äuſsere
ſcharſe Fläche, als auch der innere Win-
kel.) III. 1. in verſuris, um die Ecken. G.
En tournant le coin. I. Nelle voltate. A.
On the returns. V. 6. itinera verſurarum,
die Eingänge in der Ecke der Bühne, die
Seiteneingänge, Seitenthüren. G. Entrées.
des retours. I. Paſſaggi nelle rentonate. A.
A Side entrances, ingreſſes of the returns.
V. 7. verſurae, die Seitenwände der Büh-
ne, Seitenſcenen. i. a. Paraſcenia. G. Re-
tours. I. Cantonate. A. Returns. V. 11. in
verſura porticus, in der Ecke, im Winkel
u. ſ. w. G. Dans le retour du portique. I.
35971VITRUVIANUM. Nell’ angolo del portico. A. On the returns
of the portico. V. 12 Winkel, Bucht. VII,
5. faſtigiorum verſurae. Giebelecken. G.
Coins des ſrontons. I. Fianchi di fronti-
ſpizj. A. Corners of the pediment. VIII. 7.
i. a. geniculus. Bug Ort wo die Waſſerlei-
tung ſich biegt — Knie. G. Coude. I. Vol.
ta. A. Bending.
Verticulum. X. 13. Gelenk. G. Char-
niere. I. Ciarniera. A. Bent irons.
Veſperugo. IX. 1. (IV.) Abendſtern.
G. Etoile du soir. I. Veſperugine. A. Eve-
ning ſtar.
Veſtibulum. VI. 8. 10. Vorplatz vor
der Hauptthür, bey den Griechen prothy-
rum. G. Vestibule. I. Veſtibolo. C. Veſti-
bulnm. VII Praef i. a. pronaos.
Viae. IV. 3. Gaſſen Straſsen, Stege,
d. i. die Zwiſchenräume zwiſchen den drey
Reihen Tropfen, am Kinne des Kranzlei-
ſtens ſenkrecht über den Triglyphen; der
Aehnlichkeit wegen mit den wirklichen
Straſsen oder Gaſſen. G. Chemins. I. Vie.
C. Streets, viz. intervals or ſpaces between
the guttae.
Viatorium horologium. IX. 6. (IX.)
Reiſeuhr G. Cadran pour le voyage. I. Oro-
logio da viaggio. A. Watch to travel with.
Vicenaria fiſtula. VIII 7. Zwan-
zigzöllige Röhre (im Umfange.)
Vicus. I. 6. eine Straſse. G. Rue. I.
Strada. A. Street.
Villa. VI 9. Villa, Landgut, Landhaus.
G Maison de campagne. I. Villa. A. Coun-
tryhouſe. — urbana. Landhaus, Wohn-
haus eines vornehmen Mannes auf dem
Lande. G. Campagne. I. Caſa di campagna.
A. The dwelling or maſters part of a coun-
tryhouſe. — ruſtica. Landgut, Hof mit
den zum Feldbau nöthigen Grundſtücken.
G. Métairie ferme. I. Podere. A. The far-
ming, on huſbandry part.
Villicus. Varro. I. 13. Verwalter. G.
Fermier. I. Fattore. A. Steward. Fronti-
nus 105. Röhrenmeiſter. villicorum erat
calices et fiſtulas collocare.
Vinaria cella. VI. 9. Weinkeller.
G. Cave. 1. Cantina. A. Wine - cellar.
Viola. VII. 14. Lackviole, goldener
Lack. G. Giroflée. I. Viola. A. Yellow violet.
Virgula aenea. IX. 6. (IX.) Kupfer-
drat. G. Fil de métal. I. Filo di rame. A.
Wire.
Virgultae. II. 1. Reiſer.
Viridia. VI. 6. Das Grüne, Ort, wo
viel Grünes, als Gewächſe, Gras — Garten.
G. Jardins. I. Giardini. A. Garden.
Vitex. II. 9 Keuſchbaum. Agnus ca-
ſtus.
Vitiare. VII. 9. Verfälſchen. G. Falſi-
fier. I. Falſiſicare. A. to Falſify.
Vitrum. VII. 14. Waid, i. a. Iſatis.
Siehe Jul. Caeſar de bello Gall. V. 14.
Ulmus. II. 9. Ulme, Rüſter. G. Orme.
I. Olmo. A. Elm.
Unctuarium. Plin. Caec. II. 7. Sal-
bezimmer. i. a. Elaeotheſium.
Unda. V. 17. i. a. cymatium, lyſis.
Kehlleiſten. G. Cymaise. I. Gola diritta.
A. Ogee.
in Ungue. IV. 6. In ſcharfer Kante. G.
Exactement. I. Ad unghia. A. In the ungue.
Volturnus. I. 6. Südoſt-Drittel Süd-
wind.
Volucris. IX. 3. (VI.) Schwan, Stern-
bild. G. Cygne. I. Cigno. A. Swan.
36072LEXICON VITRUVIANUM.
Voluta. III. 3. IV. 1. Schnecke, Volute,
groſses Hauptglied an den vier Ecken des
Knaufs der Ioniſchen, Korinthiſchen und
Römiſchen Säulen, nach Art einer Schnek-
ke gewunden. G. Volute. I. Voluta. A. Vo-
lute.
Vomitoria. Dieſes Wort kommt im
Vitruv nicht vor. Aber Macrobius VI. 4.
ſagt: Vomit undam — # — unde et nunc
vomitoria in ſpectaculis dicimus, unde
homines glomeratim ingredientes in ſedi-
lia ſe fundunt. Alſo — die Thüren im
Orcheſter und auf den Abſätzen, welche
zu den Sitzen führten.
Urbana aediſicia. VI. 8. Stadthäu-
ſer. G. Maisons de ville. I. Fabbriche di
città. A. City - houſes.
Urceus. VII. 11. Krug. G. Cruche, pot.
I. Pentola. A. Pot.
Uſta. VII 11. Gebrannter Ocher. G Ocre
brûlée. I. Giallo bruciato. A. Burnt Ochre.
Utique. V. 8. Schlechterdings. G. Ab-
solument. I. Aſſolutamente. A. Abſolutely.
Xenia. VI. 10. Gaſtgeſchenk, und auch
Gemälde, die Dinge vorſtellen, welche
man den Gäſten zu ſchenken pſlegte. G.
Présens pour les étrangers. I. Doni per gli
foreſtieri. A. Gifts to ſtrangers. — Küchen-
ſtücke, Gaſtgeſchenkſtücke. G. Peintures
de ces dons aux hôtes. I. Pitture di queſti
doni ai foreſtieri. A. Pictures of thoſe gifts
to ſtrangers.
Xyſtum. V. 11. i. a. porticus ſtadiata.
Bedecktes Stadium, breiter Säulengang,
wo ſich die Athleten im Winter übten. G.
Xyste. I. Siſto. A. Covered ſtadium, xyſtum.
Im Griechiſchen iſt dieſes Wort ſowohl ein
maſculinum als neutrum. Nicht alſo im
Lateiniſchen. Im angeführten Kapitel Vi-
truvs iſt mit der Endung deſſelben eine
ſolche Verwechſelung vorgefallen, daſs
ſchlechterdings nicht der Buchſtab, ſondern
der Sinn entſcheiden muſs.
Xyſti. V. 11. VI. 10. i. a. paradromides,
hypaethrae ambulationes. Oben offener
Spaziergang. Siehe Plin. Caec. ep. 17. ein
Offenſtück, Art von Luſtſtück.
Zona. IX. 1. (IV.) . Gürtel. G. Ceinture.
I. Faſcia. A. Zone.
Zophorus. III. 3. IV. 1. Der Fries, Bor-
ten, der mittlere Theil eines Gebälkes,
zwiſchen dem Unterbalken und dem
Kranz. Im Griechiſchen Zona, ein Gür-
tel. G. Frise. I. Fregio. A. Frieze.
Zygia. II. 9. Hagebuche. i. a. carpinus.
G. Charme. I. Carpino. A. Sort of beechtree.
S. ſemiſſis praenominati cujusque integri.
***. quarta pars ſemiſſis.
***. octava pars ſemiſſis.
v. duella, praenominati integri pars tertia.
9. ſicilicum, praenominati integri pars quarta.
z. drachma, praenominati integri pars octava.
F. duodecima pars praenominati integri.
Γ. ſextadecima pars praenominati integri.
Sed quia horum characterum uti et aliorum nonnulli in diverſis exemplaribus varie de-
ſcripti corruptique inveniuntur, ſingulis certa ſides non eſt habenda. Puncta autem, quae modo
circulari modo quadrangulari ſorma reperiuntur in decimo maxime noſtri libro, non alicujus
ſigniſicationis, ſed clauſularum tantum diſtinctionis gratia facta videntur. Niſi quis forſan
minutius ſui cujusque ſolidi ſignificare ea contenderet, ſi, uti tradita fuerunt, incorrupta eadem
haberemus.
36173
Index Hiſtoricus et Geographicus
11
Abaton. II. 8.
Abderitae. VII. 5.
Acanthus. IV. 1.
Accius. IX. Praef.
Achaja. IV. 1. II. 6.
Achinapolus. IX. 4. (VII.)
Acrolithos. II. 8.
Actores comici et tragici. V.8.
Actus. VIII. 7.
Adoraturi ad orientem converſi. IV. 5.
Adriaticum mare. II. 6. 10.
Aedes Apollinis. I. 7. III. 1.
— # — # Mileti. VII. Praef.
— # — # Panionii. IV. 1.
— # — # et Dianae. III. 2.
— # Aeſculapii. I. 2. VII. Praef.
— # Auguſti. V. 1.
— # Caſtoris in Circo. IV. 7.
— # Cereris. I. 7. III. 2.
— # — # et Proferpinae Eleuſi. VII.
# Praef.
— # Coeli. I. 2. IV. 1.
— # Dianae. I. 2. IV. 1.
— # — # Aricinae. IV. 7.
— # — # Epheſi. III. 1. VII. Praef.
# X. 6. 7.
— # — # Magneſiae. III. 1. VII. Praef.
— # Fauni. III. 1.
— # Florae. I. 2. VII. 9.
— # ad tres Fortunas. III. 1.
— # Fortunae equeſtris. III. 2.
— # Herculis. I. 2. 7. III. 2. II. 8.
— # Honoris et Virtutis. III. 1. VII. Praef.
Aedes Jovis. I. 7. V. 1. II. 8.
— # — # Gapitolini. III. 2.
— # — # fulguris. I. 2.
— # — # Olympii, Athenis. III. 1. VII.
# Praef.
— # — # Statoris. III. 1.
— # — # in inſula Tiberina. III. 1.
— # Iſidis et Serapidis. I. 7.
— # Divi Julii. III. 2.
— # Junonis. I. 2. 7.
— # — # Argis. IV. 1.
— # — # Sami. VII. Praef.
— # Liberi Patris. I. 2. 7. V. 9.
— # — # — # Teo III. 2. IV. 3. VII.
# Praef.
— # — # Lunae. I. 2. V. 5.
— # — # Martis. I. 2. 7.
— # — # Mercurii. I. 7.
— # — # Minervae. I. 2. 7.
— # — # — # Athenis. III. 1. IV. 7.
— # — # — # Priene. VII. Praef.
— # — # — # Sunii IV. 7.
— # Neptuni Panionii. IV. 1.
— # Nympharum fontium. I. 2.
— # Proſerpinae. I. 2.
— # Quirini. III. 1. VII. 9.
— # Salutis. I. 2.
— # Serapidis. I. 7.
— # Solis. I. 2.
— # Vejovis in duos lucos. IV. 7.
— # Veneris in foro Caefaris. III. 2.
— # — # I. 2. 7.
— # Veſtae. IV. 7.
36274INDEX HISTORICUS11
Aedes Virtutis et Honoris. III. 1. VII. Praef.
— # Vulcani. I. 2. 7.
Aedes facrae quae quibus diis. I. 2. 7.
Aedes facrae ad quas regiones fpectare de-
# beant. IV. 5.
Aegyptii oeci. VI. 5.
Aegyptiorum ſacerdotes. VIII. Praef.
Aegyptus. II. Praef. IV. 5. VI. 1. VII. 7.
Aerarius faber. II. 7.
Aerarium ubi conſtitutum. V. 2.
Aereus ſignatus. III. 1.
Aes Corinthium. VIII. 5.
— # Cyprium. VII. 11.
Aefchylus. VII. Praef.
Aeſculapius. I. 2. VII. Praef.
Aethiopiae lacus. VIII. 3.
Aethiopes meridiani. VIII. 2.
Africa nutrix ferarum beftiarum; VIII. 4.
Aequiculi. VIII. 3.
Aetna. II. 6.
Agatharchus. VII. Praef.
Ageſiſtratus. VII. Praef.
Agetor Byzantius. X. 21.
Al@bandei. VII. 5.
Albanae lapicidinae. II. 7.
Albula. VIII. 3.
Alexander. II. Pr. VII. Pr. VIII. 3.
Alexandrin. II. Pr. VII. Pr. 11. IX. 5.
Alexandriae architectus. II. Pr.
— # Bibli@theca. VII. Pr.
— # Ludi dedicati Apollini et Mu-
# ſis. VII. Pr.
Alexis, comicus. VI. Praef.
Allienfes lapicidinae. II. 7.
Alpes. II. 10. VIII. 2.
Alpium aquae. VIII 3.
Altinum. I. 4.
Amiterninae lapicidinae. II. 7.
Anaxagoras Clazomenius. IX. 4.
Ancona. II. 9.
Andrias. IX. 6.
Andronicus Cyrrheſtes. I. 6.
Anitianae lapicidinae. II. 7.
Antimachides VII. Pr.
Antiochus rex. VII. Pr.
Antipater. IX. 4. (VII.). VII. Pr.
Antiftates. VII Pr.
Apaturius Alabandeus. VII. 5.
Apelles. I. 1.
Apennini defcriptio II. 10. 6.
Apollini et Muſis ludi dedicati a Ptolemaeo
# Alexandriae. VII. Pr.
Apollo Coloſſicus Epheſi. X. 6.
Apollonia. VIII. 3. X. 22.
Apollonius Pergaeus. I. 1. IX. 6.
Aqua Stygis. VIII. 3.
Aquileja. I. 4.
Aquitania. II. 1.
Arae deorum quomodo ordinandae. IV. 5. 8.
Arabia Numidarum, i. e. Nomadum VIII. 3.
Aratus. IX 4.
Archimedes. I. 1. VIII. Pr. IX. Pr. (III.)
Arcadia. VIII. 3.
Archytas. I. 1. VII. Pr. IX. Pr. (III.)
Ardeae fontes. VIII. 3.
Areopagus. II. 1.
Aretium. II. 8.
Argelius. VII. Pr.
Argentariae tabernae. V. 1.
Argentifodinae Athenis. VII. 7.
Argenti inauratio. VII. 8.
Argos. VIII. 3. IV. 1.
Ariobarzanes. V. 9.
Aricinum nemus. IV. 7.
Ariftarchus Samius. I. 1. IX. 1. 6. (IX.)
Ariftides. VIII. 4.
Ariftippus. VI. Pr.
Ariſtomenes Thaſius, pictor. III. Pr.
36375ET GEOGRAPHICUS.11
Ariſtophanes, comicus. VI. Pr. — gram-
# maticus. VII. Pr.
Ariſtoteles. VII. Pr. IX. Pr.
Ariſtoxenus, muſicus. I. 1. V. 4. 5.
Arſinoë. IV. 1.
Artemiſia. II. 8.
Arundines graecae. VII. 3.
Aruſpices hetruſci. I. 7.
Aſia. II. 6.
Aſtabora. VIII. 2.
Aſtafoba. VIII. 2.
Aſtrologi. V. 6. IX. 4.
Aſtu, ſ. Aſty. VIII. 3. VII. Pr.
Athenae. II. 1. III. 1. IV. 7. VII. Pr. IX. 1.
# (IV.). 5. (VIII.).
Athenienfes. VI. Pr.
Athletae. IX. Pr.
Athos mons. II. Pr.
Atlas. VI. 10. VIII. 2.
Atomi. II. 2.
Attalus. IV. 1. Attalici reges. VII. Pr. II. 8.
Atticurges. III. 3. IV. 6.
Auguſti aedes. V. 1.
M. Aurelius. I. Pr.
Automata. IX. 6. (IX.)
Babylon. VIII. 3.
Babylonis muri. I. 5. VIII. 3.
B@janae aquae. II. 6.
Baleares infulae. VIII. 4. VII. 7.
Bedas Byzantius, ſtatuarius. III. Pr.
Berofus Chaldaeus. IX. 1. 4. 6.
Bibliothecae Alexandriae et Pergami VII. Pr.
Bootes. IX. 3.
Boryſthenes. VIII. 2.
Bryaxes. VII. Pr.
Caecubum vinum. VIII. 3.
Caeſiis oculis gentes. VI. 1.
Cajus Julius. VIII. 4. I. Pr.
Cajus Mutius. VII. Pr.
Calentum. II. 3.
Callaeſchros. VII. Praef.
Callias Rhodius. X. 22.
Callimachus Catatechnos. IV. 1.
Callippus. IX. 4. (VII.)
Camoenae. VIII. 3.
Campania. VIII. 3.
Canopus. IX. 4.
Capitolium. II. 1. III. 2.
Cappadocia. VIII. 3.
Carae. VIII. 3.
Caria. II. 8.
Carpion. VII. Pr.
Carthago. VIII. 3.
Carya. I. 1.
Caryatides. I. 1.
Caſa Romuli. II. 1.
Caſius, mons, VIII. 3.
Caftoris aedes. IV. 7.
Catacecaumene. II. 6. et ejus vinum. VIII. 3.
Catarrhacta Nili. VIII. 2.
Caucafus mons. VIII. 2.
Cephifus fluvius. VIII. 3.
Cereris aedes. I.7. III. 2. VII. Pr.
Cetras Chalcedonius. X. 19.
Chaereas. X. 19.
Chaldaei. IX. 1. 4.
Charides VII. Pr.
Chii fons. VIII. 3.
Chion Corinthius. III. Pr.
Chionides, comicus. VI. Pr.
Chius. IV. 1. VII. Pr.
Cicero. IX. Pr.
Cilbiani agri Epheſiorum. VII. 8.
Cilicia. VIII. 3.
Circus maximus. III. 2.
Citharoedi. V. 5.
Clazomenae. IV. 1.
36476INDEX HISTORICUS11
Clazomeniorum agri. VIII. 3.
Cliades. VII. Pr. lege Diades.
Clitorius fons. VIII. 3.
Coeli aedes. I. 2.
Colchis. VIII. 2.
Colchorum aedificia. II. 1.
Collina porta. III. 1.
Coloë palus. VIII. 2.
Colonia Julia Faneſtri. V. 1.
Colophon. IV. 1.
Coloſſus Halicarnaſſi. II. 8.
Comici Graeci poetae. V. Pr. VI. Pr.
Comitium. II. 8.
Corinthia virgo. IV. 1.
Corinthii oeci. VI. 5.
Corinthium vas. VIII. 5.
Corinthus. V. 5.
Cn. Cornelius. I. Pr.
Cornetus campus VIII. 3.
Cortyna. ſ. Gortyna.
Coſſutius architectus Romanus. VII. Pr.
Cottus VIII. 3.
Crathis fluvius. VIII. 3.
Creta. I. 4.
Creuſa. IV. 1.
Crocodilus. VIII. 2.
Croeſi domus. II. 8.
Cteſibius. I. 1. VII. Pr. IX. 6. X. 12. 13.
Cteſiphon Gnoſius. III. 1. VII. Pr.
Cteſiphontis machina. X. 6.
Cumanorum montes. II. 6.
Cutiliae. VIII. 3.
Cychri in Thracia. VIII. 3.
Cydnus fluvius Ciliciae. VIII. 3,
Cyrenae. VIII. 3.
Cyziceni oeci. VI. 6.
Daphnis Milefius, Architectus, VII. Pr.
Darius. VII. Pr.
Delphi. VII. Pr.
Delphicus Apollo. III. Pr. IV. 1.
Demetrius, Architectus Epheſi, Dianae
# fervus. VII. Pr.
Demetrius Poliorcetes. X. 22.
Democritus Abderites. II. 2. IX. Pr. 4. VII. Pr.
Demophilus. VII. Pr.
Denarius. III. 1.
Diades. VII. Pr. X. 19.
Diagramma Ariſtoxeni. V. 4.
Dianae aedes. I. 2. III. I. IV. 1. 7. VII. Pr.
# X. 6. 7. — ſimulacrum ex cedro. II. 9.
Dinocrates Architectus AlexandriM. II. Pr.
Diognetus Rhodius, Architectus, X. 22.
Diomedes. I. 4.
Dionyſiodorus. IX. 6.
Diphilus. VII. Pr.
Dorus. IV. 1.
Drachma. III. 1.
Dyris mons et fluvius. VIII. 2.
Dyrrhachium. VIII. 3.
Eccleſiaſterium. VII. 5.
Elephantis urbs et infula. VIII. 2.
Eleuſinia Ceres. VII. Pr.
Elphias Rhodius. I. 4.
Empedocles. VIII. Pr.
Ennius poeta. IX. Pr.
Ephefus. IV. 1. VII. Pr. X. 7.
Epheſiorum lex de aedificando. X. Pr.
Epicharmus. VIII. Pr.
Epicurus. II. 2. VI. Pr. VII. Pr.
Epimachus, Athenienſis Architectus fub
# Demetrio Poliorcete. X. 22.
Equiculi. f. Aequiculi.
Eratofthenes Cyrenaeus. I. 1. IX. Pr.
Erythrae. IV. 1.
Evangelus. X. 7.
Eucrates. VI. Pr.
36577ET GEOGRAPHICUS.11
Eudaemon, IX. 4.
Eudoxus, aſtrologus. IX. 4. 6.
Euphranor. VII. Pr.
Euripides. VIII. Pr. 13. IX. 1.
Faberius fcriba. VII. 9.
Fabri, qui primi II. 1. — aerarii. II. 7.
Falernum vinum. VIII. 3.
Falifcus ager. VIII. 3.
Faneſtrum. II. 9. V. 1.
Fauni aedes. III. 1.
Ferentis municipium. II. 7.
Flaminius Circus. IV. 7.
Florae aedes. I. 2. VII. 9.
Fortunae equeſtris aedes. III. 2.
ad tres Fortunas aedes. III. 1.
Forum Caefaris. III. 2.
Fundi Campaniae urbs. VIII. 3.
Fuſſitius. VII. Pr.
Gades. X. 19.
Galatia. VII. 13.
Gallia. VIII. 2.
Ganges. VIII. 2.
Genethliaci et Genethliologi. IX. 4.
Geruſia. II. 8.
Gladiatoria munera. V. 1.
Gnofus. VII. Pr.
Gortyna. I. 4.
Graecorum aedificia. VI. 12. — theatra. V. 8.
— # majores. IX. Pr.
Gymnaſium. I. 7. VI. Pr. VII. 5.
Gynaeconitis. VI. 10.
Halicarnaſſus. II. 8.
Hammon. VIII. 3.
Hegeſias. VIII 4.
Hellas Athenienſis, ſtatuarius. III. Pr.
Hellen, Dori pater. IV. 1.
Heptabolus lacus. VIII. 2.
Heraclitus. II. 2. VIII. Pr.
Herculis aedes. 1. 2. 7. 11. 8. III. 2.
Hermogenes Alabandeus, Architectus, III.
# 1. 2. IV. 3. VII. Pr.
Herodotus. VIII. 4.
Hetruria. II. 6. VIII. 3.
Hetrufci arufpices. I. 7.
Hierapolis. VIII. 3.
Hiero. IX. Pr. (III.)
Himera fluvius. VIII. 3.
Hipparchus. IX. 4. (VII.)
Hippopotamus. VIII. 2.
Hippocrates, medicus. I. 1.
Hifpania. VI. 1. VII. 7. 9.
Hiſtoriae. V. Pr.
Homerus. VII. Pr.
Homeromaſtix. VII. Pr.
Honoris et Virtutis aedes. III. 1. VII. Pr.
M. Hoſtilius. 1. 4.
Hydria Aegyptiorum ſacerdotum. VIII. Pr.
Hymettus mons. II. 8.
Hypanis fluvius in Ponto. VII. 7. VIII. 3.
Ichneumon. VIII. 2.
Ictinus architectus. VII. Pr.
Ignis inventio. II. 1.
Infula Tiberina. III. I.
Iollas. VIII. 3.
Ion, unde Iones. IV. 1.
Ioppe. VIII. 3.
Jovis ftella. IX. 1. - ara. IV. 8.
Jovis aedes. 1. 2. 7. III. I. V. 1. VII. Pr.
Iſidis aedes. I. 7.
Ismuc oppidum. VIII. 4.
Iſthmia certamina. IX. Pr.
Italiae Iaus. VI. 1. V. 1.
Juba. VIII. 4.
Julia Aquiliana. V. 1.
Junonis aedes. I. 2. 7. IV. 1. VII. Pr.
D. Julii aedes. III. 2.
36678INDEX HISTORICUS11
Larignum caftellum. II. 9.
Lacedaemon. II. 8.
Lelegae. II. 8.
Lemnos. VII. 7.
Leochares. VII. Pr.
Leonides. VII. Pr.
Lesbos, inſula. VIII. 3.
Lex Romana de aedificando. II. 8. Ephe-
# ſiorum. IX. Pr. Athenienfium de pa-
# rentibus per liberos alendis ſi eos ar-
# tibus erudiſſent. VI. Pr.
Liberi Patris aedes. I. 2. 7. III. 2. IV. 3.
# V. 9. VII. Pr.
Licinius, mathematicus. VII. 5.
Limne Afphaltitis. VIII. 3.
Liparis, flumen Ciliciae. VIII. 3.
Lucretius. IX. Pr. (III.)
Lunae aedes. I. 2. V. 5.
Lynceſti fons. VIII. 3.
Lyſippus, ftatuarius. III. Pr.
Macedonia. VII. 9.
Maeonia. VIII. 3.
Magi. VIII. Pr.
Magneſia. VII. 7.
Mamertinum vinum. VIII. 3.
Marcelliana cella. VII. Pr. III. 1.
Marcia aqua. VIII. 3.
Mare fuperum, inferum. II. 10.
Maris ara. IV. 8.
Martis aedes. I. 2. 7.
Maſintha. VIII. 4.
Maſſilia. X. 22.
Mauruſia, Mauritania. VIII. 2.
Maxilua. II. 3.
Mathematici. III. 1. V. 3. VI. 1. IX. 5.
Maufoleum. II. 8. VII. Pr.
Maufolus. II. 8.
Mazaca, oppidum in Cappadocia, VIII. 3.
Medici. I. 4.
Megalographia. VII. 4. 5.
Medulli. VIII. 3.
Melas, fluvius. VIII. 3.
Melampus. VII. Pr.
Melite. IV. 1.
Meliton vinum. VIII. 3.
Melo, Philofophus. IX. 4.
Melos, insula. VII. 7.
Mercurii aedes. I. 7.
Meroë. IX. 4.
Metagenes, Cteſiphontis ſilius. X. 6. VII. Pr.
Metrodorus. VIII. 4.
Milo Crotoniates. IX. Pr.
Minervae aedes. I. 2. 7. III. 1. IV. 7. VII.
# Pr. — promontorium. V. 12.
Miracula orbis. VII. Pr.
Mitylene oppidum. I. 6.
L. Mummius. V. 5.
Muraenae aedilitas. II. 8.
Mutius, architectus. VII. Pr.
Myagrus, Phocaeus ftatuarius. III. Pr.
Mylafa, oppidum. II. 8.
Myron, plaſtes. I. 1. III. Pr.
Myrrhae glebulae. VIII. 3.
Nemea certamina. IX. Pr.
Nemus Aricinum. IV. 7.
Neptuni Panionii aedes. IV. 1.
Neptunius fons. VIII. 3.
Nexaris. VII. Pr.
Nicomachus, pictor. III. Pr.
Niger. VIII. 2.
Nilus. VIII. 2. II. Pr. IV. 5.
Nonacris, ŕegio Arcadiae. VIII. 3.
P. Numiſius, (architectus theatri Hercula-
# nenſis.) I. Pr.
Nymphodorus. VII. Pr.
Obolus. III. 1.
Odeum. V. 9.
Olympia certamina. IX. Pr.
36779ET GEOGRAPHICUS.11
Olympius Jupiter. III. 1. VII. Pr.
Optice, nympha, mater Dori. IV. 1.
Oracula de Socrate. III. Pr.
— # de coloniis Graecorum in Aſiam
# deducendis. IV. 1.
Orbis terrae circuitio. I. 6.
Oſtrum. VII. 13.
Paconius, Architectus. VII. Pr. X. 6.
Padus. VIII. 2.
Paeonius Ephefius, architectus. VII. Pr. X. 6.
Palaeſtra. V. II. VI. 8.
Panionii Neptuni aedes. IV. 1.
Paphlagoniae fons. VIII. 3.
Paraetonium oppidum Aegypti. VIII. 3.
Parmenion. IX. 6.
Patrocles. IX. 6.
Paufanias. I. 1.
Peonius, architectus Epheſius. VII. Pr.
Peloponnefus. IV. 1.
Pephafmenus Tyrius faber. X. 19.
Pergamus. VII. Pr.
Periclis Odeum. V. 9.
Perfica porticus. I. 1.
Pharax, Ephefius, ſtatuarius. III. Pr.
Phaſis. VIII. 2.
Phidias, ſtatuarius. III. Pr.
Philadelphus. VII. Pr.
Phileos. VII. Pr.
Philippus Aftrologus. IX. 4.
Philo Byzantius. VII. Pr.
Philolaus Tarentinus. I. 1.
Phrygia. VIII. 3.
Phyros. VII. Pr.
Phyteus. VII. Pr.
Phyfici. II. 1. VI. 2. VII. Pr. VIII. Pr. 1.
Pictores clari III. Pr.
Picturae e parietibus excifae. II. 8.
Pinna Veftina. VIII. 3.
Piraeeus portus. VII. Pr. VIII. 3.
Piſaurum. II. 9.
Piſiſtratus. VII. Pr.
Pitana, urbs Aſiae. II. 3.
Pitheus. I. 1. IV. 3. VII. Pr.
Pixodarus. X. 7.
Placentia. IX. 1.
Plato. III. 1. VII. Pr. IX. Pr.
Pollis. VII. Pr.
Polycles, Adramyttenus, pictor. III. Pr.
Polycletus, plaſtes. I. 1. III. Pr.
Polyidus. VII. Pr. X. 19.
Pompejus. III. 2. V. 9.
Pomtinae paludes. I. 4.
Pontus. VIII. 3. VI. 1. VII. 7.
Porinos, architectus Athenienfis. VII. Pr.
Porticus Eumenici. V.9. — Pompejanae.V.9.
Pofidonius. VIII. 4.
Pothereus fluvius. I. 4.
Praxiteles. VII. Pr.
Priene, urbs Aſiae. VII. Pr.
Proeti filiae. VIII. 3.
Promontorium Minervae. V. 12.
Proferpinae aedes. I. 2.
Ptolemaeus rex. VII. Pr.
Puteolanus pulvis. II. 6.
Pythagoras Samius. V. Pr. VIII. Pr. 9. IX.
# Pr. 4. X. 11.
Pythagoreorum diſciplina. II. 2.
Pythius, architectus. I. 1.
Pyxodorus. X. 7.
Quirini aedes. III. 1. VII. 9.
Ravenna. I. 4. II. 9.
Rhenus. VIII. 2.
Rhodanus. VIII. 2.
Rhodiacum Periftylium. VI. 10.
Rhodiorum clades. II 8.
Rhodos. VI. Pr. VII. 13. IX. 5. X. 22.
Romae laus. VI. 1. II. 8. IX. 5.
Romuli caſa. II. 1.
36880INDEX HISTOR. ET GEOGRAPH.11
Salmacidis fons. II. 8.
Salpia oppidum. I. 4.
Salutis aedes. 1. 2.
Sambuca. VI. 1. X. 22.
Sarnacus. VII. Pr.
Satyrus. VII. Pr.
Scopas. VII. Pr. IX. 6.
Scopinas, Syracuſius. I. 1.
Serapidis aedes. 1. 7.
P. Septimius, ſcriptor. VII. Pr.
Seſtertius. III. 1.
Sicilia. VIII. 3.
Silanion. VII. Pr.
Silenus. VII. Pr.
Sinope. VII. 7.
Smyrnaeorum civitas. IV. 1. V. 9. VII. 7.
Socrates. III. Pr. VII. Pr.
Soli, oppidum Ciliciae. VIII. 3.
Solis aedes. 1. 2.
Statonienſis praefectura. II. 7.
Statuarii inſignes. III. Pr.
Sunium. IV. 7.
Suſae. VIII. 3.
Stygis aqua. VIII. 3.
Syene. VIII. 2.
Tarcheſius, architectus. IV. 3.
Tarentum. IX. 5. (VIII.)
Tarquinienfes. II. 7.
Tarfos, Ciliciae civitas. VIII. 3.
Teanum. VIII. 3.
Telamones. VI. 10.
Telochares. II. 8.
Teos inſula. III. 2. VII. Pr.
Terracina. VIII. 3.
Terrae ara. IV. 8.
Thales. II. 2. VII. Pr. VIII. Pr. IX. 4.
Theocydes. VII. Pr.
Theodorus Phocaeus. VII. Pr.
Theodorus Phoceus. VII. Pr.
Theodorus, Rhoeci filius. VII. Pr.
Theodofius. IX. 6.
Theophraſtus. VI. Pr. VIII. 4.
Theſſalia. VIII. 3.
Tholus Delphis. VII. Pr.
Tiburtina via. VIII. 3.
Tigris. VIII. 3.
Timaeus. VIII. 4.
Timavus. VIII. 3.
Timotheus, ftatuarius, II. 8. VII. Pr.
Tralles. VII. Pr.
Tres Fortanae. III. 1.
Troezen. VIII. 3. II. 8.
Troja. I. 4. VII. Pr. VIII. 3.
Trypho Alexandrinus. X. 22.
Tuana. VIII. 3.
Tufcanae rationes aedium. IV. 7.
Tufcanicum cavaedium. VI. 3.
Tybris. VIII. 2.
Ulyſſis errationes. VII. 5.
Umbria. II. 7.
Uticenfes. II. 3.
Varro, (Ter.) VII. Pr. IX. Pr. (III.).
Vas Corinthium. VIII. 5.
Vafa aenea in theatris. V. 5.
Vectigalia publica. V. 1.
Venereus morbus. II. 8. Venerea libido. I. 7.
Venetia. II. 7.
Vejovis aedes. IV. 7.
Veneris aedes. 1. 2. 7. III. 2.
Veſtae aedes. IV. 7. — ara. IV. 8.
Veſtorius. VII. II.
Veſuvius mons. II. 6.
Virtutis et Honoris aedes. III. 1. VII. Pr.
Vini varia genera. VIII. 3.
Virena. VIII. 3.
Vulcani aedes. 1. 2. 7.
Vulſinienfis lacus. II. 7.
Xanthus. VIII. 3.
Xenia. VI. 10.
Xenophanes Colophonius. VII.Pr.IX.4.(VII.)
Xuthus. IV. I.
Zacynthus. VIII. 3.
Zama oppidum. VIII. 4.
Zeno. VII. Pr.
Zoilus. VII. Pr.
369Emendationes et Obfervationes quaedam.11
Pag. # 2 # lin. # 14. # Pro reliquo quoque tempore fenfus et aures flagitant reliquoque tempore.
# # # # Buttmann.
— # 3 # — # 6. # quae manibus perficitur. Legendum qua; niſi mavis quae perfieit. Id.
— # 4 # — # 13. 14. # Praeferri debuit vulgatum argumentis h. e. enarratione argumentorum.
— # 8 # — # 3. # Legendum haud dubie: Nec tamen architecti tantum non poſſunt. Buttm.
— # 8 # — # ult. # deficiat. Wolfius : deficiatur; ut VIII. Praef. corpora deficientur. — # 12 # — # 4. # a fine: Pro non idem, fenfus requirit non item. Buttm.
— # 16 # — # 21. # Eadem vox hic iterum in mendo cubat; vox enim Idem depravata ex Iti-
# # # # dem. Sed ne fic quidem integer fenfus, et excidit haud dubie verbum
# # # # rati, fortaffe poft futuram. Id.
— # 17 # — # 2. # Poft lienes repone femicolon.
— # 19 # — # 16 et 17. # Perperam hic in duo cola disjuncta eſt oratio a typographo.
— # 21 # — # 8. # Mitylene; Wolf. Mytilenae.
— # 24 # — # 16. # poft ſol repone comma.
— # — # — # 17. # pro impetum 1. impetu.
— # 25 # — # 5. # Pro adverſis legendum credo averfis deleta interpunctionis nota. Buttm.
— # 26 # — # 4. # linea 1. litera.
— # 28 # — # ult. # qusi 1. quis.
— # 33 # — # 4. # Nexus et ratio grammatica ſcribere jubent: poſtea, cum animadverterent.
# # # # Buttm.
— # 35 # — # 18. et p. 40. 1. 16. # Codd. fortuitu: (uti et p. 78. 1. 1.) Wolf.
— # 41 # — # 14. 15. # pruinis congefta, friantur; Wolf. pruina congefta friantur.
— # 44 # — # 21. # pro feparatis 1. feparatim.
— # — # — # 23. # pro plana repofitum volebam plena. vid. Verf. m. Germ.
— # 45 # — # 13. # pro parietes legendum Patris (urbis nomen)
— # 48 # — # 1. # improbare 1. improbari.
— # 51 # — # 8. # naturae 1. natura — # 52 # — # 1. # pro parvam legendum pariter.
— # 62 # — # 20. # παξαςάσετ 1. παζαςὰστ
— # 65 # — # 8. # Praeferam vulgatam ornantque, homines fcilicet; nam videtur ornatus hic
# # # # non neceffarius eſſe in hoc genere. Buttm.
— # 72 # — # 1. # pro adempto legendum cum Philandro addito.
— # 73 # — # 16. 17. # Dedi quod codices praebebant; fed jam piget me nimiae obſequentiae:
# # # # pro verbis enim minus et altiorem ratio grammatiea jubet reponi minor
# # # # et altior (ſc. faciendus eft Zophorus).
— # 78 # — # 1. # isdem 1. iisdem.
— # 83 # — # 13. # poft faſtigiis infere: mutulos aut
— # 85 # — # 18. # femora; Wolf. femina
— # 86 # — # 13. # pro: non amplius, quam legendum: hoc amplius, dimidiatum et; nota 6. de-
# # # # lenda. (Vid. Verf. m. Germ. p. 172.)
2
22 Pauculas hasce, quas mecum communicavit Vir Doctiſſ., emendationes plerasque ductas
effe monuit ex Codd. Batavis, Leidd. et Franeck. quorum duo venerandae eſſe antiquitatis.
37011
Pag. # 91 # 1. # penult. # poſt amplius del. comma; poſt latitudo poue femicolon; in fequentibus
# # # # parenthefeos ſigna demantur, et poſt eſt comma ponatur.
— # 101 # — # 14. # qui 1. quae.
— # — # — # 15. # qui 1. quae.
— # 112 # — # 6. # poft plutei del. comma.
— # 113 # — # 5. # pro perfectus legendum proſpectus.
— # 115 # — # 12. # poſt reſtituit pone colon.
— # 131 # — # 22. # alteram obliquam 1. altera obliqua.
— # 133 # — # 19. # Deleatur partem ut gloſſa; in duobus codd. ſimilis legitur gloſſa poteſtatem,
# # # # Wolf.
— # 143 # — # 12. # laυationis; Wolf. lavationi.
— # 145 # — # 12. 13. # periſtylon - lum 1. - lion - lium.
— # 148 # — # 15. # coeperit 1. ceperit.
— # 149 # — # 18. # quamυis fint; duo optimi Codd. dant ſunt. Wolf.
— # 153 # — # 21. # pro conjectos Oudendorpius conj. congeſtos.
— # 155 # — # 6. # Leonidas I. Leonides.
— # — # — # 9. # Charitas 1. Charidas.
— # 163 # — # 13. # liniuntur; Wolf. linuntur.
— # 167 # — # 14. # qua I. quo.
— # 179 # — # 20. 21. # poft tenuis comma, et poſt invenietur ſemicolon ponatur.
— # 182 # — # 8. # Comma poſt coeli retrahe poſt egreſſi.
— # 183 # — # 2. 3 # remittitur — ſuſtineri; Wolf. remittit — ſuſtinere.
— # 194 # — # 14. # verba eos fontes non ſatis ſunt expreſſa.
— # 199 # — # 8. # ſte I. eſt.
— # 211 # — # 2. # aqua I. aquae.
— # — # — # 4. # porrectus 1. porrectis (commate poſito poſt vehemens.)
— # 215 # — # 18. # Colon poſt Arietis retrahendum poſt humero.
— # 216 # — # ult. # 1. Cynoſurae caput.
— # 227 # — # 14. # poſt feciſſent dele quod, gloſſam adeo male latinam. Wolf.
— # 236 # — # 3. # contriυit. Leg. contricavit h. e. intricavit, et conturbavit ita ut pecuniam
# # # # expedire non poſſet.
In Lexico p. 31. v. Fiſtucatio: to Ramen 1. to Ram in.
371
[Empty page]
372
[Empty page]
373
[Empty page]
374
[Empty page]
375
[Empty page]