Vitruvius Pollio, Marcus, De architectura libri decem ad Caesarem Augustum, omnibus omnium editionibus; emendatiores, collatis veteribus exemplis, 1552

Bibliographic information

Author: Vitruvius Pollio, Marcus
Title: De architectura libri decem ad Caesarem Augustum, omnibus omnium editionibus; emendatiores, collatis veteribus exemplis
Year: 1552

Permanent URL

Document ID: MPIWG:25371PKV
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:25371PKV

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
Table of contents
1. Page: 0
2. M VITRVVII POLLIONIS DE ARCHITECTVRA LIBRI DECEM AD CAESAREM AVGVSTVM, * omnib{{us}} omnium editionib{us} longè emendatiores, collatis veterib{us} exemplis. ACCESSERVNT, Page: 5
3. ADIECTA EST Page: 5
4. LVGDVNI, APVD IOAN. TORNAESIVM. M. D. LII. Page: 5
5. ILLVSTRISS. ET REVERENDISS. D. GEORGIO ARMAGNACIO, S. R. E. Cardinali, mecœnati, & patrono ſuo Gulielmus Philander Caſtilionius S. Page: 6
6. FRANCISCO VA-LESIO REGI POTEN- TISSIMO ET CHRISTIA-NISSIMO GVLIELMVS PHILANDER CA-STILLIO-NIVS VICTORIAM. Page: 7
7. AVTORES, QVOS IN HIS ANNOTATIONIBVS PHILAN- der, & ii per quos ipſe profecit, ſequuti ſunt, & citant. * Page: 11
8. VITRVVII VITA EX IPSO OPERE PER PHILANDRVM COLLECTA. * Page: 15
9. capitum M. Vitruuii Pollionis librorum decem de Archite-ctura. CAPITA PARIMI LIBRI. Page: 16
10. CAPITA SECVNDI LIBRI. Page: 16
11. CAPITA LIBRI TERTII. Page: 16
12. CAPITA LIBRI QVARTI. Page: 16
13. CAPITA LIBRI QVINTI. Page: 16
14. CAPITA SEXTI LIBRI. Page: 17
15. CAPITA SEPTIMI LIBRI. Page: 17
16. CAPITA OCTAVI LIBRI. Page: 17
17. CAPITA NONI LIBRI. Page: 18
18. CAPITA DECIMI LIBRI. Page: 18
19. LECTORI Page: 19
20. VITRVVIO. Page: 20
21. F. TIRLERIANVS AD LECTOREM. Page: 20
22. IDEM. Page: 20
23. M VITRVVII POLLIONIS DE ARCHI TECTVRA LIBER PRIMVS. * PRAEFATIO. Page: 21
24. Quid ſit Architectura, & de Architectis inſtituendis. CAPVT PRIMVM. Page: 22
25. GVLIELMI PHI-LANDRI, CASTILIONII, GALLI, CIVIS ROMANI in decem M. Vitruuij Pollionis de Architectura libros an-notationum liber primus. IN CAPVT I. ANNOTATIONES. Page: 26
26. Ex quib{us} reb{us} Architectura constet. CAPVT II. Page: 31
27. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 33
28. De partib{us} Architecturæ in priuatorum & publicorum ædificiorum distributionib{us}, & gnomonices & machi-nationis. # CAP. # III. Page: 36
29. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 36
30. De electione locorum ſalubrium, & quæ obſint ſalubritati, & vnde lumina capiantur. # CAP. # IIII. Page: 37
31. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 40
32. De fundamentis murorum & turrium. # CAP. # V. Page: 43
33. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 45
34. Propugnaculi Ichnographia. Page: 46
35. De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, et eorum diſpo-ſitione, vt ventorum noxij flat{us} vitentur.# CAP. # VI. Page: 47
36. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 50
37. De electione locorum ad vſum communem ciuit atis. # CAP. # VII. Page: 55
38. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 56
39. M. VITRVVII POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER SECVNDVS. PRAEFATIO. Page: 57
40. NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER SECVNDVS. IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 59
41. De priſcorum hominum vita, & de initijs humanitatis at-que tectorum, & incrementis eorum.# CAP. # I. Page: 59
42. IN CAPVT I. ANNOTATIONES. Page: 62
43. De principijs rerum ſecundum Philoſophorum opiniones. # CAPVT # II. Page: 64
44. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 64
45. De laterib{us}, ex qua terra, quo tempore, & qua forma ducieos oporteat. # CAP. # III. Page: 65
46. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 66
47. De arena, & ei{us} generib{us}. # CAP. # IIII. Page: 69
48. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 69
49. De calce, & vnde coquatur optima. # CAP. # V. Page: 70
50. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 70
51. De puluere Puteolano & ei{us} vſu. # CAP. # VI. Page: 71
52. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 72
53. Delapicidinis, earum\’ qualitatib{us}. # CAP. # VII. Page: 74
54. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 75
55. De generib{us} ſtructuræ, & earum qualitatib{us}, modis ac locis. # CAP. # VIII. Page: 77
56. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 81
57. De materie cædenda, & de arborum quarundam pro-prietatib{us}. # CAP. IX. Page: 86
58. IN CAPVT IX. ANNOTAT. Page: 90
59. De abiete ſupernate & infernate, cum Apennini deſcri-ptione. # CAP. X. Page: 94
60. IN CAPVT X. ANNOTAT. Page: 95
61. M. VITR VVII POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER TERTIVS. PRAEFATIO. Page: 95
62. IN M. VITRVVIVM POLLIO, NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER TERTIVS. IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 97
63. De ſacrarum ædium compoſitione & ſymmetrijs, & cor-poris humani menſura. # CAP. I. Page: 97
64. IN CAPVT I. ANNOTATIONES. Page: 100
65. De quinque ædium ſpecieb{us}. # CAP. II. Page: 107
66. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 109
67. Digreſsio vtiliſsima, qua Philander vniuerſam columnationis & trabeationis rationem pro vero ſubſequentis capitis tertij intellectu, diligentiſ-ſime explicat. Page: 115
68. De fundationib{us} & columnis, atque earum ornatu & epistylijs, tam in locis ſolidis, quàm in congeſtitijs. CAP. III. Page: 130
69. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 134
70. M. VITRVVII POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER QVARTVS. * PRAEFATIO. Page: 145
71. Detrib{us} generib{us} columnarum, earum\’ origine & in-uentione. # CAP. I. Page: 145
72. IN M. VITRVVIVM POLLIO-NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER Qvartvs. * IN CAPVT I. ANNOTATIONES. De ornamentis columnarum. # CAP. II. Page: 148
73. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 153
74. De ratione Dorica. # CAP. # III. Page: 157
75. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 159
76. De interiore cellarum & pronai distributione. # CAP. # IIII. Page: 169
77. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 170
78. De ædib{us} conſtituendis ſecundum regiones.# CAP. # V. Page: 170
79. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 171
80. De ostiorum, & antepagmentorum ſacrarum ædium ra-tionib{us}. # CAP. # VI. Page: 172
81. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 173
82. Pagina prima. AB COLONIA DEDVCTA ANNO X C. N. FVFIDIO N.F.M. PVLLIO DVOVIR. P. RVTILIO CN. MALLIO COS OPERVM LEX II. Page: 178
83. Pagina ſecunda. Page: 178
84. Pagina tertia. Page: 179
85. De Tuſcanis rationib{us} ædium ſacrarum. # CAP. # VII. Page: 179
86. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 181
87. De aris Deorum ordinandis. # CAP. # VIII. Page: 185
88. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 185
89. M. VITRVVII POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER QVINTVS. PRAEFATIO. Page: 187
90. IN M. VITRVVIVM POLLIO- NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER Qvintvs. IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 188
91. De foro ei{us}\’ diſpoſitione.# CAP. # I. Page: 189
92. IN CAPVT I. ANNOTATIONES. Page: 190
93. De ærario, carcere, & curia ordinandis. # CAP. # II. Page: 193
94. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 193
95. De theatro ei{us}\’ ſalubri conſtitutione.# CAP. # III. Page: 194
96. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 195
97. De harmonia ſecundum Aristoxeni traditionem. # CAP. # IIII. Page: 201
98. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 203
99. INSIGNIA # τ # EIVS Page: 205
100. VICTOR. # CCCCXXXXV. # SINGVLARVM. # VICIT. # CCCLXXXXVII. Page: 205
101. Antiquorum troporum muſicorum cum ſcala muſicæ noſtri temporis collatio. Page: 207
102. De theatri vaſis. # CAP. # V. Page: 208
103. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 210
104. De conformatione theatri facienda. # CAP. # VI. Page: 212
105. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 213
106. De tecto portic{us} theatri. # CAP. VII. Page: 214
107. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 215
108. De trib{us} ſcenarum generib{us}. # CAP. # VIII. Page: 216
109. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 217
110. De porticib{us} poſt ſcenam, & ambulationib{us}. # CAP. # IX. Page: 218
111. IN CAPVT IX. ANNOTAT. Page: 220
112. De balnearum diſpoſitionib{us} & partib{us}. # CAP. # X. Page: 224
113. IN CAPVT X. ANNOTAT. Page: 225
114. C. AVILIVS LICINIVS TROSIVS CVRATOR SCHOLAM DE SVO FECIT. BEBRIX AVG. L. DRVSIANVS A. FABIVS XANTHVS. CVR. SCRIBIS LIBRARIIS ET PRAECONIBVS AED. CVR. SCHOLAM AB INCHOATO REFECERVNT MARMORIBVS ORNAVERVNT VICTORIAM AVGVSTAM ET SEDES AENEAS ET CETERA ORNAMENTA DE SVA PECVNIA FECERVNT. Page: 228
115. De palæſtraum ædificatione & xystis.# CAP. XI. Page: 231
116. IN CAPVT XI. ANNOTAT. Page: 232
117. L. THENODORVS XYSTICHVS PARIDI THYMELICO BENE MERENTI FECIT. De portub{us}, & ſtructuris in aqua faciendis.# CAP. XII. Page: 235
118. IN CAPVT XII. ANNOTAT. Page: 236
119. POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER SEXTVS. * PRAEFATIO. Page: 240
120. IN M. VITRVVIVM POLLIO NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER SEXTVS. * IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 242
121. De diuerſis regionum qualitatib{us}, & varijs cœli aſpecti-b{us}, ſecundum quos ſunt ædificia diſponenda. CAP. I. Page: 242
122. IN CAPVT I. ANNOTATIONES. Page: 245
123. De ædificiorum priuatorum proportionib{us}, & menſuris. # CAP. II. Page: 247
124. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 247
125. De cauis ædium. # CAP. III. Page: 249
126. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 249
127. De atrijs, & alis, & tablinis cum dimenſionib{us}, & ſym-metrijs eorum. # CAP. IIII. Page: 250
128. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 251
129. Detriclinijs & œcis, exedris, & pinacothecis, & eorum dimenſionib{us}. # CAP. V. Page: 252
130. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 253
131. ΗΔΓC. ΒΙΟC. ΤΟ. ΖΗΝ. ΓΛΥΚΥ. ΤΟ. ΘΑΝΕΙΝ. ΥΠΟΨΙΑ. Page: 255
132. De œcis more Cræco. # CAP. VI. Page: 258
133. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 259
134. Ad qu{as} cœli regiones quæ ædificiorum genera ſpectare debeant, vt vſui & ſalubritati ſint idonea. # CAP. VII. Page: 259
135. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 260
136. De priuatorum & communium ædificiorum proprijs lo-cis, & generib{us} ad quaſcun perſonarum qualitates conuenientib{us}. # CAP. VIII. Page: 260
137. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 261
138. De ruſticorum ædificiorum rationib{us}, & multarum par-tium eorum deſcriptionib{us}, at vſib{us}. # CAP. IX. Page: 262
139. IN CAPVT IX. ANNOTAT. Page: 264
140. De Cræcorum ædificiorum eorum\’ partium diſpoſitione, atque differentib{us} nominib{us}, ſatis ab Italicis morib{us} & vſib{us} diſcrepantib{us}. # CAP. X. Page: 266
141. IN CAPVT X. ANNOTAT. Page: 268
142. De firmitate & fundamentis ædificiorum. Page: 270
143. IN CAPVT XI. ANNOTAT. Page: 272
144. POLLIONIS DE ARCHI TECTVRA LIBER SEPTIMVS. PRAEFATIO. Page: 275
145. IN M. VITRVVIVM POLLIO NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER SEPTIMVS. IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 279
146. Deruder atione commode perficienda. # CAP. I. Page: 281
147. IN CAPVT I. ANNOTAT. Page: 282
148. Demaceratione calcis ad albaria opera & tectoria perficienda. # CAP. II. Page: 287
149. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 287
150. De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione, & te-ctorio opere. # CAP. III. Page: 288
151. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 290
152. De politionib{us} in humidis locis. # CAP. IIII. Page: 298
153. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 299
154. De ratione pingendi in ædificijs. # CAP. V. Page: 300
155. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 302
156. De marmore quomodo paretur ad tectoria. CAP. VI. Page: 304
157. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 305
158. De colorib{us}, & primum de ochra. # CAP. VII. Page: 305
159. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 306
160. De minij rationib{us}. # CAP. # VIII. Page: 309
161. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 310
162. De minij temperatura. # CAP. # IX. Page: 312
163. IN CAPVT IX. ANNOTAT. Page: 313
164. De colorib{us}, qui arte fiunt. # CAP. # X. Page: 314
165. IN CAPVT X. ANNOTAT. Page: 315
166. Decærulei temper ationib{us}. # CAP. # XI. Page: 316
167. IN CAPVT XI. ANNOTAT. Page: 316
168. Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, & ſandaracha. # CAP. # XII. Page: 318
169. IN CAPVT XII. ANNOTAT. Page: 318
170. Quomodo fiat oſtrum, colorum omnium factitiorum ex-cellentißimum. # CAP. # XIII. Page: 320
171. IN CAPVT XIII. ANNOTAT. Page: 320
172. De purpureis colorib{us}. # CAP. # XIIII. Page: 322
173. IN CAPVT XIIII. ANNOTAT. Page: 322
174. M. VITRVVII POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER OCTAVVS. PRAEFATIO. Page: 325
175. IN M. VITRVVIVM POLLIO-NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER OCTAVVS. IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 326
176. PALLADI VICTRICI SACRVM HIC HOSTIVM RELIQVIAS PROFLI-GAVIT CATO, VBI ET SACELLVM MIRO ARTIFICIO STRVCTVM ET AEREAM PALLADIS EFFIGIEM RELIQVIT PAREANT ERGO ET NOSCANT O-MNES. SENATVS ET POPVLI ROMANI IMPERIVM ET DEORVM NVMI-NE ET MILITVM FORTITVDINE ET TVERI ET REGI. Page: 327
177. De aquæ inuentionib{us}. # CAP. I. Page: 328
178. IN CAPVT I. ANNOTAT. Page: 330
179. De aqua imbrium, ei{us}\’ virtutib{us}. # CAP. II. Page: 332
180. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 334
181. De aquis calidis, & qu{as} habeant vires à diuerſis metal-lis prodeuntes, & de variorum fontium, fluminum, la-cuum\’, natura. # CAP. III. Page: 339
182. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 344
183. De proprietate item nonnullorum locorum & fontium. # CAP. # IIII. Page: 361
184. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 362
185. De aquarum experimentis. # CAP. V. Page: 363
186. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 364
187. De perductionib{us} & librationib{us} aquarum, & inſtru-mentis ad hunc vſum. # CAP. # VI. Page: 364
188. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 365
189. Quot modis ducantur aquæ. # CAP. VII. Page: 366
190. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 369
191. POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER NONVS. PRAEFATIO. Page: 374
192. IN M. VITRVVIVM POLLIO-NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER NONVS. * IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 375
193. Platonis inuentum de agro metiendo. # CAP. I. Page: 376
194. IN CAPVT I. ANNOTAT. Page: 376
195. De norma, Pythagoricum inuentum ex orthogonij trigoni deformatione. # CAP. II. Page: 377
196. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 378
197. Quomodo portio argenti auro mista, in integro opere de-prehendi diſcerni\’ poßit. # CAP. III. Page: 380
198. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 382
199. Degnomonicis rationib{us}, ex radijs ſolis per vmbram in-uentis, & mundo atque planetis. CAP. IIII. Page: 391
200. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 396
201. De Solis curſu per duodecim ſigna Zodiaci. CAP. V. Page: 402
202. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 403
203. De ſyderib{us} quæ ſunt à Zodiaco ad Septentrionem. CAP. VI. Page: 403
204. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 404
205. De ſyderib{us}, quæ ſunt à Zodiaco ad meridiem. CAP. VII. Page: 410
206. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 411
207. De horologiorum rationib{us}, & vmbris gnomonum æqui-noctiali tempore, Romæ, & nonnullis alijs locis. CAP. VIII. Page: 414
208. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 416
209. De horologiorum ratione, & vſu, atque eorum inuentione, & quib{us} inuentorib{us}. # CAP. IX. Page: 417
210. IN CAPVT IX. ANNOTAT. Page: 420
211. M. VITRVVII POLLIONIS DE ARCHI-TECTVRA LIBER DECIMVS. * PRAEFATIO. Page: 421
212. IN M. VITRVVIVM POLLIO-NEM ANNOTATIONVM PHILANDRI LIBER DECIMVS. * IN PROOEMIVM ANNOT. Page: 422
213. De machina quid ſit, & ei{us} ab organo differentia, origine, & neceßitate. # CAP. I. Page: 423
214. IN CAPVT I. ANNOTAT. Page: 424
215. EX AVCTORITATE TVRCI APRONIANI VC PRAEFECTI VRBIS Page: 425
216. De ædium ſacrarum publicarum\’ operum machinatio-nib{us} tractorijs. # CAP. II. Page: 426
217. IN CAPVT II. ANNOTAT. Page: 427
218. De diuerſis appellationib{us} machinarum, & quaratione erigantur. # CAP. III. Page: 428
219. IN CAPVT III. ANNOTAT. Page: 429
220. Similis ſuperiori machina, cui coloßicoter a tuti{us} committi poſſunt, immutata duntaxat ſucula in tympanum. CAP. IIII. Page: 429
221. IN CAPVT IIII. ANNOTAT. Page: 430
222. Aliud machinæ tractoriæ gen{us}. # CAP. V. Page: 431
223. IN CAPVT V. ANNOTAT. Page: 432
224. Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad grauia onera ducenda. CAP. VI. Page: 433
225. IN CAPVT VI. ANNOTAT. Page: 434
226. De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Epheſiæ constructum eſt. # CAP. VII. Page: 435
227. IN CAPVT VII. ANNOTAT. Page: 435
228. De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum le-uationes. # CAP. VIII. Page: 435
229. IN CAPVT VIII. ANNOTAT. Page: 437
230. De organorum ad aquam hauriendam generib{us}, & pri-mum de tympano. # CAP. IX. Page: 441
231. IN CAPVT IX. ANNOTAT. Page: 442
232. De rotis & tympanis ad molendum farinam. CAP. X. Page: 442
233. IN CAPVT X. ANNOTAT. Page: 443
234. De cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, ſed non tam alte. # CAP. XI. Page: 444
235. IN CAPVT XI. ANNOTAT. Page: 445
236. De Cteſibica machina, quæ altißime extollit aquam. # CAP. XII. Page: 446
237. IN CAPVT XII. ANNOTAT. Page: 447
238. De hydraulicis machinis, quib{us} organa perficiuntur. # CAP. XIII. Page: 447
239. IN CAPVT XIII. ANNOTAT. Page: 448
240. Qua ratione rheda vel naui vecti, peractum iter demetia-mur. # CAP. XIIII. Page: 449
241. IN CAPVT XIIII. ANNOTAT. Page: 451
242. De catapultarum & ſcorpionum rationib{us}. # CAP. XV. Page: 451
243. IN CAPVT XV. ANNOTAT. Page: 453
244. De balistarum rationib{us}. # CAP. XVI. Page: 454
245. IN CAPVT XVI. ANNOTAT. Page: 454
246. De proportione lapidum mittendorum ad balistæ fora-# men. # CAP. # XVII. Page: 455
247. IN CAPVT XVII. ANNOTAT. Page: 456
248. De catapultarum balistarum\’ contentionib{us} & tem-# peraturis. # CAP. # XVIII. Page: 457
249. IN CAPVT XVIII. ANNOTAT. Page: 457
250. De oppugnatorijs defenſorijs\’ reb{us}, & primum de arietis inuentione, ei{us}\’ machina. # CAP. # XIX. Page: 457
251. IN CAPVT XIX. ANNOTAT. Page: 459
252. De teſtudine ad congeſtionem foſſarum paranda. # CAP. # XX. Page: 461
253. IN CAPVT XX. ANNOTAT. Page: 462
254. De alijs teſtudinib{us}. # CAP. XXI. Page: 462
255. IN CAPVT XXI. ANNOTAT. Page: 464
256. Toti{us} operis peroratio.# CAP. # XXII. Page: 465
257. IN TOTIVS OPERIS PERORATIONEM Page: 467
258. EPITOME IN OMNES GEORGII AGRI-COLAE DE MENSVRIS ET PONDERIBVS LIBROS, Per Gulielmum Philandrum Caſtilionium. PHILANDRO F. DVLCISS. S. Page: 471
259. Liquidorum menſuræ Romanorum. Page: 472
260. Aridorum menſuræ. Page: 472
261. Liquidorum menſuræ Atticæ ſiue medicæ. Page: 473
262. Aridorum menſuræ. Page: 473
263. Georgicæ menſuræ liquidorum. Page: 474
264. Aridorum menſuræ. Page: 474
265. Veterinariorum menſuræ. Page: 475
266. Pondera rerum aliquot, quas metimur. Menſurarum Romanarum. Page: 475
267. Menſurarum Atticarum ſiue medicarum. Page: 476
268. Menſurarum Georgicarum. Page: 477
269. Menſurarum veterinariorum. Page: 477
270. Aridorum aliquot pondera, ex Plinii ſententia. Page: 477
271. De ponderibus Romanorum. Page: 478
272. Seſcuncia autem eſt vncia vna & dimidia. Page: 478
273. De ponderibus Græcorum Attica pondera. Page: 479
274. Pondera medica. Page: 480
275. Pondera Veterinariorum. Page: 480
276. FINIS. DE EXTERNIS MENSVRIS. Page: 480
277. Arabum ſeu Maurorum menſuræ verbis expreſſæ partim barbaris, partim deprauatis. Liquidorum. Page: 481
278. De externis ponderibus. Page: 483
279. Arabica. Page: 483
280. Sunt & hæc apud autores pondera. Page: 483
281. FINIS. DE MENSVRIS QVIBVS interualla metimur. Page: 484
282. Græcæ menſuræ. Page: 484
283. Latinæ menſuræ. Page: 484
284. FINIS. Page: 486
285. VITRVVII LIBROS ATQVE ANNOTATIONES GVLIEL-MI PHILANDRI CO-PIOSISS. Page: 487
286. B Page: 491
287. C Page: 492
288. D Page: 496
289. E Page: 497
290. F Page: 498
291. G Page: 500
292. H Page: 500
293. I Page: 501
294. L Page: 502
295. M Page: 504
296. N Page: 506
297. O Page: 506
298. P Page: 507
299. S Page: 509
300. Q Page: 510
301. R Page: 510
302. V Page: 515
303. INDEX DICTIONVM GRAE-CARVM, QVAE IN HIS VI-truuii libris, atque Philandri Annotationibus, ſparſim leguntur. Page: 517
304. † Page: 517
305. Β Page: 517
306. Γ Page: 517
307. Δ Page: 517
308. Ε Page: 517
309. X Page: 518
310. Z Page: 518
311. FINIS. Page: 518
312. INDEX DICTIONVM GRAE-CARVM, QVAE IN HIS VI-truuii libris, atque Philandri Annotationibus, ſparſim leguntur. Page: 519
313. Β Page: 519
314. Γ Page: 519
315. Δ Page: 519
316. Ε Page: 519
317. Ζ Page: 520
318. Η Page: 520
319. Θ Page: 520
320. Ι Page: 520
321. Κ Page: 520
322. Α Page: 521
323. Μ Page: 521
324. Ν Page: 521
325. Ε Page: 521
326. Ο Page: 521
327. Π Page: 521
328. Ρ Page: 522
329. Σ Page: 522
330. Τ Page: 522
331. Υ Page: 522
332. Φ Page: 522
333. Χ Page: 522
334. Ω Page: 522
335. Errata in Epitome ſic corrigito. Page: 523
336. Extrait du Priuilege. Page: 524
1
[Empty page]
211[Handwritten note 1]22[Handwritten note 2] 1[Figure 1] 2[Figure 2]
3
[Empty page]
4
[Empty page]
533[Handwritten note 3]
M VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHITECTVRA
LIBRI
DECEM
AD CAESAREM
AVGVSTVM
,
*
omnib{{us}} omnium editionib{us} longè emendatiores,
collatis
veterib{us} exemplis.
ACCESSERVNT,
Gulielmi Philandri Caftilionii, ciuis Romani annotationes
caftigatiores
, &
plus tertia parte locupletiores.
ADIECTA EST
Epitome in omnes Georgij Agricolæ de menſuris & ponde-
rib
{us} libros, EODEM AVTORE,
Cum Græco pariter & Latino indice locupletiſsimo.
44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5] 3[Figure 3]66[Handwritten note 6]
LVGDVNI,
APVD IOAN. TORNAESIVM.
M. D. LII.
Cum Priuilegio ad Sexennium.
677[Handwritten note 7]
ILLVSTRISS. ET REVERENDISS.
D. GEORGIO ARMAGNACIO,
S. R. E. Cardinali, mecœnati, & patrono
ſuo
Gulielmus Philander
Caſtilionius

S
.
ANNOTATIONES in Vitruuium Pollinem, quas ad Franciſcum
Regem
, P.
P. ac bonarum literarum aſſertorem, vindicem\’ te autore, cùm Romæ
legat
{us} eſſes, ſcripſeram ( qua in legatione tuam diligentiam, integritatem, &
fi-
dem
ita Principi probasti, vt admirari potuerint omnes, imitari tam pauci, quàm
reprehendere
nemo ) repetitas viſum eſt Mecœnas Ill{us}trißime i{us}tis tibi de cauſis
dedicare
.
Primum, ne patrono carerent, mortuo potentiß. & doctiß. Principe, cui{us}
gratia
at autoritate ſuffultæ facile ſe à reprehenſionib{us} tueri poterant.
Deinde,
quòd
partem earum iure tibi vendicare poßis, qui multa, cum eum ſcriptorem ſerio
ſimul
legerem{us}, ad ipſi{us} cognitionem attuleris.
Postremò, quod cuipl{us} quàm tibi
aut
debeam, aut debere velim, videam neminem:
à quo liberalißimè ac indulgen-
tißimè
totos viginti annos habit{us}, de obſcuro tenui\’ loco in aliguam lucem, digni-
tatem\’
ſim prouect{us}.
Fgo verò, qui omnib{us} modis cauendum mibi constituiſſem,
ne
vel tantilla à Χαειςίας labecula aſpergi poſſem, vnum hoc meditabar, vt ſi non
inſignem
, at certè aliguam mei erga te animi ſignificationem ederem.
Quamobrem
officy
mei eſſe existimaui, hanc editionem addita tui nominis mentione ornare, tibi\’
meæ
vitæ ac fortunarum patrono nuncupare, qui te eum ſemper in omnib{us} reb{us}
erga
me geſſeris, præstiteris\’, vt meritam debitam\’ perſoluere gratiam nullo pacto
poßim
.
Op{us} propè totum interpolaui: mutata plera, addita plurima, aliquanto
terſiora
omnia.
Superuacu{us} etenim foret in ſtudijs longior labor (inquit
ille
) ſi nibil liceret meli{us} inuenire præteritis.
Porrò autem illud
arbitror
à me nunc peti non oportere, vt abſentis memoriam
conſerues
.
Tantum optarim tibi vt perſuadeas me
inter
eos, à quib{us} te coli putas, principem lo-
cum
velle obtinere.
Vale. Lugduno in
ædib
{us} Ioannis Tornæſij Typogra-
phi
, Calendis Ianuarij, An-
no
quinquageſimo ſe-
oundo
ſupra ſe-
ſquimille-
mum
.
*
88[Handwritten note 8]99[Handwritten note 9]
7 4[Figure 4]
FRANCISCO VA-
LESIO
REGI POTEN-
TISSIMO ET CHRISTIA-
NISSIMO
GVLIELMVS
PHILANDER
CA-
STILLIO-
NIVS
VICTORIAM.
Fvisse temp{us}, cùm in mon-
tib
{us} ac ſyluis disperſi dißipa-
ti\’
homines bestiarum more
vagarentur
, &
ſibi victu fe-
rino
vitam propagarent.
Rex
inuictiß
.
legim{us}: nondum ij
prudentium
conſilijs, aut di-
ſertorum
or atione deliniti, à
fera
agresti\’ vita ad huma-
num
hunc auilem\’ cultum
deducti
, ſe oppidis mœnib{us}\’ ſepſerant.
Et principio quidem, cùm
id
tantum agerent vt ſe ſua\’ ab aduerſis tempestatib{us} tueren-
tur
, vt contra ſolis ardores tuta diffugia haberent, cœperunt aliqui
è
frondib{us} tecta facere, ſpeluncas alij fodere:
qui ingenio præſta-
bant
, furcis erectis, &
intertextis virgultis luto parietes inducere.
ea fuerunt ædificatoriæ rei incunabula. Proximè qui ſequuti
ſunt
, ijs initijs non contenti, non modò, quæ ad ſalutem eſſent ne-
ceſſaria
, curauerunt, ſed eorum quæ ad expeditas quaſ, pro in-
nata
tamen frugalitate, commoditates aſſequendas
8 nihil vſquam prætermiſſum volebant. Ita eam frugalitatem &
parſimoniam
in ædificijs posteritas publicè &
priuatim ſequuta
eſt
, quoad per bonos mores licuit.
Inde rerum affluentia & otio
abundantes
, opportunitate admoniti at allecti deuenere, vt
etiam
, quæ ad voluptates explendas facerent, ſectarentur, quicquid
ad
lautitiem venustatem\’ vſpiam excogitari poſſet, adiungerent,
neceßitati
feciſſe ſatis, leue quidem eſſe existimantes, commoditati
prospexiſſe
ingratum, vbi offenderet operis inelegantia.
Hinc py-
ramidum
miracula, amphitheatrorum moles, inſanæ palatiorum
ſubstructiones
, templorum ſtupendi fornices:
hinc arc{us}, portic{us},
mauſolea
, &
in modum prouinciarum extructæ thermæ. Magna
illi
ædificabant, vt poſteris magni eſſe viderentur, operis verò pul-
chritudinem
facile adducebantur vt crederent ab infestis hoſtib{us}
impetraturam
, vt iras temperarẽt, at inuiolatam ſe eſſe pateren-
tur
.
Ergo præſtantißimi veteres, vt eſſet ædificandi aliqua certa &
conſtans
ratio, quæ de eiuſmodi reb{us} ab alijs tradita, &
à ſe ex-
cogitata
erant, mandarunt literis, ex Cræcis Agatarch{us}, Demo
crit
{us}, Anaxagoras, Cteſiphon, Metagenes, Ictin{us}, Carpion,
Philo
, Hermogenes, Argeli{us}, Satyr{us}, &
alij quidam: è noſtris,
Fuffiti
{us}, Varro, P.
Septimi{us}, Corn. Celſ{us}. Horum præclarißi-
ma
monumenta (pro dolor) temporum iniquitate, aut hominum
negligentia
interierunt.
Reſtabat vnum ex tanto veluti naufra-
gio
M.
Vitruuij Pollionis op{us}, vix ſatis ex merito laudandum,
ſed
adeò affectum, maculoſum &
vlceroſum, vt ne ab autore, ſi
reuiuiſcat
, ſatis agnoſcatur.
Id effecit, vt Vitruuij præter nomen
iam
multa retrò ſecula nihil auditum ſit.
Accedebat difficultas,
nam
vt omittam vocabulorum ex artis propria neceßitate conce-
ptorum
inſolentiam, quæ obſcuritatem adferebat, &
rerum ipſa-
rum
, quæ tradebantur, inſcitia à legendo retardabat.
Præſtan-
tißimarum
enim ſtucturarum vnde quaſi via ſternatur, tantum
non
cadauera cum admiratione &
lacrymis conspicim{us} ac
9 neramur. Ita rei difficultate deterriti, qui libros Vitruuij habe-
bant
, nolebant legere, quorum ſe cognitionem aſſequi poſſe diffide-
bant
.
Ex illo fluere, & retrò ſublapſa referri architectonice, vt, qui
ædificarunt
, nouis ineptiarum deliramentis appareat delectatos,
niſi
fortè hoc ineptire non eſt, posthabitis probatiß laudatißi-
morum
operum rationib{us}, inepta at otioſa ornamẽta, ne dicam
à
rerum natura abhorrentia, fr{us}tra &
ambitiosè comminiſci, &
his
offucijs ac præſtigijs à probis abducere, &
fucum facere. Ne
enim
audiendi ſunt, qui pro cuiuſ libidine variam &
mutabi-
lem
eſſe ædificiorum formam dicunt.
iactari enim, & aliò atque
aliò
deferri neceſſariò eſſet, niſi, quò tendendum, cognitum nobis
pri
{us} ac perſpectum fuerit.
Sed commune hoc (inquit ille) ignoran-
tiæ
vitium eſt, quæ neſcias, nequicquam eſſe profiteri.
Hæc cùm
ita
eſſent, non poteram facere, quin de emendando Vitruuio, id\’
Romæ
, vbi antiquitatis vestigia adhuc nonnulla reliqua erant, &

ſæpe
, &
diu cogitarem. Iam\’ terti{us} act{us} eſt ann{us}, cùm per
æſtatem
ſucciſiuis operis ſummopere contendi, vt ea restituerẽ, quæ
mihi
deprauata, luxata, &
mutila videbantur. Paucis menſib{us}
tot
mendis purgaui, vt auſim omni aſſeueratione adfirmare, præ-
ter
vnum at alterum locum, quos ne ipſe Apollo ſanauerit, pa-
rum
abeſſe, quo min{us} hic autor quàm emendatißim{us} in man{us}
hominum
veniat.
Inter emendandum multa ſeſe offerebant diffi-
cilia
&
obſcura, quæ ſi ſcholio ill{us}trarem, videbar factur{us} operæ
precium
.
Id à me pro virib{us} eſt factum. Illud quodcun fuerat
laboris
, cùm intelligerem Pont.
Max. probatũ, & me aliquot hu-
i
{us} ſacroſancti coccinatorum patrum collegij principes viri, ceu à
tota
penè Italia duos annos incredibili cum deſiderio expectatum,
vt
ederem, hortarentur:
ſi facerem, gratificaturum me in primis
Romanis
, qui literarum &
virtutis ergo, nihil min{us} ſperantem,
aut
expectantem ciuitate donauiſſent, ſub cui{us} nomine (ſi quam
fortaſſe
ea re vtilitatem ſtudioſis adferre poſſem) ſinerem in
10 gum prodire, dubitabam. Tu vn{us} omnium occurrebas Rex re-
gum
(quod de Alexandro ſcribit Arrian{us}) Βασιλιηώγαγε, ηὰλ
ςςατκγῶρ
ὰξιοςςαΤκγόταΤε, niſi vererer, nequid tuæ Maiestati de-
cederet
.
Scripſit libros ſuos Vitruui{us} Octauio Aug{us}to Ital{us}.
FRANCISCO VALESIO ſcriberem Gall{us}. Scripſit impe-
ratori
, qui vrbem lateritiam cùm inueniſſet, marmoream reliquit,
Regi
ego, cui{us} a{us}picijs &
liberalitate nobilißima in toto orbe
terr
aru templa, palatia, &
propugnacula extructa ſunt, qui viam
præiuit
, vt quæ fuerat pulcherrima in Gallia dom{us}, centeſimum
non
obtineat locum.
Dum animi penderẽ, vicit autoritas Mecœ-
natis
mei Georgij Armagnacij Ruthenorum epiſcopi, tuæ Ma-
ieſtatis
apud Max.
Pont. Paulum prudentißimi, uigilantißimi,
&
integerrimi legati. Obtendebat regiam illam toties iam multis
cognitam
, &
ob id prædicatam humanitatem: principem ſicut for
tunarum
, ita &
fruct{us} ſuæ ditionis ingeniorum partem ſibi iure
vendicare
, officium\’ ei{us} &
animum, qui dat magis ſpectare,
quàm
quod offeratur, quicquid à me ea parte peccatum eſſet, id
vni
ſibi aßignari licere.
Gæc ſunt Rex Max. quæ me inclina-
runt
, à quo pudor reuocabat, impulerunt\’ vt Maieſtati tuæ casti-
gationes
has, at annotationes in autorem longè difficillimum, &

cui
{us} procelloſum &
auiũ primi ſulcauim{us} mare, nuncupatas di
catas\’
vellem.
Quas ſi intellexero non vſquequa fuiſſe ingratas,
cauſa
erit, quamobrem quos ſerijs lucubrationib{us} libros inchoaui
de
lapidum generatione, ac colorum, effigierum\’ tot rerum macu-
lis
&
diſcurrentib{us} lineis repræſentatarũ cauſis, de\’ ſectione &
polituris
marmorum, de ſcalpendarum gemmarum arte, quæ gly-
ptice
dicitur, de pictura, &
certa colorum compoſitione, at miſtu-
ra
, de infectoria, &
fullonica, de figulina, de coriaria, & ſutrina,
de
vitraria, de textrina, quæ radio, quæ læis, id eſt ponduſculis
perficitur
, tandem aliquando abſoluam.
Valeat tua Maiestas.
Roma
Calendis Aug{us}ti.
M. D. XLIIII.
11
AVTORES, QVOS IN HIS
ANNOTATIONIBVS PHILAN-
der, & ii per quos ipſe profecit,
ſequuti
ſunt, &
citant
.
*
Apolloni{us} mathematic{us}.
Athenæ{us}.
Aristoteles.
Actuari{us}.
Albert{us} Magn{us}.
Aristocles.
Alexander Aphrodiſe{us}.
Alphen{us} Iuriſconſult{us}.
Aloiſi{us} Cadam{us}t{us}.
Alphagran{us}.
Aul{us} Gelli{us}.
Aristarch{us} Sami{us}.
Aelian{us}.
Aquila.
Antipater.
Albert{us} Durer{us}.
Apulei{us}.
Alexis.
Aſconi{us} Pedian{us}.
Adrast{us}.
African{us} Iuriſconſ.
Aristides Quintilian{us}.
Aristoxen{us}.
Andreas Ornithoparch{us}.
Ammian{us}.
Aloiſi{us} Mundella.
Aphthoni{us}.
Aphthonij Scholiaſtes.
Anacreon.
Aſini{us} Pollio.
Aug{us}t{us}.
Alexander Trallian{us}.
Auſoni{us}.
Albugerig.
Alexander ab Alexãdro.
Archestrat{us}.
Alfonſ{us}.
Andreas Alciat{us}.
Aristeas.
Aristides.
Aeli{us} Spartian{us}.
Arcadi{us}.
Apſyrt{us}.
Aëti{us}.
Antiphanes.
Aben Meſuai.
Antoni{us} Muſa.
Albinouan{us}.
Auerrois.
Acron.
Anaxandrides.
Auicenna.
Abix.
Aureli{us} Victor.
Aemyli{us} Prob{us}.
Arrian{us}.
Arnobi{us}.
Autor ignot{us} de admiran
# dis auditionib{us}.
Autor incert{us} libri de
# mundo.
Aeli{us} Promot{us}.
Amipſias.
Alcæ{us}.
Antoni{us} Mancinell{us}.
Andreas Veſali{us}.
Albertin{us}.
Aristophanes.
Aristophanis enarrator.
Architas.
Atabati.
Apollodor{us} arithmetic{us}.
Aſper.
Aſclepiades Myrlean{us}.
Archimedes.
Ammoni{us}.
Auien{us}.
Apolloni{us}.
Angel{us} Politian{us}.
Alcino{us}.
Anthemi{us}.
Andreas Panormitan{us}.
Amaran{us} Apollinaris.
Ambroſi{us}.
Arat{us}.
Arati Scholiastes.
Abohanifa.
Auguſtin{us}.
Accurſi{us}.
Athanaſi{us}.
Artemidor{us} ſiue Daldia-
# n{us}.
Ageni{us} Vrbic{us}.
Biton.
Bacchi{us}.
Bartholomæ{us} Anglic{us}.
Berno Cluniacenſis abbas.
Bernard{us} abbas Clareual-
# lenſis.
Boëthi{us} Seuerin{us}.
Bedigoras.
Beroald{us}.
Boccati{us}.
Beroſ{us}.
Beda.
Beſſario.
Baſſ{us}.
Budæ{us}.
12
Baſili{us}.
Baptista Pi{us}.
Blond{us} Flaui{us}.
Braſauol{us}.
Bulcaſis cognomẽto ſeruitor.
Bernardin{us} à b{us}tis.
Bartholomæ{us} à Chaſſeneo.
Cratin{us}.
Corneli{us} Nepos.
Claudian{us}.
Columella.
Campan{us}.
Constantin{us} imperator.
Caßi{us} Hemina.
Caſſelli{us} iuriſconſult{us}.
Cleonides.
Callixen{us}.
Caßiodor{us}.
Catellian{us} Cotta.
Cicero.
Cæcili{us}.
Cne{us} Mati{us}.
Cloati{us} Verri{us}.
Cheræmon.
Christophor{us} Landin{us}.
Cleopatra.
Cæli{us} Rhodigin{us}.
Corneli{us} Celſ{us}.
Cenſorin{us}.
Conrhad{us} Celtes.
Corneli{us} Tacit{us}.
Catull{us}.
Callimach{us}.
Cæcili{us} Apiti{us}.
Cai{us} iuriſc.
Campan{us}.
Clearch{us}.
Cteſibi{us}.
Chryſipp{us}.
Calpurni{us}.
Callimachi Scholiaſtes.
C. Gracch{us}.
C. Balb{us}.
Dioſcorides.
Democrit{us} rei ruſticæ
# ſcriptor.
Dionyſi{us} Halicarnaſſe{us}.
Diomedes.
Demetri{us} Alabald{us}.
Dion.
Diphil{us}.
Diodor{us} Sicul{us}.
Dionyſi{us} Apher.
Didym{us}.
Domiti{us} Calderin{us}.
Demetri{us} Triclini{us}.
Diocles.
Dionyſiodor{us}.
Diogenes Laerti{us}.
Donat{us}.
Diodor{us}, qui de ponderi-
# b{us} ſcripſit.
Dioſcorides quidã de men-
# ſuris &
ponderib{us}.
Democrit{us}.
Duris Sami{us}.
Epaphrodit{us}.
Euſtrati{us}.
Epicur{us}.
Euax.
Epicharm{us}.
Egeſipp{us}.
Enni{us}.
E{us}tathi{us}.
Euſebi{us} Pamphil{us}.
Egidi{us} Roman{us}.
Eudox{us}.
Eſaias.
Euripides.
Euphorion.
Etymolog{us}.
Euclides.
Egnati{us}.
Eutropi{us}.
Eraſm{us}.
Eratosthenes.
Eutoci{us}.
Eɀechiel.
Emanuel Bryenni{us}.
Eubul{us}.
Eupolis.
Ephipp{us}.
Franchin{us} Gaffur{us}.
Fulgenti{us}.
Franciſc{us} Maſſari{us}.
Fului{us}.
Flor{us}.
Flaui{us} Soſipater Chariſi{us}.
Galen{us} Menodeti.
Gemin{us}.
Gemma Friſi{us}.
Galen{us}.
Gorgias.
Guido Aretin{us}.
Georgi{us} Valla.
Germanic{us} Cæſar.
Guido Cauliaci{us}.
Georgi{us} Alexandrin{us}.
Gregori{us} Girald{us}.
Georgi{us} Agricola.
Gregori{us} Tifernas.
Hecatæ{us}.
Heron.
Harpocration.
Hermola{us} Barbar{us}.
Hippocrates.
Herodian{us}.
Horati{us}.
Hieronym{us}.
Honori{us} Imperator.
Hipparch{us}.
Homer{us}.
Homeri interpres.
Heſiod{us}.
Heſychi{us}.
Higin{us}.
Hermipp{us}.
Hegeſander.
Hieronym{us} Cardan{us}.
Hellanic{us}.
Heleni{us}.
Herodot{us}.
13
Hirci{us}.
Hali abbatis.
Hor{us} Apollo.
Hermipp{us}.
Iabolen{us} iuriſc.
Ioannes Froſchi{us}.
Ioannes Oxiphilin{us}.
I{us}tin{us}.
Ioannes Meſues.
Ioannes Manard{us}.
Ioannes Cantuarienſis.
I{us}tinian{us} Imperator.
Iuli{us} Pollux.
Iulian{us} iuriſconſult{us}.
Ian{us} Cornari{us}.
Ioannes Pont. X X I I.
Ioannes Tinctoris.
Iſidor{us}.
Iuba.
Iſaac eben amram.
Iuli{us} Capitolin{us}.
Iuli{us} Frontin{us}.
Ian{us} Parrhaſi{us}.
Ioannes Ruelli{us}.
Iuuenalis.
Ioannes à ſacro b{us}to.
Ioannes Reuchlin{us}.
Ioachim{us} Vadian{us}.
Ioannes Grammatic{us}.
Iouian{us} Pontan{us}.
Ioannes Maria Catanæ{us}.
Iuni{us} Nypſ{us}.
Ioannes Maria Tricæli{us}.
Ioſua.
D. Ioannes Euangelista.
Iamblic{us}.
Iuli{us} Firmic{us}.
Iuli{us} Cæſar.
Iuli{us} Modest{us}.
Ioannes Iucund{us}.
Ioſeph{us}.
Iſacci{us} Tɀetɀes.
Ion.
Iſigon{us}.
Leo Baptista Albert{us}
Lucas à burgo S. Sepulchri.
Ludouic{us} Roman{us}.
Lucili{us}.
Leonhart{us} Fuchſi{us}.
Lampridi{us}.
Lactanti{us}, ſiue Lutaci{us}.
Lucian{us}.
Libani{us}.
Lucan{us}.
Liui{us}.
Lycophron.
Leonicen{us}.
Leonard{us} Porci{us}.
Lynce{us} Sami{us}.
Lucreti{us}.
Marcell{us} Virgili{us}.
Marc{us} Cato.
Marbode{us}.
Mutian{us}.
Moſch{us}.
Mari{us} Equicol{us}.
Meleti{us}.
Martian{us} Capella.
Mercuri{us} Triſmegiſt{us}.
Martialis.
Meſſala.
Martian{us} iuriſc.
Matthæ{us} Syluatic{us}.
Menechm{us}.
Menander.
Minucian{us}.
Manili{us}.
Meſuragie.
Macrobi{us}.
Mela iuriſc.
Mneſithe{us}.
Næui{us}.
Nicomach{us}.
Nigidi{us}.
Noui{us}.
Nicola{us} Perot{us}.
Nerati{us} iuriſc.
Nicola{us} Leonicen{us}.
Nicephor{us}.
Nicander.
Nicandri Scholiastes.
Noni{us} Marcell{us}.
Nicola{us} Liran{us}.
Nil{us} Scholastic{us}.
Nicola{us} Præpoſit{us}.
Nicochares.
Origenes.
Orphe{us}.
Oppian{us}.
Oppi{us}, qui de ſyluestrib{us}
# arborib{us} ſcripſit.
Onomacrit{us}.
Oneſicrit{us}.
Ouidi{us}.
Oroſi{us}.
Otho.
Oppiani Scholiastes.
Oribaſi{us}.
Offili{us} iuriſc.
Oppi{us}.
Parmenides.
Paxam{us}.
P. Victor.
Plutarch{us}.
Palladi{us}.
Polyanth{us} Cyrenæ{us}.
Pomponi{us} Gauric{us}.
Porphyri{us}.
Ptolemæ{us}.
Porphyrio.
Perſi{us}.
Platina.
Philola{us}.
Phrynic{us}.
Petr{us} Aaron.
Petroni{us} Arbiter.
Plini{us} Historic{us}.
Plini{us} Cæcili{us}.
Plaut{us}.
Pomponi{us} Poëta.
Pomponi{us} iuriſc.
Priſcian{us}.
14
Pſell{us}.
Phocas.
Panyaſis.
Pherecrates.
Procul{us} iuriſc.
Phanias Ereßi{us}.
Petr{us} Crinit{us}.
Pauſanias.
Pandulph{us} Collemici{us}.
Petr{us} Andreas Matthæo-
# l{us}.
Philastri{us}.
Pomponi{us} Læt{us}.
Paralipomena.
Papinian{us}.
Properti{us}.
Pomponi{us} Mela.
Philostrat{us}.
Procl{us}.
Paul{us} Diacon{us}.
Procopi{us}.
Phocion.
Paul{us} iuriſconſ.
Pindar{us}.
Philipp{us}.
Publi{us} Victor.
Plato.
Paul{us} Aegineta.
Philo.
Papp{us}.
Polyclyt{us}.
Por{us}.
Ptolemæi enarrator igno-
# t{us}.
Prudenti{us}.
Polybi{us}.
Porci{us} Cato.
Procul{us}.
Philothe{us}.
Poſidoni{us}.
Pythagoras.
Phocylides.
Plateari{us}.
Parmeno Byɀanti{us}.
Quint{us} Curti{us}.
Quint{us} Seren{us}.
Quintilian{us}.
Quint{us} Fabi{us} Pictor.
Quint{us} Calaber.
Raphael Volaterran{us}.
Rhaɀes.
Robert{us} Valturi{us}.
Ruffin{us}.
Rhemni{us} Fanni{us} Polemo.
Ruff{us}.
Raban{us}.
Sophoclis ſcholiastes.
Sybilla Perſica, quæ & Cu
# mea dicta eſt.
Santes Arduin{us}.
Sext{us} Empiric{us}.
Strabo.
Sext{us} Pompei{us} Feſt{us}.
Seneca.
Scriboni{us} Larg{us}.
Solin{us}.
Steſichor{us}.
Serui{us}.
Sebastian{us} Serli{us}.
Suetoni{us}.
Suidas.
Symmach{us}.
Stati{us} Papini{us}.
Septuaginta interpretes.
Sext{us} Ruf{us}.
Stephan{us} qui Græcè ſcri-
# pſit de vrbib{us}.
Sophil{us}.
Sauanarola.
Sext{us} Aureli{us}.
Simonides Poëta.
Syneſi{us}.
Strab{us}.
Sidoni{us} Apollinaris.
Serapion.
Stephan{us} Aquæ{us}.
Theophrast{us}.
Thraſyl{us}.
Trebati{us} iuriſc.
Theon.
Timæ{us} Locrenſis.
Tertullian{us}.
Tibull{us}.
Tebiti{us}.
Thucydides.
Timocles.
Titinni{us}.
Thylæſi{us}.
Theodot{us}.
Theopomp{us}.
Terenti{us}.
Theodor{us} Gaɀa.
Thomas magister.
Theodoſi{us} imperator.
Theoger{us}.
Tryphon.
Voluſi{us} Metian{us}.
Vegeti{us}.
Vannoci{us} Biringuci{us}.
Virgili{us}.
Varin{us} Phauorin{us}.
Vellei{us} Patercul{us}.
Valeri{us} Maxim{us}.
Vuilehelm{us} quidam qui
# de muſica ſcripſit.
Valentinian{us} Imperator.
Valens Imperator.
Vibi{us} Sequester.
Valeri{us} Flacc{us}.
Vlpian{us}.
Verri{us}.
Vopiſc{us}.
Xenophon.
Xenocrates.
Xenarch{us}.
Zenodot{us}.
Zeno Myndi{us}.
Zonoras.
15
VITRVVII VITA EX IPSO
OPERE PER PHILANDRVM
COLLECTA.
*
M Vitruuij Pollionis, quem reperi ab aliquo Veturij Ruffi nomine ad testimo-
nium
vocatum, quæ fuerit patria, video in dubium reuocari, quibuſdam
Romanum
nullo, quod ſciam, argumento, alijs Veronenſem existimantib{us}, quod Ve-
ronæ
in veteris ſtructuræ arcu ad hunc modum legatur,
L. VITRVVIVS. L. L. CERDO
ARCHITECTVS
.
Ea inſcriptio fecit, vt vir doctißim{us} Andreas Alciat{us} iuriſc. decem librorum de
architectura
autorem L.
Vitruuium Pellionem appellare ſe mihi Ferrariæ dixerit,
&
postea ediderit, quod Pellio, aiebat, id quod cerdo ſignificaret. In cui{us} ſententiam
ne
tranſeam, multa me mouent.
Primum, quod in omnib{us} exemplarib{us}, præter
vnum
recens ſcriptum.
M. non L. & Pollionem in omnib{us}, non Pellionem legerim.
Deinde, quod cerdonem, pace tanti viri dixerim, non eſſe continuò, quod Pellionem,
facilè
intelligit, cui vtriuſ vocabuli originis venit in mentem, alterum enim à lu
cro
, id eſt ὰπὸ {twv} χέξ***ιχς, vnde lucrionem quo Latini vocant, à pellib{us} alterum
ductum
eſt.
Et ſi idem ſit, quid architecto cum pellib{us} ? Cerdo enim in illa inſcri-
ptione
hominis, non ſtudij eſt index.
Vt ſi idem credi par fuit, fuerit tamen cerdonis,
non
pellionis appellatio restituenda.
Quin, & quod Vitruui{us} noster reprehendit,
architect
{us} ille ſub mutulis (quod vidim{us}) denticulos collocauit.
Itaque vulgatam
codicum
ſcriptionem retinentes, diuerſos eſſe arbitramur.
Et nostrum quidem appa-
ret
parentum cura liberalib{us} diſciplinis ab ineũte ætate fuiſſe institutum, encyclo-
pædiam\’
abſoluiſſe, quod ipſe fatetur in libri ſexti proœmio.
Statura verò fuiſſe
humili
, indicat in præfatione libri ſecundi.
Iulio Cæſari fuit non ignot{us}, poſt cui{us}
obitum
, ingraueſcente iam ætate, aut affecta poti{us}, vt ex memorati libri ſecundi
loco
conijcim{us}, ab Octauia fratri Aug{us}to commendat{us}, apparationi balistarum,
ſcorpionum
, cæterorum\’ tormentorum cum M.
Aurelio. P. Mimidio, quem aliqui
Vitruuiani
codices Numidicum vocant, &
Cn. Cornelio præfect{us} eſt, annuo ei
reditu
, quoad viueret, constituto.
Qua muniſicentia excitat{us}, vt indicat in
præfatione
operis, omnem ædificandi rationem Aug{us}to ſcripſit, quam decem libris
complexum
ſe eſſe ſub finem operis testatur, ne quis figuras, quas in ſuis ſingulis
libris
extremi voluminis nomine deformabat, in priuatum librum, hoc eſt vn-
decimum
aliquem reiectas falsò existimet.
Ingenui fœlicis\’ fuiſſe ingenij, libri
ſeptim
{us}, non{us}, &
decim{us} argumento eſſe queant. Raphaël Volaterran{us} ſcri-
bit
libro quarto geographiæ, Vitruuij librum de hexagonis, heptagonis, &
id
gen
{us} anno M. CCCCXCIIII. inuentum in cœnobio quodam ad Bobium
oppidum
.
Hacten{us} quod astruere poſſum{us}.
16INSCRIPTIONES OMNIVM
capitum M. Vitruuii Pollionis librorum
decem
de Archite-
ctura
.
CAPITA PARIMI LIBRI.
11
QVid ſit Architectura, & de architectis instituendis. # CAP. I. Ex quibus rebus architectura constet. # CAP. II. De partibus architectur æ in priuatorum & publicorum ædificiorum distributio- # nibus, & gnomonices, & machinationis. # III. De electione locorũ, et quæ obſint ſalubritati, et Vnde lumina capiãtur. # IIII. De fundamentis murorum & turrium. # V. De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſitione, Vt Ventorum # noxij flatus vitentur. # VI. De electione locorum ad vſum communem ciuitatis. # VII.
CAPITA SECVNDI LIBRI.
22 De Priſcorum hominum Vita, & de initijs humanitatis at tectorum, & in- # crementis eorum. # I. De principijs rerum ſecundum philoſophorum opiniones. # II. De lateribus, ex qua terra, quo tempore, & qua forma duci eos oporteat. # III. De arena, & eius generibus. # IIII. De calce, & Vnde coquatur optima. # V. De puluere puteolano, & eius Vſu. # VI. De lapicidinis, earum\’ qualitatibus. # VII. De generibus ſtructuræ, & earum qualitatibus, modis ac loc{i}s. # VIII. De materie cædenda, & de arborum quarundam proprietatibus. # IX. De abiete ſupernate & infernate, cum Apennini deſcript. # X
CAPITA LIBRI TERTII.
33 De ſacrarum ædiũ cõpoſitione & ſymmetrijs, & corporis humani menſurd. # I. De quin ædium ſpeciebus. # II De fundationibus & columnis, at earum ornatu & epistylijs, tam in locis ſolidis, # quàm in congestitijs. # III.
CAPITA LIBRI QVARTI.
44 De tribus generibus columnarum, earum\’ origine & inuentione. # I. De ornamentis columndaum. # II. De ratione Dorica. # III. De interiore cellarum & pronai distributione. # IIII. De ædibus constituendis ſecundum regiones. # V. De ostiorum & ante pagmentorum ſacrarum ædium rationibus. # VI. De Tuſcanis rationibus ædium ſacrarum. # VII. De aris Deorum ordinandis. # VIII.
CAPITA LIBRI QVINTI.
55 De foro, eius\’ diſpoſitione. # I. De ærario, carcere, & curia ordinandis. # II.
1117 De theatro, ei{us}\’ ſalubri constitutione. # III. De harmonia ſecundum Ariſtoxeni traditionem. # IIII. De theatri vaſis. # V. De conformatione theatri facienda. # VI. De tecto portic{us} theatri. # VII. De trib{us} ſcenarum generib{us}. # VIII. De porticib{us} poſt ſcenam, & ambulationib{us}. # IX. De balnearum diſpoſitionib{us} & partib{us}. # X. De palæſtrarum ædificatione & xystis. # IX. De portub{us}, & ſtructuris in aqua faciendis, # XII.
CAPITA SEXTI LIBRI.
22 De diuerſis regionum qualitatib{us}, & uarijs cœli aſpectib{us}, ſecundum quos # ſunt ædificia diſponenda. # I. De ædificiorum priuatorum proportionib{us} & menſuris. # II. De cauis ædium. # III. De atrijs, alis, & tablinis, cum eorum dimenſionib{us} & ſymmetrijs. # IIII. De triclinijs & œis, & exedris, & pinacothecis. # V. De œcis more Græco. # VI. Ad quas cœli regiones quæque ædificiorum genera ſpectare debeant, vt vſui & # ſalubritati ſint idonea. # VII. De priuatorum & communium ædificiorum proprijs locis, & generib{us} ad quaſ- # cunque perſonarum qualitates conuenientib{us}. # VIII. De r{us}ticorum adificiorum rationib{us}, & multarum partium eorum deſcriptio- # nib{us}, atque vſib{us}. # IX. De Græcorum ædificiorum, eorum\’ partium diſpoſitione atque differentib{us} nomi- # nib{us}, ſatis ab Italicis morib{us} & vſib{us} diſcrepantib{us}. # X. De ſirmitate & fundamentis ædificiorum. # XI.
CAPITA SEPTIMI LIBRI.
33 De ruderatione commode perficienda. # I. De maceratione calcis ad albaria tectoria\’ opera. # II. De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione, & tectorio opere. # III. De politionib{us} in humidis locis. # IIII. De ratione pingendi in ædificijs. # V. De marmore, quomodo paretur ad tectoria. # VI. De colorib{us}, & primum de ochra. # VII. De minij rationib{us}. # VIII. De minij temper atura. # IX. De colorib{us} qui arte fiunt. # X. De cærulei temperationib{us}. # XI. Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, & ſandaracha. # XII. Quomodo fiat oſtrum, colorum factitiorum excellentiß. # XIII. De purpureis coloriib{us}, # XIIII.
CAPITA OCTAVI LIBRI.
44 De aquæ inuentionib{us}. # I.
1118 De aqua imbrium, eius\’ virtutibus. # II. De aquis calidis, & qu{as} habeant vires à diuerſis metallis prodeuntes, & de va- # riorum fontium fluminum, lacuum\’ natura. # III. De proprietate item nonnullorum locorum & fontium. # IIII. De aquarum experimentis. # V. De perductionibus & librationibus aquarum, & instrumentis ad hunc vſum ac- # commodis. # VI. Quot modis ducantur aquæ. # VII.
CAPITA NONI LIBRI.
22 Platonis inuentum de agro metiendo. # I. De norma, Pythagoricum inuentum, ex orthogonij trigoni deformatione. # II. Quomodo portio argenti auro mista, in integro opere deprehẽdi, diſcerni\’ poßit. # III. De gnomonicis rationibus ex radijs ſolis per vmbram inuentis, & mundo at pla- # netis. # IIII. De ſolis curſu per duodecim ſigna ɀodiaci. # V. De ſyderibus quæ ſunt à ɀodiaco ad ſeptentrionem. # VI. De ſyderibus quæ ſunt à ɀodiaco ad meridiem. # VII. De horologiorum rationibus, & vmbris gnomonum æquinoctiali tempore, Romæ, & # nonnullis alijs locis. # VIII. De horologiorum ratione, & vſu, at eorũ inuentione, & quibus inuentoribus. # IX.
CAPITA DECIMI LIBRI.
33 De machina quid ſit, & eius ab organo differentia, origine & neceßitate. # I. De ædium ſacrarum publicarum\’ operum machinationibus tractorijs. # II. De diuerſis appellationibus machinarum, & qua ratione erigantur. # III. Similis ſuperiori machina, cui coloßicotera tutius committi poſſunt, immutata dun- # taxat ſucula in tympanum. # IIII. Aliud machinæ tractoriæ genus. # V. Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad grauia onera ducenda. # VI. De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Epheſiæ constructum eſt. # VII. De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum leuationes. # VIII. De organorum ad aquam hauriendam generibus, & primum de tympano. # IX. De rotis & tympanis ad molendum farinam. # X. De cochlea quæ magnam copiam extollit aquæ, ſed non alte. # XI. De Cteſibica machina, quæ altißime extollit aquam. # XII. De hydraulicis machinis, quibus organa perſiciuntur. # XIII. Qua ratione rheda vel naui vecti peractum iter demetiamur. # XIIII. De catapultarum & ſcorpionum rationibus. # XV. De baliſtarum rationibus. # XVI. De proportione lapidum mittendorum ad baliſtæ foramen. # XVII. De catapultarum balistarum\’ contentionibus & temperaturis. # XVIII. De oppugnatorijs defenſorijs\’ rebus et primũ de arietis inuẽtione, eius\’ machina. # XIX. De testudine ad congestionem foſſarum paranda. # XX. De alijs testudinibus. # XXI. Totius operis peroratio. # XXII.
19
LECTORI
Ex his, quæ libro decimo M. Vitruuius babet, at ex veterum autorum Græco-
rum
, quos ipſe citat, monumentis, characterum aliquot ſignificationes (quantum
conceſſum
fuit) colligi, in\’ tuum vſum hic ſeorſim ſubijci curauimus.
Boni itaque
hanc
nostram diligentiam conſul{as} velim:
maiorem certe in præſentia præstare
datum
non fuit.
Prænominati cuiuſ integri, ſiue cubiti, ſiue pedis, ſiue digiti, ſiue vnciæ, ſiue
foraminis
, ſcire te velim, characterem.
ſemiſſem ſignificare.
: ~. quartam partem, non prænominati integri, ſed ſemißis.
. . octauam partem, non prænominati integri, ſed ſemißis.
ũ. duellam, quæ eſt pars tertia prænominati integri.
9. Sicilicum, quæ eſt pars quarta prænominati integri.
z. Drachmam, quæ eſt pars octaua prænominati integri.
F. Duodecimam partem prænominati integri.
\=Γ. Sextamdecimam partem prænominati integri.
Quia tamen prædictorum characterum, & aliorum quo nonnulli in diuerſis
exemplaribus
aliter &
aliter deſcripti corrupti inueniuntur, ſingulis certam fi-
dem
adhibendam eſſe haud puto, donec in exemplum quàm castigatißimum
incid
{as}.
Puncta verò, quæ vel circulari *** vel quadrangular forma *** in eodem X.
libro inueniuntur, non ſignificationis alicuius certæ, ſed clauſularum distinctionis
tantum
gratia facta eſſe videntur.
Niſi quis forſan ea minuti{as} ſui cuiuſ integri
ſignificare
contenderet:
ſi vt tradita fuerunt, incorrupta ad nos conſeruata ha-
berentur
.
20ARCHITECTI VIRTVTES EX
VITRVVIO.
Architectus magno ſit animo, non arrogans, ſed facilis,
&
æquus, & fidelis, ſine auaritia. Ne ſit cupidus, neq;
in muneribus capiendis habeat animum occupa-
tum
, ſed cum grauitate ſuam tueatur dignitatem,
bonam
famam habendo.
Rogatus, non rogans ſuſci-
piat
curam.
5[Figure 5]
F. TIRLERIANVS AD
LECTOREM.
γςάγαι χαεωάρ μοςφιώ {δε} μόορ *** φιλάμδς
ἈΜ
αύτὸς ωςάτΤει φαινομέν ὰμιρότδρα.
IDEM.
Goc opus ingenij vires animum\’ Philandri,
lsta
refert vultum corporis effigies.
211
M VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHI
TECTVRA LIBER
PRIMVS
.
*
PRAEFATIO.
C V M diuina mens tua & numen, Imperator Cæſar, imperio
potiretur
orbis terrarum, inuicta\’ Virtute, cunctis hostibus
ſtratis
, triumpho Victoria\’ tua ciues gloriarentur, &
gentes
omnes
ſubact æ tuum ſpectarent nutum, populus\’ Roman{us};
& senatus liberatus timore, amplißimis tuis cogitationibus,
conſilijs\’
gubernaretur, non audebam tantis occupationibus,
de
Architectura ſcripta, &
magnis cogitationibus explicata
edere
, metuens ne non apto tempore interpellans, ſubirem tui animi offenſionem.

Cum
Verò attenderem, te non ſolum de vita communi omnium curam, publicæ\’
rei
conſtitutionem habere, ſed etiam de opportunitate publicorum ædificiorum:
Vt
ciuit
{as} per te non ſolum prouincijs eſſet aucta:
Verumetiam Vt maieſt{as} Imperij pu-
blicorum
ædificiorum egregi{as} haberet autoritates:
non putaui prætermittendum,
quin
primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem.
Ideo quòd primum pa-
renti
tuo de eo fueram notus, &
eius Virtutis ſtudioſus. Cum autem concilium cœ-
lestium
in ſedibus immortalitatis eum dedicauiſſet, &
Imperium parentis in tuam
potestatem
tranſtuliſſet, idem ſtudium meum in eius memoria permanens, in te con-
tulit
fauorem.
Itaque cum Mar. Aurelio, & Pub. Minidio, & Cn. Cornelio, ad ap-
parationem
balistarum &
ſcorpionum, reliquorum\’ tormentorum refectionem,
fui
præstò:
& cum eis commoda accepi, quæ cum primo mihi tribuisti, recognitio-
nem
per ſororis commendationem ſeruaſti.
Cum ergoeo beneficio eſſem obligat{us}, Vt
ad
exitum Vitæ non haberem inopiæ timorem, hæc tibi ſcribere cœpi:
quòd ani-
maduerti
multa te ædificaſſe, &
nunc ædificare, reliquo quoque tempore,
&
publicorum, & priuatorum adificiorum, pro amplitudine re-
rum
geſtarum, Vt posteris memoriæ traderentur, curam ba-
biturum
:
conſcripſi perſcriptiones terminat{as}, Vte{as}
attendens
, &
ante facta, & futura qualia
ſint
opera, per te nota poſſes habere:

nanque
his Voluminibus
aperui
omnes diſci-
plinæ
ratio-
nes
.
222M. VITRVVII POLL.
Quid ſit Architectura, & de Architectis inſtituendis.
CAPVT PRIMVM.
ARCHITECTVRA, eſt ſcientia pluri-
bus
diſciplinis, &
varijs eruditionibus orna-
ta
, cuius iudicio probantur omnia, quæ à cæ-
teris
artibus perficiuntur, opera.
Ea naſcitur
ex
fabrica, &
ratiocinatione. Fabrica, eſt con-
tinuata
ac trita vſus meditatio, quæ manibus
perficitur
è materia cuiuſcunq;
generis opus
eſt
, ad propoſitum deformationis.
Ratioci-
natio
autem eſt, quæ res fabricatas ſolertia ac
ratione
proportionis demonſtrare atque ex-
plicare
poteſt.
Itaque Architecti, qui ſine literis contenderunt, ut mani-
bus
eſſent exercitati, non potuerunt efficere, ut haberent pro laboribus
autoritatem
.
Qui autem ratiocinationibus & literis ſolis confiſi fuerunt,
vmbram
, nonrem perſecuti videntur.
At qui vtrunque perdidicerunt,
(uti omnibus armis ornati) citius cum autoritate quod fuit propoſitum,
ſunt
aſſequuti.
Cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam in Ar-
chitectura
hæc duo inſunt, quod ſignificatur, &
quod ſignificat. Signifi-
catur
propoſita res de qua dicitur.
Hanc autem ſignificat, demonſtratio
rationibus
doctrinarum explicata.
Quare videtur vtraque parte exerci-
tatum
eſſe debere, qui ſe Architectum profiteatur.
Itaque eum & inge-
nioſum
eſſe oportet, &
ad diſciplinam docilem (neque enim ingenium
ſine
diſciplina, aut diſciplina ſine ingenio, perfectum artificem poteſt effi-
cere
) &
vt literatus ſit, peritus graphidos, eruditus Geometria, & optices
non
ignarus, inſtructus Arithmetica, hiſtorias compluresnouerit, Philo-
ſophos
diligenter audiuerit, Muſicam ſciuerit, Medicinæ non ſit ignarus,
reſponſa
Iuriſconſultorum nouerit, Aſtrologiam cœliq́;
rationes cogni-
tas
habear.
Quæ cur ita ſint, ſunt cauſæ. Literas Architectum ſcire
oportet
, uti commentarijs memoriam firmiorem efficere poſsit.
Deinde
graphidos
ſcientiam habere, quo facilius exemplaribus pictis, quam ve-
lit
operis ſpeciem deformare, valeat.
Geometria autem plura præſidia
præſtat
Architecturæ, &
primum euthygrammis & circini tradit vſum, è
quo
maximè, facilius ædificiorum in areis expediuntur deſcriptiones,
normarumq́
;
& librationum & linearum directiones. Item per opticen,
in
ædificijs, à certis regionibus cœli, lumina recte ducuntur.
Perarithme-
ticen
, ſumptus ædificiorum conſummantur, menſurarum rationes expli-
cantur
, difficilesq́;
ſymmetriarum quæſtiones Geometricis rationibus &
methodis
inueniuntur.
Hiſtorias autem plures nouiſſe oportet,
233DE ARCHITEC. LIB. I. multa ornamenta ſæpe in operibus Architecti deſignant, de quibus ar-
gumentis
, rationem curfecerint quærentibus reddere debent.
Quemad-
modum
ſi quis ſtatuas marmoreas mulieres ſtolatas, &
quæ Caryatides
dicuntur
, procolumnis in opere ſtatuerit, &
inſuper mutulos & coronas
collocauerit
, percontantibus ita reddetrationem.
Carya ciuitas Pelopon-
neſi
, cum Perſis hoſtibus contra Græciam conſenſit, poſtea Græci per vi-
ctoriam
glorioſe bello liberati, communi conſilio Caryatibus bellum in-
dixerunt
.
Itaque oppido capto, uiris interfectis, ciuitate deleta, matro-
nas
eorum in ſeruitutem abduxerunt.
Necſunt paſsi ſtolas, neque orna-
tus
matronales deponere, vti non vno triumpho ducerentur:
ſed æterno
ſeruitutis
exemplo graui contumelia preſſæ, pœnas pendere viderentur
pro
ciuitate.
Ideo qui tunc Architecti ſuerunt, ædificijs publicis deſigna-
uerunt
earum imagines oneri ferundo collocatas, vt etiam poſteris nota
pœna
peccati Caryatium, memoriæ traderetur.
Non minus Lacones,
Pauſania
Cleombroti filio duce, Platæeo prælio, pauca manu infinitum
numerum
exercitus Perſarum cum ſuperauiſſent, acto cum gloria trium
pho
, ſpoliorum &
prædæ porticum Perſicam ex manubijs laudis, & nir-
tutis
ciuium, indicem victoriæ, poſteris pro trophæo conſtituerunt, ibiq́;
captiuorum ſimulacra, barbarico veſtis ornatu, ſuperbia meritis contu-
melijs
punita, ſuſtinentia tectum collocauerunt:
vti & hoſtes horreſcerent
timore
eorum fortitudinis affecti, &
ciues id exemplum virtutis aſpi-
cientes
, gloria erecti, ad defendendam libertatem eſſent parati.
Itaque ex
eo
multi ſtatuas Perſicas ſuſtinentes, epiſtylia &
ornamenta eorum collo-
cauerunt
, &
ita ex eo argumento, varietates egregias auxerunt operibus.
Item
ſunt aliæ eiuſdem generis hiſtoriæ, quarum noticiam Architectos
tenere
oportet.
Philoſophia verò perficit Architectum animo magno,
&
vti non ſit arrogans, ſed potius facilis, æquus, & fidelis, ſine auaritia,
quod
eſt maximum.
Nullum enim opus vere ſine fide & caſtitate fieri
poteſt
.
Ne ſit cupidus, neque in muneribus accipiendis habeat animum
occupatum
, ſed cum grauitate ſuam tueatur dignitatem, bonam famam
habendo
.
Hæc enim Philoſophia præſcribit. Præterea de rerum natura,
quæ
Græcè φυσιολογία dicitur, philoſophia explicat:
quam neceſſe eſt
ſtudioſius
nouiſſe, quod habet multas &
varias naturales quæſtiones, vt
etiam
in aquarum ductionibus.
In curſibus enim & circuitionibus, & li-
brata
planicie, expreſsionibus, ſpiritus naturales aliter atque aliter fiunt,
quorum
offenſionibus mederi nemo poterit, niſi qui ex Philoſophia
principia
rerum naturæ nouerit.
Item quicunque Cteſibijaut Archime-
dis
libros, &
cæterorum qui eiuſmodi generis præcepta conſcripſerunt,
leget
, cum ijs ſentire non poterit, niſi his rebus à Philoſophis fuerit inſti-
tutus
.
Muſicen autem ſciat oportet, vti canonicam rationem, & Mathe-
maticam
notam habeat:
præterea baliſtarum, catapultarum,
244M. VITRVVII POLL. temperaturas poſsit rectè facere. In capitulis enim dextra ac ſiniſtra, ſunt
foramina
homotonorum, per quæ tenduntur ergatis aut ſuculis &
vecti-
bus
è neruo torti funes, qui non præcluduntur nec præligantur, niſi ſoni-
tus
ad artificis aures certos &
æquales fecerint. Brachia enim quæ in eas
tentiones
includuntur, cum extenduntur, æqualiter &
pariter utraq; pla-
gam
emittere debent.
Quod ſi non homotona fuerint, impedient dire-
ctam
telorum miſsionem.
Item theatris vaſa ærea, quæ in cellis ſub gra-
dibus
Mathematica ratione collocantur, &
ſonituum diſcrimina, quæ
Græci
Ἠχ{έι}α vocant, ad ſymphonias muſicas ſiue concentus, componun-
tur
, diuiſa in circinatione diateſſaron &
diapente & diapaſon, vti vox ſce-
nici
ſonitus conueniens in diſpoſitionibus, tactu cum offenderit, aucta
cum
incremento, clarior &
ſuauior ad ſpectatorum perueniat aures. Hy-
draulicas
quoque machinas, &
cætera quæ ſunt ſunilia his organis, ſine
muſicis
rationibus efficere nemo poterit.
Diſciplinam verò medicinæ no-
uiſſe
oportet, propter inclinationes cœli, quæ Græci μλίμα dicunt, &

aëres
locorum, qui ſunt ſalubres aut peſtilentes, aquarumq́ vſus.
Sine his
enim
rationibus nulla ſalubris habitatio ſieri poteſt.
Iura quoque nota
habeat
oportet ea, quæ neceſſaria ſunt ædificijs communibus parietum,
ad
ambitum ſtillicidiorum &
cloacarum & luminum. Item aquarum
ductiones
, &
cætera quæ eiuſmodi ſunt, nota oportet ſint Architectis, vti
ante
caueant, quàm inſtituant ædificia:
ne controuerſiæ, factis operibus,
patribusfamiliarum
relinquantur, &
vt legibus ſcribendis prudentia ca-
ueri
poſsit &
locatori & conductori. Nanque ſi lex perite fuerit ſcripta,
erit
vt ſine captione vterque ab vtroq;
liberetur. Ex Aſtrologia autem
cognoſcitur
Oriens, Occidens, Meridies, Septẽtrio, &
cœli ratio, æquino-
ctium
, ſolſtitium, aſtrorum curſus:
quorum notitiam ſi quis non habue-
rit
, horologiorum rationem omnino ſcire non poterit.
Cum ergo tanta
hæc
diſciplina ſit condecorata, &
abundans eruditionibus varijs ac pluri-
bus
, non puto poſſe iuſte repente ſe profiteri Architectos, niſi qui ab æta-
te
puerili his gradibus diſciplinarum ſcandendo, ſcientia plurium litera-
rum
&
artium nutriti, peruenerint ad ſummum templum Architecturæ.
At fortaſſe mirum vide bitur imperitis hominibus, poſſe naturam tan-
tum
numerum doctrinarum perdiſcere, &
memoria continere. Cum au-
tem
animaduerterint, omnes diſciplinas inter ſe coniunctionem rerum
&
communicationem habere, fieri poſſe faciliter credetur. Encyclios
enim
diſciplina, vti corpus vnum ex his membris, eſt compoſita.
Itaque
qui
à teneris ætatibus eruditionibus varijs inſtruuntur, omnibus literis,
agnoſcunt
eaſdem notas, communicationemq́;
omnium diſciplinarum, &
ea
re facilius omnia cognoſcunt.
Ideoq́; de veteribus Architectis, Pythius,
qui
Prienæ ædem Mineruæ nobiliter eſt Architectatus, ait in ſuis com-
mentarijs
, A rchitectum omnibus artibus &
doctrinis plus oportere
255DE ARCHITEC. LIB. I. facere, quàm qui ſingulas res ſuis induſtrijs & exercitationibus ad ſum-
mam
claritatem perduxerunt.
Id autem re non expediture. Non enim de-
bet
nec poteſt eſſe Architectus Grammaticus, vti fuit Ariſtarchus, ſed
non
agrammatos:
nec Muſicus, vt Ariſtoxenus, ſed non amuſos: nec pictor
vt
Apelles, ſed graphidos non imperitus:
nec plaſtes quemadmodum
Myron
ſeu Polycletus, ſed rationis plaſticæ non ignarus:
nec denuo me-
dicus
vt Hippocrates, ſed non aniatrologetos:
nec in cæteris doctrinis ſin-
gulariter
excellens, ſed in his non imperitus.
Non enim in tantis rerum
varietatibus
, elegantias ſingulares quiſquam conſequi poteſt, quod earum
ratiocinationes
cognoſcere &
percipere, vix cadit in poteſtatem. Nec ta-
men
non tantum Architecti non poſſunt in omnibus rebus habere ſum-
mum
effectum, ſed etiam ipſi, qui priuatim proprietates tenent artium,
non
efficiunt, vt habeant omnes ſummum laudis principatum.
Ergo ſi in
ſingulis
doctrinis ſinguli artifices, neque omnes, ſed pauci, æuo perpetuo
nobilitatem
vix ſunt conſecuti:
quemadmodum poteſt Architectus, qui
pluribus
artibus debet eſſe peritus, non idipſum mirum &
magnum fa-
cere
, ne quid ex his indigeat:
ſed etiam vt omnes artifices ſuperet, qui ſin-
gulis
doctrinis aſsiduitatem cum induſtria ſumma præſtiterunt?
Igitur
in
hac re Pythius erraſſe videtur, quòd non animaduerterit ex duabus
rebus
ſingulas artes eſſe compoſitas, ex opere, &
eius ratiocinatione. Ex
his
autem vnum proprium eſſe eorum, qui ſingulis rebus ſunt exercitati,
id
eſt operis effectus:
alterum commune cum omnibus doctis, id eſt ra-
tiocinatio
:
vti Medicis & Muſicis & de venarum rithmo, & de pedum
motu
.
At ſi vulnus mederi, aut ægrum eripere de periculo oportuerit,
non
accedet Muſicus, ſed id opus proprium erit Medici.
Item in organo,
non
Medicus, ſed Muſicus modulabitur, vt aures ſuam cantionibus reci-
piant
iucunditatem.
Similiter, cum Aſtrologis & Muſicis eſt diſputatio
communis
de ſympathia ſtellarum &
ſymphoniarum, in quadratis & tri-
gonis
, diateſſaron &
diapente, cum Geometris de viſu, qui Græcè λ\’σγ{ος}
ὀπΤικὸς
appellatur, cæterisq́;
omnibus doctrinis, multæ res, vel omnes
communes
ſunt duntaxat ad diſputandum.
Operum verò ingreſſus, qui
manu
ac tractationibus ad elegantiam perducuntur, ipſorum ſunt, qui
proprie
vna arte ad faciendum ſunt inſtituti.
Ergo ſatis abunde is vide-
tur
feciſſe, qui ex ſingulis doctrinis partes &
rationes earum mediocriter
habet
notas, easq́;
quæ neceſſariæ ſunt ad Architecturam, vti ſi quid de his
rebus
&
artibus judicare & probare opus fuerit, ne deſtituatur, vel defi-
ciat
.
Quibus verò natura tantum tribuit ſolertiæ, acuminis, memoriæ, vt
poſsint
Geometriam, Aſtrologiam, Muſicen, cæterasq́;
diſciplinas peni-
tus
habere notas, prætereunt officia Architectorum, &
efficiuntur Ma-
thematici
.
Itaque faciliter contra eas diſciplinas diſputare poſſunt, quod
pluribus
telis diſciplinarum ſunt armati.
Hi autem inueniuntur raro,
266M. VITRVVII POLL. aliquando fuerunt Ariſtarchus Samius, Philolaus & Architas Tarentini,
Apollonius
Pergeus, Eratoſthenes Cyreneus, Archimedes &
Scopinas ab
Syracuſis
, qui multas res organicas &
gnomonicas, numero naturalibusq́;
rationibus inuentas atque explicatas, poſteris reliquerunt. Cum ergo ta-
lia
ingenia à naturali ſolertia, non paſsim cunctis gentibus, ſed paucis vi-
ris
habere concedatur:
officium verò Architecti omnibus eruditionibus
debeat
eſſe exercitatum, &
ratio propter amplitudinem rei permittat,
non
iuxta neceſsitatem ſummas, ſed etiam mediocres ſcientias habere di-
ſciplinarum
, peto Cæſar, &
à te, & ab his qui mea volumina ſunt lecturi,
vt
ſi quid parum ad artis Grammaticæ regulam fuerit explicatum, igno-
ſcatur
.
Nanque non vti ſummus Philoſophus, nec Rhetor diſertus, nec
Grammaticus
ſummis rationibus artis exercitatus, ſed vt Architectus, his
literis
imbutus, hæc niſus ſum ſcribere.
De artis verò poteſtate, quæq́; in-
ſunt
in ea ratiocinationes, polliceor (vti ſpero) his voluminibus non mo-
do
ædificantibus, ſed etiam omnibus ſapientibus, cum maxima autorita-
te
, me ſine dubio præſtaturum.
GVLIELMI PHI-
LANDRI
, CASTILIONII,
GALLI
, CIVIS ROMANI
in
decem M. Vitruuij Pollionis
de
Architectura libros an-
notationum
liber
primus
.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
GRaphidos ſcientiam habere. ] Graphis linearis eſt
deformatio
, ſiue deſignatio.
Non deſunt tamen, qui eam quæ
ad
Architectum pertinet γραμμικ{η\‘ν}, quaſi lineationem di-
cas
, vocent:
γραφικ{η\‘ν} verò, & ad ſcriptorem, & ad picto-
rem
, ſculptorémue referant, cum ad illum, deſcriptionem, cum
ad
hos, deſignationem transferentes.
Et γράφ{ει}υ quidem ad
vtroſque
pertinere Aegyptiorum ratio docet, quos erat neceſ-
ſarium
pingere aut ſcalpere, quod ſignificare, vel monimentis mandare vellent.
Quod gen{us} pleraque Romæ viſuntur, ſed in confractis potiſsimum obeliſcis, qua-
rum
inſignes duos vidimus, vnum ad portam Collatinam, quæ vulgò pinciana no-
minatur
, in hortorum salusty parte, vbi hodie eſt Guidonis Pallelli vinetũ:
alterum
in
campo Martio in cella vinaria ex aduerſo dom{us} Christophori Nardini,
277DE ARCHITEC. LIB. I. pro gnomone fuiſſe ſcribit plini{us} lib. XXXVI. cap. X. Eum enim, qui eſt in Cir-
co
maximo, quòd eſſet terra multa obrut{us}, videre non potuim{us}.
Sed & extra vr-
bem
via Appia, haud procul à ſepulcro Cæciliæ Metellæ vxoris Craßi (quod nunc
à
ſcalptis bubulis capitib{us} caput bouis nuncupatur) in hippodromo, qui ab Antoni-
no
Baßiano extruct{us} fuiſſe creditur, ſunt obeliſci partes cum notis Aegyptys.
Nam
Vergili
{us} lectionem etiam ad picturam refert Aeneid.
lib. VI. his verbis:
Quin protin{us} omnia
Perlegerent
oculis.
Euthygrammi & circini tradituſum. ] Per euthygrammum intelli-
go
regulam, quaſi directi lineam dic{as}.
Ad regulam enim expenduntur, rectæ ſint
lineæ
an obliquæ, Vt ad circinum circul{us}, quæque aliquam ei{us} partem referunt.
Præclaræ eruditionis eximy\’ iudicy horno Franciſc{us} Priſcianenſis monuit fieri po-
tuiſſe
, Vt pro circini fuerit ſcriptũ cyclicis, Vt legatur ad hunc modum, euthygramis
&
cyclicis tradit vſum, id eſt rectæ circularis\’ lineæ. Id Verò existimauit, quòd
in
cæteris diſciplinis, quæ à Vitruuio percenſentur numerando, quib{us} ornatum
vult
Architectum, aduertit non veniſſe, vt maximè neceſſaria, atque adeò vul-
garia
complecteretur.
Non debui amici & docti viri coniecturam negligere. sed
vt
veteri poſſeſſori fundum vendicem, quod ignoraueram, Marcell{us} Ceruinus
Cardinalis
(quo non habet Italia aut prudentiorem, aut literarum amantiorem)
ei
{us} ei ſententiæ fuerat autor.
Audiui de eo, quod obſcuri{us} dixerat Priſcianenſis,
Græcos
ſcriptores, quos legerat, geometriæ feciſſe veluti particul{as} {ἐυ}θυγραμμ{η\‘ν}
&
κυκΑικ{η\’ν} ad illam\’ referre figur{as}, quæ rectis lineis conſtarent, triangulum,
quadratum
, rhombum, &
eiuſcemodi: ad hanc verò, quæ lineis obliquis perficeren-
tur
, vti ſunt circulus, con{us}, cylindr{us}, &
ſimiles, facilem fuiſſe euthygrammis in
euthygrammi
, &
cyclicis in circini mutationem. Facit Viri autoritas, vt multum
animaduerſioni
tribuam:
neſcio tamen, quomodo nostra illa nobis magis placent, for-
taſſe
quia nostra.
Vocem Verò turbigrammi, quæ in antiquis aliquot exemplarib{us}
inuenitur
, ceu ſpuriam atque degenerem, quæue in alienam familiam irrepſerit,
omnino
legitimarum numero eximim{us} &
reycim{us}. Verum eſto initium acceptæ
non
paruæ cladis.
Lineis autem omnem graphidos ſcientiam perfici existimamus,
ys\’
ex Heronis ſententia, rectis aut non rectis.
Rectarum vna eſt ratio, nam ex æquo
intra
ſua concluduntur puncta.
Non rectarum (Vt inquit ille) aliæ ſunt circulares,
aliæ
obliquæ, aliæ inflexæ.
Mathematic{us} Apolloni{us} diuiſit ſimplici{us}, in rect{us},
circulares
, &
obliqu{as}. Vt Parmenides dixerit figuram omnem eſſe aut rectam, aut
circumcurrentem
, aut mixtam.
Gemin{us} line{as} in plan{as} & ſolid{as} partit{us} eſt.
Etlibrationum. ] Id eſt libramenti, quod perficitur libella inſtrumenti ge-
nere
, quo ad regulam vniuerſa, quæ in plano iacent, coæquantur.
De qua re plura
libri
VII.
cap. III. dicam.
Peropticen rectè ducuntur è quauis regione lumina. ] Optice
perſpectiua
transfertur, de qua Aul{us} Gelli{us} noctium Atticarum lib.
XVI. cap.
XIIII. Huc Verò referri poteſt loc{us} lib. VI. cap. IX. in quo docet, quo pacto com-
munium
parietum altitudini, aut angustiæ loci, immittendo lumine occurratur.

Quod
ſi cui credibile erit ſpectaſſe Vitruuium ad diſpoſitionem, vt noxi{us} aër Vite-
tur
, aut vt ad cœli regionem directiones fiant, ut vſui &
ſalubritati ædificia
288M. VITRVVII POLL. nea eſſe poßint, quod tradit libri VI. cap. VII. id verò ſciat phyſicorum atque
astrologorum
placitis ſcitis’ue præſcribi.
Difficiléſque ſymmetriarum quæſtiones geometricis ratio-
nibus
&
methodis inueniuntur. ] sunt (inquit) quædam ſymmetriæ, quæ
niſi
per arithmeticen facilè probari non poßint.
Nam plurima quæ de magnitudi-
nib
{us} per geometricam rationem traduntur, arithmeticis ſupputationib{us} apertius
explicantur
, aut certè multo facili{us}.
sicut ſunt, quæ nullis numeris efficere poßis,
ſed
grammicis rationib{us}, vt in quadrati parium laterum duplicatione fieri ſcri-
bit
libro nono.
Quæ caryatides dicuntur. ] Caryatidum, id eſt ſtatuarum muliebrium
in
columnis, meminit plini{us} lib.
XXXVI. cap. V. Sidoni{us} prima inflexione pro-
tulit
, Magis, ait, rotundatis fulta caryatidis, quam columnis inuidioſa mobilib{us}.
Delignauerunt earum imagines oneri ferundo collocatas. ]
Istiuſmodi
ſtatuam fœmineam Vidim{us} Romæ in macello (quod vocant) coruorum,
in
qua vrbis parte fuit Coruinorum dom{us}.
Sed hoc loco neſcio rideam magis, an
deſiderem
in eis iudicium, qui ex quibuſcunque fœmineis ſtatuis, qu{as} tuliſſe on{us}
cognouerint
, existimant Vitruuianarum, id eſt Græcarum caryatidum figuram poſſe
conyci
.
Quaſi verò vna & ſimplex fuerit muliebrium in columnis ſtatuarum ra-
rio
, ac non poti{us} ad Græcorum imitationem, licuerit Romanis, &
cæteris gentibus
repræſentare
earum rerum imagines, qu{as} vellent posteris memoriæ tradi.
Certè ei,
quam
vidiſſe retulimus, capitulum erat Doricum, vt capite tantummodo ſustine-
ret
.
Athenæ{us} autem libro Dipnoſophiston ſexto, ex Lynceo Samio refert Eucratem
Coridon
bibentem apud quendam, cui{us} dom{us} eſſet marcida, dixiſſe, ibi cænantem
oportere
ſinistram manum ſupponere inſtar Caryatidum.
Ceu caryatides ſinistra
manu
ſustinere tectum, ſiue epiſtylium fingerentur, dextra verò aliud quippiam
referre
.
Ei{us} verba ſunt hæc. ἝυκράτΗς Κόρυ{δι}{ος} πίνωυ παράτινι σαπρὰς {οὔ}σΗς
τ
ὀικίας, {}Τᾶυα φΗςὶ {δι}{ει}πν{\~ει}υ δ{\~ει} @ποςἨσανΤα τ{η\‘ν} ἀριςε ρὰυ Χ{\~ει}ρα {{στι}ρ} ἁι
καρυάτι
{δι}ες Sed de Caryatidib{us} &
illud non prætermittendum, Lutatium (qui
ab
alijs Lactanti{us} vocatur) in staty librum quartum Thebaidos ſcribere à nuce
dictas
, quòd ibi virginum chor{us} metu ruinæ conſcendiſſet nucis arborem, cum
Athenæ
{us}, Pauſanias, &
cæteri à Carya Laconiæ dict{as} velint.
Pauſania Eleombronti filio duce. ] Thucydides Cleombroti dicit fi-
lium
.
Suid{as} matrem addit Anchithean. Quidam codices hic, pro Eleombronti ha-
bent
Agæſipolidos, neſcio quem autorem ſecuti.
Lege Pauſaniam in Atticis.
Porticum Perſicam. ] De ea porticu legito Pauſaniam in Laconicis, vbi
de
ys tradit, quæ spartæ in foro ſpectatu digna viſebantur.
Sed & idem in Atti-
cis
prodit Athenis eſſe æneum tripodem, quem è phrygio marmore Perſæ ſuſtineant.
Is Vero fuit Hadriani, Antoniníue temporibus.
Captiuorum ſimulacra barbarico ueſtis ornatu. ] Viſebantur ſe-
nes
duo captiui istiuſmodi Romæ in ædib{us} Columnenſium ad radices Quirinalis,
quos
Paul{us} Pont.
Max. tranſtulit, ornamento pulcherrimæ domui Farneſiorum fu-
turos
.
Sunt & Tyburti iuuenes duo alti circa pedes duodecim, quos aliquando an-
tepagmentorum
fuiſſe loco, ſunt qui existiment, ornatu capitis Aegyptio, hoc eſt,
quo
inſigniuntur , qu{as} magno errore marmore{as} ſphinges Romæ plerique
299DE ARCHITEC. LIB. I. (etiam ſi autore id Aeliano Vno atque altero operis de animalib{us} loco facere poſ-
ſint
) vocant, facie ſcilieet virginea, cætera leones.
Ego Verò credidi eiuſmodi ſimu-
lacris
Nilum ſignificari, quòd eum tradat plini{us} libri quinti capite nono, abun-
dantißimè
creſcere leonem Sole tranſeunte, &
reſidere in Virgine. Artifices, quòd
eſſet
Venustior ſpecies Virginis quàm leonis, anteriore parte virginem, posteriore
leonem
repræſentarunt.
Sed ad rem redeam{us}. Vide{as} & Romæ Satyros duos etiam
nunc
oneri ferundo collocatos in ædib{us} Bartholomæi à Valle.
Ita Romani, quod La-
cones
in Perſarum ignominiam fecerant, imitati variarum rerum imagines in co-
lumn
{as} tranſtulerunt.
Canonicam rationem & mathematicam. ] Mentionem facit lib. V.
cap. III. sunt & quædam, quæ huc pertinent apud Gellium Atticarum noctium
lib
.
XVI. cap. XVIII. sed magis quadrant, quæ ſcribit Boëthi{us} Muſices lib. I.
cap
.
II. & lib. VI. cap. I. & II.
Baliftarum, catapultarum, ſcorpionum temperaturas. ] De his
fuſißime
traditur libri X.
cap. XV. & ſequentib{us} trib{us}. Sed ſemel monitum
velim
me ſecutum eſſe in citando Vitruuio, distributionem capitum ex codice Flo-
rentiæ
impreſſo, non tam quòd probarim (nam multis in locis ineptißima eſt, &
Vi-
truui
{us} perpetua oratione ſcripſit) quàm vt quærentium &
legentium, quibus
eiuſmodi
ſectiones ſolent perplacere, conſulerem labori.
Qua etiam de cauſa existi-
mo
Plinium, &
aliquot alios à recentiorib{us} eſſe in capita conciſos, vti Liuium in
decadas
:
quam nos eo nomine ſecuti ſum{us} partitionem.
Per quæ tenduntur ſuculis & uectibus. ] In aliquib{us} codicib{us} an-
te
vocabulum ſuculis adduntur duæ dictiones, ergatis aut.
Neque abs re, nam
lib
.
X. cap. XVI. Balistarum aliqu{as} ſuculis, nonnull{as} polyſpastis, ali{as} ergatis,
quaſdam
etiam tympanis torqueri ſcribit.
Sed de ergatis, ſuculis, & vectib{us} alio
loco
dicem{us}.
Quæ ſi non homotona fuerint. ] Id eſt, non æqualiter tenſa, vt mani-
bus
tacti funes æqualem in vtroque ſonit{us} non habeant reſponſum.
Quod ex cap.
XVIII. lib. X. didicim{us}. Nam cap. ei{us} lib. XV. anatona dicit, ſi capitula altio-
ra
facta fuerint quàm latitudo, ſicut catatona, ſi min{us} alta.
In theatris uaſa ærea. ] Cap. V. lib. V. Vaſorum rationem ad augendam
in
theatris vocem ex muſicorum concentuum partitionib{us} ſumptam tradit dili-
gentißime
.
Aliqui codices hîc habent echetica, id eſt ἨΧεΤικὰ ſonora, ſed cum me-
morato
capite fieri æea vaſa ſeribat, nihil muto.
Hydraulicas quoque machinas. ] Hydraulicæ machinæ partim fiunt
ad
aquarum expreßiones, partim ad excitand{as} in muſicis organis harmoni{as}, imi-
tandos
auium cant{us}, mouenda ſigilla, ad horologiorum verſationem, &
ſi quid
eiuſmodi
.
De quib{us} libri noni capite non, & multis libri decimi capitib{us}, maxi-
decimoquarto.
Inclinationes cœli, quæ Græci climata. ] Clima appellant plagam
duob
{us} interiectam parallelis, à verbo κλίνω, hoc eſt inclino, quod certo ſpatio incli-
netur
ad polum, ſiue declinet ab æquatore.
Quamobrem non inepte à Vitruuio in-
clinationes
, &
à Iouiano Pontano cliui vocantur libro de reb{us} cœleſtib{us} primo.
Stillicidiorum, & cloacarum, & luminum. ] Quis non Videt fore
3010M. VITRVVII POLL. controuerſi{as} locatori, ſi architect{us} neſciat, quantum liceat in vicini re, ius´ne ſit
cloacæ
immittendæ, an aperto pariete communi liceat immittere feneſtr{as}, liceat´ne
vicinor
um luminib{us} officere, parietem communem liceat alterutri demoliri, &

refitere
.
Atqui iſta omnia ſunt ex iuris ſcientia petenda, vt mirum vi deri non de-
beat
, quòd Vitruui{us} diſciplinis omnib{us} tinctum velit Architectum.
Cæterum de
ſeruitutum
omni genere conſulend{us} liber pandectarum octau{us}.
Locatori & conductori. ] Qui dat ædificandam dornum, is dicitur lo-
cator
.
qui recipit, conductor vocatur, qui idem redemptor ab Alpheno & Iaboleno
iuriſconſultis
dicitur, Pandectarum libro XIX.
locati & conducti. Architecti
autem
eſt, ædificium inſtituere, &
arbitrari, ſicut officinatoris extruere. Vitruuius
ad
finem libri ſexti, Cùm magnificenter op{us} perſectum aſpicietur, ab omni pote-
ſtate
impenſæ laudabuntur:
cum ſubtiliter, officinatoris probabitur exactio, cum
verò
venustè proportionib{us}, &
ſymmetrys habuerit autoritatem, tunc fuerit glo-
ria
Architecti.
Adſummum templum Architecturæ. ] Templum pro culmine di-
xit
, quoniam templa in tectis ſupra canterios ponuntur, Vt ex lib.
IIII. cap. II.
cognoſcimus. Sext{us} Pompei{us} obſcuri{us} ſignificauit. Templum, inquit, tignum, quod
in
ædificio tranſuerſum ponitur.
Pythius qui Prienæ ædem Mineruæ nobiliter eſt Archite-
ctatus
.
] Fuit mihi valde ſuſpect{us} loc{us} hic: putabam eum eſſe, qui phileos di-
ceretur
in proœmio libri ſeptimi, qui de fano Mineruæ, quod eſt Prienæ Ionicum,
ſcripſiſſet
, atque ita pendebam animi, hîc´ne Phileos, an ibi Pythi{us} emendandum
eſſet
.
Accedebat, quod memorato proamio Phiteum quendam de Mauſoleo conſori-
pſiſſe
tradat:
& videbam facilem fuiſſe alteri{us} in alterum mutationem. Ad hæc
Argelium
ibi referri, qui de Aeſculapij templo, quod ipſe ſua manu feciſſe dicere-
tur
, volumen ædidiſſet.
Dum meliori codice careo, & in hanc an illam partem in-
clinem
, non ſatis ſcio, nihil affirmo:
ſed in medium poſuiſſe nibil offecit. Pythei certè
Architecti
meminit lib.
IIII. cap. III.
Rationis plaſticæ non ignarus. ] Cœnationum enim lacunaria, &
camerarum
imum cœlum aliquando paulo oranti{us} coronario opere, ſiue prominen-
ti
, ſiue retunſo &
castigato, ſiue introrſ{us} impreſſo (tot enim ſunt cælatarum, id
eſt
non purarum coronarum genera) erit distinguendum cælandúmue.
Sigilla etiam
imagunculæ\’
erunt in fastigiorum acroterijs collocanda, aut relictis in parietibus
ædiculis
hemicycli ſchematis minore curuatura formatis, ſiue ſcaphæ nauigioli li-
neamento
, vnde &
ſcaphas, ſi rectè interpretor, licebit vocare. Italia nichios appel-
lat
, credo quòd imbricatis conchis ſoleat earum pars ſuperior ornari.
Conch{as} enim
Ethrures
nichios nominant.
Iſta fient non niſi plastices beneficio, cui{us} fuit fingere
ex
argilla ſimilitudines, è gypſò reddere hominum imaginem, rubrica item &
cre-
ta
, vt ex capite XII.
lib. XXXV. Pliny didicimus. Nostræ ætatis artifices quòd
buiuſmodi
in antiquorum ruinis reperiunt, ſtucchum appellant, illos\’ imitati mar-
more
{as} nonnulli aſſul{as} pilis ferreis contuſ{as} cribris excernunt, ſubtilißima\’ ſco-
be
, admixta purißima calce, in lacu macerata vtunture, effingunt\’ quodlibet.
Lon-
politi{us} fuerit illustrius\’, ſi pro marmore, ſilice fluuiatili candido &
pellucido
(cuiuſmodi Venetæ Muranæ officinæ è Ticino fluuio comportato, quanquam &
3111DE ARCHITEC. LIB. I. alijs peti poteſt, vitrum crystallinum perficiunt) vt vna pars ad du{as} calcis reſpon-
deat
, vtaris.
Eum tamen ſi ſubtilißime pistum marmoreæ illi ſcobi admiſcueris,
non
parum ſplendoris &
nitoris acceßiſſe experieris.
Non aníatrologicus. ] Aliâs aniatrologet{us} ſcribitur. Vtrunque Verò
dictum
pro Vſquequaque medicinæ experti.
De uenarum rythmo. ] Qui ſpectatur pulſuum ſublationis & depreſ-
ſionis
celeritate, remißione, æqualitate, inæqualitate.
Rythm{us} autore Paulo Aegi-
neta
libri ſecundi capite vndecimo, aut eſt eurythmus, id eſt boni rythmi, aut ar-
rythmus
, id eſt inconcinni rythmi.
Arrythm{us} autem triplici reperitur differen-
tia
, eſt enim aut pararythmus, non admodum à bono abhorrens, aut heterorythmus,
longi
{us} à bono abſcedens, aut ecrythmus, qui omnem concinnitatem corrumpit.
In quadratis & trigonis diateſſaron & diapente. ] Cum figuris
trib
{us} vtantur astrologi, trigono, tetragono, &
hexagono, ſint\’ apud muſicos dia-
ſtemata
, id eſt interualla ſimplicia ſymphoniarum maxima, diateſſaron proportionis
ſeſquitertiæ
, diapente ſeſquialteræ, diapaſon duplæ, h{as} proportiones in figurarum
illarum
angulis, ſignis, &
gradib{us} reperiri, autor eſt antiqu{us} Græc{us} idem\’ in-
nominat
{us} Ptolemæi interpres libro primo ἀηοΤελεσμάτωυ quod quadripartitum
vocant
.
Trigon{us} itaque conſtat angulo vno recto & triente. Tetragon{us} vno recto
ſolum
, hexagon{us} vni{us} recti {δι}ιμοίρω id eſt beſſali angulo.
Angul{us} trigoni ad
angulum
tetragoni ſeſquitertiæ eſt proportionis, cum eum ſuperet triente, &
fit
diateſſaron
, angul{us} tetragoni ad beſſalem hexagoni, ſeſquialteræ, continet enim
ipſum
&
ſemiſſem, & fit diapente, trigoni angul{us} ad hexagoni angulum duplæ
eſt
proportionis, habet enim vnum &
trientem, id eſt trientes quatuor, ſiue beſſes
duos
.
hic verò beſſalis eſt, id eſt duorum trientum, fit igitur diapaſon. In ſignis ea-
dem
ratio.
Trigon{us} quatuor habet ſigna, tetragon{us} tria, hexagon{us} duo. IIII. ad
III.
proportio eſt ſeſquitertia, III. ad II. ſeſquialtera, IIII. ad II. dupla. Su-
pereſt
vt eum conſenſum in gradib{us} eſſe ostendamus.
Trigon{us} grad{us} habet
CXX.
Tetragon{us} XC. Hexagon{us} LX. CXX. ad XC. eſt proportio ſeſquiter-
tia
, XC.
ad LX. ſeſquialtera, CXX. ad LX. dupla. En ſympathia concentuum
&
figurarum ex multis verbis & difficillimis illi{us} interpretis. cui{us} mihi copiam
fecit
Illustriß.
Ruthenorum Epiſcop{us} Georgi{us} Armagnaci{us} tuus Franciſce Rex
maxime
&
Christianißime Legat{us} ad ſummum Pontificem Paulum III. Me-
cœn
{as} meus.
Sed & planetarum aſpect{us} proportionib{us} harmonicis perfici in hunc
modum
ostendit Ioannes Froſchi{us} cap.
VII. muſicæ. Refpect{us} Sextilis fit ſecundo
ſigno
, quæ distantia ad reliquam Zodiaci partem eſt quintupla, ad ipſum Verò to-
tum
ſextupla, ſed reliqua illa pars in ſeſquiquinta eſt proportione.
Aſpect{us} quar-
t
{us} tertio fit ſigno, quæ distantia ad reliquam Zodiaci partem eſt tripla, ad ipſum
totum
Zodiacum quadrupla, ſed illa reliqua pars ſeſquitertia.
Trin{us} afpectus
quarto
fit ſigno, distantia ad totum ſigniferum circulum eſt tripla, ad reliquam
partem
ſeſquialtera.
Ex quib{us} reb{us} Architectura constet.
CAPVT II.
3212M. VITRVVII POLL.
ARCHITECTVRA autem conſtat ex ordina-
tione
, quæ Græcè τάξις dicitur, &
ex diſpoſitione, hanc
autem
Græci {δι}άθεσιυ vocant, eurythmia, &
ſymme-
tria
, &
decore, & diſtributione, quæ Græcè ὀι{κν}ομία
dicitur
.
Ordinatio, eſt modica membrorum operis
commoditas
, ſeparatim, vniuerſæq́;
proportionis, ad
ſymmetriam
comparatio.
Hæc componitur ex quantitate, quæ Græcè
{πο}{οό}τΗς dicitur.
Quantitas autem eſt modulorum ex ipſius operis ſum-
ptione
, ſingulisq́;
membrorum partibus vniuerſi operis conueniens effe-
ctus
.
Diſpoſitio autem eſt rerum apta collocatio, elegansq́; in compo-
ſitionibus
effectus operis cum qualitate.
Species diſpoſitionis, quæ Græ-
dicuntur {δι}έ{αι}, ſunt, Ichnographia, Orthographia, &
Scenogra-
phia
.
Ichnographia eſt circini regulæq́; modice continens vſus, ex qua
capiuntur
formarum in ſolis arearum deſcriptiones.
Orthographia au-
tem
eſt erecta frontis imago, modiceq́;
picta rationibus operis futuri fi-
gura
.
Item Scenographia eſt, frontis & laterum abſcedentium adum-
bratio
, ad circiniq́;
centrum omnium linearum reſponſus. naſcun-
tur
ex cogitatione, &
inuentione. Cogitatio eſt cura ſtudij plena, & in-
duſtriæ
vigilantiæq́;
effectus propoſiti cum voluptate. Inuentio autem
eſt
quæſtionum obſcurarum explicatio, ratioq́;
, nouæ rei vigore mobili
reperta
.
ſunt terminationes diſpoſitionum. Eurythmia eſt venuſta
ſpecies
, commodusq́;
in compoſitionibus membrorum aſpectus. Hæc ef-
ficitur
cum membra operis conuenientia ſunt:
altitudinis ad latitudinem,
latitudinis
ad longitudinem, &
ad ſummam omnia reſpondeant ſuæ ſym-
metriæ
.
Item ſymmetria eſt ex ipſius operis membris conueniens con-
ſenſus
, ex partibusq́;
ſeparatis, ad vniuerſæ figuræ ſpeciem, ratæ partis re-
ſponſus
:
vt in hominis corpore è cubito, pede, palmo, digito, cæterisq́; par-
tibus
ſymmetros eſt, ſic eſt in operum perfectionibus.
Et primum in
ædibus
ſacris, vt è columnarum craſsitudinibus, aut è triglypho, aut etiam
embatere
baliſtæ foramine, quòd Græci πε{εί}τ@Η@υ vocitant, nauibus in-
terſcalmio
, quòd {δι}πΗΧαιηΉ dicitur, item cæterorum operum, è membris
inuenitur
ſymmetriarum ratiocinatio.
Decor autem eſt emendatus ope-
ris
aſpectus, probatis rebus compoſiti cum autoritate.
Is perficitur ſtatio-
ne
, qui Græcè θεμαΤισός dicitur, ſeu conſuetudine, aut natura.
Statione,
cum
Ioui, fulguri, &
coelo, & Soli, & lunæ, ædificia ſub diuo, hypæthraq́;
conſtituuntur. Horum enim Deorum & ſpecies & effectus, in aperto
mundo
atque lucenti, præſentes videmus.
Mineruæ, & Marti, & Hercu-
li
, ædes Doricæ fient:
his enim Dijs propter virtutem, ſine delicijs ædifi-
cia
conſtitui decet.
Veneri, Floræ, Proſerpinæ, fontium Nymphis, Co-
rinthio
genere conſtitutæ, aptas videbuntur habere proprietates, quòd his
Dijs
propter teneritatem, graciliora &
florida, folijsq́; & volutis
3313DE ARCHITEC. LIB. I. opera facta, augere videbuntur inſtum decorem. Iunoni, Dianæ, Libero
patri
, cæterisq́;
Dijs qui eadem ſunt ſimilitudine, ſi ædes Ionicæ con-
ſtruerentur
, habita erit ratio mediocritatis, quod &
ab ſeuero more Do-
ricorum
, &
à teneritate Corinthiorum, temperabitur earum inſtitutio
proprietatis
.
Ad conſuetudinem autem decor ſic exprimitur, cum ædifi-
cijs
interioribus magnificis, item veſtibula conuenientia &
elegantia
erunt
facta.
Si enim interiora perfectus habuerint elegantes, aditus autem
humiles
&
inhoneſtos, non erunt cum decore. Item ſi Doricis epiſtylijs
in
coronis denticuli ſculpentur, aut in puluinatis capitulis, &
columnis
Ionicis
epiſtylijs exprimentur triglyphi, tranſlatis ex alia ratione pro-
prietatibus
in aliud genus operis, offendetur aſpectus, alijs ante ordinis
conſuetudinibus
inſtitutis.
Naturalis autem decor ſic erit. Si primum
omnibus
templis ſaluberrimę regiones, aquarumq́;
fontes in his locis ido-
nei
eligentur, in quibus fana conſtituantur:
deinde maximè Eſculapio,
Saluti
, &
eorum Deorum, quorum plurimi medicinis ægri curari viden-
tur
.
Cum enim ex peſtilenti in ſalubrem locum corpora ægra tranſlata
fuerint
, &
è fontibus ſalubribus aquarum vſus ſubminiſtrabuntur, cele-
rius
conualeſcent.
Ita efficietur vti ex natura loci maiores, auctasq́; cum
dignitate
diuinitas excipiat opiniones.
Item naturæ decor erit, ſi cubicu-
lis
&
Bibliothecis, ab oriente lumina capientur: balneis & hybernaculis,
ab
occidente hyberno:
pinacothecis, & quibus certis luminibus opus eſt
paribus
, à ſeptentrione, quòd ea cœli regio neque exclaratur, neq;
obſcu-
ratur
ſolis curſu, ſed eſt certa &
immutabilis die perpetuo. Diſtributio
autem
eſt copiarum lociq́;
commoda diſpenſatio, parcaq́; in operibus
ſumptus
cum ratione temperatio.
Hæcita obſeruabitur, ſi primum Ar-
chitectus
ea non quæret, quæ non poterunt inueniri, aut parari, niſi ma-
gno
.
Nanq; non omnibus locis arenæ foſsiciæ, nec cementorum, nec abie-
tis
, nec ſappinorum, nec marmoris copia eſt:
ſed aliud alio loco naſcitur,
quorum
comparationes difficiles ſunt &
ſumptuoſæ. Vtendum autem
eſt
, vbi non eſt arena foſsicia, fluuiatica, aut marina lota.
Inopiæ quoque
abietis
aut ſappinorum vitabuntur, vtendo cupreſſo, populo, vlmo, pinu.
Reliqua quoque his ſimilia erunt explicanda. Alter gradus erit diſtribu-
tionis
, cum ad vſum patrumfamiliarum, ad pecuniæ copiam, aut ad ele-
gantiæ
dignitatem, ædificia aliter diſponentur.
Nanq; aliter vrbanas do-
mos
oportere conſtitui videtur, aliter quibus ex poſſeſsionibus ruſticis in-
fluunt
fructus, non idem fœneratoribus:
aliter beatis & delicatis: potenti-
bus
verò, quorum cogitationibus Reſpub.
gubernatur, ad vſum collo-
cabuntur
:
& omnino faciendæ ſunt aptæ omnibus perſonis ædificiorum
diſtributiones
.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Ichnographia. ] Veſtigium operis, quam platam formam, quaſi planam for-
3414M. VITRVVII POLL. mam dic{as}, mei Galli, Itali Græcæ alludentes voci plantam nominant, ἴχν{ος} enim
vestigium
eſt.
Orthographia autem eſt erecta frontis imago. ] Siue ea ſit operis
frons
exterior, ſiue interior.
Nam non antè, quale futurum ſit op{us}, intellexeris,
quàm
ſingularum partium ſpeciem deformaueris, Vt Videatur interna etiam ope-
ris
deſcriptio.
Sciographia. ] Quod de Orthographia dictum eſt, id etiam velim de scio-
graphia
dictum, ſiue scenographiam appellem{us}, vt Hermola{us} ſcribendum putat,
quòd
(vt inquit) ſit vniuerſi tecti, quod Græci ſcenam vocant, deformatio, non fron-
tis
, vt Orthographia, non areæ Vt Ichnographia.
Sæpe Verò dubitatum eſt, num &
Architect
{us} ligno formam futuri operis (modellum appellant) ſtrueret.
Et nos fe-
ciſſe
existimamus, ita enim futura deprehenduntur errata, &
minimo impendio,
nullo\’
incommodo priuſquam fiant, castigantur.
Sic ſculptor cera protypum, ſic
plastes
creta proplaſmata fingit.
Inde Archeſilai proplaſmata (ſic enim in meliori-
b
{us} codicib{us} legitur, non proplasticen, quæ ipſa eſt ars fingendi typos, atque formas)
pluris
venire ſolita ab artificib{us} ipſis, quàm aliorum opera tradit Plini{us} libri
XXXV.
cap. XII. Ibidem\’ refert Paſitelen, qui plasticen matrem ſtatuariæ,
ſcalpturæ\’
&
cælaturæ eſſe dixerit, cum eſſet in eis omnib{us} ſummus, nibil feciſſe
antequam
finxiſſet.
Quin & Vitruui{us} ad finem libri decimi exemplar heleopo-
leos
machinæ, pro modello (vt vocant) nominauit.
In qua ſignificatione dixit in
proœmio
libri ſecundi non ſemel formam, &
formare pro facere modellum. Athon,
inquit
, montem formaui in ſtatuæ virilis figuram.
Symmetros eſt. ] Repete reſponſus, aut ſcribendum ſymmetria.
Autembate in baliſta foramine, quod Græci π{ορ}ιτρκΤου uoci-
tant
.
] Scribunt quidam embatere, quaſi ingreßorem dicas, quòd embaten libro
quarto
vertat modulum sed nec prior illa nostra lectio diſplicet, ſi inducta vocula
aut
, ita distinguamus.
Et primum in ædib{us} ſacris, Vt è columnarum craßitudini-
bus
, aut è triglypho embate, vt interpretetur triglyphum embaten, id eſt modu-
lum
, ex quo ſcilicet in genere Dorico partes omnes metiendæ, Vt in alys generib{us} è
columnarum
craßitudinibus, deinde ſequatur, in balista foramine, quod Græci πε-
είρΗΤου
vocitant.
De eo foramine ſcribit lib. X. cap. XVII.
Hypæthráque conſtituuntur. ] Id eſt ſubdialia, ſiue ſubdiualia, ἀίθρη
enim
aërem ſignificat.
Cæterum quomodo conſtrui debeant hypæthræ ædes, lege lib.
III. cap. I. Fieri verò & hypæthria ante templorum Vestibula conſueuiſſe, Vel
vn
{us} Zenodot{us} in parœmijs autor eſſe poterit.
Sed de hoc alibi.
Aedes Doricæ. ] Sacræ ædes hoc loco triplici tantum differentia conſide-
rantur
, Dorico genere, Ionico, &
Corinthio. Nam de Tuſcanicis lib. IIII. cap. VII.
tradet. Doricarum eſt neglectior & incultior ſtructura, vnde & ſeuerior. Corin-
thiæ
quòd plura habent ornamenta, delicatiores ſunt.
Mediæ ſunt Ionicæ inter ha-
rum
teneritatem, &
illarum ſeueritatem. Subit hoc loco deplorare calamitatem
humanam
, &
iniuriam temporum, Adeo nibil hîc eſſe æternum, imò ne vix qui-
dem
ſæculare.
Tot peryſſe templa, è quib{us} & ſtructuræ ratio diſceretur, & ſtatio-
nis
?
Quid enim commemorabo Apollinis Capitolini, Palatini, Vaticani, Circi flaminy,
Tortoris
, templa?
Quid Aeſculapy, Annonæ Augusti, Adonidis? Quid Bonæ
3515DE ARCHITEC. LIB. I. Bonæ deæ ſubſaxanæ, Bacchi, Boni euent{us}? Quid Cybelles, Carmentæ, Castoris, Con-
cordiæ
, Corniſcarum, Clementiæ Cæſaris?
Quid Dianæ in Cœlio, Auentinæ, Subur-
banæ
?
Quid Fauni, Fidij, Fortis Fortunæ, Tarpeiæ, Reducis, Mammoſæ, Plebeiæ, viri-
lis
, Fœcunditatis Poppeæ?
Quid Honoris, Herculis, Victoris, Defenſoris, Muſarum, In
ara
maxima, extra Capenam, Hadriani?
Quid Iouis, Iouis ſtatoris, Feretrij, Capitoli-
ni
, Vltoris, Fagutalis, Inuicti, Prædatoris, In inſula, Propugnatoris, Arbitratoris, Con-
ſeruatoris
, Inuentoris?
Quid Iunonis Capitolinæ, Matutæ, Lucinæ, Capratinæ, Sororiæ?
Iſidis iuxta Ouilia, In auentino, via Appia, Iani Curiatij, Iustitiæ Augusti? Quid
Lunæ
, Lauernæ, Liuiæ Augustæ?
Quid Martis, in Vaticano, Vltoris, & cum Ve-
nere
, Mineruæ, Capitolinæ, Auentinæ, Captæ, Chalciœcæ, Medicæ, Captæ, Mutini?

Quid
Neptuni, Neptuni equestris, Nemeſis?
Quid Pietatis? Quid Quietis? Quid
Remi
&
Romuli? Quid Saturni in Capitolio, & in foro, Siluani, Summani, Salutis,
Serapidis
, Segestæ, Sangi?
Quid Telluris? Quid Victoriæ, Vacunæ, Veneris & Cu-
pidinis
, Romanæ, Verticordiæ, Capitolinæ, Theatri Pompeij, Lubentinæ, Cluacinæ, Vi-
ctricis
?
Atqui quotidie legendis libris occurrunt, ſed paucorum ſolum cadauera,
hoc
eſt deformes reliqui{as}, parietinas ac rudera videm{us}, plurimorum verò nec
vestigia
vlla reſtant, tantum loca calcam{us}.
O flux{as} ac fragiles hominum res, &
audem
{us} in eis ſpes nostr{as} collocare atque conſtituere!
ínteríora perfectus habuerínt elegantes. ] Aliqui codices ha-
bent
proſpect{us}, verbis ſi diuerſis, eodem certè ſpectantib{us}.
Nam quæ abſoluta per-
fecta\’
ſunt opera, non poſſunt non oculis arridere &
adblandiri. Non facilè dixe-
rim
, vtra rectior ſit ſcriptura.
Item ſí Dorícís epíſtyl{íj}s ín coronís dentículí ſcalpentur. ] Qui
theatrum
Architectat{us} eſt, quod August{us} ſub nomine Marcelli nepotis ex ſoro-
re
Octauia extruxit, denticulos in Dorica corona ſcalpſit, quod Ionicarum erat pro-
prium
ad Doric{as} transferens.
vt mihi parum proſpexiſſe videantur, qui Vitru-
uium
ei{us} fuiſſe Architectum comminiſcuntur, &
peruicaciter contendunt.
6[Figure 6]Coronix theatri M. Marcelli.
Aut ín puluínatís
columnís
, &
Ionícís
epíſtyl
{íj}s exprímẽtur
tríglyphí
.
] Ionicarum co-
lumnarũ
capitula ſunt pul-
uinata
, vnde &
puluinatæ
columnæ
vocari potuerunt.
At non in earum Zophoris
(quæ freggia uulgò vocan-
tur
, voce, vt exiſtimo à phry
gionib
{us}, qui acu faciunt du
cta
.
Vt enim illorum opera acu picta figuris quibuſlibet inſigniuntur, ita Zophoro-
rum
ferè ratio ſcalpturam deſyderat) non in earum inquam Zophoris triglyphi
ſcalpuntur
, quorum guttæ dependeant in epistylia, vt lib.
IIII. cap. III. docet,
ſed
ſunt Doricarum.
Illarum verò Zophori ſunt puluinati, id eſt ſubtumentes in
3616M. VITRVVII POLL. culum, ſiue delumbata circinatione rotundi, vti puluinat{us} iuglandium nucum
calyx
nominatur à Plinio lib.
XV. In aliquib{us} exemplarib{us} pro puluinatis co-
lumnis
, ſcriptum eſt puluinatis capitulis, quomodo vocauit capite vltimo libri ter-
.
Quæ ſcriptio cuicuimodi illa eſt, magis adlubefacit.
cubículís & Bíblíothecís ab oríente lumína capíẽtur, & c. ]
De
balneis lib.
V. cap. X. De reliquis, qu{as} cœli regiones ſpectare debeant, idem
ſcribit
lib.
VI. cap. VII.
Et ad pecuníæ copíam, & ad elegantíæ dígnítatem ædífícía
altè
díſponantur.
] Fœneratorib{us} & publicanis ædificia commodiora & ſpa-
cioſiora
, &
ab inſidijs tuta eſſe facienda non obſcurè tradit libro VII. cap. VIII.
vt affirmare auſim hoc loco ſcriptum fuiſſe, aliter, non alte, etiam ſi exemplaria
quæ
viderim manu ſcripta, cum vulgatis libris conſentiant.
De partib{us} Architecturæ in priuatorum & publicorum
ædificiorum
distributionib{us}, & gnomonices & machi-
nationis
. # CAP. # III.
PARTES ipſius Architecturæ ſunt tres, Aedificatio,
Gnomonice
, Machinatio.
Aedificatio autem diuiſa eſt
bipartito
, è quibus vna eſt mœnium &
communium
operum
in publicis locis collocatio:
altera eſt priuato-
rum
ædificiorum explicatio.
Publicorum autem di-
ſtributiones
ſunt tres, è quibus vna eſt defenſionis, alte-
ra
religionis, tertia opportunitatis.
Defenſionis, eſt murorum turriumq́;
& portarum ratio, ad hoſtium impetus perpetuo repellendos excogitata.
Religionis
, Deorum immortalium fanorum, ædiumq́;
ſacrarum colloca-
tio
.
Opportunitatis, omnium locorum ad vſum publicum diſpoſitio, vti
portus
, fora, porticus, balnea, theatra, inambulationes, cæteraq́;
, quę ijſdem
rationibus
in publicis deſignantur locis.
Hæc autem ita fieri debent, vt
habeatur
ratio firmitatis, vtilitatis, venuſtatis.
Firmitatis erit habita ra-
tio
, cum fuerit fundamentorum ad ſolidum depreſsio, &
ex quaq; mate-
ria
copiarum ſine auaritia diligens electio.
Vtilitatis autem, emendata &
ſine
impeditione, vſulocorum, diſpoſitio, &
ad regiones ſui cuiuſque ge-
neris
apta &
commoda diſtributio. Venuſtatis verò, cum fuerit operis
ſpecies
grata &
elegans, membrorumq́q; commenſus iuſtas habeat ſymme-
triarum
rationes.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Aedífícatío. ] Hæc libris octo primis abſoluitur.
Gnomoníce. ] Declaratur libro nono. Ea autem eſt, quæ ex gnomonis, id eſt
ſtyli
vmbra, horologiorum deſcriptiones, &
rationes docet.
3717DE ARCHITEC. LIB. I.
Machínatío. ] Eam liber decim{us} explicat.
Mœníum & communíum operum ín publícís locís colloca-
tío
.
] Quæ ad publica ædificia pertinent, totis quinque primis libris traduntur.
Príuatorum ædífícíorum explícatío. ] De his liber ſext{us} tractat.
Defenſíonís eſt murorum turríum´que. ] Defenſio ex libri hui{us}
cap
.
V. petenda.
Relígíonís ímmortalíum Deorum. ] Libri terti{us} & quart{us} ad
religionem
ſpectant.
Opportunítatís. ] Quinto libro hæc docetur. Quamuis ad opportunitatem
referri
poßint, quæ de aqua &
aquæ ductib{us} lib. VIII. dicuntur.
Fírmítatís erít habíta ratío. ] De firmitate ſcribitur cap. XI. lib. VI.
Vtílítatís autem. ] Hanc docet libri ſexti caput VII. præter alia loca.
Venuſtatís uerò. ] Referri huc poſſunt quæ de politionib{us} & pictura tra-
duntur
libro ſeptimo.
Quanquam ad ſymmetri{as} ſpectauit Vitruui{us}, quæ antece-
dentib
{us} libris præſcribuntur.
De electione locorum ſalubrium, & quæ obſint ſalubritati,
& vnde lumina capiantur. # CAP. # IIII.
IN IPSIS verò mœnibus ea erunt principia. Pri-
mum
electio loci ſaluberrimi.
Is autem erit excelſus
&
non nebuloſus, non pruinoſus, regionesq́; cœli ſpe-
ctans
neque æſtuoſas, neq;
frigidas, ſed temperatas. De-
inde
ſi euitabitur paluſtris vicinitas.
Cum enim auræ
matutinæ
cum ſole oriente ad oppidum peruenient, &

ijs
ortæ nebulæ adiungentur, ſpiritusq́;
beſtiarum paluſtrium venenatos
cum
nebula mixtos in habitatorum corpora flatus ſpargent, efficient lo-
cum
peſtilentem.
Item ſi ſecundum mare erunt mœnia, ſpectabuntq́; ad
meridiem
, aut ad occidentem, non erunt ſalubria, quia per æſtatem cœ-
lum
meridianum ſole exoriente caleſcit, meridie ardet.
Item quòd ſpe-
ctat
ad occidentem, ſole exorto tepeſcit, meridie calet, veſpere feruet.
lgi-
tur
mutationibus caloris &
refrigerationis, corpora quæ in ijs locis ſunt,
vitiantur
.
Hoc autem licet animaduertere etiam ex ijs, quæ non ſunt ani-
malia
.
In cellis enim vinarijs tectis, lumina nemo capit à meridie, nec ab
occidente
, ſed à ſeptentrione, quòd ea regio nullo tempore mutationes re-
cipit
, ſed eſt firma perpetuo, &
immutabilis. Ideo etiam & granaria,
quæ
ad ſolis curſum ſpectant, bonitatem cito mutant, obſoniaq́;
& po-
ma
, quæ non in ea cœli parte ponuntur, quæ eſt auerſa à ſohs curſu,
non
diu ſeruantur.
Nam ſemper calor cum excoquit aëribus firmita-
tem
eripit, &
vaporibus feruidis exugendo naturales virtutes, diſſoluit
eas
, &
feruore molleſcentes efficit imbecillas: vt etiam in ferro animad-
uertimus
, quod quamuis natura ſit durum, in fornacibus ab ignis
3818M. VITRVVII POLL. percalefactum ita molleſcit, vti in omne genus formæ faciliter fabrice-
tur
:
& idem cum molle & candens eſt, ſi refrigeretur tinctum frigida, re-
dureſcit
, &
reſtituitur in antiquam proprietatem. Licet etiam conſidera-
rehæcita
eſſe, ex eo, quod æſtate, non ſolum in peſtilentibus locis, ſed
etiam
in ſalubribus, omnia corpora calore fiant imbecilla:
& per hyemem,
etiam
quæ ſint peſtilentiſsimæ regiones, efficiantur ſalubres, ideo quòd à
refrigerationibus
ſolidantur.
Non minus etiam quod quæ à frigidis re-
gionibus
corpora traducuntur in calidas non poſſunt durare, ſed diſſol-
uuntur
.
Quæ autem ex calidis locis, ſub ſeptentrionum regiones frigidas,
non
modo non laborant immutatione loci valetudinibus, ſed etiam con-
firmantur
.
Quare cauendum eſſe videtur in mœnibus collocandis ab ijs
regionibus
, quæ caloribus, flatus ad corpora hominum poſſunt ſpargere.
Námque ex principijs, quæ Græci ςοιΧ{\~ει}χ appellant, omnia corpora
ſunt
compoſita, id eſt, ex calore, &
humore, & terreno, & aëre, & his mi-
xtionibus
naturali temperatura figurantur omnium animalium in mun-
do
generatim qualitates.
Ergo in quibus corporibus cum exuperat è
principijs
calor, tunc interficit, diſſoluitq́;
cætera feruore. Hæc autem vi-
tia
efficit feruidum ab certis partibus cœlum, cũinſidit in apertas venas,
pluſquam
patitur è mixtionibus naturali temperatura corpus.
Item ſi
humor
occupauit corporum venas, imparesq́;
eas fecit, cætera principia
vt
à liquido corrupta, diluuntur, &
diſſoluuntur compoſitionis virtutes,
Item
è refrigerationibus humoris, ventorum, &
aurarum, infunduntur
vitia
corporibus.
Non minus aëris, etiamq́; terreni, in corpore naturalis
compoſitio
augendo aut minuendo, infirmat cætera principia, terrena, ci-
bi
plenitate, aërea, grauitate cœli.
Sed ſi quis voluerit diligentius hæc ſen-
ſu
percipere, animaduertat, attendatq́;
naturas auium, & piſcium, & ter-
reſtrium
animalium, &
ita conſiderabit diſcrimina temperaturæ. Aliam
enim
mixtionem habet genus auium, aliam piſcium, longè aliam terre-
ſtrium
natura.
Volucres minus habent terreni, minus humoris, caloris
temperatæ
, &
aëris multum. Igitur leuioribus principijs compoſitæ, fa-
cilius
in aëris impetum nituntur.
Aquatiles autem piſcium naturæ, quod
temperatæ
ſunt à calido, plurimumq́;
ex aëre & terreno ſunt compoſitæ,
ſed
humoris habent oppido quàm paulum, quo minus habent è principijs
humoris
in corpore, facilius in humore perdurant.
Itaq; cum ad terram
perducuntur
, animam cum aqua relinquunt.
Item terreſtria, quòd è prin-
cipijs
ab aëre caloreq́;
ſunt temperata, minusq́; habent terreni, pluri-
mumq́
;
humoris, quod abundant humidę partes, non diu poſſunt in aqua
vitam
tueri.
Ergo ſi hæc ita videntur, quemadmodum propoſuimus, &
ex
ijs principijs animalium corpora compoſita ſenſu percipimus, &
exu-
berationibus
aut defectionibus ea laborare, diſſoluiq́;
indicauimus: non
dubitamus
quin diligentius quæri oporteat, vti temperatiſsimas cœli
3919DE ARCHITEC. LIB. I. giones eligamus, cum quærenda ſuerit in mœnium collocationibus ſalu-
britas
.
Itaq; etiam atque etiam veterum reuocandam cenſeo rationem.
Maiores enim è pecoribus immolatis, quæ paſcebantur in ijs locis, quibus
aut
oppida aut caſtra ſtatiua conſtituebantur, inſpiciebant iecinora, &
ſi
erant
liuida &
vitioſa prima, alia immolabant, dubitantes vtrum morbo,
an
pabuli vitio læſa eſſent.
Cùm pluribus experti erant, & probauerant
integram
&
ſolidam naturam iecinorum ex aqua & pabulo, ibi conſti-
tuebant
munitiones.
Si autem vitioſa inueniebant, indicio transferebant,
idem
in humanis corporibus peſtilentem ſuturam naſcentem in ijs locis
aquæ
, cibiq́;
copiam, & ita tranſmigrabant, & mutabant regiones, quæren
tes
omnibus rebus ſalubritatem.
Hoc autem fieri, vti pabulo, ciboq́; ſalu-
bres
proprietates terræ videantur, licet animaduertere &
cognoſcere ex
agris
Cretenſium, qui ſunt circa Pothereum flumen, quod eſt Cretæ in-
ter
duas ciuitates Gnoſon &
Cortynam, dextra enim & ſiniſtra eius flu-
minis
, paſcuntur pecora:
ſed ex ijs, quæ paſcuntur proxime Gnoſon, ſple-
nem
habent:
quæ autem ex altera parte, proxime Cortynam, non ha-
bent
apparentem ſplenem.
Vnde etiam Medici quærentes de ea re, inue-
nerunt
in ijs locis herbam, quam pecora rodendo, imminuerant lienes, ita
eam
herbam colligendo, curant lienoſos hoc medicamento, quod etiam
Cretenſes
ἄ@ΑΗνομ vocitant.
Ex eo licet ſcire, cibo atque aqua, proprie-
tates
locorum naturaliter peſtilentes aut ſalubres eſſe.
Item ſi in paludi-
bus
mœnia conſtituta erunt, quę paludes ſecundum mare fuerint, ſpecta-
buntq́
;
ad ſeptentrionem, aut inter ſeptentrionem & orientem, eæq́; pa-
ludes
excelſiores fuerint quàm littus marinum, ratione videbuntur eſſe
conſtituta
.
Foſsis enim ductis, fit aquæ exitus ad littus, & ex mari tem-
peſtatibus
aucto, in paludes redundantia motionibus concitatur, amarisq́;

mixtionibus
, non patitur beſtiarum paluſtrium genera ibi naſci, quæq́;

de
ſuperioribus locis natando proximè littus perueniunt, inconſueta ſalſi-
tudine
necantur.
Exemplar autem huius rei, Gallicæ paludes poſſunt eſ-
ſe
, quæ circum Altinum, Rauennam, Aquilegiam, aliaq́;
quæ in eiuſmo-
di
locis municipia ſunt proxima paludibus:
quòd his rationibus habent
incredibilem
ſalubritatem.
Quibus autem inſidentes ſunt paludes, & non
habent
exitus profluentes, neque per flumina, neq;
per foſſas, vti Ponti-
, ſtando putreſcunt, &
humores graues & peſtilentes in his locis emit-
tunt
.
Item in Apulia oppidum Salapia vetus, quòd Diomedes ab Troia
rediens
conſtituit, ſiue (quemadmodum nonnulli ſcripſerunt) Elphias
Rhodius
, in eiuſmodi locis fuerat collocatum, ex quo incolæ quotannis
ægrotando
laborantes, aliquando peruenerunt ad M.
Hoſtilium, ab eoq́;
publice
petentes impetrauerunt, vti his idoneum locum ad mœnia tranſ-
ferenda
conquireret eligeretq́;
. Tunc is moratus non eſt, ſed ſtatim ratio-
nibus
doctiſsime quæſitis, ſecundum mare mercatus eſt poſſeſsionem
4020M. VITRVVII POLL. co ſalubri, ab Senatu populoq́; Romano petijt, vt liceret transferre oppi-
dum
, conſtituitq́;
mœnia, & areas diuiſit, nummoq́; ſeſtertio ſingulis mu-
nicipibus
mancipio dedit.
His confectis lacum aperuit in mare, & por-
tum
è lacu municipio perfecit.
Itaq́; nunc Salapini quatuor milibus paſ-
ſibus
progreſsi ab oppido vetere, habitant in ſalubri loco.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Electío locíſaluberrímí. ] Magna profectò loci aëris\’ eſt habenda ratio,
quòd
is à nobis ſeparari non poßit, perpetuo\’ veluti connat{us} adhæreat, ambiat\’,
&
lædat, vel quòd calidos immodicè, vel quòd frigidos, aut ſiccos, aut humidos nos
efficiat
, quod tradit Galen{us} libro primo de tuenda valetudine, &
ſi quis plura
requiret
, commentario primo in librum primum Hippocratis Epidemion, id eſt de
vulgarib
{us} morbis, Methodi lib.
IX. & X. Aphoriſmorum Hippocratis lib. III.
Prædictionum libro primo. Neque omittendi libri Hippocratis de aëre, aqua, & lo-
@is
, tametſi fracti, mendoſi\’, atque lacinioſi, atque item De natura humana.
In cellís ením uínar{íj}s tectís lumína nemo capít à merídíe. ]
Et
plini{us} lib.
XIIII. cap. XXI. ſcribit lat{us} cellæ vinariæ, aut certè fenestr{as}
obuerti
in Aquilonem opportere, vel vſque in exortum æquinoctialem.
Sed eſt, quod
hoc
loco indicandum duxim{us}, non abs re cell{as} vinari{as} tect{as} Vitruuium dixiſſe.
Tradit enim memorato capite Plini{us} aliqu{as} gentes vinis cœlum præbere, alibi
verò
impoſitis tectis arcere.
Quin & Conſtantin{us} Imperator, qui ex vtriuſque lin-
guæ
autorib{us} γεωπονικώμ, id eſt de Agricultura libros viginti ſcripſit, ſiue quiſ-
quis
eſt, qui ipſi{us} nomine concinnauit quod circunfertur volumen, lib.
VII. cap.
II.
forti{us} vinum ſub dio, leui{us} verò ſub tecto adſeruari præcipit.
Granaría quæ adſolís curſum ſpectant, bonítatem cíto mu-
tant
.
] Granaria ſpectare debere septentrionem, docet libri ſexti cap. IX. & nos
aliquid
ibi dicem{us}.
Obſoníáque & poma. ] De pomis ſeruandis Plini{us} lib. XV. cap. XVI.
hunc in modum præcipit. Pomaria in loco frigido ac ſicco contabulari, Septentrioni-
b
{us} fenestr{as} ſereno die patere, austros ſpecularib{us} arcere, Aquilonis quoque af-
flatu
poma deturpante rugis.
Vide Varronem libri primi cap. LIX. qui locos vbi
autumnales
fruct{us} adſeruantur oporothec{as} appellat, quandò Oporinum autumna-
lem
intellexit Martialis libro nono de Earino Domitiani ſcribens, Oporam enim &

æstatem
ſignificare libri ſexti capite decimo monſtrabim{us}.
Nam quæ anni pars ſit
hωra
, &
qui dicantur hωræi fruct{us} Galen{us} explicat libro ſecundo de alimen-
torum
facultatib{us}.
Nam ſemper calor cum excoquít, aëríbus fírmítatem erípít. ]
Fortaſſe
loc{us} hic ita erat ſcript{us}, à reb{us}, aut à corporib{us}, paulò enim pòſt inquit,
omnia
corpora calore fiant imbecilla.
Nam quía ex príncípíjs, quæ Græcí ςοιΧ{\~ει}α appellant, omnía
corpora
ſunt compoſíta.
] Elementa dicta quòd omnia alant atque gignant,
Lucretio
&
Ciceroni, Latinis principia, primordia, initia, rerum ſemina, materies,
atque
genitalia corpora, Græcis ςοιΧ{\~ει}α &
***λΗ. Eſſe quatuor, omnia\’ horum mixtio-
ne
conſtare, præter alios Galen{us} ſcribit Methodi libro primo, aut poti{us} totis
4121DE ARCHITEC. LIB. I. de elementis. Item Hippocrates ei{us} argumenti libris. Inuicem verò eſſe commuta-
bilia
multis locis Aristotelis docemur.
Sed & Seneca lib. III. quæstionum natu-
ralium
testimonio eſt.
Recentiores audaci{us} definierunt. aiunt enim ex vno terra
pugillo
decem aquæ fieri, centum aëris, mille ignis.
Rurſum mille pugillos ignis in
centum
aëris cogi, decem aquæ, &
vnum terræ.
In quíbus corporíbus cum exuperat è príncípíjs calor. ] Si ca-
lidi
, frigidi, humidi &
ſicci temperies ſanit{as} eſt, certè hui{us} contrarium neceſſe
eſt
morbum eſſe, vel autore Galeno libro primo de morborum differentijs, &
mille
alijs
locis.
Plurímúmque ex aërís & terrení ſunt compoſítæ. ] Alij codices
ſcribunt
ex aëre &
terrenis. Ego ex aëre & terreno. Id\’ ex Vitruuio paulò antè.
Quòd autem hîc tradit piſcium natur{as} temperat{as} eſſe à calido, id videtur ex
Empedoclis
ſententia dictum.
Quem reprehendit libro de reſpiratione Aristoteles,
quòd
dicat animalia calidißima, &
ſummam ignis vim habentia, aquatilis eſſe
generis
, quò caloris exuperantiam, quam in ſe ſentiunt, vitent.
Audio in inferiori
Pannonia
ad Budam piſces in calidis aquis degere:
& refert in Pomponium Me-
lam
Ioachim{us} Vadian{us}.
Aelian{us} quoque in Africa tradit eſſe feruentis aqua
lacum
, in quo piſces &
viuant, & natent, quos in frigidam ſi quis iniecerit, aſſe-
runt
interire.
Caſtra ſtatíua conſtítuebantur. ] Castra ſunt aut temporaria, id eſt
momentis
mutabilia, aut ſtataria, quib{us} hostem, dum ſe in loco munito continuerit,
occupare
inſtitu{as}, aut ſustentoria, quib{us} vrgentem &
laceſſentem hostem ſuſti-
ne
{as}.
De quib{us} Leo Baptista vir multæ eruditionis lib. V. cap. X. & XI. multa.
Inſpícíebant íocínora. ] Ex animalium iocinorib{us} illæſis maiores loci ſa-
lubritatem
ratiocinabantur.
Sin autem vitio infecta apparuerant, vitandam loci
inſalubritatem
arguebant, vetere inſtituto, &
vſque à Demetrio ducto.
Sunt ſplenetíca. ] In alijs exemplarib{us} legitur ſynceri{us} commodi{us}\’,
ſplen
habent.
Neque enim dicit eſſe lienoſa, id eſt quorum lienes intumeſcant, ſed
habere
apparentes, verum non affectos.
Lienoſos autem fieri ſcribit Aristoteles lib.
III. de partib{us} animalium. Quoties pl{us} excrementi in lienem diuertit, quàm
excoquere
poßit.
Coërceri lienem aqua, in qua candens ferrum ſubinde tinctum ſit,
autor
eſt Celſ{us} lib.
IIII. cap. IX. argumento eſſe, quod animaduerſum ſit ani-
malia
apud fabros ferrarios educata exiguos lienes habere.
Sed hæc alteri{us} ſunt
inſtituti
.
Eam herbam collígendo, curant líenoſos hoc medícamento,
quod
etíam Cretenſes ἄσπλκυομ uocítant.
] Aſplenium herbam offici-
ceterach uocant, eſt\’ ſcolopendræ vermi, id eſt Centipedi tam ſimile, vt qui al-
terum
viderit, vtrunque noſſe iudicari poßit.
Nam quæ ſcolopendria credita eſt, ab
aliquib
{us} lingua ceruina multo æqui{us} nominata, quàm à Theodoro Gaɀa ſcolopen-
drion
Theophrasti, qui recti{us} centipedariam vertiſſet, eam Dioſcorides phyllitim
appellat
.
Error\’ ille multis rationib{us} exploſ{us} eſt. Neque tamen neſcio Leonicenum,
Manardum
, Ruellium, &
Fuchſium putaſſe Hemionitidem Dioſcoridis eſſe vulga-
rem
linguam ceruinam, ſiue ſcolopendriam vulgarem, quod falſum eſſe conſyde-
rantib
{us} paruo negotio apparebit.
Ridicula eſt Marcelli Vergilij notatio, qui aſplenon
4222M. VITRVVII POLL. dictum ait, quod longitudine latitudine\’, ſua faſciolæ & emplastelli formam ha-
beret
.
Quanquam inter ſplenium & emplastrum hoc tantum eſſe diſcriminis ex
medicorum
libris animaduerto, quòd id demum emplastrum ſplenium vocetur,
quod
in longitudinem magis quàm latitudinem extenſum eſt, quæ eſt ſplenis figu-
ra
.
Martialis lib. II. ad Ruffum:
Et numeroſa linunt ſtellantem ſplenia frontem.
Ignor{as} quid ſit, ſplenia tolle, leges. # & lib. VIII. ad Paulum,
Talia
lunata ſplenia fronte ſedcnt.
Hippocrates tamen & ſplenium σκεπαρνκ{δι}ὸμ iußit fieri, id eſt aſciæ forma, quod
testatur
Galen{us} Methodi medendi lib.
VI. vt fieri potuerint quacunque figura,
pro
partium corporis ratione.
Si aliter ſentiunt Calderin{us} & Merula, niſi fallor,
valde
falluntur.
Exemplar huíus reí Gallícæ paludes poſſunt eſſe, quæ cír-
cum
Altínum, Rauennam.
] Altinum & Rauennam ſcribit Strabo lib. V.
Geographiæ, in paludib{us} eſſe, ſed hanc, quamuis odore tetro afficeretur, aëre tamen
non
fuiſſe pestilenti, quòd plurimo mari inundaretur.
Altini lanæ tertium inter
Ital
{as} locum obtinuerunt, vt Martialis disticho non eſt obſcurum intelligere:
Vellerib{us} primis Apulia, Parma ſecundis,
Nobilis
Altinum tertia laudat ouis.
# Ab Atila dirutum, ſeu in-
cenſum
eſt.
Aquílegíam. ] Alij ſcriptores Aquileiam appellant. Vrbs eſt fori Iulij, quon-
dam
tranſpadanæ Italiæ pulcherrima, atque potentißima.
Salepía uetus. ] Salapiam Plini{us} lib. III. cap. XI. oppidum in Apulia
ponit
, Annibalis meretricio amore inclytum.
Et Plutarch{us} in vita Marcelli, Sa-
lapianorum
meminit.
Historiam autem, quæ à Vitruuio refertur, haud ſcio an apud
alium
eorum qui extant ſeriptorum reperi{as}, ſicuti nec quæ traditur de fonte Sal-
macide
lib.
II. cap. VIII. de larigno castello, cap. IX. & in proœmio eiuſdem de
Dinocrate
, de Aristippo lib.
VI. & de Zoilo lib. VII. vt taceam de Caryatidum,
&
Perſarum ſtatuis, hoc libro, & de pleriſque alijs quaſi in extrema pagina libri,
decimi
, atque adeò toto opere:
vt ſit vel vnum hoc lectori futurum operæpretium
quòd
præter inſtitutum multa ab autore tradantur, quorum cognitio interitura
fuerat
.
Numóque feſtertío ſíngulís munícípíbus mancípío dedít. ]
Hoc
eſt ſingul{as} are{as} ſingulis ſestertijs ciuib{us} vendidit.
Id verò Gulielmi Budæi
ſtudio
ſolertia\’ certum eſt, ſestertios, &
numos, atque numos ſestertios idem fuiſſe,
valuiſſe\’
Caroleum nostrum &
pauxillum pl{us}, hoc eſt, decem denariolos turoni-
cos
&
denarioli ſemiſſem, ſingula autem ſestertia ſingulis millib{us} ſestertiûm nu-
mûm
æstimata, hoc eſt vigintiquinque aureis nostratib{us} coronatis, quorum legiti-
mum
pretium ſit ſolidorum duodenariorum trigintaquinque.
Nondum enim ſatis
video
, quare probem Agricolæ ſententiam, qui ſestertios &
ſestertia pro eadem re
accipiat
.
Sesterti{us} aute dict{us} eſt, quod ſemis ſit terti{us}, valebat enim æris grauis
libr
{as} du{as} et ſemiſſem, vti ſeſtertia ſingula du{as} libr{as} argenti &
ſelibram, hine
eorum
not{as} h{as} octo inuenim{us} LLS.
LLS. LLS. HS. HS. HS. HS. HS. Fuerit & hoc
ſuperpondij
loco adiectum cum dicunt Poëtæ, milia, aut decem milia, &
ſimilia,
4323DE ARCHITEC. LIB. I. telligi oportere numorum ſestertiorum, rurſum cum dicunt ducenta, quadringenta,
ſeptingenta
, &
eiuſcemodi, genere neutro ſestertia. Ad hæc cum inſcriptorib{us} re-
peritur
decies, duodecies, vicies, tricies, centies, milies HS.
& ſimilia, abeſſe centena
milia
, verbi gratia, vicies HS.
hoc eſt, vicies centena, ſiue vicies centena milia ſe-
ſtertiorum
, ſiue vicies centies mille ſestertij.
Præterea denarium valuiſſe quatuor
ſestertios
, hoc eſt, duodenarios tres cum octo denariolis.
Nam argenteos illos, quib{us}
acceptis
à Iuda ſeruatorem nostrum IESVM CHRISTVM proditum in ſa-
cra
historia legim{us}, id eſt, ἀργύ{ρι}α, ex Græcorum commentarijs relatum eſt ſin-
gulos
valuiſſe minam vnam atticam, hoc eſt drachm{as} centum, monetæ autem Ro-
manæ
denarios ſeptuaginta quinque, ſiue ſestertios numos trecentos.
Nostræ verò
coronatos
aureos numos ſeptem, cum duodenar{ij}s decem &
ſeptem ac ſemiſſe, ſiue
francic
{as} libr{as} tredecim, cum duodenarijs ſolidis duob{us} &
ſemiſſe. Vt in vniuer-
ſum
triginta argentei coronatis aureis ducentis vigintiquinque veniant æstiman-
di
, ſiue francicis libris trecentis nonaginta trib{us}, &
ſolidis quindecim. Haud ta-
men
clam me eſt quoſdam ex Hebræorum commentarijs ſcripſiſſe argenteos ſingu-
los
valuiſſe obolos decem, ſubaudiri\’ ſiclos.
Alij æstimant didrachmo.
Quatuor míllíbus paſsíbus progreſsí. ] Pro paſſuum dixit paßib{us},
ſi
mendoſa non ſunt quæ vidi exemplaria.
De fundamentis murorum & turrium. # CAP. # V.
CVM ergo his rationibus erit ſalubritatis in mœnium
collocandorum
explicatio, regionesq́;
electæ fuerint
fructibus
ad alendam ciuitatem copioſæ, &
viarum
munitiones
, aut opportunitates fluminum, ſeu per por
tus
marinæ ſubuectiones habuerint ad mœnia com-
portationes
expeditas, tunc turrium murorumq́;
fun-
damenta
ſic ſunt facienda, vtifodiantur (ſi queant inueniri) ad ſolidum,
&
in ſolido (quantum ex amplitudine operis pro ratione videatur) craſ-
ſitudine
ampliore quàm parietum qui ſuprà terram ſunt futuri, &
ea im-
pleantur
quàm ſolidiſsima ſtructura.
Item turres ſunt proijciendæ in ex-
teriorem
partem, vticum ad murum hoſtis impetu velit appropinquare,
à
turribus dextra ac ſiniſtra lateribus apertis, telis vulneretur.
Curan-
dumq́
;
maxime videtur, vt non facilis ſit aditus ad oppugnandum mu-
rum
:
ſed ita circundandum ad loca præcipitia, & excogitandum, vti por-
tarum
itinera non ſint directa, ſed σκ{αι}.
Nanq; cum ita factum fuerit,
tunc
dextrum latus accedentibus, quod ſcuto non erit tectum, proximum
erit
muro.
Collocanda autem oppida ſunt, non quadrata, nec procurren-
tibus
angulis, ſed circuitionibus, vti hoſtis ex pluribus locis conſpiciatur.
In quibus enim anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus
magis
hoſtem tuetur quàm ciuem.
Craſsitudinem autem muriita facien-
dam
cenſeo, vti armati homines, ſuprà obuiam venientes, alius alium
4424M. VITRVVII POLL. impeditione, præterire poſsint. Tum in craſsitudine eius perpetuæ taleæ
oleagineæ
vſtulatæ quàm creberrime inſtruantur, vti vtræq;
muri fron-
tes
inter ſe (quemadmodum fibulis) his taleis colligatę æternam habeant
firmitatem
.
Nanq; ei materiæ nec tempeſtas, nec caries, nec vetuſtas po-
teſt
nocere, ſed ea &
in terra obruta, & in aqua collocata permanet ſine
vitijs
vtilis ſempiterno.
Itaq; non ſolum in muro, ſed etiam in ſubſtru-
ctionibus
, quiq́;
parietes murali craſsitudine eruntfaciendi, hac ratione
religati
, non cito viciabuntur.
Interualla autem turrium ita ſunt facien-
da
:
vt ne longius ſit alia ab alia ſagittæ emiſsione, vti ſi qua oppugnetur,
tum
à turribus quæ erunt dextra ac ſiniſtra, ſcorpionibus, reliquisq́;
telo-
rum
miſsionibus, hoſtes reijciantur.
Etiamq́; contrà, interior turrium di-
uidendus
eſt murus, interuallis tam magnis, quàm erunt turres, vt itinera
ſint
interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro fixa.
Hoſtis
enim
ſi quam partem muri occupauerit, qui repugnabunt, reſcindent:
&
ſi
celeriter adminiſtrauerint, non patientur reliquas partes turrium mu-
riq́
;
hoſtem penetrare, niſi ſe voluerit præcipitare. Turres itaq; rotundæ,
aut
polygoniæ ſunt faciendæ:
quadratas enim machinæ celerius diſsipant,
quòd
angulos arietes tundendo frangunt:
in rotundationibus autem (vti
cuneos
) ad centrum adigendo, lędere non poſſunt.
Item munitiones mu-
ri
turriumq́;
aggeribus coniunctæ, maxime tutiores ſunt: quòd neq; arie-
tes
, neque ſuffoſsiones, neque machinæ cæteræ eis valent nocere.
Sed non
in
omnibus locis eſt aggeris ratio facienda, niſi quibus extra murum, ex
alto
loco, plano pede acceſſus fuerit ad mœnia oppugnanda.
Itaq; in eiuſ-
modi
locis primum foſſæ ſunt faciendæ, latitudinibus &
altitudinibus
quàm
ampliſsimis, deinde fundamentum muri deprimendum eſt intra
alueum
foſſæ, &
id extruendum eſt ea craſsitudine, vt opus terrenum fa-
cile
ſuſtineatur.
Item interiore parte ſubſtructionis, fundamentum di-
ſtans
, ab exteriore introrſus amplo ſpatio, conſtituendum eſt, ita vti co-
hortes
poſsint, quemadmodum in acie, inſtructæ, ad defendendum ſupra
latitudinem
aggeris conſiſtere.
Cùm autem fundamenta ita diſtantia in-
terſe
fuerint conſtituta, tunc inter ea alia tranſuerſa coniuncta exteriori
&
interiori fundamento, pectinatim diſpoſita, quemadmodum ſerræ
dentes
ſolent eſſe collocentur.
Cùm enim ſic erit factum, tunc ita oneris
terreni
magnitudo diſtributa in paruas partes, neque vniuerſa pondere
premens
, poteritvlla ratione extrudere muri ſubſtructiones.
De ipſo au-
tem
muro è qua materia ſtruatur aut perficiatur, ideo non eſt præfinien-
dum
, quod in omnibus locis, quas optamus copias, eas non poſſumus ha-
bere
.
Sed vbi ſunt ſaxa quadrata, ſiue ſilex, ſiue cæmentum, aut coctus la-
ter
, ſiue crudus, his erit vtendum.
Non enim vti Babylone abundantes
liquido
bitumine, pro calce &
arena & cocto latere factum habent mu-
rum
, ſic item poſſunt omnes regiones, ſeu locorum proprietates,
4525DE ARCHITEC. LIB. I. tantas eiuſdem generis vtilitates, vti ex his comparationibus, ad æternita-
tem
perfectus habeatur ſine vitio murus.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Salubritatis in mœnium collocandorum. ] Scribendum, & mœ-
nium
, mutata præpoſitione in coniunctionem, aut Vacare existimandum eſt vtran-
que
, quod &
aliqui codices agnoſcunt. Niſi fortaſſe putes legendum, in mœnium
collocationib
{us}, quòd dicat lib.
V. cap. III. Vti in libro primo de ſalubritatib{us} in
mœnium
collocationib{us} eſt ſcriptum.
Quin & paulò antè, cap. IIII. ait, Cùm quæ-
renda
fuerit in mœnium collocationib{us} ſalubrit{as}.
Inueni tamen manu ſcriptum
codicem
, in quo legatur, in mœnibus conlocandis.
Vtifodiantur (ſi queant inueniri) ad ſolidum. ] Vni{us} literæ dimi-
nutione
ſcribendum, ſi queat.
Quod etiam Vitiosé legitur lib. III. cap. III.
Et ea impleantur quàm ſolidiſsima ſtructura. ] Superuacanea eſt
proculdubio
&
inſerta coniunctio & , quamobrem inducenda.
Itinera non ſint directa, ſed σκ{αι}. ] Aliqui codices pro Græca dictione,
eiuſdem
ſignificationis habent Latinam ſcæua, hoc eſt obliqua, ſinistra, læua.
Vnde
cognomen
Scæuolæ Mutio inditum, &
porta Troiana Vocata ſcæa, quòd in ſinistra
Vrbis
parte eſſet.
Quamuis nonnulli ad artificem referant, alij, quod Troianis pa-
rum
fuerit fortunata.
Collocanda autem oppida ſunt non quadrata. ] Muros non di-
rectos
, ſed ſinuoſis anfractib{us} feciſſe antiquos ſcribit Vegeti{us} Renatus libro quar-
to
de re militari.
Tum in craſsitudine perpetuę taleæ oleaginæ uſtulatæ quàm
creberrimè
inſtruantur.
] Per muri craßitudinem graciliores trabes quan-
tum
ſatis erit exugendo humori Vſtæ (ita enim ſicceſcendo permanent ad diutur-
nitatem
) inter ſe ſi reuinciantur pectinatim ſerratim’ue, aut cancellatim, eam col-
ligationem
connexionem\’, fibulatam quidam putarunt eſſe.
Nos Verò interpreta-
mur
, qu{as} in ſtructura Vocant claues, &
fibul{as}, traiecta Veluti transtilla per
trabium
capita.
Nostri ferreis ſubſcudib{us} armillata trabium capita traijciunt,
atque
ita retinent.
Et itinera ſint interioribus partibus. ] Meli{us} meo iudicio codices aly
habent
, vt itinera.
In rotundationibus autem. ] Cum rotundæ turres Veluti multorum
cuneorum
compactione conſtent, alteri\’ alterorum collateralium ope confirmentur,
non
poterat Vll{us} ſede occupata protrudi.
Ita omnium videbantur eſſe firmißimæ.
Eſt enim rotunda figura ad Vix patiendum exquiſite comparata, Vt quæ nullũ ex-
poſitum
angulum frangi potentem habeat, quod te ſtatur Galen{us} libris primo, quar-
to
, ſeptimo, octauo, &
fine decimi de Vſu partium, & libro tertio de calcaneo lo-
quens
innuit.
Patrum etiam nostrorum memoria ea quoque propugnaculorum ra-
tio
ſatis tuta Viſa eſt, Verum acrius fulminante tormento, cui à ſonitu Bombardæ
eſt
nomen, alia forma excitata ſunt.
Vnius Ichnographiam ſubiecim{us}.
4626M. VITRVVII POLL.
Propugnaculi Ichnographia.
7[Figure 7]
Pectinatim diſpoſita,
quemadmodum
ſerræ den
tes
ſolent eſſe.
] Non abſimile
eſt
, quod libri VI.
cap. Vltimo ait,
de
fundamentis loquens.
Præterea
introrſ
{us} contra terrenum, Vti den
tes
coniuncti muro ſerratim ſtruan
tur
.
Sed addit hoc amplius, quòd in
extremis
angulis receſſum fue-
rit
ab interiore angulo ſpatio alti-
tudinis
ſubſtructionis, in Vtranque
partem
ſignetur, &
ab his ſignis
diagonios
ſtructura collocetur, &

ab
ea media, altera coniuncta cum
angulo
muri.
# Pectinatim autem
diſponi
, quemadmodum ſolent eſſe
ſerræ
dentes quid ſit, intelliges ex
Plinio
, qui lib.
XI. cap. XXXVII,
Serrati
(de dentib{us} loquitur) pe-
ctinatim
coëuntes, ne contrario occurſu atterantur, Vt ſerpentib{us}, piſcibus, cani-
b
{us}, &
antè, Aliquib{us} capitis oſſa plana, tenuia, ſine medullis, ſerratis pectina-
tim
ſtructa compagib{us}.
Libet & hoc loco admonere quod Ouidi{us} lib. IX. Meta-
morph
.
dixit digitos inter ſe pectine iunctos, id Plinium de eadem re loquentem li-
bri
XXVIII.
cap. VI. dicere digitos pectinatim inter ſeſe amplexos. Sed &
Apulei
{us} lib.
III. de aſino aureo, cum ait palmul{as} in alternas digitorum Viciſ-
ſitudines
connex{as}, eundem gestum expreßit.
Neque uniuerſa pondere premens, poterit ulla ratione ex-
trudere
muriſubſtructiones.
] Scribendum priuatiue, non poterit. Non tota,
inquit
, ſimul terreni operis moles muri ſubſtructionem premet, ſed ſerrata dentium
ſtructura
veluti conciſa, in partes diſgregabitur, &
dißipabitur.
Vbi ſaxa ſunt quadrata. ] Hoc nomine non tam ſignificantur ſaxa pari-
b
{us} laterib{us} cæſa, quàm planis ſuperficieb{us}, æqualib{us} angulis.
Siue cæmentum. ] Lapis rudis, non cæſus, vulgaris, vnde cæmentitia ſtru-
ctura
, &
cæmentitij parietes lib. II. cap. VII. & X.
Pro calce & arena, & cocto latere. ] Scribo, pro calce & arena, eo &
cocto
latere:
neque tamen manu ſcripti libri ab impreßis diſſentiunt. Hanc meam
emendationem
adiuuat Vitruuius ipſe.
Tradit enim lib. VIII. cap. III. bitumi-
ne
&
latere testaceo ſtructo muro Semiramin cinxiſſe Babylonem. Porrò autem
vrbem
eam muris amplexam eſſe milia paſſuum ſexaginta, ducenos pedes altis,
quinquagenos
latis, in ſingulos pedes ternis digitis menſura ampliore, quàm Roma-
na
, autor eſt Plinius libri ſexti cap.
XXVI. Meminerunt Herodot{us} libro primo,
Diodor
{us} Sicul{us} libro tertio, Strabo lib.
XVI. Ioſephus Antiquitatum libro
4727DE ARCHITEC. LIB. I.& contra Appionem primo libro, Properti{us} libro tertio, Euſebi{us} præparationis
Euangelicæ
libro IX.
& in Chronicis, D. Augustin{us} libris de ciuitate Dei XVI.
& XVIII. Iustin{us} libro primo, Ammian{us} libro XXIII. Dionyſi{us} libro de
orbis
ſitu, &
Martialis libro nono.
De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, et eorum diſpo-
ſitione
, vt ventorum noxij flat{us} vitentur.# CAP. # VI.
MOENIBVS circundatis, ſequuntur intra murum
arearum
diuiſiones, platearumq́, &
angiportuum, ad
cœli
regionem directiones.
Dirigentur hæc autem re-
ctè
, ſi excluſi erunt ex angiportis venti prudenter, qui
ſi
frigidi ſunt, lædunt, ſi calidi, vitiant, ſihumidi no-
cent
.
Quare vitandum videtur hoc vitium, & aduer-
tendum
ne fiat, quod in multis ciuitatibus vſu ſolet euenire, quemadmo-
dum
in inſula Lesbo oppidum Mytilene magnificenter eſt ædificatum
&
eleganter, ſed poſitum non prudenter. In qua ciuitate Auſter cum flat,
homines
ægrotant, cum Corus, tuſsiunt, cum Septentrio, reſtituuntur in
ſalubritatem
:
ſed in angiportis & plateis non poſſunt conſiſtere, propter
vehementiam
frigoris.
Ventus autem eſt aëris fluens vnda, cum incerta
motus
redundantia.
Naſcitur cum feruor offendit humorem, & impetus
feruoris
exprimit vim ſpiritus flantis.
Id autem verum eſſe, ex æolipylis
æreis
licet aſpicere, &
de latentibus cœli rationibus, artificioſis rerum in-
uentionibus
, diuinitatis exprimere veritatem.
Fiunt enim æolipylæ
æreæ
, cauæ, habent punctum anguſtiſsimum, quo aquæ inſunduntur,
collocanturq́
ad ignem, &
antequam caleſeant, non habent vllum ſpiri-
tum
, ſimul ac autem feruere ceperint, efficiunt ad ignem vehementem
flatum
.
Ita ſcire & iudicare licet, è paruulo breuiſsimoq́ ſpectaculo, de
magnis
&
immanibus cœli ventorumq́ naturæ rationibus. Venti enim
ſiexcluſi
fuerint, non ſolum efficient corporibus valentibus locum ſalu-
brem
, ſed etiam ſi qui morbi ex alijs vitijs forte naſcentur, qui in cæteris
ſalubribus
locis habent curationes medicinæ contrariæ, in his propter
temperaturam
excluſionis ventorum, expeditius curabuntur.
Vitia au-
tem
ſunt, quæ difficulter curantur, in regionibus quæ ſunt ſuprà ſcriptæ,
hæc
, grauitudo, arthritis, tuſsis, pleuritis, phthiſis, ſanguinis eiectio, &
cæ-
tera
quæ non detractionibus, ſed adiectionibus curantur.
Hæcideo diffi-
culter
medicantur, primum quòd ex frigoribus concipiuntur:
deinde
quod
defectis morbo viribus eorum, aër agitatus, ex ventorum agitatio-
nibus
extenuatur, vnaq́;
à vitioſis corporibus detrahit ſuccum, & efficit
ea
exiliora.
Contrà verò lenis & craſſus aër, qui perflatus non habet, ne
crebras
redundantias, propter immotam ſtabilitatem adijciẽdo ad
4828M. VITRVVII POLL. bra eorum, alit eos & reficit, qui in his ſunt impliciti morbis. Nonnullis
placuit
eſſe ventos quatuor, ab Oriente æquinoctiali Solanum, à Meridie
Auſtrum
, ab Occidente ęquinoctiali Fauonium, à Septentrionali Septen
trionem
.
Sed qui diligentius perquiſiuerunt, tradiderunt eos eſſe octo,
maximè
quidem Andronicus Cyrrheſtes, qui etiam exemplum colloca-
uit
Athenis turrim marmoream octogonon, &
in ſingulis lateribus octo-
goni
, ſingulorum ventorum imagines exſculptas contra ſuos cuiuſq;
fla-
tus
deſignauit, ſupraq́;
eam turrim metam marmoream perfecit, & inſu-
per
Tritonem æreum collocauit, dextra manu virgam porrigentem, &

ita
eſt machinatus, vti vento circumageretur, &
ſemper contra fla-
tum
conſiſteret, ſupraq́;
imaginem flantis venti indicem virgam teneret.
Itaque ſunt collocati inter Solanum & Auſtrum ab Oriente hyberno,
Eurus
, Inter Auſtrum &
Fauonium ab Occidente hyberno, Aphricus,
Inter
Fauonium &
Septentrionem, Caurus, quem plures vocant Corum,
Inter
Septentrionem &
Solanum, Aquilo. Hoc modo videtur eſſe ex-
preſſum
, vticapiatur numerus, &
nomina, & partes, vnde flatus ventorũ
certi
ſpirent.
Quod cùm ita exploratum habeatur, vt inueniantur regio-
nes
&
ortus eorum, ſic erit ratiocinandum. Collocetur ad libellam mar-
moreum
amuſium medijs mœnibus:
aut locus ita expoliatur ad regulam
&
libellam, vt amuſium non deſideretur, ſupraq́: eius loci centrum me-
dium
, collocetur æneus gnomon, indagator vmbræ, qui Græcè σ{ην}αθηρας
dicitur
, huius antemeridiana circiter horam quintam, ſumenda eſt extre-
ma
gnomonis vmbra, &
puncto ſignanda. Deinde circino diducto ad
punctum
, quod eſt gnomonis vmbræ longitudinis ſignum, ex eoq́;
à cen-
tro
circumagenda linea rotundationis.
Itemq́; obſeruanda poſtmeridia-
na
iſtius gnomonis creſcens vmbra, &
cum tetigerit circinationis lineam,
&
fecerit parem antemeridianæ vmbræ poſtmeridianam, ſignanda pun-
cto
.
Ex his duobus ſignis circino decuſſatim deſcribendum, & per decuſ-
ſationem
&
medium centrum linea perducenda ad extremum, vt habea-
tur
Meridiana &
Septentrionalis regio. Tunc poſtea ſumenda eſt ſexta-
decima
pars circinationis lineæ totius rotundationis, centrumq́;
collocan-
dum
in meridiana linea quæ tangit circinationem, &
ſignandum dextra
ac
ſiniſtra in circinatione, &
Meridiana, & Septentrionali parte, tunc ex
ſignis
his quatuor, per centrum medium, decuſſatim lineæ ab extremis ad
extremas
circinationes perducendæ.
Ita Auſtri & Septentrionis habebi-
tur
octauæ partis deſignatio.
Reliquæ partes, dextra tres, & ſiniſtra tres
his
æquales, diſtribuendæ ſunt in tota rotundatione, vt æquales diuiſiones
octo
ventorum deſignatæ ſint in deſcriptione:
tum per angulos inter duas
ventorum
regiones, &
platearum, & angiportorum, videntur debere di-
rigi
deſcriptiones.
His enim rationibus, & ea diuiſione, excluſa erit ex
habitationibus
&
vicis, ventorum vis moleſta. Cum enim plateæ
4929DE ARCHITEC. LIB. I. directos ventos erunt conformatæ, ex aperto cœli ſpatio impetus ac fla-
tus
frequens concluſus in faucibus angiportorum, vehementioribus viri-
bus
peruagabitur.
Quas ob res conuertendæ ſunt ab regionibus vento-
rum
directiones vicorum, vti aduenientes ad angulos inſularum fran-
gantur
, repulſiq́;
diſsipentur. Fortaſſe mirabuntur ij, qui multa vento-
rum
nomina nouerunt, quod à nobis expoſitum ſit tantummodo octo eſ-
ſe
ventos.
Si autem animaduerterint, orbis terræ circuitionem per ſolis
curſum
&
gnomonis æquinoctialis vmbras, ex inclinatione cœli, ab Era-
coſthene
Cyreneo, rationibus Mathematicis &
Geometricis methodis,
eſſe
inuentam ducentorum quinquaginta duum milium ſtadiorum, quæ
fiunt
paſſus ſemel &
tricies millies mille & quingenties mille, buius au-
tem
octaua pars, quàm ventus tenere videtur, eſt ter millies mille, &
no-
ningenties
trigeſies ſepties mille, &
paſſus quingenti: non debebunt mira-
ri
, ſi in tam magno ſpatio vnus ventus vagando, inclinationibus &
receſ-
ſionibus
varietates mutatione flatus faciat.
Itaque dextra & ſiniſtra circa
Auſtrum
, Euronotus &
Altanus flare ſolet. Circa Aphricum, Libono-
tus
, &
Subueſperus. Circa Fauonium, Argeſtes, & certis temporibus
Eteſiæ
:
ad latera Cauri, Circius & Corus. Circa Septentrionem, Thraſcias
&
Gallicus. Dextra ac ſiniſtra circa Aquilonem, Supernas & Boreas. Cir-
ca
Solanum, Carbas, &
certo tempore Ornithiæ. Euri verò medias partes
tenent
:
in extremis, Cæcias & Volturnus. Sunt autem & alia plura no-
mina
flatusq́;
ventorum, à locis, aut fluminibus, aut montium procellis
tracta
.
Præterea auræ matutinæ, quas ſol cum emergit de ſubterranea
parte
, verſando pulſat aëris humorem, &
impetu ſcandendo trudens, ex-
primit
aurarum antelucano ſpiritu flatus, quicum exorto ſole perman-
ſerint
, Euri venti tenent partes.
Et ea re quòd ex auris procreatur, à Græ-
cis
{συ}ρ{ος} videtur eſſe appellatus.
Craſtinus quoque dies, propter auras
matutinas
, ἄνρισμ fertur eſſe vocitatus.
Sunt autem nonnulli, qui negant
Eratoſthenem
veram menſuram orbis terræ potuiſſe colligere, quæ ſiue
eſt
certa, ſiue non vera, non poteſt noſtra ſcriptura non veras habere ter-
minationes
regionum, vnde ventorum ſpiritus oriuntur.
Ergo ſi ita eſt,
tantum
erit, vti non certam menſuræ rationem, ſed aut maiores impetus,
aut
minores, habeant ſinguli venti.
Quoniam hæc à nobis ſunt breuiter
expoſita
, vt facilius intelligantur, viſum eſt mihi in extremo volumine
formam
, ſiue vti Græci χηματα dicunt, duo explicare:
vnum ita defor-
matum
, vt appareat vnde certi ventorum ſpiritus oriantur:
alterũ quem-
admodum
ab impetu eorum, aduerſis directionibus vicorum &
platea-
rum
, euitentur nocentes flatus.
Erit autem in exæquata planicie centrum,
vbi
eſt litera A, gnomonis autem antemeridiana vmbra, vbi eſt B, &
ab
centro
vbi eſt A, diducto circino ad id ſignum vmbræ, vbi eſt B, circum-
agatur
linea rotundationis, repoſito autem gnomone vbiantea fuerat,
5030M. VITRVVII POLL. pectanda eſt dum decreſcat, faciatq́; iterum creſcendo parem antemeri-
dianæ
vmbræ poſtmeridianam, tangatq́;
lineam rotundationis, vbi erit
litera
C.
Tunc à ſigno vbi eſt B, & ab ſigno vbi eſt C, circino decuſſatim
deſcribatur
, vbi erit D, deinde per decuſſationem vbi eſt D, &
centrum,
perducatur
linea ad extremum, in qua erunt literæ E, &
F: Hæc linea erit
index
meridianæ, &
ſeptentrionalis regionis. Tune circino totius rotun-
dationis
ſumendæ eſt pars ſextadecima, circiniq́ centrum ponendum in
meridiana
linea, quæ tangit rotundationem vbieſt litera E, &
ſignandum
dextra
ac ſiniſtra, vbi erunt literæ G H.
Item in ſeptentrionali parte cen-
trum
circini ponendum in rotundationis ſeptentrionali linea, vbi eſt lite-
ra
F, &
ſignandum dextra ac ſiniſtra, vbi ſunt literæ I & K, & ab G ad K,
&
ab H ad I, per centrum lineæ perducendæ. Ita quòd erit ſpatium ab
G
ad H, erit ſpatium venti Auſtri, &
partis Meridianæ. Item quòd erit
ſpatium
ab I ad K, erit Septentrionis.
Reliquæ partes, dextra tres, ac ſi-
niſtra
tres diuidendæ ſunt æqualiter, quæ ſunt ad Orientem, in quibus
literæ
L &
M, & ab Occidente, in quibus ſunt literæ N & O, ab M ad
O
, &
ab L ad N, perducendæ ſunt lineæ decuſſatim, & ita erunt æquali-
ter
ventorum octo ſpatia in circuitionem.
Quæ cum ita deſcripta erunt
in
ſingulis angulis octogoni cum à Meridie incipiemus, inter Eurum &

Auſtrum
in angulo, erit litera G, inter Auſtrum &
Aphricum H, inter
Aphricum
&
Fauonium N, inter Fauonium & Caurum O, inter Cau-
rum
&
Septentrionem K, inter Septentrionem & Aquilonem I, inter
Aquilonem
&
Solanum L, inter Solanum & Eurum M. Ita his confectis,
inter
angulos octogoni gnomon ponatur, &
ita dirigantur plateæ & an-
giportorum
diuiſiones duodecim.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Id autem uerum eſſe, ex æolipylis æreis licet aſpicere. ] Aeolipy-
(ita enim ſcribendum) dictæ quaſi {ἀι}όλ{ου} π\’νλ{αι}, id eſt Aeoli ſiue venti portæ,
qua
figura, quáue materia fiant, non in magno diſcrimine poſuero, dum cauæ ſint,
exiguum\’
habeant foramen, per quod infuſa aqua, dum ad ignem collocatæ ferue-
re
cœperint, tantiſper flatum efficiant quoad quicquid int{us} habent humoris ſit fer-
uore
exhaustum, &
in fumum ſit efflatum.
Sanguinis eiectio. ] Ἅιμόπγνσις, id eſt ſanguinis expuitio. Palladi{us} libro
III.
cap. XXXI. reiectionem ſanguinis vocat.
Maximè quidem Andronicus Cyrrheſtes. ] Ita ſcriptum in omni-
bus
exemplaribus inueni.
Cæterùm Varro libri De re rustica tertij cap. V. nomine
Cyprestis
hoc refert.
Tritonem æreum collocauit. ] Tritonum quæ ſit figura ſi quis requi-
rit
, legat Pauſaniam in Bœoticis.
Vtiuento circumageretur, & ſemper contra flatum conſi-
ſteret
.
] In ſummis templorum pyramidib{us} (licet & met{as} appellare) in
5131DE ARCHITEC. LIB. I. lium item & priuatarum ædium ſpeculis collocamus bracte{as}, ſiue petala, à ver-
tendo
gyroillos, &
pennuncellos, quod in ædificiorum pinnis ſiue fastigijs collocata
facili
motu ventorum flatum monſtrent, vocantes.
Pro arbitrio etiam varijs vento-
rum
indicib{us} vtimur, ſed quæ vento auerſa ipſum tamen, quis ſit, indicent.
Collocetur ad libellam marmoreum amuſsium. ] Id eſt deforma-
ta
tabula, cui{us} ad regulam &
libellam ſummum libramentnm ſit leuigatum,
&
depolitum, exactis etiam, ſi ita videbitur, ad normam angulis.
Collocetur æneus gnomon. ] Gnomon ſignificat ſtylum, ſiue Verucu-
lum
, quod ſtans in medio amußio collocatur ad vmbr{as} indagand{as}, vnde &
à
Græcis
dicitur σκιαθΗρας, quòd θΗρα indaginem ſigniſicet.
Eſt & ipſa tota ma-
chinula
, qua vtimur in deſignandis &
metandis vrbium vijs, ad auertendam ab
eis
vim ventorum molestam, vt in fine huius capitis vſurpatum reperies.
Apud
Sextum
Pompeium inuenio g nomam dici à nostris.
Huiuſmodi (niſi fallor) deſcribi-
tur
machina à Plinio libro XVIII.
cap. XXXIIII. Alij aliter componunt.
Apud Plutarchum in vita Marcelli, σκιόθΗρα ſunt quædam mathematica in-
ſtrumenta
.
Huius antemeridiana circiter horam quintam. ] Non admodum
refert
, id ſi fiat alia antemeridiana hora, dum fiat propi{us} meridiem, qui ſemper eſt
idem
inquit Plinius memorato cap.
XXXIIII. Vtrunque verò non niſi commo-
ditatis
gratia dictum velim, quòd ante horam quintam prolixior ſit vmbra, quàm
vt
circulo contineri ſatis commode poßit.
Ex eóqß à centro. ] Abundat vocula, , expungenda itaque vtpote adul-
terina
, &
ab oſcitante aliquo ſcriba inſerta.
Decuſſatim deſcribendum. ] Decuſſare eſt in decuſſem formare, id eſt
in
ſpeciem, χ, Græcæ literæ, ſiue ei{us} notæ, qua Romani denarium numerum ſi-
gnificant
, atque adeò cum diagoniæ lineæ duæ ſe in centro ſecant.
Hæc verò decuſ-
ſatio
eo tantummodo nomine fit, vt circul{us} in du{as} æqu{as} partes ſecari poßit.
Quæ
ſequuntur
decuſſationes, distributionis ventorum cauſa fiunt.
Quæ tangit circinationem. ] Scribendum quà, aduerbium. Error au-
tem
hic non ſemel Vitruuianum codicem occupauit.
Et ſuperuacaneum existima-
rem
admonere, niſi leuia delicatum lectorem interdum vel fallerent, vel mo-
rarentur
.
Et platearum & angiportorum uidentur debere dirigi de-
ſcriptiones
.
] Plateæ ſunt viæ latiores, angiporti verò arctiores & angustiores,
qu
{as}, niſi fallor, expreßit A.
Hirci{us}, ſiue is eſt Oppi{us}, libro de bello Alexandrino,
his
Verbis.
Omnib{us} vijs atque angiportis vallum obduxerant. Vias autem, quæ
exitum
non habent, &
peruiæ non ſunt, fundul{as} dici reperio apud M. Varronem
de
lingua Latina lib.
IIII. Dicuntur & angiport{us} Terentio, & Horatio, ſi cre-
dim
{us} Acroni Grammatico.
Ad angulos inſularum. ] Inſulæ dicuntur dom{us} ab alijs ſeiunctæ, id eſt
autore
Sexto Pompeio, quæ non iunguntur communib{us} parietib{us} cum Vicinis, ſed
circuitu
publico aut priuato cinguntur.
In qua ſignificatione ſcribit Iuli{us} Capitoli-
n
{us} in Antonino Pio, eo imperante incendium centum quadraginta inſul{as}, ſiue
domos
abſumpſiſſe.
In vrbib{us} metandis inſul{as} accipim{us}, quicquid quatuor
5232M. VITRVVII POLL. aut angiportis, aut alteris cum alteris mixtis cinctum eſt.
Qui multa uentorum nomina nouerunt. ] In ventorum partitione
non
ſatis inter autores conuenit, hebeti{us} alijs, alijs ratione nimis ſubtili &
conciſa
vtentib
{us}.
Veteres quatuor omnino ſeruauere, per totidem mundi partes, Solanum,
Austrum
, Fauonium, &
Septentrionem. Alij octo eſſe dicunt, Solanum, Eurum,
Austrum
, Africum, Fauonium, Corum, Septentrionem, &
Aquilonem. Sunt &
testimonio
Plinij lib.
II. cap. XLVII. quib{us} viſum eſt duodecim eſſe, Subſola-
num
, Vulturnum, Austrum, Africum, Fauonium, Corum, Septentrionem, Aquilo-
nem
, Thraſciam, Cæciam, Phœniciam, &
Libonotum. Necdum finis. Vitruui{us} vi-
ginti
quatuor refert, Solanum Ornithi{as}, Cæciam, Eurum, Vulturnum, Euronotum,
Austrum
, Altanum, Libonotum, Africum, Subueſperon, Argestem, Fauonium,
Eteſi
{as}, Circium, Caurum, Corum, Thraſciam, Septentrionem, Gallicum, Superna-
tem
, Aquilonem, Boream, &
Carbam. Si plura deſider{as}, legito Aristotelem lib. II.
Meteoron, & libro de mundo, ſi modò ei{us} eſt, Senecam Quæstionum natur alium
libro
quinto, Aëtium libro tertio, Gellium, Vegetium, &
cæteros: quoniam inter au-
tores
in ventorum appellationib{us} aut flatib{us} non ſatis conuenit, &
hui{us} inſtituti
non
eſt, alti{us} expendere quàm bene quiſque ſentiat.
Quin mea ſententia nemo ho-
mo
, qui ante hunc diem ſcripſit, cui{us} ædita ſit ſententia, abſit verbo inuidia, rem
acu
tetigit.
Inuentam ducentorum quinquaginta duum millium ſtadio-
rum
.
] Hoc ita Plini{us} expreßit lib. II. cap. CVIII. De menſura terræ loquens.
Vniuerſum autem hunc circuitum Eratoſthenes in omnium quidem literarum ſub-
tilitate
, &
in hac vtique præter cæteros ſolers, quem cunctis probari video, ducen-
torum
quinquaginta duorum millium ſtadiûm prodidit.
Quæ menſura Romana
computatione
efficit trecenties quindecies centena millia paſſuum.
Magna verò eſt
inter
autores in terræ ambitu controuerſia, quibuſdam ſingulis cœli gradib{us} terræ
ſpatium
quoddam ſtatuentib{us}, alijs mai{us}, minúſue reſpondere existimantib{us}.

Nos
quid cuique viſum eſt exponem{us}, ſed ita vt quod illi ſtadijs dixerint, millia-
rib
{us} interpretemur.
Milliare cum cæteris dico ſpatium octo ſtadiorum, id eſt mille
paſſuum
.
Stadium enim centum viginti quinque paſſ{us} continet. Eratosthenes, vt
ab
hoc exor diamur, milliaria ſtatuit ſupra triginta &
vnum millia, ducenta &
quinquaginta
.
Siquidem rectè quis eum intelliget, nam Vitruui{us}, Plini{us}, Mar-
tian
{us}, &
Macrobi{us} ſupputant triginta millia & quingenta. Hipparch{us} ambi-
tum
vult eſſe milliarium triginta quinque millium, ſexcentorum &
viginti
quinque
.
Poßidoni{us} autem triginta tantum millium. Ptolemæ{us} viginti duorum
millium
&
quingentorum. Alfragan{us}, & Tebiti{us}, viginti millium & quin-
gentorum
.
Cætera quæ ad terræ magnitudinem attinent, peti poſſunt ab Aristar-
cho
Samio libro de magnitudine Solis &
terræ. Eam verò autorum diſcrepantiams
arbitror
è paſſuum differentijs exortam.
Sex enim reperio eorum diſcrimina. Eſt
paſſ
{us}, qui continet vestigium &
ſpatium, id eſt pedes duos. Eſt qui duo vestigia,
&
medium interuallum, id eſt pedes duos & dimidium. Tertium gen{us} duo veſti-
gia
cum interuallo vno continet, aut contrà, id eſt pedes tres.
Quartum duo ſpatia
cum
totidem interiectis vestigijs, id eſt pedes quaternos.
Quintum tria interualla
cum
vestigijs duob{us}, aut contrà, id eſt pedes quinos.
Sextum vestigia tria cum
5333DE ARCHITEC. LIB. I. tidem interuallis, id eſt pedes ſenos, Græci ὀρι{εν}ὰμ dicunt. Id genus exprimitur &
expanſis
brachijs inter longißimos digitos.
Iunius Nypſus in commentario de agro-
rum
menſuris ad Celſum tradit duodecim appellationes eſſe menſurarum, quarum
in
longitudine vſ{us} eſt, digitum, vnciam, palmum, ſextam, pedem, cubitum, gra-
dum
, paſſum, decempedam, actum, ſtadum, &
milliarium.
Sunt autem nonnulli, qui negant Eratoſthenem ueram men-
ſuram
orbis terræ potuiſſe colligere.
] Ad Eratosthenis menſuram
Hipparch
{us} adijcit ſtadiorum paulo min{us} viginti quinque millia, autore Plinio
dicto
cap.
CVIII.
Viſum eſt mihi in extremo uolumine formam. ] Scribendum for-
mas
, nam &
duæ ſunt, & postea ſequitur, ſiue vti Græci σἨματα dicunt. An-
notaui
aliqisot locis, ad finem librorum ſu{as} cuique (id enim ſignificare extremum
volumen
indicat libri quinti caput nonum) promitti figur{as}, quæ omnes perierunt
magna
iactura lectorum.
Leca hæc ſunt lib. III. cap. II. de adiectione in medijs
columuis
, De ſcamillis in ſtylobata, &
voluta capituli Ionici, ei{us} libri cap. III.
Diagramma muſicum cap. IIII. & V. lib. V. De harmonia vaſorum in theatro
libro
eodem cap.
V. De chorobate lib. VIII. cap. VI. De duplicatione quadrati
cap
.
I. & ſcalarum collocatione cap. II. lib. IX. De cochlea haustorio organo lib.
X.
cap. XI. Poterat verò Plinij Cæcilij autorit{as} ſcrupulum inijcere, qui de auun-
culi
libris ſcribens inquit, Qui tres libri ſunt in ſex volumina propter amplitudi-
nem
diuiſi, ceu ſit liber pars operis, volumen autem libro min{us} pro commoditate
deſcriptum
, poterat inquam difficultatem adferre, niſi ipſe Vitruui{us} libro tertio
perpetuò
librum extremum vocaret, quod hic extremum volumen.
Non iuerim ta-
men
infici{as}, volumina dicta eſſe ab inuolutione, quæ à pugno pugillares Latini,
Græci
, quòd manu gestarentur, Ἕγχ{ει}{ρι}{δι}ια vocauerunt.
In rotundationis, & Septentrionali linea. ] Meli{us} aliquanto cohæ-
rebit
or atio, ſi, quod in alijs codicib{us} ſit, deſit particula &
.
Reliquæ partes dextra tres diuidendæ. ] Deſunt tres dictiones, ac
ſinistra
tres.
Subiungit enim, Quæ ſunt ad Orientem, in quib{us} l. & m. & ab Oc-
cidente
, in quib{us} literæ n.
& o.
Et ita dirigantur plateæ, & angiportorum diuiſiones duode-
cim
.
] Si inter angulos octogoni, platearum & angiportorum distributiones ſunt
dirigendæ
, neceſſe eſt non plures eſſe octo.
Ingenui (inquit ille) pudoris eſt, fateri,
per
quos profeceris.
Hunc mehercule locum cum ante annos aliquot emendaſſem,
erroris
occaſionem non ſatis videram.
Eam fœliciter attigit C. Ptolemæ{us} noster (li-
benter
enim ei{us} mentionem facio, quòd à viro multis nominib{us} claro profecta non
poßit
non ſummopere ab omnib{us} commendari) qui docuerit ſcriptum fuiſſe IIX.
pro octo, quaſi demptis duob{us} ex decem, ſicut IX. ideſt nouem ſcribimus, ablato
ſeilicet
vno ex decem.
Indicem marmoreum ostendebat in regione transtyberina,
haud
procul à ponte S.
Bartolomæi parieti adpactum, hac inſcriptione:
D. M. MELLVTIAE
ROMANAE VIXI
ANN. XXVI MES. IIX.
5434M. VITRVVII POLL.
NVMICIA. # BENEDICTA
FEC. # SORORI. # BENEMERE.
Ei{us} ſententiam libenti{us} ſequor, quòd in antiquo alio marmore, quod in Capito-
lina
conſeruatorum porticu columnæ pro ſtylibata ſubeſt, eam ſcriptionem reperi,
quam
viſum eſt addere, quò plus amicißimi hominis animaduerſio haberet ponde-
ris
.
Ea verò eſt huiuſmodi.
IMP. CAESARI
VESPASIANO. AVG.
PONT. MAX. TR. POT. III.
IMP. IIX. PP. COS. III. DES. IIII.
S. # C.
QVOD. VIAS. VRBIS.
NEGLEGENTIA
SVPERIOR. TEMPOR.
CORRVPTAS. IN
PENSA. SVA RESTITVIT.
# In fragmento etiam quodam in Melinorum domo.
IN # FR
P # XII
IN # AGR
P # XIIX.
Et in baſi obeliſci campi Martij, cui{us} antè meminim{us} XIV. legebatur pro
XIIII.
in hoc titulo.
CAES. DIVI. I. F. AVGVS.
PONTIFEX MAXIMVS IMP.
XII. COS. XI. TRIB. POT.
XIV. AEGYPTO IN POTESTATEM
POPVLI
RO. REDACT.
SOLI DONVM DEDIT.
Item in cippis duob{us} refoßis ante paucos dies in vineto Carroſij ad portam Pincia-
nam
, haud dißimilis ſcribendi modus videtur:
in vno enim ita legim{us}.
5535DE ARCHITEC. LIB. I.
Q. GARGENNIVS
L F SCA
CELER
FLORENTIA MILES
COH XI PR
VIX XXIV.
MIL. A. VI
HSE
# In altero ad hunc modum.
CATILVS
C F ROM
CRESCENS
MILITAVIT LEG IV
ANNIS VIIII
TRAIECTVS IM
PERATORIVM
COH V PR
MILITAVIT ANN III
Quin & in peruetuſto Varronis codice (ne hoc loco omnes veteres marmore{as}, qu{as}
Romæ
plurim{as} vidi, concludam inſcriptiones) libro De re rustica primo, cap.
XXVIII. ſcribitur XLIIX. pro quadraginta octo, ſicut paulò antè, XXCIX.
pro
octoginta nouem, demptis bis decem ex C.
centenarij nota. Cuiuſmodi ſcriptura
in
indice marmoreo, vbi nunc lustralis eſt aqua in æde D.
Ludouici, qua in parte
fuiſſe
Hadriani therm{as} conſentiunt plerique omnes, legitur:
CALIDIVS FELIX
VIXIT ANNIS XXC.
Cætera, quia detrita, legere non potui. Quam poſtremam, hoc eſt XXC. vti &
BXXC
, BCXXC, &
CBXL. inueni in tabulis marmoreis magistra-
tuum
in via ſacra nuper inuentis.
De electione locorum ad vſum communem ciuit atis.
# CAP. # VII.
5636M. VITRVVII POLL.
DIVISIS angiportis, & plateis conſtitutis, arearum
electio
ad opportunitatem &
vſum communem ciui-
tatis
, eſt explicanda, ædibusſacris, foro, reliquis ;
locis
communibus
.
Et ſi erunt mœnia ſecundum mare, area
vbi
forum conſtituatur, eligenda proxime portum:
ſin
autem
mediterranea, in oppido medio.
Aedibus verò
ſacris
, quorum Deorum maximè in tutela ciuitas videtur eſſe, &
Ioui, &
Iunoni
, &
Mineruæ, in excelſiſsimo loco, vnde mœnium maxima pars
conſpiciatur
, areæ diſtribuantur.
Mercurio autem in foro, aut etiam vti
Iſidi
&
Serapi, in emporio. Apollini patriq́; Libero, ſecundum theatrum.
Herculi, in quibus ciuitatibus non ſunt gymnaſia neque amphitheatra,
ad
circum.
Marti, extra vrbem, ſed ad campum. Itemq́; Veneri ad por-
tam
.
Id autem etiam Hetruſcis aruſpicibus, diſciplinarum ſcriptis ita eſt
dedicatum
, extra murum, Veneris, Vulcani, Martis fana ideo collocari,
vti
non inſueſcat in vrbe adoleſcentibus ſeu matribusfamiliarum vene-
realibido
.
Vulcaniq́; vi è mœnibus, religionibus & ſacrificijs euocata, ab
timore
incendiorum ædificia videantur liberari.
Martis verò diuinitas,
cum
ſit extra mœnia dedicata, non erit inter ciues armigera diſſenſio, ſed
ab
hoſtibus ea defenſa, à belli periculo conſeruabit.
Item Cereri extra vr-
bem
loco, quò non ſemper homines, niſi per ſacrificium, neceſſe habeant
adire
:
cum religione caſte ſanctisq́; moribus is locus debet tueri. Cæterisq́;
dijs
ad ſacrificiorum rationes, aptæ templis areæ ſunt diſtribuendæ.
De
ipſis
autem ædibus ſacris faciendis, &
de arearum ſymmetrijs, in tertio &
quarto
volumine reddam rationes:
quia in ſecundo viſum eſt mihi, pri-
mum
de materiæ copijs, quæ in ædificijs ſunt parandæ, quibus ſint virtu-
tibus
, &
quem habeant vſum, exponere, commenſus ædificiorum, & or-
dines
, &
genera ſingula ſymmetriarum peragere, & in ſingulis volumini-
bus
explicare.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Extra murum, Veneris, Vulcani, Martis fana. ] Venerem, Vulca-
num
, &
Martem veteres Hetruſcorum diſciplina moniti intra mœnium ſepta col-
locandos
non putauerunt, quòd libidini, voluptati, incendijs, iurgijs, litib{us} præeſſent.
Eos in vrbe coluerunt, qui frugi eſſent, id eſt, qui eis rebus præeſſent, vnde ad ado-
leſcentiam
&
matron{as} mali nihil deriuari poſſet, atque adeò qui prodeſſent. Ne-
que
tamen perpetuum hoc fuit.
Quinimo & alios aliquando in vrbem ne obeſſent
adſciuerunt
.
Nam febris fanum in palatio fuiſſe apud Ciceronem, Plinium, & Va-
lerium
Maximum legim{us}.
Sicut Martis Vltoris templum ad forum Augusti
Ouidi
{us} &
suetoni{us} conſtituunt. Veneris enim fuiſſe in foro Cæſaris vel ipſe Vi-
truui
{us} docet lib.
III. cap. II. & apud Circum maximum Liui{us} collocat. Vul-
canum
in circo Flaminio habuiſſe legitur, &
apud comitium fuiſſe ſcribunt
5737DE ARCHITEC. LIB. II. nyſi{us} Halicarnaſſe{us}, & Sext{us} Pompei{us}. Malam Fortunam in exquilijs tem-
plum
habuiſſe Ciceronis &
Plinij confirmatione docemur. Socordiæ verò ad Auen-
tini
montis radices fuiſſe memini legere apud Liuium, ſed Murtiæ nomine.
A belli periculo conſeruabit. ] Muto præpoſitionem à in coniunctio-
nem
&
, ex fide manu ſcripti codicis.
Et de arearum ſymmetrijs. ] Nihil muto, ſed tantum moneo meli{us},
commodi
{us}\’ eſſe, ſi ſcribatur earum, vt in fine libri ſecundi legitur.
Sed vt dixs
nihil
muto, legentium volo integrum ſit arbitrium.
8[Figure 8]
M. VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
SECVNDVS
.
PRAEFATIO.
DINOCRATES Architectus cogitatio-
nibus
&
ſolertia fretus, cùm Alexander re-
rum
potiretur, profectus eſt à Macedonia ad
exercitum
, regiæ cupidus commendationis.
Is è patria à propinquis & amicis tulit ad
primos
ordines &
purpuratos literas, vt adi-
tus
haberet faciliores, ab eisq́;
exceptus hu-
manè
, petijt vti quamprimum ad Alexan-
drum
perduceretur.
Cùm pollicitieſſent, tar-
diores
fuerunt, idoneum tempus expectan-
tes
.
Itaq; Dinocrates ab ijs ſe exiſtimans illudi, ab ſe petijt præſidium.
Fuerat
enim ampliſsima ſtatura, facie grata, forma, dignitateq́;
ſumma.
His
igitur naturæ muneribus confiſus, veſtimenta poſuit in hoſpitio, &

oleo
corpus perunxit, caputq́;
coronauit populea fronde, leuum hume-
rum
pelle leonina texit, dextraq́;
clauam tenens inceſsit contra tribunal
regis
ius dicentis.
Nouitas populum cùm auertiſſet, conſpexit eum Ale-
xander
, &
admirans, iuſsit ei locum dari vt accederet, interrogauitq́; quis
eſſet
.
At ille, Dinocrates, inquit, Architectus Macedo, qui ad te cogita-
tiones
&
formas affero dignas tuas claritate. Nanq; Athon montem
5838M. VITRVVII POLL. maui in ſtatuæ virilis figurã, cuius manu leua deſignaui ciuitatis ampliſ-
ſimæ
mœnia, dextra pateram, quæ exciperet omnium fluminum, quæ
ſunt
in eo monte, aquam, vt inde in mare profunderetur.
Delectatus Ale-
xander
ratione formæ, ſtatim quæſiuit, ſi eſſent agri circà, qui poſſent fru-
mentaria
ratione cam ciuitatem tueri.
Cùm inueniſſet, non poſſe niſi
tranſmarinis
ſubuectionibus.
Dinocrates, inquit, attendo egregiam for-
compoſitionem, &
ea delector: ſed animaduerto, ſi quis deduxe-
rit
eo loci coloniam, fore vt iudicium eius vituperetur.
Vt enim natus
infans
ſine nutricis lacte non poteſt ali, neque ad vitæ creſcentis gradus
perduci
, ſic ciuitas ſine agris, &
eorum fructibus in mœnibus affluenti-
bus
, non poteſt creſcere, necſine abundantia cibi, frequentiam habere, po-
pulumq́
;
ſine copia tueri. Itaq; quemadmodum formationem puto pro-
bandam
, ſic iudico locum improbandum, teq́;
volo eſſe mecum, quòd tua
opera
ſum vſurus.
Ex eo Dinocrates ab rege non diſceſsit, & in Aegy-
ptum
eſt eum proſecutus.
Ibi Alexander cùm animaduertiſſet portum
naturaliter
tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum
frumentarios
, immanis fluminis Nili magnas vtilitates, iuſsit eum ſuo no-
mine
ciuitatem Alexandriam conſtituere.
Itaque Dinocrates à facie di-
gnitateq́
;
corporis commendatus, ad eam nobilitatem peruenit. Mihi
autem
, Imperator, ſtaturam non tribuit natura, faciem deformauit ætas,
valetudo
detraxit vires.
Itaque quoniam ab ijs præſidijs ſum deſertus,
per
auxilia ſcientiæ, ſcriptaq́;
(vtſpero) perueniam ad commendationem.
Cùm autem in primo volumine de officio Architecturæ, terminationi-
busq́
;
artis perſcripſerim, item de mœnibus, & intra mœnia arearum di-
uiſionibus
, inſequaturq́;
ordo de ædibus ſacris & publicis ædificijs, itemq́;
priuatis
, quibus proportionibus &
ſymmetrijs debeant eſſe, vti explicen-
tur
, non putaui antè ponendum, niſi prius de materiæ copijs, è quibus col-
latis
ædificia ſtructuris, &
materiæ rationibus perficiuntur, quas habeant
in
vſu virtutes expoſuiſſem, quibusq́;
rerum natura principijs eſſet tem-
perata
dixiſſem.
Sed antequam naturales res incipiam explicare,
de
ædificiorum rationibus vnde initia cœperint, &
vti creue-
rint
eorum inuentiones, antè ponam, &
inſequar in-
greſſus
antiquitatis rerum naturæ, &
eorum, qui
initia
humanitatis &
inuentiones perqui-
ſitas
, ſcriptorum præceptis dedi-
cauerunt
.
Itaque quem-
admodum
ab his
ſum
inſtitu-
tus
, ex po-
nam
.
5939IN M. VITRVVIVM POLLLIO
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
SECVNDVS
.
IN PROOEMIVM ANNOT.
DInocrates, inquit, Architectus. ] Staſicratem Plutarch{us}
in
vita Alexandri, &
in libro de virtute & fortuna eiuſdem, vo-
cat
Architectum eum, qui ex monte Atho, Alexandri facturum
ſe
effigiem pollicebatur, in cui{us} manu ciuit{as} aßideret capax de-
cem
millium hominum.
Si quis deduxerit eo loco coloniam. ] Omnino ſcribendum, dedu-
xerit
loci coloniam, quo modo dixit hui{us} libri cap.
VIII. Coloniam communem
loci deduxerunt.
Inoleuit multis retro ſeculis hic error in Vitruuianis codicib{us},
eq
id\’ recept{us}.
Iuſsit eum ſuo nomine ciuitatem Alexandriam conſtituere. ]
Strabo
, &
Arrian{us} Alexandriæ fuiſſe Architectum Chinocratem, ſiue, vt ali-
qui
apud Strabonem legiſſe videntur Chiromocratem, alij Cherſicratẽ, autores ſunt.
plini{us} verò & Solin{us} Dinocratem cum Vitruuio ſcribunt. In Plinio tamen lib. v.
cap
.
X. Dinochares legitur, cum in cap. XXXII. lib. VII. Dinocrates ſcriptune
ſit
.
Iustin{us} autem lib. XIII. Epitomæ Trogi Pompeij tradit Cleomenem Alexan-
driam
ædificaſſe.
Alijs placet, vt Democrates ſcribatur, id\’ ex Græca inſcriptione,
quæ
in ea vrbe legatur.
ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ ΠΕΡΙΚΛΥΤΟΣ ΑΡΧΙ-
ΤΕΚΤΟΣ
ΜΕ ΕΘΕΣΕΝ ΔΙΑ ΑΛΕΞΑΝ-
ΔΡΟΥ
ΜΑΚΕΔΩΝΟΣ.
De priſcorum hominum vita, & de initijs humanitatis at-
que
tectorum, & incrementis eorum.# CAP. # I.
HOMINES vetere more, vt feræ, in ſyluis & ſpelun-
cis
&
nemoribus naſcebantur, ciboq́; agreſtiveſcendo,
vitam
exigebant.
Interea quodam in loco ab tempe-
ſtatibus
&
ventis, denſæ crebritatibus arbores agitatæ,
&
inter ſe terentes ramos, ignem excitauerunt: & eo
flamma
vehementi perterritiqui circa eum locum fue
runt
, ſunt fugati.
Poſtea re quieta propius accedentes, cùm animaduertiſ-
ſent
commoditatem eſſe magnam corporibus, ad ignis teporem ligna
adijcientes
, &
eum conſeruantes, alios adducebant, & nutu
6040M. VITRVVII POLL. oſtendebant quas haberent ex vtilitates. In eo hominum congreſſu,
cùm
profundebantur aliter è ſpiritu voces, quotidiana conſuetudine vo-
cabula
, vt obtigerant, conſtituerunt:
deinde ſignificando res ſæpius in vſu,
ex
euentu fari fortuito cœperunt, &
ita ſermones inter ſe procreauerunt.
Ergo cùm propter ignis inuentionem, conuentus initio apud homines
&
concilium, & conuictus eſſet natus, & in vnum locum plures conueni-
rent
, habentes ab natura primum, præter reliqua animalia, vt non proni,
ſed
erecti ambularent, mundiq́;
& aſtrorum magnificentiam aſpicerent:
item
manibus &
articulis, quam vellent rem faciliter tractarẽt, cœperunt
in
eo cœtu alij de fronde facere tecta, alij ſpeluncas fodere ſub montibus,
nonnulli
hirundinum nidos &
ædificationes earum imitantes, de luto &
virgultis
facere loca, quæ ſubirent.
Tunc obſeruantes aliena tecta, & adij-
cientes
ſuiscogitationibus res nouas, efficiebant in dies meliora genera ca-
ſarum
.
Cùm eſſent autem homines imitabili dociliq́; natura, quotidie
inuentionibus
gloriantes, alijs alij oſtendebant ædificiorum effectus, &

ita
exercentes ingenia certationibus, indies melioribus iudicijs efficieban-
tur
.
Primumq́; furcis erectis, & virgultis interpoſitis, luto parietes texe-
runt
.
Alij luteas glebas arefacientes, ſtruebant parietes, materia eos iugu-
mentantes
, vitandoq́;
imbres & æſtus, tegebant arundinibus & fronde:
poſtea
quoniam per hybernas tempeſtates tecta non poterant imbres
ſuſtinere
, faſtigia facientes, luto inducto, proclinatis tectis, ſtillicidia de-
ducebant
.
Hæc autem, ex ijs quæ ſuprà ſcripta ſunt originibus, inſtituta
eſſe
, poſſumus ſic animaduertere, quod ad hunc diem nationibus exteris
ex
his rebus ædificia conſtituuntur, vt in Gallia, Hiſpania, Luſitania,
Aquitania
, ſcandulis robuſteis, aut ſtramentis.
A pud nationem Colcho-
rum
in Ponto propter ſyluarum abundantiam, arboribus perpetuis, pla-
nis
dextra ac ſiniſtra in terra poſitis, ſpatio inter eas relicto, quanto arbo-
rum
longitudines patiuntur, collocantur.
In extremis partibus earum ſu-
prà
, alteræ tranſuerſæ, quæ circuncludunt medium ſpatium habitatio-
nis
, tunc inſuper alternis trabibus ex quatuor partibus angulos iugumen-
tantes
, &
ita parietes ex arboribus ſtatuentes, ad perpendiculum imarum
educunt
ad altitudinem turres, interuallaq́;
quæ relinquuntur propter
craſsitudinem
materiæ, ſchidijs &
luto obſtruunt. Item tecta recidentes
ad
extremos angulos tranſtra traijciunt, gradatim contrahentes.
Ita ex
quatuor
partibus ad altitudinem educunt medio metas, quas &
fronde &
luto
tegentes, efficiunt barbarico more teſtudinata turrium tecta.
Phry-
ges
verò, qui campeſtribus locis ſunt habitantes, propter inopiam ſylua-
rum
egentes materia, eligunt tumulos naturales, eosq́;
medios foſſura
exinanientes
, &
itinera perfodientes, dilatant ſpatia, quantum natura lo-
ci
patitur.
Inſuper autem ſtipites inter ſe religantes, metas efficiunt, quas
arundinibus
&
ſtramentis tegentes, exaggerant ſupra habitationes
6141DE ARCHITEC. LIB. II. mos grumos è terra. Ita hyemes calidiſsimas, æſtates frigidiſsimas effi-
ciunt
tectorum ratione.
Nonnulli ex vlua paluſtri componunt tuguria
tecta
.
Apud cæteras quoque gentes & nonnulla loca, pari ſimiliq́; ratio-
ne
, caſarum perficiuntur conſtítutiones.
Non minus etiam Maſsiliæ ani-
maduertere
poſſumus ſine tegulis ſubacta cum palleis terra tecta, Athe-
nis
Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto tectum.
Item in
Capitolio
commonefacere poteſt &
ſignificare mores vetuſtatis Romuli
caſa
in arce ſacrorum, ſtramentis tecta.
Ita his ſignis, de antiquis inuen-
tionibus
ædificiorum, fic ea fuiſſe ratiocinantes poſſumus iudicare.
Cùm
autem
quotidie faciendo tritiores manus ad ædificandum perfeciſſent, &

ſolertia
ingenia exercendo per conſuetudinem ad artes perueniſſent, tum
etiam
induſtria in animis eorum adiecta perfecit, vt qui fuerunt in his
ſtudioſiores
, fabros eſſe ſe profiterentur.
Cùm ergo hæc ita fuerint primo
conſtituta
, &
natura non ſolum ſenſibus ornauiſſet gentes, quemadmo-
dum
reliqua animalia:
ſed etiam cogitationibus & conſilijs armauiſſet
mentes
, &
ſubieciſſet cætera animalia ſub poteſtate, tunc verò èfabrica-
tionibus
ædificiorum gradatim progreſsi ad cæteras artes &
diſciplinas,
è
fera agreſtiq́;
vita, ad manſuetam perduxerunt humanitatem. Tum au-
tem
inſtruentes animosè &
proſpicientes, maioribus cogitationibus ex
varietate
artium natis, non caſas, ſed etiam domos fundatas ex lateritijs
parietibus
, aut è lapide ſtructas, materiaq́;
& tegula tectas perficere cœpe-
runt
:
deinde obſeruationibus ſtudiorum euagantibus iudicijs, ex incertis
ad
certas ſymmetriarum rationes perduxerunt:
poſteaquam animaduer-
terunt
profuſos eſſe partus ab natura materiæ, &
abundantem copiam ad
ædificationes
ab ea comparatam, tractando nutriuerunt, &
auctam per
artes
ornauerunt voluptatibus ad elegantiam vitæ.
Igitur de his rebus,
quæ
ſunt in ædificijs ad vſum idoneæ, quibusq́;
ſint qualitatibus, & quas
habeant
virtutes (vt potero) dicam.
Sed ſi quis de ordine huius libri di-
ſputare
voluerit, quòd putauerit eum primum inſtitui oportuiſſe:
ne pu-
tet
me errauiſſe, fic reddam rationem.
Cùm corpus Architecturæ ſcri-
berem
primo volumine, putaui quibus eruditionibus &
diſciplinis eſſet
ornata
exponere, finireq́;
terminationibus eius ſpecies, & è quibus rebus
eſſet
nata dicere:
itaque quid oporteat eſſe in Architecto ibi pronuncia-
ui
.
Ergo in primo de artis officio: in hoc de naturalibus materiæ rebus,
quem
habeant vſum, diſputabo.
Nanq; liber hoc non profitetur, vnde
Architectura
naſcatur, ſed vnde origines ædificiorum ſint inſtitutæ:
&
quibus
rationibus enutritæ &
progreſſæ ſint gradatim ad hanc finitio-
nem
.
Ergo ita ſuo ordine & loco huius erit voluminis conſtitutio. Nunc
reuertar
ad propoſitum, &
de copijs, quæ aptæ ſunt ædificiorum perfe-
ctionibus
, quemadmodum videantur eſſe ab natura rerum procreatæ,
quibusq́
;
mixtionibus principiorum congreſſus temperentur, ne
6242M. VITRVVII POLL. ra, ſed perſpicua legentibus ſint, ratiocinabor. Nanq; nulla materiarum
genera
, neque corpora, neq;
res ſine principiorum cœtu naſci, neq; ſubijci
intellectui
poſſunt, neque aliter natura rerum præceptis Phyſicorum ve-
ras
patitur habere explicationes:
niſicauſæ, quæ ſunt in his rebus, quem-
admodum
&
quid ita ſint, ſubtilibus rationibus habeant demonſtrationes.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
Homines ueteri more uti feræ. ] Bona pars eorum quæ in hoc capite
traduntur
, videtur ex T.
Lucretio Caro ſumpta, qui libro quinto eorum qui extant
(ſcripſit enim vnum &
viginti, quib{us} initium fecit hoc teste Varrone: Aetheris
&
terræ genitabile quærere temp{us}) ducentis triginta & ſeptem verſib{us} primo-
rum
illorum hominum vitam aſperrimam primò fuiſſe prodit, atque omnium re-
rum
ignaram, paulatim deinde molliorem effectam:
ſermonem ab hominib{us} natu-
ram
expreßiſſe, neque credendum eſſe vnum aliquem reb{us} nomina impoſuiſſe,
at
ea mox alios docuiſſe:
Ignis inuentionem atque vſum, conditis vrbib{us}, & diui-
ſis
rebus ſub regibus primum fuiſſe homines, mox ſeſe legum vinculis astrinxiſſe.
Denſæ crebritatibus arbores. ] Bononienſis manu ſcript{us} codex habet,
denſæ
crebritatis.
Vtraque non aſpernanda lectio.
Poſtea re quieta. ] Aliàs ſcribitur, poſt ea requieta. Quam lectionem con-
firmat
bui{us} libri caput IX.
Cùm autem ea per ſe extincta eſſet, & requieta.
Habentes à natura primum. ] Aliqui codices habent, præmium. Quæ
ſcriptura
fortaſſe commodior purior\’ eſt.
Materia eos iugumentantes. ] Iugumentare eſt, cùm ſubſtratis ſingu-
lis
hinc atque hinc trabib{us} directis, ſuprà tranſuerſariæ aliæ hinc inde ſingulæ in
angulis
rudi{us}, id eſt vt interuallum quidem ſit, ſed non alta inciſura, ſiue crena,
committuntur
ita, vt quaſi binæ per diuerſum contignationes, angulis quatuor fiant.
Iugumenta aliter accepit M. Cato de re Rustica cap. XIIII. Villæ, inquit, fun-
damenta
ex cæmentis &
calce ſupra terram, pede, cæteros parietes ex latere, iugu-
menta
&
antepagmenta quæ op{us} erunt, ex lapide indito. Iugumenta videtur in-
telligere
ſuperliminare, &
ſupercilium portarum & fenestrarum. Dicta autem
hæc
existimauerim à iugis, quæ arrectarijs tranſuerſa ſuperponuntur.
Inde milita-
re
iugum, quod fiebat, duab{us} humi defixis hastis, tertia ſuperligata, vt testatur
Liui
{us} Decadis primæ lib.
III. Et iuga in vitib{us}, quæ pedamentis quib{us} recta
ſtat
vinea tranſuerſa iugantur, vnde &
iugatæ vineæ dicuntur.
Scandulis robuſteis. ] Id eſt robore aſſulatim ſecto. Sunt autem ſcandulæ
tabellæ
, vicem tegularum præstantes, quib{us} contectam fuiſſe Romam annis qua-
dringentis
&
ſeptuaginta, autor eſt Corneli{us} Nepos apud Plinium lib. XVI. cap.
X. Iſidor{us} Etymologiarum lib. IX. cap. XIX. dicit ſcindul{as}, putat\’ nomen eſſe
ſortit
{as} à ſcindendo.
Schidijs & luto obſtruunt. ] Schidiæ ὰπὸ *** σχίζειμ, id à diffindcn-
do
ſiue diſſecando, hîc &
lib. VII. cap. X. ſunt ligni fragmenta, quæ in marmore
dicuntur
aſſulæ eiuſdem libri cap.
VI.
Metas efficiunt. ] Meta, Græcè pyramis, eſt ima parte lata, ſuperiori an-
6343DE ARCHITEC. LIB. II. gusta. Ita ſtruem M. Cato appellat cap. LV. de ligno condendo loquens. Et Columella
lib
.
II. cap. XIX. de fœno. In met{as} (inquit) conueniet, eas\’ in angustißimos ver-
tices
exacui.
Meta inuerſa eidem lib. IX. cap. XV. eſt cuiuſmodi qual{us}, quo vi-
num
liquatur.
Plini{us} lib. II. cap. X. cùm dixiſſet metam, ſe explicans ſubiungit
turbinem
inuerſum, &
cap. proximo monſtrat turbinis recti imum eſſe angustißi-
mum
, metam verò in cacuminis finem deſinere.
Maximos grumos è terra. ] Congestitios globos, tumulos. Alioquin gru-
m
{us} collectio eſt terræ.
Columella lib. II. cap. X. Grumos\’ quos ad verſuram ple-
run
tractæ faciunt crates, dißipabim{us}.
Vnde exgruminare dicitur Varroni lib.
III. cap. XIIII. pro è grumis exilire.
Nonnulli ex ulua paluſtri. ] Quod alga eſt mari, id paludi eſſe vluam
viſum
eſt Seruio Mauro, Aeneidos lib.
VI.
Romuli caſa in arce ſacrorum, ſtramentis tecta. ] Propè curiam
Calabram
in Capitolinosmonte haud procul à Senatoris nunc domo fuit Romuli caſa,
de
qua Vergili{us} Aeneid.
lib. VIII.
Romulea\’ recens horrebat regia culmo. # Et Ouidi{us} Faſt. III.
Quæ
fuerit nostri, ſi quæris, regia nati,
Aſpice
de canna ſtraminib{us}\’ domum.

Arcem
verò ſacrorum, Capitolinum montem appellat, quod cùm à ſex reliquis
amplitudine
ſuperetur, eoſdem religione &
templorum copia longo interuallo poſt
ſe
relinquat.
Inde factum, vt à M. Cicerone cùm ſæpe aliàs, tum maximè in ea ora-
tione
, quam ad Quirites habuit, antequam iret in exilium, Deorum domicilium
appelletur
.
Sed & nos pl{us} viginti ſeptem numerauim{us} templa. Conſtruxerat &
ali
{as} caſ{as} Romul{us} ex lignis harundinib{us}\’, cùm pastoralem vitam cum fratre
Remo
ageret, quarum vnam ſcribit libro primo Halicarnaſſe{us} Dionyſi{us} ſua ætate
fuiſſe
in angulo ex Palatio in Circum ducente, id eſt, vt interpretor, in eo angulo
Palatini
, qui ad velabrum vergit.
Tectorum autem tanta eſt habita vtilit{as}, vt
omnium
primam &
maximam iudicauerint, quòd omne ædificiũ tueatur. Et re ve
ra
ſublato recto putreſcit materies, labaſcunt atque fathiſcunt parietes, omnis\’ ſen-
ſim
diſſoluitur ſtructura.
Dictu incredibile, quantum, humidam noctem, æstuantem
ſolem
, &
imbres repellendo vel excludendo, adferat commodi. Sed requiret aliquis
ſemel
vniuerſam fere tegendorum tectorum rationem, quæ aut fuerit, aut nunc in
vſu
eſt, explicari.
Quare non ab re hîc viſum eſt ſubiungere. Tecta tegi ſolita harun-
dinib
{us} &
fronde, fronde & luto, harundinib{us} & ſtramentis, ſubacta cum pa-
leis
terra ex Vitruuio animaduertim{us}.
Scandulis verò, id eſt ligneis aſſulis, ſiue
ſectilib
{us} aſſerculis vſos Romanos autor eſt Plini{us} lib.
XVI. cap. X. Idem libri
ei
{us} cap.
XXXVII. tradit Mauros mapalia ſua ſcirpis, & lib. VI. cap. XXIIII.
chelenophagos
testudinum ſuperficie caſ{as} tegere.
Paul{us} Diaconus refert Pantheo-
na
æreis tegulis tectum, quarum nos in ſummo fornice prægrandes aliquot vidi-
m
{us}.
Iabolen{us} iuriſconſult{us} Pandectarum lib. L. de verb. ſignific plumbo tegi in-
dicat
.
Quod receptum etiam nunc eſt. Mei vtuntur latastris lapideis, cui{us} rei in-
uentorem
Biɀam Naxium fuiſſe perhibent, vt tradit in Eliacis Pauſani{as}, aut te-
gulis
, ijs\’ vel planis, vel hamatis cum imbricib{us}, ſed ita collocatis, vt in duab{us}
hamatis
ſinguli imbrices inuehantur.
Vtuntur & cærulei in nigro lapidis
6444M. VITRVVII POLL. bus laminis, crustis’ue. Is lapis ſerra dentata, vt lignum, ſecatur, aſſulatim\’ fran-
gitur
, non vt cæteri in cæmenta, Ardoſiam vocamus, credo ab ardendo, quòd è te-
ctis
ad ſolis radios veluti flamm{as} eiaculetur.
Eo etiam Muſici & Algoristæ pro
abacis
vtuntur, id eſt tabulis, in quib{us} illi notas vocum ſonituum\’, id eſt ***χέια,
isti
numeros ſubinde deletiles ducunt.
Vidi & ad Rauennam ſolido lapide tectam
ædem
rotundam D.
Mariæ, cui{us} diameter eſſet pedum pl{us} min{us} triginta ſeptem.
Pauonacea autem quæ vocantur à Plinio lib. XXXVI. cap. XXII. tegendi ge-
nera
, pro quo pauimentata ab aliquib{us} ſcribitur, à ſimilitudine caudæ pauonum
nomen
acceperunt, ſectilium ſcilicet lapidum bracteis, laminis’ue alijs ſuper ali{as}
ſedentib
{us}, &
inter ſe imbricatis, conſtructa. Quod & ad parietum incrustationes
referri
poteſt, ſectilibus marmorum crustis imbricum modo inter ſe hærentib{us}.
Tunc uerò & fabricationibus. ] Muto & coniunctionem in è præpoſi-
tionem
, meliorum &
manu ſcriptorum codicum fide adiutus.
Et tegula tecta. ] Aliqui codices ſcribunt tectas, vt referatur ad domos.
Neque res ſine principiorum cœtu naſci. ] Capite ſtatim proxime
ait
, Ex his ergò congruentib{us} cùm res omnes coire naſci\’ videantur, vt fortaſſe
non
abs re hoc loco coitu pro cœtu legatur.
De principijs rerum ſecundum Philoſophorum opiniones.
# CAPVT # II.
THALES quidem primùm aquam putauit omnium
rerum
eſſe principium.
Heraclitus Epheſius, qui pro-
pter
obſcuritatem ſcriptorum, à Græcis σ{κο}τιυὸς eſt ap-
pellatus
, ignem.
Democritus, quiq́; eum ſecutus eſt
Epicurus
, atomos:
quos noſtri inſecabilia corpora, non-
nulli
indiuidua vocitauerunt.
Pythagoræorum verò
diſciplina
adiecit ad aquam &
ignem, aëra & terrenum. Ergo Democri-
tus
&
ſi non propriè res nominauit, ſed tantùm indiuidua corpora pro-
poſuit
, ideo ea ipſa dixiſſe videtur, quòd ea cùm ſint diſiuncta, nec legun-
tur
, nec internicionẽ recipiunt, nec ſectionibus diuiduntur, ſed ſempiter-
no
æuo perpetuo infinitam retinent in ſe ſoliditatem.
Ex his ergo con-
gruentibus
, cùm res omnes coire naſciq́;
videantur, & in infinitis gene-
ribus
rerum natura eſſent diſparatæ, putaui oportere de varietatibus &

diſcriminibus
vſus earum, quasq́;
haberent in ædificijs qualitates expo-
nere
, vti cùm fuerint notæ, non habeant qui ædificare cogitant, errorem,
ſed
aptas ad vſum copias ædificijs comparent.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Thales quidem primùm aquam putauit omnium rerum eſſe
principium
.
] Hoc & quod ſequitur repetit in Proœmio libri octaui, quo in loco
nos
plura ſcribem{us}.
6545DE ARCHITEC. LIB. II.
Quòd ea cùm ſint diſiuncta, non leguntur. ] Hic ſenſ{us} horum
verborum
eſt, inſecabilia illa &
indiuidua corpuſcula (quos atomos Democrit{us} &
cum
ſecut{us} Epicur{us} vocabant) antequam concurrant &
coëant, internecionem
non
recipiunt, nec læduntur:
ſimulat in corp{us} coierunt, æuo obnoxia fiunt. Alique
codices
pro leguntur, habent læduntur, vtraque bona ſcriptura.
Cùm res omnes coire naſcíque uideantur. ] Atqui non coëunt res,
ſed
ex atomorum coitu fiunt Democrito, Epicuro, Lucretio, cæteris\’ ei{us} farinæ ho-
minib
{us}.
De laterib{us}, ex qua terra, quo tempore, & qua forma
ducieos
oporteat. # CAP. # III.
ITAQVE primùm de lateribus, qua deterra duci
eos
oporteat dicam.
Non enim de arenoſo, neque cal-
culoſo
, neque ſabuloſo luto ſunt ducendi, quòd ex his
generibus
cùm ſint ducti, primùm fiunt graues:
deinde
cùm
ab imbribus in parietibus aſperguntur, dilabun-
tur
&
diſſoluuntur: paleæq́; , quæ in his ponuntur, non
cohæreſcunt
propter aſperitatem.
Faciendi autem ſunt ex terra albida,
cretoſa
, ſiue de rubrica, aut etiam maſculo ſabulone.
Hæc enim genera
propter
leuitatem habent firmitatem, &
non ſunt in opere ponderoſa, &
faciliter
aggeruntur.
Ducendi autem ſunt per vernum tempus & au-
tumnale
, vt vno tenore ſicceſcant.
Qui enim per ſolſtitium parantur, ideo
vitioſi
ſunt, quòd ſummum corium ſol acriter cùm percoquit, efficit vt
videantur
aridi, interius autem ſint non ſicci, &
cùm poſtea ſicceſcendo ſe
contrahunt
, perrumpunt ea, quæ erant arida, ita rimoſi facti efficiuntur
imbecilli
.
Maximè autem vtiliores erunt, ſi ante biennium fuerint ducti.
nanq; non antè poſſunt penitus ſicceſcere. Itaq; cùm recentes & non ari-
di
ſunt ſtructi, tectorio inducto rigideq́;
obſolidato permanente, ipſi ſi-
dentes
non poſſunt eandem altitudinem, qua eſt tectorium, tenere:
con-
tractioneq́
;
moti non hærent cum eo, ſed à coniunctione eius diſparantur.
Igitur
tectoria ab ſtructura ſeiuncta, propter tenuitatem per ſe ſtare non
poſſunt
, ſed franguntur:
ipſiq́; parietes fortuito ſidentes, vitiantur. Ideoq́;
etiam
Vticenſes latere, ſi ſit aridus, &
ante quinquennium ductus, cùm
arbitrio
magiſtratus fuerit ita probatus, tunc vtuntur in parietum ſtru-
cturis
.
Fiunt autem laterum genera tria: vnum quod Græcè {δι}{δι}ῶρον ap-
pellatur
, id eſt quo noſtri vtuntur, longum pede, latum ſemipede:
cæteris
duobus
Græcorum ædificia ſtruuntur.
Ex his vnum pentadoron, alte-
rum
tetradoron dicitur.
Doron autem Græci appellant palmum, quòd
munerum
datio Græcè {δι}ῶρον appellatur:
id autem ſemper geritur per
manus
palmum.
Ita quod eſt quoquo verſus quinq; palmorum, penta-
doron
, quod quatuor, tetradoron dicitur:
& quæ ſunt publica opera
6646M. VITRVVII POLL. tadoro, quæ priuata, tetradoro ſtruuntur. Fiunt autem cum his lateribus
ſemilateres
, qui cùm ſtruuntur, vna parte lateribus ordines, altera ſemila-
teres
ponuntur.
Ergo ex vtraq; parte ad lineam cùm ſtruuntur alternis
corijs
parietes, alligantur:
& medij lateres ſupra coagmenta collocati, &
firmitatẽ
&
ſpeciem faciunt vtraq; parte inuenuſtã. Eſt autẽ in Hiſpa-
nia
vlteriore Calentũ, &
in Gallijs Maſsilia, & in Aſia Pitane, vbi lateres
cum
ſunt ducti &
arefacti, proiecti natant in aqua. Natare autem eos poſ-
ſe
ideo videtur, quod terra eſt, de qua ducuntur, pumicoſa:
ita cùm eſt le-
uis
, aëre ſolidata, non recipit in ſe, nec combibit liquorem.
Igitur leui ra-
raq́
;
cùm ſit proprietate, nec patiatur penetrare in corpus humidam pote
ſtatem
, quocunq;
pondere fuerit, cogitur ab rerum natura (quemadmo-
dum
pumex) vti ab aqua ſuſtineatur.
Sic autem magnas habent vtilita-
tes
, quod neq;
in ædificationibus ſunt oneroſi, & cùm ducuntur, à tempe-
ſtatibus
non diſſoluuntur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Faciendi autem ſunt ex terra albida cretoſa. ] Pro albida Plini{us}
libro
XXXV.
cap. XIIII. dicit albicante. Palladi{us} ſimpliciter terram cretam
ſcripſit
.
Aut etiam maſculo ſabulone. ] Sabulum triplici inuenitur differentia,
teſtimonio
Plinij, eſt album, rubrum, item\’ nigrum.
Tria hæc genera in antiquorum
arenato
vidim{us}.
Aduertendum tamen à rei rusticæ ſcriptorib{us} inter genera ter-
reni
ſabulonem numerari, ne eo nomine maris fluuiorum\’ arenam ſemper intelli-
genda
duc{as}.
Et re vera de eiuſcemodi terreno loquitur Vitruui{us}: ſabuloſum enim
lutum
non probat, oportet enim materiam è qua ductur{us} ſis lateres, tenacis eſſe
naturæ
, ne aſpergine diſſoluantur.
Propter leuitatem habent firmítatem. ] Leuit{as} vocabulum eſt πο-
λύσΗμον
, hoc eſt, quod in plures diuerſ{as}\’ trahitur ſignificationes, pro primæ ſylla-
quantitate.
Correpta quid ſignificet, tam omnib{us} patet, vt mihi in eo elaboran-
dum
non ſit:
id poti{us} curandum, vt quid producta prima ſyllaba dicatur, indice-
m
{us}:
quod neceſſarium non erat, niſi iampridem pronunciatione correpta à produ-
ctis
distinguere deſijſſem{us}, quod antiquis ſiue natura, ſiue arte fuit proprium.
No-
bis
Vitruui{us} aderit, qui genera laterum ex albida terra cretoſa facta, ſiue rubri-
ca
, aut ſabulone maſculo, propter leuitatem ait habere firmitatem, id eſt, quòd pin-
guis
&
tenacis naturæ materia ſint ducta. In qua ſignificatione Plini{us} vſurpa-
uit
leuorem lib.
XXXV. cap. VI. de paretonio loquens. E candidis, inquit, colori-
b
{us} pinguißimum &
tectorijs tenacißimum propter leuorem. Alioquin leuit{as} con-
traria
eſt aſperitati &
ſcabriciei Plinio lib. IX. cap. XXIX. Martiano lib. de
Astrologia
, Apuleio lib.
de dæmonio Socratis, senecæ libri Naturalium quæſtionum
ſeptimi
, cap.
XXXI. Plini{us} etiam leuorem vocat memorati libri cap. XXXV.
sed & Theodor{us} Gaɀa, quam Theophrast{us} λ{ει}ότΗτα dicit, leuitatem transfert.
Placeret
fugiendi ancipitis leuitatis verbi cauſa, non quod quidam fecerunt,
6747DE ARCHITEC. LIB. II. thongo notare, ſed in eis reb{us} leuorem dici, quæ aſperitate tactum nuſquam offen-
derent
, leuitatem in ijs, quæ eſſent non ponderoſa.
Ducendi autem ſunt per uernum tempus, & autumnale. ]
Palladi
{us} lib.
VI. cap. XII. lateres vult fieri menſe Maio, fieri autem terra cre-
ta
diligenter, &
omni aſperitate purgata, mixta cum paleis, diu macerata, & in-
tra
formam lateri ſimilem depreſſa longitudine pedum duorum, latitudine vni{us},
altitudine
quatuor vnciarum.
Semel admonendum lateres ad ſolem ſiccari, test{as}
igne
percoqui, vt infrà cap.
VIII. madefactæ & exiccatæ rurſ{us}, ad miracu-
lum
dureſcunt.
Nostri etiam test{as} vitro illinunt, vocant\’ vitreat{as}, aut lithargy-
ro
oblinunt, vt vitrea detur ſpecies, de qua re in plastice ſcribem{us}.
Propriè verè
dixit
duci lateres, nam in forma inferciuntur, &
ſubigendo in longum protrahun-
tur
.
Qua forma lana pollice duci dicitur, cum digitis ſubacta trahitur, & fingitur
in
filum, qua ferrum, cùm cudendo porrigitur, &
extenditur. Illud quo non præ-
tereundum
later &
lateri vſurpata à Columella lib. VI. cap. XIIII.
Fiunt autem laterum genera tria. ] Animaduerti Romæ & extræ
vrbem
in veterum monimentis, trib{us} his laterum generib{us} non fuiſſe contentos,
ſed
pro commoditate, aut gratia, maiorib{us} minorib{us} ue eſſe vſos.
Extra portam La-
tinam
in vinea Ioannis Mileti Trecenſis vidi refoſſ{as} tegul{as}, lat{as} quaqua verſ{us}
pèdes
duos &
ſeſcuncem, alt{as} vnci{as} du{as} & trientem, cum hac inſcriptione:
TEG C COSCONI
FIG
ASINI POLL.
Solebant enim inſigniores figuli ſuum nomen addere, quod in palatinis, & in alijs
antè
animaduerteram.
verò animi gratia conceſſeram cum benè doctis &
amicis
viris Antonio Angelo, &
Dionyſio Gogerio.
Longum pede, latum ſemipede. ] Plini{us} lib. XXXV. cap. XIIII.
Didoron longum ſeſquipede, latum pede dicit, quaſi à longitudine nomen accepe-
rit
, hoc eſt duorum maiorum palmorum, qui ſeſquipedem efficiunt.
Quam ſcriptu-
ram
&
probo, quid\’ me moueat ostendam infra capite octauo, & inueni in quo-
dam
Vitruaij codice, ſed pro didoron erat ſcriptum lichum, mendosè.
Lich{as} qui-
dem
, vt ex Polluce didicim{us}, eſt, quantum ſpatij eſt inter pollicem &
indicem ex-
tenſos
, Georgi{us} Valla dichada legit, ſed quod duos palmos ait habere, hoc verum
eſſe
non existimo, efficit enim digitos decem.
Sed quid ad rem? Nostrum verò co-
diçem
qui emendatum hac parte credet, Vitruuium fortaſſe ad longitudinem &

latitudinem
putabit reſpexiſſe.
Vero tamen ſimili{us} fuerit de palmo minore intelle-
xiſſe
, &
latitudinem ſpectaſſe: nam duo palmi efficiunt ſemipedem. Verùm, vt di-
xi
, magis placet, vt legatur, longum ſeſquipede, latum pede.
Sed de palmo dicam li-
bri
terty capite primo.
Ex his unum pentadorum, & c. ] Totum hunc locum ex coniectura,
cui
incertæ atque fallaci, quandoque tamen loc{us} eſt, ita legendum existimo.
Ex
his
vnum pentadoron, alterum tetradoron dicitur.
Doron autem Græci appellant
palmum
, eo\’ munerum datio Græcè {δι}ῶρον appellatur, quòd ſemper geritur per
man
{us} palmum.
Id quod eſt quoquo verſ{us}, & c. Plini{us} mirificè nostram conie-
cturam
adiuuat, qui lib.
XXXV. cap. XIIII. ita ſcribit de laterib{us} loquens.
6848M. VITRVVII POLL. Genera corum tria. Didoron, quo vtimur longum ſeſquipede, latum pede. Alte-
rum
tetradoron, tertium pentadoron.
Græci enim antiqui doron palmum vocabant.
Et ideò dora munera, quæ manu darentur. Ergo à quatuor & quinque palmis,
prout
ſunt, nominantur.
Eadem eſt latitudo. minore in priuatis operib{us}, maiore in
publicis
vtuntur in Græcia.
Quòd autem δῶρον antiquis Græcis palmum ſignifi-
carit
, luculenter Heſiodi Aſcræi loc{us} ex opere quod inſcripſit ἔργα {καὶ} \~Ν μέρ{αι}
comprobauerit
, δεκα{δι}ώρω inquit ἁμάξΗ, id eſt plaustro decem palmos longo:
&
Nicandri
in Theriacis de baſiliſco loquentis.
Ἕπὶ ζία {δι}ῶρα φέρων μ\~Νκός τε {καὶ}
ἰθ
{ύν}, id eſt longitudinem proceritatem\’ ad tres palmos ferens.
Scholiastes enim ita,
{δι}ῶρον, {καὶ} παλ{αι}{στ}\’Ν.
Alternis corijs parietes alligantur. ] Id eſt curſib{us}, ductib{us}, or-
dinib
{us}.
Eſt autem in Hiſpania ulteriore Calentum, & in Gallijs,
Maſsilia
, &
in Aſia Pitane, ubilateres cùm ſunt ducti, & arefa-
cti
, proiectinatant.
] Scribendum Pitane nominandi caſu, eſt autem Aeolidis
in
Aſia oppidum, Ouidi{us} Metamorph.
libro VII. Aeoliam Pitanen à læua parte
reliquit
.
Plini{us} verò libro XXXV. memorato cap. XIIII. addit Maßiliam Hi-
ſpaniæ
, ſiue, vt in aliquib{us} codicib{us} ſcriptum reperim{us}, Maßiam.
Vt fortaſſe
apud
Vitruuium, Maßilia, aut Maßia, aut certe Maxiluæ, relictis duab{us} dictioni-
b
{us}, in Gallijs, &
pro verbo eſt, ſunt ſubſtituto, ſcribendum ſit ad hunt modum.
sunt autem in Hiſpania vlteriore Calentum & Maßia, aut Maßilia, ſiue Ma-
xilua
.
Sic enim inquit Plini{us}. Pitanæ in Aſia, & in vlterioris Hiſpaniæ ciuitati-
b
{us} Maßia &
Calento fiunt lateres, & c. Maxiluam ideò nominaui, quòd eam Pto-
lemæ
{us} in Hiſpania Boetica nominat, Maßiam verò Theopomp{us} apud stephanum
in
eadem collocat.
Laterum Pitanæ meminit strabo lib. XIII. Nicola{us} Perot{us},
vir
alioqui de Latina lingua non peßime merit{us}, in eo dormitauit.
Verba ei{us} aſcri
bam
ex linguæ Latinæ commentarijs, in Græcia (inquit) &
Aſia, & pleriſque
Hiſpaniæ
ciuitatib{us} lateres fiebant, qui ſiccati non mergebantur in aqua, ideo pi-
thacnæ
vocati, quaſi doliola, ἀπὸ *** ωίθον, quod dolium ſignificat.
Sed quid dolio-
lis
cum laterib{us}?
Sed quòd natent lateres, refert id Vitruui{us} terræ, ex qua ducts
ſunt
, acceptum.
Seneca Quæstionum naturalium lib. III. cap. XXV. alti{us} ducit.
Ei
{us} verba ſi aſcripſero, non alienum erit, neque fortaßis ingratum rerum naturæ
ſtudioſis
.
Quancunque, inquit, vis rem expende, & contra aquam ſtatue, dummodo
vtriuſque
par ſit mod{us}.
ſi aqua grauior eſt, leuiorem rem, quàm ipſa eſt, fert: &
tanto
ſupra ſe extollit, quanto erit leuior.
At ſi aquæ, & ei{us} rei, quam contrà
penſabis
, par pond{us} erit, nec peſſum ibit, nec extabit, ſed æquabitur aquæ &
na-
tabit
quidem, ſed penè merſa, ac nulla eminens parte.
Hoc eſt, cur quædam tigna
ſupra
aquam penè tota efferantur, quædam ad medium ſummiſſa ſint, quædam
ad
æquilibrium aquæ deſcendant.
Nam cùm vtriuſque pond{us} par eſt, neu-
tra
res alteri cedit.
Grauiora deſcendunt, leuiora gestantur. Graue autem &
leue
eſt, non æstimatione nostra, ſed comparatione ei{us} quod vehi debet.
Ita-
que
vbi aqua grauior eſt hominis corpore aut ſaxi, non ſinit id, quo non vincitur
mergi
.
6949DE ARCHITEC. LIB. II.
De arena, & ei{us} generib{us}. # CAP. # IIII.
IN cæmenticijs autem ſtructuris, primum eſt de arena
quærendum
, vt ea ſit idonea ad materiam miſcendam,
neque
habeat terram commixtam.
Genera autem are-
foſsiciæ ſunt hæc, nigra, cana, rubra, carbunculus.
Ex
his
quæ in manu confricata fecerit ſtridorem, erit opti-
ma
:
quæ autem terroſa fuerit, & non habebit aſperita-
tem
, item ſi in veſtimentum candidum ea coniecta fuerit, poſtea excuſſa
vel
icta, id non inquinauerit, neque ibi terra ſubſiderit, erit idonea.
Si au-
tem
non erunt arenaria, vnde fodiatur, tum de fluminibus aut è glarea
erit
excernenda.
Non minus etiam de litore marino: ſed ea in ſtructuris
hæc
habet vitia, quod difficulter ſicceſcit, neque vbi ſit, onerari ſe conti-
nenter
paries patitur, niſi intermiſsionibus requieſcat, neq;
concameratio-
nes
recipit.
Marina autem hoc amplius, quod etiam parietes, cùm in his
tectoria
facta fuerint, remittentes ſalſuginem, ea diſſoluunt.
Foſsiciæ verò
celeriter
in ſtructuris ſicceſcunt, &
tectoria permanent, & concameratio-
nes
patiuntur:
ſed , quæ ſunt de arenarijs recentes. Si enim exemptæ
diutius
iaceant, ab Sole &
Luna & pruina concoctæ reſoluuntur, & fiunt
terroſæ
.
Ita cùm in ſtructuram conijciuntur, non poſſunt continere cæ-
menta
, ſed ea ruunt &
labuntur, oneraq́; parietes non poſſunt ſuſtinere.
Recentes autem foſsiciæ cum in ſtructuris tantas habeant virtutes, in
tectorijs
ideo non ſunt vtiles, quod pinguitudini eius calx, palea com-
mixta
, propter vehementiam non poteſt ſine rimis inareſcere:
fluuiatica
verò
propter macritatem (vti ſigninum) bacillorum ſubactionibus in te-
ctorio
recipit ſoliditatem.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
De arena quærendum. ] Arenæ genera tria ſunt. Foßiciæ quarta pars
calcis
addi debet, fluuiatili aut marinæ tertia autore Plinio lib.
XXXVI. cap.
XXIII. & Vitruuio cap. ſequenti. Sed ſi vti neceſſe ſit maris arena, erit commo-
dum
, vt ſcribit Palladi{us} lib.
I. cap. X. pri{us} eam lacuna humoris dulcis immer-
gi
, vt vitium ſalis, aquis ſuauib{us} lota deponat:
vt mirum videri non debeat, quod
vitruui
{us} lib.
I. cap. II. marinam lotam dixerit.
Genera arenæ foſsiciæ ſunt hæc, nigra, cana, rubra, carbun-
culus
.
] Omnium rufa ſiue rubra optima, meriti ſequentis eſt cana, tertium locum
nigra
poßidet, vt ſcribit Palladi{us} lib.
I. cap. X. Inuenitur & fulua & lutea, &
aliorum
colorum.
Vti ſigninum. ] Signinum op{us} fit ex testis tuſis addita calcè, testimonio
Plinij
lib.
XXXV. cap. XII. Aliter etiam fieri ipſe Vitruui{us} docet ad finem lib.
VIII. Galli cimentum vocam{us}. Nam cæmentum quid eſſet, ſuprà lib. I. dixim{us}.
7050M. VITRVVII POLL.
De calce, & vnde coquatur optima. # CAP. # V.
DE arenæ copijs cùm habeatur explicatum, tum etiam
de
calce diligentia eſt adhibenda, vti de albo ſaxo, aut
ſilice
coquatur:
& quæ erit ex ſpiſſo & duriore, erit
vtilior
in ſtructura:
quæ autem ex fiſtuloſo, in tecto-
rijs
.
Cùm ea erit extincta, tunc materiæ ita miſceatur,
vt
ſi erit foſsicia, tres arenæ &
vna calcis confundan-
tur
.
Si autem fluuiatica aut marina, duæ arenæ in vnam calcis conijcian-
tur
:
ita enim erit iuſta ratio mixtionis temperaturæ. Etiam in fluuiati-
ca
aut marina, ſi quis teſtam tuſam &
ſuccretam ex tertia parte adiecerit,
efficiet
materiæ temperaturam ad vſum meliorem.
Quare autem, cum
recipit
aquam &
arenam calx, tunc confirmat ſtructuram, hæc eſſe cauſa
videtur
, quòd è principijs vti cætera corpora, ita &
ſaxa ſunt temperata:
& quæ plus habent aëris, ſunt tenera: quæ aquę lenta ſunt ab humore: quæ
terræ
, dura:
quæ ignis, fragiliora. Itaq; ex his ſaxa, ſi antequam coquan-
tur
, contuſa minute mixtaq́;
arenæ conijciantur in ſtructuram, nec ſoli-
deſcunt
, nec eam poterunt continere:
cum verò coniecta in fornacem,
ignis
vehementi feruore correpta amiſerint priſtinæ ſoliditatis virtutem,
tunc
exuſtis atque exhauſtis eorum, viribus relinquuntur patentibus fo-
raminibus
&
inanibus. Ergo liquor, qui eſt in eius lapidis corpore, & aẽr
cum
exhauſtus &
ereptus fuerit, habueritq́; in ſe reſiduum calorem laten-
tem
, intinctus in aqua priuſquam exeat ignis, vim recipit, &
humore pe-
netrante
in foraminum raritates conferueſcit, &
ita refrigeratus reijcit ex
calcis
corpore feruorem.
Ideo autem quo pondere ſaxa conijciuntur in
fornacem
cum eximuntur, non poſſunt ad id reſpondere:
ſed cùm expen-
duntur
, eadem magnitudine permanente, excocto liquore circiter tertia
parte
ponderis imminuta eſſe inueniuntur.
Igitur cùm patent foramina
eorum
&
raritates, arenæ mixtionem in ſe corripiunt, & ita cohæreſcunt,
ſicceſcendoq́
;
cum cęmentis coëunt, & efficiũt ſtructurarum ſoliditatem.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
De calce diligentia eſt adhibenda, uti de albo ſaxo, aut ſilice
coquatur
.
] Cato Cenſori{us} cap. XXXVIII. de re Rustica, lapidem quàm du-
rißimum
, &
quàm minime varium in fornacem indendum ſcripſit. Lege de calce
reliqua
apud Plinium lib.
XXXVI. cap. XXIII. & Palladium lib. I. cap. X.
Quanquam omnia penè hauſerunt de Vitruuio. Sed illud tamen ex Palladio viſum
eſt
addere, in e@rum duntaxat gratiam, quib{us} non ſemper copia librorum ſuppetit,
alioquin
hîc &
alijs locis poteram{us} eſſe contenti nuda autorum laudatione. Calcem
quoque
, inquit, ex albo ſaxo duro, vel Tyburtino, aut columbino fluuiatili coquem{us},
aut
rubro, aut ſpongia, aut marmore.
Postremò quæ erit ex ſpiſſo & duro
7151DE ARCHITEC. LIB. II. ſtructuris conuenit: ex fistuloſo verò, aut molliori lapide, tectorijs adhibetur utili{us}.
Quod autem ad ſilicem attinet, tria Romæ vidim{us} genera, album, nigrum ſiue
fuſcum
, &
rubrum. Et ex eo quidem fieri calcem, ſed eaten{us}, ſi ſtatim quàm ex
lapicædina
exempt{us} eſt, coquatur.
Reperitur & rutil{us}, cornei coloris, cinere{us}, cæ-
rule
{us}, iecoris colore.
Illud quoque ad rem fuerit, lapidem ad calcem non min{us} ho-
ris
ſexaginta percoqui, ad gypſum verò horis non pl{us} viginti.
Nec illud tacendum,
postquam
coct{us} fuerit lapis, int{us} occultum continere ignem, aquis incendi, quib{us}
ſolet
ignis extingui, oleo extingui, quo ſolet ignis accendi.
Si quis teſtam tuſam, & ſuccretam. ] Id eſt cribratam. Nam ſuccerne-
re
, incernere, &
excernere Vitruuio dicuntur pro cribrare. Hîc & lib. VII. cap.
I. & VI. Vnde incerniculum pro cribro vſurpatur.
De puluere Puteolano & ei{us} vſu. # CAP. # VI.
EST etiam genus pulueris, quod efficit naturaliter res
admirandas
.
Naſcitur in regionibus Baianis & in agris
municipiorum
, quæ ſunt circa Veſuuium montem,
quod
commixtum cum calce &
cęmento, non modo
cæteris
ædificijs præſtat firmitates, ſed etiam moles quę
conſtruuntur
in mari, ſub aqua ſolideſcunt.
Hoc au-
tem
fieri hac ratione videtur, quod ſub his montibus, &
terræ feruentes
ſunt
&
fontes crebri, qui non eſſent, ſi non in imo haberentaut de ſulphu-
re
, aut alumine, aut bitumine ardentes maximos ignes.
Igitur penitus
ignis
&
flammæ vapor per interuenia permanans & ardens, efficit leuem
eam
terram, &
ibi qui naſcitur tophus exugens eſt, & ſineliquore. Ergo
cùm
tres res conſimili ratione, ignis vehementia formatæ, in vnam perue-
nerint
mixtionem, repente recepto liquore vna cohæreſcunt, &
celeriter
humore
duratæ ſolidantur, neque eas fluctus, neque vis aquæ poteſt diſ-
ſoluere
.
Ardores autem eſſe in his locis, etiam hæc res poteſt indicare,
quòd
in montibus Cumanorum &
Baianis ſunt loca ſudationibus exca-
uata
, in quibus vapor feruidus ab imo naſcens, ignis vehementia perfo-
rat
eam terram, per eamq́;
manando in his locis oritur, & ita ſudationum
egregias
efficit vtilitates.
Non minus etiam memoratur antiquitus cre-
uiſſe
ardores &
abundauiſſe ſub Veſuuio monte, & inde euomuiſſe circa
agros
flammam.
Ideoq́; nunc qui ſpongia ſiue pumex Pompeianus vo-
catur
, excoctus ex alio genere lapidis, in hanc redactus eſſe videtur gene-
ris
qualitatem.
Id autem genus ſpongiæ, quod inde eximitur, non in
omnibus
locis naſcitur, niſi circum Aetnam &
collibus Myſiæ, quæ à
Græcis
{κα}τακεη{αυ}{υέν}οι nominantur, &
ſi quæ eiuſcemodi ſunt locorum
proprietates
.
Si ergo in his locis aquarum feruentes inueniuntur fontes,
&
in montibus excauatis calidi vapores, ipſaq́; loca ab antiquis memo-
rantur
peruagantes in agris habuiſſe ardores, videtur eſſe certum ab
7252M. VITRVVII POLL. vehementia ex topho terraq́; (quemadmodum in fornacibus & à calce)
ita
ex his ereptum eſſe liquorem.
Igitur diſsi milibus & diſparibus rebus
correptis
, &
in vnam poteſtatem collatis, calida humoris ieiunitas aqua
repente
ſatiata, communibus corporibus latenti calore conferueſcit, &

vehementer
efficit ea coire, celeriterq́;
vna ſoliditatis percipere virtutem.
Relinquetur deſideratio, quoniam ita ſunt in Hetruria ex aqua calida
crebri
fontes:
quid ita non etiam ibi naſcitur puluis, è quo eadem ratione
ſub
aqua ſtructura ſolideſcat?
Itaque viſum eſt, antequam deſideraretur,
de
his rebus, quemadmodum eſſe videantur, exponere.
Omnibus locis &
regionibus
non eadem genera terræ, nec lapides naſcuntur, ſed nonnulla
ſunt
terroſa, alia ſabuloſa, itemq́;
glareoſa, alijs locis arenoſa: nec minus
alij
s diuerſa &
omnino diſsimili diſpariq́; genere, vt in regionum varie-
tatibus
qualitates inſunt in terra.
Maxime autem id licet conſiderare,
quòd
qua mons Apenninus regiones Italię Hetruriæq́;
circuncing it, pro-
pe
omnibus locis non deſunt foſsicia arenaria:
trans Apenninum verò, quę
pars
eſt ad Adriaticum mare, nulla inueniuntur:
item Achaia, Aſia, &
omnino
trans mare, ne nominantur quidem.
Igitur non in omnibus lo-
cis
, quibus efferuent aquæ calidæ crebri fontes, eædem opportunitates
poſſunt
ſimiliter concurrere.
Sed omnia vti natura rerum conſtituit,
non
ad voluntatem hominum, ſed fortuito diſparata procreantur.
Ergo
quibus
locis non ſunt terroſi montes, ſed lapideo genere materię qualita-
tem
habentes, ignis vis per eius venas egrediens adurit eam, &
quod mol-
le
eſt &
tenerum, exurit: quod autem aſperum, relinquit. Itaque vti in
Campania
exuſta terra puluis, ſic in Hetruria excocta materia efficitur
Carbunculus
.
Vtraq; autem ſunt egregia in ſtructuris, ſed alia in terre-
nis
ædificijs, alia etiam in maritimis molibus habent virtutem.
Eſt autem
ibi
materiæ poteſtas mollior quàm tophus, ſolidior quàm terra:
quo peni-
tus
ab imo vehementia vaporis aduſto nonnullis locis procreatur id ge-
nus
arenæ, quod dicitur Carbunculus.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Eſt etiam genus pulueris. ] Puluis hic Puteolan{us} dicitur, quòd in Pu-
teolanis
collib{us} naſcitur, merſ{us}\’ protin{us} fit lapis, vn{us} inexpugnabilis vndis, &

fortior
quotidie, vtique ſi Cumano miſceatur cæmento, autore Plinio lib.
XXXV.
cap. XIII. Puteolani mentio eſt apud Senecam, Quæstionum naturalium lib. III.
Sidoni
{us} Apollinaris dicarcheam arenam appellat hoc verſu, Nanque dicarcheæ
tranſlat
{us} puluis arenæ.
Dicarchia enim, ſiue dicæarchia vocabatur, quæ poſtea Pu-
teoli
, quòd ea ciuit{as} (inquit Pompei{us}) quondam iustißime regebatur.
Romani foſ-
ſiciam
ſuam arenam, quæ in calcem conuenit, poɀɀolanam, id eſt Puteolanam ap-
pellant
.
Credo quòd excauatis veluti puteis effodiatur.
Quòd ſub his montibus, & terræ feruentes ſunt, &
7353DE ARCHITEC. LIB. II.crebri. ] Meli{us} aliqui codices, quòd ſub his montib{us} & terra, feruentes ſunt
fontes
crebri.
Tophus exugens eſt. ] Toph{us} eſt lapis not{us}, friabilis, minimum ponderis in
ſtructuris
habens.
Eſt autem coloris differentia triplex, ruber, niger, & alb{us}, vt
cap
.
proximo docetur.
Ergò cum tres res conſimili ratione. ] Puluerem Puteolanum cal-
cem
, &
tophum intelligit.
Quòd in montibus Cumanorum & Baianis ſuntloca ſuda-
tionibus
excauata.
] Ea loca à fricando frictol{as} appellauerunt. Vnde in Baia-
no
ſinu Campaniæ montem, ad cui{us} radices ſunt aquæ calidæ, à quib{us} ad ſudatio-
nis
locum gradib{us} quadraginta trib{us} aſcenditur, tritolam etiam nunc nominant,
vel
à fricando quaſi frictolam, vel à tergendo, vtriuſque enim vſ{us} in eis locis eſt
neceſſari
{us}.
Sed quid eum montem refero? tot{us} ille ſin{us} præter antiquitatis ma-
xima
&
pulcherrima monimenta, thermis refertißim{us} eſt, in quib{us} & Cicero-
nianæ
, quarum meminit Plini{us} lib.
XXXI. De Baiarum ſanè aquis, & ſudatio-
nib
{us} copioſi{us} præter cæteros Dion Romanæ historiæ lib.
XLVIII. ſcribit, quàm
vt
his attexere placeat.
Nostra quoque ætate de multis balneis tradidit Ioannes
Baptista
Elyſi{us}, quæ hodie non inueni{as}, postquam ſcilicet erupit magna illa cine-
rum
vis, quib{us} quatuor &
viginti horis excitat{us} eſt mons ille memorand{us},
quem
non ſine animi ſtupore conſpexim{us}.
Creuiſſe ardores, & abundauiſſe ſub Veſuuio. ] Veſuui{us} mons
Campaniæ
, hodie summa dict{us}, &
nobilis præcipuo vino, quod Græcum appellant:
ſub Tito arſit, autorib{us} suetonio, Papinio in ſyluis, Silio Italico, Martiale, Dione, Eu-
ſebio
in Chronicis, Oroſio, sexto Aurelio Victore, &
cæteris, ſed ſæpi{us} antè traden-
te
Strabone, &
hoc loco Vitruuio. Veruntamen quòd ſub Tito fuit incendium, fuit
maximum
.
Spongia, ſiue pumex Pompeianus. ] Plinio lib. III. cap. V. & Se-
necæ
Quæstionum naturalium lib.
VI. cap. I. Pompeij oppidum eſt Campaniæ, à
quo
pumicem Pompeianum vocatum existimam{us}.
Collibus Myſiæ, quia Græcis κατακεκ{αυ}μ{έν}οι nominatur. ] Scri-
bendum
qui à Græcis κατακεκ{αυ}μένοι nominantur, aut poti{us}, quæ à Græcis κατακε-
κ
{αυ}μ{εν}Η nominatur.
Ita enim appellari Myſiam docem{us} lib. VIII. cap. III.
cum de vino catacecaumenite loquitur.
Si ergò in his locis aquarum feruentes inueniuntur fontes. ]
De
aquarum calore lib.
VIII. cap. II. ſcribam. Dicam tantum, maximam eſſe
ſcaturiginem
calidarum aquarum ad viterbium, qu{as} Græca inſcriptio marmorea
in
Palatij Viterbienſis vestibulo, vt non adeò vetusta, ita nec perinde recens indi-
cat
fuiſſe therm{as} Iaſinell{as}.
In hoc libenter diuerti, quòd viderem à nullo ſcriptore
eo
nomine eſſe celebrat{as}.
Earum lutum cogunt in globos, & ex oleo inungunt ſca-
biem
.
Therm{as}, hoc eſt calid{as} aqu{as} Italiæ ferè vniuerſ{as} ſcriptis proſequut{us} eſt
Sauanarola
, &
poſt eum Hieronym{us} Cardan{us} contradicentium medicorum libr@
ſecundo
, tractatu quarto, contradictione tertia.
Trans Apẽninum, quæ pars eſt ad Adriaticum, nulla inueni-
tur
.
] Et plin. lib. XXXVI. cap. XXIII. ab Apennino ad Padum non inueniri
7454M. VITRVVII POLL. nam foßiciam testimonio eſt, quod falſum eſſe vſu comprobatum eſt.
Procreatur id genus arenæ, quod dicitur carbunculus. ] Car-
buncul
{us} etiam eſt terra, Plinio lib.
XVII. cap. IIII. De gemma carbunculo
ignorat
nemo, ſed pro rubore, fulgoréue atque etiam magnitudine diuerſa facta
ſunt
nomina.
Nam qui egregiè rubent & valde ardent κατ’ {δζ}οχ{η\‘ν} Græci ἄνθρα-
κας
, Latini carbunculos, &
cum Ouidio aliqui pyropos appellant (quo in loco puto
metallum
intelligi ex Plinio lib.
XXXIIII. cap. VIII.) vulg{us} rubinos, qui
purpureum
colorem in oculos vibrant, &
vt vtar Plinij verbis, quorum extrem{us}
ignicul
{us} in amethysti violam exit, amethystiɀontes vocantur.
Quib{us} rubor &
fulgor
ſunt dilutiores, eos veteres candidos vocabant, nostra æt{as} balaios, vti rubros
paruos
ſpinol{as}, &
quos illi carchedonios, nigrioris ſcilicet aſpect{us}, granatos. Nomen
ſortitos
eſſe, quod ſoli expoſiti flagrent colore ardentib{us} carbonib{us} ſimili, vel vn{us}
Marbode
{us} in libello de lapidib{us} pretioſis autor eſſe poterit his verſib{us}:
Ardentes gemm{as} ſuperat carbuncul{us} omnes.
Nam velut ignit{us} radios iacit vndique carbo.
Species ei{us} idem duodecim eſſe memorat, Euax vndecim, plini{us} lib. XXXVII.
aliquot. Vide Albertum cognomento magnum mineralium libri ſecundi, tractatu
ſecundo
, cap.
III. & Bartholomæum Anglicum lib. XVI. Hoc autem arenæ ge-
n
{us} fieri in Hetruria ex materia quæ ignib{us} natura intra montes incluſis perusta
ita
reddita ſit, vt topho ſit mollior, &
ſolidior quàm terra non cocta, ex Vitruuio
tradit
Leo Baptista.
At ille non id dicit, ſed ex materia quadam molliori topho, &
terra
ſolidiori, quæ ignib{us} natura peruritur, fieri carbunculum.
Delapicidinis, earum\’ qualitatib{us}. # CAP. # VII.
DE calce & arena quibus varietatibus ſint, & quas ha-
beant
virtutes dixi, ſequitur ordo de lapicidinis expli-
care
, de quibus &
quadrata ſaxa, & cæmentorum ad
ædificia
eximuntur copiæ &
comparantur. au-
tem
inueniuntur eſſe diſparibus &
diſsimilibus virtu-
tibus
.
Sunt enim aliæ molles, vti ſunt circa vrbem ru-
bræ
, Pallienſes, Fidenates, Albanæ:
aliæ temperatæ, vti Tyburtinæ, Ami-
terninæ
, Soractinæ, &
quæ ſunt his generibus: nonnullæ duræ, vti ſiliceæ.
Sunt etiam alia genera plura, vti in Campania ruber & niger tophus, in
Vmbria
&
Piceno & Venetia albus, qui etiam ſerra dentata vti lignum,
ſecatur
.
Sed hæc omnia quæ mollia ſunt, hanc habent vtilitatem, quòd
ex
his ſaxa cùm ſunt exempta, in opere facillime tractantur:
& ſi ſint in
locis
tectis, ſuſtinent laborem, ſin autem in apertis &
patentibus, gelicidijs
&
pruinis congeſta, friantur & diſſoluuntur: item ſecundum oras mari-
timas
ab ſalſugine exeſa diffluunt, neq;
perferunt æſtus. Tyburtina verò,
&
quæ eodem genere ſunt, omnia ſufferunt, & ab oneribus & à tempe-
ſtatibus
iniurias, ſed ab igni non poſſunt eſſe tuta, ſimulq́;
vt ſunt ab
7555DE ARCHITEC. LIB. II. tacta, diſsiliunt & diſsipantur, ideo, quòd temperatura naturali paruo
ſunt
humore:
item quòd non multum habent terreni, ſed aëris plurimum
&
ignis. Igitur cùm & humor & terrenum in his minus ineſt, tum etiam
ignis
tactu &
vi vaporis ex his aëre fugato penitus inſequens, & interue-
niorum
vacuitates occupans ferueſcit, &
efficit ea ſuis ardentia corpori-
bus
ſimilia.
Sunt verò item lapicidinæ complures in finibus Tarquinien-
ſium
, quæ dicuntur Anitianæ, colore quidem, quemadmodum Albanæ,
quarum
officinæ maximæ ſunt circa lacum Vulſinienſem, item præfe-
ctura
Statonienſi.
autem habent infinitas virtutes: neque enim his ge-
licidiorum
tempeſtas, neque tactus ignis poteſt nocere, ſed ſunt firmæ, &

ad
vetuſtatem ideo permanentes, quòd parum habent è naturæ mixtione
aëris
&
ignis, humoris autem temperate plurimumq́; terreni, ita ſpiſsis
compactionibus
ſolidatæ neque ab tempeſtatibus, neque ab ignis vehe-
mentia
nocentur.
Id autem maxime iudicare licet è monumentis, quæ
ſunt
circa municipium Ferentis ex his facta lapicidinis:
nanq; habent &
ſtatuas
amplas factas egregie &
minora ſigilla, floresq́; & achantos ele-
ganter
ſcalptos, quæ cùm ſint vetuſta, ſic apparent recentia, vti ſi ſint mo-
do
facta.
Non minus etiam fabriærarij de his lapicidinis in æris flatura
formas
habent comparatas, &
ex his ad æs fundendum maximas vtilita-
tes
, quæ ſi prope Vrbem eſſent, dignum eſſet, vt ex his officinis omnia
opera
perficerentur.
Cùm ergo propter propinquitatem neceſsitas cogat
ex
rubris lapicidinis &
Pallienſibus, & quæ ſunt Vrbi proximæ, copijs
vti
:
ſi qui voluerint ſine vitijs perficere, ita erit præparandum. Cùm ædi-
ficandum
fuerit, ante biennium ea ſaxa non hyeme, ſed æſtate eximan-
tur
, &
iacentia permaneant in locis patentibus: quæ autem à tempeſtati-
bus
eo biennio tacta læſa fuerint, ea in fundamenta conijciantur:
cætera
quæ
non erunt vitiata, ab natura rerum probata, durare poterunt ſupra
terram
ædificata:
nec ſolum ea in quadratis lapidibus ſunt obſeruanda, ſed
etiam
in cæmentitijs ſtructuris.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Sequítur ordo de lapídícínís explícare. ] Quando hoc capite de lapidi-
b
{us} ſermo eſt, quib{us} in ſtructura vtendum, facere non poſſum, quin de eo referam,
qui
eſt à me multis locis Romæ viſ{us}, quòd præſtat commoditatem, &
antiquorum,
quòd
ſciam, nemo meminit.
Is grumoſ{us} eſt, vt cred{as} multos coaluiſſe, colore fuluo.
Vt\’ leuitate cedit topho, ita duritie facile ſuperat. Veluti ſpongia aquam bibit, &
reddit
guttatim.
Itaque vtuntur huiuſmodi pendentib{us}, adpactis Tyburtini pumi-
cis
glebis, ad imaginem ſpec{us}, &
roſcidi antri arte reddendam. Occultis enim
plumleis
tubulis, erogata ſupernè aqua, extructi eo lapidis genere fontium fornices,
perinde
atque ſi tophis laqueati eſſent &
pumice viuo, ſtill{as} exudant, magno ſpe-
ctantium
ſtupore, &
oblectamento. Spronium vulg{us} nominat, fortaſſe quòd
7656M. VITRVVII POLL. ſtillæ aquæ tanquam exprimantur, vel ab aſperitate, quaſi aſpronium, ſiue aſper@-
nium
.
Eſt enim propter grumos is lapis ſcaber. Mirari verò nemo debet, quòd hoc
loco
&
alibi lapicidin{as}, dicat, nam & lapicædin{as} Iulian{us} Pandectarum lib. L.
de verbor. ſignific. dicit. Vterque meli{us}, quàm qui lapidicin{as} nulla ratione, aut
non
felici neceſſariáue metatheſi, ſcribunt, cum à lapidib{us} cædendis appellatæ
ſint
, qu{as} iam vſurpato Latinis vocabulo, Græci latomi{as}, &
latomos, qui lapides
ad
ædificia eximunt, nominant.
In Vmbría, & Píceno, & Venetía, albus, quí etíam ſerra den-
tata
utí lígnum ſecatur.
] Plini{us} lib. XXXVI. cap. XXII. In Liguria
quo
, Vmbria, &
Venetia, alb{us} lapis dentata ſerra ſecatur. Dentatam ſerram di-
xerunt
, qua molliores lapides exſecantur, nam alia non dentata ſecantur marmora.
Id quod expreßit Plini{us} memorato XXII. cap. Serra ait, in prætenui linca pre-
mente
aren{as}, verſando, tractu\’ ipſo ſecante.
Ad id admodum refert, qua arena
vtaris
, craßior enim laxiorib{us} ſegmẽtis terit, &
pl{us} erodit marmoris, mai{us}\’ op{us}
ipſa
ſcabricia, polituræ relinquit, mollior autem leui{us} atterit, &
veluti lingit, eo\’
polituræ
accommodatior, proximior\’.
Illud quoque animaduerti, inter ſecandum
aſpergi
ſolere aqua arenam.
De quare fuſi{us} in libro de ſectione marmorum & po-
lituris
explicabim{us}.
Quem librum non inchoatum, ſed ferè abſolutum habem{us},
in
quo de lapidum origine quantum ingenio, &
varia multiplici\’ autorum
vtriuſque
linguæ lectione conſequi potui, alti{us} repetens explicui, ex aquæne ac
terræ
mixtione in limum principia illa pri{us}, ac deinde in lapidem duruerint, quod
quibuſdam
viſum eſt, frigoris’ ne an caloris vi, ſolis\’ denſata radijs concreuerint:

quæ
ſententia non prolætarios obſcuros’ ue habet autores, an poti{us}, vt rerum alia-
rum
, ſic &
lapidum ſint à rerum natura indita ſemina, quod alij existimauerunt.
Præterea
de eorum colorib{us} non oſcitanter &
perfunctorie (niſi me & cæteros
fallo
) diſputaui.
ex rata corpuſculorum terrenorum cum liquenti aquæ confuſione
inſint
, quæ ſententia ſuos vindices inuenit, an ex innata ſeminis ipſi{us} vi, vt alijs
placet
, an ex concepta radij impreßione adſint, an verò poti{us} natura in intimis
terræ
receßib{us} ſe oblectet pulcherrimis istis colorib{us}, non min{us}, quàm dum in
extimo
ipſi{us}, corio flores colorib{us} distinctos gignit.
Nam & in gemmis, marmori-
b
{us}, lapidib{us}, reb{us} ue alijs foßilib{us} compoſitis mixtis’ ue vari{as} rerum effigies
venis
&
maculis diſcurrentib{us} expreßiſſe videtur, ſtellarum, liliorum, mon-
tium
, conuallium, arbuſcularum, non vni{us}, duarum, plurium’ue, ſed interdum
nemoris
, fluminum, paſſeris marini, lucij, percæ, galli gallinacei, ſalamandræ, ſi-
miæ
, iumentorum, ornaméntorum equorum, ſtaticulorum, eſſedorum, rotarum, ocu-
lorum
, cordis, testium, genitalium vtriuſque ſex{us} membrorum, hominum quoque.

Vt
enim taceam Pyrrhi regis Achatem, in qua nouem muſæ ſuis ornatæ inſignib{us}
cum
Apolline citharam tenente ſpectabantur, &
Sileni im@ginem in pario mar-
more
, atque Paniſci caput, Rauennæ vidim{us}, in D Vitalis templo franciſcanum ex-
preſſum
.
Et Conſtantinopoli in Sophiæ, D. Ionnis Baptistæ veſtiti tergore cameli ima-
go
præter alterum pedem non ſatis expreſſum (vt audio) repræſentatur.
Cuiuſmodi
aliquid
Venetijs in D.
Marci vidi. Sed & D. Virginis Mariæ puerum in manib{us}
gestantis
, in foßili misto reperta eſt, &
Pontificis Romani barbati, & triplicem in
capite
coronam habentis.
7757DE ARCHITEC. LIB. II.
Símúlque ut ſunt ab co tacta, díſsílíunt & díſsípantur. ] Hoc
etiam
Plini{us} dicto cap.
Tyburtini, inquit, ad reliqua fortes, vapore dißiliunt.
Circa lacum Vulſíníenſem, ítem præfectura Statoníenſí. ]
Plinij
lectio paulum ab hac diuerſa.
Legito memoratum cap. XXII.
Neque ab ígnís uehementía no centur. ] Pro non eis nocetur, vt in-
frà
cap.
IX. Larix ab carie aut tinca non nocetur.
Cùm ædífícandum fuerít, ante bíenníum ea ſaxa non hyeme
ſed
æſtate eximantur.
] Plini{us} lib. XXXVI. cap. XXII. Remedium eſt
in
lapide dubio.
æstate enim eximere, nec ante biennium eum inſerere tecto domi-
tum
tempestatib{us}.
Quæ ex eo læſa fuerint, in ſubterranea ſtructura aptantur vti-
li
{us}, quæ restiterint, tutum eſt vel cœlo committere.
Rectè Albert{us} Florentin{us}:
veluti in militia deſides & imbelles, qui perferre ſolem & puluerem nequeant,
domum
ad ſuos non ſine nota remittuntur, ſic in fundamenta molles &
eneruatos
lapides
reijciunt, vt pristino in ocio, aſſueta\’ in vmbra ignobiles conquieſcant.
De generib{us} ſtructuræ, & earum qualitatib{us}, modis ac
locis
. # CAP. # VIII.
STRVCTVRARVM genera ſunt hæc, reticula-
tum
, quo nunc omnes vtuntur, &
antiquum, quod in-
certum
dicitur.
Ex his venuſtius eſt reticulatum, ſed ad
rimas
faciendas ideo paratum, quod in omnes partes
diſſoluta
habet cubicula &
coagmenta. Incerta verò
cęmenta
alia ſuper alia ſedentia, inter ſeq́;
imbricata,
non
ſpecioſam, ſed firmiorem quàm reticulata, præſtant ſtructuram.
Vtraque autem ex minutiſsimis ſunt inſtruenda, vtimateria ex calce &
arena
crebriter parietes ſatiati, diutius contineantur.
Molli enim & rara
poteſtate
cum ſint, exſiccant ſugendo è materia ſuccum:
cum autem ſu-
perarit
&
abundarit copia calcis & arenæ, paries plus habens humoris,
non
cito fiet euanidus, ſed ab his continebitur.
Simul autem humida po-
teſtas
è materia per cæmentorum raritatem fuerit exucta, tunc calx ab
arena
diſcedens diſſoluitur:
itemq́; cæmenta non poſſunt cum his cohæ-
reſcere
, ſed in vetuſtatem parietes efficiunt ruinoſos.
Id autem licet ani-
maduertere
etiam de nonnullis monumentis, quæ circa Vrbem facta
ſunt
è marmore ſeu lapidibus quadratis, intrinſecusq́;
medio calcata far-
cturis
vetuſtate euanida facta materia, cæmentorumq́;
exucta raritate
proruunt
, &
coagmentorum ab ruina diſſolutis iuncturis diſsipantur.
Quòd
ſi quis noluerit in id vitium incidere, medio cauo ſeruato ſecun-
dum
orthoſtatas intrinſecus ex rubro ſaxo quadrato, aut ex teſta, aut ſili-
cibus
ordinarijs ſtruat bipedales parietes, &
cum anſis ferreis & plumbo
frontes
vinctæ ſint.
Ita enim non aceruatim, ſed ordine ſtructum opus
poterit
eſſe ſine vitio ſempiternum, quod cubilia &
coagmenta
7858M. VITRVVII POLL. inter ſe ſedentia & iuncturis alligata non protrudent opus, neque ortho-
ſtatas
inter ſe religatos labi patientur.
Itaq; non eſt contemnenda Græ-
corum
ſtructura:
non enim vtuntur è molli cęmento polita, ſed cum diſ-
ceſſerunt
à quadrato, ponunt de ſilice ſeu de lapide duro ordinariam, &

ita
(vti lateritia ſtruentes) alligant eorum alternis corijs coagmenta, &

ſic
maxime ad æternitatem firmas perficiunt virtutes.
Hæc autem duo-
bus
generibus ſtruuntur, exhisvnum Iſodomum, alterum pſeudiſodo-
mum
appellatur.
Iſodomum dicitur, cum omnia coria æqua craſsitudi-
ne
fuerint ſtructa.
Pſeudiſodomum, cum impares & inæquales ordines
coriorum
diriguntur.
Ea vtraque ſunt ideo firma, primum, quòd ipſa
cęmenta
ſunt ſpiſſa &
ſolida proprietate, neque de materia poſſunt ex-
ugere
liquorem, ſed conſeruant eam in ſuo humore ad ſummam vetu-
ſtatem
, ipſaq́;
eorum cubilia primum plana & librata poſita, non patiun-
tur
ruere materiam, ſed perpetua parietum craſsitudine religata conti-
nent
ad ſummam vetuſtatem.
Altera eſt, quam ἐμπλεκτὸμ appellant,
qua
etiam noſtri ruſtici vtuntur.
Quorum frontes polliuntur, reliqua
ita
vti ſunt nata, cum materia collocata alternis alligant coagmentis.
Sed
noſtri
celeritati ſtudentes, erecta coria locantes, frontibus ſeruiunt, &
in
medio
farciunt fractis ſeparatim cum materia cæmentis, ita tres ſuſcitan-
tur
in ea ſtructura cruſtæ, duæ frontium, &
vna media farcturæ. Græci
verò
non ita, ſed plana collocantes, &
longitudines coriorum alternis co-
agmentis
in craſsitudinem inſtruentes non media farciunt, ſed è ſuis fron-
tatis
perpetuum &
in vnam craſsitudinem parietem conſolidant, & præ-
ter
cætera interponunt ſingulos perpetua craſsitudine vtraq;
parte fron-
tatos
, quos {δι}ατόν{ου}ς appellant, qui maxime religando confirmant parie-
tum
ſoliditatem.
Itaque ſi quis voluerit ex his commentarijs animaduer-
tere
&
eligere genus ſtructuræ, perpetuitatis poterit rationem habere.
Non enim quæ ſunt è molli cęmento ſubtili facie venuſtatis, non poſ-
ſunt
eſſe in vetuſtatem non ruinoſæ.
Itaque cum arbitria communium
parietum
ſumuntur, non æſtimant eos quanti facti fuerint, ſed cum ex
tabulis
inueniunt eorum locationes, pretio præteritorum annorum ſin-
gulorum
deducunt octogeſimas, &
ita ex reliqua ſumma, partem reddi
iubent
pro his parietibus, ſententiamq́;
pronunciant eos non poſſe pluſ-
quam
annos octuaginta durare.
De lateritijs verò, dummodo ad per-
pendiculum
ſint ſtantes, nihil deducitur, ſed quanti fuerint olim facti,
tanti
eſſe ſemper æſtimantur.
Itaq; nonnullis ciuitatibus & publica ope-
ra
&
priuatas domos, etiam regias è latere ſtructas licet videre. Et pri-
mum
Athenis murum, qui ſpectat ad Hymettum montem &
Pentelen-
ſem
.
Item parietes in æde Iouis, & Herculis lateritias cellas, cum circa la-
pidea
in æde epiſtylia ſint, &
columnæ, In Italia Aretij vetuſtum egre-
giè
factum murum, Trallibus, domum regibus Attalicis factam, quæ
7959DE ARCHITEC. LIB. II. habitandum ſemper datur ei, qui ciuitatis gerit ſacerdotium. Item Lace-
dæmone
è quibuſdam parietibus etiam picturæ exciſæ interſectis lateri-
bus
incluſæ ſunt in ligneis formis, &
in comitium, ad ornatum ædilitatis
Varronis
&
Murenæ, fuerunt allatæ. Crœſi domus, quam Sardiani ciui-
bus
ad requieſcendum ætatis ocio, ſeniorum collegio Geruſiam dedica-
uerunt
.
Item Halicarnaſsi potentiſsimi regis Mauſoli domuscum Pro-
conneſsio
marmore omnia haberet ornata, parietes habet latere ſtructos,
qui
ad hoc tempus egregiam præſtant firmitatem, ita tectorijs operibus
expoliti
, vt vitri perluciditatem videantur habere.
Neque is rex ab ino-
pia
id fecit:
infinitis enim vectigalibus erat farctus, quod imperabat Ca-
riætoti
.
Acumen autem cius & ſolertiam ad ædificia paranda ſic licet
conſiderare
.
Cùm eſſet enim natus Mylaſis, & animaduertiſlet Halicar-
naſsi
locum naturaliter eſſe munitum, emporiumq́;
idoneum, portum
vtilem
, ibi ſibi domum conſtituit.
Is autem locus, eſt theatri curuaturæ
ſimilis
.
Itaque in imo ſecundum portum, forum eſt conſtitutum, per me-
diam
autem altitudinis curuaturam præcinctionemq́;
platea ampla lati-
tudine
facta, in qua media Mauſoleum ita egregijs operibus eſt factum,
vt
in ſeptem ſpectaculis numeretur.
In ſumma arce media, Martis fa-
num
habens ſtatuam coloſsi, quam ἀηρόλιθομ dicunt, nobili manu Telo-
charis
factam.
Hanc autem ſtatuam alij Telocharis, alij Timothei putant
eſſe
.
Incornu autem ſummo dextro, Veneris & Mercurij fanum ad
ipſum
Salmacidis fontem.
Is autem falſa opinione putatur venereo mor-
bo
implicare eos, qui ex eo biberint.
Sed hęc opinio, quare per orbem ter-
rarum
falſo rumore ſit peruagata, non pigebit exponere.
Non enim,
quod
dicitur molles &
impudicos ex ca aqua fieri, id poteſt eſſe: ſed eſt
eius
fontis poteſtas perlucida, ſaporq́;
egregius. Cùm autem Melas &
Areuanias
ab Argis &
Trœzene coloniam communem loci deduxe-
runt
, barbaros Caras &
Lelegas eiecerunt. Hi autem ad montes fugati ſe
congregantes
diſcurrebant, &
ibi latrocinia ſacientes crudeliter cos va-
ſtabant
.
Poſtea de colonis vnus ad eum fontem, propter bonitatem aquę,
quæſtus
cauſa, tabernam omnibus copijs inſtruxit, eamq́;
exercendo eos
barbaros
allectabat:
ita ſingulatim decurrentes, & ad cœtus conuenien-
tes
, è duro feroq́;
more, commutati in Græcorum conſuetudinem & ſua-
uitatem
, ſua voluntate reducebantur.
Ergo ea aqua non impudico mor-
bi
vitio, ſed humanitatis dulcedine, mollitis animis barbarorum, eam fa-
mam
eſt adepta.
Relinquitur nunc quoniam ad explicationem mœnium
corum
ſum inuectus, tota, vti ſunt, definiam.
Quemadmodum enim in
dextra
parte fanum eſt Veneris, &
fons ſupraſcriptus, ita in ſiniſtro cor-
nu
regia domus, quam rex Mauſolus ad ſuam rationem collocauit.
Con-
ſpicitur
enim ex ea, ad dextram partem, forum &
portus, mœniumq́; to-
ta
finitio, ſub ſiniſtra ſecretus ſub montibus latens portus, ita vt
8060M. VITRVVII POLL. poſsit, quid in eo geratur, aſpicere, nec ſcire: vt Rexipſe de ſua domo re-
migibus
&
militibus ſine vllo ſciente, quæ opus eſſent, imperaret. Itaque
poſtmortem
Mauſoli, Artemiſia vxore eius regnante, Rhodij indignan-
tes
mulierem imperare ciuitatibus Cariæ totius, armata claſſe profecti
ſunt
, vt id regnum occuparent.
Tum Artemiſiæ cùm eſſet id renuncia-
tum
, in eo portu abſtruſam claſſem, celatis remigibus &
epibatis compa-
ratis
, reliquos autem ciues in muro eſſe iuſsit.
Cùm autem Rhodij orna-
tam
claſſem in portum maiorem expoſuiſſent, plauſum iuſsit ab muro
his
darent, polliceriq́;
, ſe oppidum tradituros: qui cùm penetraſſent intra
murum
, relictis nauibus inanibus, Artemiſia repente foſſa facta, in pela-
gus
eduxit claſſem ex portu minore, &
ita inuecta eſt in maiorem. Expo-
ſitis
autem militibus &
remigibus, claſſem Rhodiorum inanem abduxit
in
altum.
Ita Rhodij non habentes quò ſe reciperent, in medio concluſi,
in
ipſo foro ſunt trucidati:
ita Artemiſia, in nauibus Rhodiorum ſuis mi-
litibus
&
remigibus impoſitis, Rhodum eſt profecta. Rhodij autem cum
proſpexiſſent
ſuas naues laureatas venire, opinantes ciues victores reuer-
ti
, hoſtes receperunt.
Tunc Artemiſia Rhodo capta, principibus occiſis,
trophæum
in vrbe Rhodo ſuæ victoriæ conſtituit, æneasq́;
duas ſtatuas
fecit
, vnam Rhodiorum ciuitatis, alteram ſuæ imaginis, &
iſtam figura-
uit
Rhodiorum ciuitati ſtigmata imponentem.
Poſtea autem Rhodij re-
ligione
impediti (quòd nefas eſt trophæa dedicata remoueri) circa eum
locum
ædificium ſtruxerũt, &
id erecta Graia ſtatione texerunt, ne quis
poſſet
aſpicere, &
id ἄβαΤομ vocitari iuſſerunt. Cùm ergo tam magna
potentia
reges non contempſerint lateritiorum parietum ſtructuras, qui-
bus
&
vectigalibus & præda ſæpius licitum fuerat, non modo cæmenti-
tio
aut quadrato ſaxo, ſed etiam marmoreo habere:
non puto oportere
improbari
, quæ è lateritia ſunt ſtructura facta ædificia, dummodo rectè
ſint
perfecta.
Sed id genus quid ita à populo Romano in vrbe fieri non
oporteat
exponam, quæq́;
ſint eius rei cauſæ & rationes non prætermit-
tam
.
Leges publicæ non patiuntur maiores craſsitudines quàm ſeſquipe-
dales
conſtitui loco communi:
cæteri autem parietes, ne ſpatia anguſtio-
ra
fierent, eadem craſsitudine collocantur:
lateritij verò (niſi diplinthij
aut
triplinthij fuerint) ſeſquipedali craſsitudine non poſſunt pluſquam
vnam
ſuſtinere contignationem.
In ea autem maieſtate vrbis & ciuium
infinita
frequentia, innumerabiles habitationes opus fuit explicare.
Ergo
cùm
recipere non poſſet area plana tantam multitudinem ad habitan-
dum
in vrbe, ad auxilium altitudinis ædificiorum res ipſa coëgit deueni-
re
.
Itaque pilis lapideis, ſtructuris teſtaceis, parietibus cæmentitijs altitu-
dines
extructæ contignationibus crebris coaxatæ, &
cœnaculorum ſum-
mas
vtilitates perficiunt &
deſpectationes. Ergo menianis & contigna-
tionibus
varijs alto ſpatio multiplicatis, populus Romanus egregias
8161DE ARCHITEC. LIB. II. bet ſine impeditione habitationes. Quoniam ergo explicata ratio eſt, quid
ita
in vrbe propter neceſsitatem anguſtiarum, non patiuntur eſſe lateri-
tios
parietes, cum extra vrbem opus erit his vti ſine vitijs ad vetuſtatem,
ſic
erit faciendum.
Summis parietibus ſtructura teſtacea ſub tegula ſubij-
ciatur
altitudine circiter ſeſquipedali, habeatq́;
proiecturas coronarum,
ita
vitari poterunt quæ ſolent in his fieri vitia.
Cùm enim in tecto tegu-
fuerint fractæ, aut à ventis deiectæ, qua poſsit ex imbribus aqua per-
pluere
, non patietur lorica teſtacea lædi laterem, ſed proiectura corona-
rum
reijciet extra perpendiculum ſtillas, &
ea ratione ſeruauerit integras
lateritiorum
parietum ſtructuras.
De ipſa autem teſta, ſi ſit optima ſeu
vitioſa
ad ſtructuram, ſtatim nemo poteſt iudicare, quod in tempeſtati-
bus
&
æſtate in tecto cum eſt collocata, tunc ſi firma eſt, probatur. Nam
quæ
non fuerit ex creta bona, aut parum erit cocta, ibi ſe oſtendet eſſe vi-
tioſam
gelicidijs &
pruina tacta. Ergo quæ non in tectis poterit pati la-
borem
, ea non poteſt in ſtructura oneri ferendo eſſe firma.
Quare ma-
xime
ex veteribus tegulis tecti ſtructi parietes firmitatem poterunt ha-
bere
.
Cratitij verò velim quidem ne inuenti eſſent. Quantum enim ce-
leritate
&
loci laxamento proſunt, tanto maiori & communi ſunt cala-
mitati
:
quod ad incendia (vti faces) ſunt parati. Itaque ſatius eſſe vide-
tur
impenſa teſtaceorum in ſumptu, quàm compendio cratitiorum eſſe
in
periculo.
Etiam qui ſunt in tectorijs operibus, rimas in ijs faciunt arre-
ctariorum
&
tranſuerſariorum diſpoſitione. Cùm enim linuntur, reci-
pientes
humorem turgeſcunt, deinde ſicceſcendo contrahuntur, &
ita ex-
tenuati
diſrumpunt tectoriorum ſoliditatem.
Sed quoniam nonnullos ce-
leritas
, aut inopia, aut impendentis loci deceptio cogit, ſic erit faciendum.
Solum ſubſtruatur alte, vt ſint intacti ab rudere & pauimento: obruti
enim
in his cum ſunt, vetuſtate marcidi fiunt, deinde ſubſidentes procli-
nantur
, &
diſrumpunt ſpeciem tectoriorum. De parietibus & apparatio-
ne
generatim materiæ eorum, quibus ſint virtutibus &
vitijs, quemad-
modum
potui, expoſui.
Decontignationibus autem & copijs earum, qui-
bus
comparentur rationibus, &
ad vetuſtatem non ſint infirmæ, vti natu-
ra
rerum monſtrat, explicabo.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Retículatum quo nunc omnes utuntur. ] Reticulatum op{us} dici-
tur
, cum cæmenta non iacentia, ſed in lat{us} ſtantia ponuntur.
Ea enim ſtructura re-
te
videtur referre.
Quamuis multo meli{us}, ſi cæſis fiat lapidib{us}, ac non poti{us} ru-
dib
{us} &
vulgarib{us}, aut coctilib{us} laterculis quadratis, ſed in angulum ſtanti-
b
{us}.
Cuiuſmodi Romæ, & extra vrbem videntur in multis ruinis ex topho, parte
tantum
quæ extaret, ſiue tectorio proxima eſſet, ſpecioſa &
quadrata, quæ autem
in
interiorem ſtructuram inderetur, temerè &
vulgariter ducta aut cæſa.
8262M. VITRVVII POLL. latum op{us} Græci {δι}ικτυόθετομ vocant, vt tradit Plin. toties memorato cap. XXII.
Sed & illi {δι}ικτυωτὰ dicunt retis in modum ſtructa & quaſi cancellata, vt hîc
in
Mauſeolo Augusti, &
in vestigijs palatij Pincij Senatoris, quod eſt ita procul
à
porta Pinciana, cui olim fuit nomen Collatinæ, videre licet, præterea in monu-
mento
Virgilij, quod qui Neapolim petunt ſuſpicientes dextra vident ſtatim quam
cryptam
egreßi ſunt, item in ſinu Baiano, in castello aquæ quod centum camerell{as}
vocant
, in piſcina mirabili, ac Cumis, &
Puteolis in amphitheatro quod ſcholam
Virgily
vulg{us} vocat, in caſtello aquæ quod labyrinthum dicunt, ad antrum Sybillæ
prope
Auernum lacum, &
infinitis alijs locis. vulgò amygdalatum op{us} vocatur.
Inter ſéque ímbrícata. ] Id eſt vt vnum duorum cæmentorum angulis,
atque
adeò cæmentis ipſis inuehatur, ſedeat\’ imbricum tegularum modo.
Sunt au-
tem
imbrices tegulæ aduolutæ, &
canalis in modum ductæ, & veluti ſemitubuli,
id
eſt quæ crurum tuendorum arma (tibialia vocat Paul{us} iuriſconſul.
Pandect. li-
bro
XLVIII.
de re militari) imitantur Docte Plini{us} vngues ſimiæ ſcripſit eſſe
imbricatos
lib.
XI. cap. XLV. & lib. XV. cap. XLV. Cypriam laurum folio eſſe
per
margines imbricato Ab imbrice, quem ex Plauto &
Virgilio probat Serui{us}
fœminino
&
maſculino genere proferri, sidoni{us} dixit tegulis imbricari pro tegi,
Epistolarum
libro ſecundo.
Medío cauo ſeruato ſecundum orthoſtatas. ] Orthostatæ ſunt ar-
rectaria
quacunque ſint materia.
Ligneorum quamuis procumbentium mentio eſt
lib
.
X. cap. XIX. Lapideorũ autem ratio intelligi poteſt hîc ex Tyburtini lapidis ſpox-
dis
pontium Hadriani, Fabritij, &
Cæstij, id eſt S. Angeli, S. Bartholomæi, & qua-
tuor
capitum, quanquam pl{us} ſemidirutis &
in ſepulcro Plauciorum via Tybur-
tina
, ad pontem Lucanum.
Inciduntur in his canales, in quos veluti in fœmin{as}
aliud
quidpiam ceu maſculum ineat committatur\’.
Cuiuſmodi ſunt, qu{as} regnan-
tes
nostri morteſi{as}, quaſi mordeſi{as}, à mordendo vocant, commiſſuræ ſcilicet gen{us},
cum
perpetuo canali induntur, inſeruntur’ue tabulæ, aut quippiam ſimile.
Hoc au-
tem
loco interpretamur pro erectis corijs, ſecundum quæ excitandi ſunt bipedales
parietes
.
Reuinciuntur verò inter ſe eiuſdem plani corij lapides anſis ferreis, aut
æreis
poti{us}, quanquam &
ligneis ſecuriclis (nostri hyrundinũ caud{as} vocant) cera
&
amurca perfuſis in alligationib{us} vſos, ipſa opera docent. Inferiores autem lapi-
des
cum ſuperiorib{us} configuntur clauis, &
connectuntur.
Quòd cubilia & coagmenta eorum. ] Cubilia ſunt hoc loco ſedes la-
pidum
aut laterum.
Seu de lapide duro ordínaríam. ] Ordinaria ſtructura media eſt inter
eam
, quæ fit è quadrato lapide, &
quæ ex informi cæmento temere congesto, vbi
lapides
&
ſi ad normam non reſpondent, à ſe inuicem non abhorrent, & ordine
coagmentantur
.
Ex hís unum íſodomum, alterum pſeudífodomum. ] Ali{as} le-
gitur
iſœcodomon, &
pſeudiſœ codomon. Tricæli{us}, qui lexicon Ferrariæ imprimen-
dum
curauit anno M. DX.
legebat iſogonion & pſeudiſogonion, quamuis φ{ευ}{δι}ισο-
γώνιομ
legatur.
Non poſſum dicere cur probem, nullo adiuuante, quem viderim co-
dice
.
Plini{us} lib. XXXVI. cap. XXII. ita expreßit Græcorum ſtructuram. Græ-
ci
, inquit, è lapide duro, aut ſilice aquato conſtruunt veluti lateritios parietes.
8363DE ARCHITEC. LIB. II. ita fecerint, iſodomon vocant gen{us} ſtructuræ. At cum inæquali craßitudine ſtru-
cta
ſunt, pſeudiſodomon.
Tertium eſt emplecton, tantummodo frontib{us} politis, reli-
qua
fortuitò collocata.
Quod autem & ad rem attinet, ſcribit eodem loco, altern{as}
coagmentationes
fieri debere, vt commiſſur{as} antecedentiũ medijlapides obtineant,
in
medio quo pariete, ſi res patiatur, ſin min{us}, vti à laterib{us} medijs parietib{us}
farctis
, fractis cæmentis.
Cum omnía coría æqua craſsítudíne fuerínt ſtructa. ] Coria v@-
cat
ordines, &
curſ{us}.
Sed conſeruat ea ín ſuo humore. ] Vni{us} literæ adiectione ſcribo, eam,
quòd
referri debeat ad materiam.
Tres ſuſcitantur ín ea ſtructura cruſtæ. ] Aduerte crustam etiam
de
farctura dici:
vt ſint cruſtarum aliæ extimæ, aliæ intimæ ſiue inteſtinæ, aliæ me-
diæ
.
Et extimam quidem crustam appellauerim exterioris frontis corium & dire-
cturam
, quam velim coæquabili &
minime diſpari ſaxo ſtructam. Intimam dico,
quæ
ei è regione poſita eſt.
Media eſt, quæ inter vtranque veluti farctura collocata
eſt
, ſiue congestitio &
tumultuario opere fuerit facta, ſiue ordinario, aut quadrato
ſaxo
, vt frons exterior, ſtructa.
Sed è ſuis frontatís perpetuum. ] Frontatum lapidem, qui pertendit ad
vtranque
frontem parietis, Græci modo diatonon, quaſi extentum dic{as}, modo diato-
ron
, id eſt penetrantem vocant.
Sunt enim aliqui vna tantum parte frontati, de qui-
b
{us} hic agitur, vti de vtraque parte frontatis paulò pòſt.
Quos in muris repræſen-
tant
taleæ, quemadmodum ex cap.
V. lib. I. liquet. Maior enim eſt craßitudo publi-
corum
vrbis murorum, quàm priuatorum parietum.
In uenuſtatenon ruinoſæ. ] Scribendum, in venustatem, vt ſuprà ipſo
capite
, ſed in vetustatem parietes efficiunt ruinoſos.
Hoc etiam animaduertendum
eſt
, tres negationes vim duarum habere.
De lateritijs uerò, dummodo ad perpẽdiculum ſint ſtantes. ]
Totos
viginti ſequentes verſiculos mutuat{us} eſt Plin.
lib. XXXV. cap. XIIII.
In Italia Aretio uetuſtum egregíè factum murum. ] Plini{us}
Meuaniam
addit, quæ vmbriæ, id eſt ducat{us} Spoletani, oppidum eſt, in via olim
Flaminia
ad radices ei{us} collis in quo Falcum ſitũ, eſt ex aduerſo Triuij, quã Virgi-
li
{us} Mutuſcam, Martialis Trebulam appellat, Serui{us} Trebiam dictam autor eſt.
Aretium autem vetustißima Ethrurum vrbs nomen retinuit.
Item Halícarnaſsí potentíſsímíregís Mauſolí domus. ] Præter
locum
ſuperi{us} citatum, hoc Plini{us} ſcribit lib.
XXXVI. cap. VI.
Cum eſſet enim natus Mylaſis. ] Mylaſa oppidum Cariæ Plinio lib. V.
cap. XXIX.
Itaque ín ímo, ſecundum portum forum eſt conſtítutum. ]
Id
ex arte factum eſt Ita enim præcepit lib.
I. cap. vltimo. Et ſi erunt mœnia ſecun-
dum
mare, area, vbi forum conſtituatur, eligenda proximè portum, ſin autem me-
diterranea
, in oppido medio.
In qua media Mauſoleum. ] De Mauſoleo ſepulcro ab Artemiſia vxore
Mauſolo
Cariæ regulo facto, at de artificib{us}, ſcribit Plini{us} lib.
XXXVI. cap. V.
Meminit & Strabo lib. XIIII. & Pauſani{as} in Arcadicis, vt omittam
8464M. VITRVVII POLL. dotum lib. VII. Ciceronem quæstionum Tuſculanarum lib. III. Gellium lib. X.
cap. XVIII. Id verò etiamnum durare audio. Quod ſi verum eſt, erit quod Vi-
truuio
credatur lateritium op{us} ætatem ferre.
Martís fanum habens ſtatuam coloſsí. ] Coloſſos vocant moles ſta-
tuarum
turrib{us} pares, autore Plinio lib.
XXXIIII. cap. VII. Annotatum eſt
à
Pomponio Gaurico libro de Sculptura, quadruplicem eſſe ſtatuarum differen-
tiam
, ſignorum, parilium, magnarum, &
maximarum, ſtatu{as}\’ e{as}, quæ intra hu-
mani
habit{us} ſtaturam fierent, vocari ſigna, &
ſigilla, cubitales ſcilicet palma-
res’ue
, &
ſi quæ eſſent harum quotæ partes. Dici autem pariles, cum ei{us} qui ex-
primitur
ſtaturam vndique præſentabim{us}, dari\’ benemeritis ac ſapientib{us} vi-
ris
.
Magn{as} verò eſſe, cum infra ſeſquialteram ſtaturæ continebuntur, dicari\’ Regi-
b
{us} &
Imperatorib{us}, ſicut maiores, id eſt quæ ad alteram excreuerint, ſolis he-
roib
{us}.
Maxim{as} autem, hoc eſt quando ter humani corporis ſtatura continebitur,
item\’
rurſ{us} ac rurſ{us}, quamuis e{as} ſibi Romani, &
Barbari reges vendicauerint,
propri
{as} tamen eſſe Deorum, eſſe\’ coloſſos nominat{as}, vel ab autore ipſo, vel ab no-
xia
radiorum effuſione, quæ fieri ſolet eiuſmodi moles intuendo, vel à ſpecub{us}, va-
ſta\’
int{us} inanitate, id enim eſſe κόλομ {ατ}ομ.
Alij verò ὰπὸ *** κολά{ει}μ, quod eſt
modum
in re aliqua excedere, dictos volunt.
Sed quid prohibet, ne non omnia com-
muni
dem{us} vtilitati, &
illud adiungere, ſtatu{as} quæ dijs fiunt, vocari {εἴ}{δι}ωλα,
quæ
heroib{us} ξόανα, quæ regib{us} {ἀν}δ{ρι}άντας, quæ ſapientib{us} {εἴ}κελα, quæ bene-
meritis
viris βρέτεα.
Nobili manu Telocharis facta. ] Aliàs Leocharis, vt in proœmio lib.
VII. & apud Plinium lib. XXXVI. cap. V.
Is autem falſa opinione putatur uenereo morbo implicare
eos
, qui ex eo biberint.
] Salmacidis fontis Cariæ, præter vulgi fabuloſam
ſententiam
, naturam explicuit Vitruui{us}.
Strabo autem lib. XIIII. dum eos refu-
tat
, qui hominum mollitiem eam ab aëre, aut aqua fieri existimant, non in ea qui-
dem
, ſed in diuiti{as} &
vict{us} incontinentiam cauſam reijcit. Sext{us} Pompei{us}
tradit
ei{us} fontis aditum parietib{us} angustis cum eſſet, occaſionem iuuenib{us} po-
tantib
{us} dediſſe violandorum puerorum ac puellarum.
Epíbatís comparatís. ] Epibatæ A. Hircio, quem aliqui Oppium appel-
lant
, libris de bello Aphricano, &
Alexandrino, dicuntur claßiarij milites. Ne
laudem
Demosthenem, Herodotum, Xenophontem, Harpocrationem, Pollucem, Por-
phyrium
in quæstionib{us} Homericis, Appianum, &
alios.
Leges publícæ non patíuntur maíores craſsítudínes, quàm
ſeſquípedales
conſtítuí loco communí.
] Plini{us} lib. XXXV. cap.
XIIII. de lateritio muro loquens. Romæ non ſunt talia ædificia, quiaſeſquipedalis
paries
non pl{us} quàm vnam contignationem tolerat, cautum\’ eſt, ne communis
craßior
fiat, nec intergerinorum ratio patitur.
Laterítij uerò (níſí díplínthij, aut tríplinthij fuerínt.) Id eſt duo-
rum
aut trium ordinum laterum (qui πλίνθοι Græcè dicuntur) in corij latitudi-
nem
inſtratorum.
Seſquípedalí craſsítudíne. ] Cum vni{us} tantum lateris corium ha-
beant
parietes.
Qui loc{us} adiuuat ſcripturam quam probaui ſuprà cap. III. vbi
8565DE ARCHITEC. LIB. II. didoro dixit. Alioqui nihilo erunt habiliores parietes ad ſustinend{as} plures con-
tignationes
, quòd ſint diplinthij, aut triplinthij, niſi eo modo craßitudinis aliquid
accedat
, hoc eſt, niſi non iam ſeſquipedem ſint craßi, ſed tres pedes, aut quatuor &

ſemiſſem
pedis.
Ergo cum recipere non poſſet area plana tantam multitudi-
nem
.
] Aduerte Romana ædificia principio fuiſſe vni{us} contignationis, postea
multarum
.
Cui ſubſcribit Varro, lib. de Latina lingua IIII. Aedes, inquit, ab aditu,
quòd
plano pede adibant.
Et cœnaculorum ad ſummas utilitates perficiunt & deſpe-
ctiones
.
] Alterutra tollenda eſt vocula, præpoſitio ad, aut posterior coniunctio.
Niſi cui dictum videbitur pro aduſque, vt libro X. cap. XI. Præstant verſationi-
b
{us} ad infinit{as} vtilitates.
Ergo menianis & contignationibus uarijs. ] Meniana erant podia,
pergulæue
, cuiuſmodi ſunt ea, quæ hodie ita proijcere aſſueuim{us}, vt mutulis (cor-
uos
dicim{us}, Itali modigliones) firmißimis quieſcant &
nitantur. Romani vocabulo
eo
etiam nunc vtuntur.
Græci orth{as} appellant, vt ſcribunt Theodoſi{us} & Honori{us}
Impp
.
Cod. lib. VIII. de ædificijs priuatis.
Summis parietibus ſtructura teſtacea ſub tegula ſubijcia-
tur
.
] Hoc etiam monet Palladi{us} lib. I. cap. XI. his verbis. Quòd ſi lateritios pa-
rietes
in prætorio facere volueris, illud ſeruare debebis, vt perfectis parietib{us}, in
ſummitate
quæ trabib{us} ſubiacebit, ſtructura testacea cum coronis prominentib{us}
fiat
ſeſquipedali altitudine, vt ſi corruptæ tegulæ, aut imbrices fuerint, parietem
non
poßint ſtillicidia penetrare per pluuiam.
Habeátque proiecturas coronarum. ] Coronæ hoc loco dicuntur pro-
tecta
quædam, ſiue proiecta, id eſt prominentiæ, &
veluti ſupercilia parietum,
ſuggrundulæ’
ue arcendis ſtillicidijs inuentæ, qu{as} Bononienſes grund{as} nominant,
nos
larmerios familiari nostro ſermone vocare conſueuim{us}.
Quod etiam admonuit
Budæ
{us}.
Eam proiecturam paulò pòſt loricam testaceam vocat Q. Curti{us} lib. IX.
interpretationem adiuuat, Angusta (inquit) muri corona erat. non pinnæ, ſicut ali-
bi
, fastigium ei{us} distinxerant, ſed perpetua lorica tranſitum ſepſerat.
Non patietur lorica teſtacea lædi laterem. ] Id eſt testacea proie-
ctura
, &
ſemifastigium. Aliâs lorica eſt tectorium vt lib. VII. cap. I.
Craticij uero uelim, ne inuenti quidem eſſent. ] Craticij parietes
appellati
ſunt ab arrectarum tranſuerſarum\’ cannarũ ſtructura, in cratis modum.
Sed loc{us} hic admonet, vt ſemel complectamur, percenſeam{us}\’ parietum genera, ſi
pri
{us} dixerim{us} parietes cenſeri ſtructur{as} quæ obductæ ſtent ad interiora ædificij
vacua
obuallanda, aut tectum (quo &
pluuia excipitur, & æst{us} excluditur)
atque
adeò camer{as}, contignationes’ ue ſustinent.
Præterea ſingulos parietes eſſe ve-
luti
ſingul{as} perpetu{as} in latitudinem &
altitudinem column{as}, vti portic{us} eſt
plurib
{us} in locis apert{us} paries, quamobrem ad columnarum rationem eſſe eos tol-
lendos
, vt ſint latiores in imo, &
contractiores in verticem, id eſt ad columnarum
ſymmetriam
temperati.
Sunt igitur parietes marmorei aliqui, alij quadrato. ſaxo
conſtant
, fiunt &
cæmentitij ex informib{us}, ſed imbricum modo hærentib{us} lapi-
dib
{us}, ſunt testacei ex latere igne percocto:
lateritij verò è crudis laterib{us}, id
8666M. VITRVVII POLL. ſole tantum coctis fiunt. Craticij ligneis cratib{us}, aut cannis in modum cratis inſertis,
&
plexè intercurſantib{us} conſtant. Formacei verò parietes fiunt ex terra, dicti auto
re
Plinio lib.
XXXV. cap. XIIII. quoniam in forma circundatis duab{us} tabulis
inferciuntur
veri{us}, quàm inſtruuntur.
Locum hunc Plinij emendauim{us} ex vete-
ri
libro, &
Iſidoro lib. XV. etymolog. cap. IX. qui formatum ſiue formatium vo-
cat
id gen{us} parietis.
Vtuntur & ſepiendis fundis atque hortis, macerijs, id eſt ex
puris
cæmentis temerè congestis &
ſine arenato parietib{us}. Vt taceam quod ſcribit
Plini
{us} lib.
V. cap. V. Hammanientes domos ſale è montib{us} ſuis exciſo, ceu lapide
conſtruere
.
Et quod idem refert lib. VII. cap. II. Pygmæos caſ{as} ſu{as} luto pennis\’,
&
ouorum putaminib{us} conſtruere, & ſi quid huiuſmodi à ſcriptorib{us} memora-
tur
.
Clatri enim ſiue cancelli, id eſt ligna modicis interuallis annexa, ſiue arrecta-
rijs
atque tranſuerſarijs fiant, ſiue rhombi figura, reticulatóue opere (quidam ab
amygdalis
ei formæ nomen indiderunt, ceu amygdalaceum dicant, bona pars no-
ſtrorum
à lauri, vt puto, folio loɀangi{as} corrupto vocabulo, quaſi laurin{as} vocauit)
tametſi
loc{us} eis occludatur, haud ſcio, an parietis appellatione venire poßint.
Quòd ad incendia (uti faſces) ſunt parati. ] Budæ{us} maximæ vir
eruditionis
cum ad testimonium vocaret hunc locum, legiſſe videtur faces, quod in
aliquib
{us} codicib{us} inueni, ſed mihi potior videtur hæc nostra ſcriptio:
quam con-
firmauit
loc{us} ex cap.
IX. hui{us} libri. Imperatum eſt faſciculos ex virgis alliga-
tos
, &
faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere.
Rimas in his faciunt arrectariorum et tranſuerſariorum diſ-
poſitione
.
] De his tractat Vitruui{us} ad finem tertij capitis libri ſeptimi.
De materie cædenda, & de arborum quarundam pro-
prietatib
{us}. # CAP. IX.
MATERIES cædenda eſt à primo autumno ad id
tempus
, quod erit antequam flare incipiat Fauonius.
Vere enim omnes arbores fiunt prægnantes, & omnes
ſuæ
proprietatis virtutem eſferunt in frondes, anniuer-
ſariosq́
;
fructus. Cùm ergo inanes & humidæ tempo-
rum
neceſsitate fuerint, vanæ fiunt &
raritatibus im-
becillæ
:
Vtietiam corpora muliebria cum conceperint, à fœtu ad par-
tum
non iudicantur integra, neq;
in venalibus ea, cum ſunt prægnantia,
præſtantur
ſana:
ideo quod in corpore præſeminatio creſcens, ex omni-
bus
cibi poteſtatibus detrahit alimentum in ſe, &
quo firmior efficitur
ad
maturitatem partus, minus patitur eſſe ſolidum idipſum, ex quo
procreatur
.
Itaque ædito fœtu, quod prius in aliud genus incrementi de-
trahebatur
, cum ad diſparationem procreationis eſt liberatum, inanibus
&
patentibus venis in ſe recipit, & lambendo ſuccum etiam ſolideſcit, &
redit
in priſtinam naturæ firmitatem.
Eadem ratione autumnali tempo-
re
maturitate fructuum flacceſcente fronde, ex terra recipientes
8767DE ARCHITEC. LIB. II. arborum in ſe ſuccum, recuperantur & reſtituuntur in antiquam ſolidi-
tatem
.
At verò aëris hyberni vis comprimit & conſolidat eas per id (vt
ſuprà
ſcriptum eſt) tempus.
Ergo ſi ea ratione & eo tempore, quod ſuprà
ſcriptum
eſt, cæditur materies erit, tempeſtiua.
Cædi autem ita opor-
tet
, vt incidatur arboris craſsitudo ad mediam medullam, &
relinquatur,
vti
per eam exſicceſcat ſtillando ſuccus.
Ita qui ineſt in his inutilis liquor,
eſfluens
per torulum, non patietur emori in eo ſaniem, nec corrumpi ma-
teriæ
qualitatem.
Tum autem cum ſicca & ſine ſtillis erit arbor, deijcia-
tur
, &
ita erit optima in vſu. Hoc autem ita eſſe, licet animaduertere
etiam
de arbuſtis.
Ea enim cum ſuo quæq́; tempore ad imum perforata
caſtrantur
, profundunt è medullis quem habent in ſe ſuperantem &
vitio-
ſum
per foramina liquorem, &
ita ſicceſcendo recipiunt in ſe diuturni-
tatem
.
Qui autem non habent ex arboribus exitus humores, intra con-
creſcentes
putreſcunt, &
efficiunt inanes eas & vitioſas. Ergo ſi ſtantes &
viuæ
ſicceſcendo non ſeneſcunt, ſine dubio cum eędem ad materiem deij-
ciuntur
, cum ea ratione curatæ ſuerint, habere poterunt magnas in ædifi-
cijs
ad vetuſtatem vtilitates.
autem inter ſe diſcrepantes, & diſsimi-
les
habent virtutes, vti robur, vlmus, populus, cupreſſus, abies, &
cæteræ,
quæ
maxime in ædificijs ſunt idoneæ.
Nanq; non poteſt id robur, quod
abies
, nec cupreſſus, quod vlmus:
nec cæteræ eaſdem habent inter ſe natu-
rerum ſimilitates:
ſed ſingula genera, principiorũ proprietatibus com-
parata
, alios alij generis præſtant in operibus effectus.
Et primum abies
aëris
habens plurimum &
ignis, minimumq́; humoris & terreni, leuiori-
bus
rerum naturæ poteſtatibus comparata, non eſt ponderoſa.
Itaque ri-
gore
naturali contenta, non cito flectitur ab onere, ſed directa permanet
in
contignatione.
Sed ea, quòd habet in ſe plus caloris, procreat & alit ter-
mitem
, ab eoq́;
vitiatur. Etiamq́; ideo celeriter accenditur, quòd quę ineſt
in
eo corpore raritas aëris patens accipit ignem, &
ita vehementem ex ſe
mittit
flammam.
Ex ea autem antequam eſt exciſa, quæ pars eſt proxi-
ma
terræ, per radices excipiens ex proximitate humorem, enodis &
li-
quida
efficitur:
quæ verò eſt ſuperior, vehementia caloris eductis in aëra
per
nodos ramis, præciſa alte circiter pedes XX.
& perdolata, propter no-
dationis
duritiem dicitur eſſe fuſterna.
Ima autem cum exciſa quadri-
fluuijs
diſparatur, eiecto torulo ex eadem arbore ad inteſtina opera com-
paratur
, &
ſapinea vocatur. Contra verò quercus terrenis principiorum
fatietatibus
abundans, parumq́;
habens humoris & aëris & ignis, cum in
terrenis
operibus obruitur, infinitam habet æternitatem, ex eo quòd cum
tangitur
humore, non habens foraminum raritates, propter ſpiſsitatem
non
poteſt in corpore recipere liquorem, ſed fugiens ab humore reſiſtit,
&
torquetur & efficit in quibus eſt operibus, ea rimoſa. Eſculus verò quòd
eſt
omnibus principijs temperata, habet in ædificijs magnas vtilitates,
8868M. VITRVVII POLL. ea cum in humore collocatur, recipiens penitus per foramina liquorem,
eiecto
aëre &
igni, operatione humidæ poteſtatis vitiatur. Cerrus, ſuber,
fagus
, quod paruam habent mixtionem humoris &
ignis & terreni, aëris
plurimum
, peruia raritate humores penitus recipiendo, celeriter mar-
ceſcunt
.
Populus alba & nigra, item ſalix, tilia, vitex, ignis & aëris ha-
bendo
ſatiatæ atque humoris temperatæ, parum terreni habentes leuiori
temperatura
comparatæ, egregiam habere videntur in vſu rigiditatem.
Ergo cum non ſint duræ terreni mixtione, propter raritatem ſunt candi-
, &
in ſculpturis commodam præſtant tractabilitatem. Alnus autem,
quæ
proxima fluminum ripis procreatur, &
minime materies vtilis vi-
detur
, habet in ſe egregias rationes:
etenim aëre eſt & igni plurimo tem-
perata
, non multum terreno, humore paulo.
Itaque quia non nimis habet
in
corpore humoris, in paluſtribus locis infra fundamenta ædificiorum,
palationibus
crebre fixa recipiens in ſe quod minus habet in corpore li-
quoris
, permanet immortalis ad æternitatem, &
ſuſtinet immania pon-
dera
ſtructuræ, &
ſine vitijs conſeruat. Ita quæ non poteſt extra terram
paulum
tempus durare, ea in humore obruta permanet ad diuturnita-
tem
.
Eſt autem maxime id conſiderare Rauennæ, quòd ibi omnia opera,
&
publica & priuata, ſub fundamentis eius generis habeant palos. Vlmus
verò
&
fraxinus maximos habent humores, minimumq́; aëris & ignis,
terreni
temperata mixtione comparatæ:
ſunt in operibus cum fabrican-
tur
lentæ, &
ſub pondere, propter humoris abundantiam, non habent ri-
gorem
, ſed celeriter pandant, ſimul autem vetuſtate ſunt aridæ factæ,
aut
in agro perfectæ, qui ineſt eis liquor ſtantibus, emoritur, fiuntq́;
du-
riores
, &
in commiſſuris & in coagmentationibus ab lentitudine firmas
recipiunt
catenationes.
Item Carpinus, quod eſt minima ignis & terreni
mixtione
, aëris autem &
humoris ſumma continetur temperatura, non
eſt
fragilis, ſed habet vtiliſsimam tractabilitatem.
Itaque Græci, quod ex
ea
materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga ζυγὰ vocitan-
tur
, item &
eam ζυγίαμ appellant. Non minus eſt admirandum de cu-
preſſu
&
pinu, quod habentes humoris abundantiam, æquamq́; cæte-
rorum
mixtionem, propter humoris ſatietatem in operibus ſolent eſſe
pandæ
:
ſed in vetuſtatem ſine vitijs conſeruantur: quod is liquor, qui ineſt
penitus
in corporibus earum, habet amarum ſaporem, qui propter acritu-
dinem
non patitur penetrare cariem, neque eas beſtiolas, quæ ſunt nocen-
tes
.
Ideoq́; quæ ex his generibus opera conſtituuntur, permanent ad æter-
nam
diuturnitatem.
Item cedrus & iuniperus eaſdem habent virtutes &
vtilitates
, ſed quemadmodum ex cupreſſu &
pinu reſina, ſic ex cedro
oleum
, quod cedrium dicitur, naſcitur, quo reliquæ res cum ſunt vnctæ,
(vti etiam libri) ä tineis &
à carie non læduntur. Arboris autem eius
ſunt
ſimiles cupreſſeæ foliaturæ, materies vena directa.
Epheſi in æde,
8969DE ARCHITEC. LIB. II. mulacrum Dianæ, & etiam lacunaria ex ea, & ibi & in cæteris nobilibus
fanis
propter æternitatem ſunt facta.
Naſcuntur autem arbores ma-
ximæ
Cretæ &
Aphricæ & nonnullis Syriæ regionibus. Larix verò,
qui
non eſt notus, niſi his municipibus, qui ſunt circa ripam fluminis Pa-
di
, &
littora maris Adriatici, non ſolum ob ſucci vehementi amaritate ab
carie
aut à tinea non nocetur, ſed etiam flammam ex igni non recipit, nec
ipſe
poteſt per ſe ardere, niſi (vti ſaxum in fornace ad calcem coquen-
dam
) alijs lignis vratur:
nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem
remittit
, ſed longo ſpatio tarde comburitur, quod eſt minima ignis &

aëris
è principijs temperatura.
Humore autẽ & terreno eſt materia ſpiſſe
ſolidata
&
non habens ſpatia foraminum, qua poſsit ignis penetrare, reij-
citq́
;
eius vim, nec patitur ab eo ſibi cito noceri, propterq́; pondus ab aqua
non
ſuſtinetur, ſed cum portatur, aut in nauibus, aut ſupra abiegnas rates
collocatur
.
Ea autem materies quemadmodum ſit inuenta, eſt cauſa co-
gnoſcere
.
Diuus Cæſar cum exercitum habuiſſet circa alpes, imperauiſ-
ſetq́
;
municipijs præſtare commeatus, ibiq́; eſſet caſtellum munitum,
quod
vocabatur Larignum, tunc qui in eo fuerunt, naturali munitione
confiſi
, noluerunt imperio parere.
Itaque Imperator copias iuſsit admo-
ueri
.
Erat autem ante eius caſtelli portam turris ex hac materia, alternis
trabibus
tranſuerſis (vti pyra) inter ſe compoſita alte, vt poſſet de ſum-
mo
ſudibus &
lapidibus accedentes repellere; tunc verò cum animaduer-
ſum
eſt alia eos tela, præter ſudes, non habere, neque poſſe longius à mu-
ro
propter pondus iaculari, imperatum eſt faſciculos ex virgis alligatos
&
faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere. Itaque celeri-
ter
milites congeſſerunt, Poſtquam flamma circa illam materiam virgas
comprehendiſſet
, ad cœlum ſublata, effecit opinionem, vti videretur iam
tota
moles concidiſſe.
Cùm autem ea per ſe extincta eſſet & requieta,
turrisq́
;
intacta apparuiſſet, admirans Cæſar, iuſsit extra telorum miſsio-
nem
eos circumuallari.
Itaq; timore coacti oppidani cum ſe dedidiſſent,
quæſitum
vnde eſſentea ligna, quæ ab igni non læderentur:
tunc ei de-
monſtrauerunt
eas arbores, quarum in his locis maximæ ſunt copiæ, &

ideo
id caſtellum Larignum, item materies Larigna eſt appellata.
Hæc
autem
per Padum Rauennam deportatur, in coloniam Faneſtri, Piſauri,
Anconæ
, reliquisq́;
quæ ſunt in ea regione, municipijs præbetur, cuius
materiei
ſi eſſet facultas apportationibus ad Vrbem, maximè haberentur
in
ædificijs vtilitates:
& ſi non in omnibus, certè tabulæ in ſubgrundijs
circum
inſulas ſi eſſent ex ea collocatæ, ab traiectionibus incendiorum
ædificia
periculo liberarentur, quod nec flammam nec carbonem poſ-
ſunt
recipere, nec facere per ſe.
Sunt autem arbores folijs ſimilibus pi-
ni
, materies earum prolixa, tractabilis ad inteſtinum opus, non minus
quàm
ſapinea:
habetq́; reſinam liquidam mellis attici colore, quæ
9070M. VITRVVII POLL. medetur phthiſicis. De ſingulis generibus, quibus proprietatibus è natu-
ra
rerum videantur eſſe comparatæ, quibusq́;
procreantur rationibus, ex-
poſui
.
Inſequitur animaduerſio, quid ita, quòd quæ in Vrbe ſupernas di-
citur
abies, deterior eſt, quàm quæ infernas, quæ egregios in ædificijs ad
diuturnitatem
præſtat vſus, &
de his rebus, quemadmodum videantur è
locorum
proprietatibus habere vitia aut virtutes, vti ſint conſiderantibus
apertiora
, exponam.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
Materies cædenda eſt à primo autumno. ] Quo tempore materiem
cædi
oporteat, præter ea quæ à M.
Catone ſcribuntur cap. XVII. Plini{us} in hunc
modum
lib.
XVI. cap. XXXIX. tradit, Cædi tempestiuum quæ excorticentur, vt
teretes
, ad templa cætera\’ vſus rotundi, cum germinant, aliâs cortice inextricabili,
&
carie ſubnaſcente ei, materia\’ nigreſcente. Tigna & quib{us} aufert ſecuris cor-
ticem
, à bruma ad fauonium, aut ſi præuenire cogamur, Arcturi occaſu, &
ante
eum
fidiculæ.
Nouißima ratione ſolſtitio. Certe Conſtantin{us}, ſiue qui ei{us} nomine
viginti
, vt dixim{us}, de re Rustica libros concinnauit, &
Heron, qui ante illum to-
tidem
ſcripſit, vterque libro III.
tradit cædendam materiem maxime menſib{us}
Decembri
&
Ianuario, id\’ Luna iam ſeneſcente, & ſub terra abdita. Vegeti{us} au-
tem
lib.
de re militari IIII. cap. XXXV. à ſolſtitio æstiuali ad calend{as} Ianua-
ri
{as}, &
à XV. Luna, ad XXIII. cædi præcipit. Columella verò lib. XI. cap. II.
à XX. Luna, ad XXX. Sed de materie quicquid hoc capite traditur, liber Thea-
phrasti
φυτῶυ ἱςοείας quint{us} abſoluit exactißimè.
Antequam flare incipiat Fauonius. ] Fauoni{us} incipit flare VI. Id{us}
Februarij
Plinto lib.
XV. cap. II. lib. XVI. cap. XXV. lib. XVIII. cap. XXVI.
Columella verò lib. XI. cap. II. dicit VII. Id{us}.
A fœtu ad partum non iudicantur integra. ] Testatur Hippocrates
libro
primo de morbis muliebrib{us} mulierem cum grauida eſt, cum virore pal-
leſcere
, quoniam pur{us} ipſi{us} ſanguis ſemper quotidie è corpore distillat, &
in fœ-
tum
deſcendit, vnde augmentum ei accedat.
Cum\’ paucior ſit ſanguis in corpore,
neceſſe
eſt ipſam palleſcere, &
debiliorem fieri.
Neque in venalibus ea ſunt prægnantia præſtantur ſana. ]
Aliter
Vlpian{us} iuriſconſult{us} Pandect.
lib. XXI. de ædilitio edicto, Si mulier, in-
quit
, prægnans venierit, inter omnes conuenit ſanam eſſe eam.
Maximum enim ac
præcipuum
mun{us} fœminarum concipere, ac tueri conceptum.
Subſcribit Iustinia-
n
{us} Cod.
lib. VI. de indicta viduitate. Mulieres, ait, ad hoc natura progenuit, vt
part
{us} æderent, &
maxima eis cupidit{as} in hoc conſtituta eſt. Sed hoc volebat Vi-
truui
{us}, imbecillem eſſe prægnantem, &
ad munia obeunda min{us} aptam, quòd
embryo
detrahat in ſe alimentum.
Vlpian{us} verò intellexit non morboſam, id eſt non
redhibendam
.
Nam cum eſſet edictum ædilium curulium, vt venditores emptores
certiores
facerent ſi quid morbi aut vitij ineſſet, contrà qui feciſſet, re improbata co-
gi
poſſet habere id quod ante habuerat, certè qui prægnantem vendidiſſet, nec em-
ptori
dixiſſet tamen, edicto cogi non poterat mancipium recipere.
Id redhibere
9171DE ARCHITEC. LIB. II. bant, vnde redhibitio vocata. Sed quid bonæ valetudini cum conceptione? Vt enim
in
id natæ ſint fœminæ vt gignant, grauis non eſſe non poteſt in operis non valida,
ne
dicam alendum eſſe quod naſcetur, multos annos, antequam vſui eſſe poßit.
Et
nos
ſi tantum partu capimur, quis metuere non debeat abortum?
aut in nixu
vtriuſque
mortem?
Me profectò autore in venalitijs nemo prægnantem pro ſana ac-
ceperit
, aut comparauerit.
Recipientes radices arborum in ſe ſuccum. ] A quo & admoniti,
non
deſunt qui herbarum radices euellend{as} eſſe dicant, &
legend{as} autumno, vbi
folia
deciderunt, quòd tum ſint maxime medicamentoſæ, Alijs placet veris initio
priuſquam
in folia, aut caulem erumpant.
Cædi autem ita oportet, vt incidatur arboris craſsitudo ad
mediam
medullam.
] Plini{us} lib. XVI. cap. XXXIX. ea de re in hunc mo-
dum
tradit.
Circunciſ{as} quoque ad medullam alij non inutiliter relinquunt, vt
omnis
humor ſtantib{us} defluat.
Id & Palladi{us} præcipit lib. XI. cap. XV.
Profundunt è medullis quem habent in ſe ſuperantem & vi-
tioſum
per foramina liquorem.
] Circunfoſſo ſtipite, & ab ima parte vſ
ad
medullam foratis arborib{us}, detrahitur inutilis ſucc{us}, &
ſucco emiſſo fit velu-
ti
detractio ſanguinis, &
defluens quaſi pituita abſtrahitur.
Alios alij generis. ] Sic libri octaui cap. III. Siue arundinis, ſiue alij ge-
neris
, ſic Cicero de natura Deorum, Quib{us} bestijs erat is cib{us}, vt alij generis be-
ſtijs
veſcerentur.
Propter nodationis duritiem dicitur eſſe fuſterna. ] Neque hoc
præterijt
Plini{us}:
libro enim XVI. cap. XXXIX. inquit: Abietis quæ pars à ter-
ra
fuit, enodis eſt, hac\’ quam dixim{us} ratione ſluuiata decorticatur, atque ita ſapi-
n
{us} vocatur, ſuperior pars nodoſa durior\’, fusterna.
Ibi tamen ſusterna ſcriptum
eſt
, mendosè istud quidem.
Ima autem cum circunciſa quadrifluuijs diſparatur. ] Id eſt
quadripartito
venarum curſu, vt loquitur Plini{us}, qui ob id fluuiatam abietem
memorato
loco pro quadripartita (quæ ad opera, Theophrasti &
ipſi{us} teſtimonio, ma
xime
probatur) vocat.
Qui fluuiatam pro macerata aqua fluuiatili interpretati ſunt,
ſi
Vitruuium, quem Plini{us} hic &
alibi, vt apparet, viderat, legiſſent, nunquam
in
eum errorem incidiſſent.
Theophrast{us} de plantarum historia lib. V. tradit ar-
borum
τεξαζό{ου}ς hoc eſt quadripartit{as} dici, quib{us} in vtranque partem medullæ,
bini
venarum curſ{us} naturæ contrariæ pertendunt, {δι}ιζό{ου}ς, id eſt bipartit{as}, cur-
ſum
venarum vnum tantum in vtranque partem medullæ gerere, eoſdem inui-
cem
contrarios habere, μουοζό{ου}ς ſiue ſimplices appellari, quæ vnum duntaxat ve-
narum
habent curſum, τὰς ἐχ{ού}ςας μίαυ μόνου κτΗδόνα.
Theodor{us} Gaɀa, ſi cre-
dim
{us} Hermolao, verterat quadriuiu{as}, biniuiu{as}, &
vniuiu{as}, quòd τεξαζώ{ου}ς,
{δι}ιζώ{ου}ς, &
μονοζώ{ου}ς legiſſet, manifesto librarij errore. Plini{us} ſignificanti{us} tranſ-
fert
, quæ habeant quadripartitos venarum curſ{us}, bifidos, aut omnino ſimplices.
Eiecto torulo. ] Intelligo cum medulla (quam Theophrast{us} libro prime
φυτῶμ
ἱςο{ρί}ας μ{τί}τραμ, &
ex aliorum ſententia καρ{δι}ίαρ, atque μνελόμ, hoc eſt
matricem
, cor, &
medullam vocat, rem à cortice tertiam) partes ei proximiores,
qu
{as} Architecti autore Theophrasto, memorato quinto libro, auferend{as}
9272M. VITRVVII POLL. vt quod ſpißißimum mollißimum\’ materiei ſit *** ξύλ{ου} τὸ Πνκνότατομ κ{ὰι} μα-
λακότατου
, tantum relinquatur, παντὸς enim (inquit ille) ξύλ{ου} σκλπροτάτη {καὶ}
μανοτάτπ
μ\’Ντπα, Omnis materiei durißima atque rarißima pars medulla.
Qui
loc
{us} in Græcis &
Latinis codicib{us} quoniam vitioſe legitur à me notat{us} eſt.
Ad inteſtina opera. ] Op{us} intestinum dicitur quicquid materie, id eſt
ligno
conſtat.
Torquetur, et efficit in quibus eſt operibus, ea rimoſa. ] Et lib.
VII. cap. I. ſcribit aſſeres quernos, ſimul humorem perceperint, ſe torquentes rim{as}
facere
in pauimentis, &
Plini{us} lib. XVI. tradit quercum in aqua defoſſam fir-
mam
eſſe, eandem ſuper terram rimoſa facere opera torquendo ſeſe.
Vitex. ] Dicitur & amerina ſalix qutbuſdam, ex Dioſcoridis nomenclatu-
ris
, reclamantib{us} Columella lib.
IIII. cap. XXX. & Plinio lib. XXIIII.
cap. IX. alijs ſalix marina, ex eodem Dioſcoride, Græcis ἄγν{ος}, quaſi castum di-
c
{as}, ab inſita ſcilicet vi.
Seplaſiarij nomenclaturæ Græcæ adiecta Latina interpreta-
tione
appellant agnum castum.
Ignis et aëris ſatiatæ, atque humoris temperatæ. ] Enuncianda
ſunt
aduerbialiter, ſatiatè &
temperatè, ſequitur enim parum terreni habentes.
In paluſtribus locis infra fundamenta ædificiorum palationi-
bus
crebrè fixa.
] Alnum palationib{us} vtilem indicat lib. III. cap. III. &
lib
.
V. cap. vltimo.
Eſt autem maxime id conſiderare Rauennæ. ] Rauenna colonia
Sabinorum
fuit, qui in Vmbris nominantur, quæ quia in Gallicis paludib{us} conſtru-
cta
fuit, in fundamentis palos habuit alneos, quod Vitruui{us} refert.
Nos effoſſos vi-
dim
{us}, &
agnouim{us}.
Sed celeriter pandant. ] Pandare contrarium eſt fornicari. Plini{us} lib.
XVI. cap. XLII. Popul{us} contra omnia inferiora pandatur, palma econtrario
fornicatur
.
Aut in agro perfectæ. ] Facilis lapſ{us} typographi, pro perſectæ. Senſ{us} au-
tem
apertior eſt, quàm vt declarationis indigeat.
Item carpinus. ] Carpinum Græci ɀygiam vocant, quod ex eo iuga fiant.
Sunt qui putant aceris eſſe gen{us}, rubens, fißilli ligno, cortice liuido & ſcabro. Alij
proprij
eſſe generis malunt.
Autor Plini{us} lib. XVI. cap. XV. Nostrates char-
mum
appellant.
Sic ex cedro oleum, quod cedreum dicitur, naſcitur. ] E cedro
magna
, quam cedrelaten dici testatur Plini{us} lib.
XIII. cap. V. & lib. XXIIII.
cap. V. erumpit liquor ſiue reſina laudatißima, quæ κε{δι}{ρι}α Dioſcoridi, κε{δι}ρέα
Galeno
, κε{δι}ραία Paulo Aeginetæ, &
cedreum Vitruuio nominatur. Eum liquorem
oleum
dici, &
Galeni testimonio probatur ſeptimo libro de facultatib{us} ſimplicium
medicamentorum
.
Dioſcorides autem capite nono & octogeſimo libri primi oleum
fieri
è cedria ſcribit, cum concoquitur ſcilicet, vellerib{us} ſupra halitum ei{us} ex-
panſis
, atque ita expreßis:
hoc gen{us} Galen{us} memorato loco oleoſam cedream appel-
lat
.
Nam Plini{us} lib. XV. cap. VII. fieri oleum ex malis cedri tradit, quod cedre-
læum
vocetur.
In quo notandum cedri bacc{as} mala ab eo nominari fructui iunipe-
peri
colore &
figura ſimiles, ſed exiliores, ſi Galeno credim{us} ſecundo libro de
9373DE ARCHITEC. LIB. II. mentorum facultatib{us}, dict{as} ab eodem, & à Dioſcoride prædictis locis cedrides,
quo
nomine vtitur Plini{us} lib.
XXIIII. cap. V. Sed illud prætermittere nec poſ-
ſum
, nec debeo, conciſ{as} cedri ted{as} in furnos coniect{as} vndique igni extra circun-
dato
feruere, primum\’ ſudorem qui aquæ modo fluxerit canali, cedrium vocari
memorante
Plinio lib.
XVI. cap. XI. ſequentem verò liquorem craßiorem iam,
fundere
picem, quam idem dicto cap.
V. lib. XXIIII. cedriam appellat. Tradit
Theophrast
{us}, φυτῶυ ίςο{ρι}ας libro quinto, vt illud quoque addam, cedri materiem
natam
eſſe humorem emittere, quamobrem viſ{as} eſſe ex ea deorum ſtatu{as} ſudaſſe,
quòd
ex ea, ſicut &
ex cæteris, quib{us} oleoſ{us} eſt humor, facere e{as} conſueuiſſent.
Quo reliquæ res vnctæ (vti etiam libri) à tineis, et à carie non
læduntur
.
] Cedri oleo peruncta materies nec tineam, nec cariem ſentit, inquit
Plini
{us} lib.
XVI. cap. XXXIX. Idem lib. XIII. cap. XIII. ex ſententia Caßij
Heminæ
, ſcribit libros Numæ tine{as} non tetigiſſe, quod cedrati eſſent.
Dioſcorides
tradit
naturam illi eſſe &
vim viuentia corpora corrumpendi, defuncta incorru-
pta
ſeruandi:
ob eam cauſam cadauerum vitam pleroſque id dixiſſe. Quæ anceps
natura
(quam tamen pulchrè explicat Galen{us} lib.
VII. medicamentorum ſim-
plicium
) mouit Plinium vt toties citato quinto capite libri XXIIII.
ei{us} vſum
in
medicinam anginæ, cruditatum, doloris dentium, grauitatis, aut vermium au-
rium
damnarit.
Mira (inquit) differentia, cum vitam auferat ſpirantib{us}, defun-
ctis
pro vita ſit.
Arbores autem eius ſunt ſimiles cupreſſeæ foliaturæ. ] Scri-
bendum
arboris Folia, inquit, cedri, ſunt cupreßinis ſimilia.
Epheſi in æde ſimulacrum Dianæ. ] Templi Epheſiæ Dianæ tectum
fuiſſe
ex cedrinis trabib{us} conuenire inter omnes autores ſcribit Plini{us} lib.
XVI.
cap. XL. De ſimulacro verò ipſi{us} Deæ ambigi, cæteris ex hebeno tradentib{us}, vno
Mutiano
uitigineum (ita enim ſcribendum, non vitiligineum) fuiſſe tradente:
Vi-
truui
{us} cedrinum existimauit.
Naſcuntur autem arbores maximæ Cretæ, et Aphricæ, et
nonnullis
Syriæ regionibus.
] Hoc etiam tradit Plini{us} lib. XVI. cap.
XXXIX. Cedr{us}, ait, in Creta, Aphrica, Syria, laudatißima.
Nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem remittit. ]
Laricem
nec ardere, nec carbonem facere, nec alio modo ignis vi quàm lapides con-
ſumi
testimonio ſunt Plini{us} lib.
XVI. cap. X. & Palladi{us} lib. XI. cap. XV.
Ei{us} rei cum Venetijs periculum facere vellem, monit{us} Vitruuij lectione, ſpectan-
te
Mecœnate meo, tum ad Venetos regio legato, nunc ad Paulum III.
Pont. Max.
incenſa
arſit, ita tamen, vt videretur flamm{as} dedignari, &
velle à ſe diſcutere.
Annotauit
Petr{us} Andre{as} Matthiol{us} in valle Solis Tridentinæ ditionis, &
in
vallib
{us} Camonica &
Tropia Brixienſib{us}, plurimum larigni carbonis vſum exco-
quendis
ferri venis.
Cùm autem ea per ſe extincta eſſet, et requieta. ] Ita vſum eſſe hu-
i
{us} libri cap.
I. admonui, Poſt ea requieta. Quam lectionem quoniam in antiquo
exemplari
inueneram, non improbaui.
In colonia Faneſtri. ] Hui{us} meminit lib. V. cap. I. Quo genere coloniæ
Iuliæ
Fanestri collocaui.
Eſt autem Piceni, id eſt Marchiæ Anconitanæ vrbs,
9474M. VITRVVII POLL. Fanum dicta, Plinio et Ptolemæo Fanũ Fortunæ, Melæ Vitruuio colonia Faneſtris.
In ſubgrundijs. ] Subgrundia ſunt tecti partes prominentiores. Ita appellat
Iabolen
{us} Pandect.
lib. L. de verb. ſign Varro ſubgrund{as}, Græci γ{ει}σα & ὑπογ{ει}σα.
Habétque reſinam liquidam mellis attici colore. ] Plini{us} lib.
XVI. cap. X. Pluſculum huic erumpit liquoris, melleo colore, atque lentore, nun-
quam
dureſcentis.
Reſina autem (vt obiter dicam) è viuentib{us} plantis defluit, tæ-
da
, picea, abiete, terebyntho, larice, pinu.
Materia verò vbi comburitur, fluit pix,
principio
liquida, postea decota fit ſicca, &
ab igne nigrorem acquirit.
Et ſi non in omnibus, certæ tabulæ. ] Scribendum certè, citra diph-
thongum
, pro ſaltem, quod etiam dicitur at certè, id eſt ἀλ\’λ{ου~'}νλς.
Quæ in vrbe ſupernas dicitur abies, deterior eſt, quàm quæ
infernas
.
] Abies dicitur ſupern{as} & infern{as}, à ſuperiori & inferiori mari, vt
cap
.
ſequenti.
De abiete ſupernate & infernate, cum Apennini deſcri-
ptione
. # CAP. X.
MONTIS Apennini primæ radices, ab Tyrrheno ma-
ri
in Alpes &
in extremas Hetruriæ regiones oriun-
tur
.
Eius verò montis iugum ſe circumagens, & media
curuatura
prope tangens oras maris Adriatici, pertin-
git
circuitionibus contra fretum.
Itaque citerior eius
curuatura
, quæ vergit ad Hetruriæ Campaniæq́;
re-
giones
, apricis eſt poteſtatibus:
nanque impetus habet perpetuos à ſolis
curſu
.
Vlterior autem, quæ eſt proclinata ad ſuperum mare, Septentrio-
nali
regioni ſubiecta, continetur vmbroſis &
opacis perpetuitatibus. Ita-
que
quæ in ea parte naſcuntur arbores, humida poteſtate nutritæ, non ſo-
lum
ipſæ augentur ampliſsimis magnitudinibus:
ſed earum quoque venæ
humoris
copia repletæ turgentes liquoris abundantia ſaturantur.
Cum
autem
exciſæ &
dolatæ vitalem poteſtatem amiſerint, venarum rigorem
permutantes
ſicceſcẽdo, propter raritatem fiunt inanes &
euanidæ, ideoq́;
in ædificijs non poſſunt habere diuturnitatem. Quæ autem ad ſolis cur-
ſum
ſpectantibus locis procreantur, non habentes interueniorum rarita-
tes
, ſiccitatibus exuctæ ſolidantur:
quia ſol non modo ex terra lambendo,
ſed
etiam ex arboribus educit humores.
Itaque quæ ſunt in apricis regio-
nibus
ſpiſsis venarum crebritatibus ſolidatæ, non habentes ex humore ra-
ritatem
, cum in materiam perdolantur, reddunt magnas vtilitates ad ve-
tuſtatem
.
Ideo infernates, quæ ex apricis locis apportantur, meliores ſunt,
quàm
quæ ab opacis de ſupernatibus aduehuntur.
Quantum animo con-
ſiderare
potui de copijs, quæ ſunt neceſſariæ in ædificiorum comparatio-
nibus
, &
quibus temperaturis è rerum natura principiorum habere vi-
deantur
mixtionem, quæq́;
inſunt in ſingulis generibus virtutes &
9575DE ARCHITEC. LIB. III. vti non ſint ignota ædificantibus expoſui. Itaque qui potuerint eorum
præceptorum
ſequi præſcriptiones, erunt prudentiores, ſingulorumq́;
ge-
nerum
vſum eligere poterunt in operibus.
Ergo quoniam de apparatio-
nibus
eſt explicatum, in cæteris voluminibus de ipſis ædificijs exponetur,
&
primum de Deorum immortalium ædibus ſacris, & de earum ſym-
metrijs
&
proportionibus (vti ordo poſtulat) in ſequenti perſcribam.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
Montis Apennini primæ radices ab Tyrrheno mari. ] Tyrrhe-
num
mare inferum vocatur, Adriaticum uerò ſuperum.
Quæ abietes ex Apennini
ea
parte, quæ ad Tyrrhenum mare protenditur, aduehuntur, dicuntur infernates.
Quæ autem ab ea, quæ vergit ad mare Adriaticum, ſupernates nominantur.
Augentur ampliſsimis magnitudinibus. ] Palladi{us} lib. XI. cap. XV.
ſcribit quæcun ex parte meridiana cæduntur, vtiliores eſſe, quæ veròex septẽtrio-
nali
, proceriores, ſedfacilè vitiari.
sed de ea re legito Theophr. φυτῶμ ἱςο{ρί}ας lib. V.
Inde infernates quæ ex apricis locis apportantur, & c. ] Autor
eſt
Plini{us} lib.
XVI. cap. XXXIX. In arborib{us} robustiores Aquiloni{as} partes,
in
totum deteriores ex humidis opacis\’, ſpißiores ex apricis, ideo Romæ infernatem
abietem
ſupernati præferri.
9[Figure 9]
M. VITR VVII
POLLIONIS
DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
TERTIVS
.
PRAEFATIO.
Delphicvs Apollo Socratem omnium ſapientiſ-
ſimum
Pythiæ reſponſis eſt profeſſus.
Is autem me-
moratur
prudenter doctiſsimeq́;
dixiſſe, oportuiſſe
hominum
pectora feneſtrata &
aperta eſſe, vti non oc-
cultos
haberent ſenſus, ſed patentes ad conſiderandum.
Vtinam verò rerum natura ſententiam eius ſecuta,
explicata
&
apparentia ea conſtituiſſet. Si enim ita fuiſſet, non ſolùm
laudes
aut vitia animorum ad manum aſpicerentur:
ſed etiam
966M. VITRVVII POLL. narum ſcientiæ ſub oculorum conſideratione ſubiectæ, non incertis iu-
dicijs
probarentur, ſed &
doctis & ſcientibus autoritas egregia & ſta-
bilis
adderetur.
Igitur quoniam hæc non ita, ſed vti natura rerum vo-
luit
, ſunt conſtituta, non efficitur, vt poſsint homines, obſcuratis ſub pe-
ctoribus
ingenijs, ſcientias artificiorum penitus latentes, quemadmo-
dum
ſint iudicare.
Ipſi autem artifices, etiam ſi polliceantur ſuam pru-
dentiam
, ſi non pecunia ſint copioſi, ſeu vetuſtate officinarum habue-
rint
notitiam, aut etiam gratia &
forenſi eloquentia non fuerint præ-
diti
, pro induſtria ſtudiorum autoritates non poſſunt habere, vt eis,
quod
profitentur ſcire, id credatur.
Maximè autem id animaduertere
poſſumus
ab antiquis ſtatuarijs &
pictoribus, quòd ex his, qui dignitatis
notas
&
commendationis gratiam habuerunt, æterna memoria ad poſte-
ritatem
ſunt permanentes, vti Myron, Polycletus, Phidias, Lyſippus, cæ-
teriq́
;
qui nobilitatem ex arte ſunt conſecuti. Nanq; vt ciuitatibus ma-
gnis
, aut regibus, aut ciuibus nobilibus opera fecerunt:
ita id ſunt adepti.
At qui non minore ſtudio & ingenio ſolertiaq́; fuerunt, ignobilibus &
humili
fortuna ciuibus non minus egregiè perfecta fecerunt opera, nul-
lam
memoriam ſunt aſſecuti, quod hi non ab induſtria neque artis ſoler-
tia
, ſed à felicitate fuerunt deſerti, vt Hellas Athenienſis, Chion Corin-
thius
.
Myagrus Phocæus, Pharax Epheſius, Bedas Byzantius, etiamq́;
alij
plures.
Non minus item pictores, vti Ariſtomenes Thaſius, Polycles
Atramitenus
, Nicomachus, cæteriq́;
, quos neque induſtria, neque artis
ſtudium
, neque ſolertia defecit, ſed aut rei familiaris exiguitas, aut imbe-
cillitas
fortunæ, ſeu in ambitione certationis contrariorum ſuperatio, ob-
ſtitit
eorum dignitati.
Nec tamen eſt admirandum, ſi propter ignoran-
tiam
artis virtutes obſcurantur:
ſed maximè indignandum, cum etiam
ſæpe
blandiatur gratia conuiuiorum à veris iudicijs ad falſam probatio-
nem
.
Ergo (vti Socrati placuit) ſi ita ſenſus & ſententiæ ſcientiæq́; diſci-
plinis
auctæ, perſpicuæ &
perlucidæ fuiſſent, non gratia neque ambitio
valeret
, ſed ſi qui veris certisq́;
laboribus doctrinarum, perueniſſent ad
ſcientiam
ſummam, eis vltro opera traderentur.
Quoniam autem ea non
ſunt
illuſtria, neque apparentia in aſpectu, vt putamus oportuiſſe, &
ani-
maduerto
potius indoctos quàm doctos gratia ſuperare, non eſſe certan-
dum
iudicans cum indoctis ambitione, potius his præceptis editis oſten-
dam
noſtræ ſcientiæ virtutem.
Itaque Imperator in primo volumine ti-
bi
de arte, &
quas habeat ea virtutes, quibusq́; diſciplinis oporteat eſſe au-
ctum
Architectum expoſui, &
ſubieci cauſas, quid ita earum oporteat
eum
eſſe peritum, rationesq́;
ſummæ Architecturæ partitione diſtribui,
finitionibusq́
;
terminaui. Deinde, quod erat primum & neceſſarium, de
mœnibus
, quemadmodum eligantur loci ſalubres ratiocinationibus ex-
plicui
, ventiq́;
qui ſint, & è quibus regionibus ſinguli ſpirent,
9777DE ARCHITEC. LIB. III. nibus grammicis oſtendi, platearumq́; & vicorum, vti emendatæ fiant
diſtributiones
, in mœnibus docui, &
ita finitionem primo volumine con-
ſtitui
.
Itẽ in ſecundo de materia quas habeat in operibusvtilitates, & qui-
bus
virtutibus è natura rerũ eſt cõparata, peregi.
Nunc in tertio de Deorũ
immortaliũ
ædibus ſacris dicã, &
vti oporteat perſcriptas eſſe, ex ponam.
IN M. VITRVVIVM POLLIO,
NEM
ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
TERTIVS
.
IN PROOEMIVM ANNOT.
OPortuiſſe hominũ pectora feneſtrata et aperta eſſe. ]
Eam
ſententiam Lucian{us} in Hermotimo, Momo reprehendenti in
hoc
Vulcanum tribuit.
Nam cum ſuborta eſſet inter Neptunum, Mi-
neruam
, &
Vulcanum controuerſia, quis artificij præstantia ante-
celleret
, Neptun{us} taurum, Minerua domum, Vulcan{us} hominem
componit
.
Qui ſtatuat, vn{us} deligitur Mom{us}, is cum in reliquis operib{us} multa
damnaſſet
, hoc in Vulcani homine non probauit, quòd fenestellæ in pectore additæ
non
eſſent, vt videri poſſet, quid cogitaret, verum an falſum diceret.
Si non pecunia ſint copioſi. ] Diuitiæ & officinæ vetust{as} adferunt
artificib
{us} autoritatem.
Nanque vti ciuitatibus magnis, & c. ] Vel hinc diſce non parum re-
ferre
ad commendationem, cui op{us} tuum dices, aut quo autore faciendum recipi{as}.
Ea propter ad Veſpaſianum de naturali historia ſcripſit Plini{us}, de agricultura ad
Deiotarum
regem Diophanes, ad Antoninum de piſcib{us} Oppian{us}, ad Commodum
onomasticon
Iuli{us} Pollux, ad Augustum de Architectura Vitruui{us}, &
ei{us}
ego
interpretationem ad te Franciſce Rex, quod &
potentißim{us}, & doctißim{us}
princeps
eſſes, quod pater patriæ, quod omnium gentium conſenſu bonarum litera-
rum
aſſertor vindex\’.
Nobilibus & humili ortuna ciuibus. ] Quod ad me attinet, ſyn-
cerior
mihi videtur aliorum codicum ſcriptura, in quib{us} non nobilib{us}, ſed igno-
bilib
{us} legitur.
Vti Hellas Athenienſis, & c. ] Myagri, & Bedæ ſtatuariorum mentio-
nem
facit Plini{us} lib.
XXXIIII. cap. VIII. Reliquorum quod ſciam nuſquam
meminit
, nec ali{us} ſcriptor, cui{us} mihi veniat in mentem.
Deformationibus grammicis. ] Id eſt deſcriptionib{us}, & deſignatio-
nib
{us}, quæ per line{as} fiunt, γραμμ\‘α enim linea dicitur.
De ſacrarum ædium compoſitione & ſymmetrijs, & cor-
poris
humani menſura. # CAP. I.
9878M. VITRVVII POLL.
Aedivm compoſitio conſtat ex ſymmetria, cuius
rationem
diligentiſsime Architecti tenere debent.
Ea
autem
paritur à proportione, quæ Græcè ἀυαλογία di-
citur
.
Proportio eſt ratæ partis membrorum in omni
opere
totiusq́;
commodulatio, ex qua ratio efficitur
ſymmetriarum
.
Nanq; non poteſt ædes vlla ſine ſym-
metria
atque proportione rationem habere compoſitionis, niſi vti ad ho-
minis
bene figurati membrorum habuerit exactam rationem.
Corpus
enim
hominis ita natura compoſuit, vti os capitis à mento ad frontem
ſummam
, &
radices imas capilli, eſſet decimæ partis. Item manus palma
ab
articulo ad extremum medium digitum, tantundem.
Caput à mento
ad
ſummum verticem, octauæ.
Tantundem ab ceruicibus imis. Ab ſum-
mo
pectore ad imas radices capillorum, ſextæ:
ad ſummum verticem,
quartæ
.
Ipſius autem oris altitudinis tertia pars eſt ab imomento ad imas
nares
:
naſus ab imis naribus ad finem medium ſuperciliorum, tantun.
dem: ab ea fine ad imas radices capilli vbi frons efficitur, item tertiæ par-
tis’
.
Pes verò altitudinis corporis ſextæ, Cubitus quartæ, Pectus item
quartæ
.
Reliqua quoque membra ſuos habent commenſus proportionis,
quibus
etiam antiqui pictores &
ſtatuarij nobiles vſi, magnas & infinitas
laudes
ſunt aſſecuti.
Similiter verò ſacrarum ædium membra, ad vni-
uerſam
totius magnitudinis ſummam, ex partibus ſingulis conuenientiſ-
ſimum
debent habere commenſuum reſponſum.
Item corporis centrum
medium
naturaliter eſt vmbilicus.
Nanq; ſi homo collocatus fuerit ſupi-
nus
, manibus &
pedibus panſis, circiniq́; collocatum centrum in vmbili-
co
eius, circumagendo rotundationem vtrarumq́;
manuum & pedum di-
giti
linea tangentur.
Non minus, quemadmodum ſchema rotundationis
in
corpore efficitur, item &
quadrata deſignatio in eo inuenitur. Nam ſi
à
pedibus imis ad ſummum caput menſum erit, eaq́;
menſura relata fue-
rit
ad manus panſas, inuenietur eadem latitudo, vti altitudo, quemadmo-
dum
areæ, quæ ad normam ſunt quadratæ.
Ergo ſi ita natura compoſuit
corpus
hominis, vti proportionibus membra ad ſummam figurationem
eius
reſpondeant:
cum cauſa conſtituiſſe videntur antiqui, vt etiam in
operum
perfectionibus ſingulorum membrorum ad vniuerſam figuræ
ſpeciem
habeant commenſus exactionem.
Igitur cum in omnibus operi-
bus
ordines traderent, id maximè in ædibus Deorum, in quibus operum
laudes
&
culpæ æternæ ſolent permanere. Nec minus menſurarum ratio-
nes
, quæ in omnibus operibus videntur neceſſariæ eſſe, ex corporis mem-
bris
collegerunt, vti digitum, palmum, pedem, cubitum, &
eas diſtribue-
runt
in perfectum numerum, quem Græci {τέ}λ{ει}ομ dicunt.
Perfectum
autem
antiqui conſtituerunt numerum, qui decem dicitur, nanq;
ex ma-
nibus
denarius digitorum numerus, ex digitis verò palmus, &
ab
9979DE ARCHITEC. LIB. III. pes eſt iuuentus. Sicut autem in vtriſq; palmis ex articulis ab natura de-
cem
ſunt perfecti, ita etiam Platoni placuit, eſſe eum numerum ea re per-
fectum
, quod ex ſingularibus rebus, quæ μόυα{δι}ες apud Græcos dicun-
tur
, perficitur decuſsis, quæ ſimul ac vndecim aut duodecim ſunt factæ,
quod
ſuperauerint, non poſſunt eſſe perfectæ, donec ad alterum decuſsim
peruenerint
:
ſingulares enim res, particulæ ſunt eius numeri. Mathema-
tici
verò contra diſputantes, ea re perfectum eſſe dixerunt numerum, qui
ſex
dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus ſex nu-
mero
conuenientes:
ſic ſextantem, vnum: trientem, duo: ſemiſſem, tria:
beſſem, quem διμοιρομ dicunt, quatuor: quintarium, quem Πγυτάμοιρομ
dicunt
, quinque, perfectum ſex.
Cum ad ſupputationem creſcat ſupra ſex
adiecto
aſſe, ἐφεκ{το}μ:
cum facta ſunt octo, quod eſt tertia adiecta, tertia-
rium
, qui ἐπί***ι{το}ς dicitur, dimidia adiecta cum facta ſunt nouem, ſeſqui-
alterum
, qui ***μιόλι{ος} appellatur:
duabus partibus additis & decuſsi fa-
cto
, beſalterum, quem ἐπιδίμοιρομ vocitant, in vndecim numero, quod
adiecti
ſunt quinque, quintarium, quod ἐπιπρυτάμοιρομ.
Duodecim au-
tem
, quod ex duobus ſimplicibus numeris eſt effectus, {δι}υπλα{οί}ωυα.
Non
minus
etiam, quod pes hominis altitudinis ſextã habet partem, ita etiam
ex
eo quod perſicitur pedum numero, corpus his ſex altitudinis termi-
nando
, eum perfectum conſtituerunt, cubitumq́;
animaduerterunt ex ſex
palmis
conſtare, digitis viginti quatuor.
Ex eo etiam videntur ciuitates
Græcorum
feciſſe, vti quemadmodum cubitus eſt ſex palmorum, ita in
drachma
quoque eo numero vterentur.
Illæ enim æreos ſignatos vti aſ-
ſes
, ex æquo ſex, quos obolos appellant, quadrantesq́;
obolorum, quæ alij
dichalca
, nonnulli trichalca dicunt, pro digitis vigintiquatuor in drachma
conſtituerunt
.
Noſtri autem primo decem fecerunt antiquum nume-
rum
, &
in denario denos æreos aſſes conſtituerunt, & ea re compoſitio
nummi
ad hodiernum diem denarij nomen retinet;
etiamq́; quartam eius
partem
, quod efficiebatur ex duobus aſsibus &
tertio ſemiſſe, ſeſtertium
vocitauerunt
.
Poſtea quoniam animaduerterunt vtroſque numeros eſſe
perfectos
, &
ſex & decem, vtroſq; in vnum coniecerunt, & fecerunt perfe-
ctiſsimum
decuſsiſſexis.
Huius autem rei autorem inuenerunt pedem.
Ecubito
enim cum dempti ſunt palmi duo, relinquitur pes quatuor pal-
morum
.
Palmus autem habet quatuor digitos, ita efficitur vti habeat pes
ſexdecim
digitos, &
totidem aſſes æreos denarius. Ergo ſi conuenit ex ar-
ticulis
hominis numerum inuentum eſſe, &
ex membris ſeparatis ad vni-
uerſam
corporis ſpeciem, ratæ partis commenſus fieri reſponſum, relin-
quitur
vt ſuſcipiamus eos, qui etiam ædes Deorum immortalium conſti-
tuentes
, ita membra operum ordinauerunt, vt proportionibus &
ſymme-
trijs
ſeparatæ atque vniuerſæ, conuenientes efficerentur eorum diſtribu-
tiones
.
Aedium autem principia ſunt: è quibus conſtat figurarum
10080M. VITRVVII POLL. ctus, & primum in antis, quod Græcè υαώς γ\’ν παράςα{οι}μ dicitur, deinde
proſtylos
, amphiproſtylos, peripteros, pſeudodipteros, dipteros, hypæ-
thros
.
Horum exprimuntur formationes his rationibus. In antis erit
ædes
, cum habebit in fronte antas parietum, qui cellam circuncludunt, &

inter
antas in medio columnas duas, ſupraq́;
faſtigium ſymmetria ea col-
locatum
, quæ in hoc libro fuerit perſcripta.
Huius autem exemplar erit
ad
tres Fortunas, ex tribus, quod eſt proximè portam Collinam.
Proſty-
los
omnia habet, quemadmodum in antis, columnas autem contra antas
angulares
duas, ſupraq́;
epiſtylia, quemadmodum & in antis, & dextra ac
ſiniſtra
in verſuris ſingula.
Huius exemplar eſt in inſula Tyberina, in
æde
Iouis &
Fauni. Amphiproſtylos omnia habet ea, quæ proſtylos, præ-
tereaq́
:
habet in poſtico ad eundem modum columnas & faſtigium. Pe-
ripteros
autem erit, quæ habebit in fronte &
poſtico ſenas columnas, in
lateribus
cum angularibus vndenas, ita vt ſint columnæ collocatæ, vt
intercolumnij
latitudinis interuallum ſit à parietibus circum ad extre-
mos
ordines columnarum, habeatq́;
ambulationem circa cellam ædis,
quemadmodum
eſt in porticu Metelli Iouis ſtatoris Hermodi, &
ad Ma-
riana
Honoris &
Virtutis, ſine poſtico à Mutio facta. Pſeudodipteros
autem
ſic collocatur, vt in fronte &
poſtico ſint columnæ octonæ, in late-
ribus
cum angularibus quindenæ.
Sunt autem parietes cellæ contra qua-
ternas
columnas medianas in fronte &
poſtico. Ita duorum intercolum-
niorum
&
imæ craſsitudinis columnæ ſpatium erit à parietibus circa ad
extremos
ordines columnarum.
Huius exemplum Romæ non eſt, ſed
Magneſiæ
Dianæ Hermogenis Alabandi, &
Apollinìs Amneſtæ facta.
Dipteros autem octaſty los & pronao & poſtico, ſed circa ædem duplices
habet
ordines columnarum, vti eſt ædes Quirini Dorica, &
Epheſiæ Dia-
Ionica, à Creſiphonte conſtituta.
Hypethros verò decaſtylos eſt in
pronao
&
poſtico. Reliqua omnia eadem habet, quæ dipteros, ſed inte-
riore
parte columnas in altitudine duplices remotas à parietibus ad cir-
cuitionem
(vt porticus) periſtyliorum.
Medium autem ſub diuo eſt ſine
tecto
, aditusq́;
valuarum ex vtraque parte in pronao & poſtico. Huius
autem
exemplar Romæ non eſt, ſed Athenis octaſtylos, in templo Iouis
Olimpij
.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
Aedium compoſitio conſtat ex ſymmetria. ] Symmetria non ha-
bet
nomen Latinum autore Plinio lib.
XXXIIII. cap. VIII. Vitruui{us} verò
hoc
capite videtur commenſum tranſtuliſſe.
Eam prim{us} vſurpauit Euphranor, vt
ſcribit
Plini{us} lib.
XXXV. cap. XI. Eſt autem partium ad partes, & earundem
ad
vniuerſum corp{us} reſponſ{us}.
Conſtat\’ numero partium, vt in corpore, qu{as} ſi mi-
nueris
, vel auxeris, peribit concinnit{as}, quantitate, id eſt proportione longitudinis,
latitudinis
, &
altitudinis, & collocatione. Nam ſuo loco poſitæ partes
10181DE ARCHITEC. LIB. III. adferunt, alieno & non decenti, mirum quã offendunt. Adeò oportet omnia reſpon-
dere
, ſumma imis, dextra ſinistris, ne quid ſit informe.
Ardua profecto res, tam va-
ri
{as}, tam diſpares partes ita collocare tamen, vt in organo non ſit gratior concent{us}
diſcordia
illa fidium concordi, quàm oblectat in ſtructura grata partium &
vni-
uerſæ
molis commodulatio.
Ea autem petitur à proportione. ] Alij legunt, paritur, ſed qui ita
legendum
putant, nimis anxie, ne dicam ſuperſtitioſe, rem ſatis apertam in diſquiſi-
tionem
vocant.
Vti os capitis à mento ad frontem ſummam, & radices imas
capillorum
eſſet decimæ partis.
] Pomponi{us} Gauric{us} lib. de Sculptura,
hominis
iustam ait altitudinem nouem eſſe capitum, id eſt nouies quantum ſit à
mento
imo ad imum capillum:
id\’ in adultis duntaxat: putorum enim infantium
longitudinem
non niſi quatuor facieb{us} conſtare.
Non defuerunt qui in nouem par-
tes
&
vni{us} tertiam hominis corp{us} partientes (cui{us} rei laudant autorem Varro-
nem
) conſtituant partem vnam à mento ad radices im{as} capillorum, du{as} à ſummo
pectore
ad vmbilicum, ab hoc ad genitalia vnam, ab iſtis per femora ad genu du{as},
infra
genu per tibi{as} ad malleolos du{as}.
Rurſ{us} vni{us} tertiam à radicib{us} capillo-
rum
ad verticem ſtatuunt, tantundem à mento ad ſummum pect{us}, epigonatidi
ſiue
mylæ, quæ iuncturam femoris &
tibiæ operit, tantundem tribuunt, à malleolis
ad
plantam pedis tantundem, vt ſit à mento ad verticem ſeptima toti{us} corporis, à
ſummo
pectore ad im{as} radices capillorum tantundem, ad ſummum verticem pau-
lum
ſupra ſextam.
Quod ad Vitruuium attinet, adeò loc{us} hic in labem contract{us},
conuulſ
{us}\’ eſt, vt pugnantia contineat.
Neque tamen tam facile eſt veram lectio-
nem
inuenire, quàm hanc falſam conuincere.
Nam vt hinc exordiamur, apud eum
ſcriptum
legim{us} quartæ eſſe partis à ſummo pectore ad verticem.
Id quod ſi agno-
ſcim
{us} (quod fecerunt Luc{as} à Burgo ſacerdos lib.
de diuina proportione, & Ma-
ri
{us} Equicol{us} de amoris natura lib.
II.) immemor Vitruui{us} tantum ſtatuet ad
verticem
à radicib{us}, quantum à mento ad h{as} ipſ{as}.
Cum tamen ostenderit eſſe
ei
{us} interualli quartam partem, quando dixit à mento ad ſummum verticem eſſe
octauæ
partis.
Eſt itaque hæc non quarta, ſed puſillum infra quintam, ſicut nec illa
octaua
, ſed paulum infra ſeptimam.
Quando verò ait à ſummo pectore ad radices
eſſe
ſextæ partis, efficit, vt tantum ſit à ſummo pectore ad mentum, quantum à
mento
ad ſummam frontem.
Ego crediderim ſeriptum fuiſſe ſeptimæ partis. Sed &
cubitum
cum dicit eſſe quartæ partis, accipit non vt cæteri ferè autores à iunctura
brachij
ad carpum ſiue brachiale, ſed ad ſummum longißimum digitum.
Pect{us}
autem
quomodo quartæ eſſe poßit, non video.
Nam ſi ad ilia vſque metimur, breui{us}
erit
quarta, ſi ad pudenda, longi{us} erit quàm ſuperior pars, quam dixim{us} eſſe pau-
lum
infra quintam.
Quod verò ad latitudinem corporis attinet, ita ferè ſtatui vi-
deo
, vt ſit pect{us} ſextæ, brachiorum unumquodque tantundem, cubiti duo duarum
ſeptimarum
&
eo ampli{us} puſillum, ambæ man{us} duarum decimarum, ſi quidem
corporis
ſit decima pars à mento ad ſummam frontem.
Animaduerſum enim in no-
bilißimis
ſtatuis Laocoontis, Apollinis, Veneris, &
Cleopatræ, quæ in Vaticano Ponti-
ficum
Maximorum horto adſeruantur, atque adeò in omnib{us} qu{as} pulcherrim{as}
in
vrbe vidim{us}, longiores fuiſſe man{us} à metacarpio ad extremum
10282M. VITRVVII POLL. digitum, quàm ſit à mento ad ſummam frontem. Videbant præstantißimi artifices
gracilitate
&
acceßione ea adferri venustatem. Et mirum quàm posteri, imo an-
tiqui
ſculptores graciliorib{us} ſint modulis delectati.
Adeò virginalis teneritatis
&
ſubtilitatis membrorum imitatio effect{us} recipit ornatu venustiores. Quomodo-
cunque
id fiet, curandum eſt, vt expaſſæman{us} ipſam corporis longitudine æquent.
Cæterùm partium corporis humani ſymmetri{as} collationes\’ ad inuicem copioſi{us} do-
cuit
Albert{us} Durer{us} pictor inſignis, ſcripto de ſymmetria corporis humani vo-
lumine
.
Et nos fortaſſe reliqua aliquando tradem{us}.
Corporis centrum medium naturaliter eſt vmbilicus. ] Idem
cenſet
Galen{us} lib.
II. de placitis Hippocratis & Platonis & lib. XV. de vſu par-
tium
corporis:
reclamante Varrone, & improbante Galeni ſententiam Andrea
Veſalio
lib.
fabricæ corporis humani VI. qui in pubis oßium coalitu erecti adulto-
rum
corporis exquiſitißimum medium eſſe tradit.
Cæterùm ſi quis animum ad Vi-
truuij
commenſum attenderit, vmbilicum videat hominis eſſe medium.
Circiníque collocatum centrum. ] Centrum pro altero circini crure
dictum
eſt:
pedem in circino mobilem & immobilem appellam{us}. Quod expreßit
Ouidi
{us} Metamorph.
lib. VIII. his verbis, de talo Dædali ſororis filio loquens:
Et ex vno duo ferrea brachia nodo
Iunxit, vt æquali ſpatio distantib{us} ipſis
Altera pars ſtaret, pars altera duceret orbem.
Hoc verò loco non omittendum duco, ex veteri marmore quod Romæ in horto An-
geli
Colotij viſitur, didiciſſe nos duo etiam antiquis fuiſſe circinorum genera.
Vnum
eorum
, qui rectis &
rigentib{us} crurib{us} conſtarent, alterum eorum qui valgi
vatij´ue
, vt ita dicam, eſſent, hoc eſt qui crurib{us} eſſent extrorſum incuruis, ſiue in-
trorſum
flexis.
Illorum vſ{us} quis ſit nemo non nouit, horum autem ſoli artifices. Vtun-
tur
itaque in dimetienda ſtantium columnarum craßitudine, in circinandis ſpira-
rum
partib{us}, quæ ſubfugiunt, vti ſunt ſcotiæ, &
earum quadræ, atque adeò quic-
quid
huiuſmodi eſt.
Vtrorum\’ figur{as} ſubiunxi.
10[Figure 10]Circinus rectus.11[Figure 11]Circinus valgus.
Nam ſi à pedibus
imis
ad ſummum caput
menſum
erit.
] Et Plini{us}
lib
.
VII. cap. XVII. & So-
lin
{us} cap.
V. autores ſunt, quod
ſit
hominum ſpatium à vesti-
gio
ad verticem, id eſſe ſparſis
manib
{us} inter longißimos di-
gitos
:
& nos aliquando experti
ſum
{us}.
Quanquam non conti-
nuo
id verum credi oportet.
Quandoquidem non omniũ cor
porum
ſyncer{us} &
prob{us} eſt membrorum ad vniuerſam compoſitionem commen-
ſ
{us}, &
commodulatio.
10383DE ARCHITEC. LIB. III.
Quæ ad normam ſunt quadratæ. ] Id eſt quatuor æqualium laterum,
&
angulorum: nam exiguntur ad normam anguli.
Perfectum autem antiqui conſtituerunt numerum qui de-
cem
dicitur.
] Perfectionis numerorum varia eſt conſideratio apud Martianum
Capellam
lib.
VII. qui eſt de Arithmetica. Sunt etiam quædam apud Albertum
Leonem
lib.
IX. cap. V. & Macrobium in ſomnium Scipionis. Quod autem ad de-
narium
numerum attinet, lege Aristotelem problematum ſectione decimaquinta.
Nam de ſeptenario tradit Gelli{us} atticarum noctium lib. III. cap. X. De ſenario,
&
ſeptenario D. Augustin{us} lib. de ciuitate Dei XI. cap. XXX. & XXXI.
Duabus partibus additis, & decuſsi facto, bes alterum. ] Beſ-
ſem
Varroni placet dictum à dempto triente, quod vt aſſem efficiat, triens deſit.
Sext{us} Pompei{us} mauult, quòd bis triens ſit. Itaque denarium numerum antiqui
appellabant
bes alterum, quòd ex ſenario, quem perfectum &
veluti aſſem exi-
ſtimabant
, &
quaternario, qui beßis habebatur, componeretur. Nam & Pompei{us}
alio
loco lignum bes alterum dici ait, pedem &
beſſem latitudinis habens. Credo
quòd
quemadmodum in ſestertio ſemis erat terti{us}, ita in eiuſmodi numero bes
eſſet
alter, hoc eſt ſecund{us}.
Supra ſex adiecto aſſe ἓρεπτου. ] Imo non adiecto aſſe, ſed ſextante, id eſt
vna
parte.
Quod adiecti ſunt quinque, quintarium. ] Paulò antè dixit quin-
tarium
pro quinque, id eſt ἀντὶ Πενταμοίρ{ου}, nunc pro vndecim, ἀντὶἐπιΠενταμοίρ{ου}
quæ
res non caret amphibolia, ſi quidem loc{us} integer eſt.
Fortaſſe ſcriptum erat,
quintarium
alterum, ſicuti ἐπι{δι}ίμοιρομ vertit beſalterum.
Nibil ſtatuo, ſed tan-
tum
moneo, appellationem ambig uitate non vacare.
Quod ex duobus ſimplicibus numeris eſt effectus, διπλαδίο-
να
.
] Libenti{us} ego ex alio codice legerim διπλάσιομ.
Ex eo quod perficitur pedum numero. ] Scribendum quo, ſexto caſu.
Quadrantés obolorum, quæ alij {δι}ίχαλκα, nonnulli τρίχαλ-
κα
dicunt.
] Scribit Iuli{us} Pollux lib. IX. drachmam obolos ſex habere, dichal-
con
verò oboli eſſe quadrantem, id eſt quartam partem.
Idem obolum octo habere
chalcos
vult.
Plini{us} autem lib. XXI. cap. vltimo, dicit decem. Diodor{us} apud sui-
dam
ſex, Cleopatra in fragmento quod extat octo, Dioſcorides quidam tres, ſed put@
chalcos
apud eos diuerſi ponderis fuiſſe.
Et in denario denos æreos aſſes conſtituerunt. ] Ante Pyrrhum
regem
deuictum, vt memini legere apud Plinium lib.
XXXIII. cap. III. Li-
bralis
&
dupondi{us} appendebatur aßis. Postea ſignatum argentum, & placuit de-
nari
{us} pro decem libris æreis, quinari{us} pro quinque, ſesterti{us} pro dupondio &
ſe-
miſſe
.
Varro enim & Pompei{us} ſestertium dictum produnt, quòd ſemis ſit terti{us},
hoc
eſt quod valeat duos aſſes, &
ſemiſſem, Flaui{us} verò soſipater Chariſi{us} lib. pri-
mo
Inſtitutionum Grammaticarum, quod de trib{us} aßib{us} ſemis deficiat, denarij\’
quartam
partem dipondium &
ſemis eſſe, quòd denari{us} decem aſſes habuerit.
Inde dextantario pondere facti aſſes, id eſt quinta parte min{us} pendentes, detracto
ſextante
, ſiue vncijs duab{us}.
Deinde vnciales, quòd vncia præter ſextantem dem-
pta
eſſet, demum ſeſcunciales alia detracta vncia &
ſemis, vt ſcilicet ſeptem
10484M. VITRVVII POLL. dimidio pro duodecim penderentur, & denari{us} ſedecim aßib{us}, quinari{us} octonis,
ſesterti
{us} autem quaternis.
Loc{us} in codicib{us} Plinij & mendoſ{us} & luxat{us} eſt,
mecum
Andre{as} Alciat{us} ſentit.
Et fecerunt perfectiſsimum decuſsis ſexis. ] Hoc eſt, quod dixim{us}
denarium
ſedecim aßib{us} permutatum.
Quanquam existimam{us} non tantam ha-
bitam
rationem perfectionis, quàm æris alieni.
Palmus autem habet quatuor digitos. ] Palm{us} duplex eſſe tradi-
tur
, minor digitorum quatuor, qui Græcè παλ{αι}ς\‘α dicitur, παλαιςὶς fœminins
genere
, atque δοχμἨ, &
δακτυλο{δι}όχμκ, id eſt cohærentes quatuor digiti, referen-
te
Polluce ὀυομαςικῶμ libro ſecundo, &
maior duodecim digitorum, à Græcis {οΠ}ι-
θαμἨ
vocat{us}.
Plini{us} lib. VII. cap. II. dodrantem transfert, id eſt quantum eſt
ſpatij
inter expaſſos ſummum pollicem, &
extremum minimum digitum. Sed &
lib
.
XXI. cap. VII. de tripolio loquens, palmum alto caule ait, quod Dioſcorides
dicit
, καυλὸμ {οΠ}ιθαμι{α{αῖ}}ομ, id eſt dodrantalem:
& de Anthyllide libro XXI.
cap. XXIX. D. Hieronym{us} cap. Eɀechielis XL. ſcribit {οπ}ιθαμ{ὴυ} dici pal-
mam
, Παλ{αι}ς{ὴυ} verò palmum.
Illud verò etiam dignum quod admoneatur, Græ-
cos
alterum pro altero vſurpare.
Aëti{us} enim cum capite XXI. ſermonis ſiue libri
XIII.
dicit viperam eſſe magnitudinis cubiti, longißimam autem Παλ{αι}ςῶμ
τ
{ρι}ῶμ, παλ{αι}ς{ὴυ} loco {οπ}ιθαμἨς poſuit, alioquin min{us} ſcripſiſſet.
Nam cubit{us} va-
let
ſeſquipedem, id eſt palmos ſex.
Rurſum Dioſcorides lib. III. cap. XCIIII. Cha-
mædrin
θαμυίσκομ {οΠ}ιθαμι{αῖ}ομ dicit, Hermola{us} Barbar{us} vertit fruticem qua-
tuor
digitorum altitudine, haud dubie non male.
Neque enim me mouet, quo mi-
n
{us} in ei{us} ſententiam pedib{us} eam, quòd in Cottijs alpib{us} ſuper antem dodrantem
viderim
.
Habuit rationem eorum quæ plurimum vſuueniunt. Quod gen{us} inter-
pretandi
non poſſum facere, quin i{us}tis de cauſis commendem.
Reliqui interpretes
vni
plinij autoritati mordic{us} inhærẽt, qui pro re nata ſpithamen dodrantem eſt in-
terpretat
{us}.
libro enim XXI. cap. XVII. ornithogalum, & lib. XXVII. cap.
XIII.
thlaſpi dicit eſſe caule ſemipedali, quem δι{οΠ}ιθαμι{αῖ}ομ Dioſcorides dixe-
rat
.
Et videri poterat ſeſquipedali ſcripſiſſe, reb{us} ita postulantib{us}, niſi lib. XXV.
cap
.
VIII. radicem longæ aristolochiæ dixiſſet eſſe longam quatuor digitorum lon-
gitudine
, quam Dioſcorides {οΠ}ιθαμιαίαμ, Alioquin ramulos {οΠ}ιθαμιαί{ου}ς in tithy-
malo
belioſcopio lib.
XXVI. cap. VIII. & in elatine lib. XXVII. cap. IX. ver-
tit
ſemipedali altitudine, &
ſemipedales, vti cap. vltimo bui{us}, tragos proditur eſſe
herba
ſemipedem alta, quod ante eum dixerat ita Dioſcor.
θαμυίσκ{ος} {οὐ} μέγας,
ӧσομ
{οΠ}ιθαμ\~Νς *** μ{ει}ζωμ.
Quam menſuram puto intellexiſſe eiuſdem lib. cap. IIII.
cum
ait ageraton duorum palmorum altitudine:
erat enim Dioſcoridi θάμυ{ος} {οΠ}ι-
θαμώδκς
, ταπ{ει}υὸς.
Vt mirer Hermolaũ vertiſſe, adoleſcit in dodrantes duos. humi-
lis
enim herba dici non debet alta ſeſquipedem.
Cauſam erroris attulit Plini{us} (quem
dum
ſtudioſi{us} ſequitur, quædam ad Dioſcoridem addit, nonnunquam ab ei{us} ſenſu,
&
rei veritate longe fertur, vir alioqui omni doctrinarum genere clar{us}) Plini{us}
inquã
erroris cauſam attulit, qui palmum cum dicit, fere dodrantem intelligit, vti
lib
.
XX. cap. XI. in Oreoſelino, lib. XXI. cap. VIII. in Chryſocome, lib. XXIIII.
cap
.
XV. in Chamelæa lib. XXV. cap. vlti. in aiɀoo minori, lib. XXVI. cap. X. in
ſerapiade
, &
cap. XI. in geranio, lib. XXVII. cap. IIII. in Ambroſia, & cap.
10585DE ARCHITEC. LIB. III.X I I. in polygala, & multis alijs locis. π{σρ} παλ{αι}ο***ς {κοù} {αμ}ιθαμ***{στ} & de ea-
rum
etymologia Lëgito Meletium lib.
de natura hominis cap. π{ορ} {δι}ακτύλωμ.
E cubito enim cum dempti ſunt palmi duo. ] Cubitum istiuſmodi
ſunt
qui minorem vocent.
Communem enim duorum eſſe pedum dicunt, maiorem
verò
pedum nouem.
Origenes in ſermonib{us} ſuper Geneſim, & D. Augustin{us} li-
bro
primo quæstionum ſuper eundem librum, tradunt geometricum cubitum ſex
habere
cubitos.
Et totidem aſſes æreus denarius. ] Quòd denari{us} fuerit aure{us}, aut
œrgente
{us}, vt ex Plinij lib.
X X X I I I. cap. I I I. didicim{us}. pro ære{us} ſcribo
æreos
, vt referatur ad aſſes.
Non negligendum tamen, quod soſipater Chariſi{us} ſcri-
bit
libro primo.
Aſſari{us} (inquit) ab antiquis dicebatur, nunc {as} dicitur, non aßis:
ſed de argenteo denario hîc intellectum volo.
Aedium autem principia ſunt, è quibus conſtat figurarum
aſpectus
.
] Sextuplex templorum ratio hic ſcribitur, in parastadib{us}, id eſt in
antis
, proſtylos, amphiprostylos, peripteros, pſeudodipteros, dipteros, &
hypæthros.
Quæ nomina propter appendices acceperunt, non vt existimauit Volaterran{us} Ra-
phaël
ex portarum appellatione, peripthyros, dipthyros, &
pſeudodipthyros legens.
Nam
illæ, aut in antico ſolo id eſt fronte cellæ, ſiue pronao adijciuntur, aut in fronte
pariter
&
poſtico, quòd Græci opistodomon dicunt, aut ipſa tota cella, hoc eſt interi{us}
toti
{us} templi ſpatium, obſepitur.
Id antis aut columnis perficitur, h{as} {στ}ύλ{ου}ς Græci
œnt
{as} π{αρ}α{στ}άδας, murum modo πτερὰ, modo πτερώματα vocant.
Apud Strabo-
nem
lib.
X V I I. cum loquitur de peruetusto templo quod erat Heliopoli, reperio
πτερώματα
dici muros æquè altos, ex vtraque pronai parte ad templorum altitu-
dinem
ſurgentes.
Sed illam quoque quæ fit columnis ædium circumuallationem,
&
potißimum in cellæ laterib{us}, pteromatos nomine intellexit Vitruui{us}, quòd
alarum
ſpecie protegat.
Vnde peripteron ædem vocat, cui{us} cella vno tantum co-
lumnarum
ordine cingitur, dipteron, quæ duplicib{us}, pſeudodipteron, in qua ſubla-
to
dipteri generis interiore columnarum or dine, relinquitur ambulationis circa cel-
lam
laxamentum.
Nam monopteron lib. I I I I. cap. V I I. dicit rotundam, cella ca-
rentem
, &
columnis pro muro obſeptam. Prostylon autem nominat in fronte ſolum
columnatam
.
Amphiprostylon verò vtrinque, id eſt in fronte & pestico column{as}
habentem
.
Gen{us} ædium in antis fieri, existimauit Hermola{us}, antis per ambitum
templi
extra parietes adhibitis.
Vitruui{us} certè non niſi ex fronte ita appellauit. Hy-
pœthri
vocabulum ſatis indicat, cuiuſmodi ædes eſſet, nempe ſub diuo ſine vllo tecto.
Cum habebit in fronte antas parietum. ] Ant{as} hoc loco interpre-
tor
lapide{as} pil{as} in parietum extremis partib{us}.
Aliâs antæ ſunt quadratæ co-
lumnæ
, autore Nonio.
Huius exemplar erit ad tres fortunas, ex tribus quod eſt pro-
ximè
portam Collinam.
] Iſtorum templorum ne ruinæ quidem ſuperſunt:
& apud alium autorem, quòd meminerim, non legi. Porta autem Collina hodie Sa-
laria
vocatur, ab antiqua proxima via in Sabinos mittente, olim &
Quirinalis, &
agonalis
dicta.
In verſuris. ] Verſura hic ſignificat flexum angulorum in parietib{us} exte-
riorem
.
Nam aliud ſcribem{us} lib. V. cap. V I.
10686M. VITRVVII POLL.
Huius exemplar eſt in inſula Tyberina, in æde Iouis & Fau-
ni
.
] Iouis quidem templum Romæ fuit in inſula Tyberina, iuxta ædem Aeſculapij,
Fauni
autem in initio inſulæ.
Ouidi{us} fastorum libro primo.
Quod tamen ex illis licuit mihi diſcere faſtis,
Sacrauere
patres hac duo templa die:
Accepit Phœbo nympha\’ Coronide natum
Inſula
, diuidua quam premit amnis aqua:

Iuppiter
in parte eſt, cœpit loc{us} vn{us} vtrunque,
Iuncta\’
ſunt magno templa nepotis auo.

De
templo Fauni idem lib.
I I.
Idib
{us} agrestis fumant altaria Fauni,
Hic
vbi diſcret{as} inſula rumpit aqu{as}.
Neutri{us} eorum quorum hoc loco meminit Vitruui{us}, apparent vlla veſtigia. Ae-
ſculapij
autem eſſe quæ videntur in hortis D.
Bartholomæi omnium conſenſu rece-
ptum
eſt.
Fuit & aliud Fauni templum in Cœlio monte, vt inſcriptio ibi reperta
indicauit
.
id hodie D. Stephano, cui ab ædis forma eſt cognomen rotundo, dica-
tum
eſt.
In porticu Metelli Iouis ſtatoris. ] Ad finem circi Flaminij fuit à
Q
.
Metello Macedonico facta, de qua Vellei{us} Patercul{us}. Fuit autem & aliud Iouis
ſtatoris
templum in radicib{us} palatini, vbi nunc ædes D.
Mariæ de pœnis inferni.
Ad Mariana Honoris & Virtutis ſine poſtico à Mutio fa-
cta
.
] C. Mutium ædem Honoris & Virtutis Marianæ cellæ feciſſe Vitruui{us} re-
petit
in proœmio lib.
V I I. & nos ibi de Mariana cella ſcribem{us}. Fuit & tem-
plum
à M.
Marcelload portam capenam interiore parte Honori & Virtuti dica-
tum
, &
à Veſpaſiano poſtea restauratum, vt ad bellum exeuntes monerentur vir-
tute
duce gloriam honorem\’ comparari.
Quaternas columnas medianas. ] Architectonico vocabulo vſ{us} me-
dian
{as} columnas dixit, ad differentiam angularium, de quib{us} prœcipit cap.
proxi-
mo
, &
ſequenti. Eadem ratione vocat mediana acroteria, epistylia, capita leonina,
&
reliqua.
Et Magneſiæ, Dianæ Hermogenis Alabandi. ] Et hui{us} ædis
meminit
in dicto proœmio.
Meminit & Arnobi{us} libro ſexto contra gentes. Fu-
neris
(inquit) Leucophrynæ monumentum in fano apud Magneſiam Dianæ eſſe,
Myndi
{us} profitetur ac memorat Zeno.
Aduertendum tamen Magneſiam hîc vr-
bem
eſſe, non Dianæ cognomentum vt placuit Lylio Gyraldo.
Et Apollinis Amneſtæ factæ. ] Excuſi quidam Codices habent, à Ma-
neſche
, manuſcript{us} Bononienſis, à Mneste, ſed æſtimandum, nihil enim adhuc quod
firmum
eſſet elicere potui.
Inclinat anim{us}, vt deprauatum ſufpectum\’ locum cre-
dam
, ſcriptionis enim variet{as} adfert mendi ſufpicionem.
Epheſiæ Dianæ Ionica à Cteſiphonte conſtituta. ] De hac etiam
teſtatur
memor ato loco, &
nos de Architecti nomine nonnulla.
Hypæthros verò endecaſtylos. ] Sunt etiam manu ſcripticodices, in
quib
{us} ita legatur.
Quæ ſcriptura ſi vitioſa non erat, ſenſ{us} verborum erat iste.
Subdiale templum vndecim column{as} habet in fronte, & totidem in porticu
10787DE ARCHITEC. LIB. III. à tergo eſt. Sed omnino ſcribendum decaſtylos. Neque enim medianum intercolum-
nium
patitur in his locis imparem columnarum numerum collocari, quòd oporteat
vtrinque
ad eundem modum column{as} habere.
Ad circuitionem (vt porticus) periſtyliorum. ] Peristylia loca
ſunt
columnis clauſa, &
vndique ſepta.
Sed Athenis octaſtylos, & in templo Iouis Olympij. ] Expun-
go
particulam &
. Olympij Iouis meminerunt Stephan{us} libro de vrbib{us}, Pauſa-
ni
{as} in Atticis &
Eliacis, Valeri{us} Maxim{us}, Liui{us}, cæteri. Ioui autem templum
conſtitui
debere ſub diuo, id eſt hypæthrum, monuit lib.
I. cap. I I. Pantheona verò,
templum
hodie D.
Mariæ dicatum olim Ioui Vltori, ſiue vt alij volunt Matrideûm,
&
tandem Marti, ac Veneri, quamuis ſolo foramine ſupernè lumen admittat, Vi-
truui
{us} Hypæthrum non dixerit, ſicuti nec templum Romuli ac Remi in via ſacra,
nunc
SS.
Coſmæ & Damiani. præterea nec Romuli in velabro, ſub palatino, quod
aliqui
Lycæi Panos fuiſſe credunt, nunc S.
Theodori, præterea nec Vestæ in valle
quæ
inter Capitolinum &
palatinum eſt, hodie S. Mariæ de gratia, item nec aliud
rotundum
in foro Boario nunc diuo Stephano dicatum, quod Blond{us} Veſtæ, Vola-
terran
{us} Herculis, Pomponi{us} Læt{us} Matutæ, Albertin{us} Dianæ, &
quidam Au-
voræ
fuiſſe existimant.
Non istaquidem ſunt ſub diuo, ſed hemiſphærio, id eſt cir-
culata
&
orbiculata camera tecta. Quanquam ſumma tantum parte, foramine
circularis
figuræ lucem recipiunt.
De quinque ædium ſpecieb{us}. # CAP. II.
SPECIES autem ædium ſunt quinque, quarum ea
ſunt
vocabula, Pycnoſtylos, id eſt crebris columnis:
Sy-
ſtylos
, paulo remiſsioribus.
Diaſtylos, amplius paten-
tibus
:
rarius quàm oportet inter ſe diductis, Aræoſty-
los
:
Euſtylos interuallorum iuſta diſtributione. Ergo
Pycnoſtylos
eſt, cuius intercolumnio vnius &
dimidia-
columnæ craſsitudo interponi poteſt, quemadmodum eſt diui Iulij, &

in
Cæſaris foro Veneris, &
ſiquæ aliæ ſic ſunt compoſitæ. Item Syſtylos
eſt
, in qua duarum columnarum craſsitudo in intercolumnio poterit col-
locari
, &
ſpirarum plinthides æquè magnæ ſint eo ſpatio, quod fuerit in-
ter
duas plinthides, quemadmodum eſt Fortunæ equeſtris ad theatrum
lapideum
, &
reliquæ, quæ eiſdem rationibus ſunt compoſitæ. Hæc vtra-
que
genera vitioſum habent vſum.
Matres enim familiarum, cùm ad ſup-
plicationem
gradibus aſcendunt, non poſſunt per intercolumnia amplexe
adire
, niſi ordines fecerint.
Item valuarum aſpectus obſtruitur columna-
rum
crebritate, ipſaq́;
ſigna obſcurantur. Item circa ædem, propter angu-
ſtias
, impediuntur ambulationes.
Diaſtyli autem hæc erit compoſitio,
cum
trium columnarum craſsitudinem intercolumnio interponere poſ-
ſumus
, tanquam eſt Apollinis &
Dianæ ædis. Hæc diſpoſitio hanc
10888M. VITRVVII POLL. difficultatem, quod epiſtylia, propter interuallorum magnitudinem,
franguntur
.
In Aræoſtylis autem nec lapideis nec marmoreis epiſtylijs
vti
datur, ſed imponendæ de materia trabes perpetuæ:
& ipſarum ædium
ſpecies
ſunt barycæ, barycephalæ, humiles, latæ, ornantq́;
ſignis fictilibus
aut
æreis inauratis earũ faſtigia, Tuſcanico more, vti eſt ad circum maxi-
mum
Cereris &
Herculis, Pompeiani item capitolij. Reddenda nunc eſt
euſtyli
ratio, quæ maxime probabilis, &
ad vſum, & ad ſpeciem, & ad fir-
mitatem
rationes habet explicatas:
nanq; facienda ſunt in interuallis ſpa-
tia
duarum columnarum, &
quartæ partis columnæ craſsitudinis, me-
diumq́
;
intercolumnium, vnum, quod erit in fronte, alterum, quod erit
in
poſtico, trium columnarum craſsitudine.
Sic enim habebit & figura-
tionis
aſpectum venuſtum, &
aditus vſum ſine impeditionibus, & circa
cellam
ambulatio autoritatem.
Huius autem rei ratio explicabitur ſic.
Frons loci, quæ in æde conſtituta fuerit, ſi tetraſtylos facienda fuerit, di-
uidatur
in partes vndecim ſemis, præter crepidines &
proiecturas ſpira-
rum
.
Si ſex erit columnarum, in partes decem & octo. Si octaſtylos con-
ſtituetur
, diuidatur in X X I I I I.
& ſemiſſem. Item ex his partibus, ſiue
tetraſtyli
, ſiue hexaſtyli, ſiue octaſtyli, vna pars ſumatur, eaq́;
erit modu-
lus
, cuius moduli vnius erit craſsitudo columnarum.
Intercolumnia ſin-
gula
, præter mediana, modulorum duorum &
moduli quartæ partis, me-
diana
in fronte &
poſtico, ſingula ternum modulorum. Ipſarum colum-
narum
altitudo erit modulorum octo &
dimidiæ moduli partis. Ita ex
ea
diuiſione intercolumnia altitudinesq́;
columnarum habebunt iuſtam
rationem
.
Huius exemplar Romæ nullum habemus, ſed in Aſia Teo
octaſtylon
Liberi patris.
Eas autem ſymmetrias conſtituit Hermogenes,
qui
etiam primus octaſtylum pſeudodipteriue rationem inuenit.
Ex
dipteri
enim ædis ſymmetria ſuſtulit interiores ordines columnarum
X X X V I I I.
eaq́; ratione ſumptus operisq́; compendia fecit. Is in medio
ambulationi
luxamentum egregie circa cellam fecit, de aſpectuq́;
nihil
imminuit
, ſed ſine deſiderio ſuperuacuorum conſeruauit autoritatem to-
tius
operis diſtributione.
Pteromatos enim ratio, & columnarum circum
ædem
diſpoſitio ideo eſt inuenta, vt aſpectus propter aſperitatem inter-
columniorum
haberet autoritatem.
Præterea fi & imbrium aquæ vis oc-
cupauerit
, &
intercluſerit hominum multitudinem, vt habeat in æde cir-
caq́
;
cellam cum laxamento liberam moram. Hæc autem ita explican-
tur
in pſeudodipteris ædium diſpoſitionibus:
quare videtur acuta ma-
gnaq́
;
ſolertia effectus operum Hermogenes feciſſe, reliquiſſeq́; fontes,
vnde
poſteri poſſent haurire diſciplinarum rationes.
Aedibus areoſty-
lis
columnæ ſic ſunt faciendæ, vti craſsitudines earum ſint partis octauæ
ad
altitudines.
Item in diaſtylo demetienda eſt altitudo columnæ in par-
tes
octo &
dimidiam, & vnius partis columnæ craſsitudo collocetur.
10989DE ARCHITEC. LIB. III. ſyſtylo altitudo diuidatur in nouem & dimidiam partem, & ex eis vna
ad
craſsitudinem columnæ detur.
Item in pycnoſtylo diuidenda eſt alti-
tudo
in partes decem, &
eius vna pars facienda eſt columnæ craſsitudo.
Euſtyli autem ædis columnæ (vt diaſtyli) in octo partes altitudo diuida-
tur
&
dimidiam, & eius vna pars conſtituatur in craſsitudine imi ſcapi,
ita
habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio.
Quemadmodum
enim
creſcunt ſpatia inter columnas, ita proportionibus adaugendæ ſunt
craſsitudines
ſcaporum.
Nanq; ſi in aræoſtylo nona aut decima pars craſ-
ſitudinis
fuerit, tenuis &
exilis apparebit, ideo quod per latitudinem in-
tercolumniorum
aër conſumit, &
imminuit aſpectus ſcaporum craſsitu-
dinem
.
Contra verò pycnoſtylis ſi octaua pars craſsitudinis fuerit, pro-
pter
crebritatem, &
anguſtias intercolumniorum, tumidam & inuenu-
ſtam
efficiet ſpeciem.
Itaq; generis operis oportet perſequi ſymmetrias.
Etiamq́
;
angulares columnæ craſsiores faciendæ ſunt ex ſua diametro
quinquageſima
parte, quod ab aëre circunciduntur, &
graciliores eſſe
videntur
aſpicientibus.
Ergo quod oculos fallit, ratiocinatione eſt exe-
quendum
.
Contracturæ autem in ſummis columnarum hypotrachelijs
ita
faciendæ videntur, vti ſi columna ſit ab minimo ad pedes quinoſde-
nos
, ima craſsitudo diuidatur in partes ſex, &
earum partium quinq; ſum-
ma
conſtituatur.
Item quæ erit ab quindecim pedibus ad pedes viginti,
ſcapus
imus in partes ſex &
ſemiſſem diuidatur, ex earumq́; partium
quinque
&
ſemiſſe ſuperior craſsitudo columnæ ſiat. Item quæ erunt à
pedibus
viginti ad pedes triginta, ſcapus imus diuidatur in partes ſeptem,
earumq́
;
ſex ſumma contractura perficiatur. Quæ autem ab triginta pe-
dibus
ad quadraginta alta erit, ima craſsitudo diuidatur in partes ſeptem
&
dimidiam, ex his ſex & dimidiam in ſummo habeat contracturæ ra-
tione
.
Quæ erunt à quadrag inta pedibus ad quinquaginta, item diuiden-
ſunt in octo partes, &
earum ſeptem in ſummo ſcapi hypotrachelio
contrahantur
.
Item ſi quæ altiores erunt his, eadem ratione pro rata con-
ſtituantur
contracturæ.
autem propter altitudinis interuallum ſcan-
dentis
oculi ſpeciem fallunt, quamobrem adijciuntur craſsitudinibus tem
peraturæ
.
Venuſtatem enim perſequitur viſus, cuius ſi non blandimur
voluptati
proportione &
modulorum adiectionibus, vti id in quo falli-
tur
, temperatione adaugeatur, vaſtus &
inuenuſtus conſpicientibus re-
mittetur
aſpectus.
De adiectione, quæ adijcitur in medijs columnis, quæ
apud
Græcos ἓυ{κχ}οις appellatur, in extremo libro erit formata ratio eius,
quemadmodum
mollis &
conueniens efficiatur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Species ædium ſunt quinque. ] A ſpatio intercolumnij nactæ ſunt ædes
appellationes
.
Nam cui{us} intercolumnium non ampli{us} quàm vni{us} &
11090M. VITRVVII POLL. columnæ erit, à frequentia πυκνό{στ}υλ{ος} vocatur. Cum duæ eraßitudines dabun-
tur
, ſystylos erit:
ſi integræ tres, diaſtylos: ſi ſuperabit interuallum tres craßitudi-
nes
, aræstylos vocetur ædes.
Quœ maximè in ædib{us} probatur ſpecies, nominatur
eustylos
:
quaſi dic{as} decenter & probè columnatam, habet\’ ſpatia duarum colum-
narum
, &
quartæ partis vni{us} craßitudinis. Leo Albert{us} lib. V I I. cap. V. quo
à
me ordine explicata ſunt, vocauit Latinè, confertam, ſubconfertam, ſubdiſpan-
ſam
, diſpanſam, &
elegantem. Omnium deterrima aræostylos, quia immoderata ſui
longitudine
franguntur epistylia.
Quod gen{us} viſuntur in baſilica D. Petri. Cauti{us}
feciſſe
viſi ſunt, qui, vt ponderum molesti{as} interciperent, comminutos arc{us} epiſty-
lijs
pro Zophoro ſuperaſtruxerunt, ſed &
propter interuallorum longitudines vidi
rupta
epistylia.
Pycnostylos verò hoc etiam habet incommodi, quòd arctatis inter-
uallis
itiones &
proſpect{us} impediuntur.
Quemadmodum eſt D. Iulij, & in Cæſaris foro, Veneris. ]
Diu
{us} Cœſar prope forum ſuum templum habuit.
In eodem foro fuiſſe templum Ve-
neris
genitricis placet Appiano Historico.
Fuit autem forum Cœſaris haud procul à
comitio
, poſt ædem nunc D D.
Coſmæ & Damiani, vt inter omnes conuenit.
Et ſpirarum plinthides. ] Id eſt plinthi baſium. Eſt verò plinth{us} ima
pars
baſis, ita dicta, quòd forma ſua referat laterem, quem πλίνθομ, vt dixi, Grœ-
ci
vocant.
Quanquam in baſi Tuſcana plinth{us} non fit quadrata, ſed ad circinum,
vt
ſcribit lib.
I I I I. cap. V I I. Negat autem ſe Baptista Albert{us} id gen{us} baſis
vſquam
in veterum operib{us} inueniſſe.
Et nos cum ſit Romæ antiquorum operum
nihil
quod non viſerim{us}, vt ſi quid poſſem{us}, perdiſcerem{us}, nihil eiuſmodi repe-
rim
{us}.
Sed mirum videri non debet, cum quæ rerum exempla restabant, ex quib{us}
tanquam
ex optimis magistris multa diſcerentur, non ſine lacrymis etiam hodie,
videm
{us} in calcem excoqui, aut in alia ædificia mutata &
diminuta transferri.
Quin & qui multis retro ſeculis extruxerunt, apparet nouis ineptiarum delira-
mentis
, poti{us} quàm probatißimis laudatißimorum operum rationib{us} delectatos.

Sed
quid hoc eſt, ſi non eſt inſanire?
ſi non eſt posteris inuidere? Illud quoque adme-
nebo
, Romæ ad forum boarium in circularis figuræ æde Vestæ, quam alij fuiſſe Her-
culis
ſcripſerunt, &
in eiuſdem formæ peruetusto templo Tyburti, quod Sibyllæ
fuiſſe
aiunt, ſeu Albuneæ nymphæ, item fornice Arimini, Corinthi{as} baſes plinthos
non
habere, niſi in continuum product{as}, aut poti{us} vniuerſis columnis perpetuum
veluti
ſubiectum, quem appellant ſoccum.
Iſtud verò quàm rectè, viderint, quib{us}
inuentis
frugib{us} placet glande veſci, atque adeò qui, ſi quid eſt in antiquorum mo-
nimentis
abſurdum, eo maximè ſolent oblectari.
Quemadmodum eſt fortunæ equeſtris ad theatrum lapi-
deum
.
] Theatrum, niſi fallor, intelligit Pompei, quod manſurum prim{us} omnium
extruxit
, &
propterea à ſenatu reprehenſ{us}, autore Cornelio Tacito lib. X I I I I.
cum antea temporaria ſtruerent. Capiebat autem loca, vt ſcribit P. Victor, ſiue po-
ti
{us} Sext{us} Ruff{us}, octoginta millia.
Id igne conſumptum restaurauit Tiberi{us}, pòſt
C
.
Caligula, inde Claudi{us}, poſtremo Gotthorum rex Theodoric{us}. Ei{us} vestigia fe-
runtur
eſſe, quæ in campo Floræ in ſtabulo Vrſinorum viſuntur.
Porphyrio certè
Horatij
interpres non postremæ notæ, Odæ X X.
libri primi carminum, tradit non
longè
fuiſſe à Vaticano, in quo ſcim{us} D.
Petri baſilicam eſſe ſitam, quod haud
11191DE ARCHITEC. LIB. III. an verum existimari ſatis tutò poßit. Et ſortaſſe Horati{us} hyperbolicῶs locut{us}
erat
.
Mendoſi ſunt omnes Pliniani qui adhuc prodierunt codices, in quib{us}, libri tri-
geſimiſexti
capite quinto &
decimo, pro Pompeiani theatri, legitur Pompeij am-
phitheatri
.
Quod verò ad Fortunam equestrem attinet, notandum, quod Tacit{us} di-
cto
libro refert, equites pro Augustæ valetudine donum Antium miſiſſe quod no-
uiſſent
Fortunæ equestri, quòd ei{us} cognominis nullum tum eſſet Romœ.
Matres enim familiarum cum ad ſupplicationem gradibus
aſcendunt
.
] Non parum ad maiestatem & dignitatem templi facit, ſi à cæte-
ro
vrbis ſolo extet, vt gradib{us} aſcend{as}.
Hinc factum vt ad Pantheon gradib{us} ſe-
ptem
aſcenderetur, cum hodie multis in id gradib{us} deſcendatur
Ipſarum ædium ſpecics ſunt barycæ, barycephalæ, humiles,
latæ´que
.
] Cum in porticib{us} rarœ & pluſculum distantes ſtatuuntur colum-
, ob interuallorum laxitudinem craßiores depreßiores\’ collocandæ ſunt, ob id\’
&
ipſ{as} ædes min{us} attolli neceſſe. Vnde illud mox: Quemadmodum creſcunt ſpatia
inter
column{as}, proportionib{us} adaugendæ ſunt craßitudines ſcaporum.
Eam ſpe-
ciem
vocat barycam, barycephalam\’.
Verbis his quid ſigmficari vellet, videtur.
mihi expreßiſſe, cum inquit, humiles latæ\’. Nam quod plerique omnes ad colum-
narum
formam retulerunt, qu{as} balustri{as} quaſi balausti{as} vocant (credo à ſimi-
litudine
floris mali punici ſyluestris) non ſatis vidiſſe existimo, vel ipſo autore
Vitruuio
, qui ait, in aræostylis ædium ſpecies eſſe baryc{as}, barycephal{as}\’ Neque ta-
men
iuerim infici{as}, vſos eſſe antiquos columnarum genere, quod barycephalarum
vocabulo
appellare poßim{us}.
Quod gen{us} viſitur senis Ethrurum, in officina lapi-
oædina
, id eſt, vbi ad præcipuæ ædis ſtructuram cæduntur &
quadrantur ſaxa.
Balaustiorum
verò more in imum ſcapum orbiculatè creſcentes, ſurſum verſ{us} in
ſummum
caput reſupinatè expanſum imminuuntur.
In podijs deformantur colu-
mellæ
veluti duarum obuerſarum balustriarum, liceat enim mihi hoc nomine tan-
tiſper
vti, dum meli{us} inueniatur.
Vſos & antiquos balustrijs in candelabrorum
ſcapis
, didicim{us} ex his, quæ marmorea longe pulcherrima vidim{us} in æde D.
Agne
tis
, ſecundo fere ab vrbe lapide, in ſuburbano viæ Nomentanæ ſinistra.
Cœterum
portenta
illa verborum, barycæ, parycæ, humiles, vrniles, latæ, quæ in aliquot ex-
emplarib
{us} inueniuntur, his ſeptis longe arcem{us}:
tantum enim ad rem faciunt,
quantum
, quod dicitur, in lente vnguentum.
Pompeiani item Capitolij. ] De Pompeiano Capitolio non ſuccurrit
quicquam
apud alium autorem legiſſe.
Erit fortaſſe, qui ita distinguat, Herculis
Pompeiani
, item Capitoly, ſed cum nec meminerim legere extructam Herculi à
Pompeio
ædem, nihil ſtatuo, atque in his pono de quib{us} non liquet.
louis certè Pom-
peiani
meminit Sext{us} Ruf{us} in nona regione vrbis.
Eum Plini{us} indicat fuiſſe co-
loſſum
à Claudio Cæſare dicatum, ita vocatum à theatri vicinitate.
Id verò tradit
libri
X X X I I I I.
cap. V I I. Quod autem ad Capitolium attinet, M. Porci{us} Ca-
to
, vt in originum fragmento legim{us}, principio dictum Saturnum, deinde Tar-
peium
, postremò Capitolium autor eſt, Q.
Fabi{us} Pictor libro de aureo ſeculo & ori-
gine
vrbis lib.
I. Saturniam pro Saturno dixit. Capitolium vet{us} in ſexta vrbis re-
gione
fuit, nouum verò in octaua, vt à Sexto Rufo traditur.
Præter crepidines & proiecturas ſpirarum. ] Sunt margines ba-
11292M. VITRVVII POLL. ſium, id eſt plinthorum, atque adeò partium omnium, quæ ſcapum columnæ ſupe-
rant
, proiecturœ.
Sed hoc loco angulares tantum proiecturæ intelligendæ ſunt, cæte-
enim intercolumnijs annumerantur.
Sed in Aſia Theoctaſtylon Liberi patris. ] Theoctastylon, ſiue, vt
in
aliquib{us} codicib{us} inuenitur, Theohexastylon, quid ſibi velit, non video.
Legen-
dum
, Teo octastylon, ſeparatis dictionib{us}, quæ abſurde coiuerant.
Nam Teos inſulœ
eſt
cum oppido, autore plinio, lib.
V. cap. X X X I. vt infrà cap. I. lib. I I I I. Errore
pari
in proœmio lib.
V I I. ſcriptum eſt Teomonopteron pro Teo monopteron. Octasty-
los
autem, ſiue hexastylos vt alia exemplaria habent, nominatur à columnarum
numero
, cui{us} intercolumnium quidem medianum, ſicut tetrastyli &
hexastyli,
vult
Vitruui{us} trib{us} quartis craßitudinis columnarum alijs eſſe mai{us}.
In qua re
erraſſe
videtur octastyli pronai Panthei, id eſt portic{us} M.
Agrippæ præstantißi-
m
{us} alioquin Architect{us}, aut poti{us} inſtaurator, qui intercolumnium medianum
nihilo
penè cæteris fecerit patenti{us}:
Dißimulando tamen errore, f{as} enim fuit ope-
re
in tanto obrepere ſomnum.
Eodem vitio labor ant ſcalptæ in marmore ædium fron-
tes
tres, tetrastylos, hexastylos, &
octastylos, in horto penſili Andreæ Card. à valle.
Quamuis fortaſſe erit, qui eam ſymmetriam ad eustyla tantum pertinere existi-
mabit
.
Sed videndum erat, ne vacuum, id eſt ostij apertura, lati{us} eſſet mediano
intercolumnio
.
Ex dipteri enim ædis ſymmetria ſuſtulit interiores ordines
columnarum
X X X V I I I.
] Scribendum X X X I I I I. Sunt enim exterio-
res
quadraginta duæ.
Itaque ſenſ{us} hic eſt. Hermogenes pſeudodipteron ædem repe-
rit
.
Nam cum dipteros in vniuerſum habeat ſex & ſeptuaginta column{as}, exterio-
res
quadraginta du{as}, id eſt in fronte atque in postico octo, in ſingulis laterib{us} cum
angularib
{us} quindecim, interiores verò triginta quatuor, in fronte atque item in
postico
ſex, in ſingulis laterib{us} cum angularib{us} tredecim, vt pſeudodipteron, id
eſt
ementientem dipteron ædem efficeret, interiores quidem triginta quatuor co-
lumn
{as} ſustulit, relictis quadraginta duab{us} exteriorib{us}, &
interualli ſiue laxa-
menti
quantum columnarum interior ordo occupabat.
Aſpectus propter aſperitatem intercolumniorum haberet
autoritatem
.
] Simili dicendi genere vtitur lib. V I I. cap. V. Itaque cum aſpe-
ct
{us} ei{us} ſcenæ propter aſperitatern blandiretur omnium viſ{us}.
Præterea ſi ex imbrium aquæ vis occupauerit. ] Scribendum, ſi
&
imbrium. Eandem autem ob cauſam dicit poſt ſcenam portic{us} constituend{as}
lib
.
V. cap. I X.
Etiám angulares columnæ craſsiores faciendæ ex ſua dia-
metro
quinquageſima parte.
] Cuiuſmodi ferè ſymmetriæ animaduerſum
eſt
Panthei &
portic{us} Antonini angulares eſſe column{as}. Id verò non ſolo eo no-
mine
fecerunt, quòd ab aëre circunciderentur, ſed firmitatis gratia.
Quod & in pa-
rietib
{us} conſultißime ſeciſſe veteres annotaut.
Angulorum enim firmit{as} reliquam
ſtructuram
in officio continet.
Si quod ædificium cœpit deficere, id non aliunde
quàm
ex angulorum infirmitate accidiſſe comperi{as}.
Contracturæ autem in ſummis columnarum hypotrachelijs
ita
faciendæ videntur.
] Hypotrachelij nomine intelligo ſcapi partem, quæ ſub
11393DE ARCHITEC. LIB. III. astragalo eſt, apotheſis ſiue apophygis conflexum, vtroque enim modo appellantur
cum
limbis ſuis ſiue annulis conflex{us} qui fiunt in ſummis &
imis ſcapis, vbi con-
tractura
ſpectanda, &
in columnarum dimenſione diametros intelligenda. Vitru-
ui
{us} lib.
I I I I. cap. I. baſim ſcapi appellat. Eſt autem diameter imi conflex{us} bre-
uior
diametro plantæ parte ſui duodecima Superat enim annul{us} apophygim hinc
atque
hinc parte ipſi{us} viceſimaquarta, quantum ſcilicet alt{us} eſt.
Quod verò ad
ſuperioris
contracturæ rationem attinet, hic deformabo figuram, è qua pro Vitruuij
ſententia
peti poßit.
11
Columnæ
, altitudinis. # Scap{us} im{us} erit
partium
. # Contract{us} ſcap{us} ſum-
m
{us} partium
Ad
X V. pedes # V I. # V.
Ad
X X. pedes # V I. S. # V. S.
Ad
X X X. pedes # V I I. # V I.
Ad
X L. pedes # V I I. S. # V I. S.
Ad
L. pedes # V I I I. # V I I.
Eaten{us} Vitruui{us} contractur{as} præſcripſit ſuperioris ſcapi. Fuerunt et colum-
centum viginti ſeptem in templo Dianæ Epheſiæ, à ſingulis regib{us} factæ ſexa-
ginta
pedum altitudine, teſtimonio Plinij lib.
X X X V I. cap. X I I I I. (nam vltrœ
progreſſ
{as} ali{as} non memini legere) quarum ſcap{us} inferior debet fuiſſe partium
octo
&
ſemis, contractura ſumma partium ſeptem & ſemis. Nulla hîc maior vi-
detur
ea quæ in Pacis templo ſupereſt, quod à Claudio Imp.
cœptum Veſpaſian{us} ab-
ſoluit
.
Ea alta eſt pedes quadraginta octo, & quadrantem, im{us} ſcap{us} craſſ{us} eſt
pedes
quin &
ſemis, ſumm{us} venò pedes quinque.
Vti ſi columna ſit à minimo ad pedes quinosdenos. ] Quod de
pede
hic ſtatuitur, de palmo, pollice, digito, alijs maiorib{us} minorib{us} ue menſuris
cenſendum
.
Nam proſcaporum magnitudine vanijs vtemur modulis, dum refe-
rantar
omnia ad præſcriptam rationem.
Et earum ſeptem in ſummo ſcapi hypotrachelio contrahan-
tur
.
] Aduerte in columnarum contractura, quo altiores ſunt, min{us} contrahi.
Nam quæ pl{us} ab oculo abſunt, graciliora apparent. Et quemadmodum creſcunt
altitudines
, proportione adaugendæ ſcaporum craßitudines, quoque in æde denſiores
ſunt
poſitæ columnæ, eo craßiores videntur, autore Plinio lib.
X X X V I. cap.
X X I I I.
Vt pl{us} minuendæ veniant præſcripta ratione. Idem de ſtriatis dicendum,
quòd
viſ{us} fallatur circuitione crebra peruagando, vt infrà traditur libro I I I I.

cap
.
I I I I. Illud verò admonitu dignum ducim{us}, parietum ant{as}, id eſt pil{as} ad-
pact
{as} ſiue affict{as}, qu{as} vocant pilaſtros, contrahi oportere ad angularium colum-
narum
ſymmetriam, etiam ſi in Panthei porticu non ſit factum.
Quin vbi ven-
tum
eſt, exteri{us} epistylium, &
reliqua ſuperior ſtructura reſiliunt. In templi An-
tonini
&
Fauſtinæ porticu, non contrahuntur antæ, nec reſiliunt epistylia, ſed ad
perpendiculum
hypotrachelij columnœ collocata ſunt.
Atticurges verò ſiue atticœ
columnæ
ſeu parib{us} ſint laterib{us} quadratæ, ſeu pars interlateat, &
pars pro-
mineat
ex pariete, quod gen{us} ſunt in ſummo amphitheatro, &
templo
11494M. VITRVVII POLL. virilis Romæ, qu{as} plan{as} column{as} appellant, rotundarum columnarum contra-
hantur
modo.
Scandentis oculi ſpeciem fallunt. ] A ſpecio verbo antiquo dixit
ſpeciem
, pro acie oculorum.
Ita lib. I X. cap. I I I I. Ergò ſi tantis interuallis noſtra
ſpecies
poteſt id animaduertere.
M. Terenti{us} Varro libro de Latina lingua V. anno-
tauit
ex auſpicijs dici ſpectionem.
De adiectione quæ adijcitur in medijs columnis. ] Scapi colum-
deformata altitudine, &
deſcriptis in ipſa quatuor diametris, duab{us} in ſum-
ma
altitudine, astragali ſcilicet, aut ſi libet prætermiſſo aſtragalo limbi tantum,
niſi
annulum dicere mauis, apophygis ſiue inflexæ ad contracturæ medium lineæ
(ita enim apophygim interpretamur præter ſuum limbum) quæ pars &
hypotra-
chelium
à Vitruuio hoc loco appellatur, &
ei{us} ipſi{us} contracturæ, duab{us} in ima,
calcis
columnæ (qui eſt limb{us} ſiue annul{us} alt{us} ipſi{us} diametri parte viceſima-
quarta
) &
apophygis, id eſt conflex{us}, qui proxime limbum ſuccedit, cui{us} dia-
meter
eſt, vt dixi, breuior diametro plantæ ſui parte duodecima, ſicut astragali dia-
meter
maior eſt contracturæ, id eſt ſuperioris conflex{us} limbi diametro parte ipſi{us}
nona
, &
ampli{us} dimidia. Ipſam autem contracturam quomodo fieri oporteret,
paulò
antè ex Vitruuij ſententia indicauim{us}.
His ita deſcriptis diametris, ſigna
in
media deformata columnæ altitudine diametrum parem calci ſiue plantæ imi
ſcapi
, duc\’ line{as} rect{as} à capitib{us} diametrorum apophygum ad capitamediæ co-
lumnæ
, diametro videbis factam adiectionem, qui &
venter dicitur, quòd ibi vi-
deatur
columna ſubturgere.
Rect{as} autem line{as} ill{as} molliter in dorſum inflectes,
vt
ſint columnæ teretes, ceu tornatiles.
Id ſcalpro tentandum eſt, dum nobis deſunt
Zmili
, Theodori, atque Tholi aliqui.
Illorum opera in officina columnarum Lemnij
labyrinthi
, turbines ita librati pependerunt, vt puero circumagente tornarentur
autore
Plinio lib.
X X X V I. cap. X I I I. Romæ obſeruauim{us} in veterum operib{us},
quæ
ego probauerim, diuiſo ſcapo in partes tres imam ad perpendiculum tornatam,
duab
{us} reliquis ſenſim retractis &
diminutis. Quod contracturæ gen{us} multo
gratißimum
.
Superioris autem generis exemplar eſt in baſilica D. Petri. In fine hu-
i
{us} libri Vitruui{us} docet craßitudines ſtriarum eſſe faciend{as}, quantum adiectio
in
media columna inuenitur.
Atqui compertum eſt columnarum ſtriges eſſe vi-
gintiquatuor
, ſingularum autem ſtri{as} eſſe nihil pl{us}quam ex tertia ipſarum par-
te
, nihil min{us} quàm ex quarta, vt iam ſit facile conijcere &
ratiocinari, quan-
tum
ex Vitruuij ſententia in media columna ſit adijciendum nihil contracto imo
ſcapo
.
Eiuſmodi columna nulla mihi viſa eſt, & haud ſcio, an ſit oculo reſponſura,
cui
{us} rationem habendam maximam ſemper duxim{us}.
Sed & lib. V. cap. I.
indicare videtur column{as} arborum naturam imitari, abietis, cupreßi,
pin
{us}, quæ ſenſim ab imo ad ſummum fastigantur, vt adie-
ctio
ea, quàm in medio fieri præcipit, contra natu-
ram
videri poßit, Niſi poti{us} humanum
corp
{us} imitari velim{us}, quod
in
ventrem creſcit.

*
11595DE ARCHITEC. LIB. III.
Digreſsio vtiliſsima, qua Philander vniuerſam columnationis
& trabeationis rationem pro vero ſubſequentis
capitis
tertij intellectu, diligentiſ-
ſime
explicat.
QVoniam in rei ædificatoriæ ornamentis prim{as} partes columnis, & quæ ſu-
perastruuntur
, tribuerit vel mediocriter in ea verſat{us}, &
de earum ratio-
ne
hoc capite agitur, facturum me pretium operæ putaui, ſi quæ poſt Vitruuium
hac
parte animaduerſa ſuntab alijs, aut quantum ex veterum monimentis ipſe iu-
dicio
conſequi potui, breuiter exponerem.
Substructionib{us} igitur quàm firmißi-
, &
quàm ſolidißimè iactis, & finitis columnarum interuallis, excitandi ſuns
muruli
, quos fortaſſe ab ararum ſimilitudine non malè arul{as} appellaueris, qui co-
lumn
{as} ſustineant.
Id non antè rectè poßis facere, quàm quo genere extruere velis,
constitueris
.
Nos reliquos imitati vniuerſam columnationis & trabeationis, mate-
riationis\’
rationem (istis nominib{us} intelligam etiam contignationem, reliquam\’
ſuperiorem
ſtructuram, ſiue tectum, ſeu pauimentum voces, i’ eſt coronicem) in
genera
quinque distribuem{us}.
Vt ſit primum maxime\’ ſimplex gen{us} Tuſcanum,
ſecundum
Doricum, Ionicum tertium, quartum locum dabim{us} Corinthio, nouißi-
mum
Italicum, ſiue compoſitum vocabim{us}.
De quo quamuis apud Vitruuium præ-
ſcriptum
ſit nihil, conabimur quæ legerim{us}, aut viderim{us} paucis explicare.
De
Tuſcano
primum, de alijs deinde ſuo ordine dicem{us}.
Ab ipſo ſtatim ſolo murul{us}
ille
, quem à ſustinendis columnis ςυλοβάτημ Græci nominant, extruend{us}.
fiet au-
tem
hoc modo.
Quãm lata futura eſt ſpiræ plinth{us}, tam magnum quoquouerſum
conſtituatur
quadratum, cui postea pro baſi &
coronice addentur tentæ duæ, ſupe-
rior
&
inferior aliquantum proiectæ. Figur{as} quia ſingulis membris adijcere vi-
ſum
eſt, hinc incipiem{us}.
12[Figure 12]Tuſcanus Stylobata.
stylobatam ſequitur baſis, quœ erit alta, quantum craſſ{us} eſt medi{us} im{us}
columnæ
ſcap{us}.
Ea altitudo in partes diuidetur du{as}: inferior erit plintho ad cir-
cinum
factæ dicata:
alteri{us} in partes tres diuiſæ duæ tribuentur toro, tertia
11696M. VITRVVII POLL. cum apophygi limb{us} ſiue annul{us}. Quæ licet veri{us} erant pars ſcapi, hoc in gene-
re
pro baſis parte habita ſunt, in cæteris non item.
13[Figure 13]Tuſcana baſis.
Scap{us}, id eſt ipſa co-
lumna
, ſuper baſim ad
perpendiculum
ſtatuen-
d
{us}, alt{us} ſexies quantum
in
ima parte eſt craſſ{us}.
Habet verò in ſummo a-
ſtragalum
, et apophygim,
intelligo
annulũ, ſed aſtra-
gal
{us} eſt duplo maior fa-
ciend
{us} quàm ſit apophy-
gis
.
Vtraque non ampli{us}
quàm
media pars hypo-
trachelij
capituli.
Colum-
imponendum capitu-
lum
, cui{us} proiectura reſpondeat imi ſcapi apophygi ſiue conflexui, altum quan-
tum
dimenſa craßitudinis ſcapi imi pars dimidia.
Id diuiditur in partes tres, in-
fima
donabitur hypotrachelio, mediæ diuiſæ in partes quatuor, partes tres erunt
echini
, quarta annuli, id eſt regulæ.
Quæ pars reliqua erat capituli, erit plinth{us}
ad
circinum facta, vti baſis plinth{us}.
14[Figure 14]Tuſcanum capitulum.
Trabs ſequitur, epistylium voca-
ta
, quòd prima ſupra columnæ capi-
tulum
occurrat.
Hoc loco peto à le-
ctore
, vt me patiatur docendi gra-
tia
, in ſtructura lapidea lateritiáue
vti
vocabulis materiationis.
Nam
quod
ipſe testatur Vitruui{us} libro
quarto
, materiaturæ accepta ferendæ
ſunt
columnationis ornamenta.
Trabs
igitur
erit alta quantum capitu-
lum
, ſed pro tænia ſuperaddetur
ſexta
ipſi{us} pars.
Epistylio imponi-
tur
pari craßitudine Zophor{us}, qui
loc
{us} eſt contignationis, &
operta tigna repræſentat. Summum trabeationis ſibi
vendicat
coronix, qua pauimentum, aut ſubtenſum poti{us} tectum referri existi-
mo
, ea omnino craßitudine, qua trabs.
Sed cum ſecta erit in partes quatuor, imæ
&
ſumma erunt pro cymatijs ſuæ cuiuſdam, & diuerſæ ab alijs ſcalpturæ, ſiue
lineamenti
.
Corona è duab{us} medys fiet, in cui{us} mento tres incidantur canalicu-
li
.
Ea in hoc genere & alijs vt minimum proijcietur, quantum alta eſt.
11797DE ARCHITEC. LIB. III.15[Figure 15]Tuſcana coronix, Zophorus, & Epiſtylium.
Non ab re erit, dimenſis partib{us}, nomina &
ſeriem
ſingulis in generib{us} percenſere, &
fi-
gur
{as}, quantum voluminis angustia patietur,
integr
{as} deſcribere, vt ea vſura fruatur lector,
dum
mea opera in Vitruuium graphicoteræ &

emendatiores
edantur deformationes.
Quæ verò
deerunt
partes, ex adiectis ipſis membris formis
peti
debebunt.
Sunt igitur partium generis
Tuſcanici
nomina &
ſeries, Trabeationis, cyma-
tium
, corona, cymatium, Zopho-
16[Figure 16]A R A r{us}, tænia, epistylium, Capituli,
plinth
{us}, echin{us}, annul{us}, hypo-
trachelium
, Columnæ ſiue ſcapi,
astragal
{us}, apophygis ſuperior
cum
limbo, nam inferiorem apo-
phygim
in baſi nominabim{us},
spiræ
ſiue baſis, apophygis cum
ſuo
limbo, tor{us}, plinth{us}, Stylo-
batæ
, tænia pro coronice, quadra-
tum
perfectum, tænia pro baſi.
17[Figure 17]Tuſcana integra columnatio
cum
trabeatione.
A R A
Hacten{us} in ſcribendo ſum
eum
ordinem ſequut{us}, qui in
extruendo
ſeruari ſolet, vt indi-
carem
quo pacto à ſolo ſurgeret
op
{us}, &
per partes creſceret.
Nunc mutata ſerie, quod ſurſum
verſ
{us} in Tuſcanico generc dixi,
in
reliquis quatuor oſtendam de-
orſum
verſ{us}, exorſ{us} à ſumma
trabeatione
ſiue pauimento aut
tecto
(arbitror enim, vt dixi, de-
preßi
&
ſubtenſi tecti eſſe ima-
ginem
) id eſt, à coronice, ita enim
vocauim
{us} distinguendi gratia:

quandoquidem
corona, quo verbo
vtitur
Vitruui{us}, coronicis eſt
pars
.
Coronix itaque Dorica con-
ſtat
corona &
ſima, alta media craßitudine ſcapi (de imo ſemper intelligi volo) ad-
iecta
octaua parte, qua fiat ſimæ regula.
Ipſa ſima, quæ, niſi admodum fallor,
11898M. VITRVVII POLL. brices repræſentat & ſuggrundam, mediam altitudinem habet: reliqua mediet{as}
cum
diuiſa erit in partes quinque, dabuntur tres coronæ, in cui{us} mento excidetur
vnic
{us} canalicul{us}, quem Scotiam appellat Vitruui{us}, quod &
in reliquis trib{us}
generib
{us} fiet:
duarum quæ restant vna cymatio ſuperiori, altera inferiori cedet.
Triglyphi (qui cum metopis Zophori locum obtinent, & traiecta per parietem ſuper
trabem
triſulcata tignorum capita referunt, ſicuti metopæ intertignia, in\’ cæteris
generib
{us} veluti tabula perpetua conteguntur) alti erunt quantum media craßi-
tudo
ſcapi, &
toti{us} quarta: lati mediam craßitudinem. Latitudo ca in partes duo-
decim
diuidetur, quarum extremæ duæ erunt ſemicanaliculi:
reliquarum decem
dabuntur
ſex ſtrijs, id eſt, planis (cogimur hic, vt aperti{us} dicam{us}, ſtriæ abuti no-
mine
, Vitruui{us} enim femora vocat) quatuor quæ ſuperſunt duab{us} medijs ſtrigi-
b
{us}, id eſt, canaliculis ad normæ angulum cauatis cribuentur.
Ab his canaliculis
triglyphi
dicti ſunt.
conſtant enim veluti trib{us} ſulcis & ſcalpturis, duob{us} medijs
integris
, &
ſemicanaliculis hinc atque hinc cæſis. Fiunt autem hoc modo: In me-
dio
deformatur femur latum partes du{as}, dextra at ſinistra excauantur ad nor-
angulum canaliculi pari cum femore craßitudine:
deinde hinc atque hinc alia
femora
nihilo angustiora primo:
pòſt, ſemicauliculi extrem{as} du{as} partes occupant.
peruſiæ
in peruetusta porta pro triglyphis vidi ſcalptos hexaglyphos inſignitos ca-
pitulis
Ionicis, &
contractos in verticem: extrem{as} partes non ſemicanaliculi, ſed
femora
occupabant.
Id verò annotaui non tam quòd mihi illi probarentur, quàm vt
nonnullis
antiquarijs, ſi dijs placet, facerem ſatis, quib{us} rarißima, quæ\’ etiam ci-
tra
rationem facta perplacent.
Nobis nunquam placuit tantum eſſe vetustatis
qualisqualis
cultorib{us}.
Antiquitatem quidem certè veneramur, ſed eaten{us}, ſi
non
nimium improbe &
contra rationem faciet. Inter triglyphos relinquendum in-
teruallum
tam latum, quàm ſunt ipſi alti.
ita enim fiet quadratum perfectum, id
vocant
metopam, quòd ſit inter op{as} du{as}, ita dicunt tignorum ſiue aſſerum cubilia,
id
eſt, vbi cõquieſcunt &
ſedent. Metopæ aut ſunt puræ, aut ſcalpuntur lancib{us}, &
taurorũ
capitib{us}, reuinctis
vittis
cornib{us}, pẽdulis etiã
18[Figure 18]Dorica coronix, Zophorus, & Epiſtylium. florib{us}, frondib{us} et fructi-
b
{us}, aut baccis, nonnunquam
&
lemniſcis, hoc eſt, faſcio-
lis
.
Aliqui aliter ornaue-
runt
.
Supra triglyphos eſt
tænia
, quæ quamuis procur-
rat
, vbi ad eorum perpen-
diculum
pertingit aliquan-
tum
exerta &
reſiliens, ipſis
capitulorum
vicem præſtat.
Inter triglyphos & episty-
lium
eſt tænia alta ſeptima
parte
mediæ craßitudinis
ſcapi
.
Ipſum verò epistylium totam mediam ſcapi craßitudinem altum eſt. Ei{us}
partem
ſextam ſupremam occupant reſpondentes ſingulis triglyphis guttæ ſex,
11999DE ARCHITEC. LIB. III. binis inuerſi figura, quarum regula vnde pendent, ipſarum pars eſt quarta. De co-
ronicis
proiectura dictum ſit ſemel, quod in Tuſcana dixim{us}, ne toties eadem res
repetenda
ſit.
Par erit altitudo Dorici capituli, quæ Tuſcani, par\’ distributio in plinthum,
echinum
, &
hypotrachelium, ſed ſubtilior. Suprema enim pars in tres ſecanda, qua-
rum
duæ plintho relinquentur:
tertiæ in tres diuiſæ, duæ partes efficiunt cymatium:
quæ restat, erit regula cymatij. Media illa pars echino aſcribitur. Eum vbi in par-
tes
tres diuiſeris, ipſe du{as} retinebit:
relictam tres pares annuli capiant. Hypotra-
chelium
dixim{us} toti{us} eſſe partem tertiam infimam.
19[Figure 19]Doricum capitulum.
Columna habet aſtragalum, &
apophyges
ſuperiorem &
inferio-
rem
.
Alta eſt ſepties quantum
craſſ
{us} eſt im{us} ſcap{us}.
Baſis alta,
quantum
media craßitudo, diui-
detur
in partes tres æqu{as}.
Imam
plinth
{us} habebit:
duæ reliquæ in
quatuor
partiendæ, earum vna
fiet
ſuperior tor{us}:
quæ restant, in
æqu
{as} du{as} vt diuiſæ erunt, vna
dabitur
toro inferiori, altera tro-
chilo
ſiue ſcotiæ.
Isti{us} ſeptimis
partib
{us} fiant regulæ duæ quib{us}
clauditur
.
Excauanda verò ita
eſt
, vti columna cum ſu-
20[Figure 20]Dorica baſis. pra baſim collocata fue-
rit
, annul{us} ſiue limb{us}
apophygis
perpendiculo
ei
{us} reſpondeat, ne extra
ſolidum
procedat:
atque
istud
in hoc genere.
Cum
verò
duo erunt trochili,
quod
in ſequentib{us} fit,
animaduertendum
erit,
vti
inferioris cauum ſu-
perioris
ſuperiori regulæ
reſpondeat
.
Stylobata erit propor-
tionis
diagoniæ id eſt, al-
t
{us} quantum eſt ab angulo plinthi baſis, quæ parium eſt laterum, ad aduerſum an-
gulum
:
lat{us} verò ad perpendiculum dictæ plinthi. Ei altitudini pro coronice &
120100M. VITRVVII POLL. baſi adduntur quintæ partes. Coronix in tres
diuidetur
parteis, duæ dabuntur cymatio cum
regula
, quæ ipſi{us} eſt pars tertia:
quæ ſupereſt
dabitur
aſtragalo &
regulæ, quæ etiam ipſi{us}
tertia
parte conſtat.
Baſi in du{as} diuiſa partes,
vna
tribuetur plintho:
altera in du{as} diuide-
tur
, quarum vnam tor{us} accipiet:
partita quæ
ſupereſt
in tria.
Astragal{us} du{as} habebit par
tes
, regula tertiam.
21[Figure 21]Doricus Stylobata.
Partium Dorici generis nomina & ſeries
huiuſmodi
ſunt:
Trabeationis, regula, ſima, cy-
matium
ſuperi{us}, corona, cy-
22[Figure 22]M matium inferi{us}, tænia vbi
capita
triglyphorum, trigly-
phi
cum metopis, tænia, regu-
in epistylio, vnde pendent
ſex
guttæ, Capituli, regula, cy
matium
, plinth{us}, echin{us},
annulitres
, hypotrachelium,
Columnæ
, aſtragal{us}, annul{us}
23[Figure 23]M ſuperior cum apophygi, infe-
rior
apophygis cum annulo,
Baſis
, tor{us} ſuperior, regula,
trochil
{us} ſiue ſcotia, regula, to
r
{us} inferior, plinth{us}, Stylo-
batæ
, Coronicis, regula, cyma-
tium
, aſtragal{us}, regula, qua
dratum
diagonium, Baſis, re-
gula
, astragal{us}, tor{us}, plin-
th
{us}.
24[Figure 24]Dorica integra columna-
tio
cum trabeatione.
B
Sequitur gen{us} tertium
Ionicum
, in quo explicando
non
licet, quod in ſuperiori-
b
{us} incipere à ſumma trabea-
tione
, id eſt coronice, ſed quòd
trabs
, id eſt, epiſtylium eſt mo-
dul
{us}, quo in dimetiendis alijs
partib
{us} vſuri ſum{us},
121101DE ARCHITEC. LIB. III. initium capere eſt neceſſe. Epistylij Ionici non eſt ſimplex ratio, ſed ex altitudine
columnæ
petenda illi{us} altitudo.
Id quomodo fiat, ſcribit hoc capite Vitruui{us}, vt
min
{us} mihi ſit laborandum.
Conſtituta, quam oportet, ex autoris præſcripto episty-
altitudine, diuidenda ea erit in partes ſeptem, quarum vna fiet cymatium.
Quæ
ſuperabunt
ſex partes, in tres faſci{as} ita distribuentur, vt vna, cui{us} craßitudi-
nem
reſpondere oportet ſummo columnæ ſcapo, tres partes habeat, media quatuor,
ſumma
, tam craſſa, quàm craſſ{us} eſt im{us} ſcap{us}, quinque.
Ita ſient epistylij præter
cymatium
partes duodecim.
Contignatio, quæ fit opertis veluti tabula vna perpetua
tignorum
capitib{us}, Zophor{us} dicta, ſi pura ſtatuetur, minor epistylio quarta parte
erit
facienda:
ſin ſcalpetur, illo erit quarta parte maior. Habebit cymatium altum
ipſi
{us} parte ſeptima.
Supra cymatium collocand{us} coronicis denticul{us}: ita enim ap-
pellatur
faſcia ſecta ad dentium imaginem, qui aſſerum capita referunt.
Dentium
autem
(ita vocem{us} clarioris doctrinæ gratia) altitudo duplo maior latitudine.
Quod ſpatium inter duos relinquitur cauum, alti{us} erit quàm latum tertia parte.
Ei
addetur cymatium altum ipſi{us} parte ſexta.
Coronicis, quæ pauimentum, ſiue
tectum
poti{us} eſt, corona erit quanta media epistylij faſcia, cui ſuum erit cymatium
altitudinis
ipſi{us} quarta parte.
Sima, quæ coronæ ſuperadiungitur, altior ea erit
parte
octaua, cui addita regula ei{us} erit ſexta pars.
25[Figure 25]Ionica coronix, Zophorus, & Epiſtylium.
Ionicum capitulum
tam
altum erit, quàm
craſſa
eſt diametri imæ
columnæ
pars tertia.
Abaci frons præter cy
matiũ
latitudine re-
ſpondebit
toti diame-
tro
:
ſed ei latitudini in
decem
&
octo partes
diuiſæ
vtrin adde-
tur
vni{us} pars dimi-
dia
pro cymatij proie-
ctura
, vt ſint in vni-
uerſum
partes decem
&
nouem. Ibi cum receſſeris in interiorem partem, partis vni{us} & dimidiæ lati-
tudine
, demittenda ad perpendiculum linea (Vitruui{us} catheton vocat) alta partes
nouem
&
dimidiam. Harum ſuprema erit abaci, dimidia verò illa fiet ei cyma-
tium
.
Supereſt Voluta, in qua circinanda & rotundanda, poſtquam Vitruuij perijt
deformatio
, multi laborauerunt.
Baptista Albert{us} (quod ſciam) prim{us} cum be-
ſtia
conflictat{us} eſt libro rei ædificatoriæ ſeptimo, quanquam loc{us} mendis, vti &

totũ
op{us}, non caret.
Albert{us} Durer{us} ſecund{us} certamen inijt, egregi{us} vter pu-
gnator
.
Nouißim{us} omnium commiſſ{us} Sebastian{us} Serli{us} (quo ego ſum primis
initijs
hui{us} artis vſ{us} præceptore) videbatur feram confectur{us}.
Verùm poſt mul-
ta
vulnera reſpirantem adhuc, &
membra, licet ægrè, tollentem reliquit, vt ſi
122102M. VITR VVII POLL. dimittatur, ſpes quidem ſalutis ſupereſſe videri queat: id eſt, vt obluctetur, nec ſa-
tis
feliciter ſe hacten{us} circinatam iactet.
Nos dum languet, periclitabimur, ecquid
poßim
{us}, vt ſi conficiam{us}, vel hinc aliquid gratiæ à ſpectatorib{us} expectem{us}:
ſi
non
ſuccedet, hoc certè me nomine ſolabor:
quòd fortes illi & egregij citra contro-
uerſiam
pugnatores, etiam re infecta, è conflictu redierunt.
Et in magnis abunde eſt,
voluiſſe
.
Voluta ita recte (niſi fallor) ad circinum inuoluetur hoc modo: Diuiſo quod
restabat
lineæ perpendicularis poſt deformatum abacum, in partes octo, in quinta,
quam
magna eſt, deſcribetur cycl{us}, qui ocul{us} dicitur, ita vt ſint ſupra oculum
partes
quatuor, infrà verò tres.
Ille ipſe cycl{us} diuidetur in octantes, id eſt, partes
æqu
{as} octo, totidem ductis lineis.
Deſcribetur idem in alia charta ſect{us} linea par-
tium
trium:
ducta tertia linea à ſumma perpendiculari ad extremam planam, col-
locato
circini pede ſtabili in puncto extremo planæ, ducito ad aliud ipſi{us} punctum,
quod
in centro oculi eſt, pedem mobilem, &
circumagito dum lineam atting{as}, quæ
ducta
eſt à ſumma perpendiculari ad extremam planam.
Id circinationis diuidito
in
partes ſex æqu{as}, &
à puncto planæ ad perpendicularem ducito line{as} rect{as}
per
ſex ill{as} partes.
Quod interuallũ erit inter ſingul{as}, partieris in quatuor: ducens
item
line{as} à plana ad perpendicularem, vt in ſex alijs fecer{as}.
Ductis his lineis,
nota
puncta, vbi attigerint perpendicularem, &
ijſdem distingue angustam char-
tam
.
Hanc vbi ad veram illam perpendicularem tranſtuleris, & in oculi centro
acicula
affixeris, vt circumagi tamen poßit, vbiuis locorum ea puncta in circum-
actione
reſponderint ad extremum vſque, ij erunt termini volutæ, craßitudo quo
corrigiæ
, ſeu baltheum dicere mauis, ſenſim in finem imminutæ quantum oportet.
Reliquum erit in octantib{us} cycli, id eſt lineis, in qu{as} primum octo ſecandum ocu-
lum
admonuim{us}, reperire vnde duct{us} circini mobilis pes ab octante in octan-
tem
rect{as} circinationes efficiat:
Nam locum præſcribere non ita licet, cum in mul-
tis
eiuſdem lineæ locis plerunque id fieri poßit.
Hoc monere poſſum, initium capi
ab
intrinſeco octante plano, deinde ſurſum verſ{us} per reliquos octantes fieri circi-
nationem
.
26[Figure 26]Ionicæ volutæ emendata circinatio.
Inter pendentes vtrin
volut
{as} ſcalpitur echin{us}
ouiculis
vſque ad libra-
mentum
ſummum oculi,
cum
ſcalpto baccis, ſin-
gulis
intermixtis duob{us}
verticillis
, astragalo, ali-
quando
resticula, ipſi{us}
27[Figure 27] tertia parte.
Quantum
potui
, rem obſcuram ora-
tione
ita explicare con-
tendi
, vt qui legerint,
me
eſſe facilem dicendo
maluiſſe
intelligãt, quàm
videri
diſertum.
Quòd
123103DE ARCHITEC. LIB. III. id demum aſſecuti ſum{us}, vt ab his intelligamur, qui in hoc diſciplinæ genere ſunt
verſati
, at certè effecim{us}, vt qui periculum non fecerint, cum rem ipſam cogno-
ſcent
, digno recenſuiſſe modo ſtatuant.
28[Figure 28]Ionicum Capitulum.
Columna astraga-
lum
habet, &
apophy-
ges
cum ſuis limbis,
alta
ipſa, quantũ craſ-
ſum
habet imum ſca-
pum
octies.
Baſis non
ſuperat
altitudine me-
diam
columnæ craßi-
tudinem
.
Qua partita
in
partes tres, imam
relinquem
{us} plintho:
du{as} reliqu{as} in tres
ſecabim
{us}, quarum in-
fimam
cum in ſex di-
uiſerim
{us}, vnam dabim{us} astragalo inferiori, vnam item diuiſam in æqu{as} portio-
nes
duab{us} regulis quæ ſcotiam claudant, complectentem quæ restabant partium
ſex
partes quatuor.
Media diuidetur pari modo in partes ſex, quarum vnam habe-
bit
astragal{us} ſuperior.
Scotia ſuperior clauditur duab{us} regulis, quarum quæ ſu-
perior
eſt, vni{us} eſt partis, inferior dimidiæ tantum.
Ita ſcotia hæc partes habitura
eſt
tres &
dimidiam. Summa tertia parte fiet tor{us}.
29[Figure 29]Ionica baſis.
Stylobata proportionis
erit
ſeſquialteræ, id eſt,
quadrati
parium late-
rum
&
ei{us} dimidiæ par
tis
.
Sed vtrinque adiun-
gentur
ſextæ partes pro
coronice
&
baſi. Ipſum
quadratum
in hoc gene-
re
et alijs petitur ex per-
pendiculo
plinthi baſis.
Coronix diuidetur in par
tes
decem:
quarum duæ
dabuntur
cymatio, vna
ei
{us} regulæ, tres coronæ,
duæ
ſimæ, vna hinc, &

altera
istinc pro regulis.
Baſis diuidetur in partes quinque. Vna dabitur astragalo
&
regulæ, quæ ei{us} medietatem habebit: ſecunda ſimæ inuerſæ cum regula,
124104M. VITRVVII POLL. ipſi{us} erit tertia pars. Tertiam accipiet toru-
l
{us}.
Quartam & quintam plinth{us} ample-
ctetur
.
30[Figure 30]Ionicus Stylobata.
Nomina & ſeriem partium generis Ionici
ita
enumer abim{us}.
Trabeationis, regula, ſima,
cymatium
, corona, cymatium, denticul{us},
cymatium
, Zophor{us}, cymatium, Epistylij
faſcia
prima, faſcia ſecunda, faſcia tertia, Ca-
pituli
, cymatium, abac{us}, voluta, echin{us}, aſtra
gal
{us}, Columnæ, astragal{us}, apophygis ſuperior
cum
annulo, Baſis, tor{us}, regula, ſcotia ſupe-
rior
, regula, aſtragal{us} prior, aſtragal{us} poste-
rior
, regula, ſcotia inferior, plinth{us}, Styloba-
, Coronicis, cymatium, corona, ſima, quadra-
tum
proportionis ſeſquialteræ,
Baſis
, regula, astragal{us}, ſima
inuerſa
, torul{us}, plinth{us}.
31[Figure 31]Ionica integra columna-
tio
cum trabeatione.
Q
Quartum nostræ partionis
32[Figure 32]Q membrum, quod Corinthium
vocauim
{us}, explicandum eſt.
Ei{us} trabs, contignatio, & pa-
uimentum
ſiue tectum, id eſt
epistylium
, Zophor{us}, &
co-
ronix
, tam ſunt Ionicis ſimi-
lia
, vt qui viderit, exculta
poti
{us}, quàm diuerſa ſit iudi-
catur
{us}.
Eædem partes, idem
commenſ
{us}.
Hoc eſt diſcrimen,
quod
in Corinthio genere in-
ter
coronam &
denticulum
33[Figure 33] collocatur tam alt{us}, quàm eſt
prima
epistylij faſcia, echin{us}
ſcalpt
{us} ouiculis, aliquando
integris
, aliquando ſuperne
decacuminatis
, cum interſer-
tis
vtrinque hamatis ſpiculis.
Præterea ſub epistylij faſcijs
ſumma
&
media adduntur
astragali
ſinguli, craßi
125105DE ARCHITEC. LIB. III. faſciæ parte octaua, ſed qui ſub ſumma eſt, ſcalpitur baccis filo cum verticillis in-
ſutis
, qui verò eſt ſub media, eſt verluti resticula.
34[Figure 34]Corinthia Coronix, Zophorus, & Epiſtylium.
Capitulum Corin-
thium
eſt veluti præ-
altum
deformatũ vas,
ab
angustia in latitu-
dinem
paulatim ſeſe
laxans
, effigie calathi,
cui
abac{us} ſit pro oper-
culo
.
Ipſi{us} vaſis reſu-
pinum
per ambitum
labrum
æquat ampli-
tudine
ſiue altitudine
craßitudinem
colum-
infimam.
Fundi au-
tem
latitudo eſt quan-
tum
ſummi ſcapi hypo-
trachelium
ſiue cõtra-
ctura
.
Veſtitum achan-
ti
folys vas, altitudine
cum
abaco æquabit co-
lumnæ
amplitudinem Hac parte ſequimur Vitruuium:
quid ipſi cenſeam{us}, indica-
bim
{us} libro quarto.
Abaci craßitudo erit ſeptima toti{us} altitudinis parte, ſed ei{us}
diuiſi
in partes tres, duæ dabuntur abaco:
tertia relinquetur cymatio cum ei{us} re-
gula
, quæ dimidia ipſi{us} eſt pars.
Quod altitudinis facto abaco restat, id dimenſum
in
partes tres, triplici etiam foliorum differentia vestitur.
Nam ſunt ima octo, ſunt
quæ
ad du{as} vſque partes ſurgunt, naſcuntur &
tertia ex caulib{us}, qui octo ſunt
cum
mediorum foliorum altitudine librati, minima ſedecim, quæ ad abacum perti-
nent
, hoc eſt, quæ nat{as} ex ſe clauicul{as} abacum excipientes ſubuestiunt.
Iſtud hic
videtur
cum alibi, tum apertißimè in Fantheone, &
porticu, quæ eſt ante ædem
D
.
Angeli, quam nonnulli Mercurij fuiſſe, alij Iunonis malunt, à proximo alteru-
tri
{us} templo, cui{us} extant columnæ aliquot:
ſed ſeiunctam fuiſſe, qui Architectu-
ram
nouit, intelliget.
Clauiculæ, vt redeam{us}, vnde digreßi ſum{us}, bipartito diſpa-
rantur
, ita vt earum craßiores partes in abaci angulos ſingulos protendantur, ef-
ficiant\’
volut{as}, id eſt maiores helices in vniuerſum octo:
ſed enim binæ in angu-
los
conueniant:
alteræ verò ſubtiliores partes ſub flores procurrant (qui in frontium
abaci
medio ſcalpti, totam ei{us} craßitudinem reſupini &
in frontem inclinati occu-
pant
) reddant\’ volutul{as}, id eſt, minores helices totidẽ.
Singulæ frontes ima duo fo-
lia
ostendunt:
vnum tantummodo ex medijs ad floris perpendiculum, alijs ſub an-
gulis
existentib{us}.
Inter hæc & illud ſurgunt ſinguli caules. Flores ſunt quatuor,
ſinguli
in ſingulis abaci ſinuatis frontib{us} deformati:
qui in eis, quæ maximè mihi
probantur
, capitulis, ex cauliculis poſt folia media ſurgentib{us} naſcuntur.
126106M. VITRVVII POLL. omnia reſupinis ſunt per ambitum labris. Abacum autem quomodo ſinuari opor-
teat
, ſcribem{us} libro quarto.
35[Figure 35]Corinthium Capitulum.
Columna alta eſt,
quantum
in ima parte
eſt
craſſa, nouies, ha-
bet\’
astragalum &

apophyges
cum annu-
lis
ſuis, vt in alijs dixi-
m
{us}.
Baſis fiet alta me-
dia
parte craßitudinis
columnæ
.
Ea diuidetur
in
partes quatuor:
inde
vna
erit plinth{us}, re-
liquæ
tres diuidendæ
ſunt
in quin:
& vna
pars
fiat trochil{us} ſu-
perior
, inferior erit vna
quarta
maior.
Quod re-
ſtat
, diuidatur æquali-
ter
.
Vna pars fiet cum astragalo & regulis duab{us} trochil{us} inferior: ſed ita
distribuetur
, vt ſit astragal{us} ſexta pars trochili, quæ regula illum tangit, ſit ei{us}
medietatem
craſſa:
quæ verò eſt ſuper torum, altitudinis astragali habebit tantum
du
{as} terti{as}.
Altera pars diuidetur pari dimenſione, in trochilum, regul{as} du{as},
&
astragalum.
36[Figure 36]Corinthia baſis.
Stylobata erit pro-
portionis
ſuperbipar -
tientis
terti{as}, id eſt,
quadrati
perfecti, &

duarum
tertiarum:
ſed ei{us} proportionis
quadrato
addetur ſe-
ptima
pars pro coro-
nice
, &
tantundem
pro
baſi.
Hui{us} coro-
nix
differt ab Ionica,
quod
pro ſima habet
Zophorum
, &
astra-
galum
craſſum dimidia parte Zophori.
Baſis ſunt eædem partes, & omnium ea-
dem
dimenſio.
127107DE ARCHITEC. LIB. III.37[Figure 37]Corinthius Stylobata.
Corinthij generis partium nomina & ſe-
ries
:
Trabeationis, regula, ſima, cymatium, co-
rona
, echin{us}, denticul{us}, cymatium, Zopho-
r
{us}, Cymatium, faſcia prima, astragal{us},
faſcia
ſecunda, astragal{us}, faſcia tertia.
Ca-
pituli
, cymatium, abac{us}, flos in abaco ſcal-
pt
{us}, cymatium, volutæ maiores, volutæ mi-
nores
, folia minima, caulis, folia media, fo-
lia
ima.
Columnæ, astragal{us}, apophyges &
annuli
vt in Tuſcana.
Baſis, tor{us} ſuperior, re-
gula
, ſcotia ſuperior, regula, astragal{us} prior,
aſtragal
{us} posterior, regula, ſcotia inferior,
plinth
{us}.
Stylobatæ, Coronicis, cymatium, coro-
na
, Zophor{us}, astragal{us}.
Quadratum propor-
tionis
ſuperbipartientis terti{as}, Baſis,
astragal
{us}, ſima inuerſa, torul{us}, plin-
th
{us}.
38[Figure 38]Corinthia integra columnatio
cum
trabeatione.
Quintum gen{us}, quod Italicum qui-
39[Figure 39] dam, mixtum ſiue compoſitum alij voca-
uerunt
, finem meæ partioni adferet.
Id
poſt
Vitruuij ſcripta excitatum eſt, adie-
ctis
ex genere Ionico ornamentis, &
Co-
rinthio
adiunctis.
Trabeationis ſumma
pars
, id eſt coronix, non ſuperabit craßi-
tudinem
ſupremæ columnæ.
Ea altitudo
cum
diuiſa fuerit in partes ſex, duæ da-
buntur
coronæ, vna cymatio inferiori,
quod
ſupra Zophorum distenditur, fa-
cturum
tum mutulis capitulum, cum
illis
ad perpendiculum reſponderit ali-
quanto
proiecti{us}.
Supra coronam non ſi-
40[Figure 40] ma collocatur, vt in alijs generib{us}, ſed
cymatium
altum partes ill{as} tres reli-
qu
{as}.
Zophor{us}, in quo mutuli ſcalpun-
tur
, nihilo erit altior coronice.
Tantundem
ipſi
mutuli, ſed altiores quarta parte,
quàm
latiores.
Inter mutulos relinquetur
interuallum
, quantum duob{us} ſatis futu-
rum
erat.
Mutulos noſtri coruos, Itali
128108M. VITRVVII POLL. digliones appellant: repræſentant autem ſinuatam canteriorum proiecturam. Epi-
ftylium
eadem altitudine eſt, qua altera trabeationum, ſecatur\’ in faſci{as} tres,
haud
aliter quàm Ionicum.
41[Figure 41]Compoſita Coronix, Zophorus, & Epiſtylium.
Capitulum non vne
fit
modo.
Quod maxi-
me
probatur, abacum,
flores
, &
folia habet
vti
Corinthium, ſed
pro
helicib{us} angulo-
rum
ei ſunt volutæ,
non
admodum abhor-
rentes
ab Ionicis, inter
abacum
&
ouicula-
tum
echinum, aut tur
gentẽ
faſciculum fron
dentium
ramuſculo-
rum
faſciola obuolu-
tum
emergentes.
Echi{us}
42[Figure 42]Compoſitum capitulum. alt{us} eſt quantum abac{us}.
Astragal{us} ſub echino
ipſi
{us} tertia parte craſſ{us},
ſcalpt
{us} inſutis baccis cum
verticillis
.
Vidim{us} in ba-
ſilica
D.
Laurentij extra
vrbem
via Tyburtina, ab
imo
capitulo ad abaci an-
gulos
ſcalpta ſigilla, fron-
te
ipſa trophæis militari-
b
{us} ornata:
Et iuxta ædem
D
.
Euſebij, adfictum parie-
ti
capitulum à fronte ad
angulos
protenſa habens co
piæ
cornua.
Sunt et in vr-
be
, quæ pro voluta habent
partem
equi anteriorẽ ala-
tam
, cuiuſmodi ſolet pingi Pegaſ{us}:
ſunt & quæ pro cauliculis ſigna habent, ſunt
&
quæ pro eiſdem ſcalpta habent fulmina, cuiuſmodi in Antonini Caracallæ ther-
mis
vidim{us}.
Sed quid moror? Non totum op{us} ſuffecerit adnotanda capitulorum
varietate
, quæ Romæ conſpexim{us}, ſed ea doctis non probantur.
Columna ipſa alta eſt, quantum eſt craſſ{us} im{us} ſcap{us} decies, cum astragalo &
apophygib
{us} annulis\’, vt in alijs generib{us}.
Baſis petitur à Corinthio genere, ijſ-
dem
partib{us}, eodem\’ commenſu.
129109DE ARCHITEC. LIB. III.
Stylobata proportionis eſt duplæ, cui addi-
tur
vtrinque pars octaua pro Coronice, &
ba-
ſi
, ſed illa ſumitur ab Ionica, aut Corinthia,
hæc
à Corinthia.
43[Figure 43]Compoſitus Stylobata.
Compoſiti ſiue Italici generis partium nomi-
na
&
ſeries: Trabeationis, regula, cymatium,
corona
, mutili in Zophoro, faſcia epistylij pri-
ma
, faſcia ſecunda, faſcia tertia, Capituli, cy-
matium
, abac{us}, flos in abaco ſcalpt{us}, volutæ
inter
abacum &
echinum emergentes, echi-
n
{us}, caulis, folia ſumma, id eſt minima:
folia
media
, folia ima, Columnæ, astragal{us}, apophy-
ges
cum annulis ſuperior &
inferior, Baſis, to-
r
{us} ſuperior, regula, ſcotia ſupe-
44[Figure 44] rior, regula, astragal{us} prior,
aſtragal
{us} posterior, regula, ſco-
tia
inferior, regula, tor{us} inſe-
rior
, plinth{us}, Stylobatæ, Coroni-
cis
, cymatium, corona, ſima, aut
cymatiũ
, corona, Zophor{us}, aſtra-
gal
{us}:
quadratum prportionis
duplæ
, Baſis, aſtragal{us}, ſima in-
uerſa
, torul{us}, plinth{us}.
45[Figure 45]Compoſita integra columna
tio
, cum trabeatione.
Perfeci quanta potui diligen-
tia
, vt quæ ab alijs de his quin
generib
{us} tradita eſſent, ipſe ex-
colerem
, aut prætermiſſa, ex Ro-
manorum
monimentis ruinis\’
adijcercm
Nec tamen velim quæ
46[Figure 46] à me ſcripta ſunt, ſancta eſſe, vt
non
liceat vel latum vnguem
diſcedere
.
Nolim è contrario mihi
obijciat
quiſquam, ab antiquis ar-
chitectis
non ſemper habitam eſſe
harum
omnium partium, aut di-
menſionis
rationem.
Iſta à me cæ-
teris\’
ita tradita ſunt, vt qui ſe-
quetur
, perbelle gen{us} à genere
ſecernat
.
Eum autem
130110M. VITRVVII POLL. ctum oportet vſu eſſe peritum & ſolertem, qui demere, aut adijcere præſcriptis
velit
.
Id\’ demum ſi non improbè fiet: quod admonet Vitruui{us} lib. V. cap. VII. &
lib
.
VI. cap VI. Vt perperam & importune faciant quidam, qui dimenſ{as} aliquot
coronices
, &
baſes, aut capitula, Panthei, theatrorum, amphitheatrorum, porticuum,
fornicum
, &
thermarum, in puſilla ædificia, aut non eiuſdem rationis opera tranſ-
ferunt
:
ſed multo maligni{us} ſuborta paucos ante menſes male feriatorum hominum
hæreſis
, quæ Vitruuij nunquam lecti, aut non intellecti præcepta damnat, &
ab ei{us}
lectione
arcere cupit.
Legant pri{us} imperiti & audaces homines, & postea iudi-
cent
, præſtet pro cuiuſque libidine ædificari.
De fundationib{us} & columnis, atque earum ornatu &
epistylijs
, tam in locis ſolidis, quàm in congeſtitijs.
CAP. III.
SVBSTRVCTIONIS fundationes eorum ope-
rum
fodiantur (ſi queant inueniri) ab ſolido, &
in ſo-
lidum
, quantum ex amplitudine, operis pro ratione
videbitur
, extruantur:
quæ ſtructura per totum ſolum
quàm
ſolidiſsima fiat.
Supraq́; terram parietes ex-
truantur
ſub columnis, dimidio craſsiores, quàm co-
lumnæ
ſunt futuræ, vti firmiora ſint inferiora ſuperioribus, quæ ſtereo-
batæ
appellantur:
nam excipiunt onera. Spirarumq́; proiecturæ non pro-
cedant
extra ſolidum.
Item ſupra, parietis ad eundem modum craſsitu-
do
ſeruanda eſt, interualla autem concameranda aut ſolidanda fiſtucatio-
nibus
, vti diſtineantur.
Sin autem ſolidum non inuenietur, ſed locus erit
congeſtitius
ad imum, aut paluſter, tunc is locus fodiatur, exinaniaturq́;
,
&
palis alneis, aut oleagineis, aut robuſteis vſtulatis configatur, ſublicæq́;
machinis adigantur quàm creberrimæ, carbonibusq́; expleantur inter-
ualla
palorum, &
tunc ſtructuris ſolidiſsimis fundamenta impleantur.
Extructis
autem fundamentis, ad libramentum ſtylobatæ ſunt collocan-
di
.
Supra ſtylobatas columnæ diſponendæ, quemadmodum ſuprà ſcri-
ptum
eſt, ſiue in pycnoſtylo, quemadmodum pycnoſtyla:
ſiue ſyſtylo, aut
diaſtylo
, aut euſtylo, quemadmodum ſupra ſcripta ſunt &
conſtituta. In
aræoſtylis
enim libertas eſt quantum cuique libet, conſtituendi:
ſed ita
columnæ
in peripteris collocentur, vti quot intercolumnia ſunt in fronte,
totidem
bis intercolumnia fiant in lateribus.
Ita enim erit duplex lon-
gitudo
operis ad latitudinem.
Nanq; qui columnarum duplicationes fe-
cerunt
, errauiſſe videntur, quod vnum intercolumnium in longitudine
pluſquam
oporteat, procurrere videatur.
Gradus in fronte ita conſti-
tuendi
ſunt, vti ſint ſemper impares.
Nanq; cum dextro pede primus gra-
dus
aſcendatur, item in ſummo templo primus erit ponendus.
131111DE ARCHITEC. LIB. III. dines autem eorum graduum ita finiendas cenſeo, vt neque craſsiores de-
xtante
, neque tenuiores dodrante ſint collocatæ:
ſic enim durus non erit
aſcenſus
.
Retractiones autem graduum, nec minus quàm ſeſquipedales,
nec
plus quàm bipedales faciendæ videntur.
Item ſi circa ædem gradus
futuri
ſunt, ad eundem modum fieri debent.
Sin autem circa ædem ex
tribus
lateribus podium faciendum erit, ad id conſtituatur, vti quadræ,
ſpiræ
, trunci, coronæ, lyſis, ad ipſum ſtylobatam qui erit ſub columnæ ſpi-
ris
, conueniant.
Stylobatam ita oportet exæquari, vti habeat per medium
adiectionem
per ſcamillos impares.
Sienim ad libellam dirigetur, alueo-
latus
oculo videbitur.
Hoc autem vti ſcamilli ad id conuenienter fiant,
item
in extremo libro forma &
demonſtratio erit deſcripta. His per-
fectis
in ſuis locis ſpiræ collocentur, eæq́;
ad ſymmetriam ſic perficiantur,
vti
craſsitudo cum plintho ſit columnæ ex dimidia craſsitudine, proie-
cturamq́
;
quàm Græci ἔηφοραμ vocitant, habeant quadrantem. Ita tum
lata
&
longa erit columnæ craſsitudinis vnius & dimidiæ. Altitudo eius,
ſi
atticurges erit, ita diuidatur, vt ſuperior pars tertia parte ſit craſsitudi-
nis
columnæ, reliquum plintho relinquatur.
Dempta plintho, reliquum
diuidatur
in partes quatuor:
fiatq́; ſuperior torus quartæ, reliquæ tres
æqualiter
diuidantur, &
vna ſit inferior torus, altera pars cum ſuis qua-
dris
ſcotia, quàm Græci {χρ}όχιλομ dicunt.
Sin autem Ionicæ erunt fa-
ciendæ
, ſymmetriæ earum ſic erunt conſtituendæ, vti latitudo ſpiræ quo-
quo
verſus, ſit columnæ craſsitudinis, adiecta craſsitudine quarta &
octa-
ua
, altitudo vti atticurgis, ita eius plinthos, reliquumq́;
præter plinthon,
quòd
erit tertia pars craſsitudinis columnæ, diuidatur in partes ſeptem:
inde trium partium torus qui eſt in ſummo, reliquæ quatuor partes diui-
dendæ
ſunt æqualiter, &
vna pars fiat cum ſuis aſtragalis, & ſupercilio ſu-
perior
trochilus:
altera pars interiori trochilo relinquatur, ſed inferior ma-
ior
apparebit ideo, quòd habebit ad extremam plinthum proiecturam.

Aſtragali
faciendi ſunt octauæ partis trochili, proiectura erit ſpiræ pars
octaua
&
ſextadecima craſsitudinis columnæ. Spiris perfectis & collo-
catis
, columnæ ſunt medianæ in pronao &
poſtico ad perpendiculum me-
dij
centri collocandæ.
Angulares autem, quæq; è regione earum futuræ
ſunt
in lateribus ædis dextra ac ſiniſtra, vti partes interiores, quæ ad parie-
tes
cellæ ſpectant, ad perpendiculum latus habeant collocatum:
exterio-
res
autem partes, vti dictum de earum contractura.
Sic enim erunt figu-
compoſitionis ædium contracturæ iuſta ratione exactæ.
Scapis co-
lumnarum
ſtatutis, capitulorum ratio, ſi puluinata erunt, his ſymmetrijs
conformabuntur
, vti quàm craſſus imus ſcapus fuerit, addita octauadeci-
ma
parte ſcapi, abacus habeat longitudinem &
latitudinem, craſsitudi-
nem
cum volutis eius dimidiam.
Recedendum autem eſt ab extremo
abaco
in interiorem partem frontibus volutarum parte duodeuigeſima:
132112M. VITRVVII POLL.& eius dimidia, & ſecundum abacum in quatuor partibus volutarum ſe-
cundum
extremi abaci quadram lineæ demittendæ, quæ Catheti dicun-
tur
.
Tunc craſsitudo diuidenda eſt in partes nouem & dimidiam: ex no-
uem
partibus &
dimidia, vna pars & dimidia abaci craſsitudini relinqua-
tur
:
& ex reliquis octo volutæ conſtituantur. Tunc ab linea, quæ ſecun-
dum
abaci extremam partem demiſſa erit, in interiorem partem alia re-
cedat
vnius &
dimidiatæ partis latitudine. Deinde lineæ diuidantur
ita
, vt quatuor partes &
dimidia ſub abaco relinquantur. Tunc in eo lo-
co
, qui locus diuidit quatuor &
dimidiam, & tres & dimidiam partem,
centrum
oculi ſignetur:
ducaturq́; ex eo centro rotunda circinatio, tam
magna
in diametro, quàm vna pars ex octo partibus eſt:
ea erit oculi ma-
gnitudine
, &
in ea catheto reſpondens diametros agatur. Tunc ab ſum-
mo
ſub abaco inceptum in ſingulis tetrantorum actionibus dimidiatum
oculi
ſpatium minuatur, donicum in eundem tetrantem, qui eſt ſub aba-
co
, veniat.
Capituli autem craſsitudo ſic eſt facienda, vt ex nouem parti-
bus
&
dimidia, tres partes præpendeant infra aſtragalum ſummi ſcapi.
Cymatio addito abaco & canali, reliqua ſit pars. Proiectura autem cy-
matij
habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem.
Puluinorum
balthei
ab abaco hanc habeant proiecturam, vt circini centrum vnum
cum
ſit poſitum in capituli tetrante, &
alterum diducatur ad extremum
cymatium
, circumactum baltheorum extremas partes tangat.
Axes vo-
lutarum
ne craſsiores ſint, quàm oculi magnitudo:
volutæq́; ipſæ ſic cæ-
dantur
, vti altitudines habeant latitudinis ſuæ duodecimam partem.

erunt
ſymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ ſunt, ab minimo
ad
pedes XV.
Quæ ſupra erunt reliqua habebunt ad eundem modum
ſymmetrias
.
Abacus autem erit longus & latus, quàm craſſa columna eſt
ima
, adiecta parte nona:
vti quo minus habuerit altior columna contra-
ctum
, ne minus habeat capitulum ſuæ ſymmetriæ proiecturam, &
in
altitudine
ratæ partis adiectionem.
De volutarum deſcriptionibus vti
ad
circinum ſint rectè inuolutæ, quemadmodum deſcribatur, in extremo
libro
forma &
ratio earum erit ſubſcripta. Capitulis perfectis, deinde
in
ſummis columnarum ſcapis, non ad libellam, ſed ad æqualem modu-
lum
collocatis, vti quæ adiectio in ſty lobatis facta fuerit, in ſuperioribus
membris
reſpondeat ſymmetria epiſtyliorum:
Epiſtyliorum ratio ſic eſt
habenda
:
vt ſi columnæ fuerint à minimo XII. pedum, ad XV. pedes, epi-
ſtylij
ſit altitudo dimidia craſsitudinis imæ columnæ.
Item ſi à XV. pedi-
bus
ad viginti, columnæ altitudo dimetiatur in partes XIII.
& vnius
partis
altitudo epiſtylij fiat.
Item ſi à XX. ad XXV. pedes, diuidatur alti-
tudo
in partes duodecim &
ſemiſſem, & eius vna pars epiſtylium in alti-
tudine
fiat.
Item ſi à XXV. pedibus ad XXX. diuidatur in partes duode-
cim
, &
eius vna pars altitudo fiat. Item ſecundum ratam partem, ad
133113DE ARCHITEC. LIB. III. dem modum, ex altitudine columnarum expediendæ ſunt altitudines
epiſtyliorum
.
Quo enim altius oculi ſcandit acies, non facile perſecat aë-
ris
crebritatem:
dilapſa itaque altitudinis ſpatio, & viribus extrita, incer-
tam
modulorum renunciat ſenſibus quantitatem.
Quare ſemper adijcien-
dum
eſt rationis ſupplementum in ſymmetriarum membris, vt cum fue-
rint
in altioribus locis opera, aut etiam ipſa coloſsicotera, certam ha-
beant
magnitudinum rationem.
Epiſtylij latitudo in imo, quæſuprà ca-
pitulum
erit, quanta craſsitudo ſummæ columnæ ſub capitulo erit, tanta
fiat
, ſummum, quantum imus ſcapus.
Cymatium epiſtylij ſeptima parte
ſuæ
altitudinis eſt faciendum, &
in proiecturatantundem, reliqua pars
præter
cymatium, diuidenda eſt in partes XII.
& earum trium prima
faſcia
eſt ſacienda, ſecunda quatuor, ſumma quinque.
Item Zophorus ſu-
pra
epiſty lium, quarta parte minus, quàm epiſtylium:
ſin autem ſigilla
deſignari
oportuerit, quarta parte altior, quàm epiſtylium, vti autori-
tatem
habeant ſcalpturæ.
Cymatium ſuæ altitudinis partis ſeptimæ, pro-
iectura
cymatij, quanta eius craſsitudo.
Supra Zophorum denticulus eſt
faciendus
tam altus, quàm epiſtylij media faſcia, proiectura eius, quantum
altitudo
.
Interſectio, quæ Græcè μετοχΉ dicitur, ſic eſt diuidenda, vti
denticulus
altitudinis ſuæ dimidiam partem habeat in fronte.
Cauus au-
tem
interſectionis huiusfrontis è tribus duas latitudinis partes habeat:
hu-
ius
cymatium, altitudinis eiusſextam partem.
Corona cum ſuo cymatio
præter
ſimam, quantum media faſcia epiſtylij.
Proiectura coronæ cum
denticulo
facienda eſt, quantum erit altitudo à Zophoro ad ſummum
coronæ
cymatium:
& omnino omnes ecphoræ venuſtiorem habent ſpe-
ciem
, quæ quantum altitudinis, tantundem habeant proiecturæ.
Tympa-
ni
autem, quod eſt in faſtigio, altitudo ſic eſtfacienda, vt frons coronæ ab
extremis
cymatijs tota dimetiatur in partes nouem, &
ex eis vna pars in
medio
cacumine tympani conſtituatur, dum contra epiſtylia, columna-
rumq́
;
hypotrachelia ad perpendiculum reſpondeat. Coronæ quæ ſuprà
tympanum
fiunt, æqualiter imis præter ſimas ſunt collocandæ:
inſuper
coronas
ſimæ, quas Græci ἐπιτίθηδας dicunt, faciendæ ſunt altiores octa-
ua
parte coronarum altitudinis.
Acroteria angularia tam alta, quantum
eſt
tympanum medium.
Mediana altiora octaua parte, quàm angularia.
Membra omnia, quæ ſupra capitula columnarum ſunt ſutura, id eſt, epi-
ſtylia
, zophori, coronæ, tympana, faſtigia, acroteria, inclinanda ſunt in
frontis
ſuæ cuiuſq;
altitudinis parte XII. ideo quòd, cum ſteterimus con-
tra
frontes, ab oculo lineæ duæ ſi extenſæ ſuerint, &
vna tetigerit imam
operis
partem, altera ſummam, quæ ſummam tetigerit, longior fiet.
Ita
quo
longior viſus lineæ in ſuperiorem partem procedit, reſupinatam fa-
cit
eius ſpeciem.
Cum autem (vti ſupra ſcriptum eſt) infronte inclinata
fuerint
, tunc in aſpectu videbuntur eſſe ad perpendiculum &
normam.
134114M. VITRVVII POLL. Columnarum ſtriges faciendæ ſunt XXIIII. ita excauatæ, vti norma in
cauo
ſtrigis cum fuerit coniecta, circumacta, ita anconibus ſtriarum de-
xtra
ac ſiniſtra angulos tangat, vt acumen normæ circum rotundatione
tangendo
peruagari poſsit.
Craſsitudines ſtriarum faciendæ ſunt, quan-
tum
adiectio in media columna ex deſcriptione inuenietur.
In ſimis, quæ
ſuprà
coronam in lateribus ſunt ædium capita leonina ſunt ſculpenda, ita
poſita
, vti contra columnas ſingulas ea primum ſint deſignata, cætera ve-
æquali modo diſpoſita, vti ſingula ſingulis medijs tegulis reſpondeant.
Hæc autem quæ erunt contra columnas, perterebrata ſint ad canalem,
qui
excipitè tegulis aquam cœleſtem.
Mediana autem ſint ſolida, vti
quę
cadit vis aquæ per tegulas in canalem, ne deijciatur per intercolum-
nia
, neque tranſeuntes perfundat.
Sed quæ ſunt contra columnas, videan-
tur
emittere vomẽtia ructus aquarum ex ore.
Aedium Ionicarum, quàm
aptiſsime
potui, diſpoſitiones hoc volumine deſcripſi.
Doricarum autem
&
Corinthiarum, quæ ſint proportiones, in ſequenti libro explicabo.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
(Si queant inueniri) ab ſolido & in ſolidum. ] Scribendum, ſi queat
inueniri
, ad ſolidum, &
in ſolido. Ita lib. 1. cap. V. quanquam in eo loco vitiosè, vt hic,
queant
ſcriptum eſt, Tunc turrium murorum\’ fundamenta ſic ſunt facienda, vt
fodiatur
, ſi queat inueniri ad ſolidum, &
in ſolido, & c.
Supraque terram parietes extruantur ſub columnis, dimidio
craſsiores
, quàm columnæ ſunt futuræ.
] Ii parietes modo ſtereobatæ vo-
cantur
, postea ſtylobatæ, vulgo pedestala, ſupra quos baſes collocantur.
Quòd verò
ait
dimidio craßiores faciendos, quàm ſint ipſæ columnæ futuræ, ita accipiendum
eſt
.
Spira maxima latitudine non ſuperat columnam, id eſt, imi ſcapi apophygim,
ſiue
retractionem (ex qua parte, non ex annulo ſiue limbo, craßitudo columnæ intel-
ligenda
eſt) niſi dimidia craßitudine, id eſt, hinc atque hinc quarta parte, id\’ in
Dorica
.
nam proiectura baſis Ionicæ fit octaua & decimaſexta parte, ſicut Corin-
thiæ
, ſi ſupra ali{as} collocatur, ab Ionica mutuanda, ſi in plano à Dorica.
Ad ſpiræ
plinthi
perpendiculum (vbi ſumma latitudo ſpectatur) fit ſtylobatæ trunc{us}, ſiue
quadratum
, adijciuntur enim &
quotæ partes, vt ſcripſim{us}, pro coronice & baſi.
Atque id eſt, quod Vitruui{us} ait, ſpirarum proiectur{as} non procedere oportere ex-
tra
ſolidum, id eſt, non oportere plinthidem baſis latiorem eſſe, quàm ſit ſtylobatæ
quadratum
.
Solidum enim non erit, vt id ſemel moneam{us}, ſi perpendicu.
lum
à pede ſuperimopoſiti lapidis cadens, ſub ſe aerem atque va-
cuum
inuenerit.
Aliàs non negauerim ſtereobatam poſſe
vocari
ædificij veluti baſim, quod baſſamen-
tum
vulg{us} dicit, ſicut ſtylobatam
propriè
columnæ fulcimen-
tum
.
Baſis ædificij
figur
{as} ſub-
iunxi
.
135115DE ARCHITEC. LIB. III.47[Figure 47]Aedificii baſes.
Aut ſolídanda fiſtu-
catíonibus
.
] Id eſt, pala-
tionib
{us}, palis èrobore, alno, olea,
vſtulatis
, &
fistuca machina
adactis
, vt paulò pòſt præcipit,
&
lib. V. cap. vltimo. Sed &
libri
ſecundi cap I X.
tradit
alnum
in palustrib{us} locis in-
fra
fundamenta ædificiorum pa
lationib
{us} crebrè fixam, per-
manere
immortalem ad æter-
nitatem
.
Aut, ſolidanda fistu-
cationib
{us} interualla, hoc eſt fi-
ſtuca
ea qua pauitores vtuntur
vtrinque
anſata exæquanda,
firmanda\’
.
Quod puto huic loco magis quadrare. Vitruui{us} libri ſeptimi cap. I.
sin autem omnis, aut ex parte congestiti{us} loc{us} fuerit, fiſtucationib{us} cum magna
cura
ſolidetur, id eſt, crebris pauicularum ictib{us} inculcetur &
condenſetur: & ,
vt
loquitur Plini{us} lib.
XVII. cap. X I. fistucato ſpiſſetur.
Sublicæ´que machinis adigantur. ] Id eſt, pali. Sublica lingua volſca
ſignificat
trabes long{as}, vnde &
pons ſublici{us} vocat{us}. Fistucæ ei{us}, qua ferè
vtuntur
in palationib{us}, appoſui figur{as}.
48[Figure 48]Fiſtuca machina.
Carboníbúſcß
implentur
inter-
uallapalorum
.
]
Naturali
enim Car-
bonum
raritate bu-
mor
excipietur.
Quod
testatur
libri quinti
capite
nono.
Structurís ſo-
lídíſsímís
funda-
menta
implean-
tur
.
] Fundamenta
vocat
vitruui{us} ipſ{as}
foſſ
{as}, vbi ſubſtruitur,
ſicuti
libro I.
cap. V.
Fundamenta ſic ſunt
facienda
, vti fodian-
tur
(ſi queat inueni-
ri
) ad ſolidum, &
136116M. VITRVVII POLL.49[Figure 49] ſolido, quantum ex am
plitudine
operis pro ra
tione
videatur, craßi-
tudine
ampliore quã
parietum
, qui ſupra
terram
ſunt futuri,
ea
impleantur quam
ſolidißima
ſtructura.
Et lib. V. cap. vltimo.
Inter
ſeptiones funda-
mẽta
fodiantur.
Ipſam
verò
ſtructuram &

fabricam
appellat ſub
ſtructionem
dicti lib.

V.
cap. III.
Item ín ſum-
mo
templo prí-
mus
erít ponen-
dus
.
] In aliquot an-
tiquis
exemplarib{us},
&
in codice sulpitij nomine impreſſo, deeſt dictio ſummo, & meritò quidem, nam
non
in ſummitate templi, ſed in ſummo pauimento id fieri certum eſt.
Vtneque craſsíores dextante, neque tenuíores dodrante ſint
collocatæ
.
] Aliqui codices pro dextante habent ſextante, ſenſu planè abſurdo,
id
eſt, vt craßitudines graduum ita ſint finiendæ, vt neque ſuperent vnci{as} du{as},
id
eſt, duos pollices, neque ſint tenuiores vncijs nouem, id eſt nouem pollicib{us}.
Quis
non
videt, ſi ita legatur, craßiorem præſcribere tenuitatem, quàm ipſam altam
craßitudinem
finiat.
Nos pro ſextante dextantem ſcribim{us}, id eſt, vt neque ſint
craßiores
decem pollicib{us}, neque tenuiores nouem.
Miror eundem errorem eſſe in
Baptista
Alberto ædificatoriæ rei lib.
I. cap. XIII. qui eandem ſententiam pa-
rum
immutatis verbis pronunciauit.
Quod ad graduum craßitudinem attinet, ex
veterum
ædificijs annotaui, ſatis commodam eos putaſſe eam, quæ ita eſſet ducta,
quemadmodum
à Vitruuio definitur.
Nostri verò, quoad ei{us} fieri potuit, castiga-
tiorib
{us} &
preßiorib{us}, id eſt, intra ſemipedem vti conſueuere, interiectis etiam
areis
&
refractionib{us}, quib{us} matronæ & grandæui ſeſe lento ferant gradu, at
inter
conſcendendum quieſcant.
Id quod Paul{us} III. Pont. Max. ſolet dicere, prin-
ceps
cui præter dignitatis ornamentum accedit antiquitatis, &
linguarum, atque
adeò
rerum penè omnium cognitio non vulgaris, memoria maxima, &
in bonos
atque
doctos propenſißima volunt{as}.
Et vt nihil ad felicitatis cumulum deeſſet,
viuo
videnti\’ eſt nepos Alexander Farneſi{us} Cardinalis, quantum æt{as} patitur
doctißim
{us}, idem liberalißim{us}, ne dicam modestißimum, &
in his, quæ ad remp.
Christianam pertinent, vigilantißimum. Fœlix au{us} fœlice nepote. Sed loc{us} hic
admonet
(quando iam primum vtimur eo ratiocinio) vt ſemel dicam{us}, quare in
interpretatione
dodrantis, dextantis, ſextantis, beßis, &
huiuſmodi
137117DE ARCHITEC. LIB. III. vſi ſum{us} vnciæ vocabulo, & pollicis, ſuperſtitioſis hominib{us} ablaturi calumnian-
di
occaſionem.
Sciendum itaque pedem principio in palmos quatuor, id eſt digitos
ſedecim
diuiſum fuiſſe, quod fatentur præter Vitruuium, Columella, Frontin{us}, Iſi-
dor
{us}, &
alij. Quæ ratio quum paulo difficilior, aut min{us} expedita videretur, qui
ſecuti
ſunt, pedem pro aſſe habentes, eum quemadmodum &
omne aliud integrum
(quod aſſem nominauerunt) in duodecim æqu{as} partes diuiſerunt.
Vnam portionem
vnciam
dixerunt, du{as} ſextantem, tres quadrantem, quatuor trientem, quinque
quincuncem
, ſex ſemiſſem, ſeptem ſeptuncem, octo beſſem, nouem dodrantem, de-
50[Figure 50] cem dextantem, &
decuncem Fanni{us} Palemon, vndecim deun-
cem
, duodecim aſſem ſiue pedem.
E{as} vnci{as} nostri cum vide-
rent
pollicib{us} quadrare, non ampli{us} vnci{as}, ſed pollices no-
minarunt
.
Et certè ſi compon{as}, tres pollices quatuor digitos effi-
cient
.
Hic non ago de obſeruatione illa, qua apud Frontinum
lib
.
I. de aquæductib{us}, digit{us} ali{us} vocatur rotund{us}, ali{us}
quadrat
{us}, &
rotund{us} trib{us} vndecimis quadrato minor tra-
ditur
, quadrat{us} verò trib{us} quartis decimis ſuis rotundo ma-
ior
.
Veruntamen quoniam non ſtatim ex cuiuſcunque pollicib{us}
aut
digitis, quis fuerit apud antiquos Romanos pes ſciri poteſt, fa-
cturum
me ſtudioſis rem gratam putaui, ſi ad marginem libri
ſemipedem
apponerem, dimenſum ex antiquo pede in marmore,
quod
eſt in hortis Angeli Calotij Romæ ſcalpto, cui{us} etiam, niſi
me
fallit memoria, meminit Leonard{us} Porci{us} lib.
de ſestertio.
Eum autem pedem nos cæteris, qui circumferuntur, prætuli-
m
{us}, quòd conueniret cum eo, quem ſcalptum inuenim{us} in alio
marmoreo
epitaphio.
T. Statilij Vol. Apri menſoris ædificiorum,
quod
opera Iacobi Meleghini ſummi Pont.
Architecti ex iani-
culo
non ita pridem refoſſum, in Vaticanum hortum tranſlatum
eſt
.
Quamuis iacentem in baſilica Apostolorum columnam ex
porphyrite
cum his Græcis in calce literis II Ο Δ.
Θ. id eſt
pedum
nouem, nos cum dimenſi eſſem{us}, deprehenderim{us} non
reſpondere
nostro eum, quo vſ{us} fuerat ei{us} columnæ artifex, ſed
nostro
eſſe maiorem duob{us} ſcrupulis &
beſſe, id eſt vnciæ par-
te
nona.
Vt argumentum aliquod eſſe poßit pedis Græci fuiſſe
modulo
ſcapum columnæ factum:
quod facili{us} conijcere potuiſ-
ſem
ſi integra eſſet alia ex eodem lapide columna, quam in via
lata
eſt conſpicere iacentem, his in calce literis II Ο Δ.
IB. in-
ſignitam
.
Verùm quando ſtadium Herodoto libro ſecundo, Hero-
ni
, Suidæ, cæteris Græcis fit ſexcentorum pedum, Plinio, Colu-
mellæ
cæteris Latinis ſexcentorum viginti quinque nostrorum,
neceſſe
eſt Romanum à Græco ſemuncia ſuperari.
Quæ ſi vera
ſunt
, vt certe ſunt, neſcio quomodo conſistant quæ Plini{us} è Dio-
ſcoride
, vt apparet, vertit, etiam ſi ne in indice quidem, id eſt
primo
libro nominarit.
Fuit enim Dioſcorides, Suida teste, tum
temporis
, in Aegypto eſſet Antoni{us}, ei familiaris.
138118M. VITRVVII POLL. autem palmum vncijs distinxim{us}, alterum digitis quadrat{ís}, rotundo, dimidia-
to\’
rotundo, ex antiquo lapide.
Retractiones autem graduum nec mínus quàm ſeſquípeda-
les
, nec plus quàm bípedales faciendæ ſunt.
] Retractiones vocat, vbi
grad
{us} calcantur, quos in templis impares probauerunt.
Fieri aiunt oportere, vt
dextro
pede aſcenſ{us} in templum inchoetur, &
eodem oportere, vt deſinat: collocari
animaduerti
non plures continuos, quàm ſeptem aut nouem.
Quòd ſi plurib{us} con-
ſcendendum
erat, poſt eum numerum fiebat retractio amplior, &
veluti areola,
vbi
feßi reſpirare &
quieſcere poſſent.
Vtí quadræ ſpiræ, truncí, coronæ, lyſis, & c. ] Quadr{as}, dum melior
non
adfertur ſententia, pro plinthis interpretor, ſpir{as} pro reliqua baſi, vt paulo
mox
, truncos pro exæquatis medijs.
Corona quid ſit intelligitur, id eſt, coronix, habet
lyſim
, id eſt, gulam inuerſam, vt vulgò dicunt.
Ait itaque oportere podijbaſim, mc-
dium
, &
coronicem reſpondere ijſdem ſtylobatæ reſilientis partib{us}. De lyſi quid
cenſeam
, ſcribam lib.
V. cap. VII.
Vtí habeat per medíum adíectíonem per ſcamillos ímpares. ]
Scamilli
hîc, &
lib. V. cap. IX. videntur dicti quaſi gradilli. Quid autem ſigni-
ficent
in ſtylobatarum adiectione, non liquet:
& deſcriptionem pollicebatur Vitru-
ui
{us} deſignaturum ſe extremo hoc tertio libro, ſed perijt, vt de adiectione in me-
dijs
columnis proximo capite promiſſa, &
aliæ multæ qu{as} recenſuim{us} lib. I. cap.
VI. Si quid poſtea iudicium aut anni afferent, non inuidebo ſtudioſis eam vtilita-
tem
.
Me profecto ne quicquam pœnitebit mei, ſi huic autori instructißimo, ſed la-
cero
&
obſcuro aliquid opis attulero. Nam locis omnib{us} adferre, prorſ{us} eſt fa-
cultatis
&
eruditionis maioris, quàm in me profitear. Exorietur ſpero aliquis, qui
meo
exemplo excitat{us} id præſtabit:
aut fiet, vt æt{as} ventura demat eis tenebr{as}.
Vti craſsitudo cum plíntho ſit columnæ ex dímídía craſsítu-
dine
.
] Craßitudo intelligitur in ſpira, quæ altitudo dicitur. Contrà in columnæ
craßitudo
pro latitudine ſcapi accipienda eſt.
Altítudo eíus ſí atticurges erít. ] Existimo eſſe columnarum earum,
qu
{as} Plini{us} lib.
XXXVI. cap. XXIII. Attic{as} appellat, quaternis angulis pari
laterum
interuallo.
Atticurges etiam eſſe cenſentur, quæ ſunt in ſummo Diui Ve-
ſpaſiani
amphitheatro (quod à Tito ei{us} filio dedicatum, &
à Domitiano ornatum,
vulgo
Coliſeum quaſi coloſſeum appellant) etiam ſi non ſint parium laterum, ſed
adpactæ
&
quota tantum parte extantes. Alioquin atticurges e{as} habet partes,
qu
{as} quæ hodie Dorica vocatur.
Neque vllabaſis Dorica deſcribitur à Vitruuio,
ſicut
nec Corinthia:
quam Architecti, vt efficerent Vitruuianæ Ionicæ inferiorem
torum
addiderunt.
Quin & ista pro Ionica vſi ſunt: imo verò Ionicis & Corin-
thijs
columnis baſim, quam Doricam dixim{us}, ſuppoſuerunt.
Fiátque ſuperíor torus quartæ. ] Cum ſint baſis partes tori duo, ſupe-
rior
&
inferior, obtulit ſe nobis Romæ videndam, ſi contra præſcriptum, at certè
non
ineleganti neque inuenusta formabaſis, quæ præter ſcalptur{as} qu{as} habebat
ſingulis
partib{us} vari{as}, pro ſuperiore toro habebat aduerſ{as} du{as} ſim{as}, id eſt, vt
nunc
loquuntur, gul{as} rect{as} du{as} oppoſit{as}, ſed diſcret{as} vnaregula.
Huiuſmodi
tamen
licentiam malo ſemel admonere fugi{as}, quàm permittere imiteris.
139119DE ARCHITEC. LIB. III. antiquorum marmorum ſi vniuerſ{as} complecti cuperem (idem de capitulis & co-
ronicibus
intellectum volo) graphide vtendum eſſet poti{us}, quàm ſcriptis.
Quan-
quam
mihi perſuaſum eſt (dicam quòd imperiti non aſſentiantur) poſſe certare cum
pictore
aut ſcalptore, probare\’ non poſſe eos rem penicillo cælóue ad expreſſam eſſi-
giem
transferre emendati{us}, quàm ſcriptorem verbis.
Id nos aliquando tentauim{us},
neque
non ceßit.
Certè tanta baſium, capitulorum, coronicum\’ dißimilitudo &
variet
{as} ab ijs manauit, qui reb{us} nouis inucniendis, magna cura, exquiſita\’ dili-
gentia
ſtuduerunt.
Díuidatur ín partes ſeptem, índe tríum partíum torus quí eſt
ín
ſummo.
] Omnino tor{us} hic deſcript{us} maior eſt, quàm decet, astragalis (ſi
cum
eo conferas) exiguæ admodum craßitudinis.
Aliam baſis} Ionicæ partitionem,
&
venustiorem, paulò antè indicauim{us}: vt liberum ſit ſequi Vitruuij autorita-
tem
, aut quam dixim{us} partium distributionem.
Nuſquam tamen in Romanis rui-
nis
contigit Ionicam ſpiram, id eſt, ſine toro ſub inferiori ſcotia, videre.
Vna pars fiat cum ſuís aſtragalis & ſupercílío ſuperíor tro-
chílus
.
] Supercilium pro ſuperiori ſcotiæ ſiue trochilij quadrareguláue hoc loco
vſurpatum
eſt.
Nam lib. IIII. cap. VI. appellatur ſupercilium, quòd ſtatim ſu-
per
oſtiorum antepagmenta ponitur, non ipſum quidem hyperthyrum, id eſt, ſuper-
liminare
, ſed quod ſub ipſo eſt.
Vtrobique verò μεΤαφο{ει}κῶς dictum.
Spírís perfectís, & collocatís. ] Subit hoc loco mirari Iulium Pollucem
lib
.
VII. cap. XXVII. ſcribere ſtylobatam eſſe Doricarum columnarum baſim,
ſpiram
verò, Ionicarum, cum res ſint diuerſæ, &
ſtylobata baſim excipiat.
Exteriores autem partes, vtí dicant ſe earum contractura. ]
Loc
{us} hic in antiquis &
excuſis codicib{us} valde variat{us} erat, arbitrat{us} ſum le-
gi
oportere, vti dictum de earum contractura.
Ita, inquit, ſunt tornandæ columnæ
angulares
, &
quæ ſunt è regione, vt partib{us} quæ ad cellam ſpectant, nihil immi-
nuantur
, ſed perpetua ſint craßitudine, exteriores autem partes contrahantur, vti
præſcriptum
eſt proximo capite.
Id etſi in ſpeciem abſurdum videri poßit, expe-
rienti
procul dubio nihil min{us}.
Nam & nos vſu ita eſſe cõprobauim{us}, & noſtræ
castigationis
vindices vtrunque Sangallum, nobiles noſtræ ætatis Architectos, in-
uenim
{us}.
Ex cæteris ſcripturis nullum idoneum ſenſum elicere potuim{us}.
Capítulorum ratío, ſí puluínata erunt. ] Puluinata intelligit Ionica,
à
puluino, quem interpretamur partem, quæ inter abacum &
echinum eſt, vnde
volutæ
propendent.
Hísſymmetríj́s confirmabuntur. ] Vni{us} literæ mutatione ſcriben-
dum
, conformabuntur, vocabulo Vitruuio familiari:
vnde conformatio theatri
lib
.
V.
Líneæ demittendæ, quæ cathetí dícuntur. ] Lineæ ſunt ad per-
pendiculum
demiſſæ.
Nam quæ alia linea in interiorem partem recedens demitti-
tur
, eam non aliam ob cauſam addi iudicauí, quàm vt eſſet æquidistans, &
prior
verè
cathetos haberetur.
In ſingulis tetrantorum actíonibus. ] Tetrantorum pro tetrantum fie-
xum
eſt.
Sunt autem tetrantes rei diuiſæ in partes quatuor, ſingulæ lineæ, atque
adeò
ipſa interualla, Sed de his lib.
X. cap. XI. Viſa eſt hacten{us} res ardua,
140120M. VITRVVII POLL. tamen ſi quis exacti{us} animaduerterit, nonita difficilem comperiet. Eam nos hoc
modo
acceptam volum{us}.
Constituta abaci latitudine, diuiſa\’ in partes decem &
nouem
, cum in interiorem partem receſſeris partis vni{us} &
dimidiæ latitudine,
demittenda
perpendicularis linea ex abaci media latitudine.
Eacraßitudo in par-
tes
nouem &
dimidiam diuidetur, quarum vna pars & ſemis abaco relinquatur,
ex
reliquis octo volutæ conſtituantur, ſedita, vt in quinta quàm magna eſt, duca-
tur
circul{us}, qui ocul{us} dicitur.
Eo modo cum erit deſcript{us}, ab ei{us} centro ad aba-
cum
imum erunt partes quatuor &
dimidia: ab eodem deorſum verſ{us} partes
tres
, &
dimidia. Per centrum deinde, perpendenti lineæ reſpondens tranſuerſa li-
nea
agatur.
E{as} line{as} vocat tetrantes, quòd efficiant quatuor line{as} parib{us} in-
teruallis
distinct{as}.
Collocato igitur pede circini immobili in oculi centro, duc pe-
dem
mobilem à tetrante, qui ſub abaco eſt, in proximum tetrantem extrinſecum,
prior
linea longa erit partes quatuor &
dimidiam, ſequens erit longa quatuor, à
qua
agetur linea in tertium tetrantem, cui{us} linea non ampli{us} demittitur, quàm
ſunt
partes tres &
ſemis: à qua in quartum tetrantem circumacta linea non lon-
gior
erit, quàm ſint partes tres.
Rurſ{us} agitur linea in primum tetrantem, vbi ab
abacoimo
distat partes du{as}:
deinde in ſecundum tetrantem, vbi à centro oculi di-
ſtat
partes du{as}:
postea in tertium tetrantem, vbi interuallum eſt partis vni{us} &
ſemis
:
inde in quartum tetrantem, vbi distat à centro partem vnam: poſtremò in
primum
tetrantem, vbi conuenit cum oculi circumcurrente linea.
Vides de tetrante
in
tetrantem minui, quantum eſt medij oculi ſpatium, id eſt, quanta eſt media pars
vni
{us} earum, in qu{as} diuiſa eſt perpendens linea.
Illud autem ſcitu dignum eſſe du
xim
{us}, in peristylijs, aut locis eis, qui per ambitum adpact{as} affict{as} ue habent co-
lumn
{as}, non eſſe eandem angularium, quæ cæterorum medianorum capitulorum
rationem
.
Alioqui nonnullæ in cauum ædium lat{us} haberent obuerſum, cum omnia
frontib
{us} ad interiorem partem &
exteriorem ſpectare oporteat: etiam ſi Romæ in
quodam
peruetusto templo omnia
lat
{us} in exteriorem partem, non
51[Figure 51]Ionici angularis capituli Ichnographia. frontem habere reperi.
Illi{us} au-
tem
rei etiam nunc eſt Romæ ex-
emplar
in æde olim Fortunæ vi-
rilis
, id eſt D.
Mariæ Aegyptia-
:
& Tyburti in æde D. Petri.
Nos hui{us} Ichnographiam ſubie-
cim
{us}, quia in templo Romano
præterquam
quòd columnæ non
ſunt
expeditæ, ſed adhærent, &

parte
tantum quota prominent:

&
ipſa ea capitula fugiunt at
euaneſcunt
, nec niſi à peritis ho-
die
ſatis agnoſcuntur.
Donícum ín eundem
tetrantem
.
] Aduerbium an-
141121DE ARCHITEC. LIB. III. tiquum pro donec, vt lib. V. cap. vltimo, & lib. IX. cap. IIII. Quo antè vſ{us} erat
Plaut
{us} in Mostellaria.
Sed magna pars moram hanc ſibi Induxerunt, quod numo
poteſt
ſarciri, vſque mantant, neque id faciunt, Donicum parietes ruunt, ædifican-
tur
ædes totæ denuo:
& Cato de re Rustica, cap. CXLIX. Virii boni arbitratu re-
ſoluetur
, donicum pecuniam ſatisfecerit.
Legito Soſipatrum in verbo Donicum, &
in
verbo efflictim.
Cymatío adempto, abaco & canalí relíqua ſit pars. ] Imo cy-
matij
eſt dimidia illa pars ſupra nouem:
vt ſit tollenda dictio adempto, aut fortaſſe
ei
{us} loco ſurroganda, addito.
Vtí círcíní centrum vnum. ] Centrum circini vocat alterum ei{us} cr{us},
ſiue
pedem, vt hui{us} libri cap.
I. admonuim{us}.
Quæ ſupra erunt relíqua. ] Velim pro reliqua ſcriptum reliquæ, vt ſit
ſenſ
{us}.
Columnæ quæ ſuperabunt pedes quindecim, habebunt ſymmetri{as} dempto
abaco
, ea proportione.
Aut etíam ípſa coloſsí cætera habeant magnítudínum ra-
tíonem
.
] Scribendum, ipſa coloßicotera certam habeant, & c. Sunt autem onera
ſiue
opera, quæ excedunt iustam magnitudinem, amplitudinem´ue, id eſt magni
ponderis
, excelſa, de quib{us} lib.
X. cap. IIII. Cæterum Hermola{us} pro ipſa coloßi-
cotera
, hypocoloßicotera legendum arbitratur.
Sed non video ecquid induci priorem
ſcripturam
oporteat.
Hoc tamen monendum eſt, eum, qui Vitruuium exſcripſit, cum
coloßicotera
, &
postea certam vocabulum reperiſſet, pro coloßicotera, coloßi cætera
imperite
ſuppoſuiſſe, &
certam alioquin neceſſariam dictionem, veluti ſubſultan-
tem
, temerè &
peßimo conſilio ſummouiſſe. Poteſt & illud admoneri, coloſſum adie-
ctiue
dici à Lampridio in Alexandro, vti à Plinio lib.
XXXIIII. cap. VIII.
coloſſcum, & à Vitruuio coloßicum, vti & à Plinio loco memorato. Illud ſtudioſum
nolm
fugiai à Philippo Beroaldo nunquam viſum eſſe florem cyclamini herbæ vul-
go
panis porci dictæ, qui ſcribat à Plinio lib.
XXI. cap. IX. coloßinium propter al-
titudinem
vocari, cum conſtet exiguum eſſe.
Itaque ſcribitur coloßin{us}, colore qui à
Coloßis
vrbe Troadis vocat{us} eſt.
Quem intelligi vellet, indicat lib. XXV. cap. IX.
in
quo dicit purpureos cyclamini flores, Dioſcoridem &
veritatem ſecut{us}. Nam co-
lore
ſunt ad purpuram inclinato, quos Dioſcorides dicít α'νθη ωορφυρίζουΤα.
Et earum tríum príma faſcía eſt facíenda, ſecunda quatuor,
ſumma
quínque.
] Hoc perpetuum eſſe debet in omnib{us} generib{us}. Nolim
igitur
imiteris eum Architectum, qui extruxit fornicem, qui eſt Veronæ ad eam
portam
quæ à leonib{us} appellatur:
in epistylio enim compoſito præposterum faſcia-
rum
vidim{us} ordinem, ima ſcilicet craßißima, media ſecundæ craßitudinis, ſum-
ma
minimæ craßitudinis.
Neque diuerſa ratio erit in arcuatis flexis´ue trabeationi-
b
{us}.
Quin eadem ornamenta, quæ directis trabib{us} dabuntur, atque idem ordo tri-
buetur
.
Idipſum tamen vitij obſeruaui in fornice, qui Spoletij Druſi & Germanici
nomine
extruct{us} eſt, &
in trophæo Augusti Cæſaris municipij Seguſini ad alpes
Cotti
{as}, cui{us} inſcriptio integra legitur in Plinio lib.
III. cap. XX. Hominum
enim
iniuria, non ætatis vitio factum eſt, vt penit{us} deleta ſit, cum non ita pridem
partem
aliquam legerim{us}:
item in arcu eiuſdem principis nomine Fani extructo.
Iſta protuli, ne eſſes neſci{us}, etiam in veterib{us} monimentis eſſe, quæ niſi cum
142122M. VITRVVII POLL. imitari non poßis.
Vti frons coronæ ab extremís cymatijs tota dimetiatur in
partes
nouem, &
ex eís vna pars ín medío cacumínís tympani
conſtítuatur
.
] Tympanum hoc loco vocatur, quod porrecta & fastigata coro-
nicib
{us} clauditur.
Sicui verò preßior videbitur hæc tympani altitudo (vt certè
eſt
) ita emendare poterit.
Secto in partes æqu{as} du{as} cymatio, in medio demittatur
vni
par cathet{us}, id eſt perpendicularis linea, in qua ima collocatur pars circini
immobilis
, in cymatio verò extremo pars mobilis conſtituatur, ducatur\’ in aliud
extremum
circinatio, ad cui{us} medium à cymatij vtroque latere rectæ ducantur
lineæ
.
Ea erit venusta tympani triangula ſpecies. Sunt etiam, qui ea circinatione ad
fastigia
vtantur, vt efficiant non trium angulorum, ſed circulata, &
arcuata,
vocant\’
ſermone vernaculo remenata.
Vtriuſque rationem ſubiectis figuris intelli-
ges
.
Sed illud non puto prætereundum, quod ad rem faciat, oportere fastigatæ coro-
nicis
partes perpendiculo
reſpondere
ijſdem ſubtenſæ
52[Figure 52]Faſtigium triangulum. partib{us}.
Neminem autem
ſatis
ſanæ mentis arbitror
imitaturum
, quæ ad Ne-
morenſem
lacũ, &
Oſtiam
cernuntur
fastigia.
Quo-
rum
illud quidem medium
verſ
{us} refringitur, &
in-
trorſ
{us} veluti ſubfugiens
retrahitur
:
hoc verò libra-
mento
astragali planæ co-
lumnæ
reſpondet.
Iſtud mo-
nui
propter quorundam
κακοζΗλίαμ
.
Imponuntur faſtigio ve-
luti
arulæ tres, qu{as} acro-
teria
Vitruui{us} appellat:
mediam oportet angulares
parte
octaua excedere, tan-
tum
verò alt{as} eſſe ill{as},
quanta
eſt media tympani
altitudo
.
De latitudine ni-
hil
præſcripſit:
nos ratio-
nem
ſecuti, existimam{us}
ita
deformari oportere, vt
perpẽdiculo
nihilo ſint ma-
iores
, minores’ue ſummo co-
lumnæ
ſcapo, vt angula-
res
angularib{us}
143123DE ARCHITEC. LIB. III.53[Figure 53]Faſtigium circulatum.& mediana medio ſummo
fastigij
angulo media reſpon-
deat
.
Scribit Plini{us} libro
XXXV.
cap. XII. Dibuta-
dem
primum perſon{as} tegu-
larum
imbricib{us} extremis
impoſuiſſe
.
Id Buccidem ſe-
ciſſe
prodit Baptista Alber-
t
{us} libro de re ædificatoria
VII.
cap. XI.
Dum contra epi-
ſtylía
, columnarúmq;
hypotrachelía perpen
dículo
reſpondeant.
]
Scribendum
reſpondeat, re-
fertur
enim ad tympanum.

Sed
epiſtylia intellig{as} imam
epistylij
faſciam, ad cui{us}
perpendiculum
reſpondet etiã
Zophor
{us}.
Nam faſcia ſumma
prominet
, quantum im{us} co-
lumnæ
ſcap{us}.
Vidi qui con-
trà
egerunt, quorum ego per-
uerſitatem
non poſſum non
vehementer
damnare, adeo
videntur
prudentes errare,
toti\’
in id incumbere vt præpostere omnia, omnia monſtroſe faciant.
Præclarè cum
ſuæ
ætatis hominib{us}, posteris\’ eorum actum iri existimant, ſi quæ fecerint quàm
longißime
abſint à veterum placitis monimentis’ue.
Ament, per me licet, iſtud
ſuum
inuentum, me riualem non ſunt habituri.
Columnarúmque hypotrachelía. ] Hic pro ſummi ſcapi apophygi
ſiue
conflexu &
contractura ponitur, quomodo interpretati ſum{us} capite ſecundo.
Nam hypotrachelium in capitulis inuenitur Dorico & Ionico, non in alijs.
Inſuper coronas ſimæ. ] Simæ in ſummis fastigiorum coronis collocantur,
in
imis non item.
Sunt autem partes illæ obtuſiores & hebetiores, inſtar naſi capra-
rum
.
Gul{as} rect{as} vocant Itali, vt cymatium inuerſam gulam.
Reſupínatam facít eius ſpecíem. ] Id eſt retrorſ{us} pandam, in murum
inclinatam
.
Cum autem vtí ſuprà ſcríptum eſt, in fronte ínclinata fue-
rint
.
] Id eſt altitudinis frontis ſuæ parte duode cima.
Tunc ín aſpectu vídebuntur eſſe ad perpendículum. ] Cum in
fronte
inclinantur, oculo fiunt propiora, lineæ\’ viſ{us} breuiores:
ita enim aliquid
perit
, vt in ſpeciem ſumma &
ima æqua videantur.
Columnarum ſtríges faciendæ ſunt. ] Striatarum columnarũ ipſum
144124M. VITRVVII POLL. cauum ſtrix dicitur, pars verò eminula ſiue protuberans vocatur ſtria, vnde ſtria-
tam
ſrontem dixit Apulei{us} lib.
X. Aſini aurei, pro rugoſa. Hermola{us} legit ſtri-
gles
, à ſingulari ſtriglx, Budæ{us} verò ſtrigiles, quod in Cornelio Celſo ita legatur li-
bri
ſexti cap.
VII. In aurem verò infundere aliquod medicamentum oportet, quod
ſemper
antè tepefieri conuenit, commodißime\’ per ſtrigilem inſtillatur.
Vitruui{us}
lib
.
X. cap. XV. ostendit Græcam eſſe dictionem, Canaliculi (qui Græcè ςρὶξ dici-
tur
) longitudo.
Fieri autem ſtri{as} in veterum operib{us} comperi{as} nihil pl{us} quàm
ex
tertia parte, nihil min{us} quàm ex quarta apertionis canaliculi.
Vti norma ín cauo ſtrígís cum fuerit coníecta, circumacta,
ita
anconíbus.
] Ancones appellantur conflex{us} illi, qui rectos angulos faciunt,
vti
videm{us} in norma.
Hic verò pro ſingulis normæ regulis, ſed ea potißimum
parte
, vbi iunctæ rectum angulum efficiunt, accipiuntur.
Quòd autem excauand{as}
ita
ſtriges præſcribit, vti coniecta norma angulo tangat canaliculi imum, laterib{us}
verò
, ſtriarum angulos, vult hemicycli excauari lineamento.
Nam qui non eſt geo-
metriæ
planè imperit{us} &
rudis, nouit ex quo velis in ſemicirculi ambitu conſti-
tuto
puncto, ductis lineis ad capita diametri, id eſt mediæ lineæ, effici orthogonion
triangulum
, id eſt emendatam normam.
54[Figure 54]Ionica ſtriatura.
Neque tranſeuntes
perfundant
.
] Aut legẽdum
eſt
perfundat, vt referatur ad
illud
, vis aquæ, aut Scribendum
perfundantur
.
Extant verò ad
hanc
diem ſculpta in ſima pla-
coronicis capita leonina in re
liquijs
portic{us} (quidam enim
quòd
Architecturã neſcirent,
pontis
ei{us} eſſe quem Caligula
per
forum Romanũ à Palatino
colle
ad Capitolinũ duxerat, exi
ſtimãtes
, fœdè lapſi ſunt) extant
inquãin
reliquijs portic{us}, cui{us}
ad
forum Romanum cum trib{us}
columnis
eſt epiſtylij, Zophori, et
coronicis
portio, vnis ex capitib{us} leoninis reſpondentib{us} ſubiectis mutulis &
co-
lumnis
, alteris autem ipſis intercolumnijs.
Libet hic admirari Architecti diligen-
tiam
, cui parum fuit efficere, vt capita mutulis reſponderent, niſi et hi cum denti-
culis
, &
cum columnarum ſtrigib{us} denticuli, ad vnguem perpendiculo conſenti-
rent
.
Sunt ſed per faſtigij lateraet in templo fortunæ virilis, hodie D. Mariæ Aegy-
ptiacæ
dicato, quod Pudicitiæ fuiſſe Raphaël Volaterran{us}, &
Fului{us} existimaue-
runt
, Blond{us} Aſyli, haud procul à ponte palatino, qui nunc à dicto templo, S.
Mariæ
vocatur
.
Nuſquam veri{us} quàm in latere fastigij, quod in Quirinali monte, turris
meſæ
nomine cernitur.
Meſam verò puto dicì pro ſemeſa ſiue dimidiata. Ne enim
pl
{us} ſemifastigio reliquum eſt, imò ne dimidiatum quidem ſupereſt.
145125
M. VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
QVARTVS
.
*
PRAEFATIO.
C V M animaduertiſſem, Imperator, plures de Architectura
præcepta
volumina\’ commentariorum non ordinata, ſed ince-
pta
, vti particul{as} errabund{as}, reliquiſſe:
dignam & vtiliſ-
ſimam
rem putaui, antea diſciplinæ corp{us} ad perfectam ordi-
nationem
perducere, &
præſcript{as} in ſingulis voluminib{us}
ſingulorum
generum qualitates explicare.
Itaque Cæſar primo
volumine
tibi de officio ei{us}, &
quib{us} eruditum eſſe reb{us}
Architectum
oporteat, expoſui.
Secundo de copijs materiæ, è quib{us} ædificia conſti-
tuuntur
, diſputaui.
Tertio autem de ædium ſacrarum diſpoſitionib{us}, & de earum
generum
varietate, qu{as}\’, &
quot habeant ſpecies, earum\’, quæ ſunt in ſingulis
generib
{us}, distributiones, ex trib{us} generib{us}, quæ ſubtilißim{as} haberent propor-
tionib
{us} modulorum qualitates, Ionici generis mores docui.
Nunc in hoc volumine
de
Doricis Corinthijs\’ inſtitutis &
omnib{us} dicam, eorum\’ diſcrimina & pro-
prietates
explicabo.
Detrib{us} generib{us} columnarum, earum\’ origine & in-
uentione
. # CAP. I.
COLVMNAE Corinthiæ, præter capitula, omnes
ſymmetrias
habent, vti Ionicæ:
ſed capitulorum alti-
tudines
efficiunt eas pro rata excelſiores &
graciliores,
quòd
Ionici capituli altitudo tertia pars eſt craſsitudi-
nis
columnæ, Corinthij tota craſsitudo ſcapi.
Igitur
quòd
duæ partes è craſsitudine columnarum capitulis
Corinthiorum
adijciuntur, efficiunt excelſitate ſpeciem earum gracilio-
rem
.
Cætera membra, quæ ſuprà columnas imponuntur, aut è Doricis
ſymmetrijs
, aut Ionicis moribus, in Corinthijs columnis collocantur:
quòd ipſum Corinthium genus propriam coronarum reliquorumq́;
146126M. VITRVVII POLL. namentorum non habuerit inſtitutionem, ſed aut è triglyphorum ratio-
nibus
mutuli in coronis, &
in epiſtylijs guttæ Dorico more diſponuntur:
aut ex Ionicis inſtitutis Zophori ſcalpturis ornati cum denticulis & co-
ronis
diſtribuuntur.
Ita è generibus duobus capitulo interpoſito, tertium
genus
in operibus eſt procreatum.
E columnarum enim formationibus
trium
generum factæ ſunt nominationes, Dorica, Ionica, Corinthia, è
quibus
prima &
antiquitus Dorica eſt nata. Nanq; Achaia Peloponne-
ſoq́
;
tota, Dorus Hellenis & Opticos Nymphæ filius regnauit, isq́; Argis
vetuſta
ciuitate Iunonis templum ædificauit, eius generis fortuito formȩ
Fanum
:
deinde ijſdem generibus in cæteris Achaiæ ciuitatibus, cum
etiamnum
eſſet ſymmetriarum ratio nata.
Poſtea autem quàm Athe-
nienſes
ex reſponſis Apollinis Delphici, communi conſilio totius Hella-
dos
, tredecim colonias vno tempore in Aſiam deduxerunt, ducesq́;
in ſin-
gulis
colonijs conſtituerunt, &
ſummam imperij partem Ioni, Xuthi &
Creuſæ
filio dederunt, quem etiam Apollo Delphis ſuum filium in re-
ſponſis
eſt profeſſus, isq́;
eas colonias in Aſiam deduxit, & Cariæ fines oc-
cupauit
, ibiq́;
ciuitates ampliſsimas conſtituit, Epheſum, Miletum,
Myunta
(quæ olim ab aqua eſt deuorata, cuius ſacra &
ſuffragium Mile-
ſijs
Iones attribuerunt) Prienem, Samum, Teon, Colophona, Chium,
Erythras
, Phoceam, Clazomenas, Lebedum, Meliten.
Hæc Melitæ
propter
ciuium arrogantiam, ab his ciuitatibus bello indicto communi
conſilio
eſt ſublata, cuius loco poſtea regis Attali &
Arſinoës beneficio,
Smyrneorum
ciuitas inter Ionas eſt recepta.
ciuitates, cum Caras &
Lelegas
eieciſſent, eam terræ regionem à duce ſuo Ione appellauerunt Io-
niam
.
Ibiq́; templa Deorum immortalium conſtituentes, cœperunt Fa-
na
ædificare:
& primum Apollini Panionio ædem, vti viderãt in Achaia,
conſtituerunt
, &
eam Doricam appellauerunt, quòd in Dorieon ciuita-
tibus
primum factam eo genere viderunt.
In ea æde cum voluiſſent co-
lumnas
collocare, non habentes ſymmetrias earum, &
quærentes quibus
rationibus
efficere poſſent, vti &
ad onus ferendum eſſent idoneæ, & in
aſpectu
probatam haberent venuſtatem:
dimenſi ſunt virilis pedis veſti-
gium
, &
cum inueniſſent pedem ſextam partem eſſe altitudinis in homi-
ne
, ita in columnam tranſtulerunt:
& qua craſsitudine fecerunt baſim ſca-
pi
, tantum eam ſexies cum capitulo in altitudinem extulerunt.
Ita Do-
rica
columna virilis corporis proportionem, &
firmitatem, & venuſtatem
in
ædificijs præſtare cœpit.
Item poſtea Dianæ conſtituere ædem, quæ-
rentes
noui generis ſpeciem, ijſdem veſtigijs ad muliebrem tranſtulerunt
gracilitatem
:
& fecerunt primum columnæ craſsitudinem altitudinis
octaua
parte, vt haberent ſpeciem excelſiorem, baſi ſpiram ſuppoſuerunt
pro
calceo, capitulo volutas, vti capillamento concriſpatos cincinnos præ-
pendentes
dextra ac ſiniſtra collocauerunt, &
cymatijs & encarpis
147127DE ARCHITEC. LIB. IIII. crinibus diſpoſitis, frontes ornauerunt: truncoq́; toto ſtrias, vti ſtolarum
rugas
matronali more demiſerunt.
Ita duobus diſcriminibus columna-
rum
inuentionem, vnam virili ſine ornatu nudam ſpecie, alteram mulie-
bri
ſubtilitate, &
ornatu ſymmetriaq́: ſunt imitati. Poſteri verò ele-
gantia
ſubtilitateq́;
iudiciorum progreſsi, & gracilioribus modulis dele-
ctati
, ſeptem craſsitudinis diametros in altitudinem columnæ Doricæ, Io-
nicæ
octo ſemis conſtituerunt.
Id autem genus, quod Iones fecerunt, pri-
mo
Ionicum eſt nominatum.
Tertium verò quòd Corinthium dicitur,
virginalis
habet gracilitatis imitationem:
quòd virgines propter ætatis
teneritatem
gracilioribus membris figuratæ, effectus recipiunt in ornatu
venuſtiores
.
Eius autem capituli prima inuentio ſic memoratur eſſe fa-
cta
.
Virgo ciuis Corinthia iam matura nuptijs, implicita morbo deceſ-
ſit
.
Poſt ſepulturam eius, quibus ea viua poculis delectabatur, nutrix col-
lecta
&
compoſita in calatho pertulit ad monumentum, & in ſummo col-
locauit
:
& vti ea permanerent diutius ſub diuo, tegula texit: is calathus
fortuito
ſuprà achanti radicem fuerat collocatus.
Interim pondere præſ-
ſa
radix acanthi media, folia &
cauliculos circa vernum tempus profudit,
cuius
cauliculi ſecundum calathi latera creſcentes, &
ab angulis tegulæ
ponderis
neceſsitate expreſsi, flexuras in extremas partes volutarum fa-
cere
ſunt coacti.
Tunc Callimachus, qui propter elegantiam & ſubtili-
tatem
artis marmoreæ, ab Athenienſibus catatechnos fuerat nominatus,
præteriens
hoc monumentum, animaduertit eum calathum, &
circa fo-
liorum
naſcentem teneritatem, delectatusq́;
genere & formæ nouitate,
ad
id exemplar columnas apud Corinthios fecit, ſymmetriasq́;
conſti-
tuit
, ex eóq;
in operum perfectionibus Corinthij generis diſtribuit ratio-
nes
.
Eius autem capituli ſymmetria ſic eſt facienda, vti quanta fuerit
craſsitudo
imæ columnæ, tanta ſit altitudo capituli cum abaco.
Abaci la-
titudo
ita habeat rationem, vt quanta fuerit altitudo, bis tanta ſit diago-
nios
ab angulo ad angulum.
Spatia enim ita iuſtas habebunt frontes quo-
quouerſus
.
Latitudinis frontes ſinuentur introrſus, ab extremis angu-
lis
abaci, ſuæ frontis latitudinis nona:
ad imum capituli tantam habeant
craſsitudinem
, quantam habet ſumma columna, præter apotheſim &

aſtragalum
.
Abaci craſsitudo ſeptima capituli altitudinis. Dempta aba-
ci
craſsitudine, diuidatur reliqua pars in partes tres, ex quibus vna imo
folio
detur:
ſecundum folium mediam altitudinem teneat: cauliculi ean-
dem
habeant altitudinem, è quibusfolia naſcuntur proiecta, vti abacum
excipiant
:
quæ ex caulicorum folijs natæ procurrant ad extremos angu-
los
volutæ, minoresq́;
helices floribus (qui intra medium frontium aba-
ci
ſunt) ſubiecti ſcalpantur.
Flores in quatuor partibus quanta erit aba-
ci
craſsitudo, tam magni formentur.
Ita his ſymmetrijs Corinthia capi-
tula
ſuas habebunt exactiones.
Sunt autem, quæ ijſdem columnis
148128M. VITRVVII POLL. ponuntur, capitulorum genera varijs vocabulis nominata, quorum nec
proprietates
ſymmetriarum, nec columnarum genus aliud nominare poſ-
ſumus
:
ſed ipſorum vocabula traducta & commutata ex Corinthijs, &
puluinatis
, &
Doricis videmus, quorum ſymmetriæ ſunt in nouarum
ſcalpturarum
tranſlatæ ſubtilitatem.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM
ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
Qvartvs.
*
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
Q Vod Ionici capituli altitudo tertia pars eſt craſsitu-
dínís
columnæ, &
c. ] Hoc expreßit Plini{us} lib. XXXVI.
cap. XXXIII. in hunc modum. Et differentia, quoniam capitulis
Corinthiarum
, eadem eſt altitudo, quæ colligitur craßitudine ima,
ideo\’
graciliores videntur.
Ionici enim altitudo tertia pars eſt
craßitudinis
.
Sed aut è triglyphorum rationibus mutuli in coronís, & in
epiſty
líjs guttæ Dorico more diſponuntur.
] Quemadmodum, inquit,
in
Dorico genere ſolent triglyphi in Zophoris ſcalpi, ita ad eorum imitationem de-
formati
ſunt in Corinthio genere in coronis mutuli.
Et quòd triglyphis ſupponeren-
tur
guttæ, quia non ita viderentur ab illis abhorrere mutuli, ſubiecerunt &
eis
gutt
{as}.
Nos verò in antiquorum, quæ extent, monimentis nuſquam vidim{us} ſuppo-
ſit
{as} mutulis gutt{as}, quod tamen, ſi rem ſpectam{us}, magis rationi conſentaneum
uidebatur
, cum referant canteriorum capita, vnde ſtillicidium fieri certum eſt, tri-
glyphi
verò tignorum.
Id ex recentiorib{us} Balthaſarem Senenſem feciſſe animad-
uerto
, ſed eaten{us}, ſi triglyphorum eſſent loco.
Alteri{us} enim gencris ſunt mutuli,
quos
in æde ſanctorũ quatuor coronatorum, in Cœlij montis parte, (vbi castra pere-
grina
Augustum conſtituiſſe plerique omnes conſentiunt,) vidim{us}.
Nanque gut-
ſex in fronte propendent, ſubt{us} verò per latitudinem ſex, per longitudinem
quinque
.
Prætereundum & illud non eſt, Bramantem in ambulatione Vaticana, id
eſt
producta illa Maximorum Pont porticu, ſupra triglyphos collocaſſe mutulos.
Quod verò ad mutulorum vocem attinet, ſciendum eſt ſyllabam ſecundam non
per
tertiam vocalem ſcribi oportere, vti in nostris codicib{us} inuenitur, ſed per vl-
timam
.
Cui{us} rei fidem faciunt veteres libri, & Puteolana lex Architectonica,
quam
leges hui{us} libri cap.
VI.
Dorus Hellenís & Opticos filíus. ] Dorum ex Iſidoro & Rabano
ſcribit
Boccati{us} genealogiæ deorum lib.
X. cap. 11. fuiſſe Neptuni & Elopis fi-
lium
, à quo Dores nomen &
originem duxerint.
Ioni, Xuthi & Creuſæ filio. ] Et Strabo lib. VIII. Geographiæ,
149129DE ARCHITEC. LIB. IIII. Ionis tradit fuiſſe patrem. Stephan{us} autem libro de vrbib{us} Apollinis & Creuſæ
Erichthei
filium ſcribit.
In Dorieon ciuitatib{us}. ] Græco genitiuo vſ{us} eſt ὰπό {τῶν} δω{ει}ώι, quæ
vox
Dorienſem ſignificat.
Et qua craſsitudine fecerunt baſim ſcapi. ] Baſim hîc non tam pro
ſolo
, id eſt planta &
infima ſcapi parte, vt paulò pòſt, quàm pro conflexu, ſiue apo-
phygi
, vnde craßitudo Columnæ iudicanda eſt, accipit.
Alioqui ſignificat & ipſam
ſpiram
, quæ ſcapo ſupponitur.
Ita Dorica columna virilis corporis proportionem. ] Columna-
rum
hîc referuntur genera tria.
Doricarum primum eſt, quæ ſex craßitudines ini-
tio
altæ fuerunt accepta dimenſione à pede viri, qui ſexta eſt pars altitudinis corpo-
ris
, postea ſeptem habuerunt craßitudinis diametros.
Secundum eſt à muliebri ſpe-
cie
ductarum, quib{us} nomen eſt Ionicis, quæ Plinio ſunt altæ craßitudines imæ par-
tis
nouem, Vitruuio principio octo, deinde octo ſemis.
Tertiũ gen{us} eſt Corinthiarum,
quib
{us} eadem altitudo, quæ Ionicis, testimonio etiam Plinij memorato cap.
XXIII.
Et encarpís pro crinib{us} diſpoſitís. ] Encarp{us} Græcis fructuoſum ſi-
gnificat
.
Hoc loco ornamentũ eſt, hoc eſt florum frondium\’ & pomorũ implex{us}, at
context
{us}, coronario luxu folijs flores &
fruct{us} intercurſantib{us}, & loro ſiue faſcia
circumcinctis
&
aduolutis. Cuiuſmodi ſunt, quæ ſerta & coroll{as} triumphales no-
ſtri
vocant.
Itali ghirland{as} & festones à festiuitate appellant. Pancarpi{as} Sext{us}
Pompei
{us} tradit dici coron{as} ex vario genere florum fact{as}.
Fortuito ſupra achanti radicem fuerat collocatus. ] Achant{us},
vt
refert Plini{us} lib.
XXII. cap. XXII. herba eſt topiaria, elato longo\’ folio cre-
pidines
marginum, aſſurgentium\’ puluinorum toros vestiens.
Caulis ei{us} ſequacis
eſt
lentitiæ, qui\’ ductili flexu in topiarium op{us} intorqueri poßit:
ob id mollis achan-
t
{us} dict{us} eſt à Virgilio lib.
IIII. Georgicorum, & paulò antè, Aut flexi tacuiſ-
ſem
vimen achanti.
Quæ achanto ſcriptores tribuunt, tam quadrant herbæ vulgo,
quòd
referat pedes vrſi anteriores, brancha vrſina appellatæ, vt ampli{us} dubitan-
dum
non ſit eam ipſam eſſe.
Dioſcorides Anaɀarbe{us} & pæderotam ait vocari lib.
III. cap. XVII. quod etiam Plini{us} testat{us} eſt memorato loco. Folia habet multo
quàm
lactuca latiora, longiora\’, erucæ modo inciſuris diuiſa &
lacinioſa. Eaten{us}
Architecti
, &
reliqui artifices in Corinthijs capitulis ſunt naturam imitati. Nam
cùm
caule ſit binûm cubitorum altitudine, craßitudine digiti, per interualla ſub
ipſum
vſ verticem foliolis oblongis et ſpinoſis veluti nucamentis paniculis’ ue qui-
buſdam
vestito, ex quib{us} candid{us} prodit flos, ſemine oblongo &
luteo, capitulo
thyrſi
figura, illi quòd magis ad rem ſuam faceret, bipartiuntur, vt inde procur-
rant
in abaci angulos helices maiores, in medium minores, vt ſcripſi libro tertio in
digreßione
.
Interim pondere preſſa radix achanti media folia, caulicu-
los
.
] Malè interpunct{us} eſt hic loc{us}. Nam vocabulum media, ad radicem, non ad
folia
referri debet.
Tu itaque ad hunc modum addita coniunctione & , quæ etiam
in
aliquib{us} codicib{us} inuenitur, legito, Interim pondere preſſa radix achanti me-
dia
, folia &
cauliculos.
Ab Athenienſibus catatechnos fuerat nominatus. ] Scribit Pli-
150130M. VITRVVII POLL. ni{us} lib. XXXIIII. cap. VIII. Callimachum appellatum κακιζότεχυομ, quòd
ſemper
eſſet calumniator ſui, nec finem haberet diligentiæ.
Reperio & dictum fuiſſe
τκείτεχνομ
, quòd artem ſubtili{us} expolijſſet, ſiue, Vt Pauſani{as} in Atticis ait,
πζῶτ
{ος} {τ}υωκσε τ{ομ} λιθ{ομ}:
qui prim{us} lapides perforarit, pertuderit\’ minu-
tim
, τἨυω enim λεπτύνω eſt, comminuo, attenuo:
& is artem interpolarat, exqui-
ſitiorem\’
reddiderat.
Quanquam in impreſſo formis codice ſcriptum eſt κακιζό-
τεχν
{ος}, vti in manu ſcripto Plinio Cacotexitechnos.
Animaduertit eum calathum, & circa foliorum naſcentem
teneritatem
.
] Vidi, & ſi non admodum multa, Romæ capitula quamuis negli-
genti
{us} laborata, non ita abhorrentia ab hac inuentione.
In monte Quirinali eſt capi-
tulum
veluti calath{us} vario viminum implexu contextus, abacum pro tegula ha-
bens
.
Et ij Satyri, quos in ædib{us} Barptol. à Valle, eſſe dixi ferundo Epistylio etiam
nunc
collocatos, pro capitulis habent calathos pendentib{us} racemis, fructib{us} plenos,
ſed
nullo abaco opertos, cuiuſmodi habent κανκφόροι, id eſt canistriferæ quatuor
marmoreæ
, quæ viſuntur in horto Cæſarini.
Sunt autem, vt obiter dicam, imagines
nubilium
puellarum, quæ calathum ferentes, ſe virginitatis pertæſ{as} Dianæ profi-
teri
videbantur.
De Canephoris multa Pauſani{as} in Atticis.
Vti quanta fuerit craſsitudo imæ columnæ, tanta ſit altitudo
capituli
cum abaco.
] Venustior & gratior futura eſt capituli altitudo, ſi
tanta
ſit dempto abaco, qualia ferè ſunt, quæ Romæ, &
in alijs vrbib{us} antiqua
extant
.
Abaci latitudo ita habeat rationem. ] Si imam columnæ craßitudi-
nem
quadrato clauſam circulo cinxeris, eum\’ ipſum alio quadrato includ{as}, quæ
ad
angulos ducentur lineæ, duplo maiores erunt imi ſcapi diametro, ea\’ erit iusta
abaci
latitudo, qui ſinuatur nonnullis hoc modo.
Collocant eum ad regulam expoli-
tum
, latum quoquo verſ{us} quantum dixim{us}, &
quam magna eſt frontis linea,
deſcribunt
parium laterum triangulum.
Quo autem ſpatio ſuperatur ea latitudine
craßitudo
ſcapi imi, id diuidentes in parteis quatuor, circini crure in angulo imo
conſtituto
, alterum mobile ad tertiam vſque earum, quæ ſuperant craßitudinem
ſcapi
diductum, per frontis angulos ita circumagunt, vt ablatis trib{us}, &
retenta
vna
ſinuetur delumbetur\’, &
fornicetur nona ferè ſuæ latitudinis parte: atque
vbi
linea circinationis latera trianguli tanget, eum putant eſſe cornuum abaci ter-
minum
.
Quidam facto triangulo, quem dixim{us}, ab angulis extremis in interiorem
partem
recedentes hinc atque hinc parte decimaoctaua, collocato circini centro vno
in
angulo trigoni imo, altero per e{as} receßiones ducto circinant, eum\’ eſſe cornuum
terminum
aiunt.
Nonnulli frontem abaci ab extremis angulis totam dimetientes in
partes
nouem, ex eis partem vnam in medio collocant, reliquis octo propendentib{us}:
in quarum infima circinum conſtituunt, diducunt\’ ad nonam illam, hinc atque
hinc
agentes ad lineam frontis, terminant\’ cornua, vbi circin{us} tangit lineam
frontis
.
Omnium ſinuandi ratio non diſplicet, ſed videntur mihi in cornuum finitio-
ne
errare, &
qui extra quadratum petunt, & qui in quadrato ſecant: neutro enim
modo
abaci latitudo habitura eſt veram rationem, etiam ſi quod præſcribit Vitru-
ui
{us}, quanta fuerit altitudo, bis tanta ſit diagonios linea.
Illo enim, finito atque de-
formato
quoquo verſ{us} parium laterum quadrato, additur aliquid, iſto demitur.
151131DE ARCHITEC. LIB. IIII. verò nibil præter ſinuationem fieri oportere existimo, cornua\’ in angulum deſine-
re
, quamuis in veterum monimentis nullum poſſe ostendi eiuſmodi putem.
Adeò
quæ
ſuperſunt, diuerſa ſunt à præceptis Vitruuianis.
Quæ tamen ad hanc diem ex-
tant
capitula, cornua habent ferè ex postremorum ſententia terminata.
Nos quomo-
do
Vitruuium feciſſe intelligam{us}, ſubiecta figura ostendem{us}.
55[Figure 55]Corinthii abaci ſinuatio.
Præter apotheſim. ] Quæ hoc
in
loco apotheſis dicitur, capite ſeptimo
nominatur
apophygis, quaſi aufugium
ſiue
abſceſſum dic{as}, refert\’ trochili ſi-
ue
ſcotiæ dimidiatæ in ſummo ſcapo par-
tem
ſuperiorem, in imo uerò inferiorem:
hîc autem pro limbo ſiue annulo confle-
x
{us} eſt intelligenda, cui{us} origo &
pri-
mordium
fuit huiuſmodi.
Veteres Ar-
chitecti
cum ſcirent column{as} initio li-
gne
{as} &
rotund{as} vt natura tulerat,
hoc
eſt ex arborib{us} perpetuis &
non do-
latis
, ſustinendi tectorum fastigij gratia
inuent
{as} (quod &
Vitruui{us} innuit hu-
i
{us} lib.
cap. II.) Vidiſſent\’ capitib{us}
ferreos
additos annulos, ne ad pond{us} fin-
derentur
, postea marmorearum in calce
latum
annulum finxerunt, quem hoc lo-
co
, vt dixi, apophygin nominat:
in capite
verò
astragalum, id eſt torulum velut
torquem
annulo addiderunt, quib{us} ad-
iumentis
ligneam columnam viderant
communitam
.
Adeò in hoc, vt in cæteris
naturam
imitati prudentes artifices, quæ ædificabant, quoad per mortales fieri pote-
rat
, æterna eſſe elaborarunt.
E quibus folia naſcuntur proiecta, vti abacum excipiant,
quæ
ex cauliculorum folijs natæ procurrunt ad extremos an-
gulos
volutæ, minoréſque helices intra ſuum medium, qui ſunt
in
abaco, floribus ſubiecti ſcalpantur.
] Luxat{us} & deprauat{us} loc{us}
hic
, mihi videtur poſſe in art{us} redire hoc pacto, E quib{us} folia naſcuntur proiecta,
vti
abacum excipiant.
Ex cauliculorum folijs natæ procurrant ad extremos angu-
los
volutæ, minores\’ helices florib{us} (qui intra medium frontium abaci ſunt) ſub-
iecti
ſcalpantur.
Cur ita ſcribam, facilè intelliget, qui nostram capituli deſcriptio-
nem
legerit.
Volo enim, veterum monimentorum autoritate eſſe volut{as}, id eſt maio-
res
helices, ſub angulis, volo minores helices ſcalpi ſubiectos florib{us}, qui in frontium
abaci
medio ſunt collocati.
Minoréſque helices. ] Id eſt volutulæ. Dictæ verò ſunt à
152132M. VITRVVII POLL. capreolrum id eſt coliculorum viteorum intortorum vt cincinn{us} interprete Var-
rone
lib.
I. de re Rustica, qui helices nominantur ἀωό {τῶν} ἑλί{στ}ε{σθ}, hoc eſt à cir-
cumagendo
&
inuoluendo. Clauiculæ dicuntur Plinio lib. XXIII. in proœmio.
Idem lib. XXVII. cap. XI. de herba Idea loquens pampinos vocat, & lib. IX.
oua
polypi tortili dicit vibrata pampino.
Theocrit{us} etiam in hedera helices dixit,
&
Dioſcorides libro quarto de iſopyro ſcribens phaſiolorum cirros ſiue clauicul{as}
helic
{as} nominauit, Plini{us} memorato capite XI.
pampinos transfert.
De ornamentis columnarum. # CAP. II.
QVONIAM autem de generibus columnarum ori-
gines
&
inuentiones ſuprà ſunt ſcriptæ: non alienum
mihi
videtur ijſdem rationibus de ornamentis eorum,
quemadmodum
ſunt prognata, &
quibus principijs &
originibus
inuenta, dicere.
In ædificijs omnibus inſu-
per
collocatur materiatio, varijs vocabulis nominata.
Ea autem vti in nominationibus, ita in re varias habet vtilitates. Trabes
enim
ſuprà columnas, &
paraſtatas, & antas ponuntur: in contignationi-
bus
tigna &
axes, ſub tectis ſi maiora ſpatia ſunt, columen in ſummo fa-
ſtigio
culminis, vnde &
columnæ dicuntur, & tranſtra, & capreoli, ſi com
moda
, columen &
cantherij prominentes ad extremam ſubgrundatio-
nem
.
Suprà cantherios, templa: deinde inſuper ſub tegulas aſſeres ita
prominentes
, vti parietes proiecturis eorum tegantur.
Ita vna quæq; res
&
locum, & genus, & ordinem proprium tuetur, è quibus rebus, & à ma-
teriatura
fabrili, in lapideis &
marmoreis ædium ſacrarum ædificationi-
bus
artifices diſpoſitiones eorum ſcalpturis ſunt imitati, &
eas inuentio-
nes
perſequendas putauerunt:
ideo quòd antiqui fabri quodam in loco
ædificantes
, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna
prominentia
habuiſſent collocata, intertignia ſtruxerunt, ſupraq́;
coro-
nas
&
ſaſtigia venuſtiore ſpecie fabrilibus operibus ornauerunt. Tum
proiecturas
tignorum quantum eminebant, ad lineam &
perpendiculum
parietum
perſecuerunt:
quæ ſpecies cum inuenuſta ijs viſa eſſet, tabellas
ita
formatas, vti nuncfiunt triglyphi, contra tignorum præciſiones in
fronte
fixerunt, &
eas cæra cerulea depinxerunt, vt præciſiones tignorum
tectæ
non offenderent viſum.
Ita diuiſiones tignorum tectæ triglypho-
rum
diſpoſitione, intertignium &
opam habere in Doricis operibus cœ-
perunt
.
Poſtea alij in alijs operibus ad perpendiculum triglyphorum can
therios
prominentes proiecerunt, eorumq́;
proiecturas ſinuauerunt. Ex
eo
vti è tignorum diſpoſitionibus triglyphi:
ita è cantheriorum proie-
cturis
mutulorum ſub coronis ratio eſt inuenta.
Ita ferè in operibus la-
pideis
&
marmoreis, mutuli inclinati ſcalpturis deſormantur, quòd
153133DE ARCHITEC. LIB. IIII. tatio eſt cantheriorum. Etenim neceſſariò propter ſtillicidia proclinati
collocantur
.
Ergo & triglyphorum & mutulorum, in Doricis operibus,
ratio
ex ea imitatione inuenta eſt.
Non enim, quemadmodum nonnulli
errantes
dixerunt feneſtrarum imagines eſſe triglyphos, ita poteſt eſſe,
quòd
in angulis contraq́;
tetrantes columnarum triglyphi conſtituantur,
quibus
in locis omnino non patiuntur res feneſtras fieri.
Diſſoluuntur
enim
angulorum in ædificijs iuncturæ, ſi in his fuerint feneſtrarum lumi-
na
relicta:
etiamq́; vbi nunc triglyphi conſtituuntur, ſi ibi luminum ſpa-
tia
fuiſſe iudicabuntur, ijſdem rationibus denticuli in Ionicis feneſtra-
rum
occupauiſſe loca videbuntur.
Vtraque enim & inter denticulos, &
inter
triglyphos, quæ ſunt interualla, Metopæ nominantur:
ὄπα enim
Græci
tignorum cubilia &
aſſerum appellant, vti noſtri ea caua, colum-
baria
.
Ita, quòd inter duas opas eſt intertignium, id metopa eſt apud eos
nominatum
.
Ita vti antè in Doricis triglyphorum & mutulorum eſt
inuenta
ratio.
Item in Ionicis denticulorum conſtitutio, propriam in
operibus
habet rationem:
& quemadmodum mutuli cantheriorum pro-
iecturæ
ferunt imaginem, ſic in Ionicis denticuli ex proiecturis aſſerum
habent
imitationem.
Itaque in Græcis operibus, nemo ſub mutulo den-
ticulos
conſtituit:
non enim poſſunt ſubtus cantherios aſſeres eſſe. Quod
ergo
ſuprà cantherios &
templa in veritate debet eſſe collocatum, id in
imaginibus
, ſi infra conſtitutum fuerit, mendoſam habebit operis ratio-
nem
.
Etiamq́; antiqui non probauerunt, neque inſtituerunt in faſtigijs
mutulos
aut denticulos fieri, ſed puras coronas:
ideo quòd nec cantherij,
nec
aſſeres contra faſtigiorum frontes diſtribuuntur, nec poſſunt promi-
nere
, ſed ad ſtillicidia proclinati collocantur.
Ita, quòd non poteſt in ve-
ritate
fieri, id non putauerunt in imaginibus factum, poſſe certam ratio-
nem
habere.
Omnia enim certa proprietate, & à veris naturæ deductis
moribus
, traduxerunt in operum perfectiones:
& ea probauerunt, quo-
rum
explicationes in diſputationibus rationem poſſunt habere veritatis.
Itaque ex eis originibus ſymmetrias & proportiones vniuſcuiuſq; gene-
ris
conſtitutas reliquerunt:
quorum ingreſſus perſecutus, de Ionicis &
Corinthijs
inſtitutionibus ſuprà dixi, nunc verò Doricam rationem ſum-
mamq́
;
eius ſpeciem breuiter exponam.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Supra columnas & paraſtatas. ] De parastatis, ſiue, vt Budæo legen-
dum
eſſe viſum eſt, parastaticis, dicam lib.
V. cap. I.
In contignationibus tigna & axes. ] Habent etiam contignationes,
qu
{as} mei eſtagia Vocant, trabes, quib{us} inſideant inuehantur\’ tigna, habent &

plurimum
inſuper aſſes lateres:
& re vera contignatio ſpeciem tecti habet, vt dici
poßit
non abſurde tectum eſſe fastigatam contignationem, rurſ{us}
154134M. VITRVVII POLL. eſſe ſubtenſum tectum. Indicio fuerint, quib{us} conſtant partes. Tectum habet trãſtra,
canterios
, templa, aſſeres, tegul{as}:
Contignatio habet trabes, tigna, aſſes, tegul{as}.
Et axes. ] Axes ſiue aſſes, vnde coaſſatio & coaxatio, ſunt ſectiles tabulæ li-
gneæ
.
Aſſeres autem ſunt trientales ferè, id eſt lati ferè quatuor pollices, ſed craßio-
res
, dicti ab aßidendo parietib{us} atque tignis, autore Sexto Pompeio.
Hermola{us} ve-
Barbar{us} ait eſſe craßiorem &
angustam, in modum paruæ trabis, materiem. Ab
axe
axiculum dixit Columel.
lib. VI. cap. XIX.
Tranſtra, & capreoli. ] Trabes ſustinentes capreolos, dicuntur tranſtra.
Sext{us} Pompei{us} tradit eſſe tigna, quæ à pariete in parietem porriguntur. Alia in
re
dici intelligitur ex loco Plinij, in lib.
XXXIIII. cap. XII. Decoquitur ea (lo
quitur
de aqua è qua fit chalcanthum) admixta dulci pari menſura, et in piſcin{as}
funditur
.
Immobilib{us} ſuper h{as} transtris dependent restes lapillis extentæ, quib{us}
adhæreſcens
lim{us} vitreis acinis imaginem quandam vuæ reddit.
A transtris
vſurpauit
Vitruui{us} lib.
V. cap. vltimo tranſtilla pro tigillis. Capreoli autem qui
ſint
, paulò mox dicam.
Vnde & columnæ dicuntur. ] Nam columnæ propriè acceptæ ſunt ar-
rectaria
, quæ columen, id eſt ſummum fastigij percurrens tignum ſustinent:
inni-
tuntur
verò transtris, id eſt tranſuerſis trabib{us}, habent &
capreolos, hoc eſt, procli-
nata
hinc at ligna, quæ canterios ſustinent.
Culmen autem dicit Serui{us} Aeglo-
ga
I.
eſſe tectum, quòd veteres ædificia culmis tegerent, id eſt paleis è meßib{us}.
Canterij prominentes. ] Canterij dicuntur ligna tecti oblonga, à colu-
mine
ad extremum tectum ducta, quæ vbi longi{us} prominent, efficiunt ſuggrun-
dam
, id eſt tecti partem porrectiorem, vbi fit ſtillicidium.
Aliæ ſunt cantery vo-
cabuli
ſignificationes:
nam ita appellat equum Porci{us} Cato eum, cui exſecti ſunt
testes
, &
apud Plinium & Columellam pro ſimplici vineæ iugo, vnde canteriat{as}
vocant
vites, ad differentiam earum, quæ in longitudinem &
latitudinem iugatæ
ſunt
, quæ compluuiatæ dicuntur.
Canteriolos etiam Columella ait oportere adhibere
ceparum
capitib{us}, &
arundinib{us}, hoc eſt adminicula, quib{us} fulciantur.
Supra canterios templa. ] Templa tranſuerſa ponuntur, vt à me anno-
tabitur
cap.
VII. Sexto Pompeio quid ſignificent dixi lib. I. cap. I.
Et à materiatura fabrili. ] Materiatura, à materia, id eſt, ligno, ea eſt fa-
brilis
ars, quam mei Minutiariam, &
Carpentariam appellant. Paulò antè mate-
riationem
pro ſtructura lignea vſurpauit, pro qua fuerit aliquis hîc qui materia-
turam
interpretetur, cui non admodum repugnauero.
Illud non tacendum, lignorum
alia
eſſe igni destinata, alia quib{us} materiarij in operib{us} vtuntur, illa ξύλα κάυσι-
μα
, hæc {ὄρ}γάσιμα Græci vocant, vt à Polluce annotatum eſt lib.
VII. cap. XXV.
Cumita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna
prominentia
.
] Quòd fastigia in fronte, aut postico fiant, ſuſpicari licet, apud
veteres
tigna prouerſa, id eſt directa, collocari ſolere, non tranſuerſa, id eſt non per
latitudinem
traiecta:
& latera eſſe domorum, qu{as} frontes nominam{us}: fastigia
id
docere.
Vtinunc fiunt triglyphi. ] Triglyphorum mentio eſt apud Aristotelem
libro
Ethicorum X.
Ei{us} interpres Græc{us} Eustrati{us} dicit à multis vocari μ{ομ}τλα,
volentib
{us}, vt existimo, ſignificare mutulos, res &
figura & loco diuerſ{as},
155135DE ARCHITEC. LIB. IIII. mutulorum loc{us} ſit in coronis, triglyphorum ſedes in Zophoris, vti in ſubiecta figura
videre
licet.
Neque enim tantum velim tribui Architecto amphitheatri Domi-
tiani
, ſiue poti{us} Veſpaſiani, qui ædificandum curauit, vt quod in ſummo Zophoro
mutulos
collocarit, idem omnib{us} licere arbitremur.
Poterat tamen is citra repre-
henſionem
, inopiæ, quam locialtitudo afferebat, occurrere, id eſt, quod in extrema
ædificij
parte poſit{us} Zophor{us} humilior videretur, ſi conſuetam &
vſitatam Zo-
phororum
ſeruaſſet altitudinẽ, quoniam à Viſu nostro longè eſſet poſit{us}, poterat in-
quam
ei inopiæ, et, vt ita dicam, humilitati occurrere, craßitudinis interuallo ſcan-
dentis
oculi fallens ſpeciem.
Qui Latinè verterunt Aristotelem, præter vnum an-
tiquum
interpretem, qui triſculptos vertit, laquearia transtulerunt.
Hunc vt ver-
bum
verbo reddidiſſe infici{as} ire non poſſum{us}, ita rem ipſam intellexiſſe non au-
dem
{us} aſſerere, certè illos contendim{us} longè aliter, quàm res haberet, expreßiſſe.
56[Figure 56]Triglyphorum & mutulorum collocatio.
Et eas cera
cærulea
depín-
xerunt
.
] Cer{as} co-
lorib
{us} pingi ſolit {as}
fuiſſe
ad e{as} pictu-
r
{as}, quæ inuruntur,
autor
eſt plini{us} lib.
XXXV. cap. VII.
Idem
lib.
XXI. cap.
XIIII.
tradit nigre-
ſcere
addito charta-
rum
cinere, ſicut an-
chuſa
admixta, quam
orchanetã
vocam{us},
rubeſcere
, varios\’ in
colores
pigmentis tra
hi
, ad reddend{as} ſi-
militudines
, &
innu
meros
mortaliũ vſ{us},
vt
mirum videri non
debeat
, ſi Iuli{us} Pollux lib.
VII cap. XXVIII. & Martian{us} Iuriſconſult{us}
Pandectarum
lib.
XXXIII. de fundo inſtructo, e{as} in pictoris inſtrumento po-
nant
.
Ceris verò pingere, ac picturam inurere quis prim{us} excogitauerit, non con-
ſtare
tradit Plin.
memorati libri, cap. XI. Ei{us} præterea duo fuiſſe antiquit{us} gene-
ra
, cera, &
in ebore cestro, id eſt viriculo, donec claßes pingi cœpere: tum acceßiſſe
tertium
, reſolutis igni ceris, penicillo vtendi.
Id gen{us} picturæ Callixen{us} Rhodi{us}
apud
Athenæum dipnoſophiston libro quinto, κηρογραφίαμ vocat, alij encausticen
dicunt
.
sunt enim & ſua pictorib{us} cauteria, quorum præter cæteros meminit Mar-
tian
{us} dicto loco Pandectarũ, vbi &
conch{as} appellat vaſcula, ſiue teſt{as}, in quib{us}
pictores
ſuos colores reponunt, quòd marinis conchis ad rẽ pictores vti ferè ſoleant.
156136M. VITRVVII POLL.
Ita díuíſíones tígnorum. ] Id eſt præciſiones, ſeu veri{us} præſectæ ad li-
neam
&
perpendiculum tignorum, quantum emineant, proiecturæ.
Mutulorum ſub coronís ratío. ] Non in Zophoro, quod tamen in am-
phitheatro
D.
Ve ſpaſiani factum Videtur, etiam ſi coronam ſustineant.
Mutulí ínclínatí ſcalpturís deformantur. ] Nuſquam tamen vidi in
frontem
inclinatos, ſed rectos &
æquilibres.
Contráque tetrantes columnarum. ] Quid ſint in columnis tetran-
tes
, proximo capite explicabo.
Díſſoluuntur ením angulorum ín ædífícíj́s íuncturæ. ] Fene-
ſtr
{as} in ædificiorum angulis non putat tolerand{as}, quo vitio Venetijs pistcherrimæ
ædes
laborant.
Et re vera nuſquam robustior validior\’ eſſe debet ſtructura, quàm
in
angulis, quorum ſi vn{us} vitium fecerit, neceſſe ſit iacturam ſuccedere.
Nos cum
veterum
ædificia repetim{us}, prudenti eos feciſſe conſilio videm{us}, vt anguli craſ-
ſiores
eſſent multo, quàm reliqu{us} paries.
Tígnorum cubílía. ] Non defuerunt, qui pro cubilia, cubicula legerint,
tignorum
et aſſerum ſustentacula interpretati.
Cubilia intelligim{us} dicta, quòd ibi
tigna
&
aſſeres conquieſcant, ſedeant\’.
Vtí noſtrí ea caua columbaría. ] Alioquin columbaria lib. X. cap.
IX. vocat foramina ſiue canales ſecundum ſingulos axis octantes, per quæ aqua in
tympano
haustorio organo concepta effluit.
Dicta, vti existimo, ἀπὸ τ{ου} κολυμβᾶμ,
id
eſt vrinando, quaſi colymbaria, quòd aquæ innatent, immergantuŕue, à quo κο-
λυμβιά
Græci vocànt, quos Latini vrinatores, qui ſcilicet innatando ſub aqua
ſunt
&
colymbades aues natantes ac vrinantes, quales ſunt anates: quanquam et eo
nomine
intelliguntur ſalſæ &
conditæ oliuæ, ab eo, quòd in ſua conditura natant.
Priſcian
{us} lib.
V. ex Plauti rudente, columbar interpretatur vinculi gen{us}. Iſido-
r
{us} etymol.
lib. XIX. cap. II. putat eſſe columbaria in ſummis nauium laterib{us}
loca
concaua, per quæ eminent remi, dicta, quòd ſint ſimilia latibulis columbarum,
in
quib{us} nidificant.
Varroni enim & Columellæ ſunt loculamenta, in quib{us} ſin-
gula
paria fœtificant, cum tamen Palladi{us} ipſum ωε{ει}εροζορ{\~ει}ομ, id eſt locum
alendis
columbis destinatum, ita appellet.
Itaque ín Græcís operíbus nemo ſub mutulís dentículos
conſtítuít
.
] Tacitè reprehendit Vitruui{us} ſui temporis Romana ædificia. Id verò
vitij
antiquorum, vti cætera omnia, vſque adeò plerique omnes Architecti aut per
man
{us} traditum acceperunt, &
imbiberunt, aut non docti viſum amplexi ſunt, vt
qui
Vitruuium ſunt ſecuti, nulli{us} in operib{us} vitij fuga tam appareat delectatos,
quàm
hoc quæſiuiſſe, pudenda ſcilicet &
pœnitenda inſcitia, niſi frons multis at-
trita
eſſet.
Nimirum contra naturam vide{as}, ſub mutulis denticulos Romæ in por-
ticu
templi Concordiæ, cui{us} adhuc octo Ionicæ columnæ inter Capitolium &
fo-
rum
cernuntur, &
in vicina Corinthia porticu, cui{us} tantum columnæ tres ſuper-
ſunt
, atque in templo Pacis, &
haud procul in trib{us} columnis, qu{as} quidam, vt
alibi
dixi, pontis fuiſſe Caligulæ non ſatis rectè dixerunt.
Item in Titi Veſpaſiani,
&
Conſtantini fornicib{us}, in\’ Neruæ porticu, ac foro, in thermis Diocletiani. Præ-
terea
extra portam Collinam, ſecundum viam Salariam in templo penè terra obru-
to
, in quo Cereris &
Bacchi, cum colligentib{us} è compluuiata vite vu{as} pueris, &
157137DE ARCHITEC. LIB. IIII. alijs in lacu calcantib{us}, defluente in hydri{as} tres musto, pictur{as} vidim{us}. Veronæ
ſimiliter
in theatro, &
duob{us} veteris ſtructuræ fornicib{us}, Arimini in vno tem-
plo
Dioſcurorum, hoc eſt Castoris &
Pollucis, Neapoli, quod D. Paulo nunc dicatum:
tota denique Italia, & vbi non? Verecundi{us}, qui extruxit M. Agrippæ Pantheon
templum
Romæ, &
ſornicem Beneuenti, vbi ſi tænia ſub mutulis eſt, at certè non
ſecta
in denticulos.
Vt colligere hinc poßis, non continuò cum plauſu excipienda eſſe
quæcunque
, quam vultis magno antè tempore conſtructa.
Iudicium ſanè adhiben-
dum
, &
ea demum in operib{us} imitanda, quæ à natura rerum non vſquequaque
ſint
abhorrentia.
Id quod & optat & queritur non fieri Vitruui{us} lib. VII. cap. V.
Neque ínſtítuerunt ín faſtígíj́s dentículos fierí. ] Locum hunc in
cunctis
exemplarib{us} mancum decurtatum\’ inueni, mihi autem videtur poſſe vi-
tium
curari hoc modo, Neque inſtituerunt in fastigijs mutulos, aut denticulos fieri.
Subiungit enim, ideò quod nec canterij, nec aſſeres, & c. Mutulos verò in fastigio-
rum
frontib{us} vide{as} in pronao Panthei, &
turri ſemeſa montis Quirinalis, quam
Blond
{us} falsò Mecœnatis credidit, fuit enim in exquilijs:
Cæteri ferè templi Solis
partem
fuiſſe existimant, aut portam, qua in campum Martium deſcendebatur, qua
in
re nolim vllum iudicium meum interponere, fides ſit penes autores ipſos.
Nun-
quam
enim mibi placuit audaculorum quorundam ratio, quib{us} nihil eſt tam ob-
ſcurum
, tam\’ abſtruſum, &
procul ab hominum memoria poſitum, quod non fiat
clarum
, apertum, &
cognitum. Nimium credulis ingenijs & diſcendi cupidiori-
b
{us} rogati vltróue præstigijs &
offucijs imponunt, mentiuntur effoſſa marmora, at-
que
adeò inſcript{as} vrn{as}, quæ nuſquam fuerint, imò quæ nec per ſomnium qui-
dem
viderint.
Temerarium hominum gen{us}, nihil enim graui{us} dicam, & quouis
modo
coërcendum.
Sed vt ad rem redeam, Veronæ etiam in fornicib{us} duob{us}, Ari-
mini
item in vetusto vno idem inueni{as}.
De ratione Dorica. # CAP. # III.
Nonnvlli antiqui Architecti negauerunt Dori-
co
genere ædes ſacras oportere fieri, quod mendoſæ &

inconuenientes
in his ſymmetriæ conficiebantur.
Ita-
que
negauit Tarcheſius, item Pytheus, non minus Her
mogenes
.
Nam is, cum paratam habuiſſet marmoris
copiam
, in Doricæ ædis perfectionem commutauit, &

ex
eadem copia eam Ionicam Libero patri fecit.
Sed tamen, non quòd
inuenuſta
eſt ſpecies, aut genus, aut formæ dignitas:
ſed quòd impedita
eſt
diſtributio, &
incommoda in opere triglyphorum & lacunariorum
diſtributione
.
Nanque neceſſe eſt triglyphos conſtitui contra medios
tetrantes
columnarum, metopasq́;
, quæ inter triglyphos fient, æquè lon-
gas
eſſe, quàm altas:
contraq́; in angulares columnas triglyphi in extre-
mis
partibus conſtituuntur, &
non contra medios tetrantes. Ita metopæ,
quæ
proximè ad angulares triglyphos fiunt, non exeunt quadratæ, ſed
oblongiores
triglyphis dimidia latitudine.
At qui metopas æquales
158138M. VITRVVII POLL. lunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi dimidia altitu-
dine
.
Hoc autem ſiue in metoparum longitudinibus, ſiue intercolum-
niorum
contractionibus efficiatur, eſt mendoſum.
Quapropter antiqui
euitare
viſi ſunt in ædibus ſacris Doricæ ſymmetriæ rationem.
Nos au-
tem
exponimus, vtiordo poſtulat, quemadmodum à præceptoribus ac-
cepimus
:
vti ſi quis voluerit his rationibus attendens ita ingredi, habeat
proportiones
explicatas, quibus emendatas &
ſine vitijs efficere poſsit
ædium
ſacrarum Dorico more perſectiones.
Frons ædis Doricæ in loco,
quo
columne conſtituũtur, diuidatur, ſitetraſty los erit, in partes XXVIII.
ſihexaſtylos, XLIIII. ex his pars vna erit modulus, qui Græcè έμζὰτκ
dicitur
, cuius moduli conſtitutione rationibus efficiuntur omnis operis
diſtributiones
.
Craſsitudo columnarum erit duorum modulorum, alti-
tudo
cum capitulo XIIII.
Capituli craſsitudo vnius moduli, latitudo
duorum
&
moduli ſextæ partis. Craſsitudo capituli diuidatur in partes
tres
, è quibus vna plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum annulis,
tertia
hypotrachelion, contrahatur columna ita, vti in tertio libro de Io-
nicis
eſt ſcriptum.
Epiſtylij altitudo vnius moduli cum tænia & guttis:
tænia
moduli ſeptima, guttarum longitudo ſub tænia contra triglyphos,
alta
cum regula parte ſexta moduli præpendeat.
Item epiſtilij latitudo
ima
reſpondeat hypotrachelio ſummæ columnæ.
Supra epiſtylium col-
locandi
ſunt triglyphi cum ſuis metopis alti vnius &
dimidiati moduli,
lati
in fronte vnius moduli:
ita diuiſi, vt in angularibus columnis, & in
medijs
contra tetrantes medios ſint collocati, &
intercolumnijs reliquis
bini
, in medijs pronao &
poſtico terni: ita relaxatis medijs interuallis ſine
impeditionibus
, aditus accedentibus erit ad Deorum ſimulacra.
Trigly-
phorum
latitudo diuidatur in partes ſex, ex quibus quinq partes in me-
dio
, duæ dimidiæ dextra ac ſiniſtra deſignentur, regula vna in medio de-
formetur
femur, quòd Græcè μκὸ dicitur, ſecundum eam canaliculi ad
normæ
cacumen imprimantur.
Ex ordine eorum, dextra ac ſiniſtra, alte-
ra
femora conſtituantur, atque in extremis partibus ſemicanaliculi inter-
uertantur
.
Triglyphis ita collocatis, metopæ, quæ ſunt inter triglyphos,
æquè
altæ ſint, quàm longæ.
Item in extremis angulis ſemimetopia ſint
impreſſa
dimidia moduli latitudine.
Ita enim erit, vt omnia vitia, & me-
toparum
, &
intercolumniorum, & lacunariorum, quòd æquales diuiſio-
nes
factæ erunt, emendentur.
Triglyphi capitula ſexta parte moduli ſunt
facienda
.
Supra triglyphorum capitula corona eſt collocanda in proie-
ctura
dimidia, &
ſexta parte, habens cymatium Doricum in imo, alterum
in
ſummo, item cum cymatijs corona craſſa ex dimidia moduli.
Diui-
dendæ
autem ſunt in corona ima ad perpendiculum, Triglyphorum &

ad
medias metopas viarum directiones, &
guttarum diſtributiones, ita
vti
guttæ ſex in longitudinem, tres in latitudinem pateant:
reliqua
159139DE ARCHITEC. LIB. IIII. tia, quòd latiores ſunt metopæ, quàm triglyphi, pura relinquantur, aut
fulmina
ſcalpantur, ad ipſumq́;
mentum coronæ incidatur linea, quæ ſco-
tia
dicitur.
Reliqua omnia tympana, ſimæ, coronæ, quemadmodum ſcri-
ptum
eſt in Ionicis, ita perficiantur.
Hæcratio in operibus diaſtylis erit
conſtituta
.
Si verò ſyſtylon & monotriglyphon opus erit faciendum,
frons
ædis ſi tetraſtylos erit, diuidatur in partes XXIII.
ſi hexaſtylos erit,
diuidatur
in partes XXXV.
ex his pars vna erit modulus, ad quem (vti
ſuprà
ſcriptum eſt) opera diſtribuentur.
Ita ſupra ſingula epiſtylia, &
metopæ
duæ, &
triglyphi ſinguli erunt collocandi. In angularibus non
amplius
, quàm quantum eſt ſpatium hemitriglyphi.
Accedet id in me-
diano
contra faſtigium trium trigly phorum &
quatuor metoparum ſpa-
tium
, vt latius medium intercolumnium accedentibus ad ædem habeat
laxamentum
, &
aduerſus ſimulacra deorum aſpectus dignitatem. Inſu-
per
triglyphorum capitula corona eſt collocanda habens (vti ſuprà ſcri-
ptum
eſt) cymatium Doricum in imo, alterum in ſun mo.
Item cum cy-
matijs
corona craſſa ex dimidia.
Diuidendæ autem ſunt in corona ima
ad
perpendiculum triglyphorum, &
ad medias metopas, viarum directio-
nes
, &
guttarum diſtributiones, & reliqua quoque, quemadmodum di-
ctum
eſt in diaſtylis.
Columnas autem ſtriari XX. ſtrijs oportet, quæ ſi
planæ
erunt, angulos habeant XX.
deſignatos: ſin autem excauabuntur,
ſic
eſt forma facienda, ita vti quàm magnum eſt interuallum ſtriæ, tam
magnis
ſtriaturæ paribus lateribus quadratum deſcribatur:
in medio au-
tem
quadrato circini centrum collocetur, &
agatur linea rotundationis,
quæ
quadrationis angulos tangat, &
quantum erit curuaturæ inter rotun-
dationem
&
quadratam deſcriptionem, tantum ad formam excauentur,
ita
Dorica columna ſui generis ſtriaturæ habebit perſectionem.
De ad-
iectione
eius, quæ media adaugetur (vti in tertio volumine de Ionicis eſt
perſcripta
) ita &
in his transferatur. Quoniam exterior ſpecies ſymme-
triarum
, &
Corinthiorum, & Doricorum, & Ionicorum eſt perſcripta,
neceſſe
eſt etiam interiores cellarum pronaiq́;
diſtributiones explicare.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Ex eadem copía eam Ionícam Líbero patrí fecít. ] Ei{us} ædis me-
minit
lib.
III. cap. II. & in proœmio lib. VII. Cæterùm cur Ionicam Libero pa-
tri
fecerit Hermogenes, dubium videri poterat, niſi lib.
I. cap. II. tradidiſſet Iuno-
ni
, Dianæ, Libero\’ patri ita conſtrui oportere.
Nam cum Deorum triplex ratio ha-
bita
eſſet, fortium, delicatorum, &
mediorum, Fortib{us}, vt Marti, Herculi, Miner-
, ædes Doricæ ſeuerioris ſtructuræ conſtitutæ ſunt, Delicatiorib{us} vt Veneri, Pro-
ſerpinæ
, Floræ, Corinthio genere propter teneritatem operis factæ ſunt, Medijs, vt Iu-
noni
, Dianæ, Baccho, conſtructæ ſunt Ionicæ, quòd id gen{us} ædes temperatæ ſint, id
eſt
, nec vſquequaque gracili florida\’ ſint ſtructura, nec rurſ{us} ſeuera.
160140M. VITRVVII POLL.
Et lacunaríorum díſtríbutíone. ] Lacunaria, quæ & laquearia, &
lac
{us} dicuntur autore Seruio, ſunt contignationum cœlum, vnde laqueatæ cœnatio-
nes
appellantur.
Lucili{us} apud Iſidorum lib. XIX.
Reſultant ædes\’ lac{us}\’.
Quod autem ad lacunariorum distributionem attinet, ſciendum lacunaria dici &
ipſa
tigna, &
intertignia. Itaque cum triglyphi referant exteriorem tignorum par-
tem
, &
quæ inter duo ſunt interualla ipſæ metopæ, ſi illorum erat impedita distri-
butio
, &
interiorum lacunariorum neceſſe eſt fuiſſe impeditam. Illud addam au-
ctarij
loco, antiquorum luxuriam verſatilia cœnationum laquearia feciſſe, &
ita
coagmentaſſe
, vt ſubinde alia facies atque alia ſuccederet, &
toties tecta, quoties
fercula
mutarentur.
Autor ei{us} rei Seneca Epistol. lib. XIIII.
Sed oblongíores tríglyphís dímídía altítudíne. ] In omnib{us} co-
dicib
{us} hic loc{us} inquinat{us} &
maculoſ{us} eſt, ſcribendum, oblongiores triglyphi
dimidia
latitudine, vt ſit ſenſ{us}, ſunt longiores, quàm decet, ſemimodulo, ſiue vno
tetrante
.
Nam oportebat eſſe parib{us} laterib{us} quadrat{as}, & occupare ſolum pri-
mum
columnarum tetrantem, medios duos ſeruari extremo hinc atque hinc trigly-
pho
.
Si Verò triglyphi ſuper duos extremos tetrantes collocentur, neceſſe eſt metop{as}
produci
in duos priores.
Quòd autem dimidia latitudine hîc & paulò pòſt resti-
tuendum
ſit, facilè iudicabit, qui ſciuerit triglyphorum mediam altitudinem eſſe
ſemimoduli
, &
quartæ partis vni{us} moduli, cum ipſæ metopæ ſolo ſemimodulo qua-
dratum
ſuperent.
Díuídatur, ſí tetraſtylos erít, ín partes XXVIII. ſí hexaſty-
los
, XLIIII.
] Quamuis hîc manu ſcriptos codices cum excuſis conſentire inue-
nerim
, ſcribendum tamen duxi, ſi tetrastylos erit, in partes XXVII.
ſi hexasty-
los
XLII.
Nam ſi ſupra ſingularum columnarum tetrantes collocentur ſinguli
triglyphi
, &
in ſingulis intercolumnijs angularib{us} triglyphi duo, & metopæ tres,
in
mediano metopæ quatuor, &
triglyphi tres, Metopæ autem craſſæ ſint modulum
vnum
&
ſemiſſem, ipſi verò triglyphi craßi modulum vnum: adiectis ſingulis in
extremis
angulis ſemimetopijs, vt vocat, ſi rectè ſupputabis, reperies modulos omni-
no
non eſſe plures viginti ſeptem, ſi tetrastylos erit frons ædis.
Quòd ſi fuerit hexa-
ſtylos
, fient moduli quadraginta duo, addantur enim vtrinque inter medianum
intercolumnium
&
angularia triglyphi tres, & metopæ tres, id eſt, moduli
quindecim
.
Ex hís vna pars erít modulus. ] Modulum accipit pro menſura, qua
partes
omnes dimetiendæ ſunt.
Ea in alijs à craßitudine imi ſcapi columnæ, in Dori-
co
genere à triglypho petitur.
Echínus cum annulís. ] Subaudi trib{us}, nam tot animaduerti addi ve-
luti
regul{as} ſub echino in antiquorum operib{us} Doricis, cum alibi, tum in theatre
M
.
Marcelli, vbi hodie Sabellorum dom{us}, in Tuſcanicis autem vnicum annulum.
Non defuerunt tamen & ex antiquis, qui pro annulis trib{us} cymatium ſcalpſe-
runt
.
Quod gen{us} viſitur in amphitheatro, quod in media vrbe (Vtrefert Sueto-
ni
{us}) Veſpaſian{us} ædificauit, &
Tit{us} fili{us} dedicauit. Id hodie Coliſeum, quaſi co-
loſſeum
dic{as}, appellant, à coloſſo Neronis, qui haud procul fuit.
Sciendum autem
tres
annulos non eſſe eiuſdem perpendiculi, ſed veluti faſciol{as} prominere,
161141DE ARCHITEC. LIB. IIII. mum magis quàm proximum, & hunc quàm infimum.
Tertía hypotrachelíon contrahatur columnæ. ] Qui ita emenda-
uit
, decept{us} eſt, quod paulò pòſt hypotrachelion ſummæ columnæ nominet, &
cap.
II. lib. III. de contractura hypotracheliorum, id eſt ſummarum columnarum tra-
diderit
.
Sanè aduertendum eſt, Doricorum & Tuſcanicorum capitulorum partem
imam
etiam hypotrachelion dici, vt liquet ex cap.
VII. hui{us} libri. Leo Albert{us}
collum
vocat.
Vt hoc loco ſcribendum fuerit, tertia hypotrachelion, deinde, Contraha-
tur
columna, &
c. Illud tamen tacendum non eſt, animaduerſum min{us} contrahi,
ſolidiores\’
eſſe Tuſcan{as}, quàm Doric{as} column{as}, &
h{as}, quàm Ionic{as}, ſicuti Io-
nic
{as}, quàm Corinthi{as}, &
his Compoſit{as} (quod miror neglexiſſe, aut etiam non
vidiſſe
fenestrarum palatij Farneſiorum Architectum) quamobrem in extruendo
ſi
plurib{us} columnationib{us} erat vtendum, ſolidiores graciliorib{us} ſubſtrui ſolit{as}:

quartam
ſedem planis columnis eſſe datam:
ad hæc hypotrachelia Dorica alios pura
reliquiſſe
, alios roſ{as}, aut achanti folia ſcalpſiſſe.
Altí vníus & dímídíatí modulí, latí ín fronte vníus. ] Gramma-
ticorum
præceptis dicendum, Alti vnum &
dimidiatum modulum, lati vnum.
Ipſe verò Vitruui{us} ſecur{us} istiuſmodi rerum, ſimili dicendi genere vtitur lib. V.
cap
.
XI. lib. VIII. cap. VII. & lib. X. cap. XIIII. XV. & XIX. Quin &
Columella
libro de arborib{us} cap.
V. eo dicendi genere vſ{us} eſt: hunc verò in mo-
dum
ſcribit, sulcum autem terrenum pedum duorum altum, &
longum ſeptua-
ginta
vna opera effodit.
Sed & Varronem annotaui apud Plinium lib. XXXVI.
cap
.
XIII. non abhorruiſſe, cum Porſennæ ſepulcrum, cui{us} etiamnum vestigia
extant
ad Cluſium Ethrurum vrbem, deſcriberet.
Imò & ipſe Plini{us} eodem libro
vtitur
, de columnis quæ fuerant in Craßi domo loquens.
Contra tetrantes medíos ſínt collocatí. ] Id eſt diuiſa ſcapi ſummi
craßitudine
in partes quatuor, ita triglyphi ſupra column{as} collocentur, vt par-
tes
medi{as} du{as} occupent, relictis vtrin ſingulis:
in extremis tamen tantum
deeſt
, quantum ſuperatur ſcap{us} hic ab imo, qui craſſ{us} eſt duos modulos, cum
ſint
triglyphi vnum tantummodo craßi modulum.
Contrahitur verò ſumm{us} ſca-
p
{us}, vti ſcriptum eſt libr.
III. cap. II. Locat{us} ita Triglyph{us} ſuper duos me-
dios
tetrantes, neceſſe eſt occupet pauxillum pl{us}, quàm dextra at ſinistra re-
linquatur
.
Bramantes, vt id obiter dicam, in exteriore baſilica D. Petri, & in
ambulatione
vaticana non Triglyphos, ſed metop{as} ad perpendiculum columnarum
collocat
, non imitanda licentia, quanquam &
ſuos inuenit imitatores.
In íntercolumníís relíquís bíní. ] Intercolumnium Vitruui{us} nomi-
nauit
, quod ſignificanti{us}, &
fortaſſe veri{us} μεΤαξυτριγλυφίομ, vel μεσοΤριγλυ-
φίομ
, aut vt Latinum fingam{us}, intertriglyphium vocaretur, audendum eſt, dum
alio
modo rem exprimere meli{us} non poſſum{us}, eorum exemplo, qui epitogium,
epirhedium
, cryptoportic{us}, anticato, &
ſimilia compoſuerunt. Et quæ primo
dura
viſa erunt, vſu mollientur:
Non enim pro ſpatio, quod eſt inter imos dua-
rum
columnarum ſcapos, vt alibi, ita hoc loco accipiendum:
ſed quantum epistylij
eſt
à triglipho, qui ſuper columnam eſt, ad alium, qui ſuper proximam eſt collo-
cat
{us}.
Dictum eſt autem intercolumnium, ſicut interſcalmium libro primo,
162142M. VITRVVII POLL. teruenium libro ſecundo & octauo, intertignium libro quarto. Eadem ratione
dixit
Cicero libro de finib{us}, &
de natura Deorum intermundia, eadem Colu-
mella
interordinium, &
internodium: eadem Apulei{us} interfemineum pro natu-
ra
muliebri.
Deformetur femur, quod Græcè μκρὸ dícítur. ] μκρὸ Græcis
pars
eſt, quæ à coxendicis incipit acetabulo, &
finit ad genu. Ei{us} partes exte-
riorem
at anteriorem femur latini vocant, interiorem &
posteriorem femen.
Fuchſio neſcio quid venerit in mentem, vt μκρὸ in annotationib{us} in libros Galeni
de
ſanitate tuenda, cruris partem eſſe diceret, cum femur crure excipiatur, com-
miſſura
patella tecta, &
femur humero, cr{us} verò brachio ſimile ſit, ſi fides haben-
da
Cornelio Celſo libr.
VIII. Ne tamen me latet Galeno σκέλ & femur, tibiam,
&
pedem dici, ideſt quicquid à coxendicis oſſe ad extremos vſ pedis digitos
pertiuet
, ſed qui latinè loquebatur, eum par erat latinum autorem ſequi.
Hoc non
dixi
, vt hominem de re medica bene meritum traducerem, ſed vt errorem tolle-
rem
.
Metaphoricos igitur in triglyphis dicuntur femora, veluti ſtriæ inter canali-
culos
ad normæ angulum excauatos, ſiue protuberantes partes.
Femoris enim toti{us}
forma
, vti rectè à Galeno libro de oßib{us} traditum eſt, anteriore in parte exterio-
re\’
gibba, in posteriore interiore\’ ſima eſt.
In extremís angulís ſemímetopía ſínt ímpreſſa. ] Semimetopia
vocantur
, quod dimidiatarum metoparum ſint loco.
Non enim earum dimidiata-
rum
, ſed ſemimoduli ferè habent craßitudinem, id\’ propter ſcapi ſummi contra-
cturam
, ad cui{us} reſpondent perpendiculum.
Corona eſt collocanda ín proíectura dímídía. ] Id eſt coronæ pro-
iectura
facienda eſt ex dimidia parte moduli, quantum ſcilicet alta eſt, vt ſub-
iungit
.
In quo non poſſum non valde mirari, quid venerit in mentem Architecte
theatri
M.
Marcelli, qui coronam proiecerit duplo ferè magis, quàm par erat. Id
tamen
video non diſplicuiſſe Sangallo, qui in extruenda Farneſiorum domo, eadem
ſit
vſ{us} corona.
Ita vtí guttæ ſex ín longítudínem, tres ín latítudínem pa-
teant
.
] Sunt omnino guttæ, quæ in corona ima ſcalpuntur ad ſingulorum trigly-
phorum
perpendiculum, decem &
octo, figura diuerſæ ab eis, quæ ſub triglyphis
propendent
.
Nam afficti coni, ſiue metæ figura deformantur, illæ verò ad cir-
cinum
propendent verticoſæ, vt inuerſi turbinis imam penè partem in ſpeciem re-
ferant
, quæ tamen ſenſim imminui videatur, vt ex theatro Marcelli ſubiecta figu-
ra
oſtendit.
Atqui, cum guttarum aquæ habeant imaginem, oportebat infim{as}
vtrarunque
partes ſphæroides habere ſchema, id eſt, eſſe orbiculat{as}.
Leo Albert{us}
existimauit
ſuppendentes triglyphis gutt{as} repræſentare clauiculos ſex ſubaffi-
xos
tignorum (quorum reſecta capita, &
ſuper trabem traiecta triglyphi refe-
runt
) retinendorum gratia, ne regrediantur introrſ{us}.
Quidam pro guttis ſcal-
pſerunt
campanul{as} prominentib{us} ropalis, id eſt malleolis.
Id verò ſe facere anti-
quorum
exemplo dicebant, quod tantum abeſt, credam, vt affirmare auſim, carere
prorſ
{us} ratione.
163143DE ARCHITEC. LIB. IIII. 57[Figure 57]Guttarum coronæ & epiſtylij deformatio.
Hæc ratío ín operíbus díaſtylís erít. ] Id eſt in operib{us}, quorũ interco
lũnia
, præter medianũ, quod cæteris patẽti{us} eſt, triũ columnarũ habebũt interpoſitã
craßitudinẽ
, ſi quidẽ ita, vtlib.
III. Vitruui{us} expoſuit, accipim{us}. Sed in triglyphorũ
&
metoparũ diſtributione, alia ratio habenda eſt. ſupra triũ columnarũ interual-
lum
, additur intercolumniorũ angularium epiſtylijs (vt dixim{us}) ſemimodul{us}, vt
ſint
moduli ſex &
ſemis, ipſum intercolumniũ habeat modulos tantũ quin &
dimidium
.
Vocetur igitur gen{us} hoc diastylon ditriglyphon. Sed hîc aduertendum
diastylon
&
ſyſtylon nomẽ nanciſci à cæteris præter medianũ epiſtylijs. Medianum
enim
in vtro aræoſtylũ eſt:
in ſystylo monotriglypho habet craßitudinẽ colũnarũ
triũ
&
dimidiæ, in diastylo ditriglypho quatuor & ſemis. Dixim{us} verò lib. III.
aræostylon eſſe ſtatim quã intercolumniũ ſuperattrium columnarũ craßitudinem.
verò ſyſtylon, & monotríglyphon opus erít facíendum. ]
Syſtylon
vocauit lib.
III. cui{us} intercolumniũ tantũ patêret, quantũ craſſæ eſſent co-
lũnæ
duæ.
Nunc vocat ſyſtylon monotriglyphon cui{us} angularia intercolũnia ha-
bẽt
plures triglyphos quã vnũ, quẽ circũſtent metopæ duæ.
Systylon verò propriè
dicitur
, quia à colũna
ad
colũnã ſolũ eſt triũ
modulorũ
interuallũ,
quod
pycnoſtyli eſt pro
priũ
, ſyſtylon ſit qua
tuor
, ſi quidem habet
ſpatiũ
duarũ colũna-
.
Sed quẽadmodũ
ita
multũ antè, inter-
columniũ
interpretati
ſum
{us}, quãtũ à trigly
pho
ad triglyphum eſt
ſpatij
, ita ſi hoc loco ac-
cipim
{us} dubiũ eſt,
quin
ſint futuri modu
li
quatuor, id eſt, duæ
metopæ
, et triglyph{us}
vn
{us}.
Eſto igitur ge-
n
{us} hoc non ſystylon,
ſedſyſtylon
monotrigly
phon
.
Figur {as} adiũxi.
58[Figure 58]Opus tetraſtylon ſy ſtylon monotriglyphon.
164144M. VITRVVII POLL. 59[Figure 59]Opus hexaſtylon ſyſtylon monotriglyphon.
Frons ædís ſí tetraſtylos erít, díuídatur ín partes XXIII. ſí
hexaſtylos
erít, díuídatur ín partes XXXV.
] Loc{us} hic etiam in vete-
rib
{us} codicib{us} mendoſ{us} eſt.
Scribendum autem eſt, ſi tetrastylos erit, diuidatur
in
partes XIXS.
Si hexastylos erit, diuidatur in partes XXIXS. Id ita oſtendo,
hoc
differt op{us} ſystylon monotriglyphon à diaſtylo, quòd in hui{us} angularib{us} in-
tercolumnijs
ſunt metopæ tres, &
triglyphi duo, quæ efficiunt modulos ſex cum
dimidio
, in mediano verò metopæ quatuor, &
triglyphi tres, id eſt, moduli nouem.
In illi{us} autem intercolumnijs angularib{us} ſunt metopæ duæ cum triglypho vno,
id
eſt, moduli quatuor, in mediano verò metopæ tres, &
triglyphi duo, id eſt, moduli
ſex
&
ſemis. Non enim eſt neceſſe admonere, ſupra tetrantes columnarum medios,
ſingulos
eſſe triglyphos, id eſt, modulos totidem.
Superatur igitur ſystylon op{us}
vtrinque
ſingulis modulis duob{us} &
ſemiſſe, & in medio totidem (de tetrastylo
enim
nunc mihi eſt res) id eſt, in vniuerſum modulis ſeptem &
ſemiſſe. Atqui
ostendim
{us} tetraſtyli diastyli modulos eſſe XXVII.
à quib{us} ſi auferes ſeptem
eos
modulos &
ſemiſſem, quib{us} ſuperat ſystylon, videbis ſupereſſe XIXS. Quòd
ſi
erit hexastylon, ſuperabitur modulis duodecim &
ſemiſſe, quib{us} ablatis, reſta-
bunt
XXIXS.
Figur{as} adiunxi.
165145DE ARCHITEC. LIB. IIII.60[Figure 60]Opus tetraſtylon diaſtylon.61[Figure 61]Opus hexaſtylon diaſtylon.
Ita ſupra ſingula epiſtylia. ] Supra ſingulas epistylij partes, non quæ
intercolumnijs
reſpondent, ſed quæ ſunt à triglypho ſuper columnam collocato
166146M. VITR VVII POLL. proximæ columnæ triglyphum. Id verò ſpatij ſuperat intercolumnij interuallum
modulo
vno, id eſt, hinc at hinc ſemimodulo, quantum ſcilicet metoparum tetran-
tib
{us} columnarum inuehitur, ſedet\’.
Et metopæ duæ, & triglyphi bini erunt collocandi. ] Et hic lo-
c
{us} vn{us} eſt è pulchrè contaminatis.
Ita habent omnia quæ viderim exemplaria,
adeò
pertinaciter in errorem conſpirarunt.
Collocantur autem ſinguli triglyphi, non
bini
, vnde &
monotriglyphi nomen nactum eſt id operis gen{us}. Quare pro bini,
ſinguli
ſcribendum:
nec enim poſſunt eſſe in intercolumnio triglyphi duo, vbi ſunt
ſolummodo
metopæ duæ.
In angularibus hoc amplius, dimidiatum quantum eſt ſpa-
tium
hemitriglyphi.
] Inoleuit & hic iampridem error Vitruuij codicib{us}.
Expungenda vero eſt dictio dimidiatum. Nam quantum hemitriglyph{us} ampl{us}
eſt
, tantum in angulis quantum ſcapi contractura patitur (ea enim prudenti Ar-
chitecto
moderabitur) relinquendum, id eſt ſemimodul{us} vtrinque, quæ dixim{us}
ſemimetopiorum
nomine accipi.
Quòd ſi animaduertere ſeueri{us}, & castigare mihi
permittatur
:
nam aliquid omnino libertatis aſſumendum eſt, ſi locum hunc corri-
gere
velis, deprauat{us} enim maniſesto eſt:
vel reclamantib{us} omnib{us} exemplari-
b
{us}, isti ſcripturæ notam inuram, &
in deportatæ locum banc ſufficiam, In angu-
larib
{us} non ampli{us}, quàm quantum eſt ſpatium hemitriglyphi.
Triplicem enim
habendam
eſſe in triglyphis distribuendis epistyliorum rationem cenſet, angula-
rium
, mediani, &
eorum, quæ vtrin inter hoc & illa ſunt. Ista ait in ſystylo &
monotriglypho
genere habere metop{as} du{as}, &
triglyphum vnum, angularia au-
tem
ſemitriglyphi ferè ſpatium, neque ampli{us} quicquam.
Medianum verò tri-
glyphos
duos, &
metop{as} tres, ita enim nos emendam{us}.
In mediano contra ſaſtigium trium triglyphorum, & trium
metoparum
ſpatium.
] Hic etiam loc{us} in omnib{us} libris turpi macula fœ-
dat
{us} eſt.
Fieri enim non poteſt, vt collocatis ſupra column{as} triglyphis, in mediano
intercolumnio
triglyphi tres conſtituantur, &
non plures quàm tres metopæ. Quare
ſi
eam ſcriptionem recipim{us}, exigenda loco dictio trium, &
pro ea ſcribendum
guatuor
, vt ſit, trium triglyphorum, &
quatuor metoparum. Statim enim poſt col-
locatos
ſupra columnarum tetrantes triglyphos, ſequitur metopa, deinde triglyph{us},
postea
metopa, inde triglyph{us}, postea metopa tertia deinde terti{us} triglyph{us}, quem
ſequitur
quarta metopædemum ſupra columnam triglyph{us}.
Vides in intercolum-
nio
eſſe metop{as} quatuor, cum ſint triglyphi tres.
Sed quòd cenſuerim{us} diastyli &
ſystyli
diuerſa eſſe mediana intercolumnia, ſcribendum existimam{us}, duorum tri-
glyphorum
, &
trium metoparum Deforme enim mihi videtur, medianum inter-
columnium
eſſe proportionis ſeſquiquartæ ad reliqua.
Sed de intercolumnijs Doricis
&
intertriglyphijs in vniuerſum ita habeto. Diastyli intercolumnia præter me-
dianum
, habent tres columnarum craßitudines, intertriglyphia pl{us} hoc habent ſe-
miſſem
columnæ.
Hoc loco intertriglyphiũ accipio pro ſpatio, quod eſt à triglypho, qui
ſuper
medios columnæ tetrantes collocat{us} eſt, ad proximum pari in loco conſtitu-
tum
:
alioquin eram metopæ nomine appellatur{us}. Medianum intercolumnium patet
quatuor
columnarum craßitudinem, intertriglyphium ſuperat id ſpatium ſemiſſe
columnæ
.
Systyli intercolumnia, excepto mediano, habent interuallum
167147DE ARCHITEC. LIB. IIII. vni{us} & dimidiæ, intertriglyphia patent, quantum ſunt craſſæ duæ columnæ. Me-
diano
intercolumnio dantur craßitudines tres, intertriglyphium habet cum eo ſpa-
tio
&
columnæ ſemiſſem.
Viarum direptiones. ] Alijs
in
codicib{us} hîc &
paulò ante legitur
62[Figure 62]Fulminum duplex deformation. directiones.
Cuiuſmodi autem ſcalptura
fuerint
, non conuenit, diuerſis diuerſa
conijcientib
{us}.
Apud me nondum ſatis
conſtat
quid ſtatuam, nullo relicto veſti-
gio
, vnde quaſi via ſternatur.
Pura relinquantur, aut ful-
mina
ſcalpantur.
] Nuſquam in an-
tiquorum
monimentis vidi in corona ima
ſcalpta
fulmina.
Si cui verò ex Vitruuij
præcepto
placebit ſcalpere, form{as} du{as}
appoſui
, priorem petitam ex fornice an-
tiquo
Arimini, cuiuſmodi ferè viſitur
etiam
in aliquot numiſmatib{us} Au-
gusti
patris, &
Neronis, posteriorem ex
Cochlide
columna Traiani, quæ eſt Romæ
in
ei{us} principis foro.
Quæ ſi planè erunt, angu-
los
habeant XX.] Columnæ Dori-
, aut angulis inſigniuntur viginti, aut
totidem
excauantur ſtrigib{us}, ſed ſuo
quodam
&
proprio modo, vt hic præ-
63[Figure 63] ſcribitur.
Nam eſt aliud ſtriandi gen{us}
Ionicis
debitum, de quo ipſe dixit cap.
vltimo, lib. III. Quæ ſtriantur colum-
, autrectis lineis, aut in clauicularum
modum
ſurſum verſ{us} obuolutis ſtrian-
tur
, vti in torcularium cochleis videre
eſt
.
Corinthiæ ab Ionicis ſtri{as} mutuan-
tur
, ſed aut totæ à ſummo ad imum ex-
cauantur
, aut partium trium inſima
veluti
baculo inſerto oppletur.
Viden-
tur
extra vrbem ſcapi Corinthij onychi-
ni
duo ſecundo ferè lapide ad viam No-
mentanam
, in æde D.
Agnetis, miro ar-
tificio
ſtriati, ſed non ex præcepto.
Sunt
&
in vrbe, in baſilica D. Petri, alterno
ordine
ſtrijs clauiculatim ſpiratim\’ ob-
uolutis
ſtriatæ, &
frondib{us}, ſigillis,
168148M. VITRVVII POLL. culis, palmitib{us}, racemis\’ aſperæ. Subiectis figuris Doricarum ſtriarum rationem
ostendim
{us}, &
earum Corinthiarum, quæ nunc ſunt in templo Agnetis.
64[Figure 64]Striaturæ Doricæ figura.65[Figure 65]Corinthia Agnetis. 66[Figure 66]
Vt in tertio volumine de
Ionicis
.
] De adiectione, quæ à Græcis
dicta
eſt ἔνΤασι, qua in ventrem creſcit
columna
, ei{us} libri capite ſecundo præ-
ſcripſit
.
In ventrem autem creuiſſe testis
etiam
poterit eſſe Pedian{us} explicans lo-
cum
illum tertiæ actionis in Verrem Ci-
ceronis
de Architectis loquentis, Dicunt
ei
ferè nullam eſſe columnam quæ ad
perpendiculum
eſſe poßit.
Perpendicu-
lum
, ait, linea laterum æqualitatem pro-
bat
, à ſummo ad imum altitudinem pro-
bans
.
Hoc cum in columnis omnib{us}, tum
maximè
in ſtructilib{us} euenit, in
quib
{us} aut media, aut ima
craßiora
ſunt.
Figuram
adiectionis
appo-
ſuim
{us}.
169149DE ARCHITEC. LIB. IIII.
De interiore cellarum & pronai distributione. # CAP. # IIII.
DISTRIBVITVR autem longitudo ædis, vti la-
titudo
ſit longitudinis dimidiæ partis, ipſaq́;
cella par-
te
quarta, longior ſit, quàm eſt latitudo cum pariete,
qui
paries valuarum habuerit collocationem.
Reliquæ
tres
partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ
antæ
columnarum craſsitudinem habere debent.
Et ſi
ædes
erit latitudine maior quàm pedes XX.
duæ columnæ inter duas an-
tas
interponantur, quæ diſiungant pteromatos &
pronai ſpatium. Item
intercolumnia
tria, quæ erunt inter antas &
columnas, pluteis marmoreis
ſiue
ex inteſtino opere factis intercludantur, ita vti fores habeant, per
quas
itinera pronao fiant.
Item ſi maior erit latitudo quàm pedes XI. co-
lumnæ
contra regiones columnarum, quæ inter antas ſunt, introrſus col-
locentur
, &
altitudinem habeant æquè, quàm quæ ſunt in fronte. Craſ-
ſitudines
autem earum extenuentur his rationibus, vti ſi octaua parte
erunt
, quæ ſunt in fronte, fiant nouem partes.
Sin autem nona, aut de-
cima
, pro rata parte fiant.
In concluſo enim aëre, ſi quæ extenuatæ erunt,
non
diſcernentur:
ſin autem videbuntur graciliores, cum exterioribus fue-
rint
ſtriæ vigintiquatuor, in his faciendæ erunt XXVIII.
aut XXXII.
Ita quòd detrahitur de corpore ſcapi, ſtriarum numero adiecto adauge-
bitur
ratione, quo minus videbitur, &
ita exæquabitur diſpari ratione co-
lumnarum
craſsitudo.
Hoc autem efficit ea ratio, quòd oculus plura &
crebriora
ſigna tangendo, maiore viſus circuitione peruagatur.
Nanque
ſi
duæ columnæ æquè craſſæ lineis circummetientur, è quibus vna ſit non
ſtriata
, &
altera ſtriata, & circa ſtrigium caua, & angulos ſtriarum linea
corpora
tangat, tametſi columnæ æquè craſſæ fuerint, lineæ quæ circun-
datæ
erunt, non erunt æquales, quòd ſtriarum &
ſtrigium circuitus ma-
iorem
efficiet lineæ longitudinem.
Sin autem hoc ita videbitur, non eſt
alienum
in auguſtis locis, &
in concluſo ſpatio graciliores columnarum
ſymmetrias
in opere conſtituere, cum habeamus adiutricem ſtriarum
temperaturam
.
Ipſius autem cellæ parietum craſsitudinem pro rata par-
te
magnitudinis fieri oportet, dum antæ eorum craſsitudinibus columna-
rum
ſint æquales, &
ſi extructi futuri ſint, quàm minutiſsimis cæmentis
rectè
ſtruantur.
Sin autem quadrato ſaxo aut marmore, maximè modi-
cis
paribusq́;
videtur eſſe faciendum: quòd media coagmenta medij lapi-
des
continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem.
Item cir-
cum
coagmenta &
cubilia eminentes expreſsiones, graphicoteram effi-
cient
in aſpectu delectationem.
170150M. VITR VVII POLL.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Pluteis marmoreis, ſiue ex inteſtino opere factis. ] Plutei hoc loco
dicuntur
ſepta marmorea, aut ex laterib{us}, aliáue materia, quib{us} intercolumnia
obſepiri
, intercludíue ſolent.
Op{us} autem intestinum, quod alio etiam loco dixim{us},
eſt
quod ligno constat.
Circa ſtrigium caua. ] In aliquib{us} libris inueni ſtriglium, quam ſcri-
pturam
Hermola{us}, &
sulpiti{us} probauerunt. Hanc nostram, hoc eſt Iucundi, re-
tineo
.
Nam {ρι}ξ Græcæ eſt canalicul{us}, vt ait Vitruui{us} lib. X. cap. XV. Colum-
narum
ſtriaturam vocat Aristoteles Ethicorum libro decimo ῥἀΒΛωσιυ quaſi
virgationem
dic{as}.
Neque videtur rem intellexiſſe enarrator Eustrati{us}, qui ait
eſſe
τ{ὴν} {κατὰ} μ\~Νκ{ος} *** κίον{ος} π\~Νξιυ, quando ſcilicet ad angulos rectos colloca-
tur
.
Aristoteles enim ῥαΒδωΤά ostrea nominat, quæ Latini pectinata, ſtriata, &
virgata
vertere poſſunt.
A quo ῥαΒ{δι}\’πτχ κίονα ſtriat{as} column{as} appellaue-
ris
.
Strigæ autem Sexto Pompeio autore, ſunt ordines rerum inter ſe continuata-
rum
.
In qua re vſ{us} eſt Columella lib. II. cap. XIX. de fœno loquens. Vtrunque
(inquit) ſiccatum coartabim{us} in ſtrigam, atque ita manipulos vinciem{us}.
Etiam ſi
in
Aldino exemplari legitur ſtriam.
Striges etiam dicto Pompeio ſunt inauſpi-
catæ
aues, vnde &
maleficis mulierib{us} inditum nomen. De his Plini{us} lib. XI.
cap. XXXIX.
Sin autem quadrato ſaxo. ] Verbum hoc dictu facile, & vſu obuium,
quodque
neutiquam reperi{as} qui dicat, quin ſcire ſe planè putet, quid dicat, ſed
profectò
aliud eſt, aliud dicitur.
Quadrata ergò ſaxa, vt ijs conſulam{us}, quib{us}
acies
ad intelligendum eſt obtuſior, ſunt lapides cæſi parib{us} angulis, licet non pa-
rib
{us} laterib{us}.
Eminentes expreſsiones. ] In aſperitatem exciſæ, prominentes, & quod
vulgò
dicim{us} releuatæ.
Quod gen{us} viſuntur in ſuperbißimi pontis reliquijs, qui
ad
Narniam extruct{us} erat.
O temp{us} edax, inuidioſam\’ vetustatem, aut poti{us},
O
immanem feram\’ barbariem.
Quenquam fuiſſe præcordijs adeò adamantinis,
adeo\’
hostem Romani nominis, vt pulcherrimæ in toto orbe ſtructuræ man{us} ad-
ferret
violent{as}?
Sed quid hoc tantum queror? ac non poti{us} vrbis calamitatem
deploro
?
cui{us} refodi oſſa, id eſt, vastißim{as} column{as}, capitula, coronices (locuple-
tißimos
inexhaustæ voluntatis testes) ſed in nana, ſi cum antiquis confer{as}, opera,
nos
quotidie cernim{us}.
Parum erat externum hostem ſæuiſſe, niſi & intestino ve-
luti
odio ciues, at adeo principes viri in reliqui{as} maiorum flagrarent.
O ter cru-
delißimos
egregiorum excelſorum\’ animorum nepotes.
Graphicoteram efficient in aſpectu delectationem. ] Metapho-
ricos
dictum, pro, vehementi{us} oblectabunt, magis expreſſam, maioris´ue ener-
giæ
efficient.
De ædib{us} conſtituendis ſecundum regiones.# CAP. # V.
171151DE ARCHITEC. LIB. IIII.
AEDES autem ſacræ Deorum immortalium, ad re-
giones
quas ſpectare debent, ſic erunt conſtituendæ, vti
ſi
nulla ratio impedierit, liberaq́;
fuerit poteſtas ædis,
ſignum
quòd erit in cella collocatum, ſpectet ad veſper-
tinam
cœli regionem:
vti qui adierint ad aram immo-
lantes
, aut ſacrificia facientes ſpectent ad partem cœli
orientis
, &
ſimulacrum, quòd erit in æde: & ita vota ſuſcipientes con-
tueantur
ædem &
orientem cœli, ipſaq́; ſimulacra videantur exorientia
contueri
ſupplicantes, &
ſacrificantes: quòd aras omnes Deorum neceſſe
eſſe
videatur ad orientem ſpectare.
Sin autem loci natura interpellauerit,
tunc
conuertendæ ſunt earum ædium conſtitutiones, vti quamplurima
pars
mœnium è templis Deorum conſpiciatur.
Item ſi ſecũdum flumina
ædes
ſacræ fient, ita vti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas videntur
ſpectare
debere.
Similiter ſi circum vias publicas erunt ædificia Deorum,
ita
conſtituantur, vti prætereuntes poſsint reſpicere, &
in conſpectu ſalu-
tationes
facere.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Vtiædis ſignum, quod erit in cella collocatum, ſpectet ad
veſpertinam
cœli regionem.
] Templa ita ſunt constituenda, vt eorum
frontes
in occidentem vergant, ita enim futurum eſt, vt altaria, &
ſimulacra ea
ſint
parte, qua primum terra illuminatur, vt inde veluti ſurgentia cum ſole hæc
conſpiciam
{us}.
Vet{us} enim fuit apud gentes in adorandis dijs religio, vt ad orientem
conuerterentur
, &
nos recepim{us} can. eccleſiarum, XI. distinct. Mercuri{us} autem
Triſmegist
{us} in fine Aſclepij tradit ſole occidente, cum quis deum orare voluerit,
in
austrum intendere debere, ſole verò oriente, in eum, qui ſubſolan{us} dicitur.
Et
conferre
quidem arbitramur, ſi ſtatuæ in templis ponantur, vt imperitorum animi
retineantur
, dum ſe diuos ipſos adire credunt, ſimul, vt dum videm{us} eos, qui be-
de hominum genere meriti ſunt, aut vitæ integritate cæteris præstiterint, in
diuos
referri, ad virtutis imitationem incendamur.
Id verò tum maxime fieri pote-
rit
, ſi &
habitu, & gestu, quoad per artificem poßit, vita & mores exprimantur,
ſi
gratiam &
maiestatem diuis dignam præ ſe ferant, ſi ſupplicantib{us} gratificari
vltrò
velle videantur.
Ita autem constituend{as} eſſe in fine hui{us} libri Vitruui{us}
admonet
, vt Ioui, omnib{us}\’ cœlestib{us} quàm excelſißimæ conſtituantur:
Vestæ,
Terræ
, Mari\’ humiles collocentur.
Superiores tamen omnes, quàm ſint ipſæ aræ. De
nostris
tum dicam, cum ad eum locum peruenero.
Sciendum tamen Romanos ab vr-
be
condita ad annum ei{us} centeſimum &
ſeptuageſimum templa ſine vllis deorum
imaginib
{us} habuiſſe, edoctos (vt refert Plutarch{us}) à Numa deum nihil eſſe quàm
mentem
increatam, &
inuiſibilem. Templa verò ipſa ita extructa eſſe oportet, vt
externos
ad ſe viſenda alliciant, præſentes retineant, Locum vbi ſint futura maxi-
venerationis, procul ab omni re, quæ accedentes ſupplicatum offendere poßit.
De templorum dedicatione multa M. Cicero in oratione pro domo ſua ad
172152M. VITR VVII POLL. vnde & facile erit, quod ſit inter dedicare & conſecrare, diſcrimen colligere. Sed
illud
præterire non debui, quod Sext{us} Pompei{us} refert, antiquos dijs ſuperis in ædi-
ficijs
à terra exaltatis ſacra feciſſe, dijs terrestrib{us} in terra, dijs inferiorib{us} in ef-
foſſa
terra.
Id verò feci, vt emendandi, aut explendi loci Placidi Lactantij in quar-
tum
librum Thebaidos statij occaſionem adferrem.
Ei{us} hæc ſunt verba. Tria ſunt
in
ſacrificijs loca, per quæ piationem facim{us}.
Scrobiculo facto inferis, aris trib{us} ſa-
crificam
{us} cœlestib{us}, extructis focis, vnde etiam nominata ſunt altaria, ad quæ ſa-
crificantes
man{us} porrigim{us} in altum.
Vides locum deeſſe, in quo terrestrib{us} dijs
ſacra
fiant.
Porphyri{us} in libris qui ſunt de reſponſis ex Apollinis oraculis, plura
deorum
genera facit:
Cœlestes & ætherios candidis victimis placari ſcribit, aëreos
auib
{us} candidis cæſis, aquatiles ſiue marinos furuis volucrib{us} in mare proiectis,
terrestres
quadrupedib{us} furuis ſuper ar{as}, inferis furuis quoque ſed in cauernis.
Iongum eſſet referre quæ Plato in Epinomide, quæ Iamblic{us} & Pſell{us} de dijs
commentati
ſunt, aut poti{us} commenti.
De ostiorum, & antepagmentorum ſacrarum ædium ra-
tionib
{us}. # CAP. # VI.
OSTIORVM autem & eorum antepagmentorum
in
ædibus ſunt rationes, vti primum conſtituantur,
quo
genere ſunt futuræ.
Genera ſunt enim thyroma-
tωn
hæc, Doricum, Ionicum, Atticurges.
Horum ſym-
metriæ
Dorici generis conſpiciuntur his rationibus,
vti
corona ſumma, quæ ſupra antepagmentum ſupe-
rius
imponitur, æquè librata ſit capitulis ſummis columnarum, quæ in
pronao
fuerint.
Lumen autem hypothyri conſtituatur ſic, vti quæ alti-
tudo
ædis à pauimento ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres ſemis,
&
ex eis duæ partes lumini valuarum altitudine conſtituantur. Hæc au-
tem
diuidatur in partes duodecim, &
ex eis quinque & dimidia latitudo
luminis
fiat in imo, &
in ſummo contrahatur, ſi erit lumen ab imo ad ſex-
decim
pedes, antepagmenti tertia parte.
Sexdecim pedum ad viginti
quinque
, ſuperior pars luminis contrahatur antepag menti parte quarta.
Si à pedibus viginti quinque ad triginta, ſumma pars contrahatur ante-
pagmenti
parte octaua.
Reliqua quo altiora erunt, ad perpendiculum vi-
dentur
oportere collocari.
Ipſa autem antepagmenta craſſa fiant in fron-
te
altitudine luminis parte duodecima, contrahanturq́;
in ſummo ſuæ
craſsitudinis
quartadecima parte.
Supercilij altitudo, quanta antepag-
mentorum
in ſumma parte erit craſsitudo.
Cymatium faciendum eſt an-
tepagmenti
parte ſexta.
Proiectura autem quanta eſt eius craſsitudo, ſcul-
pendum
eſt cymatium Lesbium cum aſtragalo.
Supra cymatium quòd
erit
in ſupercilio, collocandum eſt hyperthyrum craſsitudine ſupercilij,
&
in eo ſcalpendum eſt cymatium Doricum, aſtragalum Lesbium
173153DE ARCHITEC. LIB. IIII. ſcalptura. Corona deinde plana fiat cum cymatio, proiectura autem eius
erit
, quanta altitudo ſupercilij, quòd ſupra antepagmenta imponitur.
De-
xtra
ac ſiniſtra, proiecturæ ſic ſunt faciendæ, vti crepidines excurrant, &

in
vngue ipſa cymatia coniungantur.
Sin autem Ionico genere futuræ
erunt
, lumen altum ad eundem modum, quemadmodum in Doricis fie-
ri
videtur, latitudo conſtituatur, vt altitudo diuidatur in partes duas &

dimidiam
, eiusq́;
partis vnius ſemis ima luminis fiat latitudo: contractu-
, ita vt in Doricis.
Craſsitudo antepagmentorum altitudine luminis in
fronte
XIIII.
parte, cymatium huius craſsitudinis ſexta: reliqua pars,
præter
cymatium, diuidatur in partes XII.
harum trium prima corſa fiat
cum
aſtragalo, ſecunda quatuor, tertia quinq, eæq́;
corſæ cum aſtragalis
circumcurrant
.
Hyperthyra autem ad eundem modum componantur,
quemadmodum
in Doricis hyperthyridibus.
Ancones, ſiue prothyrides
vocentur
, exculptæ dextra ac ſiniſtra præpendeant ad imi ſupercilij li-
bramentum
, præter folium.
habeant in fronte craſsitudinem ex an-
tepagmenti
tribus partibus vnam, in imo quarta parte graciliores, quàm
ſuperiora
.
Fores ita compingantur, vti ſcapi cardinales ſint ex altitudine
luminis
totius duodecima parte.
Inter duos ſcapos tympana ex duode-
cim
partibus habeant ternas partes.
Impagibus diſtributiones ita fient,
vti
diuiſis altitudinibus in partes quinq, duæ ſuperiori, tres inferiori de-
ſignentur
.
Super medium medij impages collocentur, ex reliquis alij in
ſummo
, alij in imo compingantur.
Latitudo impagis fiat tympani tertia
parte
, cymatium ſexta parte impagis.
Scaporum latitudines impagis di-
midia
parte.
Item replum de impage dimidia & ſexta parte. Scapi, qui
ſunt
ante ſecundum pagmentum, dimidium impagis conſtituantur.
Sin
autem
valuatæ erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem adijcia-
tur
amplius foris latitudo (ſi quadriforis futura eſt) altitudo adijciatur.
Atticurges autem ijſdem rationibus perficiuntur, quibus Dorica præter-
ca
corſæ ſub cymatijs in antepagmentis circundantur, quę ita diſtribui de-
bent
, vti in antepagmentis, pręter cymatium, ex partibus ſeptem habeant
duas
partes, ipſaq́;
forium ornamenta non fiunt ceroſtrota neque bifora,
ſed
valuata, &
aperturas habent in exteriores partes. Quas rationes ędium
ſacrarum
informationibus oporteat fieri Doricis, Ionicis, Corinthijsq́;

operibus
, quoad potui attingere, veluti legitimis moribus expoſui.
Nunc
de
Tuſcanis diſpoſitionibus, quemadmodum inſtitui oporteat, dicam.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Eteorum antepagmenta. ] Antepagmenta ſunt lapides vtrunque ostij
lat
{us} munientes, qui &
antæ dicuntur, παραά{δι}ε à Græcis, ſiue αθμοὶ nomi-
nantur
:
nam parastat{as} aliud eſſe dicem{us} lib. V. cap. I. Sed & parast{as} ex nonnullo-
rum
ſententia pars eſt Græcorum ædificiorum, vt ſcribit Vitruui{us} lib.
VI. cap. X.
174154M. VITRVVII POLL.
Genera enim thyromaton hæc. ] Id eſt, ostiorũ. Quæ antiqui nuſquam
niſi
quadrangula fecere, ſicuti nec fenestr{as}.
Posteri verò etiam arcuatis vſi ſunt,
postquam
peſſum iuit architectonice, &
neglectis probatißimorum operum exem-
plis
, Germanorum arbitratu ceptum eſt ædificari.
Port{as} vrbium fuiſſe arcuat{as}
quæ
extant veterum monumenta fuerint argumento:
priuatarum ædium arcuatum
ostium
, aut etiam ſacrarum ianuam nunquam reperi{as}.
Atticurges. ] pro Corinthio hoc loco intelligendum, ex fine hui{us} capitis.
Quanquam atticurgen baſim lib. III. dixiſſe videtur pro ea quæ eſt hodie Dorica.
Aequelibrata ſit capitulis ſummis columnarum, quę in pro-
nao
fuerint.
] Istiuſmodi corona ſua altitudine erit deformis. Quamobrem fuit
temp
{us}, quum existimaui locum, qui ſequitur, ita legi oportere, Vti quæ altitudo
ædis
à pauimento ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres, &
ex eis duæ par-
tes
ſemis lumini valuarum altitudine conſtituantur, non vti ſcriptum eſt, in partes
tres
&
ſemis, & ex eis duæ partes lumini, & quæ ſequuntur.
Lumen autem hypothyri conſtituatur. ] Hypothyrum ἀυΤò Τò
κάσμα
@ θύρα, id eſt hiantem inanitatem, &
vacuum ipſi{us} ostij ſiue lumen,
vt
etiam postea vocat, dixit.
Iuli{us} Pollux libro decimo onomast. cap. IIII. τὰ
θύρα
, niſi mendoſ{us} eſt codex, vocat.
Hermola{us} enim τ{ὴν} θυ{ρι}δα legiſſe vide-
tur
, &
τὰ θυ{ρι}{δι}α proipſis forib{us} & valuis. Aliàs hypothyri nomine limen
inferi
{us} ſignificatur.
Illud fortaſſe non fuerit negligendum, valu{as} dici, quæ int{us}
aperirentur
, fores autem, quæ foris.
Atque istud à Grammaticis, quos tamen negli-
gere
in ijs, quæ Architecturæ ſunt, fuerit aliquando neceſſe.
Vti quæ altitudo ædis à pauimento ad lacunaria fuerit. ] La-
cunaria
(niſi valde fallor) reſpondent libramento imæ coronicis pronai.
Alijs magis
placebit
epistylio, quod mihi non probatur.
Hoc vt faciam perſuadeor, quòd lacuna-
ria
ſint ſupra trabes, quarum, vt dixi, imago eſt epistylium.
Vitruui{us} libri ſexti,
cap
.
IIII. de atrio loquens, Altitudo eorum, quanta longitudo fuerit, quarta dem-
pta
ſupra trabes extollatur, reliquum lacunariorum &
arcæ. Supra trabes ita ra-
tio
habeatur.
Summa igitur coronix pauimentum referet, ima verò lacunaria, quia
ibi
finit contignatio ſuperior, ſicut inferior deſinit ſupra trabes, ſiue epistylium.
Ad perpendiculum videntur oportere collocari. ] Id eſt, ſine vl-
la
contractione, aut poti{us}, ſi lumen ab imo ad ſummum ſuperabit pedes triginta,
ſecundum
ratam partem, ad eundem modum expedienda erit luminis contractu-
ra
.
Atque ita ad perpendiculum collocari erit tantiſper pro rata portione lumen di-
minuere
, dum tandem aliquando eo altitudinis veniat, vt nulla contractione op{us}
ſit
.
Quæ enim ab oculo longi{us} abſunt, ſuapte natura graciliora videntur.
Collocandum eſt hyperthyrum. ] Superliminare dicitur Plinio lib.
XXIX. cap. IIII. Græci θύραμ ianuam ſiue ostium vocant, quòd vocabulum
Germani
retinuerunt, thur appellantes, ſicut {\’μπ}έρθυρομ vberthur.
Ab eo Cicero
in
Verrem, Ammian{us}, &
Oroſi{us}, ſpeudothyrum dixerunt pro postico, id eſt ostio
in
parte ædium poſteriore, quaſi falſum ostium dicerent.
Aſtragalum Lesbium ſima ſcalptura. ] Veterum codicum fidem ſe-
cut
{us}, &
vim verbi, monui aliquando sebaſtianum Serlium, locum hunc corru-
ptum
non eſſe, pro ſine ſcalptura.
Dicebam enim ſimæ ſcalpturæ, eſſe
175155DE ARCHITEC. LIB. IIII. qui fieret parum eminentib{us} expreßionib{us} (id vulg{us} vocat humiliter releua-
tum
) ſiue qui reſim{as} caprarum nares ſua ſcalptura, id eſt lineamento imitaretur,
&
non torulum vt cæteri, ſed echinulum. Nam cymatium Lesbium (cui{us} hoc lo-
co
meminit Vitruui{us}) ab alio non abhorrere obſeruaui, ſi modo Lesbium vllum
hodie
videm{us}, niſi &
quis ſcalpturæ ornamentum diſcriminis loco additum ve-
lit
existimare.
Noluit mutati iudicij, quamuis veteri poſſeſſori fundum non vendi-
carit
, defraudare ſtudioſos, &
hoc, ne posteri errarent, & alia quædam à ſe malè
tradita
, dum Balthaſarem Senenſem audit, alioquin poſt veteres facilè principem
(ſemper enim vnum Bramantem excipio) correxit annotata à nobis, cùm ei{us} quar-
tum
commentarium ſimul legim{us}.
Restabat terti{us}, qui eſt de antiquorum moni-
mentis
, cui tum nostrã operam præstare non potuim{us}, nondum viſa vrbe, peragra-
ta\’
Italia.
Venit in man{us} hominum non ſatis emendat{us}, ne dicam maxima ex
parte
mendacem.
Atque vtinam non fuiſſet coact{us} autor æditionem præcipitare,
aut
ea tantum ſcripſiſſet, quæ viderat, ac non poti{us} quæ ab alijs dimenſa accepe-
rat
, non arripuiſſent occaſionem acerbi{us} in eum inuehendi, graphidos, atque adeò
Architecturæ
omnis ignari prorſ{us} homines.
Laudandi erant ei{us} conat{us}, quòd
prodeſſe
voluerit, &
, ſi dißimulandi errores non fuerunt, at certè à peritis indica-
ri
oportuit, &
moderati{us} cum viro bono agendũ. Figur{as} ſubiunxi cymatij Lesbij,
&
Lesby astragali.
67[Figure 67]Cymatium Lesbium.68[Figure 68]Aſtragalus Lesbius.
Vtí crepídínes ex-
currant
.
] Id eſt margi-
nes
, extremitates, proiectu-
, atque adeò ornamenta
emnia
circumcurrant, &
iunctiones ad vnguem {κὰι} κατὰ \‘τκ{ρι}Βὲ conter-
minentur
.
Lumen altum ad eundem modum, quemadmodum ín Do-
rícís
.
] Cum ſint graciliores & altiores columnæ Ionicæ Doricis, debuerat certè Io-
nicorum
ostiorum lumen non idem, ſed alti{us} eſſe.
Id quod ſi non fiet, creſcet in im-
menſum
corona, fiet\’ ex deformi, ampli{us} non toleranda.
Sed intelligit altitudinem
ædis
à pauimento ad lacunaria diuidendam eſſe, vti dictum in Dorica, id eſt in
tres
partes, &
ex eis du{as} partes & ſemis lumini valuarum conſtituend{as}. Ita
enim
restituim{us}, vel omnib{us} exemplarib{us} reclamantib{us}.
Latítudo conſtítuatur, vt altítudo díuídatur ín partes duas
&
dimídíam, eíúſ partís vníus ſemís íma lumínís fíat. ] Hoc ſi ve-
rum
ſit, ſatis\’ ſint emaculati codices, atque rationẽ habe{as} ſymmetriæ intercolum-
niorum
, quam antea præſcripſit, fiet lumen in ima parte lati{us} medio intercolum-
nio
, quod certè &
vitioſum & deforme eſt. Vt fortaſſe ſincerior ſit manu ſcripti co-
dicis
lectio, in quo deeſt vox ſemis.
Harum trium príma corſa fíat. ] Corſa quid eſſet, qui de istiuſmodi re-
b
{us} diſſerunt, quæſiuerunt.
Ego, dum rem alti{us} conſidero, primam faſciam in-
terpretor
antepagmentorum.
Primam verò intelligo eam, quæ eſt verſ{us} hypo-
thyrum
.
176156M. VITRVVII POLL.
Quemadmodum ín Dorícís hypothyrídíbus. ] Scribendum hy-
perthyridib
{us}, qu{as} &
hyperthyra vocauit.
Ancones, ſíue prothyrídes vocentur. ] Sunt menſulæ, quæ capitib{us}
ſuis
in volutarum anfract{us} implicantur, ad S maiuſculi &
oblongi formam, &
propendent
ab ima corona ſecundum antepagmenta ad libramentum imi ſupercilij,
vt
in ſubiecta figura vides.
Quanquam tantum valuit error, vt præstantes ferè
nostri
ſeculi Architecti vnum exemplum, quod Præneste ad Fortunæ templum,
quod
D.
Agapeto ſacrum eſt, viſitur, atque alterum via Appia in fenestella late-
ritia
, in quib{us} infra ſupercilium pendent, imitari maluerint.
Probè ſcalpt{as} men-
ſul
{as} vidim{us}, ſed ſemeſ{as}, in vetusto templo, quod hodie D.
Concordio dicatum eſt,
ad
Spoletium Vmbriæ vrbem, vbi præter alia antiquitatis monimenta, tria ostia
pulcherrima
viſuntur.
Dum hæc ſcribo, quidam hîc peßimo conſilio, quo ſolent re-
centiores
, quæ non intelligunt commutare, prothyrides inuertit.
Poterat eadem ra-
tione
coronicem pro inferiori limine ſupponere, &
hoc pro illa ſuperaſtruere, atque
inuerſ
{as} baſes pro capitulis, &
hæc pro illis (quod ante aliquot annos inueni fa-
ctum
) collecare.
69[Figure 69]Emendata prothyridum in oſtio affiguratio.
Vtíſcapí cardína-
les
ſínt ex altítudíne
lumínís
totíus duo-
decíma
parte.
] Cardi-
nales
pro cardinatis dixit.
Oportet (inquit) ſcapos eos,
quorum
cardinib{us}, id eſt,
cuſpidib
{us}, &
edolatis lin-
gulis
(hoc enim modo loqui-
tur
Columella libri octaui
cap
.
vndecimo) inuertuntur
fores
, eſſe aduerſis ex duo-
decima
parte luminis lon-
giores
.
Ea verò longitude
additur
, quòd cardines in
cæſa
caua inferioris &
ſu-
perioris
liminis veluti in
min
{as} immittantur.
Ex duodecím par-
tíbus
habeant ternas
partes
.
] Recti{us}, ſi ha-
beant
tern{as} partes, &
di-
midiam
.
Impagíbus díſtríbutíones íta fíant. ] Impages ſunt regulæ, quæ cir-
cundant
tympanum valuarum.
Sext{us} Pompei{us} ſcribit, impages dici, quæ à fabris
in
tabulis figuntur, quo firmi{us} cohæreant, à pangendo, id eſt figere.
Tympanum
177157DE ARCHITEC. LIB. IIII. tem nostri materiarij fabri pannellum vocant, id eſt quadratum, ſiue alteri{us} figu-
ſpatium, quod in valuis, alióue intestino opere per ambitum includitur.
Item replum de ímpage dímídía & ſexta parte. ] Replum dici
coronicem
impagis arbitramur, quæ ornamenti cauſa impagi adpingeretur, præ-
ter
cymatium, quod partem eſſe impagis animaduertim{us}.
Vſurpatur & ea vox
lib
.
X. cap. XVII. ſed alia ſignificatione. Cheloni (inquit) replum, quod eſt operi-
mentum
ſecuriculæ, includitur.
Quod ad valu{as} attinet, mult{as} quidem antiqu{as}
ære
{as} vidim{us} Romæ, Panthei, in pronao baſilicæ D.
Petri, quæ limina vocabat ſu-
perior
æt{as}, in ædib{us} ſanctorum Hadriani, atque Coſmæ &
Damiani, quarum il-
la
olim Saturni, ista Romuli ac Remi fuiſſe creditur:
& extra portam Viminalem,
ad
viam Nomentanam in æde D.
Agnetis, à vicino Bacchi templo, quod nunc
D
.
Conſtantiæ dicatum eſt, tranſlat{as}, ſed ſuo quaſ modo perfect{as}, & diuerſ{as} ab
his
, qu{as} Vitruui{us} constituit.
quadríforis futura eſt. ] Hoc eſt ſecta in partes quatuor conduplica-
biles
, vt vtar verbo ab Iſidoro vſurpato, &
rem exprimente. Plini{us} libri vnde-
cimi
cap.
XXI. Crabrones nidos facere Vere, & ferè quadrifores, id eſt quatuor
foraminum
.
Ipsáque foríum ornamenta non fíunt ceroſtrata. ] Lego cero-
ſtrôta
, vt intelligatur cerostrotum op{us}, cui{us} meminit Plini{us} lib.
XI. cap.
XXXVII. ramentis & teſſellis pictorum varijs colorib{us}, & vermiculatim li-
gno
inſertorum cornuum compoſitum, vt lithostrotum lapidib{us}, cuiuſmodi Præ-
neſte
pauimentum in templo Fortunæ à Sylla extructo, in quo minutißimis cruſtu-
lis
ab eo res gestæ expreſſæ.
Eadem figura fortaſſe appellare poſſum{us} hyaloſtro-
tum
op{us}, quod cum alibi, tum Venetijs, &
Romæ in D. Petri baſilicæ propylæo, ex
D
.
Ioannis capite ſexto, nauicula illa laborans a fluctib{us}, op{us} Ioannis Cimaboi pi-
ctoris
, conſpicitur, vitreis teſſellis verſicolorib{us} inſignitum at que pictum:
& xylo-
ſtrotum
ligneo vermiculatum emblemate, ſegmentóue, atque adeo bracteis inſititijs
ligneis
aptum, atque conſertum, quod Bononiæ in æde D.
Dominici pulcherrimum
vidim
{us}, op{us} Damiani monachi.
Ea opera inter picturæ genera numerantur. Non
deſunt
exemplaria, in quib{us} pro ceroſtrota, legatur clatrata, &
fortaſſe non abſur-
.
Nolo hoc loco laudare Varronem, nolo Panthei Agrippæ fores, vna Puteolana
lex
(conſules latam indicant, anno ab vrbe condita quadrageſimo octauo ſupra ſex-
centeſimum
) in marmore trib{us} veluti paginis minutißimis literis deſcripta, ſuffe-
cerit
.
Eam Neapolim ex agro in Hadriani Gulielmi domum, qui ad Ioannis maioris
habitat
, tranſlatam, nondum viſa Neapoli, antè videram, quàm Ioannes Metell{us}
Sequan
{us}.
I. C. iuuenis Græcè & Latinè doct{us}, & antiquitatis cultor, copiam fe-
cit
.
Quam, quia præter antiquitatis, quib{us} aſperſa eſt, vestigia, plena etiam eſt
vocabulorum
Architecturæ, ſi his commentationib{us} inſeruero, non puto futuram
corum
, quæ (vt in prouerbio dicitur) nil ad Bacchum.
Verbahæc ſunt, quæ nos pro-
pter
chartæ anguſtiam, non per ei{us} latitudinem, quod in marmore erat factum,
ſed
per longitudinem deſcripſim{us}, ſed ita tamen, vt quid in quaque pagina eſ-
ſet
, agnoſcatur.
178158M. VITRVVII POLL.
Pagina prima.
AB COLONIA DEDVCTA ANNO X C.
N
. FVFIDIO N.F.M. PVLLIO DVOVIR.
P
. RVTILIO CN. MALLIO COS
OPERVM
LEX II.
LEX PARIETI FACIENDO IN AREA QVAE EST ANTE
AEDEM SERAPI TRANS VIAM QVI REDEMERIT
PRAEDES DATO PRAEDIAQVE SVBSIGNATO
DVVMVIRVM ARBITRATV.
IN AREA TRANS VIAM PARIES QVI EST PROPTER
VIAM IN EO PARIETE MEDIO OSTIEI LVMEN
APERITO LATVM P. VI. ALTVM P. VI. FACITO EX EO
PARIETE ANTAS DVAS AD MARE VORSVM PROICITO
LONGAS P. II. CRASSAS P. I*** INSVPER ID LIMEN
ROBVSTVM LONG. P. VIII. LATVM P. I*** ALTVM P. S-
INPONITO INSVPER ID ET ANTAS MVTVLOS ROBVSTOS
DVOS CRASSOS S= ALTOS P. I. PROICITO EXTRA PARIETE
IN VTRAMQVE PARTEM P. IV. INSVPER SIMAS PICTAS
FERRO OFFIGITO INSVPER MVTVLOS TRABICVLAS
ABIEGNIEAS II CRASSAS QVOQVE VERSVS S INPONITO
Pagina ſecunda.
FERROQVE FIGITO INASSERATO ASSERIBVS ABIEGNIEIS
SECTILIBVS CRASSEIS QVOQVE VERSVS = DISPONITO NE PLVS S-
OPERCVLAQVE ABIEGNIEA INPONITO EX TIGNO PEDARIO
FACITO ANTEPAGMENTA ABIEGNEA LATA S=- CRASSA ***
CVMATIVMQVE INPONITO FERROQVE PLANO FIGITO
PORTVLAQVE TEGITO TEGVLARVM ORDINIBVS SENEIS
QVOQVE VERSVS TEGVLAS PRImores omnes in ante
PAGMENTO FERRO FIGITO MARGINEMQVE INPONITO
EISDEM FORES CLATRATAS II CVM POSTIBVS ESCVLINEIS
FACITO STATVITO OCCLVDITO PICATOQVE ITA VT EI AD AEDEM
HONORVS FACTA SVNT EISDEM MACERIA EXTREMA PARIES
QVI EST EVM PARIETEM CVM MARGINE ALTVM FACITO P. X
EISDEM OSTIVM INTROITV IN AREA QVOD NVNC EST ET
FENESTRAS QVAE IN PARIETE PROPTER EAM AREAM SVNT
PARIETEM OPSTRVITO ET PARIETI QVI NVNC EST PROPTER
179159DE ARCHITEC. LIB. IIII.
VIAM MARGINEM PERPETVOM INPONITO EOSQVE PARIETES
MARGINESQVE OMNES QVAE LITA NON ERVNT CALCE
HARENATO LITA POLLITAQVE ET CALCE VDA DEALBATA RECTE
FACITO QVOD OPVS STRVCTILE FIet in terra calcis
RESTINCTA I PARTEM QVARTAM INDITO NIVE MAIOREM
CAEMENTA STRVITO QVAM QVAE CAEMENTA ARDA
PENDAT P. XV. NIVE ANGOLARIA ALTIOREM ==*** FACITO
Pagina tertia.
LOCVMQVE PVRVM PRO EO OPERE REDDITO
EIdem sacella aras signaqve qvae in
CAMPO SVNT QVAE DEMONSTRATA ERVNT
EA OMNIA TOLLITO DEFERTO COMPONITO
STATVITOQVE VBEI LOCVS DEMONSTRATVS
ERIT DVVMVIRVM ARBRITATV
HOC OPVS OMNE FACITO ARBITRATV DVOVIR.
ET DVVMVIRATIVM QVI IN CONSILIO ESSE
SOLENT PVTEOLEIS DVM NI MINVS VIGINTI
ADSIENT CVM EA RES CONSVLETVR QVOD
EORVM VIGINTI IVRATI PROBAVERINT PROBVM
ESTO QVOD IEIS INPROBARINT INPROBVM ESTO
DIES OPERIS K NOVEMBR PRIMEIS DIES PEQVN
PARS DIMIDIA DABITVR VBEI PRAEDIA SATIS
SVBSIGNATA ERVNT ALTERA PARS DIMIDIA SOLVETVR
OPERE EFFECTO PROBATOQVE. C. BLOSSIVS. Q. F.
HF Ð IDEMQVE PRAES Q. FVELCIVS. Q. F.
CN. TETTEIVS. Q. F. C. CRANIVS C. F. TI. CRASSICIVS.
De Tuſcanis rationib{us} ædium ſacrarum. # CAP. # VII.
LOCVS in quo ędis conſtituetur, cum habuerit in lon-
gitudine
ſex partes, vna dempta, reliquum quòd erit,
latitudini
detur.
Longitudo autem diuidatur biparti-
to
, &
quæ pars erit interior, cellarum ſpatijs deſigne-
tur
:
quæ erit proxima fronti, columnarum diſpoſitio-
ni
relinquatur.
Item latitudo diuidatur in partes de-
cem
, ex his ternæ partes dextra ac ſiniſtra cellis minoribus, ſiue vbi alæ
futuræ
ſint dentur, reliquæ quatuor mediæ ædi attribuantur.
Spatium
quod
erit ante cellas in pronao, ita columnis deſignetur, vt angulares con-
tra
antas parietum extremorum è regione collocentur.
Duæ mediæ è
180160M. VITR VVII POLL. gione parietum, qui inter antas & mediam ædem fuerint, ita diſtribuan-
tur
, vt inter antas, &
columnas priores per medium ijſdem regionibus al-
teræ
diſponantur, eæq́;
ſint ima craſsitudine altitudinis parte ſeptima, al-
titudo
tertia parte latitudinis templi, ſummaq́;
columna quarta parte
craſsitudinis
imæ contrahatur.
Spiræ earum altæ dimidia parte craſsi-
tudinis
fiant, habeant ſpiræ earum plinthum ad circinum altam ſuæ craſ-
ſitudinis
dimidia parte:
torum inſuper cum apophygi craſſum, quantum
plinthus
.
Capituli altitudo dimidia craſsitudinis. Abaci latitudo, quan-
ta
ima craſsitudo columnæ.
Capituliq́; craſsitudo diuidatur in partes tres,
è
quibus vna plintho, quæ eſt pro Abaco, detur:
altera Echino, tertia Hy-
potrachelio
cum aſtragalo &
apophygi. Supra columnas trabes compa-
ctiles
imponantur, vti ſint altitudinis modulis ijs, qui à magnitudin eope-
ris
poſtulabuntur.
Eæq́; trabes compactiles ponantur, vt tantam habeant
craſsitudinem
, quanta ſummæ columnæ erit hypotrachelium, &
ita ſint
compactæ
ſubſcudibus &
ſecuriclis, vt compactura duorum digitorum
habeat
laxationem.
Cum enim inter ſe tangunt, & non ſpiramentum &
perflatum
venti recipiunt, concalefaciuntur, &
celeriter putreſcunt. Su-
pra
trabes &
ſupra parietes traiecturæ mutulorum, parte quarta altitu-
dinis
columnæ, proijciantur.
Item in eorum frontibus antepagmenta fi-
gantur
, ſupraq́;
ea tympanum faſtigijs ex ſtructura ſeu materia colloce-
tur
, ſupraq́;
id faſtigium columen, cantherij, templa ita ſunt collocanda,
vt
ſtillicidium tecti abſoluti tertiario reſpondeat.
Fiunt autem ædes ro-
tundæ
, è quibus aliæ monopteræ ſine cella columnatę conſtituuntur, aliæ
peripteræ
dicuntur.
Quæ ſine cella fiunt, tribunal habent & aſcenſum ex
ſuæ
diametri tertia parte, inſuper ſtylobatas columnę conſtituantur tam:
altæ, quanta ab extremis ſtylobatarum parietibus eſt diametros, craſſæ
altitudinis
ſuæ cum capitulis &
ſpiris decumæ partis. Epiſtylium altum
columnæ
craſsitudinis dimidia parte.
Zophorus & reliqua quæ inſuper
imponuntur
, ita vti in tertio volumine de ſymmetrijs ſcripſi.
Sin autem
peripteros
ea ædes conſtituetur, duo gradus, &
ſtylobatæ ab imo conſti-
tuantur
, deinde cellæ paries collocetur cum receſſu eius à ſtylobata circa
partem
latitudinis quintam, medioq́;
valuarum locus ad aditus relinqua-
tur
.
Eaq́; cella tantam habeat diametrum, præter parietes & circuitio-
nem
, quantam altitudinem columna ſuprà ſtylobatam.
Columnæ circum
cellam
ijſdem proportionibus ſymmetrijsq́;
diſponantur. In medio tecti
ratio
ita habeatur, vti quanta diametros totius operis erit futura, dimi-
dia
altitudo fiat tholi præter florem.
Flos autem tantam habeat magni-
tudinem
, quantam habuerit in ſummo columnæ capitulum præter py-
ramidem
.
Reliqua (vti ſcripta ſuntea) proportionibus atque ſymmetrijs
facienda
videntur.
Item generibus alijs conſtituuntur ædes, ex ijſdem
ſymmetrijs
ordinatæ, &
alio genere diſpoſitiones habentes, vti eſt
181161DE ARCHITEC. LIB. IIII. ris in circo Flaminio, & inter duos lucos Veiouis. Item argutius nemori
Dianæ
columnis adiectis dextra ac ſiniſtra ad humeros pronai.
Hoc au-
tem
genere primo facta ædes, vti eſt Caſtoris in circo, Athenis in arce
Mineruæ
, &
in Attica Sunio, Palladis. Earum non aliæ, ſed eædem ſunt
proportiones
.
Cellę enim longitudines duplices ſunt ad latitudines, & vti
reliqua
exiſona, quæ ſolent eſſe in ſrontibus, ad latera ſunt tranſlata.
Non-
nulli
etiam de Tuſcanicis generibus ſumentes columnarum diſpoſitio-
nes
, transferunt in Corinthiorum, &
Ionicorum operum ordinationes.
Quibus enim locis pronao procurrunt antæ, in ijſdem è regione cellæ pa-
rietum
columnas binas collocantes efficiunt Tuſcanicorum, &
Græco-
rum
operum communem ratiocinationem.
Alij verò remouentes parie-
tesædis
, &
applicantes ad intercolumnia pteromatos ſpatio parietis ſub-
lati
efficiunt amplum laxamentum cellæ.
Reliqua autem proportioni-
bus
&
ſymmetrijs ijſdem conſeruantes, aliud genus figuræ nominisq́; vi-
dentur
pſeudoperipterum procreauiſſe.
Hęc autem genera propter vſum
ſacrificiorum
conuertuntur.
Non enim omnibus Dijs ijſdem rationibus
ædes
ſunt faciendæ, quòd alius alia varietate ſacrarum religionum habet
effectus
.
Omnes ædium ſacrarum ratiocinationes, vti mihi traditæ ſunt,
expoſui
, ordines´q:
& ſymmetrias earum partitionibus diſtinxi, & qua-
rum
diſpares ſunt figuræ, &
quibus diſcriminibus inter ſe ſunt diſpara-
, quoad potui, ſignificare ſcriptis curaui.
Nunc de aris Deorum im-
mortalium
, vti aptam conſtitutionem habeant ad ſacrificiorum ratio-
nem
, dicam.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Eæ´que ſínt íma craſsítudíne altítudínís parte ſeptíma. ] Mira-
t
{us} ſum non ſemel, cum Tuſcana columna ſit omnium ſimplicißima, min{us}\’ parti-
b
{us} ornata, ecquid ſeptimam partem altitudinis in ima craßitudine haberet, Dori-
ca
autem ſextam tantum, cum pro gracilitate &
teneritate partes temperari ſo-
leant
, id eſt augeri, aut minui.
Altítudo tertía parte latítudínís templí. ] Plini{us} lib. XXXVI.
cap. XXIII. Antiqua ratio erat columnarum altitudinis, tertia pars latitudi-
num
delubri.
Torum ínſuper cum apophygi. ] Apophygis cum quadra refert
ſcotiæ
partem dimidiam inferiorem, ſi quidem in imo ſcapo nominatur, aut baſi, vt
hoc
loco, cum verò in ſuperiori ſcapo dicitur, ſcotiæ refert cum ſua quadra partem
ſuperiorem
, vt paulò pòſt, vocatur\’ &
apotheſis. Hui{us} libri cap. I. pro ipſo tantum
conflexu
interpretati ſum{us}.
Nam ex conflexib{us} tantum columnarum craßitudi-
nem
intelligendam arbitramur, non ex calce, aut ſummo astragalo.
Et in aliarum
columnarum
dimenſione, cum ſit cum limbo ſiue annulo pars ſcapi, in Tuſcana fit
pars
baſis.
Plíntho quæ eſt ín abaco. ] Scribendum eſſe, pro abaco, aut, quæ eſt
182162M. VITRVVII POLL. abac{us}, qui rem intelliget, facilè iudicabit. Neque tamen hoc ita recens malum eſt,
vetera
quoque exemplaria ſimili iniuria affecta ſunt.
Altera echíno. ] Subaudi cum annulo vno. Nam non pl{us} vna regula cir-
caimum
echinum in hoc genere circumcingi ſolet, cum in Dorico, vt ſuprà dixi-
m
{us}, tres affingi moris fuerit.
Echin{us} eſt lineamento rotundæ cauæ lanci non abſi-
milis
, plinth{us} operculum refert, annul{us} lancis pedem repræſentat.
Hypotrachelío cum apophygí. ] Scribendum cum astragalo & apo-
phygi
, etiam ſi ista crant poti{us} partes ſcapi quàm capituli.
Re enim vera capituli
pars
eſt postrema hypotrachelium.
Supra columnas trabes compactíles ímponantur. ] Id eſt, tra-
bes
tignis coniunctis compoſitæ, qu{as} euergane{as}, vt interpretor, vocat libro quinto
capite
primo.
Ita ſunt compactæ ſubſcudíbus. ] Subſcudes ſunt tabellæ ligneæ, qui-
b
{us} inter ſe trabes compinguntur.
Dicitur & ferrea ſubſc{us} lib. X. cap. X. Sed pro
ea
, quæ molam ſustinet.
Et ſecuríclís. ] Nostri id gen{us} ſubſcudis tenones & claues vocant: ſcribe-
m
{us} &
aliud cap. XV. lib. X.
Concalefacíuntur & putrefíunt. ] Pro concalefiunt dictum. Sed in
huiuſmodi
vitijs Vitruuio indulgendum conniuendum\’ eſt.
Petijt enim à Cæſare
&
ijs, qui ipſi{us} volumina lecturi erant, vt ſi quid parum ad artis Grammaticæ
regulam
eſſet explicatum, ignoſceretur.
Id autem fecit lib. I. cap. I.
Traíecturæ mutulorum. ] Hoc loco ſunt tignorum proiecturæ.
Frontíbus antepagmenta fígantur. ] Impropriè vſ{us} eſt vocabulo
antepagmentorum
, pro ornamentis, quib{us} tignorum frontes ſunt operiendæ.
Structura, ſeu de matería. ] Id eſt, opere cæmentario, aut laterculis, id
enim
ſtructuræ nomine ſignificatur, vel ligno, quod materiæ ſiue materiei vocabu-
lo
ferè intelligitur.
Supráque íd faſtígíum columen. ] Columen eſt tignum, quod ſum-
mum
toti{us} culminis fastigium occupat:
vt ſuprà cap. II. Eſt verò fastigium (ſi
fortaſſe
aliquis deſiderabit) editißima dom{us} pars, quæ in trianguli ſpeciem attolli-
tur
, vt hinc at hinc poßit aqua pluuia defluere:
Hippocrates quidem in lib. de arti-
culis
ἀέτωμα vocat.
Galen{us} verò ei{us} libri commentario tertio autor eſt, maiores
eam
partem dom{us} ad exemplum demiſſarum alarum ἀ\~εΤὸμ, ab aquila appellaſſe,
eo\’
vocabulo vſum Pindarum in Pleiadib{us}, &
Euripidem in Hypſipyle. Eam
partem
obſcurè ſignificauit Pindar{us} τῶμ ὀλυμπίωμ hymno decimo tertio, qui in
laudem
Xenophontis Corinthij ſcript{us} eſt, his verbis, *** (audi Τί) θεῶμ ναοῖσιμ
ὀιωνῶμ
Βασια\~Να {δι}ίδυμομ ἔθΗ***;
Dicit Enim τό {κατὰ} τ{οὺ} τῶμ θεῶμ ἀέτωμα:
quaſi dicat (inquit Demetri{us} Triclini{us}, vt alioqui volunt) *** τὶ ἂΛΛ{ος} (de Co-
rinthijs
loquitur) ἐπνόΗσμ ἐμ τοῖσ ναοῖσ τῶμ θεῶμ τὸμ Βασιλέα τῶμ ὀρνέωμ τὸμ
{δι}ιπλ{ο{οῦ}}μ, ***γ{ου}μ τὸμ {δι}ιπλ{ο{οῦ}}μ ἀετὸμ, τ{ου}\’τ ἔιμ τὸ λεγὸ{μιν}ομ ἄετωμα.
In prondo enim,
&
postico templorum Corinthij fastigium addiderunt. Vtuntur ἀετ{ου} vocabulo in
ea
re Dionyſi{us} Halicarnaſſe{us} lib.
IIII. & Pauſani{as} in Eliacis. Dicam obiter
rem
non vulgarem, ſed quàm facilè aſſentiantur, qui ædificiorum initia &
pro-
greßiones
nouerunt, fastigium principio fuiſſe depreſſum, &
ſubtenſum
183163DE ARCHITEC. LIB. IIII. vti ſcilicet tignorum rectitudo ferebat: postea cum animaduerſum eſſet eiuſinodi
tecta
per hybern{as} tempestates hymbres non ſustinere, aut aqua diuti{us} inſidente
marceſcere
, ſurrecta fuiſſe, &
fastigata, refractis & diuaricatis tignis: noſtri che-
urons
briſeɀ vocant.
Hoc intellexit, qui in parietum, vt ita dicam, ſcaphis, ſiue ni-
chijs
aliquot, thermarum Diocletiani, coronicem fabricat{us} eſt, fastigatam ſine ſub-
tenſa
, niſi alteri{us} generis, quantum\’ columnis ſingulis ſubiectis ex præcepto ſufſi-
ceret
, cum reſectis ad pares angulos hypotrachelij columnæ puluinato Zophoro, &

imo
epistylio.
Lege, quæ de diſpluuiatis ſcribem{us} lib. VI. cap. III.
Templa. ] Hoc loco templa ſunt aſſamenta, quæ tranſuerſa ſupra canterios
ponuntur
, ſupra quæ collocantur aſſeres, qui videntur eſſe oportere craßiores, quàm
latiores
, quod eorum proiectur{as} denticulorum referre imaginem dixerit, ſcribat\’
libro
tertio denticulum oportere altitudinis ſuæ dimidiam partem habere in fronte.
Inſuper aſſeres ponuntur tegulæ, vtex cap. II. hui{us} libri docemur. Sext{us} Pom-
pei
{us} inter aſſeres &
tegul{as} ambrices collocat, de quib{us} ita ſcribit, Ambrices
ſunt
regulæ, quæ tranſuerſæ aſſerib{us} &
tegulis interponuntur.
Vt ſtíllícídium trectí abſolutí tertíarío reſpondeat. ] Tertiarij
vocabulo
intelligim{us} cum tranſtris ligna, quæ à tecti culmine ducta in vtrun-
que
lat{us}, à capreolis &
columinari columna ſustinentur, vt ex ſubiecta figura
deprehendi
poteſt.
70[Figure 70]Tertiarii deformatio.
Fíunt autem
ædes
rotundæ.
]
Templorum
quãquam
alia
fiunt quadrata,
alia
ſexangula, alia
multorũ
angulorum,
Cœli
naturam imitati
veteres
, in primis ro-
tundis
ſunt delectati.
Eorum verò, quæ ſine
cella
ſunt, ſed colum-
nis
tantum circum-
uallata
, monoptera di-
cuntur
, quod gen{us}
eſt
Vestæ Corinthium, ad forum boarium:
quæ cellam habent columnis obſeptam,
periptera
vocantur.
Horum exemplar antiquum nullum eſt Romæ, ſed Tyburti ve-
tuſtißimum
.
Bramantes tamen in monte Aurelio(ita enim credidm{us} appellatum,
à
proxima Aurelia porta, quæ D.
Pancratij hodie dicitur, non montem aureum ab
arenæ
aureo colore, vt qui ad hanc diem ſcripſerunt, putauerunt) D.
Petro Dori-
cam
extruxit.
Inſuper ſtylobata columnæ conſtituantur. ] Seribendum inſuper
ſtylobat
{as}, numero multitudinis, &
accuſandi caſu.
Duo gradus, & ſtylobatæ ab ímo conſtítuantur. ] Atqui libro
184164M. VITRVVII POLL. tertio dixit oportere fieri grad{us} impari numero, ſed fortaſſe ibi quod fieri oportuit,
hoc
loco quod ei{us} generis erat proprium docuit.
Dímídía altítudo tholí fíat. ] Thol{us} eſt ædificij camera, quæ alti{us} cre-
ſcens
, rotunda forma in fastigatum cacumen deſinit, à quo πάνθ{ει}ομ θαλο{ει}{δι} {εἶν{αι}
ſcripſit
Dion libro quinquageſimotertio.
Re enim vera Pantheum eſt hemiſphærie
rectum
, hoc eſt, circulata camera, in medio hemiſphærio lumen ad circinum fa-
ctum
.
Aliàs eſt testudinis vmbilic{us}, id eſt veluti ſcutum in medio tecto, quo tra-
bes
omnes conueniunt, vbi dona ſuſpendebantur, autore Seruio Aeneidos IX.
Pla-
cid
{us} Lactanti{us} in tertium librum Thebaidos Statij tradit eſſe in media templi ca-
mera
locum in quo vouentium primitiæ aut exuuiæ figebantur.
Varro libro de re
Rustica
tertio, cap.
V. de ornithone loquens, Tholum dixit ædificium rotundum, co-
lumnatum
, duplici columnarum ordine, inter qu{as} retib{us} pro parietib{us} obiectis,
aues
omne gen{us}, maxime\’ cantatrices nutriebantur.
De tholo multa Varin{us}
Phauorin
{us}, &
nos alibi. Dioſcorides lib. IIII. cap. CLII. de ſcammoniæ legen-
do
ſucco ſcribens dicit θολο{ει}{δι} τέμν{ει}ν ἐι κοιλότΗΤα, pro, in profundum tholi
modo
excauare, &
in concauitatem deſcendentis, & quaſi inuerſæ testudinis modo.
Quanta habuerít ín ſummo capítulum. ] Scribendum quantam,
caſu
quarto, refertur enim ad magnitudinem.
Supra tholum (mei laternam, Itali
etiam
tribunam appellant) fiebat pyramis, ſupra pyramidem flos addebatur.
Quod
quadam
ten{us} imitat{us} eſt Romæ Bramantes in ædicula periptera in monte Aure-
lio
D.
Petro dicata. Antiquum exemplar nullum eſt.
Caſtorís ín círco Flamínío. ] Flamini{us} circ{us} dict{us} eſt, quòd in cam-
pis
Flaminijs eſſet ædificat{us}, quem ſatis conſtat non eſſe eum, qui Agonis platea ho-
die
dicitur, eſt enim hic Alexandri Mammeæ:
fuit verò ille vbi eſt ædæs D. Cata-
rinæ
ad botech{as}, vt vocant, obſcur{as}, quo in loco torquentur funes.
Et ínter duos lucos Veíouís. ] Hoc Ouidi{us} Fastorum lib. III.
-Sacrata quod illis
Templa putant lucos veiouis ante duos.
Erat id templum propè aſylum, inter Capitolium & arcem Tarpeiam teſtimonio
Gellij
noctium Atticarum lib.
V. cap. XII. id eſt, ad Palatium, quod poſtquam ad
Pont
.
Max. Reip. Rom. ſumma tranſlata eſt, conſeruatorum vocatur. Fuit enim mons
Saturni
{us}, qui Capitolin{us} vocatur, in Capitolium &
rupem Tarpeiam diuiſ{us}, il-
lud
ad cliuum, qui in velabrum vergit, protenditur, hæc poſt cliuum reliquum
montis
occupat.
In medio fuit aſylum, ad quod in area, nunc Capitolina dicta, fuit
Veiouis
templum, haud procul ab æde, quæ D.
Mariæ cognomento aræ cœli hodie di-
citur
, quo in loco extant feretrij Iouis fundamenta.
Quod autem ad lucos attinet,
quantum
coniectura conſequi poſſum{us}, existimam{us} montem Saturnium (qui poſt-
ea
Tarpei{us} vocat{us} eſt, à necata armis Vestali virgine Tarpeia &
eiſdem ſepulta)
plenum
initio ſyluis ſuiſſe, deinde cæſis arborib{us} hinc Capitolium ædificatum, inde
arcem
, relicto medio luco, in quo poſtea templum constituerit Romul{us}, cui (quia
nemo
, qui confugerat, extrahi poterat, ſed libertatis &
veniæ i{us} conſequabatur)
aſyli
nomen datum.
Liui{us} ab vrbe condita lib. primo, Locum, qui nunc ſept{us}
denſis
ſentib{us} inter duos lucos aſylum aperit, &
aperti{us} Halicarnaſſe{us} lib. II.
Græcè, ſed in hanc ſententiam, Lucum vmbroſum medium Capitolij atque
185165DE ARCHITEC. LIB. IIII. quod vocatur intermontium duorum quercetorum templum, Romul{us} conſtituit.
Argutius nemori Dianæ. ] Locum tripliciter intelligi poſſe videm{us},
aut
enim fuit templum in luco, qui in ſuburbano agri Tuſculani colle, qui Corne ap-
pellatur
, Dianæ ſacrat{us} fuit, vt ſcribit Plini{us} lib.
XVI. cap. vltimo, aut quod
multis
ornamentis inſigne in Auentino monte (quem ſyluis omnis generis fuiſſe
plenum
constat) Anc{us} Marti{us} collatis ab vrbib{us} pecunijs extruxit, commune
Romanis
&
Latinis, autore Dionyſio Halicarnaſſeo lib. III. Fuit & templum Dia-
in luco prope Ariciam, de quo Virgil.
Aeneidos VII.
Triuiæ templo, lucis\’ ſacratis.
Cæterùm & in nemore Dianæ C. Terentium Lucanum tabulam pictam poſuiſſe
tradit
Plini{us} libri XXXV.
capite ſeptimo. Sunt & qui trans tyberim Dianæ
templum
fuiſſe velint, de quo Ouidi{us} libro primo de arte amandi.
Ecce ſuburbanæ templum nemorale Dianæ.
Athenis in arce Mineruæ. ] Meminit hui{us} templi in proæmio libr.
VII. Fuit autem ad Acropolim curante Pericle conſtructum ab Ictino Architecto,
autore
Strabone libronono.
Et in Attica Sunio Palladis. ] Sunium promontorium eſſe in Attica
præter
alios testimonio ſunt Q.
Curti{us} lib. X. & Scholiaſtes Callimachi in hymno
Deli
.
Nam Homer{us}, & Aristophanes in nubib{us} ἄκρομ ἀθΗναίαμ dicunt. Sunia-
dis
autem Mineruæ meminit Pauſani{as} in Atticorum principio, cui{us} delubrum
in
ſummo Sunij vertice existere ſcribit.
De aris Deorum ordinandis. # CAP. # VIII.
ARAE ſpectent ad Orientem, & ſemper inferiores ſint
collocatæ
, quàm ſimulacra, quæ fuerint in æde:
vti ſu-
ſpicientes
diuinitatem qui ſupplicant &
ſacrificant,
diſparibus
altitudinibus ad ſui cuiusq́;
Dei decorem
componantur
.
Altitudines autem earum ſic ſunt ex-
plicandæ
, vt Ioui omnibusq́;
cæleſtibus quàm excel-
ſiſsimæ
conſtituantur, Veſtæ, Terræ, Mariq́;
humiles collocentur: ita
idoneæ
his inſtitutionibus explicabuntur in medijs ædibus ararum de-
formationes
.
Explicatis ædium ſacrarum compoſitionibus in hoc libro,
in
ſequenti de communium operum reddemus diſtributionibus expli-
cationes
.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Altitudines autem earum ſic ſunt explicandæ. ] Altaria, inquit,
pro
Deorum natura, autoritate\’ ſunt excelſa aut humilia conſtituenda, ſpectare
verò
omnia ad orientem oportere, &
ſcribit hoc capite, & ſupra V. De ijs ita mo-
nuerunt
veteres.
Quod autem ad nostram religionem faceret, de recta ſtatuarum
in
ædib{us} ſacris collocatione, &
earum materia, de\’ tabulis, breuiter ad Paulum
III.
Pont. Max. commentabar, quod quia doctißimo principi non diſplicuit, non
186166M. VITRVVII POLL. re facturum me existimaui, ſi hîc referrem. Ei{us} commentatiunculæ hæc ſunt
verba
, quæ ad rem faciant.
Præstiterit Paule Pont. Max. in editißima & digniſ-
ſima
ara ad præcipuam cellam, quæ in intimo templi capite eſt (eam vocant tribu-
nal
) ſanctificum illud crustulum, id eſt ter ſacratißimum CHRISTI corp{us}
collocare
.
Diuorum verò diuarum\’ imagines in ſingularum lateralium cellarum
ara
nihilo plures trib{us}, in ædiculis, qu{as} nichios, aut minora tribunalia appellant,
ſingulæ
ponantur:
ſed ita, vt ne ſeuerior marium facies cum molli fœminarum ef-
figie
collocetur.
CHRISTO in cruce pendenti ſua dabitur cella, dabitur & ſua
D
.
Mariæ virgini matri\’, cui habend{us} ſecundum deum honor maxim{us}: reliquæ
cum
ædiculis pro Diuorum diuarum\’ merito, hoc eſt, vt quiſ gratia præcelluerit,
propi
{us} aut longi{us} ab editißima ara distribuentur.
De materia verò in hunc mo-
dum
ſtatuebam.
Si mihi perſuadere poſſem ſimulacra à furib{us}, aut ſacrilegis ty-
rannis
impetratisra, vt ſe inuiolata eſſe patiantur, vellem ex auro fieri atque ar-
gento
, crystallóue, &
ſiquid his cari{us} eſt. Meæ ſuſpicioni, eorum\’ rapacitati pu-
tabam
occurſum iri, ſi ex æris tenuißima lamina, vel marmore, albóue lapide, aut
fictilia
fierent.
Tum enim magis deteſtandi facinoris rationem impi{as} man{us} re-
uocaturam
arbitrabar, quàm emolumentum, ſi in alios vſ{us} conflarint, aut confre-
gerint
, ſuaſurum.
E ligno ſi futura eſſent, existimabam curandum ex eo vt fie-
rent
, quod cariem &
tineam non ſentiret. Theophrast{us} φνγῶμ ἱο{ρί}α libro V.
tradit ſimulacra è cedro, cupreſſo, loto, buxo, ſubere, minora etiam ex oleæ radicib{us}
ſculpi
ſolere.
Annotaui vitiginea facta eſſe, atque item ex hebeno, palma, vitro,
ſale
, &
apud Pauſaniam ex quercu etiam, & ſmilace, ſiue milace. Nam Mercu-
Cyllenij in Arcadia ex thya fuiſſe arbore, quæ &
trogete dicitur, memoriæ pro-
ditum
eſt, de qua arbore Plini{us} lib.
XIII. cap. XVI. in quo loco animaduerti
μνΗμοντκὸμ
ἀμάρτΗμα:
tribuit enim Circe quod Callipſoni fuit tribuendum, vti
apparet
in quinto libro Odyſſeæ.
Sed qua materia perficiantur, ideò iudicaui non
definiendum
, quòd in omnib{us} locis, qu{as} optam{us} copi{as}, e{as} non poſſum{us} habere,
aut
ſi ſunt, facultatum mediocrit{as} non patitur comparari.
Dignißima certè, quo-
ad
per facultates licebit, debet eſſe materia ea, qua diuos fing{as}:
op{us} ipſum elegan-
tißimum
.
Nulla enim re tutum æquè ab hominum iniuria atque illæſum futurum
op
{us}, quàm dignitate, &
venuſtate. Erit & ſu{us} in templo tabulis loc{us},
quib
{us} reliqua Diuorum vita, quæ ſtatua monstrari non potuit,
graphicè
exprimatur.
Sed velim ſi fieri poſſet, quales Aia-
cis
&
Medeæ Timomach{us} ByZantin{us} pinxit, qu{as}
empt
{as} talentis octoginta, id eſt aureorum
nostrorum
millib{us} quadraginta, in
æde
Veneris genitricis Cæſa-
rem
dictatorem colloca-
uiſſe
refert Plini{us}
libri
XXXV.

cap
.
XI.
187167 71[Figure 71]
M. VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
QVINTVS
.
PRAEFATIO
.
QVI amplioribus voluminibus Imperator,
ingenij
cogitationes præceptaq́;
explicaue-
runt
, maximas &
ægregias adiecerunt ſuis
ſcriptis
autoritates:
quod etiam vel in noſtris
quoque
ſtudijs res pateretur, vt amplifica-
tionibus
autoritas &
in his præceptis auge-
retur
, ſed id non eſt quemadmodum puta-
tur
, expeditum.
Non enim de Architectura
ſic
ſcribitur, vt hiſtoriæ aut poëmata.
Hiſto-
riæ
per ſe tenent lectores, habent enim no-
uarum
rerum varias expectationes:
poëmatum verò, carminum metra
&
pedes, ac verborum elegans diſpoſitio, & ſententiarum inter perſonas,
&
verſuum diſtincta pronunciatio, prolectando ſenſus legentium, perdu-
cit
ſine offenſa ad ſummam ſcriptorum terminationem.
Id autem in Ar-
chitecturæ
conſcriptionibus non poteſt fieri, quòd vocabula ex artis pro-
pria
neceſsitate concepta, inconſueto ſermone obijciunt ſenſibus obſcuri-
tatem
.
Cum ea ergo per ſe non ſint aperta, nec pateant eorum in conſue-
tudine
nomina, tum etiam præceptorum latè vagantes ſcripturæ ſi non
contrahantur
:
& paucis, & perlucidis ſententijs explicentur, frequentia
multitudineq́
;
ſermonis impediente, incertas legentium efficient cogita-
tiones
.
Itaque occultas nominationes, commenſusq́; è membris operum
pronuncians
, vt memoriæ tradantur, breuiter exponam.
Sic enim expe-
ditius
ea recipere poterunt mentes.
Non minus, cum animaduertiſſem
diſtentam
occupationibus ciuitatem publicis &
priuatis negotijs: paucis
iudicaui
ſcribendum, vti anguſto ſpatio vacuitatis ea legentes breuiter
percipere
poſſent.
Etiamq́; Pythagoræ, hisq́; qui eius hæreſim fuerunt
ſecuti
, placuit cubicis rationibus præcepta in voluminibus ſcribere,
188168M. VITRVVII POLL. ſtitueruntq́; cubum CCXVI. verſuum, eosq́; non plus quàm tres in vna
conſcriptione
oportere eſſe putauerunt.
Cubus autem eſt corpus ex ſex
lateribus
æquali latitudine planitierum quadratum.
Is cum eſtiactus,
quam
in partem incubuit, dum eſt intactus, immotam habet ſtabilita-
tem
:
vti ſunt etiam teſſeræ, quas in alueo ludentes iaciunt. Hanc autem
ſimilitudinem
ex eo ſumpſiſſe videntur, quòd is numerus verſuum, vti
cubus
, in quemcunq ſenſum inſederit, immotam efficiat ibi memoriæ
ſtabilitatem
.
Græci quoque poëtæ Comici interponentes è choro canti-
cum
, diuiſerunt ſpatia fabularum, ita partes cubica ratione facientes, in-
tercapedinibus
leuant actorum pronunciationes.
Cum ergo hæc natura-
li
modo ſint à maioribus obſeruata, animoq́;
aduertam inuſitatas & ob-
ſcuras
multis res eſſe mihi ſcribendas, quo facilius ad ſenſus legentium
peruenire
poſsint, breuibus voluminibus iudicaui ſcribere.
Ita enim ex-
pedita
erunt ad intelligendum, eorumq́;
ordinationes inſtitui, vti non
ſint
quærentibus ſeparatim colligenda, ſed è corpore vno, &
in ſingulis
voluminibus
generum haberent explicationes.
Itaque Cæſar tertio &
quarto
volumine ædium ſacrarum rationes expoſui:
hoc libro publico-
rum
locorum expediam diſpoſitiones, primumq́;
, forum vti oporteat con
ſtitui
, dicam:
quòd in eo & publicarum, & priuatarum rerum rationes per
magiſtratus
gubernantur.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM
ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
Qvintvs.
IN
PROOEMIVM ANNOT.
COnſtituerunt´que cubum CCXVI. verſuum. ] Cub{us}
hic
ex ſenario fit, qui ſe multiplicans efficit ſuperficiem quadratam
cubi
, triginta ſex.
Eam autem ſenari{us} ſi multiplicauerit, faciet
cubum
CCXVI.
Cub{us} dicitur & Teſſera à Martiano lib. arith-
meticæ
.
Eum ſcribit Timæ{us} Locrenſis libro de anima mundi (vt re-
fert
Reuchlin{us} de cabalistica lib.
II.) ex tetragono naſci, ſolidißimum, & ſtabi-
le
omnino corp{us}, ſex quidem latera, octo verò angulos habens.
Ei{us} verba ſunt:
ὀκ {σι} τ{ου} τεραγών{ου} γοννᾶ{σθ} *** κ\’νβομ {σι}ρατόταγομ κὰτα{σι}{ᾶι}{αῖ}ομ πάνΤΗ σῶμα,
ἕξ
*** πλευ}ρὰ, ὀκτὼ {σι} γωνία ἒχομ.
Iudicauiſcribere. ] Eo dicendi genere vſ{us} eſt lib. II. capite primo, puta-
ui
exponere.
189169DE ARCHITEC. LIB. V.
De foro ei{us}\’ diſpoſitione.# CAP. # I.
GRAECI in quadrato, ampliſsimis & duplicibus por-
ticibus
, fora conſtituunt, crebrisq́;
ncolumnis, & lapi-
deis
aut marmoreis epiſtylijs adornant, &
ſupra am-
bulationes
in contignationibus faciunt.
Italiæ veròvr-
bibus
non eadem eſt ratione faciendum, ideo quòd à
maioribus
conſuetudo tradita eſt, gladiatoria munera
in
foro dari.
Igitur circum ſpectacula ſpatioſiora intercolumnia diſtri-
buantur
, circaq́;
in porticibus argentariæ tabernæ, mœnianaq́; ſuperiori-
bus
coaxationibus collocentur, quæ &
ad vſum, & ad vectigalia publica
rectè
erunt diſpoſita.
Magnitudines autem ad copiam hominum opor-
tet
fieri, ne paruum ſpatium ſit ad vſum, aut ne propter inopiam populi
vaſtum
forum videatur.
Latitudo autem ita finiatur, vti longitudo in
tres
partes cum diuiſa fuerit, ex his duæ partes ei dentur.
Ita enim oblon-
ga
erit eius formatio, &
ad ſpectaculorum rationem vtilis diſpoſitio. Co-
lumnæ
ſuperiores quarta parte minores, quàm inferiores ſunt conſtituen-
:
propterea quòd oneri ferendo, quæ ſunt inferiora, firmiora debent
eſſe
, quàm ſuperiora.
Non minus, quòd etiam naſcentium oportet imita-
ri
naturam, vt in arboribus teretibus, abiete, cupreſſo, pinu, è quibus nulla
non
craſsior eſt ab radicibus:
deinde creſcendo progreditur in altitudi-
nem
, naturali contractura peræquata naſcens ad cacumen.
Ergo ſi natura
naſcentium
ita poſtulat, rectè eſt conſtitutum, &
altitudinibus & craſsi-
tudinibus
ſuperiora inferiorum fieri contractiora.
Baſilicarum loca ad-
iuncta
foris, quàm calidiſsimis partibus oportet conſtitui, vt per hye-
mem
ſine moleſtia tempeſtatum ſe conferre in eas negociatores poſsint.
Earumq́; latitudines ne minus quàm ex tertia, ne plus quàm ex dimidia
longitudinis
parte conſtituantur, niſi loci natura impedierit, &
aliter
coëgerit
ſymmetriam commutari.
Sin autem locus erit amplior in lon-
gitudine
, Chalcidica in extremis conſtituantur, vti ſunt in Iulia Aquilia-
na
.
Columnæ baſilicarum tam altæ, quàm porticus latæ fuerint, faciendæ
videntur
.
Porticus, quàm medium ſpatium futurum eſt, ex tertia finia-
tur
.
Columnæ ſuperiores minores quàm inferiores (vti ſuprà ſcriptum
eſt
) conſtituantur.
Pluteum quòd fuerit inter ſuperiores columnas, item
quarta
parte minus, quàm ſuperiores columnæ fuerint, oportere fieri vi-
detur
:
vti ſuptà baſilicæ contignationem ambulantes ab negociatoribus
ne
conſpiciantur.
Epiſtylia, Zophori, coronæ, ex ſymmetrijs columna-
rum
, vti in tertio libro diximus, explicentur.
Non minus ſummam di-
gnitatem
&
venuſtatem poſſunt habere comparationes baſilicarum, quo
genere
colonię Iulię Faneſtri collocaui, curauiq́;
faciendam, cuius
190170M. VITRVVII POLL. tiones & ſymmetriæ ſic ſunt conſtitutæ. Mediana teſtudo inter colum-
nas
eſt longa pedes CXX.
lata pedes LX. Porticus eius circa teſtudinem
inter
parietes &
columnas, lata pedes XX. Columnæ altitudinibus perpe-
tuis
cum capitulis, pedum L.
craſsitudinibus quinûm, habentes poſt ſe
paraſtatas
altas pedes XX.
latas pedes duos ſemis, craſſas pedem vnum ſe-
mis
:
quæ ſuſtinent trabes, in quibus inuehuntur porticuum contignatio-
nes
.
Supraq́; eas aliæ paraſtatæ pedum XVIII. latæ binûm, craſſæ pe-
dem
, quæ excipiunt item trabes ſuſtinentes cantherium &
porticuum
(quæ ſunt ſubmiſſa infra teſtudinem) tecta.
Reliqua ſpatia inter para-
ſtatarum
&
columnarum trabes per intercolumnia, luminibus ſunt reli-
cta
.
Columnæ ſunt in latitudine teſtudinis cum angularibus dextra ac
ſiniſtra
, quaternæ:
in longitudine, quæ eſt in foro proxima, cum ijſdem
angularibus
VIII.
exaltera parte cum angularibus VI. Ideo quòd me-
diæ
duæ in ea parte non ſunt poſitæ, ne impediant aſpectus pronai ædis
Auguſti
, quæ eſt in medio latere parietis baſilicæ collocata, ſpectans me-
dium
forum &
ædem Iouis. Item tribunal eſt in ea æde hemicycli ſche-
matis
, minore curuatura formatum.
Eius autem hemicycli in fronte eſt
interuallum
, pedum XLVI.
introrſus curuatura pedum XV. vtieos qui
apud
magiſtratus ſtarent, negociantes in baſilica ne impedirent.
Supra
columnas
ex tribus tignis bipedalibus cõpactis trabes ſunt circa collocatę,
eæq́
;
ab tertijs columnis, quæ ſunt in interiori parte, reuertuntur ad an-
tas
, quæ à pronao procurrunt, dextraq́;
& ſiniſtra hemicyclum tangunt.
Supra trabes contra capitula ex fulmentis diſpoſitæ pilæ ſunt collocatæ,
altæ
pedibus tribus, latæ quoquo verſus quaternis.
Supra eas ex duobus
tignis
bipedalibus trabes euerganeæ circà ſunt collocatæ, quibus inſuper
tranſtra
cum capreolis contra zophoros, &
antas, & parietes pronai collo-
cata
, ſuſtinent vnum culmen perpetuæ baſilicæ, alterum à medio ſupra
pronaum
ædis.
Ita faſtigiorum duplex nata diſpoſitio, extrinſecus tecti,
&
interioris altæ teſtudinis, præſtant ſpeciem venuſtam. Item ſublata
epiſtyliorum
ornamẽta, &
pluteorum columnarumq́; ſuperiorum diſtri-
butio
, operoſam detrahit moleſtiam, ſumptusq́;
imminuit ex magna par-
te
ſummam.
Ipſæ verò columnæ in altitudine perpetua ſub trabe teſtu-
dinis
perductæ, &
magnificentiam impenſæ, & autoritatem operi adau-
gere
videntur.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
Græci in quadrato. ] Græci quadrato foro vſi ſunt, Itali oblongo, vt fori
latitudo
du{as} longitudinis terti{as} haberet.
Ego Verò improbauero, ſi duplæ erit lon
gitudinis
ad latitudinẽ.
Cæterũ quod ad vſum attinet, fora duplici fuerunt apud Ro-
manos
differentia.
fuerunt enim in quib{us} negotiorũ ciuiliũ cauſa hominũ conuẽt{us},
aut
delectationis fierent:
fuerunt & in quib{us} res ad communes populi vſ{us}
191171DE ARCHITEC. LIB. V. venderentur, atque emerentur. Prioris generis fuerunt maxime celebria tria, Ro-
manum
, Cæſaris, &
Augusti, de quib{us} intelligendum cum apud Poët{as} audis tri-
plex
forum, aut tria fora.
Illud fori nomine per antonomaſiam inſignitur, idem fo-
rum
magnum dicitur ab Ouidio Fastorum tertio, &
Latium eiuſdem operis quarto,
&
vet{us} ab Herodiano in Antonino: patuit verò in longitudinem à Capitolini ra-
dicib
{us} ad Titi arcum.
Iſtud fuit poſt templa Pacis, & Faustinæ, hoc poſt ædem
D
.
Martinæ, ſuperiori vicinum. Eiuſdem generis fuerunt Neruæ, quod tranſitorium
dictum
eſt, quòd indè ad tria illa fora tranſit{us} pateret, Traiani, inter Capitolinum
&
Quirinalem: in quo cochlis columna. Præterea Salustij, in Quirinali, poſt ædem
D
.
Suſannæ. Posterioris autem generis, Boarium in velabro, Piſcarium inter templa
Fortunæ
virilis, &
Saturni ac Opis, hoc eſt inter S. Mariam Aegyptiacam, &
S
.
Mariam in porticu. Cupedinis, in quo cſculenta & poculenta dilicatiora vende-
rentur
, alij in Eſquilijs, in Cœlio alij ſtatuerunt, Suarium, ad Quirinalis radices, vbi
nunc
templum D.
Nicolai in porcilib{us}, Olitorium inter Capitolinum & theatrum
Marcelli
, Suburanum in quo à rusticis res ad victum neceſſariæ vendebantur, ex
Martiale
lib.
VII. Fuerunt & Archimorium, Ceditianum, Argentarium, Iuga-
rium
, &
Eſquilinum.
Gladiatoria munera in foro dari. ] Veteri inſtituto munera gladiato-
ria
in foro ædi ſolita eſſe, ex cap.
I. lib. XIX. Plinij, ex Aſconio Pediano, & Sueto-
nio
in C.
Cæſare, didicim{us}.
Menianáque ſuperioribus coaxationibus collocentur. ] Me-
niana
ſunt protectæ proiectæ ue pergulæ, dictæ à Menio, Qui cum domum quam
habuerat
ad forum ſpectantem, excepta columna vendidiſſet, tigna proiecit, atque
tabulatum
conſtruxit, vnde ipſe, &
posteri ſpectarent gladiatores. Autores Pedia-
n
{us}, Sext{us} Pompei{us}, &
Porphyrio. Fuit verò ea dom{us}, vbi hac quoque tempeſta-
te
templi Pacis vestigia maxima conſpiciisntur.
Quod Veſpaſian{us} mira celeritate
perfecit
, vnum ſcilicet op{us} cunctorum tota vrbe maximum atque pulcherrimum,
vt
testatur Herodian{us} lib.
I. Qua in parte fuerat pri{us} portic{us} Liuia, & ante
eam
Cæſaris poſt pontificatum max.
dom{us}, & pri{us} baſilica Portia, quam præceſſe-
rat
Menij dom{us}, vt hanc curia Hostilia, &
Hostiliam Romuli. Adeò eodem ferè
in
loco tot diuerſa ædificia ſuiſſe annotauim{us}.
Coaxationes autem dixit pro tabula-
sis
, ab axib{us}, id eſt tabulis.
Columnæ ſuperiores quarta parte minores quàm inferio-
res
.
] Hîc de craßitudine loquitur, quanquam & eandem rationem in altitudine
ſequi
oportet.
Vt in arboribus teretibus, abiete, cupreſſo, pinu. ] Contractura
columnarum
ducta eſt à naſcentib{us} eis arborib{us}, quæ ad radices craſſæ, ſenſim ſe
contrahentes
fastigantur.
Baſilicarum loca adiumcta foris. ] Baſilicæ regiæ dom{us} interpretan-
tur
.
Vt iure videatur initio locafuiſſe, quò conuenirent principes ad i{us} dicendum,
postea
verò quàm additum eſſet tribunal, baſilic{as} negotiatorib{us} ceßiſſe, tribunali
magistratib
{us} relicto.
Quod ipſe mox Vitruui{us} refert. Si libet, legito de hac re
Baptistam
Albertum rei ædificatoriæ lib.
VII. cap. XIIII. Porrò autem in ba-
ſilicis
iudicia peragi ſolita indicant Quintilian{us} libro vltimo, &
Plini{us}
192172M. VITRVVII POLL. li{us} in epistolis non ſemel. Eccleſiastici ſcriptores Hieronym{us}, Augustin{us}, cæteri
pro
ſacris ædib{us} baſilic{as} dixerunt.
Chalcidica in extremis conſtituantur. ] Viſum fuit quibuſdam of-
ficinam
eſſe, vbi pecunia cuditur, ἀπὸ τ{οῦ} χαλκ{οῦ} {κὰι} {σι}ίκΗ.
Erant enim apud
antiquos
triumuiri pecuniæ cudendæ quos in æreis numis ita ſcriptos animaduerti-
m
{us}, A. A. A. F. F. id eſt auro, argento, ære, flando feriundo.
Ego verò in ea fui ali-
quando
ſententia, vt existimarem fuiſſe ambulationes ſecundum tribunal tranſ-
uerſis
, vbi rhetores &
cauſidici etiam verſarentur, diuerſas ſcilicet à porticib{us}.
Reperi postea apud Sextum Pompeium chalcidicum gen{us} eſſe ædiſicij, ab vrbe
Chalcidia
dictum.
Vtitur Auſoni{us} in periocha libri primi Odiſſeæ. Idem primum
verſum
libri viceſimitertij eiuſdem operis vertens, pro eo quod Homer{us} ὑπερῶομ
appellauit
, Chalcidicum poſuit, Chalcidicum (ait) greſſu nutrix ſuperabat anili.
Et
Arnobi
{us} lib.
IIII. contra gentes, Scribuntur vestri in triclinijs cœlestib{us},
atque
in chalcidicis aureis cœnitare, potare, &
ad vltimum fidib{us} & vocum
modulatione
mulceri.
Chalciœcorum mentio eſt apud eundem libro tertio, pro non
abſimili
ædificio.
Auet (inquit) anim{us}, atque ardetin Chalciœcis illis magnis, at
in
palatijs cœli deos de{as}\’ conſpicere intectis corporib{us} atque nudis.
Fuit & La-
cedæmone
Palladis templum, quod quia æreum eſſet, chalciœcon appellabant.
Liui{us}
decadis
IIII.
lib. V. Aetoli circa chalciœcon (Mineruæ eſt templum æreum) con-
gregati
cæduntur:
uitio tamen librariorum, codices habent chalcioten. Meminit &
Aemili
{us} Prob{us} ei{us} templi, &
Pauſani{as} ſe vidiſſe ſcribit.
Coloniæ Iuliæ Faneſtri. ] Dixi lib. II. cap. IX. Fanestrem hodie Fanum
vocari
:
quo tamen in loco nulla isti{us} baſilicæ extant vestigia, etiam ſi aliquib{us}
aliter
viſum, ſed quib{us} ſtructuræ ratio incognita erat.
Porrò autem Romæ Iu-
lio
dedicata eſt baſilica, ei{us} imperij anno tertio, vti eſt apud Euſebium in Chroni-
cis
.
Cui{us} meminerunt Quintilian{us} libro vltimo, cap. de oratorijs inſtrumentis, &
Plini
{us} Secund{us} multis locis:
nominatim libro quinto ad Rufum ſcribens. In que
decept
{us} eſt ei{us} interpres Catanæ{us} libro ſecundo in epistola ad Maximum, existi-
mans
eandem eſſe cum hac Vitruuiana.
Habentes poſt ſe paraſtatas. ] Hoc loco poſtponuntur. Sunt aliâs para-
ſtatæ
, pilæ quadratæ, ant lapides pilarum modo ad columnarum latera appoſiti,
vulgò
dictæ pilastratæ, prominentib{us} ipſis columnis partib{us} duab{us}, aut ſecun-
dum
alios, parte ſolummodo ſui media.
Plini{us} lib. XXXIII. cap. III. Sed &
illi
{us} aureæ cameræ, &
argenteæ trabes narrantur, & columnæ, & paraſtatæ.
Hemicycliſchematis minore curuatura formatum. ] Periphra-
ſis
eſt arc{us} circuli, cum non eſt ſemicircul{us}, ſed flexa eo minor linea.
Tribunal igi-
tur
deformatur σκαφο{ει}{δι}, id eſt lineamento non dißimili onerariæ nauis ſcaphæ.
Romani Vocabuli Latini Vestigia retinuerunt, vocant enim maximum, vt ita di-
cam
, nichium ad caput ædis intimum, tribunam.
In qua re vſ{us} eſt Vitruui{us} lib.
IIII.
cap. VII.
Introrſus curuatura pedum quindecim. ] Deſunt curuaturæ pedes
ecto
vt ſit ſemicircul{us}.
Nam cum in fronte pateat pedes ſex & quadraginta, vt
fiat
media pars diametri oportet curuaturã introrſ{us} eſſe pedum trium &
viginti.
Trabes euerganeæ. ] Compactiles ſuperi{us} vocauit, id eſt tignis, trabi-
193173DE ARCHITEC. LIB. V. b{us} ue iunctis compact{as}: niſi cui magis placebit affabrè fact{as}, quòd {ἐυ}{δβ}γέ Græ-
cis
ſit accurate fabricatum.
Et pluteorum, columnarúmque ſuperiorum diſtributio. ]
Plutei
hoc loco ſunt ſuperiorum ab inferiorib{us} columnis interſepta, id eſt, quic-
quid
eſt à capitulo inferiorum columnarum, ad baſim ſuperiorum, vt paulò antè.
De ærario, carcere, & curia ordinandis. # CAP. # II.
AERARIVM, carcer, curia, foro ſunt coniungenda,
ſed
ita vti magnitudo ſymmetriæ eorum foro reſpon-
deat
:
maximè quidem curia imprimis eſt facienda ad
dignitatem
municipij ſiue ciuitatis.
Et ſi quadrata
erit
, quantum habuerit latitudinis, dimidia addita con
ſtituatur
altitudo:
ſin autem oblonga fuerit, longitu-
do
&
latitudo componantur, & ſumma compoſita, eius dimidia pars ſub
lacunariis
altitudini detur.
Præterea præcingendi ſunt parietes medii, co-
ronis
ex inteſtino opere, aut albario, ad dimidiam partem altitudinis.
Quæ ſi non erunt, vox ibi diſputantium elata in altitudinem, intellectui
non
poterit eſſe audientibus.
Cum autem coronis pręcincti parietes erunt,
vox
ab iis morata, prius quã in aére elata diſsipetur, auribus erit intellecta.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Aerarium, carcer, curia, foro ſunt coniungenda. ] Id ſtudioſe ob-
ſeruarunt
priſci illi Romani.
Nam & & ærarium fuiſſe in Saturni æde, quæ foro per-
tinebat
, conſtat, &
carcerem ad terrorem increſcentis audaciæ media vrbe immi-
nentem
foro ædificatum tradit Liui{us} lib.
I. cui Ser. Tull{us} ſubterraneum locum,
quem
deſcribit Salusti{us}, addidit, hodie D.
Petro cognomento in carcere dicatum,
&
curiam Hostiliam contra forum fuiſſe ex Aſconio in orationem pro Milone ſatis
apparet
.
Carcerum autem quod ad nostrum temp{us} attinet, duo ſunt genera. Vnum
quo
ære alieno obnoxij tantiſper detinentur, dum perſoluerint, aut parum excultis
morib
{us} &
petulantes, vt ab inita vitæ laſciuia & petulantia abſterreantur, de-
tinentur
:
Alterum, quo flagitioſi & ſcelerati coërcentur. Id quomodo extrui debeat,
docet
Leo Albert{us} lib.
V. cap. XIII. Ratio carcerum monet, vt de puniendis pecca-
tis
dicam.
Eorum puniendorum tres cauſ{as} memini legere apud Gellium, Attica-
rum
noctium lib.
VI. cap. XIIII. Vnam, cum pœna adhibetur castigandi at
emendandi
gratia, vt is qui fortuitò deliquit, attentior fiat, correctior\’.
Alteram
cum
dignit{as}, autorit{as}\’, ei{us}, in quem eſt peccatum, tuenda eſt, ne prætermiſſa ani-
maduerſio
contemptum ei{us} pariat, &
honorem eleuet. Tertiam, cum punitio pro-
pter
exemplum eſt neceſſaria, vt cæteri à ſimilib{us} peccatis, quæ prohiberi publici-
t
{us} intereſt, metu cognitæ pœnæ, deterreantur.
Coronis ex inteſtino opere, aut albario. ] Coron{as} pro integris
coronicib
{us} dixit, id eſt præcinctionib{us}, &
veluti tranſuerſis cingulis, quib{us} præ-
singuntur
parietes, ne vox, priuſquam intellecta ſit, dißipetur.
Eadem ratione
194174M. VITRVVII POLL. pita & ſuggesta concionantum intestino opere obtegim{us}: eadem hemicycl{as} chori
ſedes
in templis Itaque præcinctionib{us} istis fiebat, vt vox non elaberetur, ſed ve-
luti
repulſa cogeretur, &
plenior confirmatior\’ fieret. Aliâs corona ornamentum
eſt
cameræ, vt lib.
VII. cap. III. Vnde coronarium op{us} eiuſdem lib. cap. IIII. & VI.
De theatro ei{us}\’ ſalubri conſtitutione.# CAP. # III.
CVM forum conſtitutum fuerit, tum Deorum immor-
talium
diebus feſtis ludorum ſpectationibus eligendus
eſt
locus theatro quàm ſaluberrimus:
vt in primo libro
de
ſalubritatibus in mœnium collocationibus eſt ſcri-
ptum
.
Per ludos enim cum coniugibus & liberis per-
ſedentes
, delectationibus detinentur, &
corpora pro-
pter
voluptatem immota patentes habent venas, in quas inſidunt aura-
rum
flatus:
qui ſi à regionibus paluſtribus, aut aliis regionibus vitioſis
aduenient
, nocentes ſpiritus corporibus infundent.
Itaque ſi curioſius eli-
getur
locus theatro, vitabuntur vitia.
Etiamq́; prouidendum eſt, ne im-
petus
habeat à meridie.
Sol enim cum implet eius rotunditatem, aêr con-
cluſus
curuatura, neq;
habens poteſtatem vagandi, verſando conferueſcit,
&
candens adurit excoquitq́; , & imminuit è corporibus humores. Ideo
maximè
vitandæ ſunt his rebus vitioſæ regiones, &
eligendæ ſalubres.
Fundamentorum autem ſi in montibus fuerit, facilior erit ratio: ſed ſi ne-
ceſsitas
coëgerit in plano aut paluſtri loco ea conſtitui, ſolidationes ſub-
ſtructionesq́
;
ita erunt faciendę, quemadmodum de fundationibus ędium
ſacrarum
in tertio libro eſt ſcriptum.
Inſuper ſundamenta lapideis &
marmoreis
copiis gradationes ab ſubſtructione fieri debent.
Præcinctio,
nes
ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendæ videntur, neque
altiores
, quàm quanta præcinctionis itineris ſit latitudo.
Si enim excel-
ſiores
fuerint, repellent &
eiicient in ſuperiorem partem vocem: nec pa-
tientur
in ſedibus ſummis, quæ ſunt ſuprà præcinctiones, verborum ca-
ſus
certa ſignificatione ad aures peruenire.
Et ad ſummam ita eſt guber-
nandum
, vti linea cum ad imum gradum, &
ad ſummum extenta fuerit,
omnia
cacumina graduum angulosq́;
tangat, ita vox non impedietur.
Aditus
complures &
ſpatioſos oportet diſponere, nec coniunctos ſupe-
riores
inferioribus, ſed ex omnibus locis perpetuos &
directos ſine inuer-
ſuris
faciendos:
vti cum populus dimittitur de ſpectaculis, ne comprima-
tur
, ſed habeat ex omnibus locis exitus ſeparatos ſine impeditione.
Etiam
diligenter
eſt animaduertendum, ne ſit locus ſurdus, ſed vt in eo vox
quàm
clariſsime vagari poſsit.
Hoc verò fieri ita poterit, ſi locus electus
fuerit
, vbi non impediatur reſonantia.
Voxautem eſt ſpiritus fluens, &
aëris
ictu ſenſibilis auditui.
Ea mouetur circulorum rotundationibus
195175DE ARCHITEC. LIB. V. finitis: vti ſi in ſtantem aquam lapide immiſſo naſcantur innumerabiles
vndarum
circuli creſcentes à centro, &
quàm latiſsime poſsint vagantes:
niſi anguſtia loci interpellauerit, aut aliqua offenſio, quæ non patitur de-
ſignationes
earum vndarum ad exitus peruenire.
Itaque cum interpel-
lentur
offenſionibus, primæ redundantes inſequentium diſturbant deſi-
gnationes
.
Eadem ratione vox ita ad circinum efficit motiones. Sed in
aqua
circuli æqua planitie in latitudinem mouentur:
vox & in latitudi-
nem
progreditur, &
altitudinem gradatim ſcandit. Igitur vt in aqua vn-
darum
deſignationibus, ita in voce cum offenſio nulla primam interpel-
lauerit
, non diſturbat ſecundam, nec inſequentes, ſed omnes ſine reſonan-
tia
, perueniunt ad imorum, &
ſummorum aures. Ergo veteres Archite-
cti
, naturæ veſtigia perſecuti, indagationibus vocis ſcandentes theatro-
rum
perfecerunt gradationes:
& quæſiuerunt per canonicam mathema-
ticorum
, &
muſicam rationem, vt quæcunq; vox eſſet in ſcena, clarior &
ſuauior
ad ſpectatorum perueniret aures.
Vti enim organa in æneis la-
minis
, aut corneis, dieſi, ad chordarum ſonituum claritatem perficiuntur:

ſic
theatrorum, per harmonicen ad augendam vocem, ratiocinationes ab
antiquis
ſunt conſtitutæ.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Ludorum ſpectatíoníbus elígendus eſt locus theatro. ] Spe-
ctaculorum
ſiue certaminum Romanorum, de quib{us} libros duos ſcripſit Suetoni{us}
Tranquill
{us} (niſi Suid{as} falſa tradit) vti ante eum de theatralib{us} ludis, de ſceni-
cis
actionib{us}, &
originib{us} Varro, loca triplici fuerunt apud veteres differentia.
Erat enim theatrum veluti pars circuli dimidia, & co ampli{us} diametri quarta
pars
, ſi modo hemicycli cornua rectis &
coæquabilib{us} lineis producerentur. Nam
cum
flexis poſt ſemicirculum lineis vterentur, ex integro circuli ambitu quartam
partem
adimentes, quod reliquum erat, theatro dabant.
Theatrum autem non con-
ſtitiſſe
ſolo hemicyclo, &
forma ipſa min{us} arridens, & ei{us} quod Romæ extat
M
.
Marcelli figura probat. In eo proprie fiebant ludi ſcenici: legim{us} enim apud
Dionem
in theatro Traianum gladiatores commiſiſſe.
Duob{us} theatris iunctis, cœ-
ptum
eſt ædificari amphitheatrum ouata figura, vt Romæ, Albæ, Ocriculi, Veronæ,
Nemauſi
, Arelatis, &
multis alijs locis vidim{us}, ad ludos poti{us} gladiatorios, &
concluſarum
ferarum venationes:
nam & prælium nauale in amphitheatro Domi-
tian
{us} commiſit, memorante suetonio.
Ea ſpecie rectè (vt opinor) Caßiodor{us} fuiſſe
tradit
, vt currentib{us} aptum daretur ſpatium, &
ſpectantes omnia facili{us} vide-
rent
, dum quædam prolixa rotundit{as} vniuerſa collegerat.
Ei{us} area, cauea dici-
tur
, quod\’ arena ſpargeretur, vt certantes ſine læſione caderent, à suetonio in Ty-
berio
, &
Lampridio in Commodo, arena: ne quis cum Blondo, viro alioquin non in-
diligenti
, ædificia diuerſa eſſe existimet:
à quo arenarium vocauit Iuli{us} Capitoli-
n
{us} in Antonino philoſopho, qui contra besti{as} in amphitheatri arena pugnarent.

Amphitheatrum
postquam in oblongam formam tractum eſt, circ{us} cœpit
196176M. VITRVVII POLL. à circuitu dict{us}, quod gen{us} circ{us} maxim{us} inter Palatinum et Auentinum, ad
quem
res furto ſublat{as} ſub crepuſculum vendi ſolere, in Horatium ſcribit Helle-
ni
{us}, circ{us} flamini{us}, cui{us} vestigia ad ſacellum ſancti ſepulcri &
ædem D. Roſæ,
circ
{us} Neronis inter Ianiculum &
Vaticanum, circ{us} Aureliani Alexandri, vbi
nunc
agoni{us} camp{us}, circ{us} floralium inter Quirinalem et collem hortulorum, cir-
c
{us} intim{us}, ſiue ad murum, in figulino campo ad Tyberim, circ{us} Antonini Cara-
callæ
, prope D.
Sebastianum, ad ludos currules, curſ{us}, & naumachi{as}, venationes,
certamina
contra besti{as}, de cui{us} ratione qui volet intelligere, velim conſulat Caſ-
ſiodori
lib.
III. variarum. Erat autem ea parte, qua carceres erant, id eſt loc{us} con-
tinendis
emittendis\’ equis, bijugib{us}, trijugib{us}, quadrijugib{us}, ſeiugib{us} etiam,
&
decemiugib{us} currib{us} curſu certaturis, qui loc{us} & oppidum dicitur, ſi Sexto
Pompeio
credim{us}, erat inquam aliquando, in modum forficũ apert{us}, vt Halicar-
naſſe
{us} Dionyſi{us} tradit, &
circi maximi fundamenta demonſtrant, alibi aliter.
Huc verò referri debent verba etiam pro circo à Latinis ſcriptorib{us} vſurpata
hippodrom
{us} &
catadrom{us}. Et in illo quidem de equorum pernicitate certabatur,
ſiue
puris equis, ſiue bigis trigis’ue, aut quadrigis circum met{as} du{as} pari inter-
uallo
in extremis ferè collocat{as} decurrerent.
In hoc autem diuiſ{as} bifariam du{as}
acies
concurrere ad ſimulacrum pugnæ mos erat, ſublatis\’ metis, quò laxi{us} di-
micaretur
, bina ex aduerſo castra collocabantur.
Latinè decurſorium appellari po-
teſt
, lud{us} ipſe decurſio &
troia, vulgo nostro torneamenta. Peridrom{us} verò quid
ſit
, facile ex Herodiano intelligitur, qui libro primo tradit pleno amphitheatro peri-
dromum
ſupernè in circuitu Commodo exædificatum, per quem in orbem decurre-
re
poſſet, ne commin{us} cum bestijs pugnans periclitaretur, ſed ſupernè, ac de tuto
loco
tela iaciendo iaculandi poti{us} ſcientiam, quàm fortitudinem ostentaret.
Grad{us}
habent
illa quaqua verſum vti amphitheatrum, vnde ſedentes ſpectare poßint com-
modißime
.
In circo ſiue hippodromo cum carcerib{us} emißi curr{us} ad metam perue-
niſſent
, op{us} erat, vt sircum ipſam flecterentur, quod indicant Latinorum Vergili{us},
Horati
{us}, Ouidi{us}, Stati{us}, Perſi{us}, Iuuenalis, Varro, &
Græcorum apertißime Ho-
mer
{us} Iliados lib.
XXIII. Et Sophocles in Electra: vt taceam Q. Calabrum libro
quarto
:
ibi ſumma industria requirebatur. nam ſi nimis adhæſiſſent, periculum
erat
, ne rota ad metam offenderet, &
illideretur: ſin nimio ſpatio euitauiſſent, qui
ſequebatur
, inter metam &
priorem breuiori ſpatio delat{us}, ex ſecundo prior effici
poter
at.
Brauium non ante decurſa, ſeptena ſpatia accipi Properti{us} præter alios plu-
rimos
lib.
II. ad Cynthiam ostendit his verſib{us}:
# Aut pri{us} infecto depoſcit præmia curſu
# Septima quam metam triuerit arte rota.
# Et Ouid. in Halieuticis,
# Seu ſeptem ſpatijs circo meruere coronam.

Apud
Græcos vero duodecimo ſpatio finitum curſum verba Pindari Olympiorum
hymno
ſecundo docent, ᾍνθεα τετ{ρι}ππωμ {δι}νωδεκα{δι}ράμωμ ἄγαγομ, hoc eſt, ait
ſcholiastes
Demetri{us} Triclini{us}, vt creditur, τὰ νἰκα τῶμ {δι}νοκαιδεκα {δι}όμωμ
τῶμ
ἁρμάτωμ.
Δο{δι}εκάκι {γὰρ} περιἨχετο τὸμ {δι}ρόμομ τὰ
τέλ
{ει}α ἅρματα.
A meta
ad
metam excitat{us} erat mur{us}, in cui{us} medio erat obeliſc{us}, in reliquo fer{as} in-
ſectantium
hominum ſigna collocabantur.
E curru proxime metam aurigantes in
murum
deſiliebant, inde gradib{us} aliquot conſcenſo loco præmijs dicato,
197177DE ARCHITEC. LIB. V. accipiebant. Alibi aliter extruct{us} erat is loc{us}: nos, quomodo in Aureliano circo
eſſet
, è numiſmate, dum nulla vestigia extant, ostendim{us}.
Aurigatorum factiones
de
quarum clade legito Zonoram, qui de Græcorum Imperatorum ſcripſit, inſignes
quatuor
apud antiquos fuiſſe tradit Caßiodor{us}, Praſinam, roſeam, albam, &
Ve-
netam
.
Colorem praſinum idem memorat referre virens ver, roſeum flammeam
æstatem
:
album pruinoſum autumnum, Venetum nebulam hyemem. Martialis tres
his
verſib{us} notauit, coccinam ruſſatam vocans:
# Si Veneto, praſinóue faues, qui coccina ſumis,
# Ne fi{as} ista transfuga veste, vide.
Iuuenalis, quid ſignificaret praſin{us} color, ostendit:
# Totam hodie Romam circ{us} capit, & fragor aurem
# Percutit, euentum viridis quo colligo panni.
Domitian{us} addidit du{as}, aurati, & purpurei panni. Quod testatur Oxiphilin{us} in
Dionis
Domitiano.
Sed æstimandum num quæ à Caßiodoro roſea dicitur, fuerit ruſ-
ſea
dicenda.
Quandoquidem Oxiphilin{us} in Nerone quatuor factiones ita expreßit,
τ\~Ν
λ{ευ}κ\~Ν, τ\~Ντε πυῤῥᾶ σκευΗ χρωμέν{ου}, πρασί{ου}, κ{αὶ} {οὐ}{εν}ετί{ου}.
Et in Prænestino
epiſcopio
ruſſata in hac inſcriptione dicitur,
# C. APPVLEIO. DIOCLI.
# AGITATORI. PRIMO FACT.
# RVSSAT.
NATIONE HISPANO
# FORTVNAE PRIMIGENIAE
# D.
# D.
# C.
APPVLEIVS NYMPHIDIANVS
# ET NYMPHIDIA.
FILII.
Metarum
extant uestigia in hippodromo ſiue circo Antonini Caracallæ, qu{as} cum
ædificio
expreſſ{as} ex ei{us} æreo numiſmate cum trib{us} alijs formis dam{us}, quarum
prima
&
ipſa cum ædificio, & postrema è Traiani numiſmatib{us} ſunt, qui circum
maximum
, qui inter Auentinum &
Palatinum eſt, restituit, media ex Aurelia-
ni
eſt Alexandri numiſmate, qui circum, quem nunc Agonem vocant, curauit
extruendum
.
Ea mihi numiſmata vtenda dedit Pyrrh{us} Ligor noster, pictor non
contemnend
{us}, &
antiquitatis ſtudioſ{us}. Quomodo verò contra besti{as} decertare-
tur
, ſcribit Caßiodor{us} variarum lib.
V. Qui autor, quia non omnium teritur ma-
nib
{us}, nec ab alio, quem viderim, concertandi ratio traditur, non erit ab inſtituto
alienum
, ei{us} verba adſcribere.
Prim{us}, inquit, Fragili ligno confiſ{us}, currit ad ora
beluarum
, &
illud quod cupit euadere, magno impetu videtur appetere, pari\’ ſe
curſu
festinat prædator &
præda, nec aliter tut{us} eſſe poteſt, niſi huic, quam vita-
re
cupit, occurrerit.
Tunc in aëre ſaltu corporis eleuato, quaſi vestes leuißimæ ſupi-
nata
membra iaciuntur, &
quidam arc{us} corpore{us} ſupra beluam librat{us}, dum
mor
{as} diſcedendi facit, ſub ipſo velocit{as} ferina diſcedit.
Sic accidit, vt ille magis
poßit
mitior videri, qui probatur illudi.
Alter angulis in quadrifaria mundi di-
ſtributione
compoſitis, rotabili velocitate præſumens, non diſcedendo fugit, non ſe lon-
gi
{us} faciendo diſcedit, ſequitur inſequentem, poplitib{us} ſe reddens proximum, vt
era
vitet vrſorum.
Ille in tenuem regulam venire ſuſpenſ{us}, inuitat
198178M. VITR VVII POLL. feram, & niſi periclitat{us} fuerit, nihil vnde viuere poßit, acquirit. Alter ſe gesta-
bili
muro cannarum contra ſæuißimum animal ericij exemplo receptat{us}, ineludit,
qui
ſubitò in terg{us} ſuum refugiẽs, intra ſe collect{us} abſconditur, &
cum nuſquam
diſceſſerit
, ei{us} corpuſculum non videtur.
Nam ſicutille, veniente contrario reuolu-
t
{us} in ſphæram, naturalib{us} defenſatur aculeis:
ſic iste conſutili crate præcinct{us},
munitior
redditur fragilitate cannarum.
Alij trib{us}, vt ita dixerim, diſpoſitis oſtio-
lis
, paratam in ſe rabiem prouocare præſumunt, in patenti area cancelloſis ſe postib{us}
occludentes
, modò facies, modò terga monſtrantes, vt mirum ſit euadere, quos ita re-
ſpicis
per leonum vngues dentes\’ volitare.
Alter labenti rota feris offertur, eadem
alter
erigitur, vt periculis auferatur.
Hacten{us} Aureli{us} Caßiodor{us} amphithea-
trales
ludos explicuit Refert Plini{us} lib.
XXXIIII. cap. XII. nouo inuento vr-
ſorum
in harena &
leonum ora aſpergi ſolita chalcantho, tantam eſſe ei vim in
astringendo
, vt non quirent mordere.
72[Figure 72]Metarum & obeliſci deformatio.
199179DE ARCHITEC. LIB. V. 73[Figure 73]
Facit verò inſcriptio ſuperior, vt aliam de eodem Diocle & quatuor aurigato-
rum
factionib{us} addam{us}, vti ea nunc legitur in Campo Martio in Cechinorum
domo
, in marmorea tabula confracta alta pedes quatuor, lata pedesocto, pulcherrimis
literis
ſcripta, verſib{us} omnib{us} æqualiter in marmore terminatis, alia enim rari{us}
ſpißi
{us’}ue ſcripta ſunt:
quod idem in deſcribendo non ita facile obſeruari potuit.
Inſcriptio igitur huiuſmodi eſt.
LEIVS DIOCLES AGITAT. & C. ex oliecta charta.
200180M. VITRVVII POLL.
Vt in líbro prímo. ] Capite quarto.
In quas ínſídunt aurarum flatus. ] Quieſcentium & attentorum cer-
porum
facili{us} perflantur vitioſis &
inſalubrib{us} ventis patentes venæ.
In tertio libro eſt ſcriptum. ] Ei{us} libri cap. III. de ſubſtructionib{us}
&
fundamentis ſacrarum ædium præcepit.
Præcinctíones ad altítudínes theatrorum pro rata parte fa-
cíendæ
.
] Hoc loco præcinctiones ſunt graduum ſuperiorum ab inferiorib{us} diui-
ſiones
.
Tota enim gradatione in partes tres diuiſa, ſingulis diuiſionib{us} fiebat gra-
d
{us} duplo cæteris latior.
Altitudinem obſcuri{us} ſignificauit Vitruui{us}, cum ait,
præcinctiones
non eſſe altiores, quàm quanta ſit itineris præcinctionis latitudo, id
eſt
interiect{as} veluti graduum refractiones &
areol{as} altiores eſſe non debere,
quàm
ſint latæ.
Latitudinis non finit rationem, ſed fuiſſe eam quam dixim{us}, ani-
maduerſum
eſt veterum monimentis.
Vtí línea cum ad ímum gradum, & ad ſummum extenta fue-
rít
.
] Hic linea pro funiculo accipitur, vt lib. VI. cap. IX. & lib. IX. cap. IX.
Vtitur Plini{us} lib. XXXII. cap. II. & Columella lib. III. cap. XV. Et libro
VIII.
cap. XI.
Adítus complures, & ſpatíoſos oportet díſponere. ] Vomitoria
dici
testis eſt Macrobi{us} lib.
V. Saturnaliorum. Vomitoria (inquit) in @pectaculis di-
cim
{us}, vnde homines glomeratim ingredientes in ſedilia ſe fundunt.
Dírectos & ſíne ínuerſurís. ] Sine flexu: ne in angulis, dum diuerten-
dum
&
flectendum eſt, quando è ſpectaculis deſcendit popul{us}, confluentes ſe com-
primant
.
Ea mouetur círculorum rotundatíoníbus ínfínítís. ] Confer@
vocem
cum orbib{us} &
circulis, quos vndaiacto lapide reddit: philoſophicè istud
quidem
.
Sed ſcitu dignum eſt quod ſcribit Hippocrates in lib. de carnib{us}, ſpiri-
tum
eſſe qui vocem edit.
Inde fieri vt quos vocem intendere oporteat, ij ſpirit{us}
quamplurimum
intrò trahant, inde\’ for {as} propellant.
Quib{us} autem plurim{us}
inſit
calor, eos maxima voce præditos eſſe idem autor eſt ſectione quarta libri ſexti
de
morbis popularib{us}:
cauſam eſſe, quòd plurim{us} ſit frigid{us} aër, ex duob{us} verò
magnis
magna etiam quæ generantur existere.
Vtí ſi ín ſtantem aquam lapíde ímmíſſo. ] Stantem aquam dixit
non
otioſe.
Nam in quamuis aquam miſſ{us} lapis non facit orbes, ſed in ſtagnantem
&
immotam. De qua re ſubieci Senecæ verba ex cap. II. lib. I. Quæstionum na-
turalium
.
Cum in piſcinam lapis miſſ{us} eſt, videm{us} in multos orbes aquam deſcen-
dere
, &
fieri primum angustißimum orbem, deinde laxiores, ac deinde maiores,
donec
euaneſcat impet{us}, et in planitiem immotarum aquarum ſoluatur.
Subiungit
aliquanto
poſt.
Lapill{us} in piſcinam aut lacum, aut aliquam alligatam aquam miſ-
ſ
{us}, circulos facit innumerabiles, at hoc quidem non facit in flumine, quare?
quia
omnem
figuram fugiens aqua disturbat.
Díeſi, ad chordarum ſonítuum clarítatem perfícíuntur. ] Die-
ſis
intelligitur ſtatim quàm ſon{us} ſenſu percipi poteſt.
Hoc loco vtitur pro ſonituum
quodam
diſcrimine, ſicut cap.
proxímo in harmonico pro quarta toni parte. Et die-
ſim
quidem Philola{us} apud Boëthium libro Muſices V.
cap. IIII. eſſe ait
201181DE ARCHITEC. LIB. V. quo duob{us} tonis maior eſt ſeſquialtera proportio, id eſt hemitonium min{us}, cui{us} di-
midium
vocatur diachyſma:
quanquam in æqu{as} du{as} partes diuidi non poteſt re
ipſa
, cum contineat dieſis ſupra tria commata ferè dimidium.
Hemitonium autem
mai
{us}, quæ apotome dicitur, eſt hemitonium cum commate in ſuperpartiente pro-
portione
obſeruatum.
De harmonia ſecundum Aristoxeni traditionem.
# CAP. # IIII.
HARMONIA autem eſt muſica literatura obſcura
&
difficilis, maximè quidem, quibus Græcè literæ non
ſunt
notę:
quam ſi volumus explicare, neceſſe eſt etiam
Græcis
verbis vti, quòd nonnulla eorum Latinas non
habent
appellationes.
Itaque (vt potero) quàm aper-
tiſsime
ex Ariſtoxeni ſcripturis interpretabor, &
eius
diagramma
ſubſcribam, finitionesq́;
ſonituum deſignabo, vti qui dili-
gentius
attenderit, facilius percipere poſsit.
Vox enim mutationibus
cum
flectitur, aliâs fit acuta, aliâs grauis:
duobusq́; modis mouetur, è qui-
bus
vnus habet effectus continuatos, alter diſtantes.
Continua vox neque
in
finitionibus conſiſtit, neque in loco vllo, efficitq́;
terminationes non
apparentes
:
interualla autem media patentia, vti ſermone cum dicimus,
ſol
, lux, flos, nox.
Nunc enim nec vnde incipit, nec vbi deſinit intelligi-
tur
, ſed neque ex acuta facta eſt grauis, nec ex graui acuta apparet auri-
bus
.
Per diſtantiam autem è contrario. nanq; cum flectitur in mutatio-
ne
vox, ſtatuit ſe in alicuius ſonitus finitionem:
deinde in alterius, & id
vltro
citroq́;
crebro faciendo inconſtans apparet ſenſibus, vti in cantioni-
bus
cum flectentes voces varietatem facimus modulationis.
Itaque inter-
uallis
ea cum verſatur, &
vnde initium fecit, & vbi deſiit, apparet in ſono-
rum
patentibus finitionibus.
Mediana autem patentia interuallis obſcu-
rantur
.
Genera verò modulationum ſunt tria. Primum quòd Græci
nominant
, ἁρμόνιαμ.
Secundum, {χρ}ῶμα. Tertium, {δι}άτονομ. Eſt autem
harmoniæ
modulatio ab arte concepta:
& ea re cantio eius maximè gra-
uem
&
egregiam habet autoritatem. Chroma ſubtili ſolertia ac crebri-
tate
modulorum ſuauiorem habet delectationem.
Diatoni verò quòd
naturalis
eſt, facilior in interuallorum diſtantia.
In his tribus generibus
diſsimiles
ſunt tetrachordorum diſpoſitiones, quòd harmonia tetrachor-
dorum
&
tonos & dieſes habet binas. Dieſis autem eſt toni pars quarta.
ita in hemitonio duæ dieſes ſunt collocatæ. Chromati duo hemitonia in
ordine
ſunt compoſita, tertium trium hemitoniorum eſt interuallum.

Diatoni
duo ſunt continuati toni, tertium hemitonium finit tetrachordi
magnitudinem
.
Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis, &
202182M. VITRVVII POLL. hemitonio ſunt peræquata. Sed ipſa cum ſeparatim vniuſcuiusq gene-
ris
finibus cõſiderantur, diſsimilem habent interuallorum deſignationem.
Igitur interualla tonorum & hemitoniorum & tetrachordorum in voce
diuiſit
natura, finiuitq́;
terminationes eorum menſuris, interuallorum
quantitate
, modisq́;
certis diſtantibus conſtituit qualitates, quibus etiam
artifices
qui organa fabricant ex natura conſtitutis vtendo, comparant ad
concentus
conuenientes eorum perfectiones.
Sonitus, qui Græcè φθό{γγ}οι
dicuntur
, in vnoquoque genere ſunt decem &
octo, è quibus octo ſunt in
tribus
generibus perpetui &
ſtantes, reliqui decem cum communiter mo-
dulantur
, ſunt vagantes.
Stantesautem ſunt, qui inter mobiles interpoſi-
ti
continent tetrachordi coniunctionem, &
è generum diſcriminibus ſuis
finibus
ſunt permanentes.
Appellantur autem ſic, proslambanomenos,
hypate
hypaton, hypate meſon, meſe, nete, ſynemmenon, parameſe, ne-
te
diezeugmenon, nete hyperboleon.
Mobiles autem ſunt, qui in tetra-
chordo
inter immotos diſpoſiti, in generibus &
locis loca mutant. Voca-
bula
autem habent hæc.
Parhypate hypaton, lichanos hypaton, parhy-
pate
meſon, lichanos meſon, trite ſynemmenon, paranete ſynemmenon,
trite
diezeugmenon, paranete diezeugmenon, trite hyperboleon, para-
nete
hyperboleon.
Ei autem qui mouentur recipiunt virtutes alias. In-
terualla
enim &
diſtantias habent creſcentes. Itaque parhypate, quæ in
harmonia
diſtat ab hypate dieſi, in Chromate mutata habet hemito-
nium
, in diatono verò tonum.
Qui lichanos in harmonia dicitur, ab hy-
pate
diſtat hemitonium:
in chroma tranſlatus, progreditur duo hemito-
nia
, in diatono diſtat ab hypate tria hemitonia.
Item decem ſonitus pro-
pter
tranſlationes in generibus, efficiunt triplicem modulationum varie-
tatem
.
Tetrachorda autem ſunt quinque, primum grauiſsimum, quod
Græcè
dicitur ὕπατομ.
Secundum medianum, quod appellatur μέσμ.
Tertium
coniunctum, quod σ{υν}ὲμ{μεν}ομ, dicitur.
Quartum diſiunctum,
quod
{δι}εζεύ{μεν}ομ nominatur.
Quintum quod eſt acutiſsimum, Græcè
{ὑπ}{ο\‘ρ}Βόλεομ dicitur.
Concentus quos natura hominis modulari poteſt,
Græceq́
;
συμφόνι{αε} dicuntur, ſunt ſex, diateſſaron, diapente, diapaſon,
diapaſon
cum diateſſaron, diapaſon cum diapente, diſdiapaſon.
Ideoq́; &
à
numero nomina receperunt, quòd cum vox conſtiterit in vna ſonorum
finitione
, ab eaq́;
ſe flectens mutauerit, & peruenerit in quartam termi-
nationem
, appellatur diateſſaron, in quintam diapente, in octauam dia-
paſon
, in octauam &
dimidiam, diapaſon & diateſſaron, in nonam & di-
midiam
, diapaſon &
diapente, in quintamdecimam diſdiapaſon. Non
enim
inter duo interualla, cum chordarum ſonitus, aut vocis cantus fa-
ctus
fuerit, nec in tertia, aut ſexta, aut ſeptima poſſunt conſonantiæ fieri,
Sed
(vt ſuprà ſcriptum eſt) diateſſaron &
diapente, ex ordine ad diſdia-
paſon
conuenientes ex natura vocis congruentis habent finitiones, &
203183DE ARCHITEC. LIB. V. concentus procreantur ex coniunctione ſonituum, qui Græcè φθόγρι di-
cuntur
.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Et eius díagramma ſubſcríbam. ] Diagramma, deſignationem, defor-
mationem
, deſcriptionem\’ ſignificat.
Isti{us} autem diagrammatis, vt aliarũ omnium
figurarum
, qu{as} Vitruui{us} pollicetur, iacturam fecim{us}.
Nam quod à Iucundo Ve-
ronenſi
hoc loco additum eſt (ſi modò ei{us} eſt, quod excuſum cernitur) vitio non ca-
ret
, vt reliqua ferè omnia.
Quin & Vitruui{us} ipſe ſibi aduerſabitur, ſi quidem
vulgatam
&
receptam retinem{us} ſcripturam. Vt ſine controuerſia ſit hoc capite
&
ſequenti aliqua mutare neceſſarium.
Alíàs fit acuta, alíàs grauís. ] Soni grauitatem quidem fieri, cum ex
intimo
quidem ſpirit{us} trahitur, acumen verò ex ſuperficie oris emitti, autor eſt
Martian
{us} Capella lib.
IX.
E quíbus vnus habet effectus contínuatos, alter díſtantes. ]
Idem
Martian{us} libro eodem, id eſt de Muſica, triplicem eſſe vocis rationem ſcri-
bit
, continuam, velut colloquium, diuiſam ſiue diastematicam, quam in modulatio-
ne
ſeruam{us}, &
mixtam, qua carmina recitantur. Vide tamen Boëthium Muſices
libri
primi, cap.
XII. Nam lib. V. cap. IIII. & V. tradit de vocib{us} vniſonis
&
non vniſonis.
Ita ínteruallís ea verſatur. ] Interualla dicuntur diaſtemata, id eſt
vocis
ſpatia, quib{us} acuta et grauis includitur.
Quemadmodum autem ex eis fiunt
ſystemata
, ita hæc ex phthongis, qui elemẽtorum vice in muſica funguntur, autore
Adrasto
Peripatetico.
Quòd verò trium tantum modulationum generum meminit
Vitruui
{us}, harmoniæ, chromatis, &
diatoni, id fecit plurimorum ſententiam ſecu-
t
{us}.
Nam Papp{us} & Cleonides in harmonico introductorio mixtum addiderunt,
vel
commune, hoc quidem ex inſistentib{us} phthongis:
illud verò in quo duo aut tria
genera
ineſſent.
Díſsímíles ſunt tetrachordorum díſpoſítíones. ] Exponit Ca-
pella
tetrachordum quatuor ſonorum in ordine poſitorum congruentem &
fidam
concordiam
.
Díatoní duo ſunt contínuatí toní, tertíum hemítoníum. ]
Hoc
demum verum eſt, ſi ab hemitonio incipiens duos tonos ſubſtitu{as}.
Sonítus quí Græcè φθόγγόι dícuntur, ín vno quoque genere
ſunt
decem &
octo. ] Phthong{us} quid eſſet, varij tradiderunt. Ptolemæ{us} vo-
lumine
de muſica ſonum eſſe ait, vnum &
eundem tenentem tenorem. Ei{us} inter-
pres
Porphyri{us} tradit eſſe ſonum per vnum &
eundem eductum tenorem. Bac-
chi
{us} interuallorum minimum, Aristides Quintilian{us} minimum vocis per ſe ele-
ctum
, Aristoxen{us} caſum vocis modulatilis ad tonum vnum:
cui ſuffragantur
Papp
{us}, &
Emmanuel Bryenni{us}. Nam Thraſylo & Theoni eſt ſenſibilis inſtru-
menti
vocis enarmoni{us}.
Antiqui phthongos ſeptem ſtatuerũt, heptachordum lyram
componentes
, vt referret Lunam hypate, Mercurium parhypate, Venerem hyper-
parhypate
, quæ &
lichanos, Solem meſe, Martem parameſe, Iouem paranete, Satur-
num
nete.
Nicomach{us} in harmonices enchiridio, contrario ordine numerat, &
204184M. VITRVVII POLL. netis distribuit, vt ſit ſumma hypate Saturno, & ima Lunæ dicata. Alij quinde-
cim
voluerunt.
Alij phthongorum, id eſt ſonorum, qui aptè & cum ratione modu-
lationem
componerent, eſſe decem &
octo tropos tradiderunt, quorum hic Græc{as}
appellationes
Vitruui{us} ponit.
Nos ſubiecta figura quomodo Latinè dici queant, &
ad
ſcalam muſices nostri temporis referri valeant, ex Martiani, Gaphurij, Petri
Aronis
, &
aliorum Muſicorum, quos vidim{us}, libris indicabim{us}, ſi pri{us} monue-
rim
{us} ex ſententia Franchini Gaphurij claues eſſe viginti du{as}, cum Ioannes Pont.
XXII. & Guido Aretin{us} (qui, vt refert Andre{as} Ornithoparch{us}, prim{us} ex
hymno
D.
Ioannis Baptistæ, ſex ill{as} ſyllab{as}, vt, re, mi, fa, ſol, la, à quo vulga-
res
muſicos conſueueram Vtremifaſollarios vocare, muſicis conſonantijs conuenire
perpendit
) viginti tantum velint.
Certè Ioannes Froſchi{us} fides his literis & no-
tis
, Γ.
b. bb. *** ***. cc. dd. & ee. inſignit{as} antiquis ignot{as} ſcribit. Neque libet
recenſere
alia, quæ de his tradunt Berno Cluniacenſis Abb.
D. Bernard{us} Abb.
Clareuallenſis
, ciuis me{us}, quamuis alij Fontanaium putent, Ioannes Tinctor,
Otho
Theoger{us} Epiſcop{us}, Vuilehelm{us} quidam, omnes libris de mu-
ſica
ſcriptis.
Principio dicim{us} non eſſe, cui conferre poßim{us}
nostrarum
ſummam, &
imam, id eſt, E. la. &
G
.
vt. deinde non eſſe eundem ordinem. Quid
cum
quo conueniat, deſcriptis nume-
ris
intelliges.
Itaque incipiem{us}
à
proſlambanomeno, qui
troporum
prim{us}
et
infim{us}
eſt
.
205

ONE
.
HISPANVS. LVSITANVS. ANNORVM. XXXXII. MENS. VII. D. XXIII
M
V M.
AGITAVIT. IN. FACTIONE. ALB. ACILIO. AVIOLA. ET. CORELLIO. PANSA. COS
M
.
VIGIT. IN. FACTIONE. EADEM. M. ACILIO. GLABRIONE. C. BELLICIO. TORQVATO. COS
RIMVM
.
AGITAVIT. IN. FACTIONE. PRASINA. TORQVATO. ASPRENATE. II. ET. ANNIO. LIBONE. COS. PRIMVM. VICIT.
E. RVSATA. LAENATE. PONTIANO. ET. ANTONIO. RVFINO. COS. SVMMA. QVADRIGA. AGITAVIT. ANNIS. XXIIII. MISSVS. OSTIO. IIII. CCL VII.
C. LXII. A. POMPA. CX. SINGVLARVM. VICIT. OO. LXIIII. INDE. PRAEMIA. MAIORA. VICIT. LXXXXIL XXX. XXXII. EX. HIS. SEIVGES. III. XXXX. XXVIII.
S. II. L. XXVIIII. I NDE. SEPTEIVGE. I. LX. III. BINARVM. VICIT. CCCXXXXVII. TRIGAS. AD. XV. IIII. TERNAR VM. VICIT. LI. AD. HONOREM. VENIT. OO.
ECVNDAS. DCCCL XI. TERTIAS. DLXX VI. QVARTAS. AD. @. OO. I. FRVSTRA. EXIT. OO CCCLI. AD. VENETVM. VICIT. X. AD. ALBATVM. VICIT. LXXXXI. INDE. AD. @. XXXII.
TVM. @. CCCLVIII. LXIII. CXX. PRAETEREA. BIGAS. @. VICIT. III. AD. ALBATV.
I. AD. PRASINV. II. OCCVPAVIT. ET. VICIT. DCCCXV. SVCCESSIT. ET. VICIT. LXVII.
T. XXXVI. VARI IS. GENERIBVS. VIC. XXXII. ERIPVITET. VICIT. DII. PRASINIS. CCX VI. VENETIS. CCV. ALBATIS. LXXXI. EQVOS. CENTENARIOS. FECIT. II. VIIII. ET. DVCENAR. I.
INSIGNIA # τ # EIVS
TO. SIBI. QVO. ANNO. PRIMVM. QVADRIGIS. VICTOR. EXSTITIT. BIS. ACTIS. CONTINETVR. AVILIVM. TEREN. FACTIONIS. SVAE. PRIMVM. OMNIVM. VICISSE. OO. XI. EX. QVIBVS. ANNO. VNO. PLVRIMVM. VINCENDO. VICIT.
NO. CENTVM. VICTORIAS. CONSECVTVS. EST. VICTOR. C. III. SINGVLARVM. VICIT. LXXXIII. ADHVC. AVGENS. GLORIAM. TITVLI. SVI. PRAECESSIT. THALLVM. FACTIONIS. SVAE. QVI. PRIMVS. IN. FACTIONE. RVSSATA.
CLES. OMNIVM. AGITATORVM. EMINENTISSIMVS. QVO. ANNO. ALIENO. PRINCIPIO. VICTOR. CXXXIIII. SINGVLARVM. VICIT. C. XVIII. QVO. TITVLO. PRACESSIT. OMNIVM. FACTIONVM. AGITATORES. QVI. NVNQVAM.
RCENSIVM. INTERFVERVNT. OMNIVM. AD. MIRATIONE. MERITO. NOTATVM. EST. QVOD. VNO. ANNO. ALIENO. PRINCIPIO. DVOBVS. INTROIVGIS. COTYNO. ET. POMPEIANO. VICIT. LXXXXIIII. LX. I. L. IIII. X. L. I. XXX. II.
@ONIS. PRASINAE. VICTOR. OO. XXV. PRIMVS. OMNIVM. VRBIS. CONDITAE. AD. @. L. VICIT. VII. DIOCLES. PRAECEDENS. EVM.
INTROIVGIS. TRIBVS. ABIGEIO. LVCIDO. PRATTO. L. VICIT. VIII.
@OMMVNEM. VENVSTVM. EPAPHRODITVM. TRES. AGITATORES. MILIARIOS. FACTIONIS. VENETAE. AD. @. L. VICISSENT. XI. DIOCLES. POMPEIANO. ET. LVCIDO. DVOBVS. INTROIVGIS. L. VICIT.
FACTIONIS. PRASINAE. VICTOR. OO. XXV. ET. FLAVIVS. SCORPVS. VICTOR. II. XL. VIII. ET. POMPEIVS. MVSCLOSVS. VICTOR. III. DLVIIII. TRES. AGITARORES. VICTORES. VI. DCXXXII. AD. @. L. VICERVNT. XXVIII.
NENTISSIMVS. VICVOR. OO CCCC. LXII. L. VICIT. XXVIIII. NOBILISSIMO. TITVLO. DIOCLES. NITET. CVM. FORTVNATVS. FACTIONIS. PRASINAE. IN. VICTORE. TVSCO. VICTOR. CCCLXXVI. L. VICIT. IX. DIOCLES.
R. CLII. L. VICIT. X. LX. I. NOVIS. COACTIONIBVS. ET. NVNQVAM. ANTE. TITVLIS. SCRIPTIS. DIOCLES. EMINET. QVOD. VNA. DIE. SEIVGES. AD. @. LX. MISSVS. BIS. VTRASQVE. VICTOR. EMINVIT. ADQVE. AMPLIVS.
O. SVISQVE. SEPTEM. EQVIS. IN. SE. IVNCTIS. NVNQVAM. ANTE. HOC. NVMERO. EQVORVM. SPECTATO. CERTAMINE. AD. @. L. IN. ABIGEIO. VICTOR. EMINVIT. ET. SINE. FLAGELLO. ALIS. CERTAMINIBVS. AD. @. XXX.

VM. VISVS. ESSET. HIS. NOVITATIBVS. DVPLICI. ORNATVS. EST. GLORIA.
INTER. MILIARIOS. AGITATORES. PRIMVM. LOCVM. OBTINERE. VIDETVR. PONTIVS. EPAPHRODITVS. FACTIONIS. VENETAE
NINI. AVG. PI
I. SOLVS. VICTOR. OO. CCCCLXVII. SINGVLARVM. VICIT. DCCCCXI. AD. DIOCLES. PRAECEDENS. EVM. VICTOR. OO. CCCCLXII. INTER. SINGVLARES. VICIT. OO LXIIII. ISDEM. TEMPORIBVS.
ET. VICIT. CCCCLXVII. DIOCLES. ERIPVIT. ET. VICIT. DII. DIOCLES. AGITATOR. QVO. ANNO. VICIT. CXXVII. ABIGEIO. LVCIDO. POMPEIANO.
INTROIVGIS. TRIBVS. VICTOR. CIII. INTER.
INENTES. AGITATORES. INTROIVGIS. AFRIS. PLVRIMVM. VICERVNT. PONTIVS. EPAPHRODITVS. FACTIONIS. VENETAE. IN. BVBALO. VICIT. CXXXIIII. POMPEIVS. MVSCLOSVS. FACTIONIS. PRASINAE.
CXV. DIOCLES. SVPERATIS. E Is. IN. POMPEIANO. VICTOR. CLII. SINGVLARVM. VICIT. CXXXXIIII. AMPLIATIS. TITVLIS. SVIS. COTYNO. GALATA. ABIGEIO. LVCIDO. POMPEIANO. INTROIVGIS. QVINQVE.
VICTOR. # CCCCXXXXV. # SINGVLARVM. # VICIT. # CCCLXXXXVII.
206
[Empty page]
207185DE ARCHITEC. LIB. V.
Antiquorum troporum muſicorum cum ſcala muſicæ noſtri temporis collatio.
11
1
. # Proſlambanomenos. # Acquiſit{us}. # A. re.
2
. # Hypatehypaton. # Principalis princip. # B. mi.
3
. # Parhypatehypaton. # Subprincipalis princ. # C. fa. vt.
4
. # Lichanos, ſiue diatonos hypaton. # Extẽſa principaliũ ſiue index, & diſtinct. # D. ſol. re.
5
. # Hypate meſon. # Vltima mediarum. # E. la. mi.
6
. # Parhypate meſon. # Subprincip. mediarnm. # F. fa. vt.
7
. # Lichanos ſiue diatonos meſon. # Extenſa mediarum. # G. ſol. re. vt.
8
. # Meſe. # Media. # A. la. mi. re.
9
. # Trite ſynemmenon, ſi-ue ſynɀeugmenon. # Tertia coniunctarum. # B. fa. B. mi.
10
. # Paranete ſynemmenon. # Penultima coniunct. # C. ſol. fa.
11
. # Nete ſynemmenon. # Vltima coniunctarum. # D. la. ſol.
12
. # Parameſe. # Propè mediam. # B. fa. B. mi.
13
. # Trite dieɀeugmenon. # Tertia diuiſarum. # C. ſol. fa. vt.
14
. # Paranete dieɀeugmen. # Penultima diuiſarum. # D. la. ſol. re.
15
. # Nete dieɀeugmenon. # Vltima diſiunctarum. # E. la. mi.
16
. # Trite hyperbolæon. # Tertia excellentium. # F. fa. vt.
17
. # Paranete hyperbolæon. # Penultima excellent. # G. ſol. re. vt.
18
. # Nete hyperbolæon. # Vltima excellentium. # A. la. mi. re.
2
. # Harmonia. # Chroma. # Diaton.
3
. # Ton{us} # Ton{us}. # Ton{us}.
4
. # Dieſis. # Hemiton. # Hemiton.
5
. # Dieſis. # Hemiton. # Ton{us}. # Tetrachord.
6
. # Diton{us}. # Trishemiton. # Ton{us}.
7
. # Dieſis. # Hemiton. # Hemiton.
8
. # Dieſis. # Hemiton. # Ton{us}. # Tetrachord.
9
. # Diton{us}. # Trishemiton. # Ton{us}.
10
. # Dieſis. # Hemiton. # Hemitonium.
18
. # Dieſis. # Hemitonium. # Ton{us}. # Tetrachord.
19
. # Diton{us}. # Trishemiton. # Ton{us}.
17
. # Ton{us}. # Ton{us}. # Ton{us}.
11
. # Dieſis. # Hemiton. # Hemitonium.
12
. # Dieſis. # Hemiton. # Ton{us}. # Tetrachord.
13
. # Diton{us}. # Trishemiton. # Ton{us}.
14
. # Dieſis. # Hemitonium. # Hemiton.
15
. # Dieſis. # Hemiton. # Ton{us}. # Tetrachord.
16
. # Diton{us}. # Trishemiton. # Ton{us}.
208186M. VITRVVII POLL.
Ex decem & ſeptem phthongis (proſlambanomenos enim in tetrachordis non
recipitur
) conſtituuntur tetrachorda quinque, hypaton, meſon, ſynemmenon, die-
ɀeugmenon
, &
hyperbolæon. Quæ cum in trib{us} modulationum generib{us} harmo-
nicò
, chromatico, &
diatonico duob{us} tonis & hemitonio perficiantur, dißimiles ta-
men
habent interuallorum diſpoſitiones.
Et primum quidem ab hypate hypaton ad
hypaten
meſon deſignatur, ſecundum ab hypate meſon ad meſen, tertium à meſe ad
neten
ſynemmenon:
quartum à parameſe ad neten die ɀeugmenon: quintum à nete
die
ɀeugmenõ ad neten hyperbolæon.
Ea verò omnia in harmonia fiunt duab{us} die-
ſib
{us} &
ditono, in chromate duob{us} hemitonijs & trishemitonio, in diatono hemi-
tonio
&
duob{us} tonis. Ita magnitudine quidem peræquantur, ſed interuallorum
distantia
ſunt dißimilia.
In díatono verò tonum. ] In manuſcripto exemplari, quod Bononiæ in
D
.
Saluatoris bibliotheca vidim{us}, deſunt quatuor dictiones, & rectè quidem.
Ei{us} ſcripturam ſequuntur quidam codices ipſi impreßi.
Quod Græcè dícítur ὕπτομ. ] Hoc, & quæ ſequuntur tetrachordorum
nomina
, ſcribo in gignendi caſu numeri multitudinis, id eſt τῶμ {ύπ}άτωμ, μέσωμ,
σ
{υν}ημμ{έν}ωμ, {δι}ιεζ{ευ}γμ, {έπ}εθολ{ού}ωμ.
Quo in loco aduerte {ύπ}{δρ}θολ{αί}ωμ per
{αι} diphthongum ſcribi, non per ε, præterea non σ{υν}εμμ{έν}ομ, ſed σ{υν}Ημμ{έν}ωμ, ἀπὸ
τ
{οῦ} σ{υν}άπτε{αδζ}, quod coniungi &
connecti ſignificat. Gelli{us} enim libri XVI.
cap. VIII. σ{υν}Ημμ{έν}ομ adiunctum ſiue connexum dici ſcribit.
De theatri vaſis. # CAP. # V.
ITA ex his indagationibus, mathematicis rationibus
fiunt
vaſa ærea, pro ratione magnitudinis theatri, eaq́;
ita fabricentur, vt cum tanguntur, ſonitum facere poſ-
ſint
interſe, diateſſaron, diapente, ex ordine ad diſdia-
paſon
.
Poſtea inter ſedes theatri, conſtitutis cellis, ra-
tione
muſica ibi collocentur, ita vti nullum parietem
tangant
, circaq́;
habeant locum vacuum, & à ſummo capite ſpatium, po-
nanturq́
;
inuerſa, & habeant in parte quæ ſpectat ad ſcenam, ſuppoſitos
cuneos
, ne minus altos ſemipede, contraq́;
eas cellas relinquantur apertu-
inferiorum graduum cubilibus, longæ pedes duos, altæ ſemipedem.

Deſignationes
autem earum quibus in locis conſtituantur, ſic explicen-
tur
.
Si non erit ampla magnitudine theatrum, media altitudinis tranſ-
uerſa
regio deſignetur, &
in ea tredecim cellæ, duodecim æqualibus in-
teruallis
diſtantes conſornicentur, vti ea echea, quæ ſupra ſcripta ſunt, ad
neten
hyperbolæon ſonantia, in cellis, quæ ſunt in cornibus extremis,
vtraque
parte prima collocentur, ſecunda ab extremis diateſſaron ad ne-
ten
diezeugmenon, tertia diateſſaron ad neten parameſon, quarta diateſ-
ſaron
ad neten ſynemmenon, quinta diateſſaron ad meſen, ſexta diateſſa-
ron
ad hypaten meſon, in medio vnum diateſſaron ad hypaten hypaton.

Ita
hac ratiocinatione vox ab ſcena, vti ab centro profuſa ſe
209187DE ARCHITEC. LIB. V. tactuq́; feriens ſingulorum vaſorum caua, excitauerit auctam claritatem,
&
concentu conuenientem ſibi conſonantiam. Sin autem amplior erit
magnitudo
theatri, tunc altitudo diuidatur in partes quatuor, vti tres ef-
ficiantur
regiones cellarum tranſuerſe deſignatæ, vna harmoniæ, altera
chromatos
, tertia diatoni.
Et ab imo quæ erit prima, ea ex harmonia col-
locetur
ita, vti in minore theatro ſupra ſcriptum eſt.
In mediana autem
parte
prima, in extremis cornibus ad chromaticen hyperbolæon haben-
tia
ſonitum ponantur:
in ſecundis ab his diateſſaron ad chromaticen die-
zeugmenon
:
in tertiis diateſſaron ad chromaticen ſynemmenon, in quar-
tis
diateſſaron ad chromaticen ſynemmenon, quintis diateſſaron ad chro
maticen
hypaton, ſextis ad parameſen, quòd &
ad chromaticen hyperbo-
læon
diapente, &
ad chromaticen meſon, diateſſaron habeant conſonan-
tiæ
communitatem.
In medio nihil eſt collocandum, ideo quòd ſonituum
nulla
alia qualitas in chromatico genere ſymphoniæ conſonantiam poteſt
habere
.
In ſumma verò diuiſione, & regione cellarum, in cornibus primis
ad
diatonon hyperboleon, fabricata vaſa ſonitu ponantur, in ſecundis dia-
teſſaron
ad diatonon diezeugmenon, tertiis diateſſaron ad diatonon ſy-
nemmenon
, quartis diateſſaron ad diatonon meſon, quintis diateſſaron
ad
diatonon hypaton, ſextis diateſſaron ad proſlambanomenon:
in me-
dio
ad meſem, quòd ea, &
ad proslambanomenon diapaſon, & diatonon
hypaton
, diapente habet ſymphoniarum communitates.
Hæc autem ſi
quis
voluerit ad perfectum facile perducere, animaduertat in extremo li-
bro
diagramma muſica ratione deſignatum, quòd Ariſtoxenus magno
vigore
&
induſtria, generatim diuiſis modulationibus conſtitutum reli-
quit
:
de quo ſi quis ratiocinationibus his attenderit, & ad naturam vo-
cis
, &
ad audientium delectationes, facilius valuerit theatrorum efficere
perfectiones
.
Dicet aliquis forte multa theatra Romæ quotannis facta
eſſe
, neque vllam rationem harum rerum in his fuiſſe:
ſed errauit in eo,
quòd
omnia publica lignea theatra tabulationes habent complures, quas
neceſſe
eſt ſonare.
Hoc verò licet animaduertere etiam à citharœdis, qui
ſuperiore
tono, cum volunt canere, aduertunt ſe ad ſcenæ valuas, &
ita
recipiunt
ab earum auxilio conſonantiam vocis.
Cum autem ex ſolidis
rebus
theatra conſtituuntur, id eſt ex ſtructura cæmentorum, lapide, mar-
more
, quæ ſonare non poſſunt, tunc ex his hac ratione ſunt explicanda.
Sin autem quæritur, in quo theatro ea ſint facta, Romæ non poſſumus
oſtendere
, ſed in Italiæ regionibus, &
in pluribus Græcorum ciuitatibus.
Etiamq́
;
autorem habemus L. Mummium, qui diruto theatro Corin-
thiorum
eius ænea Romam deportauit, &
de manubiis ad ædem Lunæ
dedicauit
.
Multi etiam ſolertes Architecti, qui in oppidis non magnis
theatra
conſtituerunt, propter inopiam, fictilibus doliis ita ſonantibus ele-
ctis
, hac ratiocinatione compoſitis, perfecerunt vtiliſsimos effectus.
210188M. VITRVVII POLL.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Ex ordíne ad díſdíapaſon. ] Id eſt ita fabricata ſint vaſa, vt collocata
cum
tacta fuerint, reddant ſymphoniarum differenti{as} omnes, id eſt diateſſaron,
diapente
, diapaſon, diapaſon &
diateſſaron, diapaſon & diapente, & diſdiapaſon,
hoc
eſt ratione interualli, ſeſquitertia, ſeſquialtera, dupla, dupla ſeſquitertia, dupla
ſeſquialtera
, &
quadrupla. His ſeptis clauſerunt Pythagorei vocum concentum.
Quicquid ſupra eſſet, putauerunt ſtridorem eſſe veri{us}, quàm concinnam vocem.
Vide
boëthium libro de Muſica primo, &
Plutarchum in libello de Muſica. Nam
recentiores
haud inſcitè diſdiapaſon cum diapente addiderunt, id eſt nonamdeci-
mam
:
diateſſaron enim quartam vocant, diapente quintam, diapaſon octauam, dia-
paſon
cum diapente duodecimam, diſdiapaſon quintamdecimam.
Quin cum natura
comparatum
ſit, vt vox hominum haud ferè ad diſdiapaſon intendatur (ſi quidem
inter
ſe quantum aut intendi aut deprimi poſſunt, expendatur) fidib{us} adiectis ad
vigeſimum
vocis gradum progreſſos, atque adeò ad triſdiapaſon, &
vigeſimum
ſecundum
gradum, ſenſu nec quicquam eaten{us} reclamante, tradit Froſchi{us}.
Ad-
dam
{us} &
hoc auctarij vice, diateſſaron recipere ſonos quatuor, ſpatia tria, tonos duos
&
ſemiſſem, diapente ſonos quin, ſpatia quatuor, tonos tres & ſemiſſem, diapaſon
ſonos
octo, ſpatia ſeptẽ, tonos ſex, diapaſon &
diateſſaron ſonos vndecim ſpatia decem,
tonos
octo &
ſemiſſem, diapaſon & diapente ſonos duodecim, ſpatia vndecim, tonos
nouem
&
ſemiſſem, diſdiapaſon ſonos quindecim, ſpatia quatuordecim, tonos decem.
Suppoſitos cuneos. ] Hoc loco cuneis ferreis altis ſemipede ſustinentur
inuerſa
ærea vaſa:
proximo verò capite, cunei ſunt theatri graduum, atque ſubſel-
liorum
vbi ſedent ſpectatores, ordines, qui diriguntur in interuallis duarum linea-
rum
à centro ad circunferentiam ductarum:
centrum hîc pro orchestræ puncto
medio
accipim{us}:
ſpectantur autem à ſumma gradatione ad imam. Inter cuneos fie-
bant
itinera, ſcalariáue, vt loquitur Vitruui{us}, quod nos ex theatro M.
Marcelli ani-
maduertim
{us}.
Nam Vitruui{us} tradit à præcinctionib{us} itinerib{us} alternis cuneos
deſcribi
oportere, vt quemadmodum ſunt præcinctiones tres, ſint &
cuneorum ge-
nera
tria per e{as}, non directa, ſed alterna.
Vtí ea echea. ] Id eſt ſonituum & troporum diſcrimina illa decem & octo,
quæ
Græci \‘Νχ{εῖ}α vocant, vt tradit lib.
I. cap. I.
Quarta díateſſaron ad neten ſynemmenon. ] Simile veri non eſt
in
re tam aperta Vitruuio ſomnum obrepſiſſe, quamobrem diateſſaron ſuppoſititiam
dictionem
ex hac familia procul amandandam arbitror, ne diligentia requirenda
ſit
hoc loco, incuria\’ accuſanda diligentißimi autoris.
Vt ab centro profuſa ſe círcumagens. ] Huc pertinet, quod ſcribit
III.
cap. de motione vocis ad circinum.
Quínta diateſſaron ad meſon. ] Emendandum proculdubio meſen fœ-
minino
genere.
meſe enim, id eſt μὲσΗ, dicitur phthong{us} ille, ſiue ſonit{us}.
Tactúque feríens ſíngulorum vaſorum caua. ] Existimauit Ari-
ſtoteles
problematon ſectione XI.
non parum ad vocis conferre conſonantiam vaſa
vacua
&
puteos. Vitruui{us} in graduum præcinctionib{us}, qu{as} dixim{us} eſſe
211189DE ARCHITEC. LIB. V. (ſi quidem magna ſunt theatra) totidem cellarum regiones conſtituit, vbi collocen-
tur
vaſa inuerſa, quorum percußione ad ſpectatorum aures vox vegetior, cla-
rior\’
, atque ſuauior perueniret.
E{as} regiones in tredecim cell{as} diuidit æqualib{us}
interuallis
, id eſt cell{as} parib{us} vicißim interſtitijs diſpoſit{as} distribuit, ſex hinc
atque
hinc, &
vnam mediam, quæ tamen non vſ{us}, ſed partitionis & reſponſ{us}
cauſa
fit in media præcinctione.
In ima præcinctione ponuntur vaſa, quæ habent
harmoniæ
rationem, hoc modo.
In cornuum cellis collocantur, quæ ſonitum habent ne-
tes
hyperbolæon.
Subſequuntur vtrinque, quæ ſunt ad neten die ɀeugmenon, inter-
uallo
conſonantiæ diateſſaron.
Intertijs cellis ſunt, quæ ad neten parameſen, interual-
lo
item diateſſaron.
Quæ ſunt in quartis, tono ſolummodo distant, & ſunt netes ſy-
nemmenon
.
In quintis cellis ſunt ad meſen, interuallo diateſſaron. In ſextis cellis ad
hypaten
meſon, item diateſſaron ſpatio.
In media cella ſunt ad hypaten hypaton, in-
teruallo
diateſſaron.
In media præcinctione ſunt vaſa chromatos. Collocantur autem
in
cornib{us} vaſa, quæ ſunt ad paraneten hyperbolæon.
In ſecundis cellis ad parane-
ten
dieɀeugmenon, ſpatio diateſſaron.
In tertijs ad paraneten ſynemmenon, ſpatio
diapente
.
In quartis ad lichanon meſon, interuallo diateſſaron. In quintis ad lichanon
hypaton
, item diateſſaron.
In ſextis ad parameſen, quod ſpatium ad paraneten hy-
perbolæon
eſt diapente, ad paraneten ſynemmenon diateſſaron.
In chromatis media
cella
nulla ſunt vaſa, quod à lichano hypaton ad proſlambanomenon, aut ad aliam
omnino
decem &
octo vocum nulla ſit conſonantia. Sunt enim hemitonia tantum
duo
&
ton{us}. In tertia præcinctione collocantur vaſa diatoni. Et in cornib{us} qui-
dem
ea, quæ ſunt ad paranetem hyperbolæon.
In ſecundis cellis ad paraneten die-
ɀeugmenon
, ſpatio diateſſaron.
In tertijs ad paraneten ſynemmenon, diapente. In
quartis
ad lichanon meſon, diateſſaron.
In quintis ad lichanon hypaton, diateſſaron.
In ſextis quæ ad proſlambanomenon, diateſſaron ſpatio. In media quæ ſunt ad meſen,
quod
ea ad proſlambanomenon habet conſonantiam diapaſon, &
ad lichanon hypa-
ton
diapente.
Hæc ego ſcripſi, vt loc{us} apud Vitruuium fœdè conuulſ{us} deforma-
t
{us}\’ emendari poßit, cui{us} me rei ſubmonuit, ne quem laude ſua defraudem, Lu-
douic
{us} Luceni{us}, vir liberalib{us} diſciplinis præter medicinæ peritiá erudit{us}, cui\’.

tantum
ſemper tribui, quantum homini nemini:
eo erat morum candore, ea ingenij
facilitate
, eo iudicio, vt acerrimo cui, æquari poßit:
amicitia quidem neſcio an ha-
buerim
parem neminem, quod tamen nolo testimonium hac in re eleuet meum.
Se-
mel
autem ſtatuendum eſt, eos troporum, qui lichani &
paranetæ dicuntur, in
chromate
dici etiam chromatic{as}, &
in diatono diatonos. Quod tradit Boëthi{us} libro
muſicæ
primo, cap.
XXII.
In tertijs díateſſaron ad chromatícen ſynemmenon. ] Et anti-
qui
omnes, &
quidem etiam formis excuſi codices ita habent, non tamen diateſſa-
ron
, ſed diapente eſt conſonantia.
Et ad chromatícen meſon díateſſaron. ] Magn{us} hic error, & qui
pleraque
omnia, quæ viderim, inuaſit exemplaria.
Vitium ſcripturam habere co-
gnouerint
artifices, pro meſon ſcribendum ſynemmenon.
Alioquin Vitruui{us} non
ſatis
viderit.
Tertijs díateſſaron ad díatonon ſynemmenon. ] Imò diateſſaron
ſed
diapente:
vt male habitum fuiſſe olim locum hunc omnes nunc videre poßint.
212190M. VITRVVII POLL.
Multa theatra Romæ quotannís facta. ] Theatra ex vetere more
lignea
ac temporaria primum fiebant, pòſt etiam verſatilia.
Cuiuſmodi C. Curio-
nem
in funebri patris munere feciſſe ſcribit Plini{us} lib.
XXXVI. cap. XV. Quæ
res
tametſi difficilis factu fuerit, eam tamen intellexim{us}, &
deformauim{us}. Poſtea
laterib
{us}, lapide cæſo, &
marmore extructa ſunt, non temporaria mora, verum æter-
nitatis
destinatione, vt dicam cum Plinio, quale Pompeij, quale M.
Marcelli, quo-
rum
inuita temporum iniuria etiam nunc extant cadauera.
Ex laterib{us} amphi-
theatrũ
Romæ, Statilij, extra vrbem, ad Lyrim campaniæ fluuiũ, qui Plinij tempore
Glanic
{us} dicebatur, nunc Garigliano, ad Mínturn{as}, quæ hodie Traietto, et Puteo-
lis
.
Ex quadratis lapidib{us}, Romæ, Titi. E ſolido marmore, Veronenſe, Capuanum, &
Athenienſe
.
Theatra verò ex quadratis lapidib{us}, Romæ, Pompeij & Marcelli.
Quæ Romæ hodie non extent nominantur à Paterculo Caßij, à Suetonio Claudij, à
Tacito
C.
Cæſaris, ab Auſonio Balbi, à Spartiano Traiani, à Sexto Aurelio Neronis,
à
Martiale Eſquilinum, ſed puto pro amphitheatris accipienda.
Sed errauít ín eo. ] Perplacent codices, in quib{us} ſcriptum legim{us}, erra-
bit
, aut errauerit.
Quí díruto theatro Corínthíorum. ] Mummium Corinthum vi-
ciſſe
, &
vaſa ærea, & ſigna multis Achaiæ oppidis diſperſiſſe testatur Plini{us} lib.
XXXIIII. cap. III. Meminit Aſconi{us} tertia commentatione in Verrem, Pau-
ſani
{as} etiam in Corinthiacis, Achaicis, &
Eliacis.
De conformatione theatri facienda. # CAP. # VI.
IPSIVS autem theatri conformatio ſic eſt facienda,
vti
quam magna futura eſt perimetros imi, centro me-
dio
collocato circumagatur linea rotũdationis, in eaq́;
quatuor ſcribantur trigona paribus lateribus & inter-
uallis
, quę extremam lineam circinationis tangant, qui
bus
etiam in duodecim ſignorum cœleſtium deſcri-
ptione
Aſtrologi, ex muſica conuenientia aſtrorum, ratiocinantur.
Ex
his
trigonis, cuius latus fuerit proximum Scenæ, ea regione quæ præci-
dit
curuaturam circinationis, ibi finiatur ſcenæ frons, &
ab eo loco per
centrum
parallelos linea ducatur, quæ diſiungat proſcenii pulpitum, &

orcheſtræ
regionem (ita latius factum fuerit pulpitum, quam Græco-
rum
, quòd omnes artifices in ſcenam dant operam, in orcheſtra autem
ſenatorum
ſunt ſedibus loca deſignata) &
eius pulpiti altitudo ſit ne plus
pedum
quinque, vti qui in orcheſtra ſederint, ſpectare poſsint omnium
agentium
geſtus.
Cunei ſpectaculorum in theatro ita diuidantur, vti an-
guli
trigonorum, qui currunt circum curuaturam circinationis, dirigant
aſcenſus
ſcalasq́;
inter cuneos ad primam præcinctionem. Suprà autem
alternis
itineribus ſuperiores cunei medii dirigantur.
Hi autem qui ſunt
in
imo, &
dirigunt ſcalaria, erunt numero ſeptem, reliqui quinque
213191DE ARCHITEC. LIB. V. deſignabunt compoſitionem, & vnus medius contra ſe valuas regias ha-
bere
debet, &
qui erunt dextra ac ſiniſtra, hoſpitalium deſignabunt com-
poſitionem
, extremi duo ſpectabunt itinera verſurarum.
Gradus ſpecta-
culorum
, vbiſubſellia componantur, ne minus alti ſint palmopede, ne
plus
pede &
digitis ſex. Latitudines eorum ne plus pedes duo ſemis, ne
minus
pedes duo conſtituantur.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Quam magna futura eſt perímetros ímí. ] Hic eſt ſenſ{us}, cum li-
neam
duxeris, quantam velis frontem extruendi theatri patere, in ei{us} medio col-
locato
circini pede ſtatario ſiue immobili, quod hîc centrum vocat, vti in capite pri-
mo
libri tertij, diducto\’ circino ad vtrumuis cornu ductæ lineæ, circumagatur
rotundatio
.
Ex muſíca conuenientía aſtrorum. ] Vide quæ ſcripſi in caput ſe-
cundum
libri primi.
Quæ díſíungat proſcenij pulpítum. ] Proſcenium autore Diomede
eſt
loc{us} ante ſcenam.
Ibi erat pulpitum, in quod actores fabularum prodirent. Sce-
na
itaque erat altior pulpito, pulpitum alti{us} orchestra, in qua erant ſenatorum
&
honorificentißimorum apud Romanos loca, & apud Græcos ſcenici ſu{as} perſi-
ciebant
actiones.
Quod omnes artífíces in ſcenam dant operam. ] Sec{us} apud
Græcos
, apud quos, cum reliqui artifices per orcheſtram ſua peragant, ſoli Comici, &

Tragici
ſu{as} in ſcena præstant actiones.
Eſt autem ſcena, vt Caßiodoro placet Varia-
rum
, lib.
III. frons theatri, id eſt ea theatri pars, quæ ab vno ei{us} cornu ad alte-
rum
cum coopertura ducebatur, quod fieret theatrum in hemicycli ferè formam-
Ea
aut verſatilis fuit, quum ſubitò tota machinis quibuſdam verteretur, &
aliam
picturæ
faciem ostenderet, aut ductilis, quum tractis tabulatis hac atque illac ſpe-
cies
picturæ nudaretur interior.
Autor Serui{us} lib. III. Georg. Sed libet Caßio-
dori
verba de theatri origine referre, ſunt autem ex epistola ad Symmachum.
Cum agricultores, inquit, feriatis dieb{us} ſacra diuerſis numinib{us} per lucos vicos\’
celebrarent
, Athenienſes primum agreste principium, in vrbanum ſpectaculum
collegerunt
, theatrum Græco vocabulo viſorium nominantes, quòd emin{us} astanti-
b
{us} turba conueniens ſine aliquo impedimento videatur.
Frons autem theatri ſcena
dicitur
, ab vmbra luci denſißima, vbi à pastorib{us} inchoante verno diuerſis ſonis
carmina
cantabantur.
Hacten{us} Caßiodor{us}. Labeo verò apud Vlpianum Pandect.
lib
.
III. de ijs qui notantur infamia, ſcenam definit eſſe eam, quæ ludorum facien-
dorum
cauſa quolibet loco vbi quis conſistat, moueatur\’ ſpectaculum ſui præbitu-
r
{us}, poſita ſit, in publico priuato\’, vel in vico, quo tandem paßim homines ſpectacu-
li
cauſa admittantur.
Placid{us} verò grãmatic{us} dicit eſſe cameram hincinde com-
poſitam
, quæ vmbræ loco in theatro erat, in quo ludi actitabantur:
item ſcenam vo-
cari
arborum in ſe incubantium quaſi concameratam denſationem, vt ſubterpo-
ſitos
tegere poßit:
item compoſitionem alicui{us} criminis, quæ digna ſit in theatro ex-
clamationib
{us} tragicis.
214192M. VITRVVII POLL.
Extremí duo ſpectabunt ítínera verſurarum. ] Verſuræ ſunt, vbi
vno
latere abſoluto, in aliud deflecti neceſſe eſt.
Columella lib. II. cap. II. de aran-
tib
{us} iuuencis loquens, Sed nec in media parte verſuræ conſistat, &
paulò pòſt.
Cum ventum erit ad verſuram, in priorem partem iugum propellat. id eſt cum
ventum
erit ad extremum ſulcum, &
reflectendum erit, vt alium proſcindat. Vi-
truui
{us} cap.
XI. hui{us} libri, pro angulo interiore coniunctarum ad angulos rectos
porticuum
dixit, vti capite duodecimo pro curuatura.
Hoc verò loco ſunt portic{us}
à
ſcena ad theatri cornua ductæ, non quidem pertinentes:
vti ex theatro Marcelli
obſeruauim
{us}.
Quanquam in eo, quod Polæ, quæ vrbs eſt Dalmatiæ, cernitur, ad
ipſa
cornua ita procurrunt, vt liceat ipſum theatrum plano pede ex eis ingredi.
Ne mínus altí ſínt palmopede. ] Id eſt viginti digitis, ſiue palmis
quinque
, dictione compoſita, de qua alibi fuſi{us} ſcribem{us}.
De tecto portic{us} theatri. # CAP. VII.
TECTVM porticus, quod futurum eſt in ſumma
gradatione
, cum ſcenæ altitudine libratum perficia-
tur
.
Ideo quod vox creſcens, æqualiter ad ſummas gra-
dationes
, &
tectum perueniet. Nanq; ſi non erit æqua-
le
, quo minus ſuerit altum, vox præripietur ad eam
altitudinem
, ad quam perueniet primo.
Orcheſtra in-
ter
gradus imos, quam diametron habuerit, eius ſexta pars ſumatur, &
in
cornibus
circumq́;
aditus, ad eius menſuræ perpendiculum inferiores ſe-
des
præcidantur, &
quæ præciſio fuerit, ibi conſtituantur itinerum ſu-
percilia
:
ita enim ſatis altitudinem habebunt eorum conformationes. Sce-
longitudo ad orcheſtræ diametron, duplex fieri debet.
Podij altitu-
do
ab libramento pulpiti cum corona &
lyſi, duodecima orcheſtræ dia-
metri
.
Supra podium columnæ cum capitulis & ſpiris, altæ quarta parte
eiuſdem
diametri.
Epiſtylia & ornamenta earum columnarum, altitu-
dinis
quinta parte.
Pluteum inſuper cum vnda & corona inferioris plu-
tei
dimidia parte:
ſupra id pluteum columnæ quarta parte minore altitu-
dine
ſint, quàm inferiores.
Epiſtylia & ornamenta earum columnarum
quinta
parte.
Item ſi tertia epiſcenos futura erit, mediani plutei ſum-
mum
ſit dimidia parte.
Columnæ ſummæ medianarum minus altæ ſint
quarta
parte.
Epiſtylia cum coronis earum columnarum, item habeant
altitudinis
quintam partem.
Nec tamen in omnibus theatris ſymmetriæ
ad
omnes rationes &
effectus poſſunt reſpondere, ſed oportet Archite-
ctum
animaduertere, quibus proportionibus neceſſe ſit ſequi ſymme-
triam
, &
quibus rationibus ad loci naturam, aut magnitudinem opus de-
beat
temperari.
Sunt enim res, quas in puſillo, & in magno theatro, ne-
ceſſe
eſt eadem magnitudine fieri propter vſum, vtigradus, diazomata,
pluteos
, itinera, aſcenſus, pulpita, tribunalia, &
ſiqua alia
215193DE ARCHITEC. LIB. V. ex quibus neceſsitas cogit diſcedere ab ſymmetria, ne impediatur vſus.
Non minus ſiqua exiguitas copiarum, id eſt marmoris, materiæ, reliqua-
rumq́
;
rerum, quæ parantur in opere, defuerint, paululum demere aut
adiicere
, dum id ne nimium improbe fiat, ſed cum ſenſu, non erit alie-
num
.
Hocautem erit, ſi Architectus erit vſu peritus: præterea ingenio
mobili
ſolertiaq́;
non ſuerit viduatus. Ipſæ autem ſcenæ ſuas habeant ra-
tiones
explicatas, ita vti mediæ valuæ ornatus habeant aulęregiæ, dextra
ac
ſiniſtra hoſpitalia.
Secundum autem ea ſpatia ad o@natus comparata
(quæ loca Græci πε{ρι}ὰκτ{ου}ς dicunt, ab eo, quod machinæ ſunt in iis locis,
verſatiles
trigonos habentes) in ſingula tres ſint ſpecies ornationis, quæ
cum
autfabularum mutationes ſunt futuræ, ſeu deorum aduentus cum
tonitribus
repentinis, verſentur, mutentq́;
ſpeciem ornationis in frontes.
Secundum
ea loca verſuræ ſunt procurrentes, quæ efficiunt vna à foro, al-
tera
à peregre aditus in ſcenam.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Orcheſtra nomen à ſaltando nacta. ] Orchestram ab ὀρχέομ{αι}, id
eſt
ſalto, ſiue gesticulor, dictam, locum eſſe in medio theatro, vbi ſunt deſignata ſe-
natorum
loca, proximo cap.
voluit. Id quidem apud Romanos. Nam Iuli{us} Pollux
lib
.
IIII. cap. XIX. Chori dicit eſſe propriam, vt ſcenam actorum. Quem locum
leg
{as} oportet, ſi theatri partes ſcire cupis.
Et quæ præciſio fuerit. ] Hæc ſcriptura vitium habet. Scribendum enim
quà
, mutato ſcilicet pronomine in aduerbium.
Id verò mendi non ſemel in hoc opere
inuenitur
.
Podij altitudo. ] Podium menianorum habet ſpeciem, loc{us} ſcilicet ad ſpe-
ctandum
habilis, cui{us} pars, quæ magis prouehitur, pulpitum eſt, veluti pergula
quædam
.
Cum corona & lyſi. ] Lyſim, & paulò pòſt vndam, pro eodem dicta exi-
ſtimauerim
, nempe pro ſima recta, aut inuerſa, id eſt gula recta, aut inuerſa, vt Ita-
li
vocant, quæ coronæ imponi ſolent, &
vndam imitantur, hoc eſt, vndæ inſtar ſi-
nuoſæ
ſunt.
Sed in coronis, quæ ſupra Zophorum conſtituuntur, nunquam niſi rectæ
fiunt
.
In ſtylobatarum autem coronis inuerſæ aut etiam rectæ ponuntur. At in ſte-
reobatis
, quæ baſſamenta vocant, animaduerti non niſi inuerſ{as} collocari.
Figur{as}
ſubiunxi
.
74[Figure 74]Simarecta.75[Figure 75]Sima inuerſa.
Pluteum inſuper
cum
vnda.
] Pluteũ mo-
nui
eſſe, quò inferiores co-
lumnæ
à ſuperiorib{us} ſeiun-
guntur
.
Hoc autem loco, vti
lib
.
IIII. cap. IIII. pro podio dictum eſt: vt vel hinc vitruui{us} noster, quamuis
doctißimo
lectori negotiũ facere poßit, quod eodẽ vocabulo diuerſis in reb{us} vtatur.
216194M. VITRVVII POLL.
Tertia epiſcenos. ] Hoc eſt tertia columnatio, ſiue terti{us} ſurſum verſ{us}
columnarum
ordo, à ſcena, id eſt ἀπὸ τ σκ{ην}\~Νς formato vocabulo.
Plini{us} libri
XXXVI.
cap. V. de M. Scauri theatro loquens id expreßit, cum ait, Scena ei tri-
plex
altitudine.
Qua forma dici poterit ſcena altitudine ſimplex, duplex, tri-
plex’ue
, vti &
portic{us}, ad earum differentiam quæ à laxitate id appellationis ha-
buerunt
, de quib{us} cap.
IX. dicam.
Sed oportet Architectum animaduerte. ] Aduerte Architectum
vſu
peritum &
ſolertem demere aut etiam adijcere poſſe arte præſcriptis, dum non
improbè
fiat, vt paulò pòſt ſcribit, &
lib. VI. cap. VI.
Diazomata. ] Præcinctiones, & veluti tranſuerſa cingula, id eſt interie-
ct
{as} gradib{us} areol{as}.
Aliâs diaɀomatis nomine intelligam coronices, quib{us} conti-
gnationes
diſcernuntur, aut quæ ornamenti magis quàm alicui{us} neceßitatis gratia
adduntur
, vt in exteriori palatio Neruæ ad radices montis Quirinalis.
Ita vti mediæ valuæ ornatus habeant aulæ regiæ. ] Trium val-
uarum
media Βασίλ{ει}ον, π\’Νλ{αι}ον, &
οἶκ{ος} ἔν{δι}οξ{ος} à Polluce dicitur.
Seu deorum aduentus cum tonitribus repentinis. ] Quæ ad hoc
pertineant
tria ſunt vocabula apud Pollucem lib.
IIII. cap. XIX. θεολογ{εῖ}ον,
vnde
è ſublimi ſuper ſcenam apparebant, quem locum (niſi fallor) intellexit Pla-
to
in Clitiphone his verbis ſed Græcè, Cum ad obiurgandos homines velut è tragi-
ca
machina de{us} aliquis repente exclamares, κερ{αν}νοσκοπ{εῖ}ον, alta verſatilis
machina
inſtar ſpeculæ, ex qua fulmina Iupiter eiaculabatur, Βροντ{εῖ}ον, loc{us} poſt
ſcenam
, in quo vtrib{us} calculis confertis, &
per æra verſatis, tonitru ſimilitudi-
nem
imitabantur.
Verſuræ ſunt procurrentes. ] A Polluce πε{ρί}ακτοι vocantur.
De trib{us} ſcenarum generib{us}. # CAP. # VIII.
GENERA autem ſunt ſcenarum tria, vnum quod
dicitur
Tragicum, alterum Comicum, tertium Satyri-
cum
.
Horum autem ornatus ſuntinter ſe diſsimiles,
diſpariq́
;
ratione, quod Tragicæ deformantur, colum-
nis
, faſtigiis &
ſignis, reliquisq́; regalibus rebus. Co-
micæ
autem ædificiorum priuatorum, &
meniano-
rum
habent ſpeciem, perfectusq́;
feneſtris diſpoſitos imitatione commu-
nium
ædificiorum rationibus.
Satyricæ verò ornantur arboribus, ſpelun-
cis
, montibus, reliquisq́;
agreſtibus rebus, in topiarii operis ſpeciem defor-
matis
.
In Græcorum theatris non omnia iiſdem rationibus ſunt facien-
da
, quod primum in ima circinatione, vt in Latino, trigonorum quatuor,
in
eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangunt.
Et cuius
quadrati
latus eſt proximum ſcenæ, præciditq́;
curuaturam circinationis,
ca
regione deſignatur finitio proſcenii, &
ab ea regione ad extremam
circinationem
curuaturæ, parallelos linea deſignatur, in qua
217195DE ARCHITEC. LIB. V. frons ſcenæ, per centrumq́; orcheſtræ proſcenii regione, parallelos linea
deſcribitur
, &
qua ſecat circinationis lineas, dextra ac ſiniſtra in cornibus
hemicycli
centra deſignantur, &
circino collocato in dextra ab interuallo
ſiniſtro
circumagitur circinatio ad proſcenii dextram partem.
Item cen-
tro
collocato in ſiniſtro cornu ab interuallo dextro circumagitur ad pro-
ſcenii
ſiniſtram partem.
Ita tribus centris hac deſcriptione, ampliorem
habent
orcheſtram Græci, &
ſcenam receſsiorem, minoreq́; latitudine
pulpitum
, quod λγ{εῖ}ον appellant.
Ideoq́; apud eos Tragici & Comici
actores
in ſcena peragunt, reliqui autem artifices ſuas per orcheſtram pre-
ſtant
actiones.
Itaque ex eo ſcenici & thymelici Græcè ſeparatim nomi-
nantur
.
Eius logei altitudo non minus debet eſſe pedum decem, non plus
duodecim
.
Gradationes ſcalarum inter cuneos & ſedes, contra quadra-
torum
angulos dirigantur ad primam præcinctionem, ab ea præcinctio-
ne
inter eas iterum mediæ dirigantur, &
ad ſummam quoties pręcingun-
tur
, altero tanto ſemper amplificantur.
Cum hæc omnia ſumma cura ſo-
lertiaq́
;
explicata ſint, tunc etiam diligentius eſt animaduertendum, vti
ſit
electus locus, in quo leniter applicet ſe vox, neque repulſa reſiliens in-
certas
auribus referat ſignificationes.
Sunt enim nonnulli loci naturali-
ter
impedientes vocis motus, vti diſſonantes, qui Græcè dicuntur ηατκ-
χ
{οῦ}ντες:
circumſonantes, quiapud eos nominantur πδ{ρι}χ{οῦ}ντες. Item reſo-
nantes
, qui dicuntur ἀντκχ{οῦ}ντες:
conſonantesq́; , quos appellant ο{υν}Η-
χ
{οῦ}ντες.
Diſſonantes ſunt, in quibus vox prima, cum eſt elata in altitudi-
nem
, offenſa ſuperioribus ſolidis corporibus, repulſaq́;
reſiliens in imum,
opprimit
inſequentis vocis elationem.
Circumſonantes autem ſunt, in
quibus
circumuagando coacta vox ſe ſoluẽs in medio ſine extremis caſi-
bus
ſonans, ibi extinguitur, incerta verborum ſignificatione.
Reſonantes
verò
, in quibus, cum in ſolido tactu percuſſa reſiliat imagines exprimen-
do
, nouiſsimos caſus duplices faciunt auditu.
Item conſonantes ſunt, in
quibus
ab imis auxiliata cum incremenro ſcandens, ingreditur ad aures
diſcreta
verborum claritate.
Ita ſi in locorum electione fuerit diligens
animaduerſio
, emendatus erit prudentia ad vtilitatem in theatris vocis
effectus
.
Formarum autem deſcriptiones inter ſe diſcriminibus his erunt
notatæ
, vti quæ ex quadratis deſignantur, Græcorum, quæ ex paribus tri-
gonorum
lateribus, Latinorum habeant vſus.
Ita his præſcriptionibus qui
voluerit
vti, emendatas efficiet theatrorum perfectiones.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Genera autem ſunt ſcenarum tria. ] Quæ ſequuntur de trib{us} ſce-
narum
generib{us}, velim ſuperiori capiti addi, vt ſit initium capitis octaui, ibi, In
Græcis
theatris.
Nam quæ vſque illuc dicentur, ad Romanos pertinent, at ibi de con-
formatione
theatri Græcorum incipit tractare, argumento ſi non diuerſo, certè
218196M. VITRVVII POLL. tium variarum. Neque tamen velim quenquam existimare à vitruuio ſectos in
capita
libros:
quin poti{us}, quod alibi testati ſum{us}, perpetua & continua vſum di-
ctione
.
Ei{us} rei ſi non ſit aliud argumentum, certe tria libri noni prima capita fi-
dem
facere poſſunt, quæ conſtat partem eſſe proœmij.
Sed ſectione delicato lectori vo-
luim
{us} eſſe cautum.
In topiarij operis ſpeciem deformatis. ] Pro eo quod Græci dicunt
τοπιο
{δι}ὲς.
Sed de topiarijs lib. VII. cap. V. dicam.
Parallelos linea deſignatur. ] Id eſt æquidistans, coæquabilis, mutuò
cum
alia correſpondens.
Per centrúmque orcheſtræ proſcenij regione. ] Vide, quantum
adfert
obſcuritatis interpunctio non ſuo loco poſita.
Tolle molestam distinctionem, &
coniunge
ſequentia, ſenſ{us} erit apert{us}, Per centrum\’ orchestræ proſcenij regione
parallelos
linea deſcribitur.
Et quæ ſecat circinationis lineas. ] Idem error fuit proximo capite,
&
lib. I. cap. VI. Scribendum enim quà.
Itaque ex eo ſcenici & thymelici Græcè ſeparatim nomi-
nantur
.
] Scenici complectuntur comicos & tragicos, thymelicorum verò nomi-
ne
intelligim{us} ludios citharœdos, citharist{as}, &
tibicines, atque id gen{us} ſympho-
niacorum
, ἀπὸ τ θυμέλΗς.
Eſt autem θυμέλη theatri pars vbi histriones ſu{as}
actiones
perficiunt.
Iuli{us} Pollux in orchestra dicit eſſe ſine Β\~Νμα, ſiue Βωμὸμ, hoc
eſt
, ſiue pulpitum, ſiue aram.
Eius loci altitudo. ] Non deſunt exemplaria, vbi pro loci ſcriptum eſt lo-
gei
, neque fortaſſe abs re.
Nam logeum, id eſt λογ{εῖ}ομ, pulpitum ſignificare paulò
antè
dixit, &
apud Iulium Pollucem legim{us} lib. IIII. cap. XIX.
Suntenim nonnulli loci naturaliter impedientes vocis mo-
tus
.
] Cum ſint loci, aut diſſonantes, aut circumſonantes, aut reſonantes, aut conſo-
nantes
, postremorum maxima eſt habenda ad vocis in theatris effectum ratio, re-
liquæ
differentiæ vitioſæ ſunt.
Admonet loc{us} hic, vt dicam animaduerſum eſſe à
me
ad vrbem locum triphonum, id eſt à quo ter hemiſtichium, &
integer volubi-
liore
lingua pronunciat{us} verſ{us} verſ{us} ter redderetur.
Is Baßiani hippodrom{us} eſt, ſed
eaten
{us} ſi ad ſepulcri Cæcillæ Metellæ dextram adſtans inclames.
Fecit hoc, vt faci-
li
{us} Lucretio crederem, cum libro quarto ait.
Sex etiam, aut ſeptem loca vidi reddere voces,
# Vnam cum iaceres, ita colles collib{us} ipſis
# Verba repulſantes iterabant dicta referre.
# Fuit enim Olympiæ
portic
{us} heptaphonos vti Plini{us} libro XXXVI.
memorat.
De porticib{us} poſt ſcenam, & ambulationib{us}. # CAP. # IX.
POST ſcenam porticus ſunt conſtituendæ, vti cum imbres
repentini
ludos interpellauerint, habeat populus, quo ſe reci-
piat
ex theatro.
Choragiaq́; laxamentum habeant ad chorum
parandum
, vti ſunt porticus Pompeianæ, itemq́;
A thenis por-
ticus
Eumenici, patrisq́;
Liberi phanum. Et exeuntibus è theatro
219197DE ARCHITEC. LIB. V. parte Odeum, quod Athenis Pericles columnis lapideis diſpoſuit, na-
uiumq́
;
malis & antennis è ſpoliis Perſicis pertexit. Idem autem etiam
incenſum
Mithridatico bello, rex Ariobarzanes reſtituit.
Smyrnæ ſtra-
tegeum
.
Trallibus porticus ex vtraq; parte (vt ſcenæ) ſupra ſtadium, cæ-
terisq́
;
ciuitatibus, quæ diligentiores habuerunt Architectos. Circa thea-
tra
ſunt porticus &
ambulationes, quævidentur ita oportere collocari,
vti
duplices ſint, habeantq́;
exteriores columnas Doricas cum epiſtyliis &
ornamentis
, ex ratione modulationis Doricæ perfectas.
Latitudines au-
tem
earum ita oportere fieri videntur, vti quanta altitudine columnæ
fuerint
exteriores, tantam latitudinem habeãt ab inferiore parte colum-
narum
extremarum ad medias, &
à medianis ad parietes, qui circunclu-
dunt
porticus ambulationes.
Medianæ autem columnæ quinta parte al-
tiores
ſint, quàm exteriores, ſed aut Ionico, aut Corinthio genere defor-
mentur
.
Columnarum autem proportiones & ſymmetriæ, non erunt
iiſdem
rationibus, quibus in ædibus ſacris ſcripſi.
Aliam enim in Deorum
templis
debent habere grauitatem, aliam in porticibus, &
cæteris operi-
bus
ſubtilitatem.
Itaque ſi Dorici generis erunt columnæ, dimetiantur
earum
altitudines cum capitulis in partes quindecim, &
ex eis partibus
vna
conſtituatur, &
fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis ope-
ris
erit explicatio, &
in imo columnæ craſsitudo fiat duorum modulo-
rum
.
Intercolumnium quinque & moduli dimidia parte. Altitudo co-
lumnæ
, præter capitulum, quatuordecim modulorum.
Capituli altitudo
moduli
vnius:
latitudo modulorum duorum, & moduli ſextæ partis. Cæ-
teri
operis modulationes, vti de ædibus ſacris in libro quarto ſcriptum
eſt
, ita perficiantur.
Sin autem Ionicæ columnæ fient, ſcapus præter ſpi-
ram
&
capitulum, in octo partes & dimidiam diuidatur, & ex his vna
craſsitudini
columnæ detur.
Spira cum plintho dimidia craſsitudine con-
ſtituatur
.
Capituli ratio ita fiat, vti in tertio libro eſt demonſtratum. Si
Corinthia
erit, ſcapus &
ſpira, vti in Ionica: capitulum autem, quemad-
modum
in quarto libro eſt ſcriptum, ita habeat rationem:
ſtylobatisq́; ad-
iectio
, quæ fit per ſcamillos impares, ex deſcriptione, quæ ſuprà ſcripta
eſt
in libro tertio, ſumatur.
Epiſtylia, coronæ, cæteraq́; omnia, ad colum-
narum
rationem, ex ſcriptis voluminum ſuperiorum explicentur.
Me-
dia
verò ſpatia, quæ erunt ſub diuo inter porticus, adornanda viridibus
videntur
, quod hypæthræ ambulationes habent magnam ſalubritatem.
Et primum oculorum, quod ex viridibus ſubtilis & extenuatus aër, pro-
pter
motionem corporis inſluens perlimat ſpeciem, &
ita auferens ex ocu
lis
humorem craſſum, aciem tenuem &
acutam ſpeciem relinquit. Præ-
terea
cum corpus motionibus in ambulatione caleſcat, humores ex mem-
bris
aër exugendo imminuit plenitates, extenuatq́;
diſsipando, quod plus
ineſt
, quàm corpus poteſt ſuſtinere.
Hoc autem ita eſſe ex eo licet
220198M. VITRVVII POLL. maduertere, quod ſub tectis cum ſint aquarum fontes, aut etiam ſub terra
paluſtris
abundantia, ex his nullus ſurgit humor nebuloſus, ſed in apertis
hypæthrisq́
;
locis, cum ſol oriens vapore tangit mundum, ex humidis &
abundantibus
excitat humores, &
etiam conglobatos in altitudinem tol-
lit
.
Ergo ſi ita videtur, vti in hypæthris locis, ab aëre humores ex corpo-
ribus
exugantur moleſtiores, quemadmodum ex terra per nebulas vi-
dentur
, non puto dubium eſſe, quin ampliſsimas &
ornatiſsimas ſub diuo
hypæthrisq́
;
collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes. autem,
vti
ſint ſemper ſiccæ &
non lutoſæ, ſic erit faciendum. Fodiantur & exi-
naniantur
quàm altiſsime, &
dextra atque ſiniſtra ſtructiles cloacæ fiant,
inq́
;
earum parietibus, qui ad ambulationem ſpectauerint, tubuli in-
ſtruantur
inclinati faſtigio in cloacis.
His perſectis compleantur ea loca
carbonibus
, deinde inſuper ſabulone ambulationes ſternantur &
ex-
æquentur
, ita propter carbonum naturalem raritatem, &
tubulorum in
cloacas
inſtructionem, excipientur aquarum abundantiæ, &
ita ſiccæ, &
ſine
humore perfectæ fuerint ambulationes.
Præterea in his operibus the-
ſauri
ſunt ciuitatibus in neceſſariis rebus à maioribus conſtituti.
In con-
cluſionibus
enim reliqui omnes faciliores ſunt apparatus, quàm ligno-
rum
.
Sal enim facile ante importatur, frumenta publice priuatimq́; ex-
peditius
congeruntur, &
ſi deſint, holeribus, carne, ſeu leguminibus defen
ditur
.
Aquæ foſſuris puteorum, & de cœlo repentinis tempeſtatibus ex
tegulis
excipiuntur.
De lignatione, quæ maxime neceſſaria eſt ad cibum
excoquendum
, difficilis &
moleſta eſt apparatio, quod & tarde compor-
tatur
, &
plus conſumitur. In eiuſmodi temporibus, tunc ambulatio-
nes
aperiuntur, &
menſuræ tributim ſingulis capitibus deſignantur. Ita
duas
res egregias hypæthræ ambulationes præſtant, vnam in pace ſalu-
britatis
, alteram in bello ſalutis.
Ergo his rationibus, ambulationum ex-
plicationes
non ſolum poſt ſcenam theatri, ſed etiam omnium Deorum
templis
effectæ, magnas ciuitatibus præſtare poterunt vtilitates.
Quo-
niam
hæc à nobis ſatis videntur eſſe expoſita, nunc inſequentur balnea-
rum
diſpoſitionum demonſtrationes.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
Poſt ſcenam porticus ſunt conſtituendæ. ] Portic{us} additæ ſunt ſa-
cris
ædib{us}, illustrium virorum domib{us}, &
publicis ædificijs neceßitatis, aut or-
namenti
animi’ue cauſa.
Sub eis repentin{as} pluui{as} vitabant, vmbras\’ ac frigora
captabant
, varijs\’ ſermonib{us} diem conſumebant, à meridie Solem hyeme, à ſepten-
trione
æſtiu{as} vmbr{as} excipientes.
Inſigniores memorantur, Apollinis Palatini cir-
cum
maximum verſ{us}, Augusti in Martio campo, &
in ei{us} foro, Aemilij inter
portam
Trigeminam &
naualia, Argonautarum à Campo ad ſepta, Agrippæ, quæ
&
Iouis vltoris, & Panthei, Antonini iuxta S. Stephanum in Truglio,
221199DE ARCHITEC. LIB. V. contigua ei{us} theatro, circa obſcur{as} nunc apothec{as}, Capitolij in latere cliui Capi-
tolini
, Concordiæ ſub Capitolio forum verſ{us}, Claudij vltra ſacram viam amphi-
theatrum
verſ{us}, Q.
Catuli euerſa M. Flacci domo, Europæ adiuncta Campo, haud
procul
ab aqua virginea, Faberij in Auentino, Faustinæ ad S.
Laurentium in Mi-
randa
, forum reſpiciens, Gordiani in campo Martio ſub colle, Galieni, quæ &
Fla-
minia
, in Campo vſque ad pontem Muluium, Herculis, quæ &
Philippi à Martia-
le
, in aditu circi Flaminij, Hortenſij in Palatino, Iulij prope arcum Fabianum, Iſidis
in
hortis Commodi, Liuiæ Augusti vxoris ad viam ſacram, vbi postea templum
Pacis
, Libertatis in Palatino à Clodio Ciceronis domo euerſa, Miliarenſis in hortis
Salustij
, Mercurij, quæ &
Seueri, & Antonini qui eam restituerunt, ante ædem
S
.
Angeli in Piſcina, Martij campi, Q. Metelli ad finem circi Flaminij, Neptuni
ante
ei{us} ædem iuxta ſepta, Numicia in foro Romano circa rostra &
ædem Vene-
ris
genitricis, Neronis in ipſi{us} domo, Neruæ in ipſi{us} foro, Octauiæ ſororis Augusti
contigua
Marcelli theatro, Cn.
Octauij, quæ & Corinthia à ſtructura, & à pictura
Perſei
, à Perſe Macedoniæ rege deuicto, inter Pompeij theatrum &
circum Fla-
minium
, prope ædem S.
Nicolai de Chalcaria, Pompeij ad ipſi{us} theatrum, Quirini
in
Quirinalis parte quæ ad Viminalem pertinet, vbi S.
Vitalis templum, Siluani in
via
suburrana ſub Viminali, cui{us} templum hodie S.
Agathæ, Scipionis Naſicæ ab
æde
Saturni ad Capitolinum, Traiani ei{us} foro adiecta, &
Veneris Ericinæ ante
portam
Collinam.
Choragiáque laxamentum habeant ad chorum parandum. ]
Choragia
ſignificant &
eos, qui ludorum inſtrumentum ſuppeditant, & locum,
vnde
totum inſtrumentum promitur.
De veſtib{us} quidem comicis & tragicis ſcri-
bit
pleraque Iuli{us} Pollux lib.
IIII. cap. XVIII. De Choragis verò Libani{us} in
argumento
orationis Demosthenis {κατὰ} μ{ει}{δι}ί{ου}, verſatur enim oratio ea in chorago-
rum
munere, &
priuilegijs. Solebant indumenta à choragis aſſumi, quæ ædiles præ-
benda
locabant, vt eſt apud Plautum in Perſa, verba ei{us} ſunt.
Saturio paraſit{us}.
πόθεμ ornamenta? Toxill{us}. Abs chorago ſumito, dare debet, præbenda ædiles lo-
cauere
.
Fulgenti{us} Placiades eſſe etiam choragium virginale fun{us} putat, id\’ ex
Apuleij
dicto hoc, lam feralium nuptiarum miſerrimæ virgini choragium ſtrui-
tur
.
Si pro inſtrumento & apparatu fun{us} intellexit, in ei{us} ſententiam pedib{us} eo.
Metaphoricos
enim feralium nuptiarum apparatum ſignificauit.
Et exeuntibus è theatro ſiniſtra parte Odeum. ] Odeum etiam
Romani
habuerunt, vt ex Ammiano lib.
XVI. præter alios didicim{us}, ἀπὸ τ ωδ\~Νς
inquit
Suid{as}, id eſt à cantu dictum.
Erat autem gradatim veluti θεατ{ρί}{δι}ιομ, id
eſt
minuſculum theatrum ſtruct{us} loc{us}, vnde muſica certamina ſpectabantur.
scribit enim suetoni{us} Tranguill{us}, Neronem muſicum certamen inſtituiſſe, Domi-
tianum
item, vbi præter citharœdos certarent citharistæ, &
pſallocithariſtæ atque
etiam
Odeum excitauiſſe.
Et Plutarch{us} in vita Periclis autor eſt retuliſſe regij ta-
bernaculi
formam.
Nam & suid{as} ait in eo δικα{στ}{ρι}ομ *** ἄρχοντ{ος} fuiſſe. Odei
meminit
non ſemel in Atticis &
Corinthiacis Pauſani{as}. Odea quatuor Romæ
fuiſſe
legim{us}, vnum in Auentino, alterum inter Palatinum &
Cœlium ad me-
tam
ſudantem, tertium prope theatrum Pompeij, quartum Domitiani, de quo
Suetoni
{us}.
222200M. VITRVVII POLL.
Rex Ariobarzanes reſtituit Smyrnæ ſtratagum. ] Stratageum
ſiue
ſtrategeum, armamentarium dici potuit, vbi reponerentur hostium ſpolia, aut
prætorium
, quo conuenirent milites.
Hermola{us} castigationum plinij lib. XXXVI.
cap. XXV. & in eundem locum ſcribens stephan{us} Aquæ{us}, longe ab ædificij
quod
interpretantur natura, vti &
Raphaël Volaterran{us} commentariorum vrba-
norum
lib.
XXVII. aſaroton œcum videntur legiſſe, de quo nos infrà nonnulla.
Sed
illos lege, ne tibi à me impoſitum, &
fucum factum ſuſpiceris.
Vti duplices ſint. ] Portic{us} duplices appellatæ ſunt, à duplici columna-
rum
ordine, ſicut triplices suetonio in Nerone dicuntur, in quib{us} tres ſunt colum-
narum
ordines.
Nam & Galien{us} Imperator porticum Flaminiam vſque ad pon-
tem
Muluium parauerat ducere, vt tetrastiche fieret, aut etiam pentastiche, in-
quit
Iuli{us} Capitolin{us} in ei{us} vita, id eſt quatuor aut quinque ordinum colum-
narum
:
ad laxitatem enim hæc ſpectant, non ad altitudinem. Nam vltra quartam
columnationem
ſurſum verſ{us} non puto antiquos eſſe progreſſos.
Neque ſeptiɀonium
ſepulcri
gratia via Appia inter Palatinum &
Calium montes à Seuero Impera-
tore
extructum (cui dimidiam deeſſe partem ad Circum maximum operis ratio do-
cet
) à ſepteno columnarum ordine vocatum eſt.
Arguunt, qui ſuperſunt tres alti-
tudine
ſpectabiles, arguunt interioris ædificij ex quadrato lapide interſepta ſeptem,
&
veluti ſolaria, vt loquuntur, ſiue tabulata, vnde à nonnullis ſeptiſolium nomi-
natum
eſt.
Quod Egnati{us} Baptista, & Philipp{us} Beroald{us}, cæteri\’ parum vide-
runt
, qui alios quatuor columnarum ordines ſuper impoſitos fuiſſe existimarunt.
Nec credibilis reliqua altitudo, fastigium ad cacumen æstimantib{us}, vt loquar
cum
Plinio.
Vti in tertio libro eſt demonſtratum. ] Ei{us} libri cap. III. demon-
ſtrauit
:
quo loci & ex ſententia nostra demonſtrauim{us}, quomodo ad circinum de-
ſcriberetur
Ionicum capitulum, id eſt rectè volutæ inuoluerentur.
Nam quæ fiunt
ex
Vitruuij præſcripto, niſi artificis manu adiuuentur, haud ſcio, an ſuperbo iudicio
ſint
facturæ ſatis.
Et quanquam hacten{us} is loc{us} habit{us} eſt, vt Delio (quod dici-
tur
) haberet op{us} natatore, &
Oedipo coniectore, niſi fallor, quæ ſcripſim{us}, ita ſcri-
pſim
{us}, vt quæ tradiderit parum culta &
difficilia, pro virib{us} non negligenter,
&
dilucide tractauerim{us}.
Quemadmodum in quarto libro eſt ſcriptum. ] Id factum eſt
cap
.
III. nos tamen, vt ſemel totam columnationis rationem traderem{us}, libro ter-
tio
in digreßione nostra, Corinthij capituli maluim{us} rationem indicare.
Stylobatis adiectio, quæ ſit perſcamillos impares. ] Ampliaui-
m
{us} libro tertio, cum diceret ita exæquari oportere ſtylobat{as}, vti haberent per me-
dium
adiectionem per ſcamillos impares.
Quid verò iam tunc ſuſpicaremur, libet
hoc
loco plurib{us} exponere:
nam fortaſſe non fallet à diuinatione petitum auxilium.
Quid enim huiuſmodi in reb{us} aliud faci{as}? Eandem plane habuiſſe in ſtylobaus
rationem
Vitruuium, quam in columnis putabam{us}.
Atqui ex ei{us} ſententia
(perierat enim promiſſa deformatio) demonſtraueram{us} columnis veluti ventrem
adijci
, vt intumeſcerent in medio, &
, vt loquar cum Columella, in ventrem late-
ſcerent
, partib{us} ſumma atque imaſenſim à medio contractis &
diminutis. Itaque
cum
intelligerem{us} Athenis vrbe Græciæ vetustißima etiam hodie ostendi
223201DE ARCHITEC. LIB. V. bat{as} ad plinthi baſis latitudinem non reſpondentes (quæ aliquin forma eſt & pul-
cherrima
, &
Romanis perpetuò vſurpata) ſed contractos, existimabam{us} Græcorum
conſuetudine
, per ſcamillos impares, id eſt ceu gradib{us} quibuſdam fieri adiectio-
nem
in medijs ſtylobatis, hoc eſt fieri, vt gradatim à ſupremis atque infimis parti-
b
{us} quadratorum, quæ coronicib{us} ſuis &
baſib{us} clauduntur, medium verſ{us} ſub-
turgerent
&
adaugerentur. Id cum non omni ex parte ſatisfaceret, cœpim{us} &
istud
expendere.
Initio ſtylobatam fuiſſe ſtatim à fundamentorum ſubſtructione vc-
luti
perpetuum parietem, qui columnarum baſes exciperet.
Ei{us} partem coronice,
inferiorem
baſi, reliquo medio ſpatio ad libellam exæquato, ornari ſolitam.
Eo modo
cum
eſſet, alueolatum viſum fuiſſe, pari ſcilicet præter circumcurrentes partes
perpendiculo
.
Id, qui ſequuti ſunt, cum vitare vellent, ad ſpirarum perpendiculum
quicquid
reperiebatur (ſpatio quod intercolumnijs reſpondebat ſua relicta ſpecie) effi-
ciebant
, vt reſiliret, ſed nuſquam magis aut min{us}, quàm vt ad amplitudinem
plinthi
baſis præter ſu{as} proiectur{as} perpendiculo reſponderet, &
interſepti ſiue
plutei
partes (ita voco quod ex ſtylobata non reſilit) cum proiecti partib{us}, id eſt co-
ronix
cum coronice, medium exæquatum cum exæquato medio, &
baſis cum baſi
conſentirent
.
Huiuſmodi reſilientes ſtylobat{as}, quos, niſi fallor, ſcamillos Vitruui{us}
vocat
, ſiue ſcabellos, aut ſcamnulos, vt aliqui codices habent, impares autem, quòd
interſtylobatijs
(fingere enim oportet vocabula, dum vſitata non poßis reperire, &

ita
puto meli{us} intellectum iri, quàm ſi dicam meſoſtylobatia) id eſt interſeptis per-
pendiculo
non reſponderent, cum magis ad rationes podiorum, vnde ſpectari ſoleat,
pertinere
arbitrarentur, aut quando ſine apertionib{us}, id eſt ſine podio frontes vel la-
tera
ædificiorum fiunt, &
columnæ ita parieti adhærent, vt tantum pars quota
promineat
(quod dixim{us} hui{us} libri cap.
I. cum de parastatis loqueremur) vbi itio-
nes
habere vellent expeditiores, tantum ex illo perpetuo pariete ſub baſib{us}, amotis
interſeptis
reliquerunt, quantum ipſis excipiendis ſatis eſſet.
Vt ſint omnino genera
ſtylobatarum
duo, perpetuum &
expeditum. Illud aut vno eodem\’ ductu percur-
rit
, aut reſilit ad ſpirarum perpendiculum, vt ſubiecta figura ostendit.
De expedito
76[Figure 76]Stylobatæ reſilientis affiguratio. dixi libro tertio, vbi
ſingulorum
generum
trado
rationes.
Quod ad
rem
faciat, ex an-
tiquorum
monimentis
aliud
conijcere non po-
tui
.
Posterioris certè
nostræ
ſententiæ inue-
ni
vindices Antonium
&
Baptiſtam sangal-
los
Architectos inſi-
gnes
, vt min{us} me con-
iecturæ
pœniteat.
Quæ ſuprà ſcri
pta
eſt libro ter-
tio
.
] Dixim{us} ei{us}
224202M. VITRVVII POLL. libri cap. III. ſcamillorum deformationem promitti quidem à Vitruuio, ſed neſcio
quo
malo fato ad nos non perueniſſe.
Hypæthræ ambulationes. ] Quædam ambulationum ſunt apertæ at-
que
ſub diuo, id eſt ſine vllo tecto, dicuntur\’ hypæthræ, quaſi {ύπὸ} τ {ἀί}θρης, aëri
expoſitæ
.
Aliæ ſunt hypogeæ, ita enim appellant Egeſipp{us} & Petroni{us}, id eſt ſub-
terraneæ
, quib{us} non ſunt abſimiles cryptoportic{us}, vndique ſcilicet parietib{us} te-
ctæ
, &
tanquam ſubterraneæ portic{us}.
Perlimatſpeciem. ] Pro oculorum acie ſpeciem vſurpauit, vti à me anno-
tatum
eſt lib.
III. cap. II.
Dextrà atque ſiniſtrà ſtructiles cloacæ fiant. ] Cloacam locum eſſe
concauum
, per quem colluuies quædam fluat, ei{us}\’ appellatione tubos &
fistul{as}
contineri
, autor eſt Vlpian{us}, Pandectarum lib.
XLIII. de cloacis. Structiles au-
tem
cloac{as} dixit fabrica conſtantes.
Exciduntur enim & ſpec{us} in ſaxo duro,
aut
toph@.
Theſauri ſunt ciuitatibus. ] Theſaurum cuiuſque rei eſſe copiam, qui
Sexti
Pompeij legerit fragmenta, ignorare minime poteſt.
In concluſionibus. ] Eo nomine intelligit vrbium obſidiones.
Vnam in pace, ſalubritatis, alteram in bello, ſalutis. ] Salubrita-
tis
, quia ambulatione, &
motione corporis, humorum plenitudines molestiores exu-
guntur
:
ſalutis, quia ex hypæthris (in quib{us} arbores fuerant conſitæ) in concluſio-
nib
{us} cæduntur ligna, quorum difficilis erat apparatio.
De balnearum diſpoſitionib{us} & partib{us}. # CAP. # X.
PRIMVM eligendus locus eſt quàm calidiſsimus, id
eſt
, auerſus à Septentrione &
Aquilone. Ipſa autem
caldaria
tepidariaq́;
lumen habeant ab Occidente hy-
berno
.
Sin autem natura loci impedierit, vtiq; à meri-
die
, quòd maxime tempus lauandi à meridiano ad ve-
ſperum
eſt conſtitutum:
& item eſt animaduerten-
dum
, vti caldaria muliebria viriliaq́;
coniuncta, & in ijſdem regionibus
ſint
collocata.
Sic enim efficietur, vt in vaſaria ex hypocauſto communis
ſit
vſus eorum vtriſq;
. Ahena ſupra hypocauſtum tria ſunt componen-
da
, vnum caldarium, alterum tepidarium, tertium frigidarium:
& ita col-
locanda
, vti ex tepidario in caldarium, quantum aquæ caldæ exierit, in-
ſluat
.
De frigidario in tepidarium ad eundem modum: teſtudinesq́; al-
ueorum
ex communi hypocauſi calefacientur.
Suſpenſuræ caldariorum
ita
ſunt faciendæ, vti primum ſeſquipedalibus tegulis ſolum ſternatur in-
clinatum
ad hypocauſim, vti pila cum mittatur, non poſsit intro reſiſtere,
ſed
rurſus redeat ad præfurnium, ipſa per ſeita flamma facilius peruaga-
bitur
ſub ſuſpenſione:
ſupraq́; laterculis beſſalibus pilæ ſtruantur ita diſ-
poſitæ
, vti bipedales tegulæ poſsint ſupra eſſe collocatæ.
Altitudinem
225203DE ARCHITEC. LIB. V. tem pilę habeant pedum duorum, eæq́; ſtruantur argilla cum capillo ſub-
acta
, ſupraq́;
collocẽtur tegulæ bipedales, quę ſuſtineant pauimentũ. Con-
camerationes
verò, ſiex ſtructura ſactæ ſuerint, erunt vtiliores.
Sin autem
contignationes
ſuerint, figlinum opus ſubiiciatur.
Sed hoc ita erit facien-
dum
.
Regulæ ſerreæ aut arcus fiant, cæq́; vncinis ſerreis ad contignatio-
nem
ſuſpendantur quàm creberrimis, eæq́;
regulæ ſiue arcus ita diſpo-
nantur
, vttegulæ ſine marginibus ſedere in duabus inuehiq́;
poſsint, &
ita
totæ concamerationes in ferro nitentes ſint perfectæ, earumq́;
came-
rarum
ſuperiora coagmenta ex argilla cum capillo ſubacta liniantur.
In-
ferior
autem pars, quæ ad pauimentum ſpectat, primum teſta cum calce
trulliſſetur
:
deinde opere albario ſiue tectorio poliatur: eæq́; cameræ in
caldariis
ſi duplices factæ fuerint, meliorem habebunt vſum.
Non enim
à
vapore humor corrumpere poterit materiem contignationis, ſed inter
duas
cameras vagabitur.
Magnitudines autem balnearum videntur fieri
pro
copia hominum.
Sint autem ita compoſitæ. Quanta longitudo fue-
rit
, tertia dempta latitudo ſit, præter ſcholam labri, &
aluei. Labrum vtiq;
ſub lumine faciendum videtur, ne ſtantes circum, ſuis vmbris obſcurent
lucem
.
Scholas autem labrorum ita fieri oportet ſpatioſas, vt cum prio-
res
occupauerint loca, circum ſpectantes reliquirectè ſtare poſsint.
Aluei
autem
latitudo inter parietem &
pluteum, ne minus ſit pedes ſenos, vt
gradus
inferior inde auferat &
puluinus duos pedes. Laconicum, ſuda-
tionesq́
;
ſunt coniungendæ tepidario, eæq́; quàm latæ fuerint, tantam al-
titudinem
habeant ad imam curuaturam hemiſphærii:
mediumq́; lumen
in
hemiſphærio relinquatur, exeoq́;
clypeum æneum catenis pendeat:
per
cuius reductiones &
demiſsiones perficietur ſudationis temperatura:
ipſumq́
;
ad circinum fieri oportere videtur, vt æqualiter à medio, flam-
vaporisq́;
vis per curuaturæ rotundationes peruagetur.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
Primum eligendus locus eſt quàm calidiſsimus. ] Penè quicquid
hic
de balneis ſcriptum eſt, Palladi{us} in libri ſui primi caput XI.
tranſtulit. De
ei
{us} nominis ratione ſi quis requires, ex Suida, &
Etymologo ita ei ſatisfactum Vc-
lum
{us}.
Βαλαν{\~ει}ομ, aliqui existimant dictum παρὰ τὸ ἀποβά{λλ}{ει}μ τὰς ἀνίας, quia
anxietatem
pellat ex animo (quod memorat D.
Augustin{us} lib. IX. confeßionum,
cap
.
XII.) cui ſententiæ refragatur orthographia. Alijs placet παξὰ το τὰς βα-
λάν
{ου}ς {άν}{ει}μ, quòd veteres glandib{us} veſci moris fuerit, cortices verò ſuccendere.
Epaphrodit{us} enim {άν}{ει}μ exurere interpretatur. Vopiſc{us} cum tradit Aurelianum
therm
{as} feciſſe in tranſtyberina regione byemales, videtur agnouiſſe æstiu{as}, atque
adeò
pro anni temporib{us} extruct{as}:
negue non meminit vtradrum\’ in Gordiano
iuniore
Iuli{us} Capitolin{us}.
Sed illud prætereundum non eſt, quod tradit Spartian{us}
in
Hadriano, neminem niſi ægrum lauari in publico paſſum ante horam octauam.
226204M. VITRVVII POLL.
Martialis certè lib. IIII. epigrammaton, palæstræ nomine horam octauam lotioni
adſcripſit
.
Epigramma quoniam eſt pulcherrimum, viſum eſt ſubiungere: eſt verò
ad
Euphemum ſtructorem Domitiani.
Prima ſalutantes, atque altera detinet hora:
Exercet raucos tertia cauſidicos:
In quintam Varios exercet Roma labores:
Sexta quies laßis, ſeptima finis erit:
Sufficit in nonam nitidis octaua palæstris:
Imperat extructos frangere nona toros.
Hora libellorum decima eſt Eupheme meorum:
Temperat ambroſi{as} cum tua cura dapes:
Et bon{us} ætherio laxatur nectare Cæſar:
Ingenti\’ tenet pocula parca manu.
Tunc admitte iocos, greſſu timet ire licenti
Ad matutinum nostra Thalia Iouem. # Idem lib. XI.
Octauam poteris ſeruare, lauabim{us} vnà,
Scis
quàm ſint Stephani balnea iuncta mihi.
Quadrante lauabant testib{us} Horatio, & Iuuenale. Agrippa centum ſeptuaginta
gratuita
balnea præbuit, quæ postea in infinitum aucta ſunt, autore Plinio.
Gram-
maticum
Rhemnium ſepties, Gordianum verò octies in die lauiſſe legim{us}:
is fuit
maiorum
lux{us}.
Quin & Parietes & ſola vnguentis illinebantur, quod notauit
Plini
{us}, &
Penſiles feciſſe Sergium Oratam testatur Macrobi{us} Saturnaliorum
lib
.
III. cap. XV. Memorabiles balneæ ſiue thermæ in vrbe fuerunt, Palatinæ, in
dorſo
Palatini, Neronis, in ei{us} domo, Agrippinæ, à Neronis matre in colle Viminali
Quirinalem
verſ{us}, Aemilij Pauli, in cliuo Quirinali nunc Bagnapoli, Olympiadis,
in
Viminali, prope S.
Laurentium in Paniſperna, Nouati, in eodem, vbi nunc S. Pu-
dentianæ
templum, Polycleti, prope ludum Aemilij Lepidi gladiatoris, de quib{us}
Porphyrio
&
Heleni{us} in Horatium, Stephani in Valle collis hortulorum, Titi in
Eſquilijs
, Domitiani inter port{as} Flumentanam &
Pincianam, Traiani in Auenti-
no
, Commodi ad radices Viminalis, Antonini in latere Auentini via Ardeatina,
Decij
in Auentino, Diocletiani in Viminali, Conſtantini, in Quirinali deſcenſu, Gor-
diani
in Eſquilino Via Prænestina, Philippi, in eodem poſt Titi, Seueri trans Tybe-
rim
, Aureliani ſub Ianiculo.
Nominantur & à Martiale Claudij Hetruſci, Tuccœ,
Grylli
, Lupi, Fortunati, Pontici, Seueri, Fausti, Pœti, Titi, Tigillini, quarum loc{us} igno-
ratur
:
ſunt & Lampridio Alexandri, & Varij. Nam & Sext{us} Ruf{us} ſupra octin-
gent
{as} agnouit.
In Nymphæa autem, vt id addam, gratiæ & voluptatis cauſa aqua
deducebatur
, inde Nymphæum Marci, Ammiano, Alexandri Rufo, Gordiani Capi-
tolino
.
Zonor{as} tamen in Leonis primi Vita, putat eſſe palatia publica, in quib{us} qui
angusti
{us} habitarent, nupti{as} celebrarent, à nympharum ſtatuis dicta.
Ipſa autem caldaria tepidariáque. ] Hoc loco pro cellis accipiuntur,
mox
pro vaſis ahenum caldarium, tepidarium, &
frigidarium dixit. Quod autem
paulò
pòſt ait caldaria muliebria virilia\’ coniuncta, &
in ijſdem eſſe collocata
regionib
{us} oportere, id &
de tepidarijs acceptum volum{us}. Cæterùm & M. Varro
lib
.
II. de Analogia tradit in balneo coniuncta fuiſſe ædificia bina: Vnum,
227205DE ARCHITEC. LIB. V. viri, alterum, vbi mulieres lauarentur. C. Gracch{us} in oratione de promulgatis le-
gib
{us}, cum dicit balne{as} viriles, videtur &
muliebres intellexiſſe. Ei{us} verò ver-
ba
ſunt apud Gellium lib.
X. cap. III. Pudor enim non patiebatur vtrunque ſe-
xum
ſimul lauari, ſed commodit{as} coniungi deſiderabat.
Ex hypocauſto. ] Paulò pòſt hypocauſim vocat, id eſt fornaculam, camina-
tam´ue
ſtructuram, ſiue concamerationes in quib{us} ignis ſuccenditur, vnde aquæ
calefit
.
Papini{us} Syluarum lib. I.
Tenuem voluunt bypocausta vaporem.
Hoc eſt fornacatum op{us} in quo incluſ{us} eſt ignis. Cicero ad Q. Fratrem libro tertio
vaporarium
appellat.
Quib{us} in locis, eos qui pro loco ad ſudandum interpretantur,
non
babeo cur probem.
Non tamen negauerim in ea re, παρὰ τὸ {ἑπ}οκαί{ετ}μ, hoc eſt
à
ſuccendendo, quia ſub ei{us} loci pauimento ignis ſuccenſ{us} ſudorem elicit hypocausti
mentionem
feciſſe Vlpianum Pandectarum lib.
XVII. mandati. Fornacatorem in
Papiniano
Pandect.
XXXIII. de fundo inſtructo, interpretor ſeruum, qui in bal-
neo
curam habet ſuccendendi ignis.
Ex communi hypocauſi calefacientur. ] Pro calefiant dictum eſt, vt
lib
.
IIII. cap. VII. concalefaciuntur, pro concalefiunt.
Vti pila cum mittatur, non poſsit reſiſtere. ] Cœli{us} Rhodigin{us}
vir
multæ lectionis, pro pilis, ſphæris &
glomis pice illitis, niſi me fallit memoria,
quib
{us} langueſcens ignis excitabatur, eſt interpretat{us}.
Ego puto ſimpliciter di-
ctum
pro quacunque ſphærula, ſiue globulo.
De inclinatione enim ſoli bypocausti
loquitur
, cui vaſaria impoſita ſunt.
Rurſus redeat ad præſurnium. ] Præfurnium os eſt bypocausti, ſiue
fornacis
, quo ligna in fornacem induntur.
Quo nomine vtitur Cato, cap. XXXVIII.
libri de re Rustica.
Laterculis beſſalibus. ] Octo vnciarum ſiue pollicum. Res enim in duode-
cim
vnci{as} id eſt pollices diuiditur.
Et vt ſemel dicam, pes diuiditur in palmos
quatuor
, palm{us} conſtat quatuor digitis, ſiue pollicib{us} trib{us}.
Digit{us} tam lat{us}
eſt
, quàm ſunt lata ordei grana quatuor.
Mendoſe ad testimonium vocatur Iſidor{us}
à
gloſſematicis Iuriſconſultis, vt dicat pedem conſtare digitis XV.
Scribendum
enim
, XVI.
Iſtud animaduertendum eſt, antiquos pedem pro aſſe ſiue pondo ha-
buiſſe
, quòd in duodecim æqu{as} partes diuideretur.
Vnde Columella lib. VI. cap.
XVIII. dupondium dixit pro duob{us} pedib{us}. Et lib. de arborib{us} cap. XVI. Ab
ipſo
, inquit, arboris crure pedale ſpatium intermittito, deinde ſulcum in quatuor pe-
des
longum, in tres altum, in dupondium &
ſemiſſem cum feceris, & c. Ita fit vt
pes
dicatur habere vnci{as} duodecim, quarum ſingulæ diuidantur in digitum
vnum
&
tertiam digiti partem, in ſemunci{as} du{as} ſiue ſtateres duos vt loquitur
Boëthi
{us}, in ſicilicos quatuor, ſiue quadrantes totidem autore Boëthio, ſiue totidem
didrachm
{as}, in drachm{as} octo, in ſcripula viginti quatuor, in obolos octo &
qua-
draginta
, in ſemiobolos nonaginta ſex, in ſiliqu{as} centum quadraginta quatuor, in
puncta
ducenta octo &
octoginta, in minuta quingenta ſeptuagintaſex, in momen-
ta
mille centum &
quinquaginta duo.
Argilla cum capillo ſubacta. ] Argilla terra eſt ſiue creta, qua figuli
vtuntur
, pinguis ſcilicet.
Ea multiplici reperitur colore, eſt enim candida, eſt
228206M. VITRVVII POLL. nerea, eſt in candido cinerea, eſt punicea, rubra, purpurea, nigra, lutea, viridis,
&
varia. Nomen tamen videtur à candore nacta, {ἀρ}γὸμ enim candidum ſignificat.
Deinde opere albario. ] Hoc fit pura calce, idem\’ vocatur album op{us}
lib
.
VII. cap. tertio.
Siue tectorio. ] Tectorium etiam ſi omnem cruſtam induci ſolitam ſignifi-
cet
, hoc tamen loco complectitur arenatum, id eſt mortarium, &
marmoratum,
quod
nostra æt{as} ſtucchum appellat, atque maltham, quam ſmaltum vulg{us} Italo-
rum
nominat:
cui{us} quia ratio propria eſt castellorum aquæ, eam in libri octaui ca-
put
ſeptimum distulim{us}.
Præter ſcholam labri. ] Schola vt placet Hermolao, nobis quoque, pars eſt
labri
, ſiue aluei, id eſt lapideæ ſtructilis´ue foſſæ balnearum, vbi poſteriores occupa-
to
à priorib{us} labro, alueóue, præstolabantur, &
ſpectantes ſtabant. Alijs placet
porticum
eſſe circum labrum.
Qua in ſignificatione vſurpatum fuiſſe aliquando eſt
iudicatum
in epiſtylio portic{us}, quam in fori Romani capite ad radices Capitolij, ſcri-
bis
, librarijs, &
præconib{us} C. Auilium Licinium Troſium feciſſe ipſa inſcriptio do-
cebat
:
ſed pro porticu in qua eſſent tabernæ dictum eo loco quis non videt? Ea igi-
tur
portic{us} obruta pri{us}, cum antè paucos annos retecta fuiſſet, inuent{us} eſt titul{us}
in
interiore epistylio huiuſmodi.
C. AVILIVS LICINIVS TROSIVS CVRATOR
SCHOLAM
DE SVO FECIT.
BEBRIX
AVG. L. DRVSIANVS A. FABIVS XANTHVS. CVR. SCRIBIS LIBRARIIS
ET
PRAECONIBVS AED. CVR. SCHOLAM
AB
INCHOATO REFECERVNT MARMORIBVS ORNAVERVNT VICTORIAM
AVGVSTAM
ET SEDES AENEAS ET CETERA ORNAMENTA
DE
SVA PECVNIA FECERVNT.
Fuiſſe enim & ſchol{as} in porticib{us}, qui Plinium legerit cap. V. lib. XXXVI.
minime ignorare poteſt.
Aluei autem latitudo. ] Nomine aluei labrum intelligit, vt antè, præter
ſcbolam
labri &
aluei, vult\’ ſub dio eſſe, latum pedes ſex. Vt parum proſpexcrint,
qui
pro alueolis ſeu tubis in parietib{us} laconici relictis interpretati ſunt.
De bal-
neis
enim adhuc loquitur, de laconico verò poſtea.
Sed min{us} ſuccenſendum Archi-
tecturæ
ignaris, nec ſatis, vt puto, verſatis in hoc autore.
Laconicum, ſudationésque. ] Apud Dionem libro quinquageſimo ter-
tio
, legim{us} dictum eſſe laconicum, hoc eſt πνριατ***ριομ λακωνιὸμ, quòd Lacedæ-
monij
in eiuſmodi ſudatorijs exercerentur.
Eis verò ſudorem ex calore ſicco elici
autor
eſt Corneli{us} Celſ{us} lib.
II. cap. XVI. Vnde illud Columellæ in proœmio operis.
Quotidianam cruditatem laconicis excoquim{us}, & exucto ſudore, ſitim quæri-
m
{us}.
Erant autem veluti turriculæ cameratæ in bemiſphærium. Quæ eadem loca
ſignificat
, cum ait ſudationes:
Seneca in epistolis ſudatoria vocat, & à rotunditate
ſphæristerium
Suetoni{us} in Veſpaſiano, &
Plini{us} Cæcili{us} in epistola ad Gallum
de
villa ſua Laurentina.
Cæterùm proximo capite concameratæ cuiuſdam ſudatio-
nis
meminit, quæ habeat in verſuris laconicum.
Corneli{us} Celſ{us} libr. III. cap.
XXVII.
dicit aſſ{as} ſudationes, ad differentiam earum, quæ fiunt balneis. Quod
duplici
modo fieri vidim{us} in finib{us} Aruernorum, in vrbe, cui calidis aquis
229207DE ARCHITEC. LIB. V. nomen. In ea varijs è locis erumpit magna vis aquæ calidißimæ. Præcipua ſcatu-
rigo
ſtatim quàm in lacum ſiue labrum decidit, per ſpecum in publicum ſubdiale
lauacrum
deriuatur.
Ali{as} priuatæ ſibi dom{us}, vt monti maximè vicinæ ſunt, aut
diuerſoria
comparãt.
Ita pri{us} in caldaria, id eſt ſudatori{as} cell{as} aperto per lat{us}
alterum
canali perfluentes, ea calidißimo vapore complent.
Inde in balne{as} in-
fluunt
.
Liberum tibi eſt, vtro velis modo ſudare: ſed baud ſcio, an niſi magno cum
periculo
in caldarijs perſistere poßis, tantum præfocat{us} eſt æst{us}, &
ſolo oſtiolo, quo
clauduntur
, emeabilis.
Neque tamen vn{us} eſt earum aquarum vſ{us}. Ciues maxi-
ma
ſcaturigine coquendis vtuntur ouis, pullis explumandis, porcellis nefrandib{us},
&
ouillis capitib{us}, pedib{us}´ ue deglabrandis, carnib{us} etiam elixandis, & iuſcu-
lis
:
adeò nibil inamœni ſaporis habent. Fullones verò partim ex balneis cum ſub-
terraneis
cloacis extra vrbem effluxerunt, ſemitubulis ligneis collect{as}, denſandis
firmandis\’
, &
abſtergendis pannis tantiſper ſufficiunt, dum fullonicis malleis ſub-
iecti
ſunt, partim ex ipſo monte concept{as}, hauſtorijs modiolis pinnata rota proximo
frigido
riuo mota verſatis, eandem in rem congerunt.
Mediúmque lumen in hemiſphærio relinquatur. ] Hemiſphæ-
rium
à testudine differt, quòd bæc ex duob{us} arcub{us} in crucem ſe in centro ſe-
cantib
{us} conſtare videtur, illud autem planè ſphæricum atque orbiculatum eſt.
Itali vocant cuppolam. Contingit tamen, vt polygonium, id eſt, multangulum fiat,
cuiuſmodi
duplex Florentiæ cernitur, id eſt ita ſtructum, vt intermeari poßit:
op{us}
in
toto orbe terrarum vnicum.
In ei{us} vertice collocata ſphæra ærea capit homines
minimum
duodecim.
Per curuaturæ rotundationes peruagetur. ] Quomodo id procurd-
tum
ſit præterijt ſilentio Vitruui{us}, nos verò ex veterum thermarum monimentis
deprehendim
{us}.
Sub laconici pauimento concameratio erat, vbi ſuccendebatur
ignis
, quaquauerſum verò in parietib{us} ad imam bemiſphærij curuaturam ſtructi-
les
, fictiles´ue canales, ſiue tubuli, vt vocat procul{us} Pandect.
lib. VIII. de ſeruit.
vrbanorum prædiorum, per quos flammæ vaporis\’ vis deferebatur. Vbi autem
77[Figure 77] curuaturam contigerat, rotundo
æreo
operculo, quod clypeum ap-
pellat
(eam enim clypei fuiſſe fi-
guram
Polybi{us}, vbi de Roma-
norum
caſtrametatione agit, de-
monſtrat
) impedita, ſub ſuſpen-
ſione
peruagabatur.
Qui ſuda-
bant
clypei ſublatione depreßio-
ne\’
calori moderabantur.
Laco-
nicum
cuiuſmodieſſe potuerit ex
reliquijs
thermarum Antonini
Caracallæ
potißimum intellexi-
m
{us}, figur{as}\’ Ichnographiæ
Concamerationum
&
Pauimen-
ti
, atque interioris Ortographiæ
appoſuim
{us}.
230208M. VITRVVII POLL. 78[Figure 78] 79[Figure 79]
231209DE ARCHITEC. LIB. V. 80[Figure 80]
De palæſtraum ædificatione & xystis.# CAP. XI.
NVNC mihi videtur (tametſi non ſint Italicæ conſue-
tudinis
) palæſtrarum ædificationes tradere explicate,
&
quemadmodum apud Græcos conſtituantur mon-
ſtrare
.
Conſtituuntur autem in tribus porticibus exe-
dræ
ſpatioſæ, habentes ſedes, in quibus Philoſophi,
Rhetores
, reliquiq́;
qui ſtudiis delectantur, ſedentes diſ-
putare
poſsint.
In palæſtris periſtylia quadrata ſiue oblonga ita ſunt fa-
cienda
, vti duorum ſtadiorum habeant ambulationis circuitionem, quod
Græci
vocant {δι}αυλὸμ, ex quibus tres porticus ſimplices diſponantur,
quartaq́
;
, quæ ad meridianas regiones eſt conuerſa, duplex, vti cum tem-
peſtates
ventoſæ ſunt, non poſsit aſpergo in interiorem partem perueni-
re
.
In duplici autem porticu collocentur hæc membra. Ephœbeum in
medio
(hoc autem eſt exedra ampliſsima cum ſedibus, quæ tertia parte
longior
ſit quàm lata) ſub dextro corticeum, deinde proxime conniſte-
rium
, à conniſterio inuerſura porticus frigida lauatio, quam Græci λ{ου}ρὸμ
vocitant
, ad ſiniſtram ephœbei elæotheſium, proximeautem elæothe-
ſium
, frigidarium, ab eoq́;
iter in propnigeum in verſura porticus,
232210M. VITRVVII POLL. me autem introrſus è regione frigidarii collocetur concamerata ſudatio,
longitudine
duplex, quam latitudine, quæ habeat in verſuris ex vna par-
te
laconicum ad eundem modum, vti ſuprà ſcriptum eſt, compoſitum.
Ex aduerſo laconici, caldam lauationem. In palæſtra periſtylia, quem-
admodum
ſuprà ſcriptum eſt, ita debent eſſe perfecte diſtributa.
Extra
autem
diſponantur porticus tres, vna ex periſtylio exeuntibus, duæ de-
xtra
atque ſiniſtra ſtadiatæ.
Ex quibus vna, quæ ſpectauerit ad ſeptentrio-
nem
, perficiatur duplex ampliſsima latitudine:
altera ſimplex ita facta,
vti
in partibus, quæ fuerint circa parietes, &
quæ erunt ad columnas, mar-
gines
habeant vti ſemitas, non minus pedum denum, mediumq́;
excaua-
tum
, vti gradus bini ſint in deſcenſu ſeſquipedali à marginibus ad plani-
ciem
.
Quæ planicies ſit ne minus lata pedum duodecim. Ita qui veſtiti
ambulauerint
circum in marginibus, non impedientur ab cunctis ſe exer-
centibus
.
Hæc autem porticus ξνςὸς apud Græcos vocitatur, quod Athle-
per hyberna tempora in tectis ſtadiis exercentur.
Faciunda autem
xyſta
ſic videntur, vt ſint inter duas porticus ſyluæ, aut platanones, &
in
his
perficiantur inter arbores ambulationes, ibiq́;
ex opere ſignino ſtatio-
nes
.
Proxime autem xyſtum & duplicem porticum, deſignentur hypæ-
thræ
ambulationes, quas Græci πε{ρι}{δι}ρόμιδας, noſtri xyſta appellant, in
quas
perhyemem ex xyſto ſereno cœlo Athletæ prodeuntes, exercentur.

Poſt
xyſtum autem ſtadium, ita figuratum, vt poſsint hominum copiæ
cum
laxamento Athletas certantes ſpectare.
Quæ in mœnibus neceſſaria
videbantur
eſſe, vt apte diſponantur, perſcripſi.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
Conſtituuntur autem in tribus porticibus hexedræ. ] Hexedra
à
ſedium frequentia dicta eſt.
Ei{us} figuram referunt, quæ in cœnobijs vocantur ca-
pitula
.
Iuli{us} Pollux lib. I. cap. IIII. tradit ſeßionem eſſe vbi viri conſident, ϊνα
συγκάθ
{ιωτ}{ου} {ὁι} {ἀν}δρες.
Quod Græci vocant {δι}ίαυλομ. ] Diaulon dicunt curriculum ſiue ſpa-
tium
, ita conſtructum, vt cum curſores ad ſtadij metam perueniſſent, flexo curſu
per
verſuram redirent , vnde eſſent digreßi, à quo {δι}ιαυλοδρομὸι curſores, qui vbi
metam
pertigerant celerrimo circumactu vnde venerant recurrebant.
Alioquin
{δι}ίαυλ{ος} Heroni babet in longitudinem pedes mille ducentos, ſtadium verò ſex-
centos
, δόλιχ{ος} ſtadia duodecim.
Interpres Aristophanis {δι}ιαυλ{ου} nomine locum
intelligit
duo ſtadia continentem, aut ducentorum cubitorum menſuram.
Certè hoc
loco
Vitruui{us} {δι}ίανλομ dicit, quod duorum ſtadiorum ambulationis habet cir-
cuitionem
.
Ephebeum in medio. ] Ita appellatur loc{us}, vbi puberes exercebantur,
quos
Cenſorin{us} libro de die natali vult eſſe decimoſexto ætatis anno.
Non tacen-
dum
hoc loco appellaſſe vesticipes antiquos eos qui pubeſcentes prima barba veſtie-
bantur
.
Apulei{us} inuestem dixit qui nondum pubeſceret, Inueſtem, ait, à nobis
233211DE ARCHITEC. LIB. V. cepisti, veſticipem illico reddidisti. Plini{us} lib. XI. cap. XXXIX. monet ſolum
hominem
pubeſcere, quod niſi contingat ſterilem in gignendo eſſe, ſeu maſcul{us},
ſeu
fœmina.
Sub dextro corticeum. ] Mendoſum eſſe locum hunc existimo appare-
re
, ſcribo coriceum, pro loco vbi puellæ exercebantur, aut couriceum pro tonſtrina.
Non defuerunt qui Coryceum legerint, pro loco vbi pila exercerentur, quòd Græci
corycum
pilam vento conflatam vocent, quæ Latinis follis dicitur, cui{us} meminit
Paul
{us} Aegineta de ſpecieb{us} gymnaſij ſcribens.
Deinde proxime conniſterium. ] Et hunc locum in labem contra-
ctum
eſſe quis non intelligit?
Vni{us} literæ diminutione legendum conisterium, à
κονὶς
, vbi puluere poſt vnctionem luctaturi aſpergebantur, vt præhenſiones eſſent
firmiores
, &
non lubricæ. Nam & puluerem luctatorib{us} ex Aegypto adlatam
autor
eſt in Nerone Suetoni{us} &
Plini{us} lib. XXXV. cap. XIII. & in gymni-
co
inſtrumento pulueris ſtortulam enumerat Pollux, ipſa\’ Pulueris inſperſio Græ-
cis
ἁφ\‘α dicitur, vſurpato à Martiale vocabulo lib.
VII. in Philenem. Nicola{us} ta-
men
Perot{us}, vir alioquin de Latina lingua non malè merit{us}, pro apodyterio acce-
pit
, id eſt cella in balneis, vbi loturi vestes deponebant, parum proſpiciens.
Hoc certè
vtuntur
Varro lib.
II. de re Rustica, Cicero, & Plini{us} in Epistolis.
Ad ſiniſtram Ephebei eleotheſium. ] Loc{us} vbi ceromate, id eſt ce-
rato
oleo perfundebantur, quanquam eleodeuſium poti{us} dicendum videtur.
Δ{δι}ω
enim
rigo ſignificat.
Vnctuarium vocari poteſt ex ſecundo libro Epistolarum Plinij
Cæcilij
.
Ceroma apud Plinium lib. XXXV. cap. II. quidam pro conisterio &
eleotheſio
interpretantur:
alij pro loco, vbi Athletæ exercebantur. Ali{as} eſt ceroma,
quo
ijdem certaturi vngebantur, oleo ſcilicet ſubacta cera.
Cui terræ quoddam ge-
n
{us} admiſceri ſolitum testis eſt Plini{us} lib.
XXXV. cap. XIII. Vtebantur &
oleo
in balneis, item ſtrigilib{us} ad distringendum detergendum´ue ſudorem, qu{as}
&
ferre{as} fuiſſe indicat Martialis lib. XIIII. Artemidor{us} libri primi de
ſomniorum
interpretatione cap.
LXVI. vbi de balneis ſcribit, lecythum tradit
vocari
, in quo oleum, Xyſtrophylacem, in quo ſtrigiles adſeruarentur.
Lecythum La-
tini
modo guttum, modo ampullam dicunt.
Ei{us}, & ſtrigilis exſcalptam in mar-
more
figuram bîc vidim{us} ad balne{as} Pauli in cliuo Quirinali, &
formam gra-
phicè
deſcribit Apulei{us} Floridorum lib.
II. de Hippia loquens. Magno, inquit, in-
ceptu
prædic auit fabricatum ſemet ſibi, ampullam quoque oleariam quam gesta-
bat
, lenticulari forma tereti ambitu, preſſula rotunditate, iuxta\’, honestam ſtrigi-
leculam
, recta fastigatione clauſulæ, fle xa tubulatione lingulæ, vt &
ipſa in ma-
nu
capulo moraretur, &
ſudor ex ea riuulo laberetur. Strigmenta antem gymna-
ſiorum
, ſunt ſordes, quæ partim ex vnctis oleo athletarum corporib{us} raduntur,
partim
ex parietib{us}, aut ſtatuis gymnaſiorum, qu{as} Græci vti &
balnearum,
ςελγίοματα
, γλοί{ου}ς, &
ρύΠ{ου}ς vocant. Nam ſordem in palæstris acceptam, quæ
conſtat
oleo, ſudore, ſorde humana, &
præterea puluere, Πάτομ dici tradit libro
ſimplicium
medicamentorum octauo Claudi{us} Galen{us}.
Strigmentorum gymnaſio-
rum
mentio eſt apud Plinium lib.
XV. cap. IIII. De eis, & balnearum ſcribit
Dioſcorides
lib.
I. cap. XXX. A Plinio lib. XXXIIII. cap. VIII. vt id quo
addam
, dicitur apoxyomenos, &
perixyomenos, qui ſe distringit, ſed hic qui vndi.
234212M. VITRVVII POLL. Verum & illud puto multis non ſatis cognitum, vnctionis fuiſſe non vnam ratio-
nem
.
Vngebantur enim in balneis, in conuiuijs & palæstris. Homeri tempore hoſpi-
tes
in ſolia deſcendebant, &
loti oleo ab ancillis vngebantur. Id enim ſpectabant, vt
quod
humoris motu perierat extrinſeco, ſarciretur.
Addebant oleum laßitudini &
frigori
conſulentes.
Ei{us} enim natura eſt mollire, tepefacere, & ad agendum vege-
tiora
firmiora\’ reddere corpora.
Neceſſari{us} verò vſ{us} ad luxum voluptates\’ ver-
ſ
{us} eſt.
Cum bellarijs & corollis ſecundis menſis vnguenta lata ſunt, quorum nomen
id
eſt, μ\’νρομ prim{us} omnium, ſi credim{us} Athenœo, Archiloch{us} vſurpauit:
ἐλαί{ου} enim vocabulo rem ſignificauit Homer{us}. Μ\’νρομ autem Chryſipp{us} quaſi
μῶρομ
dictum vult, quòd crapula deſipientes vnguentis vti ſoleant.
Callimach{us}
certè
, &
Sophocles oleum Mineruæ, ſpeculum & vnguenta Veneri tribuunt, quòd
bæc
voluptati, illud virtuti natum eſſet.
Et, re vera, quod apud Xenophontem præ-
dicat
Socrates, odorem alium pudic{as}, alium impudic{as} decere putam{us}.
In palæ-
ſtris
athletæ vngebantur, vt lubrico corpore aduerſarios deluderent.
Propnigeum in verſura porticus. ] Propnigeum ſuffocatorium, hoc eſt
locum
vbi ignis præcluſ{us} æstuat, &
præfurnium ſignificat. Placet, vt pro vapo-
raria
cella vſurpatum ſit.
Fuerunt, qui legerint propineum, pro cella quam plinius
Epistolarum
lib.
v. gustatorium vocarit.
Duæ dextrà atque ſiniſtrà ſtadiatæ. ] Portic{us} ſtadiatæ dictæ ſunt,
quòd
in eis ceu tectis ſtadijs per byemem cœlo non ſereno atbletæ exercerentur, aut
ſpectantib
{us} bominum copijs certarent, non à paſſuum numero, ſicuti milliariæ à
Suetonio
in Nerone, qu{as} Vopiſc{us} in Aureliano milliarenſes vocat.
Aut platanones. Loci platanis conſiti, & , vt alij dicunt, plataneta. Plata-
nona
enim quarto caſu dixerunt Martialis lib.
III. de vipera in ore vrſæ, &
Apollinaris
Epistolarum libro octauo Lampridio, cui{us} nominatiuum protulit Pli-
ni
{us} Secund{us} in Epistola ad Caninium Rufum libro primo.
Quid (inquit) platanon
opacißim
{us}, &
accuſatiuum pluralem Martialis lib. XII. in habentem amœn{as}
ædes
, Daphnon{as}, platanos, ac aëre{as} cypariſſos, &
item ſingularem lib. X. Diſpoſuit
Daphnona
ſuo Torquat{us} in agro.
Refert Plini{us} lib. XII. platanos Athenis fuiſſe
eelebrat
{as} in ambulatione Academiæ Nos mult{as} non ſine voluptate vidim{us} Ro-
in vineto Card.
Saluiati, ſed maximam & pulcherrimam in colle hortulorum.
πλαντανίς{ου} Græcos appellare loca ſpatioſa, late\’ patentia, à platani foliorum am-
plitudine
, autor eſt Grammatic{us} Phocion.
Quòd athletæ per hyberna tempora in tectis ſtadijs exerce-
rentur
.
] Stadium præter vulgatam ſignificationem vſurpant autores Suetoni{us}
in
Domitiano, Martialis lib.
III. ad Matronam, Ammian{us} lib. XVI. Lampri-
di
{us} in Vario.
Cæteri pro curriculo, id eſt loco, vbi curſores aut athletæ exercentur.
In qua ſignificatione quantum iudico, accipitur ab Aphtbonio in deſcriptione arcis
Alexandriæ
.
Ei{us} Scholiastes pro theatro interpretatur. Stadiorum tria genera in-
uenio
apud Cenſorinum commentario de die natali, Italicum pedum centum vigin-
ti
quinque, Olympicum pedum ſexcentorum, &
Pythicum pedum mille. Stadio-
drom
{us} Aſtylos dicitur Plinio lib.
XXXVIII.
Faciunda autem xyſta. ] Loc{us} eſt luxat{us}, neque enim xystorum, hoc eſt
ſubdialium
ambulationum antè rationem redderet, quàm memoraret.
235213DE ARCHITEC. LIB. V. poſt verba illa, in tectis ſtadijs exercerentur, ſubſtituenda clauſula, Proxime autem
xystum
, inde, Faciunda autem xysta, &
c. Rurſum, Poſt xyſtum autem.
Quas Græci πε{ει}δρόμι{δι}ας. ] Ita hoc loco, & lib. VI. cap. X. legitur, ſed
in
meliorib{us} codicib{us} παρα{δι}ρόμιδας ſcribitur.
Noſtri xyſta appellant. ] Xyst{us} & xyſtum, cum apud Græcos idem
ſigniſicent
, apud Latinos nonnihil habent diſcriminis.
Nam xystos hi vocant portic{us}
tect
{as}, vbi athletæ per hyemem exercebantur:
xysta autem ſubdiales ambulatio-
nes
, vbi ſudo cœlo ſu{as} exercebant palæſtr{as}, qu{as} illi παρα{δι}ρόμιδας appellant.
Ter-
tullian
{us} lib.
ad martyres, xystarchen vocat eum, qui xysto præeſt, quam dictionem
inueni
etiam in Græca inſcriptione baſis ſtatuæ erectæ ab Hermodoro Hermopolita-
no
patri Demetrio.
Ea nunc iacet inter Quirinalem & Capitolium in qua reperi{as}
pancratiasten
, &
periodonicen dictum, quorum ille dicitur qui pugil & lucta-
tor
eſt, hic verò qui olympia, nemea, Pythia, &
isthmia vicerit. Xystichum dici
qui
certat, teſtatur marmor hac inſcriptione,
L. THENODORVS XYSTICHVS
PARIDI
THYMELICO BENE
MERENTI
FECIT.
De portub{us}, & ſtructuris in aqua faciendis.# CAP. XII.
DE opportunitate autem portuum non eſt prætermit-
tendum
, ſed quibus rationibus tueantur naues in his ab
tempeſtatibus
, explicandum.
Hi autem naturaliter
ſi
ſint poſiti, habeantq́;
acroteria ſiue promontoria pro-
currentia
, ex quibus introrſus curuaturæ ſiue verſuræ
ex
locis natura fuerint conformatæ, maximas vtilita-
tes
videntur habere.
Circum enim porticus, ſiue naualia ſunt facienda,
ſiue
ex porticibus aditus ad emporia, turresq́;
ex vtraque parte collocan-
, ex quibus catenæ traduci per machinas poſsint.
Sin autẽ non natura-
lem
locum, neque idoneum ad tuendas ab tempeſtatibus naues habueri-
mus
, ita videtur eſſe faciendum, vti ſi nullum flumen in his locis impedie-
rit
, ſed erit ex vna parte ſtatio, tunc ex altera parte ſtructuris ſiue aggeri-
bus
expediantur progreſſus, &
ita conformandæ portuum concluſiones.
autem ſtructuræ, quæ in aqua ſunt futuræ, videntur ſic eſſe faciendæ,
vti
portetur puluis à regionibus, quæ ſunt à Cumis continuatæ ad pro-
montorium
Mineruæ, isq́;
miſceatur vti in mortario duo ad vnum reſ-
pondeant
:
deinde tunc in eo loco, qui definitus erit, arcæ ſtipitibus robu-
ſtis
&
catenis incluſæ in aquam demittendæ, deſtinandæq́; firmiter. De-
inde
inter eas ex tranſtillis inferior pars ſub aqua exæquanda &
purgan-
da
, &
cæmentis ex mortario materia mixta (quemadmodum ſuprà ſcri-
ptum
eſt) ibi congerendum, donicum compleatur ſtructuræ ſpatium,
quod
fuerit inter arcas.
Hoc autem munus naturale habent ea loca,
236214M. VITRVVII POLL. ſuprà ſcripta ſunt. Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi,
deſtinatæ
arcæ non potuerint contineri, tunc ab ipſa terra ſiue crepidine
puluinus
quàm firmiſsime ſtruatur.
Isq́, puluinus exæquata ſtruatur pla-
nicie
minus quàm dimidiæ partis:
reliquum, quod eſt proxime littus, pro-
clinatum
latus habeat.
Deinde ad ipſam aquam & latera, puluino circi-
ter
ſeſquipedales margines ſtruantur æquilibres ei planitiæ, quæ ſuprà
ſcripta
eſt.
Tunc proclinatio ea impleatur arena, & exæ quetur cum mar-
gine
in planitia puluini.
Deinde inſuper eam exæquationem pila quam
magna
conſtituta fuerit, ibi ſtruatur, eaq́;
cum erit extructa, relinquatur
ne
minus quàm duos menſes, vt ſicceſcat.
Tunc autem ſuccidatur margo,
quæ
ſuſtinet arenam.
Ita arena fluctibus ſubruta efficiet in mare pilæ
præcipitationem
.
Hac ratione quotieſcunque opus fuerit, in a quam po-
terit
eſſe progreſſus.
In quibus autem locis puluis non naſcitur, his ra-
tionibus
erit faciendum, vti arcæ duplices relatis tabulis &
catenis colli-
gatæ
in eo loco, qui finitus erit, conſtituantur, &
inter deſtinatas creta
meronibus
ex vlua paluſtri factis calcetur.
Cum ita bene calcatum &
quàm
denſiſsime fuerit, tunc cochleis, rotis, tympanis collocatis, locus qui
in
ea ſeptione finitus fuerit, exinaniatur ſicceturq́;
, & ibi inter ſeptiones
fundamenta
fodiantur.
Si terrena erunt, vſq; ad ſolidum craſsiora quàm
murus
, qui ſupra futurus erit, exinaniatur, ſicceturq́;
, & tunc ſtructura ex
cæmentis
, calce &
arena compleatur. Sin autem mollis locus erit, palis
vſtulatis
alneis, aut oleagineis, aut robuſteis configatur, &
carbonibus
compleatur
:
quemadmodum in theatrorum & muri fundationibus eſt
ſcriptum
.
Deinde tunc quadrato ſaxo murus ducatur iuncturis quàm
longiſsimis
, vti maxime medii lapides coagmentis contineantur.
Tunc
qui
locus erit inter murum, ruderatione ſiue ſtructura compleatur.
Ita
erit
vti poſsit turris inſuper ædificari.
His perfectis naualiorum ea erit ra-
tio
, vt conſtituantur ſpectantia maximè ad ſeptentrionem:
nam meri-
dianæ
regiones propter æſtus, cariem, tineam, teredines, reliquaq́;
beſtia-
rum
nocentium genera procreant, alendoq́;
conſeruant, eaq́; ædificia mi-
nime
ſunt materianda propter incendia.
De magnitudinibus autem ſi-
nitio
nulla debet eſſe, ſed faciunda ad maximum nauium modum, vti &

ſi
maiores naues ſubductæ fuerint, habeant cum laxamento ibi collocatio-
nem
.
Quæ neceſſaria ad vtilitatem in ciuitatibus publicorum locorum
ſuccurrere
mihi potuerunt, quemadmodum conſtituantur &
perfician-
tur
, in hoc volumine ſcrip ſi.
Priuatorum autem ædificiorum vtilitates,
&
eorum ſymmetrias in ſequenti volumine ratiocinabor.
IN CAPVT XII. ANNOTAT.
De opportunitate portuum eſt prætermittendum. ] Port{us}
eſt
loc{us} concluſ{us}, quò portantur merces, &
inde exportantur, vt apud
237215DE ARCHITEC. LIB. V. Iuriſconſultum legim{us} Pandectarum libro quinquageſimo, de verb. & rerum ſi-
gnific
.
Port{us} aut naturales ſunt, cuiuſmodi tres habuiſſe Athen{as} ſcribit Thucydi-
des
:
aut arte facti, quos cothones genere maſculino, & cothona neutro dici testis eſt
Serui
{us} lib.
I. Aeneidos.
Circum enim porticus, ſiue naualia ſunt facienda. ] Naualia in-
telligit
loca, vbi conſtruuntur naues, aut ſubductæ, quaſſat\’æ ue instaurantur, &

adſeruantur
.
Quorum rationem tradit in fine hui{us} capitis.
Siue ex porticibus aditus ad emporia. ] Aliqui codices pro porti-
cib
{us} habent portub{us}.
Emporia verò ſunt loca, vbi merces venduntur. Vnde ſcri-
bit
ad finem libri primi, Mercurio, vti Iſidi &
Serapi in emporio ædem consti-
tuendam
.
Sed erit ex vna parte ſtatio. ] Stationem Vlpian{us} Pandectarum libro
XLIII.
de fluminib{us}, interpretatur locum, vbt tutò naues ſtare poßint.
Expediantur progreſſus. ] Progreſſ{us} appellat aggerum illam continua-
tam
ſeriem obiectam ad arcendos fluct{us}, excludendam\’ aquam, quam nostri ab
elata
terra leuatam dicunt, Græci χώματα, Latini moles.
Cæſar de bello ciuili li-
bro
primo.
Quà fauces erant angustißimæ port{us}, molem atque aggerem ab vtra
parte
litoris iaciebat, quod his locis erat vadoſum mare.
Itali id appellationis re-
tinuerunt
.
Vti portetur puluís. ] Puteolan{us} vocatur hic puluis, de quo lib. II. cap.
VI. Solidatur verò aquis vel teſtib{us} Dione libro XLVIII. Seneca quæstionum
naturalium
lib.
III. cap. XX. & Sidonio Apollinari in Panegyrico dicto Anthe-
mio
conſuli his verſib{us},
Itur in æquor
Molib{us}, & veteres tell{us} noua contrahit vnd{as}.
Nanque dicarcheæ tranſlatus puluis arenæ
Intratis ſolidatur aquis, durata\’ maſſa
Suſtinet aduectos peregrino in gurgite campos.
Quos hic adſcripſi, vt error eorum cognoſceretur, qui vocato ad testimonium verſu
tertio
dicunt primæ fuiſſe bonitatis puluerem Puteolanum in aſpergendis palæſtri-
tarum
corporib{us}, loquitur enim Sidoni{us} de molib{us} in mari ſolidandis.
Constat
autem
alumine, bitumine, &
ſulfure. Non abſimili prædita natura in Cyɀicena
regione
terra quamlibet magnitudine exciſa demerſa in mare, lapidea extrahi-
tur
, vt ſcribit Plini{us} libro XXXV.
cap. XIII. Et ab Oropo Aulidem vſque
quicquid
terræ mari alluitur, in ſaxa mutatur.
Id gen{us} terr{as} neceſſe eſt alumi-
noſ
{as} eſſe, aut chalcantho, id eſt ſutorio atramento enfect{as}, &
præter id bituminoſ{as}.
In mortario duo ad vnum reſpondeant. ] Ita in lacu arena Puteo-
lana
miſceatur, vt tres ei{us} partes in vnam calcis conijciantur, confundantur\’:
ita
erit
arena ſeſquiplex.
In eam rem mortario vſ{us} eſt Plini{us} libri XXXVI. cap.
XXIII. cum inquit, In Græcia tectorijs etiam harenatum quod inducturi ſunt,
pri
{us} in mortario ligneis vectib{us} ſubigunt.
Arcæ ſtipitibus robuſtis & catenis incluſæ. ] Id gen{us} aquarij ſe-
pti
vulg{us} vocat cataract{as}.
Fit autem hoc modo. Figuntur excauata, & ſulcata
à
ſummo ad imum tigna, pari inter ſe ſpatio.
Vbi obfirmata ſunt, tam longæ,
238216M. VITRVVII POLL. magnum eſt interuallum, & aliquanto pl{us}, ſed pro ratione caui craſſæ comparatæ
tabulæ
induntur in ſummis canalib{us}, adiguntur\’, vt ad infim{as} vſque partes de-
ſcendant
, induntur aliæ ſupra ali{as}, vti benè cohæreant, dum ad eam altitudinem
ſeptum
erectum ſit, quæ erit neceſſaria.
Pòſt haustorijs machinis incluſa ſepto aqua
exinanitur
.
Qui verò robuſteis lib. II. & tertio, ſicuti hîc & paulò pòſt, pro robu-
ſtis
ſcripſit, noſtri temporis ſecut{us} eſt conſuetudinem.
A robore quidem certè Por-
ci
{us} Cato, &
M. Varro dixerunt robust{us}, quemadmodum ex antiquißimis, &
optimis
codicib{us} cognouim{us}.
Quam ſcriptionem manu ſcripti Vitruuiani codices,
&
aliquot excuſi retinuerunt. Eandem inueni{as} in Puteolana lege, quam libro
quarto
deſcripſim{us}, robuſtum enim limen, &
robusti mutuli vocantur.
Deſtinandæ´ que firmiter. ] Hoc eſt alligandæ. Apulei{us} libro primo de
aureo
aſino, At bona Panthia, quin igitur, inquit, ſoror hunc primum bacchatim
diſcerpim
{us}, vel membris ei{us} destinatis virilia deſecam{us}.
Et lib. IIII. Arre-
ptum
me loro quàm valido ad anſulam quandam deſtinatum rurſum cædendo con-
feciſſent
profecte.
Deinde inter eas ex tranſtillis. ] Pro tigillis & aſſerib{us} transtilla
dixit
.
Donicum compleatur ſtructuræ ſpatium. ] Vſurpauit donicum pro
donec
, libro tertio, &
lib. IX. quod apud Lucretium legim{us}.
Deſtinatæ arcæ non potuerint contineri. ] In manu ſcripto codice
legitur
, Destinæ arc{as} non potuerint continere:
Vt ſint deſtinæ vincula & catenæ,
à
destino, quod vincire dixim{us} ſignificare.
Tunc ab ipſa terra ſiue crepidine. ] Id eſt à ſummo litore, quod flucti-
b
{us} eliditur &
alluitur.
Puluinus quàm firmiſsimè ſtruatur. ] Id eſt fundamentum farctum
cæmentis
, aut arena.
Aliâs puluinum Serui{us} lib. X. Aeneidos ait à nautis vocari
duriorem
arenam, quæ remeantib{us} fluctib{us} &
euntib{us} denſatur, & in modum
ſaxi
dureſcit.
Beroaldo placet molliorem eſſe arenam. Et puluinos ſcribit Iſidor{us} lib.
XIX. eſſe machin{as}, quib{us} naues in portum deducuntur, aut ſubducuntur. Vnde
illud
Plauti in Caßina, vt ſubducam nauim in puluinarium.
Quòd tamen non de-
ſunt
viri docti, qui à puluino arena dictum putent.
Aequilibres ei planitiæ. ] Id eſt pari libramento, ad regulam coæquatæ:
vſurpauit verò hic, & lib. IX. cap. VIII. planitia prima inflexione, vti Cicero in
partitionib
{us}, mollitia.
Relatis tabulis. ] Commißis, vt in orthostatis fieri dixim{us} libro ſecundo:
ita enim referri tabul{as} interpretamur.
Et inter deſtinatas creta meronibus ex vlua paluſtri factis. ]
Et
hîc in manu ſcripto libro non destinat{as}, ſed deſtin{as} legitur, de quo paulò antè
dixi
.
Quidam hunc locum ita legit. Et intergerinis è creta, beronib{us}\’ ex vlua pa-
lustri
factis:
vt ſint intergerini dicti, quòd inter fundamenta pro fultura interge-
runtur
:
aliâs non meronib{us}, ſed peronib{us} ſcribitur, vt apud Plinium lib. XXXVI.
cap. XIII. pro ſaccis. Cæterùm & merones Hermola{us} putat poſſe intelligi partes
magn
{as} pilarum ſpecie, quæ in arcas conijcerentur.
Peronib{us} vt legatur magis pla-
cet
, vt ſit intellect{us} hic, conijciendos eſſe in ſepta illa ſaccos ex vlua plenos
239217DE ARCHITEC. LIB. V. ad exſugendam aquam.
Tunc cochleis, rotis, tympanis collocatis. ] Haustoriæ ſunt rotæ, de
quib
{us} lib.
X. cap. XI. & XI. abunde præcipit.
Et carbonibus compleantur. ] Dixit cap. IX. hui{us} libri, carbonib{us}
naturalem
ineſſe raritatem.
Inde factum eſt, vt libro tertio, capite tertio, hoc eſt vl-
timo
, &
libro ſeptimo, cap. quarto, carbonib{us} compleri loca ea, quib{us} ab humore
timetur
, ſiue quæ oportet conceptum humorem ebibere, &
exugere, ipſe præcipiat.
Quemadmodum in theatrorum & muri fundationibus eſt
ſcriptum
.
] De muris dixit lib. V. cap. V. de Theatro libri hui{us} cap. III. Quan-
quam
eorum fundationes peti vult ex libro tertio.
Id verò reperies cap. tertio.
Ruderatione ſiue ſtructura compleatur. ] De ruderatione eſt in-
tegrum
caput primum libri VII.
ne quis à nobis longiorem declarationem re-
quirat
.
Naualiorum ea erit ratio. ] Pro naualium, mutata declinatione, quo mo-
do
viridiorum, ancyliorum, saturnaliorum inueni{as}.
Vectigaliorum quoque fre-
quenter
vſurpauit Aſini{us} Pollio, ſi vera ſunt quæ Macrobi{us} libro pimo Satur-
nal
.
dicit. Tanta fuit apud veteres ei{us} genitiui licentia.
Tineam, teredines. ] Separauit tineam à teredine, vt Plini{us} lib. XVI.
cap. XLI. qui ſcribit teredinem in mari ſentiri, terrestres eſſe tine{as}. Id ante eum
dixerat
Theophrast{us} φυτῶμ ἱςο{εί}ας libro quinto.
Inſuper\’ eſſe teredinem corpore
paruam
, capite magno &
dentib{us}: Tine{as} verò ſimiles vermiculis, quib{us} paula-
tim
materies perforatur.
Ipſe Vitruui{us} lib. II. cap. IX. termitem vocauit. Eſt &
thrips
lignari{us} vermicul{us}, hoc eſt, qui ligna rodit, autore Phocione Gramma-
tico
in lexico:
ſicut ips cornua & vites, cis frumenta, mid{as} fabam, ix vitrum, ſis
vestes
.
Ammoni{us} quomodo ἴπες, θ{εί}Πες, κίες, & ἴκες differant, etiam tra-
didit
.
Minime ſunt materianda. ] Id eſt ligno extruenda non ſunt: imò omnino
à
ciuium domib{us}, propter incendia, ſunt naualia ſemouenda, arcenda\’, vt ei{us}
quoque
rei nos lectorem moneam{us}.
240218M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
SEXTVS.
*
PRAEFATIO.
ARISTIPPVS philoſophus Socraticus,
naufragio
cum eiectus ad Rhodienſium li-
tus
animaduertiſſet Geometrica ſchemata
deſcripta
, exclamauiſſe ad comites ita dici-
tur
, Bene ſperemus, hominum enim veſtigia
video
:
ſtatimq́; in oppidum Rhodum con-
tendit
, &
recta gymnaſium deuenit, ibiq́; de
philoſophia
diſputans muneribus eſt dona-
tus
, vt non tantum ſe ornaret, ſed etiam eis,
qui
vnà fuerant, veſtitum, &
cætera quæ
opus
eſſent ad victum, præſtaret.
Cum autem eius comites in patriam
reuerti
voluiſſent, interrogarentq́;
eum, quidnam vellet domum renun-
ciari
, tunc ita mandauit dicere, Eiuſmodi poſſeſsiones &
viatica liberis
oportere
parari, quæ etiam è naufragio vnà poſſent enatare.
Nanq; ea ve-
ra
præſidia ſunt vitæ, quibus neque fortunæ tempeſtas iniqua, neque pu-
blicarum
rerum mutatio, neque belli vaſtatio poteſt nocere.
Non mi-
nus
eam ſententiam augendo, Theophraſtus hortando doctos potius eſſe
quàm
pecuniæ confidentes, ita ponit, Doctum ex omnibus ſolum neque
in
alienis locis peregrinum, neque amiſsis familiaribus &
neceſſariis, ino-
pem
amicorum:
ſed in omni ciuitate eſſe ciuem, difficilesq́; fortunæ, ſine
timore
, poſſe deſpicere caſus.
At qui non doctrinarum, ſed felicitatis præ-
ſidiis
putaret ſe eſſe vallatum, labidis itineribus vadentem, non ſtabili, ſed
infirma
conflictari vita.
Epicurus verò non diſsimiliter ait, Pauca ſapien-
tibus
fortunam tribuere, quæ autem maxima &
neceſſaria ſunt, animi
mentisq́
;
cogitationibus gubernari. Hæc ita eſſe plures Philoſophi dixe-
runt
, non minus etiam Poêtæ, qui antiquas Comœdias Græcè ſcripſe-
runt
, &
eaſdem ſententias verſibus in ſcena pronunciauerunt,
241219DE ARCHITEC. LIB. VI. Chionides, Ariſtophanes, maximè etiam cum his Alexis, qui Athenien-
ſes
ait ideo oportere laudari, quòd omnium Græcorum leges cogunt pa-
rentes
ali à liberis, Athenienſium non omnes, niſi eos qui liberos artibus
erudiſſent
.
Omnia enim munera fortunæ cum dantur, ab ea facillime
adimuntur
:
diſciplinæ verò coniunctæ cum animis, nullo tempore defi-
ciunt
, ſed permanent ſtabiliter ad ſummum exitum vitæ.
Itaque ego ma-
ximas
infinitasq́;
parentibus ago atque habeo gratias, quod Athenien-
ſium
legem probantes me arte erudiendum curauerunt, &
ea, quæ non
poteſt
eſſe probata ſine literatura, encyclioq́;
doctrinarum omnium diſci-
plina
.
Cum ergo & parentum cura, & præceptorum doctrinis auctas ha-
berem
copias diſciplinarum, philologis &
philotechnis rebus, commenta-
riorumq́
;
ſcripturis me delectans, eas poſſeſsiones animo paraui, è quibus
hæc
eſt ſructuum ſumma, nullam plus habendi neceſsitatem, eamq́;
eſſe
proprietatem
diuitiarum maxime, nihil deſiderare.
Sed forte nonnulli
hæc
leuia iudicantes, putant eos eſſe tantum ſapientes, qui pecunia ſunt
copioſi
.
Itaque plerique ad id propoſitum contendentes, audacia adhibita
cum
diuitiis etiam notitiam ſunt conſecuti.
Ego autem Cæſar, non ad
pecuniam
parandam ex arte, dedi ſtudium, ſed potius tenuitatem cum
bona
fama, quàm abundantiam cum infamia ſequendam probaui, ideo
noticies
parum eſt adſecuta, ſed tamen his voluminibus æditis (vt ſpero)
poſteris
etiam ero notus.
Neque eſt mirandum, quid ita pluribus ſim
ignotus
.
Cæteri Architecti rogant & ambiunt, vt architectentur: mihi
autem
à præceptoribus eſt traditum, rogatum, non rogantem, oportere
ſuſcipere
curam, quod ingenuus color mouetur pudore, petendo rem
ſuſpicioſam
:
nam beneficium dantes, non accipientes, ambiuntur. Quid
enim
putemus ſuſpicari, qui rogetur de patrimonio ſumptus ſaciendos
committere
gratiæ petentis, niſi quod prædæ compendiiq́;
eius cauſa iu-
dicet
faciendum?
Itaque maiores primum à genere probatis opera trade-
bant
Architectis:
deinde quærebant ſi honeſte eſſent educati, ingenuo
pudori
, non audaciæ proteruitatis committendum iudicantes.
Ipſi au-
tem
artifices non erudiebant niſi ſuos liberos, aut cognatos, &
cos viros
bonos
inſtituebant, quibus tantarum rerum fidei, pecuniæ ſine dubita-
tione
permitterentur.
Cum autem animaduerto ab indoctis & imperi-
tis
tantæ diſciplinæ magnitudinem iactari, &
ab his, qui non modo Ar-
chitecturæ
, ſed omnino ne fabricæ quidem notitiam habent, non poſſum
non
laudare patresſamilias eos, qui literaturæ fiducia confirmati, per ſe
ædificantes
ita iudicant, ſi imperitis ſit committendum, ipſos potius di-
gniores
eſſe ad ſuã voluntatem, quàm ad alienam pecunię cõſumere ſum-
mam
.
Itaq; nemo artem vllam aliam conatur domi facere, vti ſutrinam,
vel
fullonicam, aut ex cæteris, quę ſunt faciliores, niſi Architecturam, ideo
quod
qui profitentur non arte vera, ſed falſo nominantur Architecti.
242220M. VITRVVII POLL. Quas ob res corpus Architecturæ, rationesq́; eius putaui diligentiſsime
conſcribendas
, opinans id munus omnibus gentibus non ingratum futu-
rum
.
Igitur quoniam in quinto de opportunitate communium operum
perſcripſi
, in hoc volumine priuatorum ædificiorum ratiocinationes, &

commenſus
ſymmetriarum explicabo.
IN M. VITRVVIVM POLLIO
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
SEXTVS.
*
IN PROOEMIVM ANNOT.
NIſi eos qui liberos artibus erudiſſent. ] Sanxit lege Solon
filium
haud patri neceſſaria vitæ ſubſidia debere, à quo nullam ar-
tem
accepiſſet.
Quod testatur Plutarch{us} in ei{us} vita. Meminit
isti
{us} rei Galen{us} Menodoti, in ea, quæ ſuaſoria eſt ad artes oratione.
Encyclióque omnium doctrínarum diſcíplína. ]
Encyclion
diſciplinam, quam alij encyclopædiam dicunt, intelligit circularem orbi-
culatam\’
diſciplinarum omnium ſcientiam.
Qu{as} vt nemo mediocriter doct{us}
coniunctionem
communicationem\’ inter ſe habere iuerit infici{as}:
ita libri primi
cap
.
I. vult in omnib{us} Architectum ſi non excellere, at certè tinctum, & non
imperitum
eſſe.
Philologis & philotechnis rebus. ] Iſta reb{us} tribuit, quæ ſunt homi-
num
.
Philolog{us} enim is dicitur, qui vehementi diſciplinarum tenetur amore, qui\’
diſcendi
ſtudio inhiat, in eo\’ commentatur &
tot{us} incumbit: philotechn{us} autem
artium
opificiorum\’ ſtudioſ{us}, &
artificiorum cultor.
De diuerſis regionum qualitatib{us}, & varijs cœli aſpecti-
b
{us}, ſecundum quos ſunt ædificia diſponenda.
CAP. I.
HAEC autem ita erunt recte diſpoſita, ſi primo ani-
maduerſum
fuerit, quibus regionibus, aut quibus in-
clinationibus
mundi conſtituantur.
Nanque aliter Ae-
gypto
, aliter Hiſpania, non eodem modo Ponto, diſsi-
militer
Romę, item cæteris terrarum &
regionum pro-
prietatibus
oportere videntur conſtitui genera ædifi-
ciorum
:
quod alia parte ſolis curſu præmitur tellus, alia longe ab eo di-
ſtat
, alia per medium temperatur.
Igitur vti conſtitutio mundi ad
243221DE ARCHITEC. LIB. VI. ſpatium inclinatione ſigniferi circuli, & ſolis curſu, diſparibus qualitati-
bus
naturaliter eſt collocata, ad eundem modum etiam ad regionum ra-
tiones
cœliq́;
varietates, videntur ædificiorum debere dirigi collocatio-
nes
.
Sub ſeptentrione ædificia teſtudinata, & maxime concluſa & non
patentia
, ſed conuerſa ad calidas partes oportere fieri videntur.
Contra
autem
ſub impetu ſolis, meridianis regionibus, quod premuntur à calore,
patentiora
, conuerſaq́;
ad ſeptentrionem & aquilonem ſunt faciunda: ita
quod
vltro natura lædit, arte erit emendandum.
Item reliquis regioni-
bus
ad eundem modum temperari, quemadmodum cœlum eſt ad incli-
nationem
mundi collocatum.
Hæc autem ex natura rerum ſunt ani-
maduertenda
&
conſideranda, atq; etiam ex membris corporibusq́; gen-
tium
obſeruanda.
Nanque ſol, quibus locis mediocriter profundit vapo-
res
, in his conſeruat corpora temperata, quæq́;
proxime currendo defla-
grat
, eripit exugendo temperaturam humoris.
Contra verò refrigeratis
regionibus
, quòd a bſunt à meridie longe, non exhauritur à caloribus hu-
mor
, ſed ex cœlo roſcidus aër in corpora fundens humorem, efficit am-
pliores
corporaturas, vocisq́;
ſonitus grauiores. Ex eo quoque ſub ſepten-
trionibus
nutriuntur gentes immanibus corporibus, candidis coloribus,
directo
capillo &
rufo, oculis cæſiis, ſanguine multo: quoniam ab humo-
ris
plenitate, cœliq́;
refrigerationibus ſunt conformati. Qui autem ſunt
proximi
ad axem meridianum, ſubiectiq́;
ſolis curſui breuioribus corpo-
ribus
, colore fuſco, criſpo capillo, oculis nigris, cruribus inualidis, ſanguine
exiguo
, ſolis impetu perficiuntur.
Itaq; etiam propter ſanguinis exigui-
tatem
timidiores ſunt ferro reſiſtere, ſed ardores ac febres ſufferunt ſine
timore
, quod nutrita ſunt eorum membra cum feruore.
Itaque corpora
quæ
naſcuntur ſub ſeptentrione, à febri timidiora &
imbecilla: ſanguinis
autem
abundantia, ferro reſiſtunt ſine timore.
Non minusſonus vocis in
generibus
gentium diſpares &
varias habet qualitates, ideo quod termi-
natio
orientis &
occidentis circa terræ librationem, qua diuiditur pars ſu-
perior
&
inferior mundi, habere videtur libratam naturali modo circui-
tionem
, quàm etiam Mathematici horizonta dicunt.
Igitur quoniam id
habemus
, certum animo ſuſtinentes, à labro, quod eſt in regione ſepten-
trionali
, linea traiecta ad id quod eſt ſuper meridianum axem, ab eoq́;
al-
teram
obliquam in altitudinem ad ſummum cardinem, qui eſt poſt ſtel-
las
ſeptentrionum, ſine dubitatione animaduertemusex eo eſſe ſchema
trigoni
mundo, vti organi, quàm ιαμβύκ{ην} Græci dicunt.
Itaque quod
eſt
ſpatium proximum imocardini ab axis linea in meridianis finibus,
ſub
eo loco quæ ſunt nationes, propter breuitatem altitudinis ad mun-
dum
, ſonitum vocis faciunt tenuem &
acutiſsimum, vti in organo chor-
da
, quæ eſt proxima angulo.
Secundum eam autem reliquæ ad mediam
Græciam
remiſsiores efficiunt in nationibus ſonorum ſcanſiones.
Item
244222M. VITRVVII POLL. medio in ordinem creſcendo ad extremos ſeptentriones, ſub altitudine
cœli
nationum ſpiritus ſonitibus grauioribus ab natura rerum expri-
muntur
.
Ita videtur mundi conceptio tota, propter inclinationem, con-
ſonantiſsime
per ſolis temperaturam ad harmoniam eſſe compoſita.
Igi-
tur
quæ nationes ſunt inter axis meridiani cardinem, &
ſeptentrionalis
medio
poſitæ, vti in diagrammate muſico, medianæ vocis habent ſoni-
tum
in ſermone:
quæq́; progrediencibus ad ſeptentrionem ſunt natio-
nes
, quod altiores habent diſtantias ad mundum, ſpiritus vocis habentes
humore
repletos ad hypatas, &
pro{ſl}ambanomenon à natura rerum ſo-
nitu
grauiore coguntur:
vti eadem ratione medio progredientibus ad
meridiem
gentes, paranetarum acutiſsimam ſonitu vocis perficiunt te-
nuitatem
.
Hoc autem verum eſſe ex humidis naturæ locis, grauiora fie-
ri
, &
ex feruidis acutiora, licet ita experiendo animaduertere. Calices
duo
in vna fornace æquè cocti, æquoq́;
pondere, ad crepitumq́; vno ſonitu
ſumantur
, ex his vnus in aquã demittatur, poſtea ex aqua eximatur, tunc
vtrique
tangantur.
Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos ſoni-
tus
diſcrepabit, æquoq́;
pondere non poterunt eſſe. Ita & hominum cor-
pora
vno genere figurationis &
vna mundi coniunctione concepta, alia
propter
regionis ardorem acutum ſpiritum aëris exprimunt tactu, alia
propter
humoris abundantiam grauiſsimas effundunt ſonorum qualita-
tes
.
Item propter tenuitatem cœli, meridianæ nationes ex acuto feruore,
mente
expeditius celeriusq́;
mouenturad conſiliorum cogitationes. Se-
ptentrionales
autem gentes inſuſæ craſsitudine cœli, propter obſtantiam
aëris
humore refrigeratæ, ſtupentes habent mentes.
Hoc autem ita eſſe à
ſerpentibus
licet aſpicere, quæ per calorem cum exhauſtam habent hu-
moris
refrigerationem, tunc acerrime mouentur:
per brumalia autem &
hyberna
tempora mutatione cœli refrigeratæ, immotæ ſunt ſtupore:
ita
non
eſt mirandum ſi acutiores eſſicit calidus aër hominum mentes, re-
frigeratus
autem contra tardiores.
Cum ſint autem meridianæ nationes
animis
acutiſsimis, infinitaq́;
ſolertia conſiliorum, ſimulad fortitudinem
ingrediuntur
, ibi ſuccumbunt, quod habent exuctas ab ſole animorum
virtutes
.
Qui verò refrigeratis naſcuntur regionibus, ad armorum vehe-
mentiam
paratiores ſunt, magnisq́;
viribus ruunt ſine timore, ſed tardita-
te
animi ſine conſiderantia irruentes, ſine ſolertia, ſuis conſiliis refringun-
guntur
.
Cum ergo ab natura rerum hæc ita ſint in mundo collocata, vt
omnes
nationes immoderatis mixtionibus ſint diſparatæ, placuit, vt inter
ſpatia
totius orbis terrarum, regionumq́;
medio mundi populus Roma-
nus
poſsideret fines.
Nanq; temperatiſsimæ ad vtramq; partem, & cor-
porum
membris, animorumq́;
vigoribus, pro fortitudine ſunt in Italia
gentes
.
Quemadmodum enini Iouis ſtella, inter Martis feruentiſsimam,
&
Saturni frigidiſsimam media currens temperatur, eadem ratione
245223DE ARCHITEC. LIB. VI. lia inter ſeptentrionalem meridianamq́; ab vtraque parte mixtionibus
temperatas
&
inuictas habet laudes. Itaque conſiliis refringit Barbaro-
rum
vires, forti manu meridianorum cogitationes.
Ita diuina mens ciui-
tatem
populi Romani egregia temperataq́;
regione collocauit, vti orbis
terrarum
imperio potiretur.
Quod ſi ita eſt, vti diſsimiles regiones ab in-
clinationibus
cœli, variis generibus ſint comparatæ, &
vt etiam naturæ
gentium
diſparibus animis, &
corporum figuris, qualitatibusq́; naſceren-
tur
, non dubitamus æ dificiorum quoque rationes ad nationum gentiumq́;
proprietates apte diſtribui debere, cum habeamus ab ipſa rerum natura
ſolertem
&
expeditam monſtrationem. Quoad potui ſumma ratione
proprietates
locorum ab natura rerum diſpoſitas animaduertere, expo-
ſui
, &
quemadmodum ad ſolis curſum & inclinationes cœli, oporteat ad
gentium
figuras conſtituere ædificiorum qualitates dixi.
Itaque nunc ſin-
gulorum
generum in ædificiis commenſus ſymmertriarum, &
vniuerſos,
&
ſeparatos breuiter explicabo.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
Nanque alíter Aegypto, alíter Híſpania. ] Habent enim diuerſos
horizontes
.
Eſt autem horizon, qui hemiſphærium manifestum ab occulto termi-
nat
, ab ώρί***ω, id eſt finio nominat{us}.
Macrobi{us} ſuper ſtantis cœli terminum, Mar-
tian
{us} Capella finitorẽ, Ptolemæ{us} &
Alphagran{us} hemiſphærij circulum vocant.
Sub ſeptentríoníbus nutríuntur gentes ímmaníbus corpo-
ríbus
, candídís coloríbus, dírecto capíllo &
ruffo. ] Hoc etiam nar-
rat
Galen{us} lib.
I I. de temperamentis: cui{us} ſententiæ ſubſcribit Tacit{us} librc de
Germanis
, eorum com{as} dicens eſſe rutilas, &
procera corpora. Vide Plinium lib. I I.
cap
.
L X X V I I I. Nam flauos eſſe memini legere apud Iuuenalem Satyra tertia,
Lucanum
lib.
I. & I I. Strabonem lib. V I I. Herodianum lib. I I I I. Claudianum
alicubi
, &
Conrhadum Celtem in Elegijs. Galen{us} quidem certè in commentario in
librum
de ſalubri dieta, profitetur non eſſe flauos, ſed ruffos.
Anímo ſuſtínentes. ] Id eſt animo atque cogitatione fingentes, & imagi-
nantes
, vt vulg{us} loquitur.
Vtí organí, quam σαμβύκ{ηυ} Græcí dícunt. ] Sambuca muſicum eſt
organum
triquetrum, imparib{us} longitudine &
craßitudine fidibus, vt tradit
Horatij
interpres Porphyrio.
Ad hypatos & proslambanomenos. ] Scribo ad hypat{us} & proſ-
lambanomenon
.
Vocum autem variet{as} ex climatum diuerſitate naſcitur. Nam
gentes
, quò breuiorem habent poli eleuationem, ſunt acutioris vocis, quò ſubli-
miorem
, ſunt ſonitib{us} grauioribus:
à nete ſcilicet, tranſeundo per meſen, ad hy-
paten
&
proſlambanomenon pertingendo, vt in muſica theatri deſignatione ſupe-
riore
libro demonſtratum eſt.
Id verò fieri ait propter breuitatem altitudinis, aut
distantiam
ad mundum.
Vti in organo Sambuca, chorda quæ eſt angulo proxima
(ita enim loquitur Vitruuius) id eſt, quœ eſt breuißima, tenuem &
246224M. VITRVVII POLL. habet vocis ſonitum: ab ea verò, quæ ab angulo maxime abeſt, id eſt à longißimd
grauior
exprimitur ſonit{us}.
Sed animaduerſione dignum putamus, quod ex Capella
&
Auſonio refert Ian{us} Parrhaſius, in arborib{us} muſicam rationem diuerſam eſſe.
Nam vt quæ procerior arbor eſt, & in altum tendit, magis vento pulſa acu-
tum
reddit ſonum:
quæcunque verò quàm minimum abſunt ab radice, grauius,
&
rauco murmure quatiuntur. Auſonij loc{us} eſt in Epistola ad Paulinum quarta,
ſi
quis &
hoc deſiderabit: Martiani autem, libro primo nuptiarum Philologiæ, ver-
ba
hæc ſunt, Inter hæc mira ſpectacula, fortunarum\’ curſus, mot{us} nemorum, etiam
ſuſurrantib
{us} flabris canora modulatio melico quodam crepitabat appulſu.
Nam
eminentiora
prolixarum arborum culmina perinde\’ diſtenta acuto ſonitu reſulta-
bant
.
Quicquid verò terræ confine ac propinquum ramis accliuib{us} fuerat, graui-
t
{as} rauca quatiebat.
At media ratis per annexa ſuccentibus, duplis ac ſeſquialte-
ris
, necnon etiam ſeſquitertijs, ſeſquioctauis, etiam ſine diſcretione iuncturis, licet
interuenirent
limmata, concinebant.
Hoc autem íta eſſe, à ſerpentíbus lícet aſpícere. ] Galen{us} extre-
mo
ſecundo libro de affectis locis tradit calorem motum excitare, frig{us} verò ocio-
ſum
, &
ad motiones pigrum efficere animal. Inde animalia frigidioris naturæ per
hyemem
ſolere latere, ipſ{as}\’ adeò viperas, ſi contractentur, deferantur\’, non mor-
dere
:
contrà per æstatem, atque tum potißimum, cum caniculæ ardore exæſtuant,
ſæuire
, &
furorem præ ſe ferre. reſpexiſſe mihi videtur Ouidi{us} ſecundo Meta-
morphoſeos
, cum ait:
Quæ\’ polo poſita eſt glaciali proxima ſerpens
Frigore
pigra prius, nec formidabilis vlli,
Incaluit
, ſumpſit\’ nou{as} feruorib{us} ir{as}.
Cum ſínt autem merídíanæ natíones anímís acutíſsímís. ]
Nationes
quæ ad Meridiem vergunt, cum animi perſpicuitate, &
conſilio pluri-
mum
valeant, virib{us} minimum poßint, ſeptentrionem incolentes, virib{us} innixæ,
&
conſilijs destitutæ franguntur. Vt verum ſit, cœli qualitate ingenijs aliquid ac-
cedere
, aut adimi.
Vide Hippocratem lib. de aëre, aquis, & locis, Aristotelem pro-
blematon
ſectione X I I I I.
at lib. V I I. politicorum, & Flauium Vegetium lib. I.
de re militari, cap. I.
Ita diuína mens cíuítatem populí Romaní egregía tempera-
táque
regíone collocauít.
] Decebat ſcilicet eam vrbem, quæ erat futura
mundi
caput, quæ tot populorum diſcordes feras\’ lingu{as} ſermonis commercio con-
traheret
ad colloquia, quæ vna cunctarum gentium in toto orbe eſſet futura prin-
ceps
, &
pollere conſilijs, & virib{us} valere. Ingrat{us} ſim, niſi acceptum beneficium,
non
dico data occaſione, ſed vel petita tester.
Salue parens altera. Sequan{us} mihi
Castillio
patria eſt, Roma me ἐπαλτγὰρ{ευ}κσας, id eſt, aliquo virtutis &
doctrinæ no-
mine
complexa es, &
ita complexa, vt Romanum ciuem, nihil min{us} ſperantem, aut
ambientem
, eſſe volueris.
Pro tanto munere, ne quid culpa deteram ingenij, dicam
non
cum Horatio Flacco principem vrbium, ſed cum Frontino reginam te &
do-
minam
orbis, terrarum deam, cui par nihil ſit, &
nihil ſecundum, dicam non vr-
bem
, ſed orbis epitomen:
ea parte Polemonem oratorem imitatus, vti ex Galeni com-
mentario
primo in librum Hippocratis de articulis didicim{us}.
247225DE ARCHITEC. LIB. VI.
De ædificiorum priuatorum proportionib{us}, & menſuris.
# CAP. II.
VLLA Architecto maior cura eſſe debet, niſi vti
proportionibus
ratæ partis habeant ædificia rationum
exactiones
.
Cum ergo conſtituta ſymmetriarum ra-
tio
fuerit, &
commenſus ratiocinationibus explicati,
tunc
etiam acuminis eſt proprium prouidere ad natu-
ram
loci, aut vſum, aut ſpeciem, &
detractionibus, vel
adiectionibus
temperaturas efficere, vti cum de ſymmetria ſit detractum,
aut
adiectum, id videatur recte eſſe formatum, ſic vt in aſpectu nihil deſi-
deretur
.
Alia enim ad manum ſpecies eſſe videtur, alia in excelſo: non
eadem
in concluſo, diſsimilis in aperto, in quibus magni iudicii eſt opera,
quid
tandem faciendum ſit.
Non enim veros videtur habere viſus effe-
ctus
, ſed fallitur ſæpe ab eius iudicio mens.
Quemadmodum etiam in ſce-
nis
pictis videntur columnarum proiecturæ, mutulorum ecphoræ, ſigno-
rum
figuræ prominentes, cum ſit tabula ſine dubio ad regulam plana, ſi-
militer
in nauibus remi, cum ſint ſub aqua directi, tamen oculis infracti
videntur
, &
quatenus eorum partes tangunt ſummam planitiem liquo-
ris
, apparent (vti ſunt) directi.
Cum verò ſub aqua ſunt demiſsi, per na-
turæ
perlucidam raritatem, remittunt enatantes abſuis corporibus fluen-
tes
imagines ad ſummam aquæ planitiem, atque ibi commotæ efficere
videntur
infractum remorum oculis aſpectum.
Hoc autem, ſiue ſimula-
crorum
impulſu, ſeu radiorum ex oculis effuſionibus (vti Phyſicis pla-
cet
) videamus, vtraque ratione videtur ita eſſe, vti falſa iudicia oculorum
habeat
aſpectus.
Cum ergo quæ ſunt vera falſa videantur, & nonnulla
aliter
quàm ſunt oculis probentur, non puto oportere eſſe dubium, quin
ad
locorum naturas aut neceſsitates, detractiones, aut adiectiones fieri de-
beant
:
ſed ita vt nihil in his operibus deſideretur. Hæc autem etiam in-
geniorum
acuminibus, non ſolum doctrinis efficiuntur.
Igitur ſtatuenda
eſt
primum ratio ſymmetriarum, à qua ſumatur ſine dubitatione com-
mutatio
.
Deinde explicetur operis futuri & locorum imum ſpatium, lon-
gitudinis
&
latitudinis, cuius cum ſemel fuerit conſtituta magnitudo, ſe-
Quatur
eam proportionis ad decorem apparatio, vti non ſit conſideranti-
bus
aſpectus eurythmiæ dubius:
de qua quibus rationibus efficiatur, eſt
mihi
pronunciandum.
Primumq́; de cauis edium, vti fieri debeant, dicam.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Vti cum de ſymmetria ſit detractum aut adíectum. ] Oportet
omnino
Architectum ingenio eſſe ſolerti, multa doctrina, maximo vſu, atque
248226M. VITRVVII POLL. primis acerrimo eſſe iudicio, cui pro loci commoditate, aut decore, artis interdum
præcepta
negligenda.
Nec enim in omnib{us} locis omnes ſymmetriæ effect{us} reſpon-
dere
poſſunt.
Tum animaduertendum, quib{us} rationib{us} ad loci naturam, aut ma-
gnitudinem
op{us} debeat temper ari.
Ibi erit ingenio op{us} & acumine, vt de ſymme-
trijs
adiectiones aut detractiones fiant:
ingenio vt inueniat, vſu vt cognoſcat, iudici@
vt
ſeligat, conſilio vt componat, arte vt perficiat quod conſtituerit.
In re autem ædi-
ficatoria
la{us} eſt omnium prima iudicare quid deceat.
Non enim veros vídetur habere vſus effectus. ] Ocutorum ſenſus
profectò
acerrimus, veruntamen qui non raro fallatur.
Remi enim (quod ipſe &
omnes
fatentur) cum ſint ſub aqua recti, oculis tamen fracti videntur.
Lucretius
Lib
.
I I I I. de rerum natura.
Quæcunque ſupra rorem ſalis edita pars eſt
Remorum
, rectáſt, &
recta ſupernè gubernacla,
Quà
demerſa liquore obeunt, refracta videntur
Omnia
conuerti, ſurſum\’ ſupina reuerti,
Et
reflexa propè in ſummo fluitare liquore.
Cauſam vel ex Ioanne Cantuarienſi Archiepiſcopo parte perſpectiuæ tertia, hanc
eſſe
liquet, quòd pars, quæ in aqua eſt, propior apparet, quàm ſit re ipſa, pars quæ
extra
aquam eſt, ſuo in loco apparet.
Itaque cum partes directè continuæ appa-
rere
non poßint, apparent continuatæ indirectè.
Reliqua, quia paucis explicari non
poſſunt
, præstat ad opticæ ſcriptores reijcere.
Facit tamen ad rem, quod ſcribit Sene-
ca
natur alium quæstionum lib.
I. cap. I I I. Nihil, inquit, acie nostra fallacìus, non
tantum
in his, à quib{us} ſubtiliter peruidendis illam colorum diuerſit{as} ſubmouet,
ſed
etiam in his quoque quæ ad manum cernit.
Rem{us} integer in tenui aqua fracti
ſpeciem
reddit, Poma per vitrum aſpicientib{us} multo maior a ſunt, Columnarum in-
terualla
portic{us} longiores iungunt.
Ecphoræ mutulorum. ] Hoc eſt proiecturæ, ita enim & vtitur, & in-
terpretatur
cap.
vltimo libri tertij, Mutulos autem dixi eſſe qui à nostris Archite-
ctis
corui nominantur.
Sígnorum fíguræ promínentes, cum ſít tabula ſíne dubío
ad
regulam plana.
] pictores prominenti{as} ex tabula, vmbris, lineis, & com-
minutis
angulis monſtrare elaborant.
Vmbris quomodo fiat, docet Plini{us} libro
X X X V.
cap. X I. Omnes, inquit, qui volunt eminenti{as} videri, candicantia fa-
ciunt
, colorem\’ condiunt nigro.
Magna prorſ{us} ars, in æquo extantia oſtendere, &
in
confracto ſolida omnia.
Plato meminit lib. X. de republica. Sed de ea re nos libro
de
pictura ſcripto docebimus, vbi præterquam quod indicabimus, quicquid ſub pi-
cturam
cadit, id regulæ &
circini beneficio fieri poſſe, vtcunque pictores negent
empirici
, &
λογοζωγρὰφστ, {κτ} ἀ´νδτ τ{ῶυ} πράττετμ, μέχετ {τῶυ} λέγετυ, hoc eſt, non re, ſed
verbis
ten{us} pictores, ita enim libet appellare penicilli ductores indignos, non quí
pingant
, ſed qui nec terant colores, cuiuſmodi plurimos videmus:
egregios enim pi-
ctores
, aut poti{us} tolerandos æt{as} nostra vnum atque alterum tulit:
præter inquam
quod
docebim{us} circino &
regula vniuerſam pingendi rationem perfici oportere,
ostendemus
, qua ſymmetria partes omnes ad vniuerſum corp{us} referantur, quotu-
plices
ſunt ſtat{us} &
flex{us} corporum, & rerum pingendarum, quaq́;
249227DE ARCHITEC. LIB. VI. omnem colorem non temerè, ſed certo iudicio compon{as} miſceaś ue. Sunt de vmbris
nonnulla
ſcripta à Leone Baptista libello de pictura, non infeliciter quidem illa, ſed
quæ
meos conat{us} nihil ſint tardatura.
Vtí non conſiderantíbus aſpectus eurythmíæ dubíus. ] Eu-
rythmiam
dixit Vitruui{us} libri primi cap.
I I. eſſe venustam ſpeciem, commo-
dum\’
in compoſitionib{us} membrorum aſpectum.
Ea concinnit{as} naſcitur ex ſym-
metrijs
præſcriptis, aut ijs, quæ à ſolerti &
acuto Arthitecto pro occaſione quæ-
runtur
.
De cauis ædium. # CAP. III.
CAVA ædium quinque generibus ſunt diſtíncta, quo-
rum
ita figurę nominantur, Tuſcanicum, Corinthium,
Tetraſtylon
, Diſpluuiatum, Teſtudinatum.
Tuſcani-
ca
ſunt, in quibus trabes in atrii latitudine traiectæ ha-
beant
interpenſiua &
colliquias, ab angulis parietum
ad
angulos tignorum intercurrentes:
item aſſeribus
ſtillicidiorum
in medium compluuium deiectus.
In Corinthiis iiſdem
rationibus
trabes &
compluuia collocantur, ſed à parietibus trabes rece-
dentes
in circuitione circa columnas componuntur.
Tetraſtyla ſunt, quæ
ſubiectis
ſub trabibus angularibus columnis, &
vtilitatem trabibus, &
firmitatem
præſtant, quod neque ipſæ magnum impetum coguntur ha-
bere
, neque ab interpenſiuis onerantur.
Diſpluuiata autem ſunt, in qui-
bus
deliquiæ arcam ſuſtinentes ſtillicidia reiiciunt.
Hæc hybernaculis
maximas
præſtant vtilitates, quod compluuia eorum erecta, non obſtant
luminibus
tricliniorum.
Sed ea habent in refectionibus moleſtiam ma-
gnam
, quod circa parietes ſtillicidia defluentia continent fiſtulæ, quæ non
celeriter
recipiunt ex canalibus aquam defluentem.
Itaque redundantes
reſtangnant
, &
inteſtinum opus, & parietes in eis generibus ædificiorum
corrumpunt
.
Teſtudinata verò ibi fiunt, vbi non ſunt impetus magni, &
in
contignationibus ſupra ſpatioſa redduntur habitationibus.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
In quíbus trabes ín atrij latítudíne traíectæ habeãt ínterpen-
ſíua
.
] Interpenſiua Hermola{us} ait eſſe tigilla, aut aſſeres ab angulis parietum ad
angulos
tignorum intercluſos, ad imbres in colliqui{as} deriuãdos.
Ego eo etiam nomi-
ne
dici crediderim ligna quædam, fulcra ſtillicidiorum:
aut quorum pars traiect as
&
alioquin veluti penſiles trabes ſustinet, altera parieti infixa affictáue eſt.
Et collíquías. ] Colliqui{as} intelligo canales, qui defluentem è ſtillicidio
aquam
recipiunt.
Diſpluuíata autẽ ſunt. ] Tecta diſpluuiata, vt interpretor, fiunt trabium
iunctis
capitibus, mutuo innixu, paribus\’ contra ſe ponderibus, imis partib{us}
250228M. VITRVVII POLL. uaricatis. Ea, niſi fallor, sext{us} Pompeius, pectinata appellat, ſicut testudinata in
quatuor
partes deuexa.
Cui{us} ſententiam adiuuat loc{us} ille cap. I. lib. I I. Ita ex qua-
tuor
partib{us} ad altitudinem educunt medio metas, qu{as} fronde &
luto tegentes,
efficiunt
barbarico more testudinata turrium tecta.
Delíquíæ arcam ſuſtínentes. ] Deliquiarum vocabulo videtur intel-
ligere
, qu{as} Sext{us} Pompei{us} dicit delitias, tigna quæ à culmine tecti ad tegulas
angulares
infimas verſ{us} fastigatum collocantur.
Vnde tectum delitiatum, & de-
litiares
tegulæ.
Nam colliti{as} tegul{as} idem autor ait eſſe per qu{as} aqua in v{as} de-
fluere
poteſt.
Non deſunt exemplaria in quib{us} pro arcam, aquam legatur.
Et opus inteſtínum. ] Pro fenestris hoc loco accipiendum. Aliàs omne
op
{us} materia conſtans ſignificatur intestini operis appellationc.
De atrijs, & alis, & tablinis cum dimenſionib{us}, & ſym-
metrijs
eorum. # CAP. IIII.
ATRIORVM verò longitudines & latitudines tri-
bus
generibus formantur:
& primum genus diſtribui-
tur
, vti longitudo cum in quinque partes diuiſa fuerit,
tres
partes latitudini dentur.
Alterum cum in tres par-
tes
diuidatur, duæ partes latitudini tribuantur.
Ter-
tium
vti latitudo in quadrato paribus lateribus deſcri-
batur
, inq́;
eo quadrato diagonii linea ducatur, & quantum ſpatium ha-
buerit
ea linea diagonii, tanta longitudo atrio detur.
Altitudo eorum,
quanta
longitudo fuerit, quarta dempta, ſub trabes extollatur, reliquum
lacunariorum
&
arcæ ſupra trabes ratio habeatur. Alis dextra ac ſiniſtra
latitudo
, cum ſit atrii longitudo ab triginta pedibus ad pedes quadragin-
ta
, ex tertia parte eius conſtituatur.
Ab quadraginta ad pedes quinqua-
ginta
longitudo diuidatur in partes tres &
dimidiam: ex his vna pars alis
detur
.
Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad ſexagin-
ta
, pars quarta longitudinis alis tribuatur.
ab pedibus ſexaginta ad octo-
ginta
, longitudo diuidatur in partes quatuor &
dimidiam, ex his vna pars
fiat
alarum latitudo.
Ab pedibus octoginta ad pedes centum, in quinque
partes
diuiſa longitudo, iuſtam conſtituerit latitudinem alarum.
Trabes
earum
liminares ita alte ponantur, vt altitudines latitudinibus ſint æqua-
les
.
Tablino, ſi latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia, eius ſpa-
tio
reliquum tribuatur.
Si erit ab pedibus triginta, ad quadraginta, ex
atrii
latitudine, tablino dimidium tribuatur.
Cum autem ab quadragin-
ta
ad ſexaginta, latitudo diuidatur in partes quinque, &
ex his duæ ta-
blino
contribuantur.
Non enim atria minora cum maioribus, eaſdem
poſſunt
habere ſymmetriarum rationes.
Si enim maiorum ſymmetriis
vtemur
in minoribus, neque tablina, neque alæ vtilitatem poterunt
251229DE ARCHITEC. LIB. VI. bere: ſin autem maiorum in minoribus vtemur, vaſta & immania in his
ea
erunt membra.
Itaque generatim magnitudinum rationes exquiſitas,
&
vtilitati & aſpectui conſcribendas putaui. Altitudo tablini ad trabem,
adiecta
latitudinis octaua conſtituatur.
Lacunaria eius tertia latitudinis
ad
altitudinem adiecta extollantur.
Fauces minoribus atriis è tablini lati-
tudine
dempta tertia, maioribus dimidia conſtituantur.
Imagines item
alte
cum ſuis ornamentis ad latitudinem alarum ſint conſtitutæ.
Latitu-
dines
oſtiorum ad altitudinem, ſi Dorica erunt, vti Dorica, ſi Ionica
erunt
, vti Ionica perficiantur.
Quemadmodum de thyromatis, in quibus
quarto
libro rationes ſymmetriarum ſunt expoſitæ.
Impluuii lumen la-
tum
latitudinis atrii, ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur:
longitudo vti atrii pro rata parte fiat. Periſtylia autem in tranſuerſo ter-
tia
parte longiora ſint, quàm introrſus.
Columnæ tam altæ, quàm porti-
cus
latæ fuerint.
Periſtyliorum intercolumnia ne minus trium, ne plus
quatuor
columnarum craſsitudine inter ſe diſtent.
Sin autem Dorico
more
in periſtylio columnæ erunt faciundæ, vti in quarto libro de Dori-
cis
ſcripſi, ita moduli ſumantur, vt ad eos modulos triglyphorumq́;
ratio-
nes
diſponantur.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Atríorum verò longítudínes. ] Statim ab interiori ianua introëunti-
b
{us} occurrit atrium, ædificium continens aream, in quam collecta (inquit Sext{us}
Pompei
{us}) ex omni tecto pluuia deſcendit.
Dictum, vt Varro existimat, ab Atria-
tib
{us} Hetruriæ populis, vnde exemplum ſit ſumptum.
Serui{us} Aeneidos primo li-
bro
, ab atro, quod in eo culina eſſet, dici mauult, loc{us}, in quo locupletiorem dom{us}
ignem
colerent, vti à Varrone eſt traditum.
Culin{as} enim Ageni{us} Vrbic{us} in vo-
lumine
de agrorum controuerſijs refert vocata eſſe in ſuburbys loca inopum funeri-
b
{us} destinata.
Illud verò non fuerit negligendum, quòd ſacri Euangelij ſeriptores
ἀυλη\‘ν
vocant, id interpretes vertiſſe atrium, quanquam atrio Græci non vtuntur,
vt
ſcribitur hui{us} libri cap.
X. Gelli{us} certè lib. X V I. cap. V I. refert nonnullos
existimaſſe
, primorem partem dom{us}, quæ atrium vulgò diceretur, vestibulum
eſſe
.
Nam quod ad vocabulum Græcum attinet, Athenæ{us} tradit ἀυλη\‘ν appellari
perflabilem
locum, &
δταυλωυτ***ετμ dici locum, vtrinque ventum excipientem,
vſurpatum
autem ſua ætate (quemadmodum Menander &
Diphil{us} vſi erant)
pro
regijs, quòd ante ſe habeant ampla ſubdialia loca, quia ibi prætoriani milites ob-
dormiant
:
Homerum verò perpetuò aulæ nomine ſubdialia loca intelligere, vbi Her-
cei
Iouis erat ara.
Verba ei{us} libitum eſt apponere, ea verò ſunt in libro δτετπνοσο-
φτστῶυ
quinto.
νδ {δτ}ταπνεόμ{ιν}{ος} τόῶ{ος} ἀνλΗ λέγετου, κ{οù} δτεαυλωυτ***ετυ φαμὲυ
τὸ
δτεχόμενου όε εΗατέρομ πνδτμα χωετου.
Et Paulὸ pὸſt. Nuv δτὲ τὰ Βαστλετα
λέγομστυ
ἀυλὰς, ẅῶδρ Mευαυδρ{ος} \‘ατ Δτρρτλ{ος}.
Ητστ {δτ}τὰ τὸ μεγάλομς ἓχετυ πρό
τῶνότκωυ
μττομθετ{ομ}ς τόπ{ομ}ς, κτ παρακστυᾶοθς τ{ομ}ς δοςτυφόστομς τσῖσ Βαστλετστς.
Ὅμκ{στ}{ος}
{δτ} τ{ηυ} {ἀυ}λ{ηυ} ἀε\‘τ τάττετ ἐπτ {τῶυ} {εττ}ατδετωυ τόῶωυ, ένθα κυ τ έ{ετ}κέτ{ου} Z{ηυ}ὸς Βωμόσ.
252230M. VITRVVII POLL.
Lacunariorum & arcæ. ] Id eſt caui ipſorum laquearium.
Alís dextra & ſíníſtra. ] Alæ dicuntur hoc loco quod vtrinque continuò
ab
impluuio ſtruitur.
Tablínum. ] Pro pinacotheca tablinum poſuit. Nam in tablino, quod Græcis
γραμματοφυλάκτου
dicitur, codices &
monumenta rerum in magistratu geſtarum
aſſeruantur
, in pinacothecis verò pictæ tabulæ &
ſtatuæ, vt ex Plin. lib. X X X V.
cap. I I. & X I I. conijcere licet. At non ſigna, vt idem ait, externorum artiſicum,
nec
æra aut marmora apud maiores, ſed expreßi cera vult{us} ſingulis diſponeban-
tur
armarijs, vt eſſent imagines, quæ comitarentur gentilitia funera:
ſemper\’ de-
functo
aliquo tot{us} erat familiæ ei{us}, qui vnquam fuerat popul{us}.
Stemmata verò
lineis
diſcurrebant ad imagines pict{as}.
Sunt autem ſtemmata (vt obiter declarem{us}
verbum
Plinij, Iuuenalis, Perſij, Martialis, Suetonij, Pauli Iuriſconſulti, &
aliorum)
grad
{us} generis, &
ordines deſcendentium, qui ramis quibuſdam, & velut inter-
currentib
{us} lineis distinguebantur:
vt cuiuſdam antiquam lectionem commutan-
tis
licentiam probare hoc loco non poßim.
Sophoclis ſcholiastes in Oedipode, ſtemma
interpretatur
lanam ramo circumuolutam.
Sed de tablino & pinacotheca vide quæ
ſunt
apud Alexandrum ab Alexandro lib.
V. genialium dierum, cap. I I.
ením mínorum ſymmetrijs vtemur ín maíoríbus. ] Peruerſa
eſt
hæc ſcriptura, legendum verò eſt, Si enim maiorum ſymmetrijs vtemur in mi-
norib
{us}.
Item paulò pòſt. Sin autem maiorum in minorib{us} vtemur, restituendum,
ſin
autem minorum in maiorib{us} vtemur.
Fugiſſet me loc{us} hic, niſi conniuenti mi-
hi
tranſilienti\’ ſummonſtraſſet acri vir ingenio Luceni{us} me{us}.
Quemadmodum de thyromatís. ] De ijs traditum eſt capite ſexto,
libri
quarti.
Impluuij lumen. ] Deorſum quò impluit, impluuium dicitur, ſurſum, quà
compluit
, compluuium:
vtrunque à pluuia. Autor Varro de lingua Latina libro
quarto
.
Aſconi{us} in librum tertium Ciceronis in Verrem, impluuium locum eſſe
ſcribit
ſine tecto in ædib{us}, quo impluere imber in domum poßit.
Detriclinijs & œcis, exedris, & pinacothecis, & eorum
dimenſionib
{us}. # CAP. V.
TRICLINIORVM quanta latitudo fuerit, bis
tanta
longitudo fieri debebit.
Altitudines omnium
conclauiorum
quæ oblonga fuerint, ſic habere debent
rationem
, vti longitudinis &
latitudinis menſura com
ponatur
, &
ex ea ſumma dimidium ſumatur, & quan-
tum
fuerit, tantum altitudini detur.
Sin autem exedræ
aut
œci quadrati fuerint, latitudinis dimidia addita, altitudines educan-
tur
.
Pinacothecæ, vti exedræ, amplis magnitudinibus ſunt conſtituendæ,
œci
Corinthii, tetraſtyliq́;
, quiq́; Aegyptii vocantur, latitudinis & lon-
gitudinis
, vti ſuprà tricliniorum ſymmetriæ ſcriptæ ſunt, ita habeant
253231DE ARCHITEC. LIB. VI. tionem: ſed propter columnarum interpoſitiones, ſpatioſiores conſti-
tuantur
.
Inter Corinthios autem & Aegyptios, hoc erit diſcrimen. Co-
rinthii
ſimplices habent columnas, aut in podio poſitas, aut in imo, ſupraq́;
habent epiſtylia, coronas, aut ex inteſtino opere, aut albario. Præterea ſu-
pra
coronas curua lacunaria ad circinum delumbata.
In Aegyptiis autem
ſupra
columnas epiſtylia, &
ab epiſtyliis ad parietes qui ſunt circa, impo-
nenda
eſt contignatio, ſupra eam coa xatio &
pauimentum ſub dio, vt ſit
circuitus
.
Deinde ſupra epiſtylium ad perpendiculum inferiorum co-
lumnarum
, imponendæ ſunt minores quarta parte columnæ.
Supra ea-
rum
epiſtylia &
ornamenta, lacunariis ornantur, & inter columnas ſupe-
riores
feneſtræ collocantur, ita baſilicarum ea ſimilitudo, non Corinthio-
rum
tricliniorum, videtur eſſe.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Tríclíníorum quanta latítudo fuerít. ] Triclinium à trib{us} lectis di-
ctum
:
à Cicerone lib. I I. de oratore, conclaue transfertur. Serui{us} Aeneidos libro I.
ſcribit antiquos ſtratis trib{us} lectis epulari ſolitos, errare\’ eos, qui triclinium dicunt
ipſam
baſilicam, aut cœnationem.
Vel hic vn{us} loc{us} facit contra Seruij ſententiam:
ne
laudem Fabium Quintil.
& Valerium Maximum, qui, quod Cicero memora-
to
loco de Scopa loquens, conclaue dixerat, triclinium interpretantur.
Quis autem
fuerit
apud veteres accumbendi mos, quæſitum eſt, nec ab ullo, cui{us} ad hanc diem
ædita
ſit (quod ſciam) ſententia, expoſitum.
Nos verò quod lectione, & marmorib{us}
antiquis
animaduerterim{us}, non pigebit adferre, vt ad cæteros aliqua quoque hinc
perueniat
vtilit{as}.
Itaque pranſuri aut cœnaturi illi (prandiorum enim, ne cui Ser-
autorit{as} imponat, mentio eſt apud Hippocratem lib.
I I. de vict{us} ratione in mor-
bis
acutis, apud Xenophontẽ in œconomico, vbi Iſchomac{us} dicit ſe leuiter prandere
vt
cœnæ det locum, apud Plaut.
Terent. Valerium Maximum, Plinium Cæcilium,
Iustinum
, &
alios, quanquam Galen{us} lib. V I. de tuenda valetudine refert ſe,
niſi
tardi{us} lauaret, cibum non ſumpſiſſe, &
illum quidem cum ſumeret, ſolo pane
vti
abſque potu, quoſdam verò oliuis, melle, atque id gen{us} vſos cum potu:
vt vi-
deri
poßit cib{us}, quem interdiu ſumerent, leuis &
facilis fuiſſe, cœna copioſior: vt-
cunque
grauißim{us} autor Aristoteles problematon ſectione I I I.
ait prandere lar-
ge
, cœnare parcè præcipi) illi inquam pranſuri, aut cœnaturi ſolebant lectos non-
nunquam
accubitorios tres ſternere, diuerſos ſcilicet ab eis in quib{us} dormirent quo-
rum
longitudinem eſſe pedum ſex, &
paulò pl{us}, latitudinem verò pedum trium,
autor
eſt Aristoteles mechanicorum quæstione viceſima quinta.
(Heliogabalum
enim
tradit Lampridi{us} ſolido argento habuiſſe lectos triclinares, &
cubiculares)
vnde
vocatum triclinium, aliquando duos, à quo Plaut{us} actu quarto Bacchidum,
biclinium
formauit, quod &
pro lecto in quo bini diſcumberent, accipi poteſt, id\’
mea
ſententia meli{us}.
Sed & Vitruui{us} hui{us} libri cap. X. vt in œco quatuor tri-
clinia
ſterni poßint præſcribit.
Et Iuli{us} Pollux lib. I. cap. V I I I. στκου dicit τ{ετ}-
κλτνου
, ῶωτάκλτμου, &
{δτ}εΗάΗλτνου, ex lectorum qui ſterni poterant, id\’
254232M. VITRVVII POLL. vno tantum latere menſæ (quã oblongam fuiſſe è lectorum ratione par eſt) numero,
Antiphanes
&
Anaxandrides, επΤἀκλτνου dixerunt, Phrynich{us} επτάκλτνου vſur-
pauit
, vt eſt apud Athenæum lib.
I I. & apud eundem lib. V. ſcribit Callixen{us}
ad
proram nauis Philopatoris fuiſſe στκου Τ{ετ}σκ{ομ}{δτ}εκάκλτνου, vt coniecturæ ſit
loc
{us} plures aliquando ſtratos lectos, vel vnum, qui plures diſcumbentes caperet,
pro
conuiuarum numero, locum\’ à magnitudinis ratione, etiam ſi nullos haberet le-
ctos
, œcum triclinon, tetraclinon, pentaclinon, &
c. appellatum, ſicuti lectos tricli-
nos
, tetraclinos, hexaclinos (quib{us} pares longitudine menſæ addebantur) à numero
conuiuarum
, quos caperent.
Quamuis ferè gratiarum numero eſſe delectatos &
muſarum
deſijſſe animaduerſum ſit, quod &
Gelli{us} lib. X I I I. cap. X I. ex Var-
rone
tradit Notum eſt enim illud ex Iulio Capitolino in Vero, ſeptem conuiuium, no-
uem
verò conuitium.
Quin & Archestrat{us} Poëta Syracuſi{us}, conuiu{as} eſſe aut
tres
, aut quatuor, aut non plures quinque vult, aliâs futurum conuentum manipu-
larium
&
rapto viuentium.
Ἕςωσαυ {δτ}´*** Ξ\~ετς, *** τέτΤα{ετ}ες στ Ξμυάῶαντες,
τῶυ {ετ}ντεγε μΗ πλέτ{ομ}ς, ***δη γὰρ ἄυ {εἴ}η
Mτσδοφόρωυ
αρπαξιΒίωυ σκ{ηυ}\‘α {ετ}ραΤτωτῶυ.
sunt autem hi verſ{us} ex libro, qui ſecundum Chryſippum inſcribitur γα{στ}ρονομία,
ſecundum
Lynceum &
Callimachum κδυῶαθετα, vt Clearch{us} vult {δτ}{ετ}πνολο-
γ
{εἴ}α, vt alij, ὀψοῶοτ{εἴ}α.
Id quod libro primo dipnoſophiston Athenæ{us} annotauit.
Platonis tamen ſympoſium octo & viginti (legendum enim ӧκτω κ{οù} {{εἴ}}κοστ, non,
ӧτ
ττνες κτ {ε{εἴ}}κοστ) celebraſſe inibi Athenæ{us} prodit, &
apud eum libro ſexto in
nuptijs
paraſit{us} Chærephon triginta conuiu{as} admittit:
quorum numerandorum
mun
{us} μυατκονόμοτς dabatur.
Toties verò menſ{as} hoc eſt, vt interpretor, repoſito-
ria
, quoties fercula &
opſonia mutari, & onust{as} à duob{us} ferri, conuiuis\’ accu-
bantib
{us} apponi ſolit{as} ex Alexi Poëta apud Athenæum lib.
I X. & Plutarcho in
vita
Pelopidæ coniecim{us}.
Vino vſi ſunt partim mero, quod ἄκ{ετ}ατου Græci dicunt,
partim
diluto, quod ӧτνου {δτ}απ\~Ν quaſi aquoſum dic{as}, vocant:
vti apud Athenæum
Hegeſander
.
Kπάσεῶς autem non vna fuit ratio. Non null{as} apud memoratum
Athenæum
libro decimo produnt Menander, Alexis, Diocles, Nicochares, Ami-
pſi
{as}, Eupolis, Hermipp{us}, Anacreon, Pherecrates, Ephipp{us}, Timocles, Xenarch{us},
Ion
, Alcæ{us}, Sophil{us}.
De moderato enim Cheræmon, Panyaſis, & Mneſithe{us} refe-
runt
.
Plutarch{us} tres mixtionis modos, trib{us} muſicalib{us} conſonantijs ſimiles tradit,
hemioliam
, cum trib{us} aquæ partib{us} duæ vini adduntur, diateſſaron cum trib{us}
aquæ
vna vini, diapaſon cum vni vini duæ aquæ.
In poculorum verò numero Pa-
nyaſis
dicit primum eſſe Χα{ετ}τωυ, ὼρῶυ, κατ Δτονύσ{ομ}, ſecundum Veneris, &
Dio-
nyſi
tertium ϋ{ρο}{ετ}εως κ{οτ ατκς Eubul{us} verò existimat primum eſſe υγ{ετ}ας ſe-
cundum
Ἕρωτ{ος} ***{δτ}ον\~Νςτε, tertium ϋπν{ομ}, quartum ϋ{ρο}ρεως, quintum Βο\~Νς, ſextum
κώμωυ
, ſeptimum {Εττ}ωῶ{εἴ}ου, octauum κλἨτοπ{ος} nonum Χόλκς, decimum υαν{εἴ}ας,
vti
apud eundem legitur lib.
I I. vbi multa in vini commendationẽ traduntur. Ver-
ba
nimis eſſet longum tranſcribere, ſatis viſum eſt in quo inueniri poſſunt notaſſe.

Illud
tamen prætermittere non poſſum, quod à Flutarcho in commentario ῶε{ετ} μέδκς
traditur
, vinoſitatis &
ebrietatis, hoc eſt ὀτνώσεως κ{οτ} μέθκς hanc eſſe differen-
tiam
, vt vinoſitate relaxatio quædam animi fiat ſiue exhilaratio, quam
255233DE ARCHITEC. LIB. VI. vocat, ebrietate verò φλυαρ{εἴ}α, id eſt importuna loquacit{as}. Conſueuiſſe autem in
lectis
diſcumbere, præter alia loca, indicat Virgil.
Aeneid. lib. I.
Tu d{as} epulis accumbere diuum. Et Aeneid. II.
Inde
toro pater Aene{as} ſic orſ{us} ab alto.
& alibi.
Toris iußi diſcumbere pictis.
Ad hæc Horati{us} lib. I. Sermonum Satyra I I I I.
Sæpe trib{us} lectis vide{as} cœnare quaternos. Et carm. lib. I. Ode X X V I I.
Cubito
remanete preſſo.
Item Ouid. amorum lib. I. Elegia I I I I.
Cum premet ille torum, vultu comes ipſa modesto
Ibis
vt accumb{as}.
Et lib. I I. de arte amandi.
Atque erit in ſocij fœmina parte tori.
suetoni{us} in Augusto, Neque cœnauit vnà, niſi vt in imo lecto aßiderent. Et pòſt.
Solebat & inæqualißimarum rerum ſortes, & auerſ{as} tabularum pictur{as} in con-
uiuio
venditare, incerto\’ caſu ſpem mercantium vel frustrare, vel explere, ita vt
per
ſingulos lectos licitatio fieret.
Terenti{us} in Heautont. Accurrunt ſerui, ſoccos
detrahunt
, video alios festinare, lectos ſternere, cœnam apparare.
Columella lib. X I.
cap
.
I. Villic{us} ſit frugalitatis exemplum, nec niſi ferijs dieb{us} accubans cœnet. Va-
leri
{us} Maxim{us} lib.
I I. de inſtitutis antiquis. Fœminæ cum viris cubantib{us} ſe-
dentes
cœnitabant.
Quin & apud veteres Romanos non fuiſſe vſum accumbendi,
ſed
postea viros diſcumbere cœpiſſe, &
mulieres ſedere, quòd turpis viſ{us} eſt in
muliere
accubit{us} Autor eſt Iſidor{us} lib.
X X. etymolog. ex Varrone de vita populi
Romani
.
Catonem enim Vticenſem nunquam iacuiſſe niſi dormiturum, ſed ſediſſe
poſt
cœpta ciuilia bella, &
auditam pharſalicam cladem, ſcribit Plutarch{us} in
ipſi
{us} vita.
Sed & is accumbendi mos ad deos eſt tranſlat{us}. Nam in Capitolio ſtra-
tis
trib{us} lectulis conuiuium apponebatur Ioui, Iunoni, &
Mineruæ. Iupiter verò,
id
eſt ei{us} ſimulacrum, ſtatuebatur in lectulo recubans, Iuno &
Minerua in ſellis
ſedebant
, ſeptem viri epulones appoſitis epulis conuiuia celebrabant.
Et ne mihi ne-
ceſſe
ſit omnia omnium loca laudare.
Romæ vidim{us} in D. Ioannis Lateranenſis va-
letudinario
, ſiue id ſit noſocomium, ſiue xenodochium, nam hoſpitale vocant, cum
hac
in lecti ſponda inſcriptione,
ΗΔΓC. ΒΙΟC. ΤΟ. ΖΗΝ. ΓΛΥΚΥ. ΤΟ. ΘΑΝΕΙΝ. ΥΠΟΨΙΑ.
Item in ædib{us} D D. Eustathij & Quirici, in baſilica D D. Apostolorum, atque alijs
locis
, Mutinæ etiam ſcalptos in marmorib{us} ſingulis ſingulos iacentes in lectulo ho-
mines
, aliquando binos, ſubiecto puluillo cubito, appoſita ad lectum tripede menſa,
aliquãdo
monopodio.
Ostendit et Venetijs huiuſmodi duo marmora Franciſc{us} Vale-
ri
{us} Venet{us}, vnum Romanum, puſillum illud quidem, alterum à Feloponneſo vſque
aduectum
.
Præterea Romæ in ædib{us} Hieronymi Maffei, & Matthæi Saßij viſun-
tur
marmora non admodum abſimilia, vbi ſunt lecti duo decubitorij cum menſa
vna
.
In vno ſedet vir ſeminud{us}, ſuppoſito humeris puluino, ad ei{us} genua eſt fœ-
mina
prona innixa cubito.
Iuxta ſecundum lectum ſtat promiſſa barba ventroſ{us}
ſenex
, Silenum eſſe crediderim, cui ſole{as} nud{us} iuuenis vt iacituro demit (ſole{as}
enim
demere ſolitos eſſe, puluinis \’ inniti cœnantes, præter marmora, multis Mar-
tialis
&
aliorum ſcriptorum locis probari poteſt) ponè verò ali{us} nud{us} inclina-
bundum
ſustinet, dum detrahuntur.
Quod fuerat, cum hæc ſcriberem
256234M. VITRVVII POLL. Saßij, hoc eſt pulcherrimum, inde tranſlatum eſt ad magnificam Farneſiorum do-
mum
.
Neque tamen velim existimari nudos iacuiſſe, quamuis ita ſculptores ex-
preſſerint
.
Id certè effecerunt, vti artis pl{us} appareret. Ibi enim muſculos, ven{as},
flex
{us}, elucere erat neceſſe.
Panno autem operire, quod effingere non potuiſſe credi-
bile
ſit, ei{us} verò vel ſuſpicionẽ longè à ſe eſſe oportere existimabant.
Nam & pa-
ludamenta
&
thorac{as} ita ſcalpſerunt, vt non ſolum toros, mamm{as}, vmbilicum,
ſed
ipſ{as} adeò cost{as} interdum, &
quicquid ſubeſſet, emendatè atque graphicè ex-
preſſerint
.
De his reb{us} cum ad Paulum Iouium Nouocomenſem Epiſcopum Nuce-
rinum
, virum &
diſertißimum, & ſi quem nostrum ſeculum tulit ῶολμ{στ}οπα
retuliſſem
(ſoleo enim non raro mei amantißimum inuiſere, &
poſt lect{as} pulcher-
rimæ
&
omnib{us} notis abſolutæ historiæ, quam ſcribit, aliquot pagin{as}, pleriſque
de
reb{us} ſententiam rogare) dixit non defuiſſe, qui existimarent veterum tricli-
nia
non admodum fuiſſe diuerſa à monachorum nostrorum triclinijs (quæ refecto-
ria
vocant) vbi ſternuntur menſæ tres, ad caput vna, &
ad latera duæ: tantum
hoc
intereſſe, quòd illi in lectis ſederent (quod eum facere menſa humiliore vidi,
&
Germanos in hypocaustis morẽ dicebat ſeruaſſe) hi verò nostri ſedilib{us} vtan-
tur
.
Notari autem Horatiano dicto verſu conuiuatoris auaritiam, qui trib{us} lectis,
id
eſt, vt interpretantur illi, ſtratis ſedilib{us} volebat cœnare duodecim, poti{us} quàm
lectum
quartum, &
menſam ſternere, ceu non amplior eſſe deberet lect{us}, quàm
qui
tres caperet niſi anguste.
Et certè in ſpeciem videri poßit ea ſententia plauſibi-
lis
, ſed cum neque cuiuſquam ſcriptoris, neque veteris marmoris autoritati innita-
tur
, haud ſcio, an temerè amplectenda ſit.
Animaduerto enim iacuiſſe, aut non ſe-
diſſe
, vt ſolem{us}, id eſt, vt ſpina cum femore rectum angulum efficeret, &
item fe-
mur
cum tibia (id enim eſſe ſedere docuit Galen{us} libro de vſu partium corporis
humani
tertio, &
innuit Aristoteles mechanicon quæstione X X X.) ſed distentis
aliquando
crurib{us}, nonnunquam dextro poplite læuum prementes genu, interdum
complicitis
crurib{us} in altern{as} vicißitudines, aliquando incoxantes, ſeu coßim in-
ſidentes
(liceat enim mihi ſi vetera, at certè ſignificantia Pomponij atellanarum
ſcriptoris
verba renouare, &
mollire) quo gestu ſedere ſolent ſartores, & Turc{as}
edere
conſpexi Venetijs.
Plures etiam trib{us} in lecto accubitorio, ſiue ſtibadio, &
abaco
, ijs enim vocabulis res eadem ſignificatur, iacuiſſe indicat Martialis epi-
grammaton
lib.
I X.in Mamurram.
Et testudineum menſ{us} quater hexaclinon
Ingemuit
citro non ſatis eſſe ſuo.
Querebatur Mamurra, quòd accubitori{us} laminis teſtarum ”testudinum vestit{us}
lect
{us}, quem comparare velle videri optabat, min{us} quadraret, cum ſex tantum
caperet
, ipſi{us} verò citrea menſa amplior eſſet, atque capacior.
Illis tamen ſuccenſen-
dum
non arbitror, ſi antiquorum morem nostro tempori, quo ad ei{us} fieri potuit, ac-
commodare
ſtuduerint.
Potuit autem eos aliquid mouiſſe, quod diuti{us} & diligen-
ti
{us} perſcrutantib{us}, atque recti{us} conſulentib{us} ſatisfacturum non erat.
De me hoc
certè
profiteor, mult{as} incidiſſe ſæpi{us} in mentem ſententi{as}, qu{as} tum quidem ma-
iorem
in modum probauerim:
de eis verò cum ſeueri{us} & exacti{us} anquirerem,
errores
inueni in ea parte ipſa, quæ potißimum delectaſſet, &
valde castigandos.
Porrò autem (vt aliquando ſuſceptam rem ſiniam{us}) menſ{as} mappis non
257235DE ARCHITEC. LIB. VI. Romanos ex Martialis lib. X. epigr. in olum conijci poteſt: pro ſe autẽ quen conuiuam
adferre
conſueuiſſe idem lib.
X I I. de Hermogene ſcribens indicat. Sed illud hîc æſti-
mandum
occurrit, num &
ad eoſdem referri poßit, quod quadanten{us} tradit Iuli{us}
Pollux
lib.
V I. cap. X I I I I. & aperti{us} è Pauſania Varin{us} Phauorin{us} Camers, al-
lata
poſt cœnam ablutionis &
mantiliũ loco medulla panis, hoc eſt magdalia, ſiue
apomag
dalia, ſolitos conuiu{as} man{us} abſtergere, quam poſtea canib{us} darent.
Iſtud
quidem
certe conſtat, &
autorem habem{us} Athenæũ lib. I I I I. ſolenne fuiſſe Ar-
cadib
{us} ſuam quẽ qua man{us} deterſiſſet apomagdaliã ſecum auferre ob nocturnos
terrores
, qui in compitis ſolent accidere, id eſt, vt interpretor, vt adorientib{us} cani-
b
{us} obijcerent:
neque enim fuerit id inutile remedium. Lateranenſis, & Mutinen-
ſium
, quòd pulcherrima videbantur, id eſt probandæ rei accommodatißima, quan-
quam
obſoleſcentia tamen &
detrita penè hæc, illud integri{us}, figur{as} ſubiunxi.
81[Figure 81]Lateranenſis & Mutinenſium marmorum ſormæ.
258236M. VITR VVII POLL. 82[Figure 82]
Altítudínes omníum conclauíorum. ] Pro conclauium dictum eſt,
variata
flexione, vt ſuprà ad finem lib.
v. Naualiorum ea erit ratio.
Sín autem hexedræ. ] Hexedra enim & cellam ſignificat ad colloquen-
dum
, aut meridiãdum, id eſt, meridie dormiendum.
Cicero tertio de Oratore, de Cot-
ta
loquens, Cum dedita opera quieſcentib{us} alijs, in eam hexedram veniſſet, in qua
Craſſ
{us} lectulo poſito recubuiſſet.
Aut œcí quadratí fuerínt. ] In œcis fiebant virilia conuiuia, vt infrà
cap
.
X.ait. Vnde aſaroton œcon vocat Plini{us} lib. X X X V I. cap. X X V. quaſi dic{as}
non
ſcopis mundatum, non verſum, quòd, quæ ſolent conuerri, è teſtulis tinctis in va-
rios
colores in pauimento erant elaborata.
Stati{us} Papini{us} Syluarum lib. I.
Subeunt\’ nouis aſarota figuris.
Parum proſpexiſſe vt videantur, qui in Plinio euſaroton legunt. sed & matresfa-
miliarum
cum laniſicis in œcis habere ſeßiones illo eodem, cap.
X. ſcribit. Vt eorum
onnino
nomine intelligam{us}, qu{as} ſal{as} plebeia voce appellam{us}, à ſaltando, vt cum
Baptista
Alberto putam{us}, quòd in eis nuptiarum &
conuiuiorum alacrit{as} cele-
bretur
, aut à ſalutatione, quòd ibi dominos officij cauſa à clientib{us} &
ſalutatorum
turba
expectari moris ſit.
Ad círcínum delumbata. ] Id eſt curua quidem, ſed non ad perfectam
rotundationem
, humiliter confornicata.
Imponenda contignatío, ſupra eam coaxatío. ] Facta tignorum
textura
, ſectiles tabulæ, quæ axes &
aſſes dicuntur, ſupra ſtatuendæ, & clauis
configendæ
.
Qua autem ſit materia ad coaxationem vtendum, docebit capite pri-
mo
, libri ſeptimi.
De œcis more Cræco. # CAP. VI.
259237DE ARCHITEC. LIB. VI.
FIVNT autem etiam non Italicæ conſuetudinis œci,
quos
Græci κυ***Ηκ{ηυ}ν{ομ}ς appellant.
Hi collocantur ſpe-
ctantes
ad ſeptentrionem, &
maxime viridia proſpi-
cientes
, valuasq́;
habent in medio. Ipſi autem ſint ita
longi
&
lati, vti duo triclinia, cum circuitionibus inter
ſe
ſpectantia, poſsint eſſe collocata, habeantq́;
dextra ac
ſiniſtra
lumina feneſtrarum valuata, vti viridia de tectis per ſpatia fene-
ſtrarum
proſpiciantur.
Altitudines eorum dimidia latitudinis addita
conſtituantur
.
In his æ dificiorum generibus omnes ſunt faciendæ earum
ſymmetriarum
rationes, quæ ſine impeditione loci fieri poterunt.
Lumi-
naq́
;
parietum altitudinibus, ſi non obſcurabuntur, faciliter erunt expli-
cata
.
Sin autem impedientur ab anguſtiis, aut aliis neceſsitatibus, tum
opus
erit, vt ingenio &
acumine de ſymmetriis detractiones, aut adie-
ctiones
fiant, vt non diſsimiles veris ſymmetriis perficiantur venuſtates.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Oeci quos κυ***Ηκ{ηυ}{ομ}ς. ] Κυ***ηκ{ηυ}{ομ}ς, ita enim ſcribendum, vocauerunt à Cy-
ɀico
oppido Mileſiorum in Propontide, autore Plinio, cap.
vlti. lib. V. Fuit autem no-
bile
arce, mœnib{us}, portu, turrib{us}\’ marmoreis, vt tradit L.
Flor{us}.
Vtí vírídía de tectís per ſpatía feneſtrarum perſpícíantur. ]
Ea
alij viridaria appellant.
sunt autem loca virentib{us} arborib{us} conſita. Annota-
uit
Macrobi{us} libro primo saturnal.
viridia cum pro adiectiuo accipiuntur geni-
tiuum
in ium facere, vt viridium pratorum, cum verò ipſam loci viriditatem ſi-
gnificare
velis viridiorum dicendum eſſe, vt formoſa facies viridiorum.
viridarios
Vlpian
{us} Pandect.
lib. X X X I I I. de fundo inſtructo, vocat præfectos curandis vi-
ridarijs
.
sed corrigend{us} eſt (vt opinor) loc{us} hic, pro\’ tectis legendum lectis, pro ac-
cubitorijs
ſcilicet, è quib{us} cœnantes ſpectare poſſe ſylu{as}, platanones, pomaria, aut
hortos
per feneſtrarum loca cupiebat Vitruui{us}.
Nam & in fenestris hortos ha-
buiſſe
testis eſt Plini{us} lib.
X I X. cap. I I I I. Inde Martialis illud lib. X I.
Donasti, Lupe, r{us} ſub vrbe nobis:
sed r{us} eſt mihi mai{us} in fenestra.
Tum opus erít, vt ingenio & acumíne, & c. ] Lege quæ huc perti-
neant
ſuprà cap.
I I. & lib. V. cap. V I I.
Ad qu{as} cœli regiones quæ ædificiorum genera ſpectare
debeant
, vt vſui & ſalubritati ſint idonea. # CAP. VII.
NVNC explicabimus quibus proprietatibus genera ædifi-
ciorum
ad vſum &
cœli regiones apte debeant ſpectare. Hy-
berna
triclinia &
balnearia, occidentem hybernum ſpectent.
Ideo, quod veſpertino lumine opus eſt vti: præterea quòd etiã
ſol
occidens aduerſum habens ſplendorem, calorem remittens, efficit
260238M. VITRVVII POLL. ſpertino tempore regionem tepidiorem. Cubicula & bibliothecæ ad
orientem
ſpectare debent.
Vſus enim matutinum poſtulat lumen. Item
in
bibliothecis libri non putreſcent.
Nam in his, quæ ad meridiem & oc-
cidentem
ſpectant, à tineis &
humore vitiantur, quod venti humidi adue-
nientes
, procreant eas &
alunt, infundentesq́; humidos ſpiritus pallore
volumina
corrumpunt.
Triclinia verna & autumnalia ad orientem.
Cum enim prætenta luminibus, aduerſus ſolis impetus progrediens ad
occidentem
, efficit ea temperata ad id tempus, quo opus ſolitum eſt vti,
Aeſtiua
ad ſeptentrionem, quod ea regio (non vt reliquæ, quæ perſolſti-
tium
propter calorem efficiuntur æſtuoſæ) eo quod eſt auerſa à ſolis cur-
ſu
, ſemper refrigerata, &
ſalubritatem, & voluptatem in vſu præſtat. Non
minus
pinacothecæ, &
plumariorum textrinæ, pictorumq́; officinæ, vti
colores
eorum in opere, propter conſtantiam luminis, immutata perma-
neant
qualitate.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Hyberna triclinia. ] Triclinia vt non eadem ſunt omnia, ſed pro anni
temporib
{us} mutantur, ita vari{as} cœli regiones ſpectare debent.
Aestiua ita obuer-
ti
oportet, vt excipiant ſeptentrionem, verna &
autumnalia orientem, hybernis oc-
cidentem
hybernum dari vult Vitruui{us}, alijs magis placet meridianum ſolem.
Et plumariorum textrinæ. ] Plumarios ſunt qui à pluma acu dictos
putant
:
alij à plumeis culcitris. Nos existimam{us} eorum nomine intelligi, qui to-
mento
quodcunque gen{us} veſtis aut ſtraguli confarctum, inculcatuḿ ue acu pin-
gunt
.
Eos nostri à punctis contrapunctores vocant, alij recamatores. Vnde & op{us}
plumarium
intelligi poteſt, quod Italis recamatum dicitur.
Nam polymitarios di-
uerſos
eſſe cenſem{us} à plumarijs, vtcunque plumarij varijs filis vtantur.
sunt ills
quidem
, vt arbitramur, textores, qui in texendo licijs, id eſt filis verſicolorib{us} vtun
tur
.
Certè D. Hieronym{us}, Hermolaus, & Egnati{us}, plumarios & polymitarios
pro
eiſdem accipiunt, à liciorum multiplici varietate:
μίτ{ος} enim filum, ſiue li-
cium
ſignificat.
De priuatorum & communium ædificiorum proprijs lo-
cis
, & generib{us} ad quaſcun perſonarum qualitates
conuenientib
{us}. # CAP. VIII.
CVM ad regiones cœli ita ea fuerint diſpoſita, tunc
etiam
animaduertendum eſt, quibus rationibus priua-
tis
ædificiis propria loca patribusfamiliarum, &
quem-
admodum
communia cum extraneis ædificari debeãt.
Nanque ex his quæ propria ſunt, in ea non eſt poteſtas
omnibus
introeundi, niſi inuitatis:
quemadmodum ſunt
cubicula
, triclinia, balneæ, cæteraq́;
, quæ eaſdem habent vſus rationes.
261239DE ARCHITEC. LIB. VI. Communia autem ſunt, quibus etiam inuocati ſuo iure de populo poſ-
ſunt
venire, id eſt, veſtibula, caua ædium, periſtylia, quæq́;
eundem habe-
re
poſſunt vſum:
igitur his qui communi ſunt fortuna, non neceſſaria
magnifica
veſtibula, nec tablina, neque atria, quod hi aliis officia præſtant
ambiundo
, quæ ab aliis ambiuntur.
Qui autem fructibus ruſticis ſer-
uiunt
, in eorum veſtibulis ſtabula, tabernæ, in ædibus cryptæ, horrea,
apothecæ
, cæteraq́;
, quæ ad fructus ſeruandos magis, quàm ad elegantiæ
decorem
poſſunt eſſe, ita ſunt facienda.
Item ſœneratoribus & publica-
nis
commodiora &
ſpecioſiora, & ab inſidiis tuta. Forenſibus autem &
diſertis
, elegantiora &
ſpatioſiora ad conuentus excipiendos. Nobilibus
verò
, qui honores magiſtratusq́;
gerendo præſtare debent officia ciuibus,
facienda
ſunt veſtibula regalia, alta atria, &
periſty lia ampliſsima, ſyluæ,
ambulationesq́
;
laxiores ad decorem maieſtatis perfectæ. Præterea bi-
bliothecas
, pinacothecas, baſilicas, non diſsimili modo quàm publicorum
operum
magnificentia comparatas, quod in domibus eorum ſæpius &

publica
conſilia, &
priuata iudicia arbitriaq́; conficiuntur. Ergo ſi his ra-
tionibus
ad ſingulorum generum perſonas, vti in libro primo de decore
eſt
ſcriptum, ita diſpoſita erunt ædificia, non erit quod reprehendatur.
Habebunt enim ad omnes res commodas & emendatas explicationes.
Earum
autem rerum non ſolum erunt in vrbe ædificiorum rationes, ſed
etiam
ruri, præterquam quod in vrbe atria proxima ianuis ſolent eſſe:
ru-
ri
verò pſeudourbanis ſtatim periſtylia, deinde tunc atria habentia cir-
cum
porticus pauimentatas, ſpectãtes ad palæſtras &
ambulationes. Quo-
ad
potui vrbanas rationes ædificiorum ſummatim perſcripſi, vt propoſui.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Quòd hi alijs officia præſtant ambiundo, quæ ab alijs am-
biunt
.
] Romæ vti erat inter præcipuos honores ſalutari, ita in maximis officijs
ſalutare
, erat\’ vtraque res plauſibilis &
popularis, plurimum\’ ad gratiam ca-
ptandam
valens.
Mediocris fortunæ homines, quæ ab humiliorib{us} officia expe-
ctant
, vt ſalutationes, ea maiorib{us} præstant.
De qua re extat lepidißimum Martia-
lis
epigramma in Maximum lib.
I I.
Capto tuam (pudet heu) ſed capto Maxime Cœnam,
Tu
capt{as} ali{as}, iam ſum{us} ergò pares.
Manè ſalutatum venio, tu diceris iſſe
Antè
ſalutatum, iam ſum{us} ergò pares.
Sum comes ipſe tu{us}, tumidi\’ anteambulo regis,
Tu
comes alteri{us}, iam ſum{us} ergò pares.
Eſſe ſat eſt ſeruum, iam nolo vicari{us} eſſe,
Qui
rex eſt, regem Maxime non habeat.
In ædib{us} cryptæ. ] Cryptæ dicuntur foſſæ testudinatæ ſubterraneæ, aut
262240M. VITRVVII POLL. concaua loca, & ſcrobes, vbi triticum conditur. Nam vt ſcribit Varro cap. L V I I.
lib
.
I. de re rustica, quidam habent granaria ſub terris vti ſpelunc{as}, qu{as} vocant
ſiros
.
Alij ad id vtuntur puteis.
Apothecæ. ] sunt cellæ vinariæ, id eſt vbi vinum & ſeruatur, & vendi-
tur
, qu{as} Xenophon ὁτνῶνας, Eupolis verò ῶτθῶνας, vti Iuli{us} Pollux memor at libri
ſexti
cap.
I I. & lib. I X. vocauerunt.
Ruri verò pſeudourbanis ſtatim periſtylia. ] Villa autore Colu-
mella
lib.
I. cap. V I. in tres diuiditur partes, vrbanam, rusticam, & fructuariam.
Vrbana, quam Vitruui{us}, quòd vrbis domum ementiretur, pſeudourbanam appel-
lat
, ea eſt villæ pars, quam ſibi paterfamili{as} reſeruat, vocatur\’ prætorium à Mar-
tiale
, Statio primo ſyluarum, Palladio lib.
I. cap. V I I I. & Neratio Iuriſconſulto,
lib
.
Pandect, V I I I. de ſeruitut. rusticorum prædiorum. Rustica pars villici eſt, &
familiæ
.
Ibi ſunt bubilia, equilia, ouilia, caprilia, omne denique rusticum inſtru-
mentum
.
Fructuaria pars continet cellam oleariam, torcularia, cellam vinariam,
defrutoriam
, fœnilia, palearia\’, &
apothec{as}, & horrea.
De ruſticorum ædificiorum rationib{us}, & multarum par-
tium
eorum deſcriptionib{us}, at vſib{us}. # CAP. IX.
NV N C ruſticarum expeditionum, vt ſint ad vſum
commodæ
, quibusq́;
rationibus collocare oporteat eas,
dicam
.
Primum de ſalubritatibus, vti in primo volu-
mine
de mœnibus collocandis ſcriptum eſt, regiones
aſpiciantur
, &
ita villæ collocentur. Magnitudines ea-
rum
ad modum agri, copiasq́;
fructuum comparentur.
Chortes magnitudinesq́; earum ad pecorum numerum, atque quot iuga
boum
opus fuerit ibi verſari, ita finiantur.
In chorte culina quàm calidiſ-
ſimo
loco deſignetur.
Coniuncta autem habeat bubilia, quorum præſe-
pia
ad focum &
orientis cœli regionem ſpectent, ideo quod boues lumen
&
ignem ſpectando, horridi non fiunt. Item agricolæ regionum imperi-
ti
, non putant oportere aliam regionem cœli boues ſpectare, niſi ortum
ſolis
.
Bubilium autem debent eſſe latitudines, nec minores pedum de-
num
, nec maiores quindenum.
Longitudo, vti ſingula iuga, ne minus oc-
cupent
pedes ſeptenos.
Balnearia item coniuncta ſint culinæ, ita enim la-
uationis
ruſticæ miniſtratio non erit longe.
Torcular item proximum
ſit
culinæ, ita enim ad olearios ſructus commoda erit miniſtratio, habeatq́;

coniunctam
vinariam cellam habentem ad ſeptentrionem lumina fene-
ſtrarum
.
Cum enim alia parte habuerit qua ſol calefacere poſsit, vinum
quod
erit in ea cella confuſum ab calore, efficietur imbecillum.
Olearia
autem
ita eſt collocanda, vt habeat à meridie calidisq́;
regionibus lumen.
Non
enim debet oleum congelari, ſed tepore caloris extenuari.
263241DE ARCHITEC. LIB. VI. gnitudines autem earum ad fructuum rationem, & numerum doliorum,
ſunt
faciendæ, quæ cum ſint cullearia, per medium occupare debent pe-
des
quaternos.
Ipſum autem torcular, ſi non cochleis torquetur, ſed vecti-
bus
&
prelo premitur, ne minus longum pedes quadraginta conſtitua-
tur
.
Ita enim erit vectiario ſpatium expeditum. Latitudo eius ne minus
pedum
ſenumdenum, nam ſic erit ad plenum opus facientibus libera ver-
ſatio
&
expedita. Sin autem duobus prelis loco opus fuerit, quatuor &
viginti
pedes latitudini dentur.
Ouilia & caprilia ita magna ſunt facien-
da
, vt ſingula pecora areæ ne minus pedes quaternos &
ſemipedem, ne
plus
ſenos poſsint habere.
Granaria ſublimata, & ad ſeptentrionem, aut
aquilonem
ſpectantia diſponantur.
Ita enim ſrumenta non poterunt ci-
to
concaleſcere, ſed afflatu refrigerata diu ſeruantur.
Nanque cæteræ re-
giones
procreant curculionem, &
reliquas beſtiolas, quæ frumentis ſolent
nocere
.
Equilia quàm maxime in villa, vbi loca calidiſsima fuerint, con-
ſtituantur
, dum ne ad focum ſpectent.
Cum enim iumenta proxime
ignem
ſtabulantur, horrida fiunt.
Item non ſunt inutilia præſepia, quæ
collocantur
extra culinam in aperto, contra orientem.
Cum enim in hye-
me
anni ſereno cœlo in ea traducuntur, matutino boues ad ſolem pabu-
lum
capientes, fiunt nitidiores.
Horrea, ſœnilia, farraria, piſtrina, extra
villam
facienda videntur, vt ab ignis periculo ſint villæ tutiores.
Si quid
delicatius
in villis faciendum fuerit, ex ſymmetriis, quæ in vrbanis ſupra
ſcripta
ſunt conſtituta, ita ſtruantur, vt ſine impeditione ruſticæ vtilitatis
ædificentur
.
Omnia æ dificia vt luminoſa ſint oportet curari, ſed quæ ſunt
ad
villas, faciliora vidẽtur eſſe, ideo quod paries nullius vicini poteſt ob-
ſtare
.
In vrbe autem, aut communium parietum altitudines, aut anguſtie:
loci impediundo faciunt obſcuritates. Itaq: de ea re ſic erit experiendum.
Ex
qua parte lumen oporteat ſumere, linea tendatur ab altitudine parie-
tis
, qui videtur obſtare, ad eum locum, cui lumen oporteat immittere:
&
ſi
ab ea linea, in altitudinem cum proſpiciatur, poterit ſpatium puri cœli
amplum
videri, in eo loco lumen erit ſine impeditione.
Sin autem offi-
cient
trabes, ſeu limina, aut contignationes, de ſuperioribus partibus ape-
riatur
, &
ita immittatur. Et ad ſummam ita eſt gubernandum, vt è qui-
buſcunque
partibus cœlum proſpici poterit, per eas feneſtrarum loca re-
linquantur
, ſic enim lucida erunt ædificia.
Cum autem in tricliniis cæte-
risq́
;
conclauibus maximus eſt vſus luminum, tum etiam in itineribus,
cliuis
, ſcalisq́;
, quod in his ſæpius alii aliis obuiam venientes, ferentes ſarci-
nas
ſolent incurrere.
Quoad potui diſtributiones operum noſtratium,
vti
ſint ædificatoribus non obſcuræ, explicui.
Nunc etiam quemadmo-
dum
Græcorum conſuetudinibus ædificia diſtribuantur, vti non ſint
ignota
, ſummatim exponam.
264242M. VITRVVII POLL.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
Nunc ruſticarum expeditionum, vt ſint ad vſum commo-
, &
c. dicam. ] Si vitioſa non eſſet capitum distributio, aut aliquid deeſſet, aut
manifest
:
ßim{us} eſſet ſolœciſm{us}. Fortaſſe, qui prim{us} distribuit, ſcripſerat, Nunc
rusticorum
expeditiones, vt ſubintelligeretur ædificiorum, aut, Nunc ruſtic{as} ex-
peditiones
.
Dixerat enim præſcripſiſſe vrban{as} rationes ædificiorum. Nos poti{us} re-
ferri
ad vocabulum rationes existimam{us}, vt fiat capitis initium, ibi, Primum de
ſalubritate
.
vt intelligatur ineptam fuiſſe, ne quid graui{us} dicam, capitum ſectio-
nem
.
Sed ad rem quæ faciant hæc ſunt. Negant villam longi{us} ab vrbe ſeiunctam
eſſe
oportere.
Præceptum enim eſt Xenophontis, ad villam exercitij gratia pedib{us}
eundum
, redeundum equo.
Erit ad eam via non impedita, ſed æstiuis hybernis\’
itionib
{us}, &
ſubuectionib{us} commoda.
Item agricolæ regionum imperiti. ] Aliqui codices non contemnendi
pro
imperiti habent periti.
Vtraque tolerabilis ſcriptura, ſed magis arridet posterior
hæc
, id eſt, in qua periti legatur.
Ita enim ad olearios fruct{us} commoda erit miniſtratio. ]
Quinque
machinis in conficiendo oleo vſos eſſe antiquos ex quinquageſimo capite
libri
duodecimi Columellæ animaduerto, mola, trapeto, canali, ſolea, &
rudicula.
Quo in loco Cæli{us} pro ſolea putat recti{us} legi ſolena, quod Græci σωλ{ηῦ}ας canales
&
fistul{as} nuncupent. sed apparet aliud per ſoleam intelligi, cum canalem no-
minarit
.
Habentem ad Septentrionem lumina feneſtrarum. ] Cellam vi-
nariam
septentrionem ſpectare oportere ſcribunt Plini{us} lib.
X I I I I. cap. X X I. &
Palladi
{us} lib.
I. cap. X V I I I. frigidam illam quidem, & longè à balneis, ſtabu-
lis
, furno, ſterquilinijs.
Columella tamen lib. I. cap. V I. apothec{as} rectè ſuperponi
ait
eis locis, vnde plerunque balnearum fum{us} exoriatur:
quoniam vina celeri{us}
vetusteſcunt
, quæ fumi quodam tenore præcoquem maturitatem trahunt.
Multa
de
cellis vinarijs traduntur à Gabeno libro primo antidoton, quæ fuerit operæpre-
tium
legiſſe.
Et numerum & doliorum ſunt faciendæ. ] Posterior coniunctio
abundat
, quamobrem inducenda.
Quæ cum ſint cullearia. ] Culleare v{as} viginti amphor{as} continet, am-
phora
autem quadraginta ſextarios.
De culleo ita ſcribit Fanni{us}.
Eſt & bis decies quem conficit amphora nostris
Culle{us}, hoc nulla eſt maior menſura liquoris.
sed præſtat hoc loco paucis menſurarum rationem complecti. Culle{us} amphor{as} vi-
ginti
capit, id eſt libr{as} menſurales, quib{us} ſcilicet rei moles, non pond{us} exigitur,
mille
ſexcent{as}, amphora vrn{as} du{as}, id eſt, libr {as} ostoginta, vrna congios quatuor,
id
eſt libr{as} quadraginta, congi{us} ſextarios ſex, id eſt libr{as} decem, ſextari{us} he-
min
{as} du{as}, id eſt libram &
beſſem, ſiue vnci{as} viginti, hemina, quæ & cotyla,
quartarios
duos, id eſt vnci{as} decem, quartari{us} acetabula duo, id eſt vnci{as} quin-
que
, acetabulum ſeſquicyathum, &
vnci{as} du{as} cum dimidia, cyath{us} ligul{as}
quatuor
, id eſt ſeſcunciam drachmam, &
ſcrupulum, vt ita exprimendi
265243DE ARCHITEC. LIB. VI. dicam (liceat enim id mihi, quod Columellæ, qui lib. V. cap. I. in agrorum menſu-
ris
dixit vnciam, ſemunciam, ſextulam, &
ſicilicum. liceat quod Plinio, qui libri
XIII.
cap. XV. dixit menſam quatuor pedes ſextante & ſicilico excedentem, tota
verò
craßitudine ſeſcunciali.
liceat quod ipſi Vitrunio qui lib. X. ſicilicum forami-
nis
dixit) ligula, quæ &
aliquando cochlearis nomine intelligitur, drachmam &
ſcrupulum
.
De ponderib{us} dicam lib. VI. cap. VIII. ex quib{us} rationem tranſla-
tionis
venari poteris.
Ipſum autem torcular. ] Quod hoc loco deſcribitur, diuerſum eſt à nostræ
tempeſtatis
torcularib{us}.
Illud obiter occurrit animadureſione dignum, torculum,
torcular
, &
rorcularium reperiri apud Catonem, Columellam, & Plinium. Scribit
tamen
Soſipater non vno in loco libri primi, torculare dici recti{us} quàm torcular.
Sinon cochleis torquetur. ] Cochleæ funt, per qu{as} clauiculatim ſtria-
t
{as} foratum prelum &
ipſum ſpiratim attollitur & demittitur in torculari, ve-
cliarijs
ergatam verſantib{us}.
Sunt enim vectes traiecti per eam machinam baculi,
vnde
vocati vectiarij.
Quod ad cochleam attinet, ſciendum eſt, & in machinis ea-
rum
eſſe vſum Quarum aliqu{as} quadrat{as}, ali{as} lenticulares oribaſi{us} lib.
μη-
χανκμάτ
tradit, atque iſtud quidem ſortit{as} eſſe nominis ex ſpirarum tortilium
ſcalptura
, cum cochleæ omnis ad tornum rotundat{us} ſit ſcap{us}.
Et quadrat{as} qui-
dem
dicebant, in quib{us} ſtriæ, &
ſtriges, id eſt protuberantes partes & canum qua-
drata
ſunt:
lenticulares verò, in quib{us} cauum & veluti ſulc{us}, imum verſ{us} an-
gustum
eſt ſummo lato, ruga autem &
quaſi porca, id eſt pars eminula, cum ſit in
ima
parte lata, in verticem gracileſcit &
extenuatur. Oribaſi{us} ſimplices e{as} vo-
cat
, quæ vno duntaxat capreolo, id eſt tortuoſo canaliculo excauatæ ſunt:
duplices
verò
, quæ binos habent exciſos canaliculos.
Eadem ratione dixeris triplices, quadru-
plices
, &
reliqu{as} pro canaliculorum numero. Cochlea fœmina, id eſt in qua verti-
tur
tortilis ſcap{us}, quam Græci πι{ει}κόχλιομ appellant, Latino nomine caret.
Itaque
Græcum
vſu eſt molliendum.
Prelo premitur. ] Scribit serui{us} lib. Georg. II. prela eſſe trabes, quib{us}
vua
iam calcata premitur.
Loc{us} hic indicio eſt, in oleario etiam torculari prelo
ſuum
eſſe locum, non enim magis de vinario quàm oleario præſcribit.
Suffragatur
Columella
cap.
L. & LIII. lib. XII.
Granaría ſublimata, ad Septentrionem, aut Aquilonemſpe-
ctantia
.
] Tradit Varro rei ruſticæ lib. I. cap. LVII. triticum condi oportere in
granaria
ſublimia, quæ perflentur vento ab exortu, ac Septentrionum regione, ad
quæ
nulla aura humida à propinquis locis aßiret.
Lege Columellam lib. I. cap. VI.
Plinium lib. XVIII. cap. XXXVIII. Palladium lib. I. cap. XIX.
Equilia quàm maxime in villa, vbi loca calidiſsima fuerint,
conſtituantur
.
] Equorum ſtabula vult Palladi{us} lib. I. cap. XXI. ita meri-
dian
{as} plag{as} reſpicere, vt non tamen egeant Septentrionis luminib{us}, quæ per hye-
mem
clauſa non noceant, per æſtatem patefacta refrigerent.
Planc{as} habere robore{as}
ſuppoſit
{as} cum ſtramine, vt iacentib{us} molle ſit, ſtantib{us} durum.
Horrea, foznilia, farraria, & c. ] Et Palladi{us} lib. I. cap. XXXII. ita præ-
cipit
, Fœni, palearũ, ligni, cannarũ repoſitiones, nil refert, in qua parte fiant, dũmodo
ſiccæ
ſint, at perflabiles, et lõgeremoueãtur à villa, propter caſum ſurrepẽtis incẽdij.
266244M. VITRVVII POLL.
Linea tendatur ab altitudine parietis. ] Id eſt funicul{us}, resticula:
qua in ſignificatione non ſemel vſum antea indicauim{us}.
Sin autem officient trabes, ſeu liminia. ] Scribendum limina, pro ſu-
perliminarib
{us}, vt cap.
vltimo bui{us} libri: & apud Plinium lib. XXXVI. cap.
XIIII. Difficillimè hoc contingit in limine ipſo, quod forib{us} imponebat. Vnde
Varro
cap.
IIII. lib. II. de re rustica, vocauit limen inferi{us}, vt diſcerneret à ſu-
periori
.
Noui{us} apud Marcellum vtrunque expreßit. Exue, ait, limen ſuperum, quod
mihi
miſero ſæpe confregit caput, inferum autem, vbi ego omneis digitos defregi
meos
.
In Aldinis Marcelli codicib{us} pro Exue, legitur Exule. Non deſunt qui exi-
me
ſcribant, ſed venuſta metaphora exuo depono ſignificat, quod Noni{us} ipſe fatetur.
Per eas feneſtrarum loca relinquantur. ] De fenestrarum ratione
nullum
eſt apud Vitruuium præceptum, nos, quod ſcim{us}, tradem{us.
Earum lumen
antiqui
quadrangulo finierunt, quod gen{us} extant aliquot in via Appia.
Noſtri ar-
cuatis
etiam vtuntur, à quib{us} cum receſſerunt, quadrangulo non contenti, inter-
ſepto
tranſuerſario distinguunt, aliquando ei arrectarium addunt, quo modo cum
interſtinctæ
ſunt fenestræ croiſeri{as}, quaſi dic{as} cruciat{as}, vocant, quod in crucis
modum
tranſuerſarium iugumentum arrectario velut interſectum videatur.
Pro
lacunarium
altitudine vnum, duóue, aut plura fiunt tranſuerſaria interſepta.
Ar-
rectariorum
verò loco, vidi qui columell{as} ſupponerent, modo ſingul{as}, aliquando
Doricam
, &
ſuperiectam Ionicam. Tranſuerſaria ferè ſolo cymatio ſcalpuntur. De
feneſtrarum
angustijs aut latitudine diſputatum eſt.
Fuerunt, qui Epicuri placitis
innixi
(vt ſcilicet fiat viſio ſimulacris rerum ad oculos latis) fenectr{as} latiores fa-
ciend
{as} cenſerent.
Alij ſtoicos ſequuti, qui ex radijs qui ab oculis iuncti effuſi ad res
feruntur
, viſionem fieri putant, angustiores commendant, quòd quò arctior fuerit
adit
{us}, ſint iunctiores in exitu viſiui radij, ob id\’ ſuauiores egreßiones.
Quæ ra-
tio
placuit Architecto Cyro apud Ciceronem epistolarum ad Atticum lib.
II.
De Cræcorum ædificiorum eorum\’ partium diſpoſitione,
atque
differentib{us} nominib{us}, ſatis ab Italicis morib{us}
& vſib{us} diſcrepantib{us}. # CAP. X.
ATRIIS Græci quia non vtuntur, neque noſtris mo-
ribus
ædificant, fed ab ianua introëuntibus, itinera fa-
ciunt
latitudinibus non ſpatioſis, &
ex vna parte equi-
lia
, &
ex altera hoſtiariis cellas, ſtatimq́; ianuæ interio-
res
finiuntur.
Hic autem locus inter duas ianuas Græ-
θυρω}pro}{εῖ}ομ appellatur.
Deinde eſt introitus in peri-
ſtylion
.
Id periſtylium in tribus partibus habet porticus, in ea parte quæ
ſpectat
ad meridiem, duas antas inter ſeſpatio amplo diſtantes, in quibus
trabes
inuehuntur, &
quantum inter antas diſtat, ex eo tertia dempta
ſpatium
datur introrſus.
Hic locus apud nonnullos προςὰς, apud alios
π
{πρ}αςὰς nominatur.
In his locis introrſus conſtituuntur œci magni,
267245DE ARCHITEC. LIB. VI. quibus matresfamiliarum cum lanificiis habent ſeſsiones. In proſtadis
autem
dextra ac ſiniſtra cubicula ſunt collocata, quorum vnum thala-
mus
, alterum amphithalamus dicitur.
Circum autem in porticibus tri-
clinia
quotidiana, cubicula etiam &
cellæ familiaricæ conſtituuntur. Hæc
pars
ædificii, gynæconitis appellatur.
Coniunguntur autem his domus
ampliores
habentes latiora periſtylia, in quibus pares ſunt quatuor por-
ticus
altitudinibus, aut vna quæ ad meridiem ſpectat excelſioribus co-
lumnis
conſtituitur.
Id autem periſtylium, quod vnam altiorem habet
porticum
, Rhodiacum appellatur.
Habent autem domus veſtibula
egregia
, &
ianuas proprias cum dignitate, porticusq́ periſtyliorum, alba-
riis
&
tectoriis, & ex inteſtino opere lacunariis ornatas, & in porticibus,
quæ
ad ſeptentrionem ſpectant, triclinia Cyzicena, &
pinacothecas: ad
orientem
autem bibliothecas, exedras ad occidentem, ad meridiem verò
ſpectantes
œcos quadratos, tam ampla magnitudine, vti faciliter in eis,
tricliniis
quatuor ſtratis, miniſtrationum, ludorumq́ operis, locus poſsit
eſſe
ſpatioſus.
In his œcis fiunt virilia conuiuia. Non enim fuerat inſti-
tutum
, matresfamiliarum eorum moribus accumbere.
Hæcautem peri-
ſtylia
domus, andronitides dicuntur, quod in his viri ſine interpellationi-
bus
mulierum verſantur.
Præterea dextra ac ſiniſtra domunculæ con-
ſtituuntur
, habentes proprias ianuas, triclinia, &
cubicula commoda, vti
hoſpites
aduenientes non in periſtylia, ſed in ea hoſpitalia recipiantur.
Nam cum fuerunt Græci delicatiores, & ab fortuna opulentiores, hoſpi-
tibus
aduenientibus inſtruebant triclinia, cubicula, cum penu cellas.
Pri-
moq́
;
die ad cœnam inuitabant, poſtremo mittebant pullos, oua, olera,
poma
, reliquasq́;
res agreſtes. Ideo pictores ea quæ mittebantur hoſpiti-
bus
picturis imitantes, xenia appellauerunt.
Ita patresfamiliarum in ho-
pitio
non videbantur eſſe peregre, habentes ſecretam in his hoſpitalibus
libertatem
.
Inter hæc autem periſtylia & hoſpitalia, itinera ſunt, quæ
meſaulæ
dicuntur, quod inter duas aulas media ſunt interpoſita.
Noſtri
autem
eas andronas appellant.
Sed hoc valde eſt mirandum, nec enim
Græcè
nec Latinè poteſt id conuenire.
Græci enim α\’ν{δρ}ῶνας appellant
œcos
, vbi conuiuia virilia ſolent eſſe, quod mulieres non accedant.

Item
aliæ resſunt ſimiles, vti xyſtus, prothyrum, telamones, &
nonnulla
alia
eiuſmodi.
{ες}υςὸς enim Græca appellatione, eſt porticus ampla latitu-
dine
, in qua athletæ per hyberna tempora exercentur.
Noſtri autem hy-
pæthras
ambulationes, xyſtos appellant, quas Græci π{οει}{δπ}όμιδας di-
cunt
.
Item prothyra Græcè dicuntur, quæ ſunt ante in ianuis veſtibula.
Nos
autem appellamus prothyra, quæ Græcè dicuntur {δι}άθυρα.
Item
ſi
qua virili figura figna mutulos aut coronas ſuſtinent, noſtri telamones
appellant
, cuius rationes quid ita, aut quare, ex hiſtoriis non inueniuntur,
Græci
verò eos ἄτλαντας vocitant.
Athlas enim hiſtorice formatur
268246M. VITRVVII POLL. ſtinens mundum, ideo quod is primum curſum ſolis & lunæ, ſyderumq́;
omnium ortus & occaſus, mundiq́; verſationum rationes, vigore animi,
ſolertiaq́
;
curauit hominibus tradendas, eaq́; re à pictoribus & ſtatuariis
deformatur
, pro eo beneficio, ſuſtinens mundum:
filiæq́; eius Athlantides
(quas nos Vergilias, Græci autem πλ{ει}άδας nominant) cum ſyderibus
in
mundo ſunt dedicatæ.
Nec tamen ego, vt mutetur conſuetudo nomi-
nationum
, aut ſermonis, ideo hæcpropoſui, ſed vt ea non ſint ignota, phi-
lologis
exponenda iudicaui.
Quibus conſuetudinibus ædificia Italico mo-
re
&
Græcorum inſtitutis conformantur, expoſui, & de ſymmetriis ſin-
gulorum
generum proportiones perſcripſi.
Ergo, quoniam de venuſtate
decoreq́
;
ante eſt ſcriptum, nunc exponemus de firmitate, quemadmo-
dum
ea ſine vitiis permaneat, &
ad vetuſtatem collocetur.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
Et ex altera, oſtiarijs cellas. ] Iuli{us} Pollux cap. VIII. lib. I. tradit ia-
nitori
locum dici Πυλώ{ει}ομ, ſubſequi Πρό{δι}ρομομ, &
πρόαυλομ: ἀυλ{ήν} verò in-
teriorem
eſſe partem, quam {αὔ}θ{ου}δαμ ait ab homero vocari.
Enarrator tamen Homeri
Iliados
IX.
hanc pro illustrata ſole porticu interpretatur. Eius hæc ſunt verba:
θάλαμ{ος} {λλ} ζὰρ, ἔτω οῖκ{ος} {δι} ἀυλῆς, τὸ *** Πρὸ ἀυτ{ου} πρόδρομ{ος}, {αὔθουσα
***
πε{εί}{στ}υλομ, τ{οῦ}τ {στ}ι πρὸς ***λιομ τετραμμ\’ςνη {στ}οὰ, παρὰ ταρὰ τὸ {αίθε{οθι}, ό {στ}ι φλέγε{οθι}.
Conſtituuntur cœci magni. ] Mendum continet hæc ſcriptura, ſcriben-
dum
œci, de quib{us} ſuprà, &
mox verba facit.
Quorum vnum thalamus. ] Viri & vxoris cubiculum. Thalam{us} au-
tore
Artemidoro libro de ſomniorum interpretatione ſecundo, cap.
X. quod ad ſom-
niorum
rationem ſpectat, Vxorem ſignificat, aut ſi non eſt, dominum dom{us}:
ſicut
andrones
, in quib{us} viri verſantur, cognatos &
ſeruos gynææcium verò ſeru{as}.
Alterum amphithalamus. ] Vbi ancillæ. Neque enim longi{us} abeſſe
oportet
, quàm vt vocatæ extemplo audire poſsint, &
præstò ad iubentis imperia
eſſe
.
Hermolaus antithalam{us} legit, quòd Plini{us} Cæcili{us} in epistolis procœtion, id
eſt
antecubiculum vocet.
Hæc pars ædificij gynæconitis appellatur. ] Græci ædificium in
partes
du{as} distribuebant:
nam in qua parte viri ſine fœminarum interpellationi-
b
{us} verſabantur, eam andronitida appellabant:
vbi verò congruerent mulieres,
gynæconitida
vocabant.
Gynæcium video eam fuiſſe partem, in qua mulieres præ-
cipuè
lanificio, &
textrinæ dabant operam. Vnde legim{us} apud Paulum Diaco-
num
lib.
VIII. vbi de Narſete loquitur, ei Augustam, quod Eunuch{us} eſſet, man-
daſſe
, vt cum puellis in gynæcio lanarum penſa faceret diuidere.
Inde Valentinia-
n
{us} &
Valens Impp. lib. XI. Cod. de muricilegulis, & gynæc. eos intelligunt gynæ-
ciarios
, qui fœminis mixti, ea opera exercent.
Meminit ἀνδρωνιτι{δτ}{ος} &
γ
{υν}{αι}κιονίτι{δι}{ος} in Diogene Cynico.
Habentes latiora periſtylia. ] Dixi peristylium locum eſſe ſeptum co-
lumnis
.
Addit Iuli{us} Pollux lib. I. cap. VIII. dici & πε{ει}κίονα quòd
269247DE ARCHITEC. LIB. VI. atque κίωμ pro eodem Græci vſurpent: vocari autem ſecundum Atticos Πε{εί}{δτ}οομ,
quia
{δτ}οά πλ{δι}ρὰμ, id eſt lat{us}, ſignificet.
Eſſe autem idem κίομ & {δτ}ύλ{ος} leg{as}
apud
Claudium Galenum lib.
I. de alimentis.
Pares ſunt quatuor porticis altitudinibus. ] Vel primis Gramma-
maticæ
ſacris initiati videbunt ſcribi oportuiſſe portic{us}, primo caſu multitudinis.
Triclinijs quatuor ſtratís. ] Triclinium pro lecto diſcubitorio ſiue accubi
torio
dixit, qui tres conuiu{as} caperet.
Vt Varro lib. de re rustica III. cap. XIII.
Erat loc{us} celſ{us}, vbi triclinio poſito cœnabam{us}. Et lib. I. cap. LIX. In quo quidam
etiam
triclinium ſternere ſolent cœnandi cauſa.
Aliàs ſignificat conclaue, vt ſuprà
cap
.
V. Legi alicubi, nec ſuccurrit loc{us}, apud antiquos tres fuiſſe menſ{as}, vnde &
triclinium
vocatum eſſet, primam domini, vxoris, liberorum, ſecundam hoſpitum,
tertiam
domesticorum &
ſeruorum.
Noſtri autem eas andronas appellant. ] Andron{as} (inquit) appel-
lant
itinera inter aul{as}, id eſt atria, cum andron Græcis loc{us} ſit domicily longitu-
dine
angustior, in quo viri plurimi morabantur, autore Sexto Pompeio.
Secundum
autem
Vitruuium œci, vbi virilia conuiuia fiunt.
Vide Suidam & Pollucem lib. I.
cap. VIII. Nam & virilia conuiuia dici andron{as} ait Hermola{us}. Apud Aristo-
telem
quidem certè Politicorum lib.
II. legim{us} ſolennes epul{as}, publicáue conuiuia
à
Cretenſib{us} primum, deinde à Lacedæmonijs andria vocata, quæ postea hi phidi-
tia
nuncupauerint.
Patauini hodie viam arctiorem andronem nominant.
Xyſtos appellant. ]. Ex his quæ annotauim{us} lib. V. cap. XI. apparet xy-
ſta
genere neutro ſcribendum.
Quam lectionem & aliquot ſcripti codices habent,
&
Ioannis sulpitij nomine editi retinuerunt.
Quæ Græcè dicuntur {δι}ιἀθυρα. ] Sunt repagula lignea, quib{us} arcen-
tur
equi aut curr{us} ab ædium vestibulis.
Andre{as} Alciat{us} lib. de verb. ſign. eo
nomine
intellexit, quæ ex tabulis conſiciuntur ad arcenda, dum valuæ aperiuntur,
irrumpentia
frigora:
aut tabularum vice appoſitos ostijs tapet{as}, ſiue aulæa.
Noftri telamones appellant, cuius rationes quid ita, aut qua-
re
, ex hiſtorijs non inuentiuntur.
] Memini ego Romæ accuratè hoc ac ſo-
licitè
quæſitum, quod à Seruio Honorato Aeneid.
lib. I. ex Ennio explicatum ani-
maduertim
{us}.
Ait enim Telamonem Latinè, Græcè Atlanta dici: & quadante-
n
{us} innuit lib.
IIII. ibi.
Atlantem duro cœlum qui vertice fulcit.
Mirum eſt Vitruuium latuiſſe, hominem pleraque alia non vulgaria non indoctum,
neque
imprudentem.
Quas nos Vergilias, Græci autem ωλ{ει}άδας. ] Ouidi{us} Fastorum
lib
.
IIII.
Pleiades incipient humeros releuare paternos,
Quæ ſeptem dici, ſex tamen eſſe ſolent.
Vide Gellium noctium Atticarum lib. XII. Vitruui{us} lib. IX. cap. V. indicare
videtur
e{as} eſſe in cauda tauri:
quod imitatur Plini{us} lib. II. cap. XLII. cum
tamen
Ouidi{us} in Fastis &
cæteri tradant posteriores partes non videri. Ouidij
verſ
{us} ſunt:
Vacca ſit an taur{us}, non eſt cognoſcere premptum.
270248M. VITRVVII POLL.
Pars prior apparet, posteriora latent.
Seu tamen eſt taur{us}, ſiue hoc eſt fœmina ſigno,
Iunone inuita mun{us} amoris habet.
Galen{us} commentario primo libri primi de epidemijs Hippocratis testis eſt à Græcis
appellari
tam plurali numero πλ{ει}ά{δι}ας, quàm ſingulari πλ{εῖ}ά{δι}α.
Earum ortum
idem
ſcribit aphoriſmorum lib.
III. aphoriſmo XIIII. ex ſententia Hippocratis
pleriſ
Epidemion locis, æſtatis principium eſſe, indè Canis ortum oporam, id eſt fru-
ctuum
generationẽ, vt Nicola{us} Leonicen{us}, Vt ego, pomorũ maturitatem (ὀπώρα au
tem
Varino Phauorino teſte, θέρ{ος} κ{αὶ} μετόΠωρομ, hoc eſt æstatem, &
autumnum
ſignificat
) inchoare, poſt hunc orientem Arcturum, initium eſſe autumni:
deinde oc-
caſum
Pleiadum hyemis principium facere, postremò æquinoctium, quod hyemem
ſequitur
, veris eſſe initium.
De firmitate & fundamentis ædificiorum.
AEDIFICIA quæ plano pede inſtituuntur, ſi fun-
damenta
eorum facta fuerint, ita vti in prioribus libris
de
muro &
theatris à nobis eſt expoſitum, ad vetuſta-
tem
ea erunt ſine dubitatione firma.
Sin autem hypo-
gea
concamerationesq́;
inſtituentur, fundationes eo-
rum
fieri debent craſsiores, quàm quæ in ſuperioribus
ædificiis
ſtructuræ ſunt futuræ, eorumq́;
parietes, pilæ, columnæ ad per-
pendiculum
inferiorum medio collocentur, vti ſolido reſpondeant.
Nam
fi
in pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, non poterunt
habere
perpetuam firmitatem:
præterea inter limina fecundum pilas &
antas
, poſtes ſi ſupponentur, erunt non vitioſæ.
Limina enim & trabes
ſtructuris
cum ſint oneratæ, medio ſpatio pandantes, frangunt ſua lyſi
ſtructuras
.
Cum autem ſubiecti fuerint & ſubcuneati poſtes, non patiun-
tur
inſidere trabes, neque eas lædere.
Item adminiſtrandum eſt, vti leuent
onus
parietum fornicationes, cuneorum diuiſionibus, &
ad centrum re-
ſpondentes
earum concluſuræ.
Cum enim extra trabes, aut liminum ca-
pita
, arcus cuneis erunt concluſi, primum non pandabit materies leuata
onere
:
deinde ſi quod è vetuſtate vitium cœperit, ſine molitione fultura-
rum
faciliter mutabitur.
Itemq́; quæ pilatim aguntur ædificia, & cu-
neorum
diuiſionibus coagmentis ad centrum reſpondentibus, fornices
concluduntur
.
Extremæ pilæ in his latiores ſpatio ſunt faciundæ, vti vi-
res
habentes reſiſtere poſsint, cum cunei ab oneribus parietum preſsi,
per
coagmenta ad centrum ſe prementes extruderint incumbas.
Itaque
ſi
angulares pilæ erunt ſpatioſis magnitudinibus continendo cuneos, fir-
mitatem
operibus præſtabunt.
Cum in his rebus animaduerſum fuerit,
vtiea
diligentia in his adhibeatur, non minus etiam obſeruandum eſt, vti
omnes
ſtructuræ perpendiculo reſpondeant, neque habeant in vlla
271249DE ARCHITEC. LIB. VI. proclinationes. Maxima autem eſſe debet cura ſubſtructionum, quod
in
his infinita vitia ſolet facere terræ congeſtio.
Ea enim non poteſt eſſe
ſemper
vno pondere, quo ſolet eſſe per æſtatem:
ſed hybernis temporibus
recipiendo
ex imbribus aquæ multitudinem creſcens, &
pondere, &
amplitudine
difrumpit &
extrudit ſtructurarum ſeptiones. Itaque vt
huic
vitio medeatur, ſic erit faciẽdum, vti primum pro amplitudine con-
geſtionis
craſsitudo ſtructuræ conſtituatur:
deinde in frontibus anteri-
des
ſiue eriſmæ ſint, vna ſtruantur, eæq́;
inter ſe diſtent tanto ſpatio, quan-
to
altitudo ſubſtructionis eſt futura, crafsitudine eadem qua ſubſtructio.
Procurrant autem ab imo, per quam craſsitudo conſtituta fucrit ſubſtru-
ctionis
, deinde contrahantur gradatim, ita vti ſummam habeant promi-
nentiam
quanta operis eſt craſsitudo.
Præterea introrſus contra terre-
num
, vti dentes coniuncti muro ſerratim ſtruantur, vti ſinguli dentes ab
muro
tantum diſcedant, quanta altitudo futura erit fubſtructionis.
Craſ-
ſitudinis
autem habeant dentium ſtructuræ vti muri.
Item in extremis
angulis
cum receſſum fuerit ab interiore angulo, ſpatio altitudinis ſub-
ſtructionis
in vtramq;
partem ſignetur, & ab his ſignis diagonios ſtructu-
ra
collocetur, &
ab ea media, altera coniuncta cum angulo muri. Ita den-
tes
&
diagoniæ ſtructuræ non patientur tota vi premere murum, ſed
diſsipabunt
retinendo impetum congeſtionis.
Quemadmodum opera ſi-
ne
vitiis oporteat conſtitui, &
vti caueatur incipientibus expoſui: nanque
de
regulis aut tignis aut aſſeribus immutandis, non eadem eſt cura, quem-
admodum
de his, quod ea quamuis ſint vitioſa, ſaciliter mutantur.
Ita
quæ
nec ſolida quidem putantur eſſe, quibus rationibus hæc poterunt
eſſe
firma, &
quemadmodum inſtituantur, expoſui. Quibus autem co-
piarum
generibus oporteat vti, non eſt Architecti poteſtas:
ideo quod
non
in omnibus locis omnia genera copiarum naſcuntur, vti in proximo
volumine
eſt expoſitum.
Præterea in domini eſt poteſtate, vtrum lateri-
tio
, an cementicio, an ſaxo quadrato velit ædificare.
Itaque omnium ope-
rum
probationes tripartito conſiderantur, id eſt, fabrili ſubtilitate, ma-
gnificentia
, &
diſpoſitione. Cum magnificenter opus perfectum aſpicie-
tur
, ab omni poteſtate, impenſæ laudabuntur:
cum ſubtiliter, officinatoris
probabitur
exactio:
cum verò venuſtate, proportionibus, & ſymmetriis
habuerit
autoritatem, tuncſuerit gloria Architecti.
Hæc autem recte
conſtituuntur
, cum is &
à fabris, & ab idiotis patiatur accipere ſe conſilia.
Nanque
omnes homines, non ſolum Architecti, quod eſt bonum poſſunt
probare
:
ſed inter idiotas & eos hoc eſt diſcrimen, quod idiota, niſi fa-
ctum
viderit, non poteſt ſcire quid ſuturum ſit:
Architectus autem, ſimul
animo
conſtituerit, antequam inceperit, &
venuſtate, & vſu, & decore.
quale
ſit futurum, habet definitum.
Quas res priuatis ædificiis vtiles pu-
taui
, &
quemadmodum ſit faciendum, quàm apertiſsime potui, perſcripſi.
272250M. VITRVII POLL. De expolitionibus autem eorum, vt ſint elegantes, & ſine vitiis ad vetu-
ſtatem
, in ſequenti volumine exponam.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
Aedificia, quæ plano pede inſtituuntur. ] Plano pede dixit hîc ad
differentiam
hypogeorum &
concamerationum, vti ad differentiam contignatio-
num
dixit lib.
VII. cap. I. Si plano pede erit ruderandum, & cap. IIII. eiuſdem
libri
, Conclauib{us} quæ plano pede fuerint.
Ita vti in prioribus libris de muro & de theatris. ] De muris ex-
poſuit
cap.
V. lib. I. de theatro lib. V. cap. III. ſed ei{us} fundationem peti vult ex
lib
.
III. eſt autem in cap. III.
Sin autem hypogea, concamerationéſque inſtituentur. ] Sunt
ſubterranea
ædificia, arcuato opere extructa, vt cellæ vinariæ, oleariæ, &
eiuſmodi.
Medio ſpatio pandantes. ] Id eſt incuruatæ, & ponderi cedentes. Ei con-
trarium
eſt fornicari, id eſt reniti, pond{us} ſustinere, in diuerſum curuari.
Frangunt ſub lyſi ſtructuras. ] Valde mihi ſuſpect{us} eſt loc{us} hic.
Existimo ſcribendum ſua lyſi, id eſt ſolutione, & hiatu, aut ſubliſa, aut vocabulum
eſt
Architectonicum.
De quib{us} verbis in proœmio lib. V. Vitruui{us} verba fecit.
Sine molitione fulturarum. ] Horum verborum ſenſ{us} eſt. Non neceſſe
erit
admouere tibicines &
fulcimenta, ſi quid erit immutandum. Plini{us} libri
XXXVI.
cap. V. CyZici & bouleuterion vocant ædificium amplum, ſine ferres
clauo
ita diſpoſita contignatione vt eximantur trabes ſine fulturis, ac reponantur.
Quæ pilatim aguntur ædificia. ] Id eſt per pil{as}. Sunt autem pilæ
quadratæ
, qu{as} Græci {οι}ήλας, id eſt ſtel{as} vocant:
quo nomine vtitur I lin. lib. VI.
cap. XXVIII. Quanquam ſtelæ propriè dicuntur ſtantes in monimentis columnæ.
Quæ
autem ſunt rotundæ, vocantur κίονες &
{οι}ύλοι. A pila dixit Cicero Phi-
lipp
.
II. oppilare, pro obfirmare & obcludere. Vti ante ipſum Lucreti{us} lib. VI. pro
obſtruere
, &
liberiorem fluendi curſum impedire.
Eſt quoque, vti poßit magn{us} congest{us} arenæ,
Fluctib
{us} aduerſis oppilare ostia contra,
Cum mare permotum ventis ruit int{us} arenam.
A quo postea recentiores medici oppilationem appellarunt iocinoris, atque adeò
aliorum
viſcerum vitium.
Extruderint incumbas. ] Extruderint pro extruſerint dictum eſt. In-
cumb
{as} autem appellare videtur incumbentes cuneos, id eſt reliquos præter me-
dium
, qui vn{us} rectè, ſiue ad perpendiculum ad centrum fertur.
Aut, quod
omnino
ſentim{us}, eam pilæ partem, vbi arc{us} innituntur.
Itali impost{as} ab imponen-
do
vocant, quo nomine etiam intelliguntur fulturæ, &
veluti mutuli testudinum,
fornicum
, &
lunulati generis cameræ, quorum formam vnam ſubijciem{us}. Ad-
monebo
tamen obiter ab antiquis Architectis omnes ferè in periſtylijs, porticib{us},
templis
, fenestris, arc{us} non pilis, ſed rotundis columnis impoſuiſſe, fulſißéue, ma-
gno
vitio, cum debeant ſummis truncis reſpondere, atque in istiuſmodi operib{us} non
poßint
, his rotundis, his angulis conſtantib{us}, quos neceſſe eſt perpendiculum
273251DE ARCHITEC. LIB. VI. dorum ſcaporum ſuperare, contrà quàm res expetit. Id vitij emendare voluerunt
veteres
aliquot Architecti, ſed haud ſcio, an omni ex parte fecerint.
In ijs fuerunt,
qui
therm{as} Diocletiani, qui\’ Pacis templum extruxerat, quod ad ſacram viam
Veſpaſian
{us} ædificandum curauit, atque qui Baechi ad viam Numentanam ſecun-
do
ferè ab vrbe lapide Architectat{us} eſt, aut inſtaurauit.
Illi veluti prorumpen-
tia
ex pariete intimarum trabium, id eſt epistyliorum capita Zophoro &
coronice
circumornata
inter arc{us}, &
ſubſtitut{as} column{as} protenderunt. Hic non ſimula-
uit
trabium eruptionem, ſed ceu per frontem pri{us} inter arc{us} &
column{as} epi-
ſtylium
, Zophor{us} &
coronix decurriſſent, imo epistylio, & puluinato Zophoro ad
pares
angulos contra column{as} reſectis, coronicum praiectur{as}, vti operis ratio exi-
gebat
, distendit.
Hoc pacto existimauerunt non eſſe mendoſa ſua opera, & angulos
arcuum
firmiora habere cubilia.
Non poſſum vlla ratione facere, quin inſcitiæ eos
inſimulem
, qui medijs arcuatis ſtructuris column{as}, aut qu{as} vocant pilastr{as}, ſiue
plan
{as} column{as} ſuperſtruunt.
Proximum eorum errorem duco, qui in extruendo
non
column{as} columnis imponunt, ſeu ſint rotundæ, ſeu planæ ſint, ſed in me-
dijs
inferiorum intercolumnijs ſuperiores collocant, quod gen{us} extra vrbem in
Appia
via vidim{us}.
83[Figure 83]Incumbæ forma.
Vti omnes ſtructuræ perpendiculo reſpondeant. ] Perpendiculi
præter
id de quo libro ſeptimo demonſtrabim{us}, eſt aliud gen{us}, quo exploratur,
vlláne
ſit in ſtructura proclinatio:
fieri autem poteſt hoc modo. Sit regula, per
cui
{us} medium, quàm longa eſt, deformata ſit linea:
propendeat è filo plumbum ab
alterutro
capite:
in altero, vt commodi{us} fiat, ſit foramen, in quod poßit plum-
bum
intrare, aut aliud quippiam eiuſmodi.
Ea regula cum admouebitur ſtructu-
, ſi quidem recta erit, filum è quo pendet plumbum, tanget totam
274252M. VITRVVII POLL. lineam, ſi aliqua inclinatio fuerit, & ipſum filum neceſſe eſt à linea diſcedere.
Ei{us} figuram appoſuim{us}.
84[Figure 84]Perpendiculi figura.
Anterides ſiue eriſmæ ſunt. ] Nos contrafortia, & ar-
c
{us} obnitentes dicim{us}.
Itali ſperonos, ceu ſint calcaria, id eſt obni-
tentes
muris pil{as} vocant.
Eadem dicuntur {\’δρ}έισματα qua di-
ctione
vſ{us} eſt capite primo libri decimi:
Galen{us} commentario in
lib
.
Hippocratis de articulis tertio ſcribit ἔρματα dici ab Hippo-
crate
fulcimenta, &
έρμάσ{αι} fulcire. Idem quarto commentario
annotat
dici etiam ήρμᾶ{οθι}.
Et commentario tertio de officina me-
dici
tradit fulcimenta à Græcis appellari non ſolum έρμάδματα,
ſed
&
ἔρματα ex Homeri carmine, vbi έρματα νρῶμ vocantur
ligna
, ſiue fulcimenta, quæ nauib{us} ſupponuntur, ne marceſcant:
à
quo
έρμά***ειμ dixiſſe Hippocratem pro fulcire in eodem commen-
tario
legim{us}.
Habet ſuperbi Tarquinij agger (is hodie ab æde
D
.
Viti vltra Diocletiani therm{as} protenſ{us} cernitur) anterides,
ſed
aliquando frequentiores, aliquando rariores, id eſt pl{us} inter ſe
distantes
, quàm Vitruuij præſcriptum patitur.
Quam rem benè
conſult
{us}, quiſquis fuit ille, Architect{us} pro loci natura tempe-
rauit
.
In extremis angulis cum receſſum fuerit ab ex-
tremo
angulo.
] Locum hunc indicauim{us} libri primi, capi-
te
quinto.
Ideò quod in omnib{us} locis omnia genera co-
piarum
naſcuntur.
] Legendum negatiue, quod non in omni-
b
{us} locis.
Nam lib. I. cap. II. dixit non omnib{us} locis arenam foßi-
tiam
naſci, aut cæmentorum, abietis, ſappinorum, marmoris co-
piam
eſſe.
Et in fine ſuperioris libri de puluere Puteolano hoc ipſum
monuit
.
Officinatoris exactio. ] Officinator ipſe faber eſt, qui ex-
truit
.
Architecti verò eſt arbitrari & deformare, id eſt deſignare.
275253M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI
TECTVRA LIBER
SEPTIMVS
.
PRAEFATIO.
MAIORES cum ſapienter, tum etiam vti-
liter
inſtituerunt per commentariorum re-
lationes
, cogitata tradere poſteris:
vtiea non
interirent
, ſed ſingulis ȩtatibus creſcentia vo-
luminibus
ædita, gradatim peruenirent ve-
tuſtatibus
ad ſummam doctrinarum ſubtili-
tatem
.
Itaque non mediocres, ſed infinitæ
ſunt
his agendæ gratiæ, quod non inuidioſe
ſilentes
prætermiſerunt:
ſed omnium gene-
rum
ſenſus conſcriptionibus memoriæ tra-
dendos
curauerunt.
Nanque ſi non ita feciſſent, non potuiſſemus ſcire,
quæ
res in Troia fuiſſent geſtæ, nec quid Thales, Democritus, Anaxa-
goras
, Xenophanes, reliquiq́;
Phyſici ſenſiſſent de rerum natura, quasq́;
Socrates, Plato, Ariſtoteles, Zenon, Epicurus, aliiq́; Philoſophi homi-
nibus
agendæ vitæ terminationes finiuiſſent, ſeu Crœſus, Alexander,
Darius
, cæteriq́;
reges, quasres, aut quibus rationibus geſsiſſent, fuiſſent
notæ
:
niſi maiores præceptorum comparationibus omnium memoriæ
ad
poſteritatem commentariis extuliſſent.
Itaq; quemadmodum his gra-
tiæ
ſunt agendæ, ſic contra, qui eorum ſcripta furantes, proſuis prædicant,
ſunt
vituperandi:
quiq́; non propriis cogitationibus nituntur ſcripto-
rum
, ſed inuidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo ſunt re-
prehendendi
, ſed etiam quia impio more vixerunt, pœna condemnandi.

Nec
tamen res non vindicatæ curioſiusab antiquis eſſe memorantur,
quorum
exitus iudiciorum qui fuerint, non eſt alienum, quemadmo-
dum
ſint nobis traditi, explicare.
Reges Attalici magnis philologiæ dul-
cedinibus
inducti, cum egregiam bibliothecam Pergami, ad communem
delectationem
inſtituiſſent.
Tunc item Ptolemæus, infinito zelo
276254M. VITRVVII POLL. tatisq́; incitatus ſtudio, non minoribus induſtriis ad eundem modum con-
tenderat
Alexandriæ comparare.
Cum autem ſumma diligentia perfe-
ciſſet
, non putauit id ſatis eſſe, niſi propagationibus in ſeminando curaret
augendam
.
Itaque Muſis & Apollini ludos dedicauit, & quemadmo-
dum
Athletarum, ſic communium ſcriptorum victoribus præmia &
ho-
nores
conſtituit.
His ita inſtitutis, cum ludi adeſſent, iudices literati, qui
ea
probarent erant legendi.
Rex cum iam ex ciuitate ſex lectos habuiſſet,
nec
tam cito ſeptimum idoneum inueniret, retulit ad eos, qui ſupra bi-
bliothecam
fuerant:
& quæſrit, ſi quem nouiſſent ad id expeditum. Tunc
ei
dixerunt, eſſe quendam Ariſtophanem, qui ſummo ſtudio ſummaq́;
diligentia quotidie omnes libros ex ordine perlegeret. Itaque in conuen-
tu
ludorum, cum ſecretæ ſedes iudicibus eſſent diſtributæ, cum cæteris
Ariſtophanes
citatus, quemadmodum fuerat locus ei deſignatus, ſedit.

Primo
Poẽtarum ordine ad certationem inducto cum recitarentur ſcri-
pta
, populus cunctus ſignificando monebat iudices quod probarent.
Ita-
que
cum ab ſingulis ſententiæ ſunt rogatæ, ſex vna dixerunt.
Et quem
maxime
animaduerterunt multitudini placuiſſe, ei primum præmium,
inſequenti
ſecundum tribuerunt.
Ariſtophanes verò cum ab eo ſententia
rogaretur
, eum primum pronunciari iuſsit, qui minime populo placuiſ-
ſet
.
Cum autem rex & vniuerſi vehementer indignarentur, ſurrexit, &
rogando
impetrauit, vt paterentur ſe dicere.
Itaque ſilentio facto docuit
vnum
ex his eum eſſe poëtam, cæteros aliena recitauiſſe.
Oportere au-
tem
iudicantes non furta, ſed ſcripta probare.
Admirante populo, & re-
ge
dubitante, fretus memoria è certis armariis infinita volumina eduxit,
&
ea cum recitatis conferendo coëgit ipſos furatos de ſe confiteri. Itaque
rex
iuſsit cum his agi furti, condemnatosq́;
cum ignominia dimiſit. Ari-
ſtophanem
verò ampliſsimis muneribus ornauit, &
ſupra bibliothecam
conſtituit
.
Inſequentibus annis à Macedonia Zoilus, qui adoptauit co-
gnomen
, vt Homeromaſtix vocitaretur, Alexandriam venit, ſuaq́;
ſcri-
pta
contra Iliadem &
Odiſſeam comparata regi recitauit. Ptolemæus
verò
cum animaduertiſſet poëtarum parentem, philologiæq́;
omnis du-
cem
abſentem vexari, &
cuius ab cunctis gentibus ſcripta ſuſpicerentur,
ab
eo vituperari, indignatus nullum ei dedit reſponſum.
Zoilus autem
cum
diutius in regno fuiſſet inopia preſſus, ſummiſit ad regem poſtulans,
vt
aliquid ſibi tribueretur.
Rex verò reſpondiſſe dicitur, Homerum, qui
ante
annos mille deceſsiſſet, æuo perpetuo multa millia hominũ paſcere,
item
debere qui meliori ingenio ſe profiteretur, non modo ſe vnum, ſed
etiam
plures alere poſſe.
Et ad ſummam, mors eius, vt paricidu damnati,
varie
memoratur.
Alii eum ſcripſerunt à Philadelpho eſſe in crucem fi-
xum
, nonnulli in eum lapides eſſe coniectos, alii Smyrnæ viuum in py-
ram
coniectum:
quorum vtrum ei acciderit, merenti digna conſtitit
277255DE ARCHITEC. LIB. VII. na. Non enim aliter videtur promereri, qui citat eos, quorum reſponſum,
quid
ſenſerintſcribentes, non poteſt coram indicari.
Ego verò Cæſar, ne-
que
alienis indicibus mutatis, interpoſito nomine meo id profero corpus,
neque
vllius cogitata vituperans, inſtitui ex eo me approbare.
Sed omni-
bus
ſcriptoribus infinitas ago gratias, quod egregiis ingeniorum ſolertiis
ex
æuo collatis, abundantes aliis alio genere copias præparauerunt.
Vn-
de
nos vti fontibus haurientes aquam, &
ad propria propoſita traducen-
tes
, fœcundiores, &
expeditiores habemus ad ſcribendum facultates: tali-
busq́
;
confidentes autoribus audemus inſtitutiones nouas comparare.
Igitur tales ingreſſus eorum habens, quos ad propoſiti mei rationes ani-
maduerti
præparatas, inde ſumendo progredi cœpi.
Nanque primum
Agatarchus
Athenis Aeſchylo docente, tragœdiam ſcenam fecit, &
de ea
commentarium
reliquit.
Ex eo moniti Democritus, & Anaxagoras, de
eadem
re ſcripſerunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum ra-
diorumq́
;
extenſionem, certo loco centro conſtituto, ad lineas ratione na-
turali
reſpondere:
vti de incerta re certæ imagines ædificiorum in ſcena-
rum
picturis redderent ſpeciem:
& quæ in directis planisq́; frontibus ſint
figuratæ
, alia abſcedentia, alia prominentia eſſe videantur.
Poſtea Sile-
nus
de ſymmetriis Doricorum edidit volumen.
De æde Iunonis, quæ eſt
Sami
Dorica Theodorus, Ionica Epheſi, quæ eſt Dianæ, Cteſiphon &

Metagenes
.
De fano Mineruæ, quod eſt Priene Ionicum, Phileos. Item
de
æde Mineruæ Dorica, quæ eſt Athenis in arce, Ictinus &
Carpion.
Theodorus
Phoceus de Tholo, qui eſt Delphis.
Philo de ædium ſacra-
rum
ſymmetriis, &
de armamentario, quod fuerat Pyræi portu. Hermo-
genes
de æde Dianæ Ionica, quæ eſt Magneſiæ pſeudodipteros, &
Liberi
patris
Teo monopteros.
Item Argelius de ſymmetriis Corinthiis, & Io-
nico
Trallibus Aeſculapio, quod etiam ipſe ſua manu dicitur feciſſe.
De
Mauſoleo
Satyrus &
Phyteus: quibus vere felicitas ſummum maxi-
mumq́
;
contulit munus. Quorum enim artes æuo perpetuo nobiliſsi-
mas
laudes, &
ſempiterno florentes habere iudicantur, & cogitatis egre-
gias
operas præſtiterunt.
Nanque ſingulis frontibus ſinguli artifices ſum-
pſerunt
certatim partes ad ornandum &
probandum, Leochares, Brya-
xes
, Scopas, Praxiteles, nonnulli etiam putant Timotheum, quorum ar-
tis
eminens excellentia coëgit ad ſeptem ſpectaculorum eius operis per-
uenire
famam.
Præterea minus nobiles multi præcepta ſymmetriarum
conſcripſerunt
, vt Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leonides,
Silanion
, Melampus, Sarnacus, Euphranor.
Non minus de machinationi-
bus
, vti Cliades, Architas, Archimedes, Cteſibios, Nymphodorus, Phi-
lo
Byzanteus, Diphilos, Charidas, Polyidos, Phyros, Ageſiſtratos.
Quo-
rum
ex commentariis, quæ vtilia eſſe in his rebus animaduerti, collecta,
in
vnum coëgicorpus, &
ideo maxime, quod animaduerti in ea re
278256M. VITRVVII POLL. Græcis volumina plura ædita, ab noſtris oppido quàm pauca. Fuſsitius
enim
mirum de his rebus primus inſtituit ædere volumen.
Item Teren-
tius
Varro de nouem diſciplinis, vnum de Architectura.
Pub. Septimius
duo
.
Amplius verò in id genus ſcripturæ adhuc nemo incubuiſſe videtur,
cum
fuiſſent &
antiqui ciues magni Architecti, qui potuiſſent non mi-
nus
eleganter ſcripta comparare.
Nanque Athenis Antiſtates, & Cal-
leſchros
, &
Antimachides, & Porinos Architecti, Piſiſtrato ædem Ioui
Olympio
facienti, fundamenta conſtituerunt.
Poſt mortem autem eius,
propter
interpellationem Reip, incepta reliquerunt.
Itaque circiter annis
ducentis
pòſt, Antiochus rex, cum in id opus impenſam eſſet pollicitus,
cellæ
magnitudinem, &
columnarum circa dipteron collocationem, epi-
ſtyliorum
, &
cæterorum ornamentorum ad ſymmetriarum diſtributio-
nem
, magna ſolertia ſcientiaq́;
ſumma, ciuis Romanus Coſſutius nobili-
ter
eſt Architectatus.
Id autem opus non modo vulgo, ſed etiam in pau-
cis
à magnificentia nominatur.
Nam quatuor locis ſunt ædium ſacra-
rum
marmoreis operibus ornatæ diſpoſitiones, è quibus propriæ de his
nominationes
clariſsima fama nominantur.
Quorum excellentiæ, pru-
dentesq́
;
cogitationum apparatus, ſuſpectus habent in deorum ſeſsimo-
nio
.
Primumq́; ædes Epheſi Dianæ Ionico genere ab Cteſiphonte Gno-
ſio
, &
filio eius Metagene eſt inſtituta, quam poſtea Demetrius ipſius
Dianæ
ſeruus, &
Peonius Epheſius dicuntur perfeciſſe. Mileti Apollini
item
Ionicis ſymmetriis idem Peonius Daphnisq́;
Mileſius inſtituerunt.
Eleuſinæ Cereris & Proſerpinæ cellam, immani magnitudine, Ictinus
Dorico
more, ſine exterioribus columnis ad laxamentum vſus ſacrificio-
rum
pertexit.
Eam autem poſtea, cum Demetrius Phalereus Athenis
rerum
potiretur, Philon ante templum in fronte columnis conſtitutis
proſtylon
fecit.
Ita aucto veſtibulo laxamentum initiantibus, operiq́;
ſummam
adiecit autoritatem.
In Aſty verò Iouem Olympium amplo
modulorum
comparatu, Corinthiis ſymmetriis &
proportionibus (vti
ſuprà
ſcriptum eſt) architectandum Coſſutius ſuſcepiſſe memoratur.
Cu-
ius
commentarium nullum eſt inuentum:
nec tamen à Coſſutio ſolum
de
his rebus ſcripta ſunt deſideranda, ſed etiam à C.
Mutio, qui magna
ſcientia
confiſus ædes Honoris &
Virtutis Marianæ cellæ, columnarumq́;
&
epiſtyliorum ſymmetrias legitimis artis inſtitutis perfecit. Id verò ſi
marmoreum
fuiſſet, vt haberet, quemadmodum ab arte ſubtilitatem, ſic
à
magnificentia &
impenſis autoritatem, in primis & ſummis operibus
nominaretur
.
Cum ergo & antiqui noſtri inueniantur non minus quàm
Græci
fuiſſe magni Architecti, &
noſtræ memoriæ ſatis multi, & ex his
pauci
præcepta edidiſſent, non putaui ſilendum, ſed diſpoſite ſingulis vo-
luminibus
de ſingulis exponendum.
Itaq; quoniam ſexto volumine pri-
uatorum
ædificiorum rationes perſcripſi, in hoc qui ſeptimum tenet
279257DE ARCHITEC. LIB. VII. merum, de expolitionibus, quibus rationibus & venuſtatem & firmita-
tem
habere poſsint, exponam.
IN M. VITRVVIVM POLLIO
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
SEPTIMVS
.
IN PROOEMIVM ANNOT.
CVm egregíam bíblíothecam Pergamí, & c. ] In qua
erant
librorum ducenta millia autore Plutarcho in vita M.
Anto-
.
Non prætermittam quod ſcribit Galen{us} in librum Hippocratis
de
natura humana commentario primo, inter Reges Alexandriæ
&
Pergami magnam fuiſſe in comparandis veterib{us} libris con-
tentionem
, nec ante eorum ætatem vllum vnquam librum falſum habuiſſe titu-
lum
:
vt vero propoſitum præmium ijs, qui antiqui cuiuſpiam autoris librum offer-
rent
, tum cœpiſſe multos falſo titulo inſignitos adferri.
Contenderat Alexandríæ comparare. ] In ea bibliotheca ad millia
ferme
voluminum ſeptingenta fuiſſe ſcribit Gelli{us} lib.
VI. cap. vltimo. Memine-
runt
ei{us} Euſebi{us} libro octauo de præparatione euangelica, Ammian{us} libro
XXII.
& Ariste{as} libro de ſeptuaginta interpretib{us}. Galen{us} etiam commenta-
rio
ſecundo in tertium librum Hippocratis de vulgarib{us} morbis, testat{us} eſt, mi-
rum
fuiſſe Ptolemæi in comparandis libris ſtudium.
Magnum istud quidem eſt, ſed
magis
mirum, Epaphroditum Chæroneum Grammaticæ profeſſorem, qui à libellis
fuit
Neronis, triginta millia optimorum librorum habuiſſe.
Ioníca Epheſí, quæ eſt Díanæ. ] Hanc ædem dipteron fuiſſe, ſcribit
lib
.
III. cap. I. Porro autem Architecti nomen non vno modo ſcriptum reperio. Pli-
ni
{us} quidem certè ei{us} meminit libri VII.
cap. XXXVII. & libri XXXVI.
cap. XIIII. Quib{us} in locis, poſt Hermolai credo emendationem, Cteſiphontem, vti
nunc
apud Vitruuium legitur, dictum inueni{as}, cum in antè impreßis libris Creſi-
phon
vocaretur, in manuſcriptis modo Chryſippon, modo Chreſipheon.
Strabonis
Græci
codices germanam mea ſententia ſcriptionem retinuerunt, in quib{us} Cherſi-
phron
nominatur.
Id verò reperi{as} libro quarto & decimo. Templi meminit Sybil-
la
Perſica, quæ &
Cumæa vocata eſt, oraculorum libro quinto.
Item ín æde Míneruæ Dorícæ, quæ eſt Athenís. ] Scribendum
Dorica
, refertur enim ad ædem, cui{us} ſpecies erat Dorica, ita enim fieri oportere
præcepit
libri primi cap.
II. Dixi autem de ea æde, cap. VII. lib. IIII. Neque
verò
quenquam mouerit, quod in eo cap.
in vulgata ſectione, de Tuſcanis ædib{us}
præſcribat
, fuerat certè inchoandum caput (ſi modo op{us} hoc in capita distribuen-
dum
venerat) ibi, Fiunt autem ædes rotundæ:
quod monopterarum &
280258M. VITRVVII POLL. ratio, ad omne ædium ſacrarum gen{us}, id eſt Ionicarum, Doricarum, Corinthiarum,
&
Tuſcanarum pertineat.
Et Líberí patrís teomonopteros. ] Coaluerunt uitioſa inſitione duæ
dictiones
.
Monui lib. III. non vnam eſſe, ſed du{as}, hoc ſenſu, In Teo fuit ædes mono-
pteros
dicata Baccho, de qua ſcripſit Hermogenes.
Quid autem eſſet monopteros ædes,
ſcripſim
{us} lib.
IIII. cap. VII. De Teo verò dixi lib. III. cap. II. Lege Strabonem
lib
.
XIIII. & Stephanum Byɀantinum lib. de vrbib{us}.
De Mauſoleo Satyrus & Pytheus. ] Meminit Pythij veteris cuiuſ-
piam
Architecti cap.
I. lib. I. qui ædem Mineruæ ſit Prienæ Architectat{us}. Et
lib
.
IIII. cap. III. Pytheum dicit, vt poßit idem eſſe Architect{us}: tantum moneo,
nihil
ſtatuo.
Nanque ſíngulís frontíbus ſíngulí artíſíces. ] De Mauſoleo Plini{us}
lib
.
XXXVI. cap. V. in hunc modum tradit, Patet ab Austro & Septentrione
ſexagenos
ternos pedes.
Breui{us} à frontib{us} toto circuitu pedes quadringentos vnde-
cim
.
Attollitur in altitudinem XXV. cubitis. Cingitur columnis XXXVI. Ab
Oriente
cælauit Scop{as}, à Septentrione Briaxes, à Meridie Timothe{us}, ab occaſu Leo-
chares
.
Lege reliqua.
Coëgít ad ſeptem ſpectaculorum eíus operís perueníre for-
mam
.
] Orbis ſeptem miracula præter cæteros recenſet Caßiodor{us}, Variarum
lib
.
VII. Ei{us} verba hæc ſunt, Ferunt priſci ſeculi narratores fabricarum ſeptem
tantum
terris attributa miracula.
Epheſi Dianæ templum, Regis Mauſoli pulcher-
rimum
monumentum, à quo &
Mauſolea dicta ſunt, Rhodi ſolis æneum ſignum,
quod
Coloſſ{us} vocatur, Iouis Olympici ſimulacrum, quod Phidi{as} prim{us} artificum
ſumma
elegantia ebore auro\’ formauit, Cyri Medorum regis dom{us}, quam Mem-
non
arte prodiga, illigatis auro lapidib{us} fabricauit, Babyloniæ muri, quos Semira-
mis
regina latere cocto, ſulphure, ferro\’ conſtruxit, Pyramides in Aegypto, qua-
rum
in ſuo ſe ſtatu vmbra conſumens vltra conſtructionis ſpatia nulla parte reſpi-
citur
.
Si quis, quæ de orbis miraculis ſcribunt Diodor{us} Sicul{us}, & Antipater
lib
.
I. Epigrammaton Græcorum cum his & quæ memor at Higin{us} libri fabula-
rum
capite CCXXIII.
conferat, poterit quatuordecim colligere. tam diuerſa
traduntur
.
Eupranor. ] Scribo Euphranor, vt apud Plinium lib. XXXV. cap. XI.
In deorum ſeſsímonío. ] Pro templis interpretor, quod tamen non memi-
ni
apud alium autorem legere.
Aedes Honorís & Vírtutís Maríanæ cellæ. ] Ei{us} ædis mentio eſt
lib
.
III. cap. I. & apud Plutarchum lib. de fortuna Romanorum. Marmorea tabu-
la
inuenta in via Flaminia indicat de manubijs Cimbricis &
Theutonicis extru-
ctam
.
Fuit autem in ea Exquilini montis parte, quæ vulgò Merulana pro Mariana
vocata
eſt.
Illud verò prætermitti non debet, quod D. Augustin{us} intellexit libro
de
ciuitate dei quinto, cap.
XII. (quem locum inueni{as} in nono ſermone ſecundæ par-
tis
roſarij Bernardini à bustis, &
ſexageſima conſyderatione primæ partis gloriæ
mundi
Bartholomæi à Chaſſeneo, falſo citatum, vt hac quoque parte demerear ſtu-
dioſos
) neminem Honoris templum ingredi potuiſſe, qui non eſſet pri{us} Virtutis
ingreſſ
{us}.
281259DE ARCHITEC. LIB. VII.
Deruder atione commode perficienda. # CAP. I.
PRIMVM’QVE incipiam de ruderatione, quæ
principia
tenet expolitionum, vti curioſius, ſummaq́;
prouidentia ſolidationis ratio habeatur. Et ſi plano pe-
de
erit ruderandum, quæratur ſolum ſi ſit perpetuo ſo-
lidum
, &
ita exæquetur, & inducatur cum ſtatumine
rudus
:
ſi aut omnis, aut ex parte, cong eſtitius locus fue-
rit
, fiſtucationibus cum magna cura ſolidetur.
In contignationibus verò
diligenter
eſt animaduertendum, ne quis paries, qui non exeat ad ſum-
mum
, ſit extructus ſub pauimentum, ſed potius relaxatus ſupra ſe pen-
dentem
habeat coaxationem.
Cum enim ſolidus exit, contignationibus
areſcentibus
, aut pandatione ſidentibus, permanente ſtructuræ ſolidita-
te
, dextra ac ſiniſtra ſecundum ſe facit in pauimentis neceſſario rimas.

Item
danda eſt opera, ne commiſceantur axes eſculini quernis, quod
querni
ſimul ac humorem perceperunt, ſe torquentes rimas faciunt in
pauimentis
.
Sin autem eſculus non erit, & neceſsitas coëgerit propter ino-
piam
vti quernis, ſic videtur eſſe faciendum, vt ſecentur tenuiores:
quo
minus
enim valuerint, eo facilius clauis fixi cõtinebuntur.
Deinde in ſin-
gulis
tignis extremis partibus axis, bini claui figantur, vti nulla ex parte
poſsint
ſe torquendo anguli excitare.
Nanque de cerro, aut fago ſeu far-
no
, nullus ad vetuſtatem poteſt permanere.
Coaxationibus factis, ſi erit,
filex
:
ſi non, palea ſubſternatur, vti materies ab calcis vitiis defendatur.
Tunc
inſuper ſtatuminetur ne minore ſaxo, quàm quod poſsit manum
implere
:
ſtatuminibus inductis ruderetur. Rudus ſi nouum erit, ad tres
partes
vna calcis miſceatur, ſi rediuiuum fuerit, quinq;
ad duum mixtio-
nes
habeant reſponſum.
Deinde rudus inducatur, & vectibus ligneis de-
curiis
inductis crebriter pinſatione ſolidetur, &
id non minus pinſum ab-
ſolutum
craſsitudine ſit dodrantis.
Inſuper ex teſta nucleus inducatur,
mixtionem
habens ad tres partes vnam calcis, vti ne minore ſit craſsitu-
dine
pauimentum digitorum ſenum.
Supra nucleum, ad regulam & li-
bellam
exacta, pauimenta ſtruantur, ſiue ſectilibus, ſeu teſſeris.
Cum ea
extructa
fuerint, &
faſtigia extructiones habuerint, ita fricentur, vti ſi ſe-
ctilia
ſint, nulli gradus in ſcutulis, aut trigonis, aut quadratis, ſeu fauis
extent
.
Sed coagmentorum compoſitio planam habeat inter ſe directio-
nem
.
Si teſſeris ſtructum erit, vt omnes angulos habeant æquales, nul-
libiq́
;
à fricatura extantes. Cum enim anguli non fuerint omnes æquali-
ter
plani, non erit exacta, vt oportet, fricatura.
Item teſtacea ſpicata ti-
burtina
ſunt diligenter exigenda, vt non habeant lacunas, nec extantes
tumulos
, ſed ſint extenta, &
ad regulam perfricata. Super fricaturam
282260M. VITRVVII POLL. uigationibus & polituris cum fuerint perfecta) incernatur marmor, &
ſupra
loricæ ex calce &
arena inducantur. Sub dio verò maxime idonea
faciunda
ſunt pauimenta, quod contignationes humore creſcentes, aut
ſiccitate
decreſcentes, ſeu pandationibus ſidentes, mouendo ſe, faciunt vi-
tia
pauimentis.
Præterea gelicidia & pruinæ non patiuntur ea integra
permanere
.
Itaque ſi neceſsitas coëgerit, vt minime vitioſa fiant, ſic erit
faciundum
.
Cum coaxatum fuerit, ſuper altera coaxatio tranſuerſa ſter-
natur
, clauisq́;
fixa duplicem præbeat contignationi loricationem: dein-
de
ruderi nouo tertia pars teſtæ tuſæ admiſceatur, calcisq́;
duæ partes ad
quinque
mortarii mixtionibus præſtent reſponſum.
Statuminatione fa-
cta
, rudus inducatur, idq́;
pinſum abſolutum ne minus pede ſit craſſum.
Tunc autem nucleo inducto (vti ſuprà ſcriptum eſt) pauimentum è teſ-
ſera
grandi circiter binum digitum cæſa ſtruatur, faſtigium habens in pe-
des
denos, digitos binos:
quod ſi bene temperabitur, & recte fricatum
fuerit
, ab omnibus vitiis erit tutum.
Vtiautem inter coagmenta mate-
ries
ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotannis ante hyemem ſaturetur,
ita
non patietur in ſe recipere gelicidii pruinam.
Sin autem curioſius vi-
debitur
fieri oportere, tegulæ bipedales inter ſe coagmẽtatæ ſupra rudus
ſubſtrata
materia collocentur, habentes ſingulis coagmentorum fronti-
bus
exciſos canaliculos digitales:
quibus iunctis impleantur calce ex oleo
ſubacta
, confricenturq́;
inter ſe coagmenta compreſſa. Ita calx, quæ erit
hærens
in canalibus, dureſcendo, non patietur aquam, neque aliam rem
per
coagmenta tranſire.
Cum ergo ſuerit hoc ita perſtratum, ſupra nu-
cleus
inducatur, &
virgis cædendo ſubigatur. Supra autem ſiue ex teſſe-
ra
grandi, ſiue ex ſpica teſtacea ſtruantur, faſtigiis, quibus eſt ſuprà ſcri-
ptum
, &
cum ſic erunt facta, non cito vitiabuntur.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
Et índucatur cum ſtatumíne rudus. ] Statumen dicitur, quicquid
prθ
fulcimento ſternitur, id eſt pauimentorum imum ſtratum, inductionis corium
imum
.
Fieri ſtatumen debere in pauimentis non minore ſaxo, quàm quod poßit ma-
num
implere, paulò pòſt tradit.
Síaut omnís. ] Non dubito quin ſcribendum ſit, Sin autem omnis, ſententiæ
ita
postulante, &
adiuuantib{us} aliquib{us} libris.
Fíſtucatíoníbus cum magna cura ſolídetur. ] Id eſt palationib{us},
palis
aut ſublicis vſtulatis conſixis, &
machinis adactis. Aut ſimpliciter intellige
ſolum
fistuca exæquari &
firmari: quod Plini{us} tradit libri XXXVI. cap. XXV.
qua in ſignificatione ſuprà vſ{us} eſt lib. III. cap. III. & infrà lib. X. cap. III.
Pandatíone ſídentíbus. ] Hoc ipſo in capite paulò mox, Contignationes
humore
creſcentes, aut ſiccitate decreſcentes, ſeu pandationib{us} ſidentes, mouendo ſe
faciunt
vitia pauimentis.
283261DE ARCHITEC. LIB. VII.
Ne commíſceantur aſſes æſculíní quernís. ] Palladi{us} lib. I. cap.
IX. ita hoc expreßit. Deinde vt axes quernæ cum æſculeis non miſceantur. Nam
querc
{us} humore concepto, cum ſe cœperit ſiccare, torquebitur, &
rim{as} in pauimen-
to
faciet, æſcul{us} autem ſine vitio durat.
Sed ſi quercu ſuppetente æſcul{us} deſit, ſub-
tiliter
querc{us} ſiccetur, &
tranſuerſ{us}, atque direct{us} duplex ponatur ordo tabu-
larum
, clauis frequentib{us} fix{us}.
Nanque de cerro aut fago ſeu farno nullus ad vetuſtatem
poteſt
permanere.
] Palladi{us} memorato loco dicit h{as} arbores diutißimè du-
rare
, ſtratis paleis vel filice.
Farnum autem etiam hodie vocat Italia de genere
quercuum
arborem.
Coaſſatíoníbus factís ſi erít filex. ] In Plin. lib. XXXVI. cap. XXV.
vbi eandem rem tradit, mendoſe ſcriptum eſt ſilice pro filice: vt in Vitruuianis ali-
quot
codicib{us} ſilex pro filex, quæ eadem dicitur filix.
Ei{us} duo eſſe genera ſcribit
Plini
{us} lib.
XXVII. cap. IX. A filice filectum, vti à carice carectum, & fili-
cati
calices, filicatæ\’ pateræ.
Cicero in paradoxis, Min{us}´ne grat{as} dijs immor-
talib
{us} capedines ac fictiles vrnul{as} fuiſſe, quam filicat{as} aliorum pater{as} arbitra-
mur
?
Sext{us} Pompei{us} interpretatur ad filicis ſpeciem cælat{as}. Idem à filice fili-
cenes
dictos prodit malos, &
nulli{us} vſ{us}.
Ne mínore ſaxo, quàm quí poſsít manum ímplere. ] Facile eſt
vel
indoctißimo iudicare, ſcribendum eſſe, quàm quod.
Niſi forte pro aduerbio in-
terpretari
quis maluerit.
Quod haud ſcio an alibi apud Vitruuium reperi{as}, apud
alios
certe frequentißimè.
Rudus ſí nouum erít, ad tres partes vna calcís míſceatur. ]
Palladi
{us} lib.
I. cap. IX. Statuminabis rud{us}, id eſt ſaxi contuſi du{as} partes, &
cum
vna calcis temperatæ conſtitues.
redíuíuum fuerít. ] Id eſt è veteri renouatum. Vtuntur enim ad pa-
uimenta
duplici rudere, nouo, quod fit è lapide tunc primum contuſo, aut testis, ad-
dita
vna parte calcis ad du{as}.
Vetere ſiue rediuiuo ex pauimentis, aut ædificijs di-
rutis
, in quo miſcendo min{us} op{us} eſt calcis, ſed ad quinque ſufficiunt partes duæ.
Decuríj́s ínductís. ] Id eſt inducta hominum decuria ſiue multitudine
qui
ligneis vectib{us} pinſant, &
ſubigant materiam, vt mox cap. III. Pudet quen-
quam
repertum eſſe, qui pro baculis decuri{as} accept{as} eſſe ſcriberet.
Craſsítudíne ſít dodrantís. ] Nouem pollicum. Nam pollex vncia eſt, id
eſt
pars pedis duodecima.
Inſuper ex teſta nucleus índucatur. ] Nucleum vocat maximè reſi-
ſtentem
crustam, ſiue corium, id eſt medium ſiue interi{us} pauimentum.
Italum
vulg
{us} animam appellat.
Síue ſectílíbus, ſeu teſſerís. ] Pauimenta, à pauiendo, id eſt feriendo, di-
cta
, vt ipſum inſtrumentum pauicula vocatur, principio picta fuerunt, postea fa-
cta
ſunt lithostrota, id eſt lapillis ſtrata, quorum fit mentio apud Varronem lib.
III.
rei rusticæ, cap. I. & Plinium lib. XXXVI. cap. XXV. Per ſectilia intelligo ſe-
ct
{as} paru{as} crust{as}, in varios interdum colores, id eſt op{us} amuſſeatum, ſiue mu-
ſeacum
, ſiue muſiuum, vt Spartian{us} in Peſcennio dicit, &
D. Augustin{us} libro
de
ciuitate dei XVI.
capite octauo: vulgò Muſaicum vocam{us}: per teſſer{as}
284262M. VITRVVII POLL. quadrata grandia. Op{us} muſiuum expreßit Nil{us} Scholastic{us} Epigrammaton
lib
.
IIII. - πῶς ὀκ λίθ{οὺ} {λλ}οθεμ α{λλ}Ης Συμφερτὸς, γενόμ{ην} {ὀε}απίνκς τάτυρ{ος}.
Alciat{us} vertit, Qua arte ex alijs alijs\’ lapillis Tam citò compoſitum trãſierim
in
ſatyrum.
Artifices dicuntur Muſiuarij à Theodoſ. & Valentiniano, Codicis lib. X.
de
excuſationib{us} artificum.
Muſiui operis pauimenti accuratißima & exquiſitiſ-
ma
diligentia, atque arte conſert{as} &
coagmentat{as} particul{as} vidim{us} Tyburti
in
villa quæ dicitur Quintiliani, &
Romæ in ædib{us} Matthæi Saßij, & in Auen-
tino
monte in D.
Alexij templo (quo in loco fuerat Herculis) ad aram maximam.
In
eis inquam particulis teſſellulata marmora minutulis fabis non maiora, piſcium,
ſed
&
aliarũ rerum effigies varijs colorib{us} emendatè & graphicoteros imitantur.
Libẽter
in hoc diuerti, quòd ſcirem paucißimis animaduerſ{as} eſſe eiuſmodi pauimen
torũ
reliqui{as}.
Nota enim ſunt omnib{us} templi Bacchi lacunaria, via Numentana.
Nullígradus ín ſcutulís. ] Palladi{us} lib. I. cap. IX. Teſſer{as} & ſcutu-
l
{as} in pauimento dixit pro frustis quadratis et rotundis, à ſcuti figura, à qua etiam
ſcutulatum
equum appellant autores, qui vulgò pomulat{us} vocatur:
& ſcutula-
tum
aranearum rete nominatur Plinio lib.
XI. cap. XXIII. Nam ſcutul{as} idem
autor
lib.
XVII. cap. XVI. intelligit cortices, qui in emplastratione ex arborib{us}
ſcuti
figura eximuntur, &
qui eadem forma ponuntur.
Seu fauís extent. ] Nos cum quærerem{us} quid hoc nomine ſignificaretur,
incidim
{us} in apum aluearia, contemplati ſum{us} cell{as} ſexangul{as}, tum intellexi-
m
{us} Vitruuium fauos dixiſſe pro frustis hexagonis.
Nam ſau{us}, vt ſcribit Varro
lib
.
III. rei rusticæ, cap. XVI. eſt, quem fingunt apes multicauatum è cera, cum
ſingula
caua ſena latera habeant, quot ſingulis pedes dedit natura.
Quanquam non
ſemper
eiuſdem figuræ reperiri, autor eſt Columella lib.
IX. cap. XV. ſed & qua-
drata
, &
rotunda, & longa.
Et ſuprà, lorícæ ex calce & arena. ] Id eſt tectorium, crusta, corium.
Vnde loricare parietes Varroni de re rustica lib. I. cap. LVII. Plini{us} de ichneu-
mone
loquens lib.
VIII. cap. XXIIII. dicit eum limo ſe mergere, ſiccare\’ ſole,
&
huiuſmodi corijs ſe loricare. Loricationem verò paulò pòſt cum dicit, non corium
intellexit
, quod quibuſdam viſum, ſed contabulationem.
Duplici enim ſectilium
illarum
tabularum textura, arrectariarum &
tranſuerſariarum (quarum capita
neceſſarium
præfigi ne torqueantur) eodem tenore ceu catenis quibuſdam tigna re-
tinentur
, ne pandare &
ſidere poßint, & eiuſmodi operimento ab iniuria æſtatis at
humoris
vindicantur.
Loricã interpretati ſum{us} lib. II. eſſe teſtaceam ſtructuram, id
eſt
, veluti coronices proiectas, ſiue ſemifastigia, quæ ſtillicidiũ à parietib{us} arcerent.

Apud
Vegetium lib.
IIII. loricula ſignificat id munimentum, quod vrbium ob-
ſeſſores
vltra iactum teli ædificant, foſſa, vallo, ſudib{us}, &
turriculis instructa,
vt
erumpentib{us} è ciuitate obſistere poßint.
Et loriculam D. Hieronym{us} contra
Pelagianos
lib.
I. ex Deuteronomij cap. XXII. vertit pro murulo, qui in circuitu te-
ctorum
fit, nequis in præceps labatur, quod interpretes ſeptuaginta {στ}εφαν{ην} dixe-
runt
.
Nam quod Eɀechielis cap. XL. Π{δρ}ίβολον Symmach{us}, & illi verterunt
(ſi modo eorum eſt verſio, de quo video pleroſque dubitare, neque id fortaſſe ab re-
D
.
enim Hieronym{us} non vno tantum loco, ſed & Ioſeph{us} in præfatione Iudaica-
rum
antiquitatum, tradunt ſeptuaginta illos duos legem tantum, id eſt
285263DE ARCHITEC. LIB. VII. Moſis libros in Græcam linguam tranſtuliſſe) quod inquam ſeptuaginta interpretes
dixerunt
πε{εί}εολομ Symmach{us} item, Aquila autem &
Theodotio murum, vt
ſcribit
idem Hieronym{us}, id verò loriculam dici oportuiſſe contendim{us}.
Sub dío verò maximè idonea faciunda ſunt pauimenta. ] Sub-
dialia
pauimenta, qu{as} mei terrace{as} dicunt, Græci inuenere, vt ſcribit Plini{us}
lib
.
XXXVI. cap. XXV. Eodem loco ſubtegulanea pauimenta vocat quæ ſub dio
non
ſunt.
Calcíſque duæ partes ad quinque mortarij. ] Proportio eſt dupla
ſeſquialtera
.
Aduerte autem hoc loco mortarium dici non pro ipſo lacu, vbi rutro
ſubigitur
, vt ſuprà libro quinto, capite vltimo, ſed pro ipſo rudere, ſiue materia.
Ita
ad
finem librioctaui vſurpatum reperies.
Plini{us} hunc locum mutuat{us} eſt memo-
rato
capite.
Neceſſarium, inquit, ruderi nouo tertiam partem testæ tuſæ addi, deinde
rud
{us}, in quo duæ quintæ calcis miſceantur.
Tunc autem nucleo inducto. ] Craſſo ſex digitos, vt præcipit Plini{us}
dicto
cap.
XXV. hoc eſt ſeſuipalmũ. Digiti enim pro pedis decimis ſextis partib{us},
&
pollices pro duodecimis apud autores intelligendi, ne incerta ſit menſurandi ra-
tio
.
Plini{us} libro XV. cap. XXIIII. Digitorum hominis longitudo illis, & interina
falcata
pollicari latitudine.
Idem lib. XIII. cap. XXIII. de ſari loquens, ait, Circa
Nilum
naſcens duorum cubitorum altitudine, pollicari craßitudine.
Neque interea
quenquam
mouere debet, quod eiuſdem libri capite nono, brachialem craßitudinem
nominet
.
In pedes denos digitos binos. ] Plini{us} ſeſquuncem dicit, id eſt vn-
ciam
cum dimidia, ſiue pollicem cum ſemiſſe, qui ſunt digiti duo.
Sanè vncia conti-
net
digitum vnum, &
tertiam digiti partem, ſextans duos, & du{as} terti{as}, qua-
drans
quatuor, qui eſt palm{us} minor, id eſt παλμς\‘α, triens quinque &
vnam ter-
tiam
, quincunx ſex &
du{as} terti{as}, ſemis ſiue ſemipes octo, ſeptunx nouem &
vnam
tertiam, bes decem &
du{as} terti{as}, dodrans duodecim, eſtq́; Græcis ωiθαμ\‘α:
mendoſ{us} enim eſt Etymolog{us}, vbi pro {δι}ώ{δι2]εκα ſcriptum eſt {δί}έκα, dextáns tre-
decim
&
vnam tertiam: deunx quatuordecim & du{as} terti{as}. Pes qui {as} & pon-
do
habetur (vnde dupondium Columellæ lib.
III. cap. XV. libri quarti capite pri-
mo
, &
cap. XXXII. lib. XI. cap. II. & libri XII. cap. II.) ſedecim continet.
Hoc
ratiocinij) per digitos gen{us} dixim{us} min{us} eſſe expeditum.
Sed illud annota-
tione
dignum ſuccurrit, quod Columella lib.
XII. cap. XXXIIII. decoquere ad
palmum
vſurpat pro decoquere ad quart{as} partes.
Min{us} tamen mirum atque
illud
, quòd in lege duodecim tabularum dicitur pes ſesterti{us}, pro pedib{us} duob{us}
&
ſemiſſe.
Fracib{us} quotannis ante hyemem ſaturetur. ] Id eſt olei fecib{us},
amurca
, retrimento olei.
Sunt enim fraces olearum carnes, & inde feces. Autor Pli-
ni
{us} lib.
XV. cap. VI.
Tegulæ bipedales interſe coagmentatæ. ] Hunc locum ita eſt imi-
tat
{us} Palladi{us} lib.
VI. cap. XI. Tunc antequam rud{us} ſiccetur, biped{as} (intellige
tegul
{as}) quæ per omnia latera canaliculos habeant digitales, iungem{us} ita, vt cal-
ce
viua ex oleo temperata, bipedarum canales, qui inter ſe connectendi ſunt, im-
pleantur
, &
earum coniunctione rud{us} omne cooperiatur: nam ſiccata omnis
286264M. VITRVVII POLL. teria vnum corp{us} efficiet, & nullum tranſmittet humorem.
Et virgis cædendo ſubigatur. ] Id eſt frequenter bacillis, rudib{us}´ue
verberando
denſetur.
Inde illud infrà capite tertio, Baculorum ſubactionib{us} fun-
datæ
ſoliditates, &
libri ſecundi capite quarto, Bacillorum ſubactionib{us} in tectoris
recipit
ſoliditatem.
Siue ex ſpica teſtacea. ] Spicatorum testaceorum meminit Plini{us} lib.
XXXVI. cap. XXV. nec tamen explicat, quomodo facere oporteat. Ex veterum
operib
{us} didici fieri pauimentum ſpicatum testaceum laterculis coctilib{us} iunctis,
&
in lat{us} proclinatis ad ſpica-
rum
ſimilitudinem, vtſubiectæ
figuræ
ostendunt.
Vulg{us} vocat
piſcis
ſpinam.
Quo modo in Anto-
Muſæ Augusti medici capite
de
Vetonica, ſpicat{us} flos dicitur,
in
ſummo caule ſic dſpoſit{us}, vt
ſpicæ
in frugib{us} formam osten--
dat
, quo modo Plini{us} libri XXI.

cap
.
XVII. ſpicat{as} herb{as} ali-
quot
nominat, &
lib. XXIIII.
cap
.
XV. chamæciſſon dicit ſpica-
tam
eſſe tritici modo.
Romæ & in
Tyburtinis
Hadriani, &
Manlij
Vopiſci
villis in eo pauimenti ge-
nere
viſuntur laterculi craßi di-
gitum
vnum, latitres, longi ſex.

Sunt
&
longi digitos quatuor,
craßi
vnum, lati duos.
Mille ſunt
aliæ
in baſilicis pauimentorum
ſpecies
ex marmoris omni genere,
ex
iaſpide, porphyrite, onyche ſiue
alabastrite
, quorum materiam
longo
interuallo ſuperat op{us}.

Quanquam
nec illa ſunt vete-
rum
opera, ſed nec recentia.
85[Figure 85]Spicatum opus.
287265DE ARCHITEC. LIB. VII.
Demaceratione calcis ad albaria opera & tectoria
perficienda
. # CAP. II.
CVM à pauimentorum cura diſceſſum fuerit, tunc de
albariis
operibus eſt explicandum.
Id autem erit recte,
ſiglebæ
calcis optimæ ante multo tempore quàm opus
fuerit
macerabuntur:
vti ſi qua gleba parum fuerit in
fornace
cocta, in maceratione diuturna liquore defer-
uere
coacta, vno tenore concoquatur.
Nanque cum
non
penitus macerata, ſed recensſumitur, cum fuerit inducta habens la-
tentes
crudos calculos, puſtulas emittit:
qui calculi in opere vno tenore
cum
permacerantur, diſſoluunt &
diſsipant tectorii politiones. Cum au-
tem
habita erit ratio macerationis, &
id curioſius opere præparatum erit:
ſumatur aſcia, & quemadmodum materia dolatur, ſic calx in lacu mace-
rata
aſcietur.
Si ad aſciam offenderint calculi, non erit temperata: cumq́;
ſiccum
&
purum ferrum educetur, indicabit eam euanidam & ſiticulo-
ſam
:
cum verò pinguis fuerit & recte macerata, circa id ferramentum, vti
glutinum
hærens, omni ratione probabit ſe eſſe temperatam.
Tuncau-
tem
machinis comparatis, camerarum diſpoſitiones in conclauibus expe-
diantur
, niſi lacunaribus ea fuerint ornata.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
De albarijs operibus eſt explicandum. ] Tectoria quæ illinimenta
ſunt
quædam parietum, &
quaſi pauimenta, atque incrustatio, aut calce pura
fiunt
, &
albarium op{us} vocatur, aut gypſo, & fortaſſe non ſine ratione gypſatum
appellari
poßit, aut calce &
arena, & dicitur arenatum: aut marmore & calce,
&
marmoratum nominatur. Qui tectorijs parietes inducunt, Græcis κουιάται di-
cuntur
, id eſt ὀιτ{ον4}ς τοίχους ωαξαχ{εί}ουτες.
, Theodoſi{us} & Valentinian{us} A. A.
Cod. lib. X.. de excuſationib{us} artificum, vocant albinos, ſiue poti{us} albarios.
Antè multo tempore, quàm op{us} fuerit, macerabuntur. ]
Calce
non vno modo ad tectoria vtuntur:
nam eſt, quæ ſtatim à gleba ad op{us} con-
fertur
, viliorib{us} dicata albarijs.
Intritam autem vocant, quæ tempore macerata
&
fermentata, nobiliorib{us} relinquitur albarijs. Tradit Plini{us} lib. XXXVI. cap.
XXIII. intritam, quo vetustior ſit, meliorem, inueniri\’ in antiquarum ædium
legib
{us}, ne recentiore trima vteretur redemptor quiſquam.
Tertia quoqu parte
ponderis
quàm ſu{us} fuerat lapis, leuior ſit calx oportet ea, quam periti probent:
vt
hoc
non prætermittam.
Quod & annotatum eſt à Vitruuio lib. II. cap. V.
Sumatur aſcia. ] Dolabra, notum fabrorum materiariorum inſtrumentum,
quo
aſperit{as} dolatur &
perpolitur.
Sic calx in lacu macerata aſcietur. ] Calcem vt vtilem ad albarium
288266M. VITR VVII POLL. op{us} probes, poſt Vitruuium etiam repetit Palladi{us} lib. I. cap. XIIII. Aſcia, in-
quit
, calcem quaſi lignum dolabis, ſi nuſquam acies ei{us} offenderit, &
ſi quod aſciæ
adhæret
, fuerit molle atque viſcoſum, conſtat albarijs operib{us} conuenire.
hoc &
Plini
{us} ſcribit memorato cap.
XXIII.
In lacu macerata. ] Lacum appellat conceptaculum, vbi calx maceratur,
vt
ſi qua gleba parum ignib{us} in calcario (ita locum vbi coquitur appellat Palla-
di
{us}) excocta fuerit, maceratione ſoluatur.
Indicabit eam euanidam. ] Id eſt raram, inanem, cum oporteat lentam
eſſe
&
glutinoſam, quam ad tectoria probes.
Nili lacunaribus ea fuerint ornata. ] Lacunaria propriè contignatio-
num
ſunt.
Cameræ verò curuantur, aliæ in testudines, quædam in hemiſphæria, aliæ
compluſculis
arcub{us} conſtant, quædam istarum partes quotæ ſunt.
Sunt & compo-
ſitæ
, qu{as} mixt{as} &
incert{as} vocauerim.
De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione, & te-
ctorio
opere. # CAP. III.
CVM ergo camerarum poſtulabitur ratio, ſic erunt fa-
ciundæ
.
Aſſeres directi diſponantur interſe, ne plus
ſpatium
habentes pedes binos, &
hi maxime cupreſsi-
ni
, quod abiegni ab carie &
ab vetuſtate celeriter vi-
tiantur
, hiq́;
aſſeres cum ad formam circinationis fue-
rint
diſtributi, catenis diſpoſitis, ad contignationes (ſi-
ue
tecta erunt) crebriter clauis ferreis fixi, religentur:
eæq́; catenæ ex ea
materia
comparentur, cui nec caries, nec vetuſtas, nec humor poſsit no-
cere
, id eſt, buxo, iunipero, olea, robore, cupreſſo, cæterisq́;
ſimilibus, præ-
ter
quercum, quod ea ſe torquendo rimas facit quibus ineſt operibus.
Aſſeribus diſpoſitis, tum tomice ex ſparto Hiſpanico, arundines Græcæ
tuſæ
ad eos (vti forma poſtulat) religentur.
Item ſupra cameram mate-
ries
ex calce &
arena mixta ſubinde inducatur, vt ſiquæ ſtillæ ex conti-
gnationibusaut
tectis ceciderint, ſuſtineantur.
Sin autem arundinis Græ-
copia non erit, de paludibustenues colligantur, &
mataxæ & tomicæ
ad
iuſtam longitudinem vna craſsitudine alligationibus temperentur,
dum
ne plus inter duos nodos alligationibus binos pedes diſtent:
&
ad
aſſeres (vti ſuprà ſcriptum eſt) tomicæ religentur, cultelliq́;
lignei in
eas
configantur.
Cætera omnia (vti ſuprà ſcriptum eſt) expediantur. Ca-
meris
diſpoſitis &
intextis, imum cœlum earum trulliſſetur. deinde are-
na
dirigatur, poſtea aut creta, aut marmore poliatur.
Cum cameræ poli-
fuerint, ſub eas coronæ ſunt ſubiiciendæ, eæq́;
quàm maximè tenues
&
ſubtiles oportere fieri videntur. Cum enim grandesſunt, pondere de-
ducuntur
, nec poſſunt ſe ſuſtinere, in hisq́;
minime gypſum debet ad-
miſceri
, ſed excreto marmore vno tenore perduci, vti ne
289267DE ARCHITEC. LIB. VII. non patiatur vno tenore opus inareſcere. Etiamq́; cauendæ ſunt in ca-
meris
priſcorum diſpoſitiones, quod earum planitiæ coronarum graui
pondere
impendentes, ſunt periculoſæ.
Coronarum autem aliæ ſunt pu-
, aliæ cælatæ.
Conclauibus, aut vbi ignis aut plura lumina ſunt ponen-
da
, puræ fieri debent, vt facilius extergeantur.
Inæſtiuis & exedris,
vbi
minime fumus eſt, necfuligo poteſt nocere, ibi cælatæ ſunt faciendæ.
Semper enim album opus, propter ſuperbiam candoris, non modo ex pro-
priis
, ſed etiam ex alienis ædificiis concipit ſumum.
Coronis explicatis
parietes
quàm aſperrime trulliſſentur, poſtea autem ſupra trulliſſatione
ſubareſcente
deformentur directiones arenati, vti longitudines ad regu-
lam
&
lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam reſpon-
dentes
exigantur.
Nanqueſic emendata tectoriorum in picturis erit ſpe-
cies
.
Subareſcente iterum, ac tertio inducatur: ita quo fundatior erit ex
arenato
directura, eo firmior erit ad vetuſtatem ſoliditas tectorii.
Cum ab
arena
præter trulliſſationem, non minus tribus coriis fuerit deformatum,
tuncè
marmoreo grano directiones ſunt ſubigendæ, dum ita materies
temperetur
, vti cum ſubigitur non hæreat ad rutrum, ſed purum ferrum
è
mortario liberetur.
Grano inducto & inareſcente, alterum corium
mediocris
dirigatur:
id cum ſubactum ſuerit, & bene fricatum, ſubtilius
inducatur
.
Ita cum tribus coriis arenæ, & item marmoris ſolidati parie-
tes
fuerint, neque rimas, neque aliud vitium in ſe recipere poterunt.
Sed
&
baculorum ſubactionibus fundatæ ſoliditates, marmorisq́; candore fir-
mo
leuigatæ, coloribus cum politionibus inductis, nitidos expriment
ſplendores
.
Colores autem vdo tectorio cum diligenter ſunt inducti, ideo
non
remittunt, ſed ſunt perpetuo permanentes, quod calx in fornacibus
excocto
liquore, &
facta raritatibus euanida ieiunitate coacta corripit in
ſe
, quæ res forte eam contigerunt:
mixtionibusq́; ex aliis poteſtatibus col-
latis
ſeminibus ſeu principiis, vna ſolideſcendo in quibuſcunque mem-
bris
eſt formata, cum fit arida, redigitur, vti ſui generis proprias videatur
habere
qualitates.
Itaque tectoria quæ recte ſunt facta, neque vetuſtati-
bus
fiunt horrida, neque cum extergentur, remittunt colores, niſi ſi pa-
rum
diligenter, &
in arido fuerint inducti. Cum ergo ita in parietibus te-
ctoria
facta fuerint (vti ſuprà ſcriptum eſt) &
firmitatẽ, & ſplendorem, &
ad
vetuſtatem permanentem virtutem poterunt habere.
Cum verò vnũ
corium
arenæ, &
vnum minuti marmoris erit inductum, tenuitas eius
minus
valendo faciliter rumpitur, nec ſplendorem politionibus, propter
imbecillitatem
craſsitudinis, proprium obtinebit.
Quemadmodum enim
ſpeculum
argenteum tenui lamella ductum, incertos &
ſine viribus ha-
bet
remiſsiores ſplendores:
quod autem è ſolida temperatura ſuerit fa-
ctum
, recipiens in ſe firmis viribus politionem, fulgentes in aſpectu, cer-
tasq́
;
conſiderantibus imagines reddit. Sic tectoria, quæ ex tenui
290268M. VITRVVII POLL. ducta materia, non modo fiunt rimoſa, ſed etiam celeriter euaneſcunt.
Quæ autem fundata arenationis & marmoris ſoliditate ſunt craſsitudine
ſpiſſa
, cum ſunt politionibus crebris ſubacta, non modo fiunt nitentia, ſed
etiam
imagines expreſſas aſpicientibus ex eo opere remittunt.
Græco-
rum
verò tectores non ſolum his rationibus vtendo faciunt opera firma,
ſed
etiam mortario collocato, calce &
arena ibi confuſa, decuria homi-
num
inducta ligneis vectibus pinſant materiam, &
ita ad certamen ſub-
acta
tunc vtuntur.
Itaque veteribus parietibus nonnulli cruſtas exciden-
tes
pro abacis vtuntur:
ipſaq́; tectoria abacorum, & ſpeculorum diuiſio-
nibus
, circa ſe prominentes habent expreſsiones.
Sin autem in cratitiis te-
ctoria
erunt facienda, quibus neceſſe eſt etiam in arrectariis, &
tranſuerſa-
riis
rimas fieri (ideo quod luto cum liniuntur, neceſſario recipiunt hu-
morem
, cum autem areſcunt extenuati, in tectoriis faciunt rimas) id vt
non
fiat, hæc erit ratio.
Cum paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in
eo
opere cannæ clauis muſcariis perpetuæ ſigantur, deinde iterum luto
inducto
ſi priores tranſuerſariis arundinibus fixæ ſunt, ſecundæ erectis fi-
gantur
:
& ita (vti ſuprà ſcriptum eſt) arenatum, & marmor, & omne
tectorium
inducatur.
Ita cannarum duplex in parietibus ordinibus tranſ-
uerſis
fixa perpetuitas, nec ſegmina, nec rimam vllam fieri patietur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Cum ergò camerarum poſtulabit ratio. ] Cameræ autore Seruio
Georg
.
III. dictæ ſunt à camuro, id eſt curuo. Nos à Græco poti{us} ducim{us}. Nam κα-
86[Figure 86]Teſtudo. μαρὰς id gen{us} ſtru-
cturæ
ab Architectis
appellari
docet Galen{us}
lib
.
VIII. de vſu par-
tium
corporis.
Earũ ſpe-
cies
ſunt, testudo, et he-
miſphæriũ
, de quib{us} di
xi
lib.
V. cap. X. & for-
nix
, quæ oblonga &
in
arcũ
curuaeſt, quo ge-
nere
in hypogeis, et cry-
ptoporticib
{us} vtuntur.
Eſt et gen{us} apud Ita-
los
inuenuſtũ, nec in-
utile
, quod à forma lu-
nulatũ
vocant, quartæ
ſcilicet
testudinis par-
tes
.
Eo ſolẽt delũbata for
nix
, et hemiſphæriũ he
beti
{us} caſtigati{us}´ue cir
cũſepiri
, ſiue circũcĩgi.
291269DE ARHITEC. LIB. VII.87[Figure 87]Fornix.88[Figure 88]Hemiſphærium.
Catenis diſpoſitis. ]
Id
eſt ligneis vinculis, qui-
b
{us} inter ſe compinguntur,
&
eodem tenore retinentur
aſſeres
.
Ita vſ{us} eſt lib. V. cap.
vltimo.
Crebriter clauis fer
reis
fixi.
] Vſu comproba-
tum
eſt ferreos clauos in inte-
ſtino
opere plurimum vale-
re
, æreos in cæteris, atque hu-
mido
loco præſtare, &
penè
æternos
eſſe.
Habem{us} enim
clauos
æreos è naui Traiani,
ſi
credim{us} Baptiste Alber-
to
, ſi Blondo Tyberij, quæ in la-
cu
Nemorenſi ad eorum æta-
tem
iacuerat, nulla rubigi-
ne
labefactatos.
Animaduer-
tim
{us} marmora clauis ferreis
maculari
, labefactari, &
cor-
rumpi
.
Rubiginem qui vere-
buntur
, ceruſſa, gypſo, &
pice
liquida
inungant.
Ex ea materia com-
parentur
, cui nec ca-
ries
.
] Plini{us} libri XVI.
cap. XI. tradit cariem, ve-
tustatem\’
non ſentire cupreſ-
ſum
, cedrum, ebenum, loton,
buxum
, taxum, iuniperum,
oleastrum
, &
oleam: ex reli-
quis
tardißime laricem, ro-
bur
, ſuber, castaneam, &
in-
glandem
.
Buxo, iunipero, o-
lea
, robore, cupreſſo.
]
Iſta
materie fieri oportere ca-
ten
{as} ſcribit Palladi{us} lib.
I.
cap. XIII.
tomices exſpar-
to
Hiſpanico.
] Scriben-
dum
tomice, aut vt paulò
292270M. VITRVVII POLL.89[Figure 89]Lunulata camera. tomica, auferendi caſis. Sunt autem tomices ſiue tomicæ leuiter tortæ reſtes ex ſpar-
to
, harundinib{us}, iunco, palma, ex cannabi etiam impolito &
lino, vt ex Plinio
lib
.
XVII. cap. X. Columella lib. XII. cap. XXXII. Palladio lib. I. cap. XIII. &
alijs
ſcriptorib{us} deprehenditur.
Et mataxæ, tomicæ. ] Lego, & Mataxæ, & tomicæ, vt ſit mataxa restis
ſiue
funiculi ſpecies.
Lucili{us} apud Iſidorum lib. Etymolog. XIX. cap. IIII. Plum-
bi
pauxillum rudis, lini\’ mataxam deſcribit enim bolidem, id eſt instrumentum,
quo
maris altitudo tentatur.
Idem libri memorati, cap. XXIX. dictam existi-
mat
à circuitu filorum, à meta, vel quòd transferatur, quaſi metaxam, ſed pro ea,
quam
Aquitani madaiſſam, Hetrures, Caietani, Romani, &
penè vniuerſa Italia
mataſſam
vocant, quam ſcilicet fœminæ vertendo rhombo machinula perficiunt.
Cæli{us} Rhodigin{us} multæ vir lectionis capite vndecimo, libri ſextidecimi lectio-
num
antiquarum, quid hoc nomine ſignificaretur non intellexit, ei{us} hæc ſunt ver-
ba
, Vitruui{us} tamen libro ſexto, De paludib{us}, inquit, tenues colligantur metaxæ.

Atqui
, non hoc dicit Vitruu{us}, ſed, tenues harundines palustres tum adhibend{as}
eſſe
, cum Græcæ non ſuppeditabunt, matax{as} verò, tomic{as}\’ temperand{as}, ac ad
aſſeres
religand{as}.
μέγαζα Græcis dicitur ſericum: in quare opinor vſurpatum ab
Arcadio
&
Honorio lib. XI. Cod. de muricilegulis. Vnde Metaxarij Iustiniano
lib
.
VIII. Cod de pignorib{us} & hypothecis, appellantur ſerici negotiatores. Memi-
nit
&
metaxæ Martian{us} Iuriſconſult{us} lib. XXXIX. Pandect. eodem titulo.
Aëti
{us} &
Arctuari{us} medici, bombicum vermium vell{us}, antequam cortinam
experiatur
, id eſt vt vulgò dicunt, ſericum crudum, cataxam vocant, luxata &

inducenda
dictione, pro mataxa ſiue metaxa.
Vtcunque cataxam agnouit Ruelli{us}
de
ſtirpib{us} lib.
II. Adeò pertinax in illis autorib{us} menda irrepſerat. Mattæ autem
dicuntur
ſtoreæ quo vtitur Ouidi{us} Fastorum lib.
VI.
At domin{us} diſcedite ait, plaustro\’ morantes
Sustulit, in plaustro ſcirpea matta fuit.
Tomicæ religentur. ] Græca eſt vox tomica, hoc eſt de Græco fonte, γομΗκ\‘α,
quam
tamen nuſquā legi quod meminerim, niſi his locis, &
apud Plin, lib. XVII.
293271DE ARCHITEC. LIB. VII. cap. X. ſi modo germana eſt Plinij ſcriptura. Suſpecta enim mihi eſt (plurimis li-
bris
non prima, ſed quinta inſtexione finientib{us}) vt ferè tot{us} codex, omnib{us} pro
libidine
emendantib{us}, &
manuſcripta exemplaria manuſcriptis obtendentib{us}.
Qua in re ſubit mirari quorundam religionem, quib{us} pluris eſt ſuorum librorum
obtrudere
mer{as} nug{as}, quàm aliorum, hoc eſt emendatorum ſectari diligentiam,
ne
ſcilicet parum videantur antiquitatis ſtudioſi.
At is̃tud eſt omnia perturbare,
omnia
in controuerſiam vocare.
O bellos antiquarios, ſi dijs placet, quaſi verò non
præstiterit
à ratione, quàm ab vllis condicib{us} aut opinione ſtare.
Cultellíque lignei in eas configantur. ] Sunt verucula lignea, qui-
b
{us} transfiguntur tomices, veluti ſpathellæ.
Imum cœlum earũ trulliſſetur. ] Id eſt gypſo inducatur Aliàs eſt trul-
liſſatio
trulla cuiuſcunque tectorij inductio Sed quòd paulò pòſt gypſi meminit, ceu
non
admiſcendi coronis, credidim{us} ipſarũ camerarum primam inductionem gypſo
fieri
, atque ita trulliſſationem interpretati ſum{us}.
Hic tamen (niſi fallor) Loc{us} oc-
caſionem
dedit Budæo viro alioquin indicio acerrimo, &
nostræ Galliæ ornamento,
ſuſpicandi
trulliſſationem fieri gypſo, ceu ea ſemper eiuſmodi eſſet.
Verùm potuit eum
admonuiſſe
loc{us} ex proximo ſtatim capite, pro arenato testa trulliſſetur, &
lib. V.
cap. X. primum testa cum calce trulliſſetur.
Sub eas coronæ ſunt ſubijciendæ. ] Ornamentum eſſe camerarum
coron
{as} apertißimè ostendit capite quarto, cum ait.
Nec camerarum coronario opere
ſubtilis
ornat{us}.
De cælatarum generib{us} ſcripſi libri primi cap. primo.
In híſque minime gypſum debet admiſceri. ] Plini{us} tamen libro
XXXVI.
cap. XXIIII. gypſum dicit coronis eſſe gratißimum. Proxima verò
calci
res gypſum fit ex cocto lapide, &
è terra foditur, vt in Cypro. Præter id
quod
denſum eſt, vidi du{as} ſpecies, non dißimiles alabaſtritæ, ſcagliolam Itali, quaſi
dicant
ſquameolam, vtran\’ vocant, quòd veluti ſquamis constent, ſed vnamaio-
rib
{us}, altera minorib{us}.
Hac non niſi ad gypſum vtuntur, illam etiam ſecant in
crust
{as} ad tectoria, &
obducend{as} vitri loco feneſtr{as}, quod pellucida ſit, vnde &
ſpecularis
lapidis nomine intellecta, &
ab aliquib{us} in aluminib{us} habita. Multi-
plici
in Germania reperitur coloris differentia.
Eſt candidum, in candido cine-
reum
, cinereum nigris maculis interſtinctum, cinereum tantum, ſubruffum, &

viride
.
Vbi minime fumus eſt, nec fuligo poteſt nocere, ibi cælatæ
ſunt
faciendæ.
] Loc{us} hic, ſi non & antiquorum ædificia, in quib{us} nulla ſunt
vestigia
, argumento eſſe poßit cubicula conclauiáue non habuiſſe ſpiracula, ſiue
gul
{as}, vnde fum{us} exiret, quæ vulgò camini dicuntur.
Latinè verò infumibula
nominari
poſſe plerique omnes conſentiunt.
Camin{us} enim luculent{us} Ciceroni ſe-
ptimo
familiarium alibi erat, &
aliud: vti & in illo Suetonij in Aulo Vitellio, Fla-
grante
triclinio ex conceptu camini.
Inde puto antiquos ligna amurca maceraſſe,
vt
ſine fumi tædio arderent, quod ſcribit Cato de rustica re cap.
CXXX. à quo
ἀκαπνα
vocata, nam καωνὸς fumum ſignificat.
Eorum præter alios meminit
Galen
{us} libro primo antidoton.
Quin & ſi quis diligenti{us} erit in Romanorum mo-
nimentis
verſat{us}, intelliget paruo negotio, quomodo ſibi à frigore prudentes illi &

benè
conſulti, cauerent.
In ſubterranea ſcilicet ſtructura fornix erat oblong{us}, &
294272M. VITRVVII POLL. ex eo quaquauerſum, in intimis parietib{us} de industria relicti ſtructiles ad ſum-
mam
contignationem canales, qui nares haberent ad loca omnia, in quib{us} vellent
procurare
calorem, contect{as} exemptilib{us} operculis.
Fornix ille partim concalefie-
bat
ſuccenſis lignis, cineres enim, &
fuliginem reperim{us}, partim feruentib{us}
implebatur
aquis, vnde per canales patefactis narib{us} excipiebant œci, triclinia,
cubicula
, &
eiuſmodi ædificij partes calidum vaporem. Istud puto intellexiſſe Pla-
cidum
Grammaticum, cum quid Zeta eſſet explicans, tradit antiquos frigida aqua
in
ſubterraneum fornicem è formis demiſſa, omnes ædium particul{as} per emiſſam
lenis
ſpirit{us} vaporationem refrigeraſſe.
Nam Galen{us} libris nono & decimo me-
thodi
euripo præſtariid poſſe commemorat, cum per æstatem febrientib{us} aërem
ambientem
præparare docet, nempe vt ex euripo aliquo aura inſpiret.
Quod de in
fumibulo
dixi, de ijs qu{as} prinat{as} latrin{as} nunc vocant, id eſt de locis exoneran-
do
ventris oneri in priuatis domib{us} excauatis, dictum quoque velim.
Vteban-
tur
illi quidem vaſis (cuiuſmodi nostra æt{as} retinuit) vnde tract{us} eſt Martia-
lis
ioc{us}.
Ventris on{us} miſero, nec te pudet, excipis auro,
Baſſa
bibis vitro, cari{us} ergò cac{as}.
Multa item apud Græcos ſunt vaſorum, in quib{us} excernatur, vocabula, nullum
loci
(quod ſciam) temerè inueni{as}.
Qu{as} autem latrin{as} Sext{us} Ruf{us} quem alij
falſo
P.
Victorem nominant, dicit, locaerant publica tenuis fortunæ hominib{us} ædi-
ficata
, in quib{us} die excernerent, pendentib{us} etiam, vt memini apud Senecam le-
gere
libro Epistolarum, niſi me memoria fallit, decimo, ſpongijs, quib{us} anum ab-
ſtergerent
:
noctu cnim licebat in decurrentem aquam ventrem exonerare. Poten-
tiorib
{us} verò facilè erat Vaſis vti, qui ſeruos haberent, quorum intererat præ-
ſtare
matellam, &
excrementa in priuat{as} cloac{as}, aut caducam aquam, hoc eſt,
quæ
ex caſtello in lacum, &
è lacu per vrbem in cloacam maximam, & ex ea in
tyberim
deflueret.
Priuat{as} latrin{as} nunquam illi benè conſulti agnouerunt. Nos
ſterquilinia
in extimam villam reijcim{us}, latrin{as} in ſingulis propè cubiculis fo-
dim
{us}, &
ad ipſum ferè lecticeruical teterrimam mephitim patimur.
Semper enim album op{us}. ] Pro albario, ſeu marmorato, quod ſtucchum
vocant
, dixit album op{us}.
Ad regulam & lineam. ] Exigenda rectitudine ſolent ferè artifices vti
regula
, quæ à Græcis κάνωμ dicitur, fabri verò materiary, ſiue carpentary etiam
amußi
vtuntur, id eſt funiculo, quem rubrica, aut alio colore oblinunt.
Græci ςάθμιω
dicunt
.
Gelli{us} libri vltimi capite vltimo, lineam vocat. Angel{us} Politian{us} in
Charmide
Platonis regulam transfert.
Eſt & ςάθμΗ aliorũ quàm materiariorum.
Vnde πρὸς ςάθμιω πέτομ τίθεδ, amußi lapidem applicare. Magn{us} Baſili{us} ho-
milia
ad nepotes de legendis veterib{us} Poëtis &
Rhetorib{us}, Dorico prouerbio di-
xit
, κὶμ λίθομ ωοτί τιωωάρτομἄγουτί, lapidem ad filum dirigentes.
Scribit
Ammoni
{us} in Categori{as} Aristotelis, ſiue Architæ, fabrum vti amußi inſtru-
mento
ad exigendam materiei rectitudinem, aut curuitatem, non aliter atque do-
morum
ſtructor catheto, id eſt perpendiculo exigit parietes, recti ſint, an contrà.
ὡς
ιὁ
ό τέΤωμ τή ςάθμΗ κέ χξμται όζνάνω ωξυ {δι}άκμςισιμ τώντε όξθωμ ξύλωμ ζΰλωμ μάι τώμ
καμπύλωμ
.
όμσίως ό όιμ{δι}όμ {ος} τ\~Ν καθέκω {δι}ακριύονσκ τ{ον}σκ τ{ον}ς όθ{ον}ς {κί} τ{ον}ς
295273DE ARCHITEC. LIB. VII. πθι{ού}π{ου}ς πῶμ πόιχωμ. Vtuntur etiam libra, quæ & libella dicitur, ad directiones
exigend
{as} &
longitudines, vt ex Vitruuio didicim{us}, & Plinio lib. XXXVI.
cap. XXII. & XXV. Conſtat autem gnomone, id eſt regulis duab{us} ita iunctis
capitib
{us} duob{us}, &
diuaricatis alteris, vt rectum angulum efficiant. Pendet ab
angulo
è filo plumbum, quod vbi tranſuerſæ compactæ tertiæ regulæ deſcriptam in
medio
ad perpendiculum lineam tetigerit, indicabit libratam longitudinem.
Inſtru-
mentum
nostri niuellum.
Itali partim liuellum, partim arcipendulum vocant: ſi-
cut
quod ad perpendiculum eſſe Latini dicunt, id eſſe aiunt factum ad plumbum.

Libra
figuram ſubiecim{us}.
90[Figure 90]Libra, ſiue libella.
Anguli ad normam. ]
Norman
fabri appellant ſqua-
dram
, quam ita componunt.
Regulæ capiti aliam prominen-
tem
coagmentant, vt referant
duæ
angulum rectum.
Vitru-
ui
{us} lib.
IX. cap. II. veram
normam
ita deformat, vt ſit
triangul
{us} diſparib{us} lateri-
b
{us}, vno tamen recto angulo.
Sumantur, inquit, regulæ tres, è quib{us} vna ſit pedes
tres
, altera pedes quatuor, tertia pedes quinque, hæq́;
inter ſe compoſitæ tangant
alia
aliam ſuis cacuminib{us} extremis ſchema habentes trigoni, deformabunt nor-
mam
emendatam.
Cum ab arena præter trulliſſationem non minus tribus co-
rijs
fuerit deformatum.
] Palladi{us} lib. I. cap. XV. hunc locum ita imitatur,
Parietum
tectura ſic fiet fortis &
nitida: Primò trullis frequentetur inductio. Cum
ſiccari
cæperit, iterum inducatur, ac tertio, poſt hæc tria coria, ex marmoreo grano
cooperiatur
ad trullam, quæ inductio antè tandiu ſubigenda eſt, vt rutrum, quo
calx
ſubigitur, mundum leuem{us}.
Hæc quoque marmorei grani inductio, cum
ſiccari
cæperit, aliud corium ſubtili{us} oportet imponi, ſic &
ſoliditatem custodiet,
&
nitorem.
Tribus corijs. ] Corium etiam pro ductu & directione tectorij, atque pa-
uimenti
dixit M Cato cap.
XVIII. de re rustica.
Non hæreat adrutrum. ] Contrà in albario opere cenſendum tradit Pli-
ni
{us} lib.
XXXVI. cap. XXIII. Vt macerata calx ceu glutinum hæreat. Nam
marmorati
experimentum idem tradit quod Vitruui{us}.
Eſt autem rutrum quo ali-
quid
eruitur, autore Sexto Pompeio.
Colores autem vdo tectorio cumſunt illiti. ] Cum madente ad-
huc
, &
vt nunc loquuntur freſco tectorio inducti erunt colores. Recuſare autem
vdo
illini ex omnib{us} colorib{us}, purpuriſſum, Indicum, cæruleum, melinum, auri-
pigmentum
, Appianum, &
ceruſſam, autor eſt Plini{us} lib. XXXV. cap. VII.
Græcorum verò tectores. ] Proijs, qui parietes inducunt, dixit tecto-
res
, vti infrà cap.
IX. reliqua tectores glutinum admiſcentes in parietib{us}
296274M. VITRVVII POLL. tur, & poſt. ita erit atramentum tectorib{us} non inuenustum Varro libri tertij de re
rustica
, cap.
II. Quam neque pictor, neque tector vidit vnquam.
Sed etiam mortario collocato. ] Mortarium dixit pro loco, vbi adnit-
tente
certatim hominum multitudine, materia pinſitur, &
ſubigitur, vti antè pro
conceptaculo
ſiue lacuſculo, et alueo, cum ait, ſed purũ ferrum è mortario liberetur.
Etiam ſi ibi pro ſubacta materia videri poßit dictum. Hoc autem ſic expreßit Pli-
ni
{us} lib.
XXXVI. cap. XXIII. In Græcia tectorijs etiam harenatum quod indu-
cturi
ſunt, pri{us} in mortar{io} ligneis vectib{us} ſubigunt.
Itaque parietibus veteribus nonnulli cruſtas excidentes. ] Si
pro
geometrarum, arithmeticorum\’ menſulis abacos intelligere placet, Senſ{us} hic
erit
horum verborum, Tectoriorum tanta fuit apud veteres craßitudo, vt exectis
geometræ
, &
logistæ, id eſt algoristæ in ſupputationib{us} ſuis pro menſulis & tabu-
lis
deformatorys vterentur.
Porrò autem illud admonendum puto, vſos eſſe antiquos
ad
parietum tectoria, præter albarium op{us} atque marmoratum, ſectis in quadra-
ta
, tabul{as}, ſexangula, triquetra, marmoribus, alabastrite, porphyrite, ophite, iaſpide,
&
id gen{us} lapidib{us}, atque vitro adactæ crustationes nominabuntur, illæ ve-
inductæ, Nec tantum toti parietes vno aliquo marmoris genere operiebantur, ve-
rum
&
interraſo marmore, vermiculatis\’ ad effigies rerum & animalium cru-
ſtis
.
Lapidem quoque pinxerunt, quod Claudij principatu inuentum: Neronis verò,
macul
{as}, quæ non eſſent, in crustis inſerendo vnitatem variare, vti Plini{us} Secun-
d
{us} refert naturalis historiæ libri trigeſimiquinti capite primo.
Neque defuit in in-
crustationib
{us} ſcalpturatum gen{us}, id eſt ſcalpro malleolo adacto ad effigiem re-
rum
atque animalium exciſum.
Nam & pauimentum ſcalpturatum fuiſſe Romæ
in
æde Iouis Capitolini idem Plini{us} lib.
XXXVI. cap. XXV. memorat. Inducta-
rum
verò aliæ quidem ſunt puræ, aliæ pictæ, aut cælatæ, id eſt inſignitæ ſiue aſperæ.
Nos, niſi decipior, anaglyphicum op{us} dicere poſſum{us}, cum extabit, ſicut diaglyphi-
cum
, quando introrſ{us} fiet impreßio.
Quæ pinguntur, aut in ſicco fiunt, aut in vdo:
vdis
natiu{us} color conuenit, ſiccis factici{us} Nouum inuentum eſt pictori{as} crust{as}
vernice
illuminare, de quo libro ſeptimo.
Admiſcuerunt & incrustationib{us} con-
ch
{as}, potißimum fontium fornicib{us}.
Quod gen{us} videtur in villa Ciceronis ad For-
mi
{as} Campaniæ oppidum, interſparſis purpuris, peloridib{us}, cæteris´ue conchis, &

Romæ
aliquot locis.
Id quod recentiores imitati ſunt non infeliciter.
Cruſtas excidentes pro abacis vtuntur. ] Abac{us} autore Capella,
lib
.
geometriæ, res eſt depingendis deſignandis\’ opportuna formis, hoc eſt eodem in-
terprete
menſula hyalini pulueris reſperſione colorata, vbi vel lineares duct{us}, vel
circulares
flex{us}, vel triangulares anfract{us} radio deſcribuntur.
De quo non existi-
mo
Vitruuium ſenſiſſe, ſed de ijs qui ad ſeſſum habiles ſunt, vti capite ſtatim pro-
ximo
, Abaci ex atramento ſunt ſubigendi, &
poliendi cuneis ſilaceis, ſeu miniaceis
interpoſitis
.
Vtitur in eadem re Plini{us} libri trigeſimitertij capite vltimo, atque lib.
XXXV. cap. VI. Et Sidoni{us} Epistolarum libro ſecundo, In hac (ait) ſtibadium, &
abac
{us} nitens.
Stibadio enim ſiue abaco fulti conuiuæ diſcumbebant. Vulg{us} pro
abaco
corrupta &
trunca voce bancum appellat. Sciendum enim primo herbis &
ligno
ramis\’ humi ſtratos fuiſſe toros, à tortis herbis dictos, &
ab eiſdem à Græcis
ςιβάδ
{ςυ}, à nostris ſtibadia:
postea inualeſcente luxuria humo ſublatos eſſe,
297275DE ARCHITEC. LIB. VII. ſtructiles, at etiam è marmore. quod indicat Plini{us} Secund{us} epistolarum libro
quinto
.
Delicatiores marmoreis crustis ſtructiles vestiebant, aliqui veterum parie-
tum
exciſis tectorijs marmorum varietates imitati ſunt.
Non defuerunt qui atra-
mento
tectorio ſubigerent, interſparſis cuneis pictis, hoc eſt parib{us} triangulis ita
iunctis
vt quadrangulum efficerent alternantes colores.
Fecerunt & ex intestino
opere
, quod gen{us} ſeſſui non ingratum æt{as} nostra retinuit.
Figura non vna fuit: he-
micycli
etiam fuiſſe monſtrat Martialis libro decimo vbi parat conuiuium, Septem
ſigma
capit, ſex ſum{us}, adde lupum, &
lib. XIIII. Accipe lunata ſcriptum te-
ſtudine
ſigma, Octo capit, veni{as} quiſquis amic{us} erit.
Sigma enim Græcorum octa-
uam
&
decimam literam latinorum tertiæ fuiſſe ſimilem probant manu ſcripti
codices
, &
marmora: vt manifest{us} ſit eorum error, qui in formam S. literæ ſpiris
inuolui
tradidere.
Quem tamen Egnati{us} in Lampridij Heliogabalum ſecut{us} eſt.
Et ſpeculorum diuiſionibus. ] Neque enim vlla ſpecula reddunt cer-
tiores
imagines, quàm buiuſmodi expolita tectoria, aut leuigatæ marmoreæ crustæ.
Ad quam rem vidim{us} Venetijs, & Romæ ſmirillo & tripolea vti, ſicuti nos do-
cem
{us} lib.
de polituris. Specula autem fieri ſolita ex ſtamno, & poſtea argentea, tra-
dit
Plini{us} lib.
XXXIII. cap. IX. Sencca (vt id quoque addam) lib. I. natura-
lium
quæstionum, cap.
XVIII. prodit inuenta eſſe ſpecula, vt home ipſe ſe noſce-
ret
, formoſ{us} vt vitaret infamiam, deformis, vt ſciret redimendum eſſe virtutib{us},
quicquid
corpori deeſſet:
iuuenis, vt flore ætatis admoneretur illud temp{us} eſſe di-
ſcendi
:
ſenex vt indecora canis deponeret, & de morte aliquid cogitaret.
Sin autem in craticijs tectoria erunt ſacienda. ] Craticij parietes
fiunt
ex directis &
tranſuerſis lignis, aut cannis poti{us} intextis in cratis modum,
vt
lib.
II. cap. VIII. A Papiniano lib. Pandect. XVII. pro ſocio ex Mela dicitur
paries
concratici{us}, id eſt cratici{us} inter duos communis, ſiue qui inter duos confi-
nes
ſtruitur, &
quaſi intergeritur. vnde intergerinum appellant Plin. lib. XXXV.
cap. XV. & Sext{us} Pompei{us}.
Clauis muſcarijs perpetuæ figantur. ] Muſcarios clauos interpretor,
qui
ſunt vmbellati, id eſt capite latiore, &
expaſſo in orbem cacumine: quomodo
umbellatos
fæniculi, ſambuci, &
aniſi dicim{us} flores. Nam quæ Dioſcorides dicit
σκιά
{δι}ια, id eſt com{as} &
vmbell{as}, Plini{us} lib. XII. cap. XXVI. vocat muſca-
ria
.
Semine, inquit, in muſcaria pendente. Sunt & alij claui vncinati, id eſt non cir-
culato
capite, ſed qui pro vmbella vncum habent Vncinos Vitruui{us} lib.
V. cap. X.
appellat, quo nomine & quos vulgò cramponos appellam{us} intelligi placet. Riſi ali-
quando
, imo veri{us} lacrymis ſum proſequut{us} quorundam antiquariorum (ſi dijs
placet
) iudicium, qui belliſsimè putant cum antiquitate actum, ſi ruin{as} omnes, ſi
omnia
refoſſa comprobauerint, aut veterum ſcripta, ceu regulam Lesbiam ad ea ac-
commodauerint
.
Ego verò & antiquorum aliquos ſibi ſcio indulſiſſe, & ex eis ve-
hementer
eſſe hallucinatos quoſdam.
Sed ad rem. Cum hæc ſcripſiſſem, in Vaticanæ
ædis
cella (quæ vestra eſſe, id eſt Regum Franciæ dicitur) quando pilæ fundamen-
ta
procurantur, maximæ molis marmorea arca reperta eſt:
ea non leuib{us} argumen-
tis
Mariæ Honorij Imperatoris coniugis credita eſt fuiſſe ſepulcrum.
Ibi præter au-
ratam
vestem, pallium\’ &
oſſa, multa in capſula muliebris mundi inventa ſu-
pellex
.
In ijs vaſcula, annuli, monilia, bulla, diſcriminalis ac{us}, & claui, quib{us}
298276M. VITRVVII POLL. vmbella erat expreſſa, & extans muſca. Conclamatum ſtatim, inventum non quod
pueri
clamitant in faba, vt eſt in prouerbio, muſcarios eſſe Vitruuianos clauos reper-
tos
.
Et tantum valuit rei nouit{as}, vt plurimi amplexi ſint, tantiſper dum demon-
ſtro
multo aliorſum tractum eſſe à Vitruuio vocabulum.
Iterum luto induto. ] Scribendum inducto. Eſt autem inducere, tectorium
addere
.
Inducuntur calx, gypſum, arenatum, marmoratum, & ſimilia trulla, colo-
res
verò &
cera penicillo. Dicuntur etiam decreta, & ſcripta, atque eiuſmodi, in-
ducta
pro abolitis, &
obliteratis, quòd atramento inducto deleantur.
Necſegmina, nec rimam. ] Cum dicit rimam, quid per ſegmina volue-
rit
intelligi, ostendit, à ſecando formato vocabulo.
De politionib{us} in humidis locis. # CAP. IIII.
QVIBVS rationibus ſiccis locis tectoria oporteatfieri
dixi
, nunc quemadmodum humidis locis politiones
expediantur
, vt permanere poſsint ſine vitiis, expo-
nam
.
Et primum conclauibus, quæ plano pede fuerint,
ab
imo pauimento alte circiter pedibus tribus, pro are-
nato
teſta trulliſſetur, &
dirigatur, vti partes tecto-
riorum
ab humore ne vitientur.
Sin autem aliquis paries perpetuos ha-
buerit
humores, paulum ab eo recedatur, &
ſtruatur alter tenuis diſtans
ab
eo, quantum res patietur, &
inter duos parietes canalis ducatur inferior
quàm
libramentum conclauis fuerit, habens nares ad locum patentem.
Item cum in altitudinem perſtructus fuerit, relinquantur ſpiramenta.
Si
enim non per nares humor, &
in imo, & in ſummo habuerit exitus, non
minus
in noua ſtructura ſe diſsipabit.
His perfectis paries teſta trulliſſe-
tur
, &
dirigatur, & tunc tectorio poliatur. Si autem locus non patietur
ſtructuram
fieri, canales fiant, &
nares exeant ad locum patentem. De-
inde
tegulæ bipedales ex vna parte ſupra marginem canalis imponan-
tur
, ex altera parte beſſalibus laterculis pilæ ſubſtruantur.
In quibus dua-
rum
tegularum anguli ſedere poſsint, &
ita à pariete diſtent, vt ne
plus
pateant palmum:
deinde inſuper erectæ hamatæ tegulæ ab imo ad
ſummum
parietem figantur, quarum interiores partes curioſius picen-
tur
, vt ab ſe reſpuant liquorem.
Item in imo & in ſummo ſupra came-
ram
habeantſpiramenta.
Tum autem calce ex aqua liquida dealbentur,
vti
trulliſſationem teſtaceam non reſpuant.
Nanq; propter ieiunitatem,
quæ
eſt à fornacibus excocta, trulliſſationem non poſſunt recipere, nec
fuſtinere
, niſi calx ſubiecta vtraſq;
res inter ſe conglutinet, & cogat coire.
Trulliſſatione
inducta pro arenato teſta dirigatur, &
cætera omnia (vti
ſuprà
ſcripta ſunt in tectoriorum rationibus) perficiantur.
Ipſi autem po-
litionis
eorum ornatus proprias debent habere decoris rationes, vti &
ex
locis
aptas, &
ex generum diſcriminibus non alienas habeant dignitates.
299277DE ARCHITEC. LIB. VI Tricliniis hybernis non eſt vtilis hæc compoſitio, nec megalographia,
nec
camerarum coronario opere ſubtilis ornatus:
quod ea & ab ignis fu-
mo
, &
ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur. In his verò ſupra
podia
, abaci ex atramento ſunt ſubigendi, &
poliendi cuneis ſilaceis, ſeu
miniaceis
interpoſitis.
explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiã
pauimentorum
non erit diſplicens (ſiquis animaduertere voluerit) Græ-
corum
hybernaculorum vſus, qui minime ſumptuoſus eſt, ſed vtilis appa-
ratus
.
Foditur enim intra libramentum triclinii altitudo circiter pedum
binum
, &
ſolo fiſtucato inducitur aut rudus, aut teſtaceum pauimentum,
ita
faſtigatum, vt in canali habeat nares.
Deinde congeſtis, & ſpiſſe calca-
tis
carbonibus inducitur ex ſabulone, &
calce, & fauilla mixta materies.
craſsitudine ſemipedali ad regulam & libellam: & ſummo libramento
cote
deſpumato redditur ſpecies nigri pauimenti.
Ita conuiuiis eorum, &
quod
poculis &
ſputiſmatis effunditur, ſimul atque cadit, ſicceſcit: quiq́;
verſantur
ibi miniſtrantes, &
ſi nudis pedibus fuerint, non recipiunt fri-
gus
ab eiuſmodi genere pauimenti.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Vti partes tectorium. ] Alij codices habent tectoriorum. ſi verò no-
ſtram
ſcriptionem non mutandam ducim{us}, dictum erit tectoriûm, vti meûm, exi-
tiûm
, liberûm, auguriûm, extûm, fabrûm, fabrûm, procûm, &
alia quæ recenſet
Cicero
in Oratore ad Brutum, pro meorum, exitiorum, liberorum, auguriorum, ex-
torum
, armorum, fabrorum, &
procorum.
Habens nares ad locum patentem. ] Nares intelligit extremam per-
ſtructi
canalis partem, qua egeritur quicquid humoris conceptum eſt, id eſt ipſ{as}
canalis
fauces.
Beſſalib{us} laterculis. ] Id eſt octo vnciarum, ſiue pollicum. Vnci{as} enim
pollicib
{us} reſpondere monuim{us} libro tertio.
Hamatæ tegulæ. ] Hamat{as} vocauit ad differentiam earum, qu{as} cap. X.
libri quinti dixit ſine marginib{us}. Sunt enim tegularum aliquæ planæ, ſunt &
in
canaliculi modum ductæ aliæ habent margines vtrinque extantes, cætera
planæ
:
e{as} hoc loco nominat hamat{as}. Tegulæ præterea Vitruuio ſunt testæ latio-
res
, quib{us} non tam ad ſtructuram vtimur, quàm ad pauimenta &
alia opera,
in
quib{us} tegendi vſum præbent:
earum\’ partes, quæ aſpectu patent, aut puræ
ſunt
, aut vitro lithargyróue oblitæ, aut in form{as} impreſſæ rerum extantes imagi-
nes
receperunt.
Curioſi{us} picentur. ] Pice liquata inungantur, oblinantur´ue quod etiam
impicare
, &
oppicare dicitur Columellæ lib. XII. cap. XXIX. & Catoni ca-
pite
CXX.
Nec megalographia. ] Megalographiam interpretor picturam magni
ſumpt
{us}, &
magnarum perſonarum, aut rerum deformatricem atque figuratri-
cem
, vti deorum, pugnarum, fabularum, vt proximo capite ſequenti.
Eo
300278M. VITRVVII POLL. dixit Plini{us} lib. XXXV. cap. X. rhyparographon, ſordidarum atque humilium
rerum
pictorem.
Nec camerarum coronario opere ſubtilis ornatus. ] Hoc iam
monuit
proximo tertio capite.
Cuneis ſilaceis. ] Non quouis ſile ad abacos vtebantur, ſed tantum mar-
moroſo
, quoniam marmor in eo reſistit amaritudini calcis, vt tradit Plini{us} capite
vltimo
libri XXXIII.
Vide quæ ſcribo in capita duo ſequentia de ſile. nam qui
ſiliceis
à ſilice legit, quid eſſet ſil non intellexit.
Et ſolo fiſtucato. ] Id eſt ſolo pauito fistuca, aut vectib{us}, pauiculáue, vt
lib
.
III. cap. III. aut ſolidanda fistucationib{us}, & ſuprà cap. I. fistucationib{us}
cum
magna cura ſolidetur.
Ita faſtigiatum. ] Scribe fastigatum. Nam fastigio vox Latina non eſt Ita
vbicunque
inveneris, existima mendoſum eſſe codicem.
Deinde congeſtis, & ſpiſsè calcatis carbonibus. ] Hoc etiam
ſcribunt
Plini{us} lib.
XXXVI. cap. XXV. & Palladi{us} lib. I. cap. IX.
Et ſummo libramento cote deſpumato. ] id eſt leuigato, abſterſo.
Plini{us} memorato capite, dicit deſpumare, & paulò pòſt, cote depolitum, interpre-
tans
illud deſpumare.
Et quod poculis, & ſputiſmatis effunditur. ] id eſt ſputis & ex-
creationib
{us}, quæ à Græcis πτύσματα &
Πιπύσματα dicuntur. Iuuenalis Satyra
XI.
poſteriore pro leui aquæ ore conceptæ aſpergine vſ{us} eſt: nam ita vt legatur,
placet
magis, quàm vt alijs ex Minuciano viſum eſt pædemate.
Qui Lacedæmo-
nium
, inquit, pityſmate lubricat orbem.
vt pro annulo, ſed Laconico orbem Lace-
dæmonium
intelligam{us}.
Quidam pityliſmate pro genere exercitationis, quod Iano
Cornario
non diſplicuit.
Eſt enim πιτυλζ{ει}μ Galeno lib. II. de bona valetudine
tuenda
teſte, cùm quis ſummis pedib{us} ingrediens, tenſ{as} in ſublime man{us}, hanc
antrorſum
, illam retrorſum celerrimè mouet.
Alij poppyſmate pro blanda attrecta-
tione
&
ſono legunt. Sed liberum esto per me lectori iudicium.
De ratione pingendi in ædificijs. # CAP. V.
CAETERIS conclauibus, id eſt vernis, autumnali-
bus
, æſtiuis etiam atriis &
periſtyliis, conſtitutæ ſunt
ab
antiquis ex certis rebus certæ rationes picturarum.
Nanq; pictura imago fit eius quod eſt, ſeu poteſt eſſe,
vtihominis
, ædificii, nauis, reliquarumq́;
rerum, è qua-
rum
formis certisq́;
corporum finibus figurata ſimili-
tudine
ſumuntur exempla.
Ex eo antiqui, qui initia expolitionibus in-
ſtituerunt
, imitati ſunt primum cruſtarum marmorearum varietates &

collocationes
, deinde coronarum, &
ſilaceorum, miniaceorumq́, cuneo-
rum
inter ſe varias diſtributiones.
Poſtea ingreſsi ſunt, vt etiam ædificio-
rum
figuras, columnarumq́;
, & faſtigiorum eminentes proiecturas imita-
rentur
:
patentibus autem locis, vti exedris, propter amplitudinem parie-
301279DE ARCHITEC. LIB. VII. tum, ſcenarum frontes Tragico more, aut Comico, ſeu Satyrico deſigna-
rent
:
ambulationibus verò propter ſpatia longitudinis, varietatibus to-
piorum
ornarent ab certis locorum proprietatibus imagines exprimen-
tes
.
Pingunturenim portus, promontoria, litora, flumina, fontes, euripi,
fana
, luci, montes, pecora, paſtores, nonnullis locis item ſignorum me-
galographiam
habentem Deorum ſimulacra, ſeu fabularum diſpoſitas
explicationes
, non minus Troianas pugnas, ſeu Vlyſsis errationes per to-
pia
, cæteraq́;
quæ ſunt eorum ſimilibus rationibus ab rerum natura pro-
creata
.
Sed hæc quæ à veteribus ex veris rebus exempla ſumebantur,
nunc
iniquis moribus improbantur.
Nam pinguntur tectoriis monſtra
potius
, quàm ex rebus finitis imagines certæ.
Pro columnis enim ſta-
tuuntur
calami, profaſtigiis harpaginetuli ſtriaticum criſpis foliis &
vo-
lutis
.
Item candelabra ædicularum ſuſtinentia figuras, ſupra faſtigia ea-
rum
ſurgentes ex radicibuscum volutis coliculi teneri plures, habentes
inſe
ſine ratione ſedentia ſigilla, non minus etiam ex coliculis flores di-
midiata
habentes ex ſe exeuntia ſigilla, alia humanis, alia beſtiarum capi-
tibus
ſimilia.
Hæcautem nec ſunt, nec fieri poſſunt, necfuerunt. Ergo ita
noui
mores coégerunt, vti inertia mali iudices conniueant artium virtu-
tes
.
Quemadmodum enim poteſt calamus vere ſuſtinere tectum, aut
candelabrum
ædiculas, &
ornamenta faſtigii, ſeu coliculus tam tenuis &
mollis
, ſuſtinere ſedens ſigillum, aut de radicibus, &
coliculis ex parteflo-
res
dimidiataq́;
ſigilla procreari? At hæcfalſa videntes homines non re-
prehendunt
, ſed delectantur:
neque animaduertunt, ſi quid eorum fieri
poteſt
ne@ne.
Iudiciis autem infirmis obſcuratæ mentes, non valent pro-
bare
, quod poteſt eſſe cum autoritate &
ratione decoris. Neque enim pi-
cturæ
probari debent, quæ nonſunt ſimiles veritati:
nec ſifactæ ſunt ele-
gantesab
arte, ideo de his ſtatim debent repente iudicari, niſiargumenta-
tionis
certas habuerint rationes ſine offenſionibus explicatas.
Etenim
etiam
Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu finxiſſet ſce-
nam
in minuſculo theatro, quod έκ{ηι}λκ{οι}αςή{ριο}μ apud eos vocitatur, in
eaq́
;
feciſſet procolumnis ſigna, centaurosq́; ſuſtinentes epiſtylia, tholo-
rum
rotunda tecta, faſtigiorum prominentes verſuras, coronasq́;
capiti-
bus
leoninis ornatas:
quæ omnia ſtillicidiorum è tectis habent rationem.
Præterea ſupra eam nihilominus epiſcenium, in quo tholi, pronai, ſemifa-
ſtigia
, omnisq́;
tecti varius picturis fuerat ornatus. Itaque cum aſpectus
eius
ſcenæ propter aſperitatem eblandiretur omnium viſus, &
iam id
opus
probare fuiſſent parati, tum Licinius Mathematicus prodiit, &
ait
Alabandeos
ſatis acutos ad omnes res ciuiles haberi, ſed propter non ma-
gnum
vitium indecentiæ inſipientes eos eſſe iudicatos, quod in gymnaſio
eorum
quæ ſunt ſtatuæ, omnes ſunt cauſas agentes, in foro autem diſcos
tenentes
, aut currentes, ſeu pila ludentes.
Ita indecens inter locorum
302280M. VITRVVII POLL. prietates ſtatus ſignorum, publice ciuitati vitium exiſtimationis adiecit.
Videamus item nunc, ne Apaturii ſcena efficiat & nos Alabandeos, aut
Abderitas
.
Quis enim veſtrum domos ſupra tegularum tecta poteſt ha-
bere
, aut columnas, ſeu faſtigiorum explicationes?
Hæc enim ſupra con-
tignationes
ponuntur, non ſupra tegularum tecta.
Siergo, quæ non poſ-
ſunt
in veritate rationem habere facti, in picturis probauerimus, accede-
mus
&
nos his ciuitatibus, quæ propter hæc vitia inſipientes ſunt iudica-
.
Itaque Apaturius contrà reſpondere non eſt auſus, ſed ſuſtulit ſcenam,
&
ad rationem veritatis commutatam, poſtea correctam approbauit.
Vtinam
dii immortales feciſſent, vt Licinius reuiuiſceret, &
corrigeret
hanc
amentiam, tectoriorumq́;
errantia inſtituta: ſed quare vincat verita-
tem
ratio falſa, non erit alienum exponere.
Quod enim antiqui inſu-
mentes
laborem &
induſtriam, probare contendebant artibus, id nunc
coloribus
&
eorum eleganti ſpecie conſequuntur: & quam ſubtilitas arti-
ficis
adiiciebat operibus autoritatem, nunc dominicus ſumptus efficit ne
deſideretur
.
Quis enim antiquorum, non, vti medicamento, minio parce
videtur
vſus eſſe?
At nunc paſsim plerunque toti parietes inducuntur.
Accedit
huc chryſocolla, oſtrum, armenium:
hæc verò cum inducuntur,
etſi
non ab arte ſunt poſita, fulgentes tamen oculorum reddunt viſus, &

ideo
quod pretioſa ſunt, legibus excipiuntur, vt à domino, non à redem-
ptore
, repræſententur.
Quæ commonefacere potui vt ab errore diſceda-
tur
, in opere tectorio ſatis expoſui.
Nunc de apparationibus, vt ſuccurrere
potuerint
, dicam:
& primum, quoniam de calce initio eſt dictum, nunc de
marmore
dicendum reſtat.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Cæteris conclauibus. ] Id eſt triclinijs, de quib{us} ſuperioris libri cap. VI.
fuſißimè à me traditum eſt.
Nanque pictura imago fit ei{us} quod eſt, ſeu eſſe poteſt. ] Vul-
iactari ſolet Horatianum illud ex Epistola ad Piſones, quæ falſo liber de arte
poetica
inſcribitur.
Pictorib{us} atque poëtis Quidlibet audendi ſemper fuit æqua
poteſt
{as}.
At non ſine riſu ſpectari poſſe initio ei{us} libelli ait pictorem, qui humano
capiti
velit iungere equinam ceruicem, &
vari{as} inducere form{as}. Ea demum
pingenda
existimabat, quæ à natura non abhorrerent.
Nec mihi obijci{as} antiquo-
rum
eiuſmodi opera etiam nunc Romæ &
Puteolis oſtendi, & quod picturæ gen{us}
mox
reprehendit, Italis dict{as} grotteſcas, credò quòd in terra obrutis veterum ædi-
ficiorum
fornicibus, qu{as} grott{as} quaſi crypt{as} vocant, primum invenerint.
Non
poſſunt
veræ dici picturæ, quæ ſunt à veritate alienæ, etiam ſi autores nactæ ſint
egregios
.
Sed de pictura ſcribem{us} aliquando, & colorum compoſitione (proprio di-
cato
ei rei opere) quod null{us} tentauit, &
pictorib{us} ipſis vſu magis, quàm ratione
cognitum
.
Quod autem ad reliquorum colorum rationem ſpectat
303281DE ARCHITEC. LIB. VII. vitrarijs, figulis, infectorib{us} ſua eſt & colorum ratio) id nos in hyalurgia, plasti-
ce
, &
baphice, libris tradem{us}.
Et ſilaceorum, miniaceorúmque cuneorum. ] Silaceos à ſile, &
pro
purpureis hoc loco exponi poteſt, ex cap.
XI. & XIIII. hui{us} libri: etiam ſi
fuiſſe
ſil lutei coloris generaliter dictum, ex cap.
VII. conijcere liceat. Cum enim
dixiſſet
ochram Atticam non haberi, ſubiungit, ita antiqui egregia copia ſilis ad
politionem
operum ſunt vſi.
Vt ſit liberum, vtro voles modo ſilaceos cuneos interpre-
tari
, purpureos, aut luteos.
Verùm & hîc lute{us} color quadrare apte videbitur, &
Plini
{us}, vt dixi, explicans Vitruuij locum proximi capitis, in quo dicit ſubigendos
eſſe
ex atramento &
poliendos abacos cuneis ſilaceis ſeu miniaceis interpoſitis, ita
tradit
, Attico ad lumina vtuntur.
Ad abacos non niſi marmoroſo, quoniam mar-
mor
in eo reſistit amaritudini calcis.
Niſi propter raritatem illud fuerit factum.
Scenarum frontestragico more, aut comico, ſeu ſatyrico. ]
Ea
ſunt tria ſcenarum genera, de quib{us} ſcripſit lib.
V. cap. VIII.
Varietatib{us} topiorum ornarent. ] Topia hîc, & paulò pòſt dicta, ab
alijs
topiaria, arbuſculis, fruticib{us}, &
herbis natura ſequacib{us}, & flexilib{us},
variarum
rerum effigies repræſentant, à topijs id eſt funiculis nominata.
Inde to-
piarij
, artifices formandarum arborum, aut herbarum in vari{as} form{as}.
Quo nomi-
ne
vtuntur African{us} Pandect.
lib. XXXII. de legatis tertio, & Vlpian{us} non
ſemel
, de fundo inſtructo Pandect.
XXXIII. Nonnullis placet άπὸ *** τόΠ{ου}, di-
ctos
eſſe topiarios, quòd locorum varietatem exprimendo imagines rerum omnium
ex
arbustis, fruticib{us} &
herbis effingant. Quorum hic ſententiam adiuuat Vitru-
ui
{us}, quando ſubiungit, Et ab certis locorum proprietatib{us} imagines exprimentes.
Acanthum topiariam eſſe herbam tradit Plini{us} lib. XXII. cap. XXII. & adian-
ton
fruticem topiarium eiuſdem libri cap.
XXI. Trahitur & in pictur{as} opere hi-
ſtoriali
cupreſſ{us}, venat{us}, claſſes´ue, &
imagines rerum tenui folio breui\’ & vi-
rente
ſuperuestiens, vt idem memorat lib.
XVI. cap. XXXIII. ne innumer{as}
ali
{as} dicam herb{as} &
arbores.
Flumina, fontes, euripi. ] Euripi autore Cicerone lib. I. de legib{us}, ſunt
duct
{us} aquarum, qui &
nili eodem Loco dicuntur, ita tamen, vt existimem nilos
eſſe
, ſi maiores ſint.
Vtuntur euripi vocabulo in ea ſignificatione quorum mihi ve-
nit
in mentem, Plini{us} lib.
VIII. cap. XVI. lib. XXXVI. cap. XV. & alys lo-
cis
.
Ouidi{us} lib. I. de ponto. Suetoni{us} in Cæſare dictatore, Seneca Epistolarum lib.
XIIII. Lampridi{us} in Heliogabalo: & Galen{us} Methodi medendi libris nono,
&
decimo.
Harpaginetuli ſtriati. ] Ornamenti gen{us}, quod quale fuerit, ne ſuſpicari
quidem
potui.
Nec me fugit harpagones, ſiue harpagines adunca eſſe iuſtrumenta,
quib
{us} res, quæ in puteos ceciderint, extrahuntur.
Item quib{us} naues corripiuntur,
άΠὸ
*** ἁρπἀζ{ει}μ, id eſt à rapiendo Sed arduum eſt de ijs, quæ coniectura ſequen-
da
ſunt, aliquid promittere.
Conſului, quicquid ad hanc diem Romæ, & Tyburti in
Hadriani
atque Manlij Vopiſci villis, quicquid Puteolis vetustæ picturæ retectum
eſt
, quod ad Vitruuiani harpaginetuli cognitionem faceret, non profeci hilum.
In minuſculo theatro, quod ἐκκλησιαςκ{ρί}ομ vocant. ] illi mihi
videntur
Vitruuium non legiſſe, qui ad testimonium vocantes, pro, in
304282M. VITRVVII POLL. theatro in munuſculo theatrico legerunt, vt præteream, quòd Alabandenis tri-
buant
, quod eodem autore Trallib{us} erat tribuendum, et illi Cariæ, hi ſint Lydiæ po-
puli
.
Eccleſiasterion ergò vocabant, quòd eo ſpectatum congregati conuenirent. Mi-
nuſculum
autem theatrum à Græcis θεατρί{δι}ιομ dicitur, vt apud Varronem lib.
III. de re rustica cap. V.
Supra eam nihilomin{us} epiſcenium. ] Epiſcenium, ſiue epiſcenos, vt
lib
.
V. cap. VIII. invenitur ſcriptum, dicitur, quod ſupra ſcenam extruitur, id eſt
columnationum
, ſiue contignationum or dines.
In quo tholi. ] Tholos, quorum mentio facta eſt lib. IIII. cap. VII. intelli-
gim
{us} erectiores camer{as} templorum hemiſphærijs, id eſt cuppolis addi ſolit{as}.
Itali
tribun
{as} &
latern{as} vocant. autem fiunt multangulæ, aut ad cycli ducun-
tur
ambitum.
Accedit huc chryſocolla. ] Chryſocolla facticia, quam Dioſcorides lib. V.
in æruginib{us} numerat, vtuntur aurifices adglutinando, ferruminando\’ auro, bo-
racem
vocantes.
Vnde & auricapistrum ab Auicenna vocatur. Eam Venetijs vi-
dim
{us}, quadruplici coloris differentia, albam, luteam, viridem, &
nigricantem.
Natiuæ
Plini{us} lib.
XXXIII. cap. V. colorem eſſe herbæ ſegetis lætè virentis ſcri-
bit
, eſſe\’ humorem in puteorum ſcrobib{us} per venam auri defluentem, craſſeſcente
limo
rigorib{us} hybernis vſque in duritiam pumicis.
Laudatiorem in ærarijs me-
tallis
, proximam in argentarijs fieri, inueniri &
in plumbarijs, vilißimam aura-
riam
.
Addit natiuam lutea herba tingi, ob id\’ luteam dici, cui{us} etiam meminit
libri
trigeſimiquinti capite ſexto:
quam longè optimam cenſent. Ei{us} conſiciendæ
rationem
lege ſi plura vis.
De ea ſcribit Galen{us} ſimplicium medicamentorum li-
bro
IX.
& lib. X. vbi de humanana vrina tradit.
Oſtrum. ] Purpuram, vt infrà cap. XIII.
Armenium. ] Armenium, quod Galen{us} libro nono ſimplicium medica-
mentorum
Armeniacum vocat, probatur Dioſcoridi lib.
V. cap. LV. quod cærulei
coloris
eſt, Plinio verò lib.
XXXV. cap. VI. quod viridis, communicato colore
cum
cæruleo.
Ioannes Meſues libro ſimplicium, ſiue de re medica ſecundo, melio-
rem
dicit eum Armenium lapidem, qui colorem habet medium inter viridem &

obſcurum
.
Apud Alexandrum Trallianum libri primi capite vigeſimoſecundo,
leg
{as} parium eſſe virium cum albo veratro in purganda atra bile:
quod maiores
latuerat
.
Vt à domino, non à redemptore repræſentetur. ] Id eſt qui reci-
pit
extruendam &
inducendam domum, cogi non poteſt lege in pingendo vti chry-
ſocolla
, ostro, &
armenio. quandoquidem id gen{us} colores precioſiores ſunt, quàm vt
inter
reliquos haberi debeant, niſi id pact{us} ſis.
Plini{us} lib. XXXV. cap. VI. flori-
dos
colores dicit eſſe eos, quos domin{us} pingenti præstat, minium, Armenium, cin-
nabarim
, chryſocollam, Indicum, &
purpuriſſum.
De marmore quomodo paretur ad tectoria.
CAP. VI.
305283DE ARCHITEC. LIB. VII.
MARMOR non eodem genere omnibus regionibus
procreatur
, ſed quibuſdam locis glebæ (vt ſalis) micas
perlucidas
habentes, naſcuntur, quæ contuſæ &
moli-
, præſtant tectoriis &
coronariis operibus vtilita-
tem
.
Quibus autem locis copiæ non ſunt, cæmen-
ta
marmorea, ſiue aſſulæ dicuntur, quæ marmorarii ex
operibus
deiiciunt, pilis ferreis contunduntur, cribrisq́;
excernuntur.
autem
excretæ tribus generibus ſeponuntur, &
quæ pars grandior fue-
rit
, quemadmodum ſuprà ſcriptum eſt, arenato primum cum calce indu-
citur
, deinde ſequens, ac tertio, quæ ſubtilior fuerit.
Quibus inductis & di-
ligenti
tectoriorum fricatione leuigatis, de coloribus ratio habeatur, vti
in
his perlucentes exprimant ſplendores, quorum hæc erit differentia &

apparatio
.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Et coronarijs operibus. ] Coronarium op{us} dupliciter intelligitur, aut
enim
pro ornamento camerarum dicitur, vt hoc cap.
& quarto, de quib{us} coronis
ſcripſit
cap.
III. aut pro coronis ſumitur, quib{us} præcinguntur parietes, id\’ eſt du-
plex
, intestinum &
albarium, id eſt ex materie, & ex calce, vt lib. V. cap. II.
Siue aſſulæ dicuntur. ] Aſſul{as} vocat, qu{as} Græci σΗ\’νρους dicunt, id eſt
fragmenta
, ſine frustula, quæ ſcalpendo marmore excidunt.
Sunt enim & aſſulæ,
Sexto
Pompeio teste, quæ ſunt ſecurib{us} excuſſæ, vti apud Plinium, libri vigeſimi-
noni
capite ſecundo, Alij aſſulis tædæ ſubiectis &
ſubinde inſtratis oleo aſperſam
accendunt
.
Nam in impreßis codicib{us} hastulis legitur. Ea fragmenta ferreis pi-
ſtillis
tunduntur, &
ſetaceis incerniculis triplici differentia cribrantur ad tecto-
ria
, quod craßißimum fuerit, ſubactum inducitur primò, id vbi aruerit, mediocri
fit
ſecundum corium, ſubtilißimo tertium corium dirigitur.
Ab aſſulis Plaut{us} in
Captiuis
dixit aſſulatim, Plini{us} verò lib.
XII. cap. XXII. aſſuloſe.
Quemadmodum ſuprà ſcriptum eſt. ] Hui{us} libri, capite tertio.
De colorib{us}, & primum de ochra. # CAP. VII.
COLORES alii ſunt qui per ſe certis locis procrean-
tur
, &
inde fodiuntur: nonnulli ex aliis rebus tracta-
tionibus
, aut mixtionibus, ſeu temperaturis compoſiti
perſiciuntur
, vti præſtent eadem in operibus vtilita-
tem
.
Primum autem exponemus quæ per ſe naſcen-
tia
fodiuntur, vti quod Græci ὦλρα dicitur.
Hæc verò
multis
locis (vt etiam in Italia) inuenitur, ſed quæ fuerat optima, Attica,
ideo
nunc non habetur, quod Athenis argenti fodinæ cum habuerunt fa-
milias
, tunc ſpecus ſub terra fodiebantur ad argentum inueniendum.
306284M. VITRVVII POLL. Cum ibi vena forte inueniretur, nihilominus vti argentum perſequeban-
tur
.
Itaque antiqui egregia copia ſilis ad politionem operum ſunt vſi.
Item rubricæ copioſe multis locis eximuntur, ſed optimæ paucis, vti
Ponto
Sinope, &
Aegypto, in Hiſpania Balearibus, non minus etiam
Lemno
, cuius inſulæ vectigalia, Athenienſibus Senatus populusq́;
Roma-
nus
conceſsit fruenda.
Parætonium verò ex ipſis locis, vnde foditur, ha-
bet
nomen.
Eadem ratione Melinum, quod eius vis metalli inſulæ Cy-
cladi
Melo dicitur eſſe.
Creta viridis item pluribus locis naſcitur, ſed opti-
ma
Smyrnæ.
Hanc autem Græci θεο{δι}ότιομ vocant, quod Theodotus no-
mine
fuerat, cuius in fundo id genus cretæ primum eſt inuentum.
Auri-
pigmentum
, quod ἀρ{δέ}νιηομ Græcè dicitur, foditur Ponto.
Sandaraca
item
pluribus locis, ſed optima Ponto, proxime flumen Hypanim habet
metallum
.
Aliis locis, vt inter Magneſiæ & Epheſi fines, ſunt loci vnde
effoditur
parata, quam nec molere, nec cernere opus eſt, ſed ſic eſt ſubtilis,
quemadmodum
ſi qua eſt manu contuſa &
ſubcreta.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Colores alij ſunt, qui perſe certis locis procreantur. ] Colorum
aliqui
ſunt natiui, id eſt, vt vulg{us} vocat, minerales, qui fodiuntur:
quos numerat
Plini
{us} lib.
XXXV. cap. VI. ſinopim, rubricam, parætonium, erethriam, & auri-
pigmentum
.
Alij ſunt factitij, qui mixtura & arte finguntur. De ijs, qui naſcun-
tur
, hoc cap.
& proximis duob{us} loquitur: de alijs, qui fiunt, reliquis capitib{us}
ſermo
erit.
Vti quod Græcè ὦχρα dicitur. ] Ochra lutea eſt, quod & nomen in-
dicat
, ſed cum vritur, fit rubra, restincta verò aceto purpurea Scribit Plini{us} di-
cto
cap.
VI. Ochram etiam fieri exusta rubrica in ollis nouis, luto circunlitis. Nam
&
in Topaɀio inſula rubri maris naſci, idem ex autoritate Iubæ refert. Quo in loco
deſidero
in Plinio diligentiam.
fit enim fabrilis rubrica ex Ochra, non Ochra ex ru-
brica
, vti eſt apud Theophrastum πε{εί} λίθωμ, &
Dioſcoridem libri quinti, cap.
LXII. quem de Ochra cap. LVIII. legito. Fortè ſcripſerat, Ex ea exusta fit ru-
brica
:
ne vir ille doctißim{us} falſa præcipere videatur. Niſi existimam{us} virum Se-
natoriæ
dignitatis, in\’ Reipub.
munerib{us} occupatum, ſucciſiuis horis vix potuiſſe
quot
excerpſit deſcribere.
Tunc ſpecus ſub terra fodiebantur. ] Metallici puteos cum Plinio li-
bro
trigeſimotertio capite ſexto appellant, quos in Germania audio ad quingentorum
paſſuum
altitudinem eſſe effoſos, id eſt, altos pedes ter mille ſeptingentos &
quin-
quaginta
.
Egregia copia ſilis. ] Silis præcipua tria genera apud Plinium reperio li-
bro
XXXIII.
cap. XII. Atticum, marmoroſum, & preſſum ſiue Scyricum, pro-
prie\’
limum eſſe.
Adferri ibidem tradit ex Achaia, atque item è Gallia quod lu-
cidum
vocetur, cui{us} meminit lib.
XXXV. cap. VI. Paulò antè indicauim{us} ex
hoc
loco existimare nos ſil lutei eſſe coloris.
Cum enim Ochra Attica carerent,
307285DE ARCHITEC. LIB. VII. ſunt ſile, non illo quidem Attico, ſed quod proxime accederet ad Ochræ colorem.
Nam ſil Atticum arbitramur coloris eſſe purpurei violacei, qui & ianthin{us} di-
citur
.
Scribit enim Vitruui{us} capite vltimo hui{us} libri, Attici ſilis colorem effici
trita
creta perfuſa &
macerata in aqua, in qua conferbuerint violæ, & expreſſæ
ſint
.
Ne verò de luteis violis quis intelligere poßit, facit quod docet aliquot modos
faciendi
purpurei coloris.
Sanè Georgi{us} Agricola in Bermanno dialogo, ex Hermo-
lao
Barbaro existimat id Latinis eſſe Sil, quod Græcis ὦχρα.
Et Hermola{us} fatetur
ſe
aliquando deceptum, qui putarit cæruleum &
Sil idem eſſe. Quorum ſententia
ſi
vera eſt, vt vera videtur, loci hui{us} ſenſ{us} hic erit, Præcipuam &
præcellentem
fuiſſe
antiquis copiam Silis, id eſt Ochræ, tum ſcilicet cum Atticæ habendæ, quæ
erat
optima, facult{as} eſſet:
ſuo tempore aliam fuiſſe rationem, cum adferri illa de-
ſijſſet
, vti ceptum deteriore, Italica ſcilicet:
inuentam enim tunc ætatis in multis lo-
cis
, etiam in Italia.
Vt Latino nomine Silis expreſſerit quod antè Græco Ochræ. Illùd
autem
certe me torquet, quod Dioſcorides Ochram commendat vndique melinam,
&
genere Atticam, Vitruui{us} verò ſilis Attici colorem fuiſſe purpureum innuit.
Si
extarent tabulæ Polygnoti aut Myconis, quos primos inſtituiſſe pingere ſile Atti-
co
duntaxat tradit Plini{us} capite vltimo libri triceſimitertij, aut Apellis, Echio-
nis
, Melanthij´ue, Nicomachi´ue, clarißimorum pictorum, quos idem ſcribit libri tri-
ceſimiquinti
capite ſeptimo, quatuor colorib{us} ſolis immortalia illa ſua opera feciſſe,
ex
albis melino, ex ſilaceis Attico, ex rubris Sinopide Pontica, ex nigris atramento,
ſi
inquam eorum tabul{as} haberem{us} aliqu{as}, non eſſet operoſum ſecundum alterum
litem
dare.
Ochræ quidem certe Atticæ meminit Celſ{us} lib. V. cap. XVIII. in ma-
lagmate
aduerſ{us} panum, &
phymata.
Item rubricæ copioſe. ] Nihil neceſſe eſt admonere rubricam terram
eſſe
rubram, qua pictores, &
fabri materiary vtuntur. Quæ autem hîc de ipſa ſcri-
buntur
, ea de Sinopide tradit Plini{us} lib.
XXXV. cap. VI. Sinopis, inquit, inuenta
eſt
primum in Ponto, inde nomen à Sinope vrbe.
Naſcitur & in Aegypto, Baleari-
b
{us}, Africa, ſed optima Lemno, &
in Cappadocia effoſſa è ſpeluncis. Quod autem ad-
dit
Cappadociam prætermiſſam à Vitruuio, non vn{us} id facit.
Nam & Strabo lib.
XII. ſcribit rubricam Sinopicam naſci in Cappadocia, & Dioſcorides lib. V. cap.
LXI.
Palmam verò Lemnia fert, quòd ſit rubore minio proxima.
Non minus etiam Lemno. ] Quòd de colorib{us} loquatur, apparet de ea
tantum
intelligere, quæ μίλτ{ος} λΗμία hoc eſt rubrica Lemnia vocatur.
In Lemno
enim
Aegei maris inſula, ad Hephæstiada vrbem occidentem ſpectantem, in colle
quodam
triplici reperiebatur terra differentia, vt apud Galenum libro nono ſim-
plicium
medicamentorum legim{us}.
Erat enim, cui Dianæ ſigillum imprimebatur,
quæ
Lemnia ſphragis dicebatur.
Erat miltos Lemnia τεκτονικΗ, rubrica fabrilis, qua
potißimum
vtebantur fabri, ſed &
pictores. Erat & tertij generis terra exterſo-
ria
, qua vtebantur linteis &
vestib{us} abluendis. Existimauit Plini{us} dicto capite
VI.
rubricam Lemniam non niſi ſignatam venundari, vnde & ſphragis appellare-
tur
.
Decept{us}, qui putarit eandem eſſe rubricam Lemniam, & Lemniam ſigillatam,
cum
hæc ſit terra diuerſa à rubrica, vel autore Galeno libro antidoton primo, &

aperti
{us} dicto libro ſimplicium medicamentorum nono.
Tametſi Paul{us} Aegineta
lib
.
VII. Lemniæ milti appellatione ſigillatam intelligat, & Plinij partes
308286M. VITRVVII POLL. ſit Pandulph{us} Collenuci{us} Piſauren. Iuriſcon. in ſcripta aduerſ{us} Leoniceni accuſa-
tionem
Pliniana defenſione.
Lemnia lota in tres differenti{as} ſecernebatur. Nam
ſummum
atque item imum, quòd illud aquoſum, hoc terreum eſſet, reijciebantur,
quod
lutum medium erat, exſiccatum imagine ſignabatur.
Vt ſit ſine dubio, quæ
bol
{us} Armenia orientalis falsò hacten{us} in officinis credita eſt, terra Lemnia, cum
illa
non ex Armenia, ſed Lemno Aegei maris inſula, nunc Stalimene dicta, adue-
hatur
, &
à terra, qua etiam nunc Lemno aduecta ſigillata vtimur, ſolum differat,
quòd
videntur admixta fuiſſe ſabulonis grana, vt commodi{us} ſigillo inſigniretur.
Id quod monuit Antoni{us} Muſa Braſauol{us}, & nos Venetijs probauim{us}. Aliter
tamen
Aloyſio Mundellæ in epistolis medicinalib{us} viſum eſt.
Sed lege Dioſcori-
dem
lib.
V. cap. LXIII. & Galenum dicto ſimplicium medicamentorum lib. IX.
nam
inter eos non omni ex parte conuenit.
In Nicandri theriacis reperio λΗμνίδα,
μίλτομ
dici pro Lemnia ſphragide.
Et in verſib{us} Andromachi vetustißimi poetæ,
apud
Galenum libro de theriaca ad Piſonem.
Parætonium verò. ] Parætoniũ à loco Aegypti, vnde foditur, nomen habet:
fieri ſcribit Plin. lib. XXXV. cap. VI. ex ſpuma maris ſolidata cum limo è candi-
dis
colorib{us} pinguiſsimum, &
tectorijs tenacißimum propter leuorem. Quod etiam
dixerat
lib.
XXXIII. cap. V. Quòd ſi verum eſt, vt certè eſt, non potuit è ſpuma
maris
fieri, alioquin ſalſugine ſua tectorijs erat futura ineptißima.
Poti{us} igitur
credendum
ex pinguib{us} ſaxis ſolutis oriri.
Eadem ratione melinum. ] Melinum (meliam vocat Theophraſt{us}) &
ipſum
candidum eſt, optimum in Melo inſula, autore Plinio lib.
XXXV. cap. VI.
& VII. Melinum colorem Latinos giluum appellare testimonio eſt Serui{us} Georg.
lib
.
III. & Gelli{us} noctium Atticarum lib. XIII. cap vltimo, quo loci aliqui le-
gunt
medium.
In florib{us} pro luteo dici Dioſcoridi, & cæteris animaduerti. Sed
&
idem Dioſcorides libro quinto ochram probat μΗλίνΗμ {δι}ιόλχ, vndi luteam ſi-
gnificans
.
Meminit Paul{us} Iuriſconſult{us} Pandect. lib. XXXII. de legatis III.
melini
coloris.
Et Galen{us} lib. II. de compoſitione medicamentorum ſecundum ge-
nera
docet, quæ dicantur melina emplastra, ea ſcilicet, in quorum coctione ærugo
admiſcetur
.
Si enim viridi colore vnguentum permanere quis velit, non oportet
æruginem
cum cæteris ſuper ignem coituris committere, ſed tum demum, cum in
mortario
coierunt, admiſcere.
Existimantur appellata, quòd cotonei mali referant
colorem
.
Creta viridis. ] Ea eſt, quantum conijcere poſſum, quam Veneti terram vi-
ridem
appellant.
Hanc autem Græci θεο{δι}ότιομ vocant. ] Videtur Plini{us} neſcio quàm
rectè
lib.
XXXV. cap. VI. id ceruſſæ tribuiſſe. Eſt & colos (inquit) terti{us} è can-
didis
ceruſſæ, cui{us} rationem in metallis dixim{us}.
Fuit & terra per ſe in Theodoti
fundo
inuenta Smyrnæ, qua veteres ad nauium pictur{as} vtebantur.
Nunc omnis
ex
plumbo &
aceto fit.
Auripigmentum, quod ἀσένιΗομ Græcè dicitur. ] Auripigmen-
tum
ſcribit Plini{us} lib.
XXXIII. cap. IIII. in Syria fodi pictorib{us} in ſumma
tellure
, auri colore, ſed fragili, lapidum ſpecularium modo.
Non tam differre à
Sandaracha
, re ipſa quàm colore videtur.
Nam præter eam, quæ fit ceruſſa in
309287DE ARCHITEC. LIB. VII. nace cocta, de qua cap. XII. inferi{us}, eſt alia foßitia apud Dioſcoridem lib. V. cap.
LXXI. Reperitur autem cum auro & argento in fodinis colore flammeo, vulg{us}
arſenicon
rubrum vocat:
quod autem mixtum lutei eſt coloris, dicitur auripigmen-
tum
, id eſt croceum arſenicon.
Eſt & tertium arſenici gen{us}, album, etiam foßi-
tium
.
Riſagalum autem quod vocant, in genere eſt facticiorum. Fit verò à chy-
mistis
arſenico, quod illis abſolute eſt album &
natiuum, & auripigmento, quod
croceum
arſenicum illis eſt, æquis portionib{us} mixtis &
ſublimatis.
Proximè flumen Hypanim habet metallum. ] Metallum vocabu-
lum
eſt ωολύσΗμομ.
Significat enim metallicam fodinam vt apud Ptolemæum
geographiæ
libro ſeptimo, in Chalcitide æris metalla, &
Plinium non ſemel libro
XXXIIII.
& apud eundem Plinium lib. XXXVIII. æraria & argentaria
metalla
, &
alibi. Significat etiam venam ex qua excoquitur metallum, & ipſum
excoctum
.
Eſt & aliorum foßilium fodina: ex hoc loco Sandarachæ, & capite no-
no
Minij, vti apud Dioſcoridem libro quinto, cap.
LIX. & cap. LX. quomodo He-
rodot
{us} dixerat, ſalis in Libya circa Atlantem eſſe metallum, &
poſt hos Strabo li-
bro
quinto lapidis Tiburtini in Italia, &
Oneſicrit{us} rubricæ in Carmania. Et Lu-
can
{us} ait, Silicum laſſata metallis.
Dixiſſe autem Græcos metalla, quod vbicunque
vna
inuenta vena eſt, non procul inuenitur alia autor eſt Plini{us} lib.
XXXIII.
cap. VI. hoc eſt quòd ἄλλομ μετὰ ἄλλομ inueniatur.
De minij rationib{us}. # CAP. # VIII.
INGREDIAR nunc minii rationes explicare. Id
autem
agris Epheſiorum Cilbianis primum memora-
tur
eſſe inuentum, cuius &
res, & ratio ſatis magnas ha-
bet
admirationes.
Foditur enim gleba, quæ Anthrax
dicitur
, antequam tractationibus ad minium perue-
niat
, vena vti ferreo magis ſubrufo colore, habens circa
ſe
rubrum puluerem.
Cum id foditur, ex plagis ferramentorum crebras
emittit
lacrymas argenti viui, quæ à foſſoribus ſtatim colliguntur.

glebæ
cum collectæ ſunt in officinam, propter humoris plenitatem con-
iiciuntur
in fornacem, vt interareſcant, &
is qui ex his ab ignis vapore
fumus
ſuſcitatur, cum reſedit in ſolum furni, inuenitur eſſe argentum vi-
uum
.
Exemptis glebis, guttæ , quæ reſidebunt, propter breuitates non
poſſunt
colligi:
ſed in vas aquæ conuerruntur, & ibi inter ſe congruunt,
&
vnà confunduntur. autem cum ſint quatuor ſextariorum menſu-
, cum expenduntur, inueniuntur eſſe pondo centum.
Cum in aliquo va-
ſe
eſt conſuſum, ſi ſupra id lapidis centenarii pondus imponatur, natat in
ſummo
:
neque eum liquorem poteſt onere ſuo premere, nec elidere, nec
diſsipare
:
centenario ſublato, ſi ibi auri ſcrupulum imponatur, non nata-
bit
, ſed ad imum per ſe deprimetur.
Ita non amplitudine ponderis, ſed
genere
ſingularum rerum grauitatem eſſe non eſt negandum.
Id
310288M. VITRVVII POLL. multis rebus eſt ad vſum expeditum. Neque enim argentum, neque æs
ſine
eo poteſt recte inaurari.
Cumq́; in veſte intextum eſt aurum, eaq́;
veſtis contrita, propter vetuſtatem vſum non habeat honeſtum, panni in
fictilibus
vaſis impoſiti ſupra ignem comburuntur.
Is cinis coniicitur in
aquam
, &
additur ei argentum viuum, id autem omnes micas auri corri-
pit
in ſe, &
cogit ſecum coire: aqua defuſa, cum id in pannum infundi-
tur
, &
ibi manibus premitur, argentum per panni raritates propter li-
quorem
extra labitur, aurum compreſsione coactum intrà, purum in-
uenitur
.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Ingrediar nunc minij rationes explicare. ] Minium tradit Plini{us}
lib
.
XXXIII. cap. VII. eſſe arenæ coccinei coloris tritæ lotam farinam, quod ſub-
ſederit
, iterum lauari, id eſſe viſum nonnullis minium optimum, alijs quod prima
lotura
fieret.
Explodend{us} eorum error eſt, qui Cinnabarim, & minium idem eſſe
crediderunt
, etiam ſi Theophrast{us} ob coloris ſimilitudinem non ἄμμιομ, ſed κιν-
νάβα
{ει} appellarit, quando Cinnabarim ſcribant Plini{us} dicto cap.
Iuli{us} Solin{us},
&
Dioſcorides lib. V. cap. LIX. ſed ex quorundam hic ſententia (quam tamen
damnare
videtur, cum de eo non tradiderit libro ſecundo cap.
de animalium ſan-
guine
, ſed inter metallica recenſeat) ſaniem eſſe draconis eliſi elephantorum mo-
rientium
pondere, permixto vtriuſque animalis ſanguine, neque alium eſſe colo-
rem
, qui in picturis propriè reddat ſanguinem.
vt taceam Cinnabarim plurimum
rei
medicæ momenti adferre, cum minium venenum ſit.
Arrian{us} certè in periplo
tradit
Cinnabari, quod Indicum appellatur, eſſe ex arborib{us} quibuſdam veluti la-
crym
{as}:
& meo iudicio (ſi in re controuerſa cenſere integrum eſt) haud malè. Nam
&
Aloyſi{us} Cadamust{us} nauigationis ſuæ capite quarto, in inſula ſancti port{us}
refert
arbores, quæ cæraſo fruct{us} non abſimiles ferant, ſed coloris Veneti, anni tem-
pore
ſtato ferro inciſ{as} anno ſequente gummi emittere, quod ahenis decoctum &

defecatum
ſanguis efficiatur, quem appellant draconis.
Quod ad id, quod cina-
brium
ſiue cinaprium appellant, attinet, facticium eſſe conſtat, ex argenti viui
partib
{us} duab{us}, &
ſulphuris parte vna, aut contrà, aut etiam æquis portionib{us}.
De qua re ſcripſit Bulcaſis cognomento Seruitor. Metallicum & facticium agno-
uerunt
Matthæ{us} Syluatic{us}, &
Santes Arduin{us} cap. VI. Tractat{us} ſecundi
præclari
operis, quod ſcripſit de venenis, quod cum Hali Abbatis libris impreſſum
eſt
.
Auerrois quinti libri colliget capite XLIII. ſanguinem draconis in metallis
collocat
.
Lege de minio quæ ſcribam capite tertio libri noni.
Agris Epheſiorum Cliuianis. ] In Plinij codice dicto cap. ſcriptum eſt
Cylbianis
, &
lib. V. cap. XXIX. cum de Epheſo loqueretur, dicit allui Caystro in
Cylbianis
iugis orto:
& in fine cap. Cylbianorum populorum meminit.
Crebras emittit lacrymas argenti viui. ] Quatuor eſſe argenti viui
genera
animaduerto, natiui duo, &
duo facticij. Eſt primum vomica liquoris æter-
ni
, ex eo lapide fluentis, qui in argenti venis reperitur, autore Plinio lib.
XXXIII.
cap. VI. Secundi generis meminit, quod ſciam, vn{us} hie Vitruui{us}. Colligitur
311289DE ARCHITEC. LIB. VII. tem ex anthrace ſubrufi coloris gleba, qua coniecta in fornacem, qui fum{us} ex ea
ſuſcitatur
, vbi in ſolum reſederit, eſt argentum viuum, ipſa verò arefacta contuſa
pilis
ferreis &
molita lota\’ fit minium. Tertium gen{us} ex minio fingi, & quo-
modo
id fiat, docet Dioſcorides lib.
V. cap. LX. Quo in loco & quartum gen{us} re-
perio
, quod inter metalla naſcitur.
Plini{us} lib. XXXIII. cap. VIII. hydrargyri
nomine
tertium illud appellauit.
Solet enim natiuum, argentum viuum facticium
verò
, hydrargyrum vocare.
Sed vtrunque hydrargyri nomine Græci pariter &
Latini
ſignificant.
Apud Aristotelem άργυρομ χυτομ, libro primo de anima, qua-
ſi
dic{as} fuſum &
liquidum argentum, Alexander Aphrodiſe{us} rectè hydrar-
gyron
interpretat{us} eſt, argento enim colore adſimile eſt, aquæ verò inſtar fluit.
Id autem cum ſint. ] Scribo, autem cum ſint, refertur enim ad gutt{as}.
Porrò autem lector diligens ex hoc loco comparare ſibi rationem poterit conficiendi
ſextarij
Romani, qui congij ſexta eſt pars, à quo ei nomen inditum, ſi Fannio credi-
m
{us}, &
Demetrio Alabaldo, nempe ſi ſibi paret v{as}, quod viginti quin argenti
viui
libr{as} capiat.
Eo cognito, non erit operoſum reliqu{as} liquidorum menſur{as} in-
telligere
, in quo tantopere à multis ſudatum eſt.
Si ibi auri ſcrupulum imponatur. ] Scrupulum, ſiue ſcrupul{us}, qui
&
ſcripul{us} dicitur à Frontino lib. I. de aquæ ductib{us}, eſt drachmæ tertia pars,
vt
docet Priſcian{us} de ponderib{us}, ſiue Rhenni{us} Fanni{us}, vt creditur.
Voluſi{us} Me-
tian
{us} ſcriptulum ſcribit, ceu ſit à Græco γράμμα.
nam idem ſignificare Fanni{us}
indicat
hoc verſu:
Gramma vocant, nostri ſcriptlum dixere priores.
Sed de ponderib{us} ita ſemel existimato. Libra vnci{as} pendet duodecim, ſeſcuncia
vnciam
vnam &
ſemiſſem, vncia ſemunci{as} du{as} Duella ſiue dupla ſextula vn-
ciæ
pars eſt tertia, pendet\’ ſcrupula octo, ſicilic{us} vnciæ pars quarta ſcrupulorum
ſex
eſt, ſextula vnciæ pars ſexta ſcrupulorum eſt duorum, denari{us} vnciæ pars
ſeptima
ſcrupulorum trium &
trium ſeptimarum ſcrupuli, drachma Balbo vn-
ciæ
pars octaua ſcrupulorum trium, Victoriat{us} vnciæ pars decimaquarta ſcrupuli
vni
{us} &
trium decimarum quartarum, ſcrupulum pendet obolos duos, obol{us} ſe-
miobolos
duos, ſemiobol{us} ſiliquam vnam &
ſemiſſem, ſiliqua grana quatuor, gra-
num
lentem vnam &
ſemiſſem.
Ita non amplitudine ponderis. ] Hoc eſt, non magnitudine, & mole
rei
æstimanda eſt grauit{as}, ſed vt quæque denſior &
compactior eſt.
Neque enim argentum, neque æs ſine eo poteſt rectè in-
aurari
.
] Plini{us} lib. XXXIII. cap. VI. de argento viuo loquens. Ergò & cum
æra
inaurantur, ſublitum bracteis pertinacißime retinet.
Id autem omnes micas auri corripit. ] Eodem cap. Plini{us}, Omnia
ei
innatant præter aurum, id vnum ad ſe trahit.
Argentum enim viuum ami-
cum
auro, plumbi generib{us} facilè adhæreſcit, difficilè argento, difficili{us} æri, dif-
ficillimè
ferro.
Diſce autem ex hoc loco, qua ratione ex detrita aurata veste aurum
colligi
poßit.
Ex inauratis metallis quomodo id fieri queat, tradit Vannoci{us} Birin-
guci
{us} lib.
pyrotechniæ IX. cap. X. Chryſulcam aquam chymistæ componunt, ab
extrahendo
auro dictam, quam aquam fortem appellant.
Intra purum inuenitur. ] Mendum eſſe in voce purum, existimo,
312290M. VITRVVII POLL. num, hoc ſenſu expostulante. Aurum, inquit, cum in pannum cum viuo argento in-
fuſum
erit, compreſſo panno, per ei{us} raritates labente argento, ipſum in panno re-
manet
.
Niſi intrà pro aduerbio acceptum malis.
De minij temperatura. # CAP. # IX.
REVERTAR nunc ad minii temperaturam. Ipſæ
enim
glebæ cum ſunt aridæ, pilis ferreis contundun-
tur
, &
moluntur, & lotionibus & cocturis crebris effi-
citur
, vt adueniãt colores.
Cum ergo hæc emiſſa erunt,
tunc
minium propter argenti viui relictionem, quas
in
ſe naturales habuerat virtutes relinquit, &
efficitur
tenera
natura &
viribus imbecilla. Itaq; cum eſt in expolitionibus con-
clauium
tectoriis inductum, permanet ſine vitiis ſuo colore.
Apertis verò
id
eſt periſtyliis, aut exedris, aut cæteris eiuſmodi locis, quo Sol &
Luna
poſsit
ſplendores &
radios immittere, cum ab iis locus tangitur, vitiatur,
&
amiſſa virtute coloris, denigratur. Itaque cum & alii multi, tum etiam
Faberius
ſcriba, cum in Auentino voluiſſet habere domum eleganter ex-
politam
, periſtylis parietes omnes induxit minio, qui poſt dies triginta
facti
ſunt inuenuſto varioq́;
colore. Itaque primo locauit inducendos
alios
colores.
At ſi quis ſubtilior fuerit, & voluerit expolitionem minia-
ceam
ſuum colorem retinere, cum paries expolitus &
aridus fuerit, tunc
ceram
Punicam igni liquefactam paulo oleo temperatam ſeta inducat.
Deinde poſtea carbonibus in ferreo vaſe compoſitis, eam ceram apprime
cum
pariete calefaciundo ſudare cogat, fiatq́;
vt peræquetur. Poſtea cum
candela
linteisq́;
puris ſubigat, vti ſigna marmorea nuda curantur. Hæc
autem
κᾶν{σι}ς Græcè dicitur.
Ita obſtans ceræ Punicæ lorica non pati-
tur
, nec Lunæ ſplendorem, nec Solis radios lambendo eripere ex his poli-
tionibus
colorem.
Quæ autem in Epheſiorum metallis fuerunt officinæ,
nunc
traiectæ ſunt ideo Romam, quod id genus venæ poſtea eſt inuen-
tum
Hiſpaniæ regionibus, ex quarum metallis glebæ portantur, &
per
publicanos
Romæ curantur.
autem officinæ ſunt inter ædem Floræ
&
Quirini. Vitiatur minium admixta calce. Itaque ſi quis velit expe-
riri
id ſine vitio eſſe, ſic erit faciundum.
Ferrea lamna ſumatur, in ea mi-
nium
imponatur, ad ignem collocetur, donec lamna candeſcat, cum è can-
dore
color immutatus fuerit, eritq́;
ater, tollatur lamna ab igne, & ſirefri-
geratum
reſtituatur in priſtinum colorem, ſine vitio ſe eſſe probabit.
Sin
autem
permanſerit nigro colore, ſignificabit ſe eſſe vitiatum.
Quæ ſuc-
currere
potuerunt mihi de minio, dixi.
Chryſocolla apportatur à Mace-
donia
, foditur autem ex his locis, qui ſunt proximi ærariis metallis.

Minium
&
Indicũ nominibus ipſis indicant, quibus in locis procreantur.
313291DE ARCHITEC. LIB. VII.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
Reuertar nunc ad minij temperaturam. ] Diuerſum eſt hoc à minio
Dioſcoridis
.
Nam lib. V. cap. LIX. ſcribit ex quodam lapide argentariæ arenæ mi-
xto
temperari.
In exquilijs, ſed carinarum olim parte, vbi hodie vinetum Ioannis
Gadi
, &
ei proxima, ſunt reliquiæ, vt ſuſpicantur quidam, aureæ dom{us} Neronis,
ego
verò palatij Titi eſſe poti{us} dixerim, in his elegantißima cernitur pictura, quam
cum
admirarer edaci tempori non ceßiſſe, ſed ita eſſe obluctatam, vt recens indu-
cti
viderentur colores, eorum præter alios dici vix queat, quantum nobis arriſe-
runt
duo ſeculo nostro non imitabiles, luculentè &
temperanter rubens vn{us}, alter
lætè
virentis ſegetis modo.
Illum niſi minium eſſe, hunc niſi chryſocollam, adduci
non
poſſum, vt credam.
Faberius ſcriba. ] Faberij ſcribæ non ſemel meminit Cicero. Emendand{us}
eſt
P.
Victoris, ſeu Sexti Rufi loc{us} de vrbis regionib{us}, vbi pro Faberia porticu, le-
gitur
fabraria.
Tunc ceram Punicam. ] Id eſt candidam ceram. Quo autem fiat modo,
tradit
Plini{us} lib.
XXI. cap. XIIII. Ventilatur, inquit, ſub dio ſæpi{us} cerafulua,
deinde
feruet in aqua marina ex alto petita, addito nitro, inde ligulis eligunt flo-
rem
, id eſt candidißima quæque, transfundunt\’ in vas, quod exiguum marinæ ha-
beat
frigidæ, &
materiam decoquunt ſeparatim, de hinc v{as} ipſum refrigerant, &
cum
hæc ter fecere, iuncea crate ſub diuo ſiccant ſole, lunaq́;
. Hæc enim candorem
facit
.
Siccantes, ne liquefiat, protegunt tenui linteo. Candidißima verò fit, poſt
inſolationem
recocta.
Eadem res à Pedacio Dioſcoride fuſi{us} explicatur lib. II. cap.
LXXV.
Seta inducat. ] Id eſt penicillo ſetis compoſito.
Hæc autem κᾶνσις Græcè dicitur. ] Hermola{us} Corollarij capite
DCCCCXLV.
eam loricationem conioſim ex Vitruuio vocat, ego verò κᾶνσιμ
non
mutauerim.
ita enim appellata eſt, quòd cera carbonib{us} cum pariete calefieret:
nam καίω vro ſignificat.
Ita obſtans ceræ Punicæ lorica. ] Id eſt tectorium, crusta, vt ſuprà
cap
.
primo. Hunc verò locum cum ſuperiore ita expreßit Plini{us} lib. XXXIII.
cap. VII. de minio loquens, Solis atque Lunæ contact{us} inimic{us}, remedium vt
parieti
ſiccato cera Punica cum oleo liquefacta candens ſetis inducatur, iterum\’
admotis
gallæ carbonib{us} aduratur ad ſudorem vſ, poſtea candelis ſubigatur, ac
deinde
linteis puris ſicut &
marmora niteſcunt.
Ferrea lamna ſumatur. ] Lamna pro lamina, ea figura, qua mna & mi-
na
, videri poteſt dictum, vt apud Horatium lib.
II. Carminum Ode. II. Sed enim
mnam
Græcum &
integrum verbum, minam verò Latinum eſſe existimari de-
bet
ex Plinio lib.
XXI. cap. X. Sunt qui gradatim putant dici lamam, laminam,
&
lamellam. Certè Sext{us} Pompei{us} lamam ait eſſe lacunam, id eſt aquæ colle-
ctionem
, quam alij luſtrum appellent.
Quod autem ad rem attinet, Plini{us} dicto
libri
XXXIII.
loco, dicit auri modo minium probari. Auro candente fucatum
nigreſcit
, ſyncerum retinet colorem.
Deinde ſubiungit. Inuenio & calce adulte-
rari
, ac ſimili ratione ferri lamina, ſi non ſit aurum, deprehendi illico Fecit
314292M. VITRVVII POLL. auri repetitio, loc{us} hic Plinij, menda ne careret. Ita ſcriptum inueni in omnib{us}
codicib
{us} manuſcriptis pariter &
excuſis. Verùmenimuero emaculabitur, ſi pro
aurum
, purum leg{as}, ad hunc modum, ferri lamina, ſi non ſit purum, deprehen-
di
illico.
Reſtituat in priſtinum colorem. ] Restituatur, non reſtituat ſcriben-
dum
eſt, quandoquidem ad minium, non ad laminam refertur.
Chryſocolla apportatur à Macedonia. ] Dioſcorides libr. V. cap.
LIIII. ſcribit Chryſocollam laudatißimam Armeniacam. Et Plin. lib. XXXIII.
cap
.
V. Laudatißimam tradit in Armenia, ſecundam in Macedonia, largißimam
in
Hiſpania.
Nominibus ipſis indicatur, quibus in locis procreantur. ] Mi-
niũ
Minio Hiſpaniæ fluuio nomẽ dedit, ſi credim{us} Iuſtino lib.
XLIIII. Scribit Plin.
lib. XXXIII. cap. VII. non ferè aliunde inuehi ad Romanos, quàm ex Hiſpania.
Celeberrimum
ex Siſaponenſi regione in Bætica, miniario metallo vectigalib{us} Po.

Romani
, nulli{us} diligentiore cuſtodia.
Indicum autem idem autor eſt lib. memorati
cap
.
VI. ex India apportari, inexploratæ adhuc inuentionis. Veneti endigo vocant,
noſtri
, quib{us} chirothecarum ingrat{us} eſt candor, e{as} animi, voluptatis\’ cauſa indi-
co
inficiunt, &
colorant, indi appellantes. Cærule{us} eſt illi color, verum nigrior. Sed
de
eo mox.
De colorib{us}, qui arte fiunt. # CAP. # X.
INGREDIAR nunc ad ea, quæ ex aliis generibus
tractationum
temperaturis commutata, recipiunt co-
lorum
proprietates.
Et primum exponam de atra-
mento
, cuius vſus in operibus magnas habet neceſsi-
tates
, vt ſint notæ, quemadmodum præparentur cer-
tis
rationibus artificiorum ad id temperaturæ.
Nanq;
ædificatur locus, vti laconicum, & expolitur marmore ſubtiliter, & leui-
gatur
:
ante id fit fornacula habens in laconicum nares, & eius præfurnium
magna
diligentia comprimitur, ne flamma extra diſsipetur:
in fornace re-
ſina
collocatur.
Hanc autem ignis poteſtas vrendo cogit emittere per na-
res
intra laconicum fuliginem:
quæ circa parietem & cameræ curuatu-
ram
adhæreſcit:
inde collecta partim componitur ex gummi ſubacto ad
vſum
atramenti librarii:
reliqua tectores, glutinum admiſcentes, in parie-
tibus
vtuntur.
Si autem copiæ non fuerint paratæ, ita neceſsitatibus
erit
adminiſtrandum, ne expectatione moræ res retineantur.
Sarmenta
aut
tædæ ſchidiæ comburantur, cum erunt carbones, extinguantur.
Dein-
de
in mortario cum glutino terantur, ita erit atramentum tectoribus
non
inuenuſtum.
Non minus ſi fex vini arefacta & cocta in fornace fue-
rit
, &
ea contrita cum glutino in opere inducetur, perquam
315293DE ARCHITEC. LIB. VII. ſuauem efficiet colorem, & quo magis ex meliore vino parabitur, non
modo
atramenti, ſed etiam indici colorem dabit imitari.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
Aedificatur locus, vti laconicum. ] Dixim{us} lib. v. laconicum eſſe,
veluti
cameratam in hemiſphærium turriculam in balneis.
Ad ei{us} formam iubet
extrui
, in quod ex adhærente fornacula deferatur fum{us} reſinæ.
Habens in laconicum nares. ] Id eſt interiores fauces, os interi{us}.
Et eius præfurnium. ] Hoc etiam loco pro exteriore ore fornaculæ inter-
pretor
, quod, vbi inditæ ſunt ſchidiæ, diligentißime, &
arctißime occludendum eſt.
Fuliginem. ] Fuligo eſt denſat{us} fum{us} parietib{us} inhærens.
Ad vſum atramenti librarij. ] Præter atramentum librarium, ſiue ſcri-
ptorium
vti Cor Celſ{us} vocat, id eſt quo ſcribim{us}, de quo Dioſcorides lib.
v. cap. vl-
timo
tradit, triplex hic faciendi atramenti tectorij, ſiue pictorij ratio præſcribitur.
Plini{us} lib. XXXV. cap. VI. hunc locum eſt imitat{us}. Cum enim dixiſſet atra-
mentum
natiuum, aut ſalſuginis modo emanare, aut terram ipſam ſulphurei coloris
ad
hoc probari.
Fit, inquit, & fuligine plurib{us} modis, reſina vel pice exuſtis, pro-
pter
quod officin{as} etiam ædificauere fumum eum emittentes.
Adulteratur for-
nacium
, balnearum\’ fuligine, quo ad volumina ſcribenda vtuntur.
Sunt & qui
vini
fecem exſiccatam excoquant, affirment\’ ſi ex bono vino fex fuerit, indici ſpe-
ciem
id atramentum præbere.
Reliqua tectores glutinum admiſcentes in parietibus vtun-
tur
.
] Fuliginem eam vocat Dioſcorides libro quarto ζωγραφικιὼ ὰσβόλιω, id eſt
pictoriam
fuliginem.
Quod ad glutinum attinet, quod Græci modò κόλλαμ, modò
τανροκόλλαμ
nominant, tradit Aristoteles libro tertio de historia animalium ex
coriorum
boum mucoſo lentore, quòd in ijs plurim{us} ſit, fieri.
Plini{us} lib. XXVIII.
cap. X. fieri ait præstantißimum ex taurorum aurib{us} & genitalib{us}, adulterari
verò
quibuſuis pellib{us} inueteratis, calceamentis etiam decoctis.
Ei{us} glutini, ſi-
cuti
ſarcocollæ ſu{us} erat in picturis &
inductionib{us} vſ{us}. Alia glutini tradun-
tur
genera, auri Chryſocolla, ferri argilla, ærearum maſſarum cadmia, laminarum
alumen
, æramentorum ſtannum, ſtanni argentum, marmoris &
plumbi reſina,
plumbi
albi album, nigri album oleo.
Eſt & quo marmoris lapidis´ue fragmenta
cum
reliquo corpore coniunguntur, lithocolla Græcis dicitur.
Conficitur ex eiuſdem
marmoris
aut lapidis puluere cum tauri glutino.
Cui{us} loco aliqui oui albumen,
alij
picem adijciunt, hi nigrum tantum colorem, illi adiectis pigmentis colores quoſ-
uis
poſſunt ementiri.
Glutinum autem ſiue collam nominant autores, quo tenaci nexu
hærent
, quæ alia ratione apti{us} iungi non poterant.
Sarmenta aut tædæ, ſchidiæ comburantur. ] Tollo ſubdistinctio-
nem
, &
ſcribo tædæ ſchidiæ, id eſt fragmenta & veluti aſſulæ & ſecamenta tædæ
arboris
, de qua eſt apud Plinium lib.
XVI. cap. X. In qua ſignificatione vſum mo-
nuim
{us} lib.
II. cap. primo.
Indici colorem dabit imitari. ] Indicum, præter id quod tanquom ſpu-
ma
in indicis harundinib{us} naſcitur, eſt &
ſpuma purpurea innatans infectorijs
316294M. VITR VVII POLL. purpurarijs cortinis. Optimum autem, quod cæruleum eſt, autorib{us} Dioſcoride lib.
V. cap. LVII. & Plinio lib. XXXV. cap. VI. Neutrum hodie inuenitur, ſed
quod
in officinis vænit, quo pictores cæruleum nigrantem, ſaturum´ue, &
vt di-
cunt
obſcurum colorem, &
cum auripigmento viridem procurant, ex iſatide fit.
Hoc
gen{us} quomodo fiat, tradidit Ruelli{us} lib.
II. de natura ſtirpium, vt fateamur,
vnde
profecim{us}.
Iſatim ſatiuam, quæ à Gallis teſtimonio Cæſaris quinto de bello
Gallico
, &
Plinij libri viceſimi ſecundi capite primo, cùm glastum diceretur (niſi
ſuppoſiticia
ſit vox, in meliorib{us} enim eorum autorum manuſcriptis libris non in-
uenitur
) nunc gueſdum nonnullis, alijs paſtellum vocatur, herbam &
ſi inſignib{us}
virore
cauliculis notatam, ſucco tamen inficientem cæruleo, truſſatilib{us} molis pre-
munt
, vt herbaceam ſaniem excludant, deinde exuctam digerunt, &
poſt tinctos
pannos
, cæruleam illam innatantem feruentib{us} cortinis exemptam ſiccant pictorum
vſib
{us}, indum vocantes.
Decærulei temper ationib{us}. # CAP. # XI.
CAERVLEI temperationes Alexandriæ primum
ſunt
inuentæ, poſtea item Veſtorius Puteolis inſtituit
faciundum
.
Ratio autem eius, è quibus eſt inuenta, ſa-
tis
habet admirationis.
Arena enim cum nitri flore
conteritur
adeo ſubtiliter, vt efficiatur quemadmo-
dum
farina, &
æri Cyprio limis craſsis (vt ſcobis) facto
immixta
conſpergitur, vt conglomeretur.
Deinde pilæ manibus verſan-
do
efficiuntur, &
ita colligantur vt inareſcant. aridæ componuntur
in
vrceo fictili, vrceus in fornace ponitur, ita æs, &
ea arena ab ignis vehe-
mentia
conferueſcendo cum coaruerint, inter ſe dando, &
accipiendo ſu-
dores
, à proprietatibus diſcedunt, ſuisq́;
rebus per ignis vehementiam con
fecta
, cæruleo rediguntur colore.
Vſta verò, quæ ſatis habet vtilitatis in
operibus
, tectoriis ſic temperatur.
Gleba ſilis boni coquitur, vt ſit in igne
candens
, ea autem aceto extinguitur, &
efficitur purpureo colore.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
Cærulei temperationes. ] Cæruleum Græci Cyanon maſculino & fæ-
minino
genere, vti Galen{us} medicamentorum ſimplicíum libro nono teſtatur, vo-
cant
, etiam ſi in recentiorum medicorum commentarijs Laɀurion inuenitur.
Ara-
bes
lapidem laɀuli dicunt, Auicenna aɀulum, mei voce parum inflexa aſurum.
Ioannes Meſues libro de re medica ſecundo ſcribit, etiam ſtellatum vulgò dici, quod
macul
{as} quaſdam aure{as} ſtellarum modo radiantes habeat.
Quod ſi nuſquam alibi
vidiſſem
, poterat annul{us} mihi à Lucretia Borromea Patauina puella donat{us} per-
ſuadere
, cui collata Ven{us} inuenusta fuerit.
Nimirum, in qua dotanda naturam
myrothecium
omne exhauſiſſe credi par ſit, quartam Charitem, &
Muſarum de-
cimam
dic{as}, aut vnam poti{us} tres Charites, &
Muſ{as} nouem. Reperitur in
317295DE ARCHITEC. LIB. VII. tallorum fodinis per ſe ortum, aut abraditur à materia metallica. meminerunt Dio-
ſcorides
lib.
V. cap. LVI. Galen{us} libro memorato ſimplicium IX. Theophrasto όιομ
ἄμμχ
, Plinio eſt arena:
re enim vera, qui lapis laɀuli vocatur, ſabuloni, arenæ´ue
duræ
eſt ſimile.
Cuiuſmodi verò ſit eligenda, docet Dioſcorides, nempe, quæ vehe-
menter
ſit ſaturata colore cæruleo, quomodo autem temperari debeat, hoc loco Vitru-
ui
{us}.
Cærulei etiam nomine intelligi poſſe gemmam, quam officinæ Turcicam ap-
pellant
, autor eſt Hermola{us}.
Id quamuis fiat mihi veriſimile, auſim tamẽ affirmare
cyanon
eſſe gemmã è pellucentium numero, adeo\’ Sapphiro eſſe ſimilem, vt vtran
rem
gemmarij vna Sapphiri voce nominent.
De quib{us} Theophrast{us}, & poſt eum
Plini
{us} lib.
XXXVII. cap. IX. Reddetur (inquit) per ſe cyanos, accommodato paulò
antè
iaſpidi nomine, colore cæruleo:
& quæ ſequuntur. Nam cùm proximo capite,
cæruleam
iaſpidem circa Thermodoontem amnem eſſe traderet, innuebat id gen{us},
cyanon
aut dici, aut certè poſſe vocari, quod tamen proprium erat nomen pellucen-
tis
gemmæ.
Quo in loco grauiter errant, qui lapidem cæruleum, & cyaneam gem-
mam
, pro eadem re accipiunt, cum ille ſit metallica arena (ſiue lapidem cum non-
nullis
appelles) non tranſlucens, hæc verò pelluceat.
Cæterùm Ludouic{us} Vertoman{us}
Roman
{us} patriti{us} ſuæ nauigationis libro tertio, qui eſt rerum Perſicarum, Eranon
lapillum
in Euphrate inueniri dicit, eum\’ eſſe, qui Turcica vulgò dicatur.
Scri-
bam
, quod ſentio.
Cum duorum colorum permistis ſuccis conſtans Turcica quæ voca-
tur
gemma, ex cæruleo lactea ſit, addubitari poteſt, num ſit iaſpidis ea ſpecies, quam
Plini
{us} lib.
XXXVII. cap. VIII. modò aëriɀuſam, modò boream à Græcis teſta-
tur
appellari, cælo autumnali matutino ſimilem.
Vidit hoc ante me, ſed ſuppreſſo
Plinij
nomine, Agricola, qui ſubterranea diligentißime perſecut{us} eſt.
Alexandriæ primum ſunt inuentæ. ] Cæruleum enim & naſcitur, &
fit
.
In Alexandria Aegypti primum temperatum eſt, Inde diuiſio illa apud Theo-
phrastum
libro πε{ει} λίθωμ, Κυανὸς ο μὲμ ἀυτοφυ\‘ας, ο {δι} σκευαςὸς, {αν}{δρ}
ΑιγύπΤω
.
Εκύθης {γδ} ἔςιμ ἀυΤοφυὴς, κοὺ κύπ{ει}{ος}.
Arena enim cum nitri flore conteritur. ] Cærulei tria antiquit{us}
fuiſſe
genera refert Plini{us} lib.
XXXIII. cap. vltimo: & ante eum Theophraſt{us}
libro
memorato:
Aegyptium, quod maximè probatur, Scythicum, quod cum teritur,
in
quatuor colores mutatur, candidiorem, nigriorem´ue, craßiorem, tenuiorem´ue, &

Cyprium
, quod Scythico præfertur.
Sed id Scythicotribuit Plini{us}, quod de cæruleo
in
vniuerſum Theophrast{us} intellexit.
Acceſſerunt postea Puteolanum & Hiſpa-
nienſe
.
Vide reliqua. Factitij nunc multæ ſunt ſpecies qu{as} in pictura explicabim{us}.
Cum nitri flore. ] Nitri florem intelligo, non Arabum baurach, id eſt, aphro-
nitrum
, de quo Dioſcorides lib.
V. cap. LXXVIII. & Plin. lib. XXXI. cap. X.
ſed fauillam nitri, id eſt, quod eſt in nitro leuißimum & candidißimum, vt in ſalè
fauillam
interpretatur Plini{us} lib.
XXXI. cap. VII.
Et æri Cyprio limis craſsis, vt ſcobis, facto immixta conſper-
gitur
.
] Id eſt delimatæ æris Cyprij ſcobi ſiue ramento trita arena mixta aſpergi-
tur
.
Fuiſſe autem primã æris inuentionẽ in Cypro autor eſt Plini{us} lib. XXXIIII.
cap. II. à quo æs Aelio Spartiano cuprum, vti hodie, vocatum, & æroſa Cypros
Verrio
, atque cuprini claui Palladio, libro ſecundo capite decimoſexto, vti Plinio li-
bro
XXIII.
capite tertio, vas cupreum. Nam idem Cyprium pro ære Cyprio
318296M. VITRVVII POLL. libro XXXVI. cap. XXVI. & pyxidem Cypriam libri viceſimi cap. XIII.
Vſta verò. ] Vſta, vt ſcribit Plini{us} lib. XXV. cap. VI. caſu reperta eſt, in-
cendio
Pyræëi, ceruſſa in orcis cremata.
Optima Aſiatica, quæ purpurea appellatur.
Fit & cremato ſile marmoroſo, & restincto aceto Sine ea vmbræ non fiunt. Qui lo-
c
{us} adiuuat ſententiam, qua pro luteis ſilaceos cuneos interpretati ſum{us}.
Sil enim,
quod
ochram Græcis eſſe ſuprà dixim{us}, ſi combustum in aceto restinxeris, è lute-
purpureum
fiet.
Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, & ſandaracha. # CAP. # XII.
DE ceruſſa, ærugineq́; quam noſtri ærucam vocant, non
eſt
alienum quemadmodum comparetur dicere.
Rho-
dii
enim in doliis ſarmenta componentes acetum ſuf-
fundunt
, &
ſupra ſarmenta plumbeas maſſas collo-
cant
:
deinde dolia operculis obturant, ne ſpiramentum
obturata
emittant, poſt certum tempus aperientes in-
ueniunt
è maſsis plumbeis ceruſſam.
Eadem ratione lamellas æreas collo-
cantes
, efficiunt æruginem, quæ æruca appellatur.
Ceruſſa verò cum in
fornace
coquitur, mutato colore ad ignis incendium, efficitur Sandaracha.
Id autem incendio facto excaſu didicerunt homines, & ea multo melio-
rem
vſum præſtat, quàm quæ de metallis per ſe nata foditur.
IN CAPVT XII. ANNOTAT.
De ceruſſa. ] Pſimmythium, id eſt cerufſam, laudatißimum in Rhodo tradit
Plini
{us} lib.
XXXIIII. cap. vltimo. fieri autem ramentis plumbi tenuißimis
ſuper
vas aceti aſperrimi impoſitis, atque ita distillantib{us}.
Quod ex eo cecidit in
ipſum
acetum, arefactum molitur, &
cribratur, iterum\’ aceto mixto, in pastillos
diuiditur
, &
in Sole ſiccatur æſtate. Vide reliqua apud Dioſcoridem lib. V. cap.
LIII. & Serapionem, qui omniũ diligentißimè de eare ſcripſit cap. CCCL XVIII.
Quam noſtri erucam vocant. ] Hoc loco & paulò pòſt ſcribendum
ærucam
cum diphthongo ab ære, vt differat ab eruca inſecto, quod Græci κάμω{ιω}
appellant
.
Vermicularis enim, quam ἰόμ σκώληκα Dioſcorides nominat, nihil cum
ista
habet commune.
Illa naſcitur, & ſponte ſe contrahit in vermiculos, vel in eos
fingitur
:
hæc raſilis tantum eſt, & facticia.
Efſiciunt æruginem. ] Si æris lamin{as}, aut maſſ{as} in dolio ſuper ſarmen-
ta
aceto aſperrimo aſperſa compoſueris, vt nullum ſit ſpiramentum, decimo die vbi
dolium
aperueris, æruginem inuenies, quam dicim{us} viride æris, ſiue verderis.
Fit & laminis æreis ſupra acetum ſuſpenſis in cadis, ne attingant, poſt totidem dies
raſis
.
Alij delimatam æris ſcobem aceto ſpargunt, verſant\’ ſpathis ſæpi{us} die, do-
nec
abſumatur.
Eandem ſcobem alij in mortarijs æreis ex aceto terunt. Reliquos
modos
, quib{us} fit ærugo, ſcribunt Dioſcorides lib.
V. cap. XLV. & Plini{us} libro
XXXIIII.
cap. XI. Eſt & foßilis ærugo ex ærarijs lapidib{us} abraſa, altera
319297DE ARCHITEC. LIB. VII. caniculæ ardores ex ſpecu quodam distillat, & colligitur. Tertiam à ſimilitudine
vermium
ſcoleciam vocant.
Vide ne cum Guidone Cauliacio æruginem florem
æris
dic{as}.
Eſt ἄνθ{ος} χαλκ{ομ~} res diuerſa, ex Dioſcoride & cæteris, grana ſcilicet
parua
quædam, à partib{us} æris proſilientia, cùm affuſa aqua refrigeratur.
Chal-
canthum
autem, quod Latini atramentum ſutorium appellant, recentiores vitrio-
lum
, duplici differentia reperitur, eſt enim natiuum quod copperoſam vocant, eſt
&
facticium.
Ad ignis incendium efficitur Sandaracha. ] Sandaracha eſt du-
plex
, foßitia colore Cinnabaris, quam dixim{us} id eſſe, quod à vulgo arſenicon ru-
brum
vocaretur, &
facticia, ceruſſa in fornace cremata. Dioſcorides libro quinto
cap
.
LIII. & Galen{us} libro nono ſimplicium medicamentorum, aiunt ſandycem
appellari
.
Aëti{us} libri ſecundi cap. LIX. Syricum etiam tradit vocari. Paul{us}
Aegineta
libro ſeptimo Syricum, Sericum´ue, ſicuti legit Hermola{us}, ſcribit.
A quo
puto
nominatum ſericinum vnguentum à Ioanne Meſue in Antidotis, etiam ſi non
poſtremæ
notæ medicis à ſerico vellere dictum, &
existimatum, & ſcriptis man-
datum
ſit.
Meam ſententiam adiuuat, quòd præcedente capite, de vnguento quod
ceruſſa
vocatur, verba fecerit.
Ea autem eſt Serapionis minium, & ferè officina-
rum
, natiuum enim haud temere inueni{as}, ſed quod plumbo, &
ceruſſa factum
ſit
.
Plini{us} lib. XXXV. cap. VII. fieri ſandycem vult è ceruſſa, æqua portione ru-
brica
admista, Syricum verò Sinopide &
Sandyce mixtis. Hoc ſublini aurum &
capite
ſeptimo lib.
XXXIII. dixerat, quanquam peruerſe pro Syrico Scyrico ad
hanc
diem ſcriptum eſt.
Illorum verò hic errorem tacere non poſſum, qui, in memo-
rato
triceſimiquinti libri capite, cum enumerat colorum qui finguntur viliores, Sy-
ricum
&
atramentum iungant, ceu Syricum adiectiuum ſit. Cæterùm Plini{us}
idem
, vt eo reuertamur vnde digreßi ſum{us}, Sandycem in illo Bucolico Vergilij
verſu
, Sponte ſua ſandyx paſcentes vestiet agnos, pro herba interpretat{us} eſt, quem
ſecut
{us} eſt Serui{us}.
Ego ſum ſemper pro colore interpretat{us}, & niſi fallor, meli{us},
vt
ſit ſenſ{us}, nulla arte, nulláue fraude videbuntur ſandycini coloris agni, quin &

omnib
{us} colorib{us}, quos ſolet mentiri lana, ſponte conſpicui erunt, nec erit infecto-
rum
cortinis posteris ſecuis op{us}.
Neque tamen neſcim{us} in dictionarijs Sandycem
deſcribi
herbam delicatæ olfacturæ, breui caule, &
in alijs fœniculo ſimilem, ſed
id
fit incerto &
præterito autore. Quod\’ magis mirandum eſt, peculiarem ei lau-
dem
tribuunt, quòd fatigato Venere corpori ſuccurrat, marcentes\’ ſenio iam coit{us}
excitet
.
Id verò, quem laudant, Plini{us} libri viceſimiſecundi capite XXII. ſcandi-
ci
, quæ in olere ſyluestri à Græcis ponitur, tribuit, hoc tamen non vidit interpres
Virgilij
Mancinell{us}.
Non ſine magna nominum confuſione, Mauritani, quos vulg{us}
Arabes
appellat, Serapion, Albugerig, Bedigor{as}, Meſarugie, Aben Meſuai, Abix,
Atabati
, Rhaɀes, Iſaac eben Amram, &
cæteri, aut poti{us} eorũ interpretes, Sanda-
racham
noſtrum vernicem appellant, cum illa exitiale ſit medicamentum, is verò
res
ſalubris, gummi ſcilicet iuniperi, quo tuſo linim{us} chart{as}, ne bibulæ ſint, di-
ct
{us} vernix, quaſi veris ros.
Vere enim potißimum gummi gignitur, & æstate
perficitur
.
Eſt & vernicis factitij gen{us}, quo pictores colores illuminant, id eſt quo
colorib
{us} lucem tribuunt, is fit gummi iuniperi puluiſculo, &
aloë ex oleo nucum
iuglandium
, aut lini.
Ita ergo habeto. Sandaracha in libris Mauritanorum,
320298M. VITRVVII POLL. quos Sandarax dicitur, iuniperi eſt gummi, in Græcorum verò libris venenum,
vt
quæ pota aluum &
intestina cum inſigni eroſione excruciat, quod testatur
Dioſcorides
libro ſexto.
Quomodo fiat oſtrum, colorum omnium factitiorum ex-
cellentißimum
. # CAP. # XIII.
INCIPIAM nunc de oſtro dicere, quod & chariſsi-
mam
, &
excellentiſsimam habet, præter hos colores,
aſpectus
ſuauitatem.
Id autem excipitur ex conchylio
marino
, è quo purpura inficitur, cuius non minores
ſunt
quàm cæterarum naturæ rerum conſiderantibus
admirationes
, quod habet non in omnibus locis, qui-
bus
naſcitur, vnius generis colorem, ſed ſolis curſu naturaliter tempera-
tur
.
Itaque quod legitur Ponto & Gallia, quod regiones ſunt proxi-
ad ſeptentrionem, eſt atrum, progredientibus inter ſeptentrionem &

occidentem
, inuenitur liuidum.
Quod autem legitur ad æquinoctialem
orientem
&
occidentem, inuenitur violaceo colore. Quod verò meridia-
nis
regionibus excipitur, rubra procreatur poteſtate, &
ideo hoc rubrum
Rhodo
etiam inſula creatur, cæterisq́;
eiuſmodi regionibus, quæ proxi-
ſunt ſolis curſui.
Ea conchylia cum ſunt lecta, ferramentis circaſcin-
duntur
, è quibus plagis purpurea ſanies, vtilacryma profluens excuſſa in
mortariis
terendo comparatur, &
quod ex concharum marinarum teſtis
eximitur
, ideo oſtrum eſt vocitatum.
Id autem propter ſalſuginem cito
fit
ſiticuloſum, niſi mel habeat circumfuſum.
IN CAPVT XIII. ANNOTAT.
Id autem excipitur ex Conchylio marino. ] Conchylium vt inter-
preter
ſimpliciter dictum pro purpura piſce, facit quod ſequitur, E quo purpura in-
ficitur
.
Rurſum cum ait, ostrum è conchylio marino excipi, tum neſcio quid ſcrupuli
ſuboritur
.
Nam conchylium, ostrum, & muricem idem eſſe plerique omnes faten-
tur
.
Distingui verò à purpura non ibit infici{as}, cui lectum erit Plinij lib. IX. cap.
XXXVI. Vitruui{us} quadruplici eſſe coloris differentia pro regionum, vnde exci-
pitur
, varietate ſcribit, vt ſit Septentrionale atrum:
quod petitur inter Septentrio-
nem
&
Occidentem, liuidum: quod ad Occidentem Orientem\’ æquinoctialem, vio-
laceum
:
quod ad Meridiem legitur, rubrum. Plini{us} autem nominato cap. Conchylij
dicit
colorem austerum in glauco, &
iraſcenti ſimilem mari, & lib. XXI. cap.
VIII.
ait Conchylij colorem vnum intelligi in heliotropio, alium in malua ad pur-
puram
inclinantem, alium in viola ſerotina vegetißimum.
Nos itaque conchylium
hîc
pro purpura, &
ostrum pro purpuræ ſanie accipim{us}, vt muricem apud Ver-
gilium
Ecloga IIII.
& ośtrum Georg. III. & Aeneidos IIII. Venetijs
321299DE ARCHITEC. LIB. VII. agebam{us}, cum ſtella piſce attulit purpur{as} aliquot Philipp{us} Stroɀɀi{us} Florenti-
n
{us}.
Solebat enim vir ille benè doct{us} non rarò inuiſere Mecœnatem meum, tum re-
gium
legatum, diſſerendi cauſa de rerum natura, potißimum piſcium.
Ex illis, in-
quam
, contuſis purpuris excepim{us} ſaniem violaceam gratißimam.
Porrò autem, vt
nihil
relinquam, quod poßit ſtudioſos adiuuare, illud prætereundum non eſt, à Cice-
rone
Academic.
IIII. dici mare purpureum, quo postea vſ{us} eſt Virgili{us} Georg.
quarto, non in hac tantum parte Ciceronis imitator, à Propertio lib. I. ad Gallum,
purpureum
papauer quod Catull{us} in Epithalamio Iuliæ &
Mallij luteum dicit,
&
quæ aliquanto ſunt remotiora à Virgilio primo Georg. purpureum capillum Niſi,
quod
imitat{us} Tibull{us} Elegia IIII.
lib. I. vocat purpuream Niſi comam, ab eo-
dem
Aeneid.
I. purpureum lumen iuuentæ, & ſexto Aeneidos lumine vestire
purpureo
, ab Horatio in principio ſtatim lib.
IIII. Carminum purpureos olores, ab
Albinouano
apud Thyleſium purpuream niuem.
Eſt autem, vt nos postea reperi-
m
{us} ex Elegia, quæ nunc incerto autore legitur de morte Augusti.
Sed purpu-
reum
(quod de posteriorib{us} &
ſimilib{us} dictum volum{us}) autorib{us} Porphyrione
&
Acrone apud Poët{as} accipitur pro pulchro, id eſt, vt interpretor, cui ineſt natu-
ralis
pulchritudo, cui ſyncer{us} candor.
Addam & hoc, quòd haud temerè niſi apud
Seruium
in octauum Aeneidos librum inueni{as}, purpuram Gallica lingua dictam
fuiſſe
Virgæ, inde illud, Virgatis lucent ſagulis.
De purpurarum generib{us} lege
Athenæum
libro tertio.
Equibus plagis purpurea ſanies. ] Conchyliorum, id eſt purpurarum
cruore
nigrantis roſæ colore ſublucente vtuntur partim tingentium officinæ, par-
tim
pictores colore excellentißimo &
ſuauißimo. Quomodo ad lan{as} apparari de-
beat
, docent Plini{us} lib.
IX. cap. XXXVIII. & Iuli{us} Pollux cap. IIII. lib. I.
Verùm, vt rectè monuit Seneca naturalium quæstionum lib. I. cap. III. Purpura
eodem
conchylio, non in vnum modum exit.
intereſt quantum macerata ſit, craßi{us}
medicamentum
, an aquati{us} traxerit, ſæpi{us} merſa ſit, an excocta, an ſemel tincta.

In
eam luſit Caßiodor{us} Variarum libro primo, in ea Epistola, quæ ſcribitur Theoni.

Pictores
verò ipſo purpureo vtuntur cruore trito in mortario, ſicuti indicat Vitru-
ui
{us}, aut creta argentaria in eum liquorem feruenti aheno addita, &
inebriata.
bibit
enim eum colorem celeri{us} lanis:
purpuriſſum vocat Plin lib. XXXV. cap. VI.
Argentaria
autem creta nitorem argenteum reddit eodem autore dicti libri cap.

XVII.
Meminit & lib. XVII. capite octauo. Flaui{us} Vopiſc{us} in diuo Aurelia-
no
purpurei pallij meminit, quod Perſarum rex ab Indis interiorib{us} acceptum
Aureliano
dederat, ad quod cum matronæ, atque ipſe Aurelian{us} ſu{as} purpur{as}
iungerent
, cineris ſpecie decolorari videbantur, diuini comparatione fulgoris.
Talem
purpuram
ſandycem Indicam facere, ſi curetur, idem tradit dici, memoratum\’
pallium
eo purpuræ genere, quod postea nec vlla gẽs detulit, nec Roman{us} orbis vi-
dit
, in templo Iouis opt.
Max. fuiſſe. Et blattam gen{us} fuiſſe purpuræ conijci poteſt,
quòd
Eutropi{us} ſcribat Neronem blatteis funib{us} piſcatum, quem Suetoni{us} purpu-
reis
feciſſe tradat.
Prudens hîc omitto coccinum, quem nostri ſcarlatam, Itali gra-
nam
vocant, &
chermeſinum, quoniam de eis copioſe traditum eſt ab Hermolao in
cap
.
de ſaxifraga, & de cocco baphica, & à Braſauolo in examine ſyruporum.
Quod ex concharum marinarum teſtis eximitur, & c. ] Non
322300M. VITRVVII POLL. igitur ab ostreis piſcib{us}, quod existimauit Christophor{us} Landin{us} vir alioqui
doct
{us}, ſed ὰπὸ *** ὀςράκ{ομ}, id eſt testa, quod ex conchylijs ſiue purpuris legatur,
tectis
testa piſcib{us}.
Quanquam purpuram ostrearum quandam eſſe ſpeciem anno-
tatum
eſt.
Nam ӧςρẜα gen{us} eſſe ad omnia testacea, ӧςρεα autem ſine diphthongo
ſpeciem
ex Aristotele admonuit Galen{us} libro ſimplicium medicamentorum XI.
Athenæ{us} certè libro tertio per {ει} diphthongum veteres proferre ſolitos adfirmat,
nec
aliter apud Cratinum &
Epicharmum ſcriptum reperiri, Platonem verò in
Phædro
dixiſſe correpta, per ε ſcilicet.
Ego in extrema Timæi pagina id inueni. Vi-
tioſum
Athenæi codicem habuit Hermola{us}, Archilochum enim pro ſcriptore lau-
dat
, cum ſint ἀρχίλοχοι Cratini op{us}, ita enim legitur, Κρατῖν{ος} ἀρχιλόχοις.
Alio-
quin
ignorare non poterat Cratinum ſcripſiſſe Archilochos, quos paulò antè, eodem
verſu
legerat citatos, ne laudem quartum &
nonum libros, in quib{us} id op{us}
nominatur
.
De purpureis colorib{us}. # CAP. # XIIII.
FIVNT etiam purpurei colores infecta creta rubiæ
radice
, &
hyſgino: non minus & ex floribus alii colo-
res
.
Itaque tinctores cum volunt ſil Atticum imitari,
violam
aridam coniicientes in vas cum aqua confer-
ueſcere
faciunt ad ignem:
deinde cum eſt temperatum,
coniiciunt
in linteum, &
inde manibus exprimentes,
recipiunt
in mortarium aquã ex violis coloratam, &
ex ea Eretriam in-
fundentes
, &
eam terentes, efficiunt ſilis Attici colorem. Eadem ratione
vacinium
temperantes, &
lac miſcentes, purpuram faciunt elegantem.
Item qui non poſſunt chryſocolla propter caritatem vti, herba, quæ lu-
teum
appellatur, cæruleum inficiunt, &
vtuntur viridiſsimo colore. Hæc
autem
infectiua appellantur.
Item propter inopiam coloris indici, cre-
tam
Selinuſiam, aut annulariam, vitrumq́;
, quod Græci ***αλομ appellant
inficientes
, imitationem faciunt indici coloris.
Quibus rationibus & re-
bus
ad diſpoſitionem firmitatis, quibusq́;
decoras oporteat fieri picturas,
Item
quas habeant omnes colores in ſe poteſtates, vt mihi ſuccurrere po-
tuit
, in hoc libro perſcripſi.
Itaque omnes ædificationum perfectiones,
quam
habere debeant opportunitatem, ratiocinationibus ſeptem volu-
minibus
ſunt finitæ.
In ſequenti autem de aqua, ſi quibus locis non fue-
rit
, quemadmodum inueniatur, &
qua ratione ducatur, quibus rebus, ſi
erit
ſalubris &
idonea, probetur, explicabo.
IN CAPVT XIIII. ANNOTAT.
Fiunt etiam purpurei colores. ] Plini{us} lib. XXXV. cap. VI. lau-
dari
ait Puteolanum purpuriſſum poti{us}, quàm Tyrium, aut Getulicum, vel
323301DE ARCHITEC. LIB. VII. nicum, cauſam eſſe, quòd hyſgino maximè inficeretur, rubiam\’ cogeretur ſorbere.
Rubiæ radice. ] Rubiam Dioſcorides lib. III. cap. CXXXVII. erythro-
danum
vocat, alij ereuthodanum.
Radix eſt rubra, qua tinguntur lanæ, pelles\’ per-
ficiuntur
, vnde vulgò dicitur rubea tinctorum.
Ea radice pueri liberalib{us} tin-
gebam
{us} oua, garanſam vocantes.
Lege Plinium lib. XIX. cap. III. & lib. XXIIII.
cap. XI.
Ethyſgino. ] Hyſginum id eſſe, quod vacinium & hyacinthum existimat
Hermola
{us}.
Cui, vt ſubſcribam facit, quod mox ſequitur, Eadem ratione vacinium
temperantes
, &
lac miſcentes, purpuram faciunt elegantẽ. Sed & qui ſcripſit op{us}
pandectarum
Medicarum, Matthæum Syluaticum video in ea fuiſſe ſententia, cum
de
vacinio tradit.
Quid ſenſerit Plini{us}, iudicari non poteſt, etiam ſi hyſgini memi-
nerit
lib.
XXI. cap. XXVI. & lib. IX. cap. XLI. Nondum verò tantæ apud me
eſt
autoritatis Nicandri Theriacon Scholiastes:
vt in ei{us} ſententiam pedib{us} eam,
qui
dicat flaui eſſe coloris, id eſt ξανδὸμ *** χρώμαΤι, à quo ὐσγινοβχφῆ τὰ
{ὑ῾π᾿} {ἀν}τ{οῶ} βεβαμμ@να.
Quod autem ad vacinium & hyacinthum attinet, Ioannes
Ruelli
{us} eadem putat, astipulat{us} Seruio.
Nicola{us} Leonicen{us} credidit vacinium
eſſe
ligustri acinos, id eſt ei{us} arboris, quam nostri Troëſnam vulgò dicunt, appella-
uit
enim Virgili{us} vacinia nigra, quod fortaſſe ſpectans Columella lib.
X. qui eſt de
cultu
hortorum carmine ſcript{us} dixit, Et nigro permista ligustro Balſama cum
Caſia
nectens.
Niſi ſcripſerit niueo, fuit enim facilis à voce nigro in niueo deflex{us}.
Raphaël Volaterran{us} in Virgilio non vacinia ſed bacinia pro ligustri acinis legit.
Alioqui
Vacinia prima inflexione Plinio eſt arbor lib.
XVI. cap. XVIII. Fran-
ciſc
{us} Maſſari{us} agrestia eſſe mora mauult.
Cui{us} credo ſententiam fuiſſe ſequu-
tum
Leonhartum Fuchſium, cum ait Virgilium vni{us} literæ immutatione vacinia
vocaſſe
, quæ Græci Βάτινα &
Βατίνια dicunt, id eſt rubi, ſeu ſentis humilis mo-
ra
.
Et reuera Galen{us} Βάτινα libro ſecundo de alimentorum facultatib{us} tradit
appellari
, &
lib. VI. Compoſitionis pharmacorum κ{Τγ}Ι τόπ{ομ}ς. De eis intellexit Pli-
ni
{us} lib.
XV. cap. XXIIII. Romæ (inquit) naſcuntur & in rubis, multum dif-
ferente
callo.
Sed emaculand{us} inolit{us} error, & ob id recept{us}, & pro Romæ, mo-
ra
ſcribendum eſt.
Sit Atticum imitari. ] Scribendum Sil Atticum. Id trium generum eſſe
optimum
, autor eſt Plini{us} lib.
XXXIII. cap. XII.
Violam aridam conijcientes in vas. ] Plini{us} memorati libri, capite
vltimo
, non ſilis, ſed cærulei eam fraudem eſſe videtur ſenſiſſe.
Fra{us} (inquit de cæ-
ruleo
loquens) viola arida decocta in aqua, ſucco per linteum expreſſo in cretam
Eretriam
.
Admonendi ſunt qui hæc legunt, violam intelligi eam oportere quæ ni-
gra
ſiue purpurea dicitur, aut etiam ſimpliciter viola, vti à Græcis ἴομ.
Mei vio-
lam
Martiam, &
Quadrageſimalem appellant. Mirum autem videri non debet ni-
gram
dici, cum leucoia nigra pro purpureis dicta ſint ab Hippocrate.
Et in eo cretam infundentes. ] Intellige Eretriam, quæ terræ ſuæ habet
nomen
, inquit Plini{us} lib.
XXXV. cap. VI. Ea duplex eſt apud Dioſcoridem lib. V.
cap. XCIIII. alba, & cinerea, quod & Plini{us} ſcribit lib. XXXV. cap. XVI.
Herba, quæ luteum appellatur, cæruleum inficiunt. ] De chry-
ſocolla
natiua lutea vocata, dixim{us}.
Eam mentitur cæruleum lutea herba
324302M. VITRVVII POLL. ctum, ſiue ipſa herba cæruleo ſubtrita, vt docet Plini{us} lib. XXXIII. cap. V. in-
fectiua
dicta, vt hoc loco testatur Vitruui{us}, neque enim de herba loquitur, quod
existimauit
Hermola{us}.
Sed quæ herba eſſet, quam Plini{us} luteam, Vitruui{us} lu-
teum
appellant, &
lutum vt puto Virgili{us} Aegloga quarta, Croceo mutabit vel-
lera
luto, quæſitum eſt nos apud Dioſcoridem lib.
II. legim{us} luteam herbam Ro-
manis
eſſe, quam Græci iſatim dicunt, ſi modo ſatis emendati ſunt codices.
De iſati
tum
dixi, cum de Indico ſcriberem ſuprà cap.
X. Emendand{us} eſſet Apulei{us} lib.
de herbarum medicaminib{us}, & lutea ſcribendum pro ruta, quæ vox & in Dio-
ſcoride
pri{us} legebatur.
Certè facilè pedib{us} eo in ſententiã Ruellij, qui luteum ſiue
luteam
guadum dictũ putat, herbã infectorijs cortinis notam tingendis luteo colore
pannis
.
Quam etiam iſatidi ſuperinducunt infectores conciliando virore, nostrates\’
virgunculæ
lixiuio macerant, vt capillum flauum faciant.
Vt mihi parum hal-
lucinat
{us} videatur Leonicen{us} in libro de Plinij errorib{us} ad Franciſcum Trottum,
qui
eam herbam Lyſimachiam putat.
Cui{us} ſententiam non ſatis ſcio cur ſit ſecut{us}
præterito
tamen autore, Ruelli{us}, ac non poti{us} quæ in iſatide tradiderat, memor pro-
barit
, cum manifestißimum ſit Lyſimachiam multo ab infectoria ea herba, quam
vt
dixi, mei guadum, Ferrarienſes Corneolam, Hetruſci partim Ceretam, partim
Bragliam
, Romani herbam roɀɀam vocant, diuerſam.
Neque argumento eſſe debue-
rat
, quod Plini{us} capite vltimo libri XXVI.
prodat Lyſimachiam capillum flauum
facere
, quod\’ à Dioſcoride traderetur Lytron alio nomine appellari, voce non ad-
modum
abhorrente à luteum &
lutea, vſurpatis à Vitruuio ac Plinio vocib{us}, &
lubrico
lapſu, aut contrà, in illo alterutrum pro Lytron potuiſſe ſcriptum fuiſſe, tam
multis
aduerſantib{us}.
Vtcunque res habet, neceſſe eſt luteam colore tingere luteo,
alioquin
nunquam cum cæruleo chryſocollam eſt mentitura.
Item propter inopiam coloris indici & c. ] Hoc & Plini{us} libr.
XXXV. cap. VI. Qui adulterant (inquit) indicum, ſtercora columbina, aut cre-
tam
Selinuſiam, vel annulariam vitro inficiunt.
Cretam Selinuſiam. ] Ea lactea eſt autore Plinio lib. XXXV. cap. XVI.
Maximè laudari ait Dioſcorides lib. V. cap. XCIIII. cam, quæ vehementer re-
ſplendet
, candidam, friabilem, &
aqua dilui celerrimam.
Annulariam vitrúmque. ] Annulare ſcribit Plini{us} dicti libri cap. VI.
Candidum eſſe, quo muliebres picturæ illuminantur, fieri ex creta admixtis vitreis
gemmis
ex vulgi annulis, vnde &
annulare dicatur. Id existimo intelligi, ex quo
poſſe
imitari indicum ait Vitruui{us}.
325303 91[Figure 91]
M. VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
OCTAVVS
.
PRAEFATIO.
DE SEPTEM ſapiẽtibus Thales Mileſius
omnium
rerum principium aquam eſt pro-
feſſus
, Heraclitus ignem, Magorum ſacer-
dotes
aquam &
ignem, Euripides auditor
Anaxagorę
, quem philoſophum Athenien-
ſes
ſcenicum appellauerunt, aëra &
terram,
eamq́
;
ex cœleſtium imbrium conceptioni-
bus
inſeminatam, fœtus gẽtium, &
omnium
animalium
in mundo procreauiſſe:
& quæ
ex
ea eſſent prognata cum diſſoluerentur,
temporũ
neceſsitate coacta, in eadem redire:
quæq́; de aëre naſcerentur
item
in cœli regiones reuerti, neque interitiones recipere, ſed diſſolutione
mutata
, in eãdem recidere, in qua ante fuerant proprietatem.
Pythagoras
verò
, Empedocles, Epicharmus, aliiq́;
Phyſici & Philoſophi, hæc princi-
pia
quatuor eſſe propoſuerunt, aërem, ignem, aquam, terram, eorumq́;
in-
ter
ſe cohærentes naturali figuratione ex generum diſcriminibus efficere
qualitates
.
Animaduertimus verò non ſolum naſcentia ex his eſſe pro-
creata
, ſed etiam res omnes non ali ſine eorum poteſtate, neque creſcere,
nec
tueri.
Nanque corpora ſine ſpiritu redundantia, non poſſunt habere
vitam
, niſi aër influens cum incremento fecerit auctus &
remiſsiones con-
tinenter
.
Caloris verò ſi non fuerit in corpore iuſta comparatio, non erit
ſpiritus
animalis, neque erectio firma, cibiq́;
vires non poterunt habere
concoctionis
temperaturam.
Item ſi non terreſtri cibo membra corporis
alantur
, deficientur, &
ita à terreni principii mixtione erunt deſerta. Ani-
malia
verò, ſi fuerint ſine humoris poteſtate, exanguinata &
exucta à
principiorum
liquore, interareſcent.
Igitur diuina mens, quæ propriè
326304M. VITRVVII POLL. ceſſaria eſſent gentibus, non conſtituit difficilia & cara, vti ſunt margari-
, aurum, argentum, cæteraq́;
, quę nec corpus, nec natura deſiderat: ſed ſi-
ne
quibus mortalium vita non poteſt eſſe tuta, effuditad manum parata
per
omnem mundum.
Itaque ex his ſi quid forte deſit in corpore ſpiri-
tus
, ad reſtituendum aër aſsignatus id præſtat.
Apparatus autem ad au-
xilia
caloris, ſolis impetus, &
ignis inuentus, tutiorem efficit vitam: item
terrenus
fructus eſcarum præſtans copias, ſuperuacuis deſiderationibus
alit
&
nutrit animalia paſcendo continenter. Aqua verò non ſolum po-
tus
, ſed infinitas vſui præbendo neceſsitates, gratas (quod eſt gratuita)
præſtat
vtilitates.
Ex eo etiam qui ſacerdotia gerunt moribus Aegyptio-
rum
, oſtendunt omnes res è liquoris poteſtate conſiſtere:
itaque cum hy-
driam
tegunt, quæ ad templum ædemq́;
caſta religione refertur: tunc in
terra
procumbentes manibus ad cœlum ſublatis, inuentionibus gratias
agunt
diuinæ benignitatis.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM
ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
OCTAVVS
.
IN PROOEMIVM ANNOT.
OMnium rerum principium aquam eſt profeſſ{us}. ] Mi-
leſio
Thaleti viſum eſt vnum aquæ elemẽtum, id eſt rerum omnium
principium
.
Quod à senecà quæſtionum naturalium lib. III. cap.
XIII. traditur, & à Plutarcho libro de placitis Philoſophorum I.
cap
.
III. Vnde petenda de principijs reliqua, ab Aristotele item lib.
II. Metaphyſic.
atque Probo Aeglog. Virgil. VI.
Magorum ſacerdotes. ] Magi apud Perſ{as}, vt præter alios tradit Sui-
d
{as}, erant Philoſophi κὰι φιλόθεοι, quorum princeps Zoroaſtres.
Græci eiuſmodi ho-
mines
vocabãt Philoſophos, Latini ſapientes, Aegyptij Prophet{as}, Aſſyrij Chaldæos,
Indi
Gymnoſophist{as}, Galli Druid{as}.
Euripides auditor Anaxagoræ & c. ] Scribit Diodor{us} Sicul{us} lib.
primo, existimaſſe in Menalippa Euripidem Phyſici Anaxagoræ auditorem cœ-
lum
&
terram mixta aliquando, cum diſiuncta fuiſſent, produxiſſe arbores,
aues
, fer{as}, atque adeò quicquid videtur, id eſt, vt interpretor, fœcundatam im-
brib
{us} terram omnia procreaſſe, vt id eſſet aër, quod m{as}, pluuia, quod ſemen,
terra
, quod fœmina.
Quod intellexit Lucreti{us} Car{us}, cum lib. I. . de rerum natu-
ra
inquit.
Poſtremò pereunt imbres, vbieos pater
327305DE ARCHITEC. LIB. VIII. In gremium matris terrai præcipitauit.
At nitidæ ſurgunt fruges, rami\’ vireſcunt
Arborib
{us}, creſcunt ipſæ, fœtu\’ grauantur.
Et Virg. Georg. lib. II.
Tum
pater omnipotens fœcundis imbrib{us} æther
Coniugis
in gremium lætæ deſcendit, &
omnes
Magn
{us} alit magno permixt{us} corpore fœt{us}.
Hinc fabulæ loc{us}, qua fingitur Iupiter cum matre concubuiſſe. Iouem enim intel-
ligo
aërem, etiam ſi apud Arnobium ita inuenerim ſcriptum libro diſputationum
aduerſ
{us} Iudæos quinto, Ita\’ qui dicet, cum ſua concubuit Iupiter matre, non ince-
ſt
{as} ſignificat aut propudioſ{as} Veneris complexiones, ſed Iouem pro pluuia, protel-
lure
Cererem nominat.
Et qui rurſ{us} perhibet laſciui{as} exercuiſſe cum filia, nihil
de
fœdis voluptatib{us} loquitur, ſed pro imbris nomine ponit Iouem, in filiæ ſignifi-
catione
ſementem.
Et poſt eodem libro. Vos Iouis & Cereris coitum imbrem dicitis
dictum
telluris in gremium lapſum.
Neque creſcere, nec tueri. ] Tueor paßiue vſurpauit, quemadmodum
inueni
in antiqua ex Hiſpania inſcriptione, ad XX à Dianio oppido lapidem in
ædicula
miræ magnitudinis lapidib{us} ſtructa, literis cubitalib{us} ſculpta, cui{us} mi-
hi
fecit copiam Thom{as} Cadamuſt{us} Laudenſis, Pauli III. Pont.
Max medic{us}, ſed
autore
Iacobo Corneliano, iuuene ingenio, doctrina, &
morum elegantia inſigni, eo\’
nomine
mihi charißimo.
Ipſam hic appoſui.
PALLADI VICTRICI
SACRVM
HIC HOSTIVM RELIQVIAS PROFLI-
GAVIT
CATO, VBI ET SACELLVM MIRO
ARTIFICIO
STRVCTVM ET AEREAM
PALLADIS
EFFIGIEM RELIQVIT
PAREANT
ERGO ET NOSCANT O-
MNES
. SENATVS ET POPVLI ROMANI
IMPERIVM
ET DEORVM NVMI-
NE
ET MILITVM FORTITVDINE
ET
TVERI ET REGI.
Non conſtituit difficilia, & clara. ] Scribendum & cara. Eſt autem
ſenſ
{us} horum verborum, Natura min{us} vitæ neceſſaria in mari vt margarit{as}, aut
terræ
viſcerib{us}, vt aurum &
argentum abdidit: ſine quib{us} verò conſtare vita
ſatis
non poterat, ea quaſi ad manum poſuit, nec magno paranda.
Cauillat{us} eſt De-
metri
{us} Phalere{us}, vti annotauit Athenæ{us} libro ſexto, &
ante eum Strabo, in eos,
qui
auro quærendo ſpec{us} effodiunt, &
non inuento, oleum & operam perdunt.
Quæ capere poſſe ſperabant (aiebat) non ceperunt, quæ poßidebant, amiſerunt.
ά
μ\‘ν ἔμελλομ, {ομ2}κ ἔλαβου, {δἰ} εἶχου, ἀϖέβαλλου.
Notabat ſcilicet, quos ſola
auaritia
impulerat.
Sed lege, ſi vacabit, caput quartum lib. XXXIII. Plinij.
328306M. VITRVVII POLL.
Aqua verò non ſolum potus, & c. ] De aquæ præstantia & vtilita-
tib
{us} hunc in modum à Plinio eſt traditum lib.
XXXI. cap. I. Hoc elementum
cæteris
omnib{us} imperat, terram deuorant aquæ, flammam necant, ſcandunt in
ſublime
, &
cœlum quoque ſibi vendicant, ac nubium obtentu vitalem ſpiritum
ſtrangulant
quæ cauſa fulmina elidit, ipſo ſecum diſcordante mundo.
Quid eſſe mi-
rabili
{us} poteſt aquis in cœlo ſtantib{us}?
At illæ, ceu parum ſit in tantam peruenire
altitudinem
, rapiunt ſecum piſcium examina, ſæpe etiam lapides ſubuehunt,
portantes
aliena pondera.
Eædem cadentes omnium terra naſcentium cauſa fiunt.
Prorſ{us} mirabili natura, ſi quis velit reputare, vt fruges gignantur, arbores fru-
tices\’
viuant, in cœlum migrare aqu{as}, animam\’ etiam herbis vitalem inde de-
ferre
, iusta confeßione, omnes terræ quoque vires aquarum eſſe beneficij.
Differen-
tiæ
creduntur, φρεατί{αι} puteales, πΗλαί{αι} fontanales, ῥυτ{αμ} fluentes, ςάσιμ{αμ}
ſtagnantes
, &
συλλογι{αί}{αμ} collectitiæ. Pluuialium, id eſt τ\~εμ ὀμβ{ει}εμ, quædam
nubium
attritu, fulgetris, tonitrib{us}\’ exprimuntur, qu{as} {ςτ}ραπαίας &
βρονΤι{αί}ας
vocant
:
quædam fulminib{us} excutiuntur, qu{as} κεραιωίας dixerunt. Fontium
aqu
{as} ſalubritatem ægris corporib{us} afferre autor eſt apud Iulium Frontinum
C
.
Amaran{us} Apollinaris.
Itaque cum hydriam tegunt. ] Id ceremoniarum gen{us} facilè adducor,
vt
credam ad Aegyptios inuectum, postquam de deorum præstantia inter gentes
eſt
certatum.
Nam vt eſt ſcriptum apud suidam, cum Chaldæi ignem haberent
deum
, circunferentes, quòd omnia peruinceret, vnum deum existimari volebant,
cæterarum
enim gentium , quia ære, argento, ligno, lapide, &
eiuſmodi aliqua
materia
conſtarent, eos aiebant igne conſumi, Id cum ad Canopi ſacerdotem allatum
eſſet
, vt erat ingenio ad astutiam compoſito, hydriæ pertuſæ aqua plenæ foramina
obduxit
, &
totam varijs pinxit colorib{us}, & ſimulacro (quod gubernatoris Mene-
lai
eſſe ferebatur) pri{us} abſciſo capite, aptauit.
Non ita multo pòſt tempore, cum
Chaldæi
veniſſent, ignem\’ ſimulacro admouiſſent, facturi ipſi periculum, num poſ-
ſet
&
Aegyptiorum deum ſuperare, liquatat cera ſenſim effluens rimis aqua ignem
extinxit
.
vt Aegyptiorum Canop{us} ſacerdotis astutia Chaldæorum dei victor cœ-
perit
ab alijs coli.
Refertur & à Rufino eccleſiasticæ historiæ lib. XI. cap. XXXVI.
Eam
(niſi fallor) hydriam graphicè expreßit Apulei{us} libro vltimo de aſino au-
reo
.
Vrnula (inquit) faberrimè cauata, fundo quàm rotundo, miris extrinſec{us}, ſi-
mulacris
Aegyptiorum effigiata, ei{us} orificium non altiuſculè leuatum, in cana-
lem
porrectum longo riuulo prominebat.
Ex alia parte verò multum recedens, ſpa-
tioſa
dilatatione adhærebat anſa, quam contorto nodulo ſuperſedebat aſpis ſquameæ
ceruicis
ſtricto tumore ſublimis.
De aquæ inuentionib{us}. # CAP. I.
CVM ergo & à Phyſicis, & à Philoſophis, & ab ſacerdotibus
iudicetur
ex poteſtate aquæ omnes res conſtare, putaui, quo-
niam
in prioribus ſeptem voluminibus rationes ædificiorum
ſunt
expoſitæ, in hoc oportere de inuentionibus aquæ, quasq́;
habeat in locorũ proprietatibus virtutes, quibusq́; rationibus ducatur, &
329307DE ARCHITEC. LIB. VIII. quemadmodum item ea probetur, ſcribere. Eſt enim maxime neceſſa-
ria
, &
ad vitam, & ad delectationes, & ad vſum quotidianum. Ea autem
facilior
erit, ſit fontes erunt aperti, &
fluentes. sin autem non profluent,
quærenda
ſub terra ſunt capita, &
colligenda: quæ ſic erunt experiunda,
vti
procumbatur in dentes, antequam ſol exortus ſuerit, in locis quibus
erit
quærendum, &
in terra mento collocato & fulcto, proſpiciantur
regiones
.
Sic enim non errabit excelſius quàm oporteat viſus, cum erit
immotum
mentum:
ſed ad libratam altitudinem in regionibus certa fi-
nitione
deſignabit.
Tunc in quibus locis videbuntur humores ſe con-
criſpantes
, &
in aëra ſurgentes, ibi fodiatur: non enim in ſicco loco hoc
ſignum
poteſt fieri.
Item animaduertendum eſt quærentibus aquam,
quo
gencreſint loca.
Certa enim ſunt, in quibus naſcitur. In creta, te-
nuis
&
exilis & non alta eſt copia, ea erit non optimo ſapore. Item ſabu-
lone
ſoluto, tenuis:
ſed ſi inferioribus locis inuenietur, ea erit limoſa &
inſuauis
.
In terra autem nigra ſudores & ſtillæ exiles inueniuntur, quæ
ex
hybernis tempeſtatibus collectæ in ſpiſsis &
ſolidis locis ſubſidunt,
habent optimum ſaporem.
Glarea verò mediocres & non certæ ve-
reperiuntur, quoque egregia ſunt ſuauitate.
Item ſabulone ma-
ſculo
, arenaq́;
& carbunculo, certiores & ſtabiliores ſunt copiæ, eæq́; ſunt
bono
ſapore.
Rubro ſaxo & copioſæ, & bonæ, ſi non per interuenia di-
labantur
&
liqueſcant. Sub radicibus autem montium, & in ſaxis ſilici-
bus
, vberiores &
affluentiores, eæq́; frigidiores ſunt & ſalubriores. Cam-
peſtribus
autem fontibus ſalſæ, graues, tepidæ, non ſuaues:
niſi quæ ex
montibus
ſub terra ſubmanantes erumpunt in medios campos, &
vbi
ſunt
arborum vmbris contectæ, præſtant montanorum fontium ſuauita-
tem
.
Signa autem quibus terrarum generibus ſuberunt aquæ, præter
quod
ſuprà ſcriptum eſt, hæc erunt:
ſi inuenientur naſcentia tenuis iun-
cus
, ſalix erratica, alnus, vitex, arundo, hedera, aliaq́;
quæ eiuſmodi ſunt,
quæ
non poſſunt naſci, nec ali per ſe, ſine humore.
Solent autem eadem
in
lacunis nata eſſe, quæ ſidentes præter reliquum agrũ excipiunt aquam
ex
imbribus, &
agris per hyemem, diutiusq́; propter capacitatem conſer-
uant
humorem, quibus non eſt credendum.
Sed quibus regionibus & ter-
ris
, non lacunis, ea ſigna naſcuntur non ſata, ſed naturaliter per ſe creata,
ibi
eſt quærenda.
In quibus locis non ſignificabuntur inuentiones, ſic
erunt
experiundæ.
Fodiatur quoquouerſus locus latus pedes tres, altus
ne
minus pedes quinque, in eoq́;
collocetur circiter ſolis occaſum ſca-
phium
æreum, aut plumbeum, aut peluis, ex his quod erit paratum.
idq́;
intrinſecus oleo vngatur, ponaturq́; inuerſum & ſumma foſſura operia-
tur
arundinibus, aut fronde, ſuprà terra obruatur:
tum poſtero die ape-
riatur
, &
ſi in vaſe ſtillæ ſudoresq́; erunt, is locus habebit aquam. Item ſi
vas
ex creta factum non coctum, in ea foſsione eadem ratione
330308M. VITRVVII POLL. poſitum fuerit, ſi is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, vas hu-
midum
erit, &
etiam diſſoluetur ab humore. Vellusq́; lanæ ſi collocatum
erit
in ea foſſura, in ſequenti autem die de eo aqua expreſſa erit, ſignfica-
bit
eum locum habere copiam.
Non minus ſi lucerna concinnata, oleiq́;
plena & accenſa, in eo loco operta fuerit collocata, & poſtero die non erit
exucta
, ſed habuerit reliquias olei &
elly chnii, ipſaq́; humida inuenietur,
indicabit
eum locum habere aquam:
ideo quod omnis tepor ad ſe ducit
humores
.
Item in eo loco ignis ſi factus fuerit, & percalefacta terra, &
aduſta
, vaporem nebuloſum ex ſe ſuſcitauerit, is locus habebit aquam.

Cum
hæc ita erunt pertentata, &
quæ ſuprà ſcripta ſunt ſigna inuenta,
tum
deprimendus eſt puteus in eo loco:
& ſi caput erit aquæ inuentum,
plures
ſunt circa fodiendi, &
per ſpecus in vnum locum omnes conducen
di
.
Hæc autem maximè in montibus & regionibus ſeptentrionalibus
ſunt
quærenda, eo quod in his &
ſuauiora, & ſalubriora, & copioſiora in-
ueniuntur
:
auerſi enim ſunt ſolis curſui, & in his locis primum crebræ
ſunt
arbores &
ſyluoſæ, ipſiq́; montes ſuas habent vmbras obſtantes, vt
radii
ſolis non directi perueniant ad terram, nec poſsint humores exuge-
re
.
Interualla quoque montium maxime recipiunt imbres, & propter
ſyluarum
crebritatem, niues ibi ab vmbris arborum &
montium diutius
conſeruantur
:
deinde liquatæ per terræ venas percolantur, & ita perue-
niunt
ad infimas montium radices, ex quibus profluentes fontium erum-
punt
fluctus.
Campeſtribus autem locis contrario non poſſunt haberi co-
piæ
, quæ &
ſi ſint, non poſſunt habere ſalubritatem, quod ſolis vehemens
impetus
propter nullam obſtantiam vmbrarum eripit exhauriendo fer-
uens
ex planitie camporum humorem:
& ſi quæ ibi ſunt aquæ apparen-
tes
, ex his, quod eſt leuiſsimum tenuiſsimumq́;
& ſubtili ſalubritate, aër
auocans
diſsipat in impetum cœli:
quæq́; grauiſsimæ duræq́; , & inſuaues
ſunt
partes, in fontibus campeſtribus relinquuntur.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
Quærenda ſub terra ſunt capita. ] Caput aquæ eſt, vnde naſcitur, au-
tore
Vlpiano Pandect.
lib. XLIII. de aqua quotid. & æstiua.
Vti procumbatur in dentes. ] Quæ hîc traduntur in quærend a aquarũ
ſcaturigine
eſſe aquilegib{us} animaduertenda, vniuerſa Plini{us} tranſtulit in caput
III. lib.
XXXI. Palladi{us} autem hunc locum ita expreßit lib. IX. cap. VIII.
Ante
ortum ſolis, ijs locis, quib{us} aqua quærenda eſt, æqualiter pron{us} mento ad ſo-
lum
depreſſo iacens in terra, Orientem inſpectabis, &
in quo loco criſpum ſubtili ne-
bula
aërem ſurgere videbis, &
velut rorem ſpargere, ſigno aliquo vicinæ ſtirpis
aut
arboris notabis.
Nam conſtat ſiccis locis, vbi hoc fiet, aquam latere.
Humoresſe concriſpantes. ] Vapores Vndatim è terra ſurgentes, vnda-
tim
criſpos.
331309DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Quo genere ſintloca. ] Et terrarum gen{us} conſiderandum, vt poßis vel
de
tenuitate, vel de abundantia &
ſapore iudicare. Quæ verò hic docentur, &
Plini
{us}, &
Palladi{us} dictis locis repetunt.
Glarea verò mediocres. ] Id eſt terra, quæ ſabuloſa erit, & plena minu-
tis
lapidib{us}, cuiuſmodi qui ad rip{as} fluuiorum ſunt, qui glarea etiam vulgò Ita-
lorum
dicuntur, sicut apud Columellam lib.
II. cap. II. non ſemel.
Sabulone maſculo. ] Id eſt, vt interpretor, aſpero, ſcabro, min{us} flauo, ſub-
fuſco
.
Quanquam de hoc video etiam plurimum addubitari, quod cap. III. lib. II.
ſabulonem
maſculum inter ea terræ genera recenſeat, vnde ducendi ſunt lateres,
atque
id propter læuitatem.
vt poßit eſſe ſabulo maſcul{us} terræ gen{us}, & arenæ, id
eſt
materiæ ſolidioris quàm ſit terra Certè paulò antè dixit ſabulonem ſolutum, ad
differentiam
, vt apparet, maſculi.
sed & metallici ſabulonem durum, marem ap-
pellani
, mollem, fœminam.
Arenáque & carbunculo. ] Pro his Plini{us} dicit arenam carbunculo-
ſam
, ſiue arenam carbunculum, vt in aliquib{us} libris legitur.
Eſt enim carbuncu-
l
{us} arenæ gen{us}, vt lib.
II. cap. VI. Aliâs eſt terræ gen{us}, gemma, morb{us}, &
vitium
atque arborum vitium, cum vt quodam vredinis carbone exustæ ſunt,
Plinio
&
cæteris. Euenit & toti oculo, palpebræ quoque maligna vlceratio, quæ
interdum
perambulat, quam Corn.
Celſ{us} carbunculum, Paul{us} Aegineta {ἀνδρά-
κωσιμ
vocat.
Signa autem, quibus terrarum generibus ſuberunt aquæ. ]
Signa
ſex præter ſuperi{us} ſeptimum quærendæ aquæ refert, ſi iunc{us} tenuis naſca-
tur
, ſalix ſyluatica, aln{us}, vitex, harundo, hedera.
Quib{us} tum credendum inquit
Palladi
{us} dicto cap.
ſi neque lacuna eſt, neque aliquis ibi ex conſuetudine humor
inſidet
.
Plini{us} addit tußilaginem ſyluestrem, quam officinæ vngulam caballinam
appellant
, lib.
XXVI. cap. VI. & ranam multum alicui loco pectore incubantem,
lib
.
XXXI. cap. III. Et batrachium ſiue chryſanthemon ab aquilegib{us} mirè ce-
lebratam
eſſe, quòd aquam ſubeſſe certum ſit, vbi emicare ſolet, autor eſt ex ijs,
qui
de re rustica Græcè ſcripſerunt, Democrit{us} in hydroſcopico, id eſt de aquarum
inueſtigatione
.
Id verò inuenies γεωϖονιχῶμ, id eſt eorum librorũ, qui de agricultu-
ra
inſcribuntur Conſtantini nomine, libro ſecundo, vbi &
ex Paxamo multa ad eam
rem
facientia traduntur.
Libet verò hoc loco verba ex Theodorici primi Ostrogo-
thorum
regis epistola ad Apronianum comitem priuatarum in aquilegis Africa-
ni
commendationem adſcribere.
Sunt autem apud Caßiodorum Variarum lib. III.
Signis
(inquit) virentium herbarum &
proceritate arborum vicinitatem colligit
diligenter
.
Terris enim, quib{us} dulcis humor non longè ſubeſt, vbert{as} quorundam
germinum
ſemper arridet, vt eſt iunc{us} aquatilis, canna leuis, vimen lætum, vali-
d
{us} rub{us}, ſalix lenta, popul{us} virens, &
reliqua arborum genera, quæ per terre-
nam
humiditatem fœlici proſperitate luxuriant.
Sunt & alia hui{us} artis indicia,
cum
nocte veniente, lana ſicca in terram ponitur iam prouiſam, &
rudi caccabo
tecta
relinquitur, hinc ſi aquæ proximit{as} arriſerit, mane humida reperitur.
Sole
etiam
declarato intuentur magistri loca ſolliciti, &
vbi ſuprà terram volitare
ſpißitudinem
minutißimarum conſpexerint omnino muſcarum, tunc promittitur,
quod
quæritur, facilè inueniri.
Addunt etiam in columnæ ſpeciem conſpici
332310M. VITRVVII POLL. dam tenuißimum fumum, qui quanta fuerit altitudine porrect{us} ad ſummum,
tantum
in imum latices latere cognoſcunt.
Et paulò pòſt. Dicunt aqu{as}, quæ ad
Orientem
austrum\’ prorumpunt, dulces atque perſpicu{as} eſſe, &
pro ſua leuitate
ſaluberrim
{as} inueniri:
In Septentrionem verò atque Occidentem quæcunque ma-
nant
, probari quidem nimis frigid{as}, &
craßitudine ſuæ grauitatis incommod{as}.
Hacten{us} Theodoric{us}, ſiue ei{us} nomine Aureli{us} Caßiodor{us}.
In quibus locis non ſignificabuntur inuentiones. ] Si deerunt
ea
ſigna ſex, quib{us} aſſeruit ſignificari ſubeſſe aquam, alijs quinque rationib{us} indi-
cat
tentandum.
Quæ traduntur à Plinio, & Palladio locis, quos antea ſignificaui.
Fodiatur quoquo verſus locus latus ne minus quinque pe-
des
.
] Ex verbis Palladij, quem dixi hac parte, vt pleriſque alijs, eſſe Vitruuij imi-
tatum
ſcripta atque præcepta, ſubodorari licet locum hunc menda non carere, vt
fuerit
ſcribendum, Fodiatur quoquo verſ{us} loc{us} lat{us} pedes tres, alt{us} ne min{us}
pedes
quinque.
Ei{us} hæc ſunt verba ex memorato cap. VIII. lib. IX. loc{us} ergò,
vbi
ſupradicta ſigna repereris, fodiatur latitudine pedib{us} trib{us}, altitudine pe-
dib
{us} quinque.
Plini{us} dicto capite tertio, ait loco in altitudinem pedum quinque
defoſſo
.
Democrit{us}, & Paxam{us} γεωπονικῶμ loco à nobis citato dicunt altitudine
cubitorum
trium.
Reliquias olei & ellychnij. ] Ellychnium ſignificat funiculum, qui ex
papyro
, canabe, ſtuppa, goßipio, aliáue eiuſmodi materia tort{us} in lucernis vritur.
Nam lychnos lucernam ſignificat, vocatur & thryallis, & phlomos autore Polluce
lib
.
VI. cap. XVIII. et lib. X. cap. XXVI. mea ſententia, quòd ſunt herbæ lucer-
nariæ
, vel Dioſcoridis testimonio lib.
IIII. cap. LXXXXIX. De lychnuchis, id
eſt
lucern{as} geſtantib{us}, vide Egnatium in Suetonium Pro lucerna etiam interpre-
tatur
Athenæ{us} lib.
XV. id eſt vltimo, & Iuli{us} Pollux lib. VI. cap. XVIII. &
lib
.
X. cap. XVI. Mihi vt placeat Petr{us} Crinit{us}, qui cap. VI. lib. XVII. de ho-
nesta
diſciplina, in Tranquilli Cæſare Dictatore, &
Domitiano lychnuchos pro la-
ternis
accipit.
Et per ſpecus. ] Per meat{us}, & deriuacula ſubterranea.
Hæc autem maximè in montibus. ] Excipiunt enim montes (vt eſt
apud
Aristotelem meteoron primo) pluuiæ deſcendentis magnam copiam, &
ſub-
euntem
vaporem refrigerant, rurſ{us}\’ in aquam concernut, vnde &
maxim{as}
fluuios
ex maximis fluere montib{us} licet conſpicere.
De aqua imbrium, ei{us}\’ virtutib{us}. # CAP. II.
ITAQVE quæ ex imbribus aqua colligitur, ſalu-
briores
habet virtutes, eo quòd eligitur ex omnibus
fontibus
leuiſsimis ſubtilibusq́;
tenuitatibus: deinde
per
aëris exercitationem percolata tempeſtatibus li-
queſcendo
peruenit ad terram.
Etiamq́; non crebri-
ter
in campis conſluunt imbres:
ſed in montibus, aut
ad
ipſos montes ideo, quòd humores ex terra matutino ſolis ortu
333311DE ARCHITEC. LIB. VIII. cum ſunt egreſsi, in quamcunque partem cœli ſunt proclinati, trudunt
aëra
, deinde cum ſunt moti propter vacuitatem loci, poſt ſe recipiunt aë-
ris
ruentes vndas.
Aër autem cum ruit trudens quocunque humorem
præuium
, ſpiritus, &
impetus, & vndas creſcentes facit ventorum. A ven-
tis
autem quocunque feruntur humores conglobati, ex fontibus &
flumi-
nibus
, &
paludibus, & pelago, cum tepore ſolis continguntur, exhauriun-
tur
, &
ita tolluntur in altitudinem nubes: deinde cum aëris vnda ni-
tentes
, cum perueniunt ad montes, ab eorum offenſa, &
procellis propter
plenitatem
&
grauitatem, liqueſcendo diſperguntur, & ita diffunduntur
in
terras.
Vaporem autem, & nebulas, & humores ex terra naſci, hæc vi-
detur
efficere ratio, quòd ea habet in ſe &
calores feruidos, & ſpiritus im-
manes
, refrigerationesq́;
, & aquarum magnam multitudinem. Ex eo cum
refrigeratur
noctu, ventorum flatus oriuntur per tenebras, &
ab humidis
locis
egrediuntur in altitudinem nubes, ſol oriens impetu tangit orbem
terræ
, tum aër ab ſole percalefactus cum roribus ex terra tollit humores.
Licet & ex balneis exemplum capere. Nullæ enim cameræ, quæ ſunt cal-
dariorum
, ſupra ſe poſſunt habere fontes:
ſed cœlum quod eſt ibi, ex
præfurniis
ab ignis vapore percalefactum, corripit ex pauimentis aquam,
&
aufert ſecum in camerarum curuaturas, & eam ſuſtinet. Ideo quod
ſemper
vapor calidus in altitudinem ſe trudit, &
primo non remittitur
propter
breuitatem, ſimul autem plus humoris habet congeſtum, non po-
teſt
ſuſtineri propter grauitatem, ſed ſtillat ſupra lauantium capita.
Ita
quoq
;
eadem ratione cœleſtis aër cum ab ſole percipit calorem, ex omni-
bus
locis hauriendo tollit humores, &
congregat ad nubes. Ita enim ter-
ra
feruore tacta eiicit humores, vt corpus hominis ex calore emittit ſudo-
res
.
Indices autem ſunt eius rei venti, ex quibus qui à frigidiſsimis parti-
bus
veniunt procreati, ſeptentrio &
aquilo, extenuatos ſiccitatibus in aëre
flatus
ſpirant.
Auſter verò & reliqui, qui à ſolis curſu impetum faciunt,
ſunt
humidiſsimi, &
ſemper apportant imbres: quod percalefacti ab re-
gionibus
feruidis adueniunt, &
ex omnibus terris lambentes eripiunt hu-
mores
, &
ita eos profundunt ad ſeptentrionales regiones. Hæc autem ſic
fieri
, teſtimonio poſſunt eſſe capita fluminum, quæ orbe terrarum choro-
graphiis
picta, itemq́;
ſcripta, plurima maximaq́; inueniuntur eg reſſa ab
ſeptentrione
.
Primumq́; in India Ganges & Indus à Caucaſo monte
oriuntur
:
Syria, Tygris & Euphrates: Aſia, item Ponto, Boryſthenes,
Hypanis
, Tanais:
Colchis, Phaſis: Gallia, Rhodanus: Belgica, Rhenus:
citra
Alpes, Timauus &
Padus: Italia Tybris: Mauruſia (quam noſtri
Mauritaniam
appellant) ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex ſepten-
trionali
regione, progreditur per occidentem ad lacum Heptabolum, &

mutato
nomine dicitur, Nigir, deinde ex lacu Heptabolo ſub montes de-
ſertos
ſubterfluens, per meridiana loca manat, &
influit in paludem
334312M. VITRVVII POLL. loe, quæ circumcingit Meroem, quæ eſt Aethiopum meridianorum re-
gnum
.
Ab hisq́; paludibus ſe circumagens per flumina Aſtaſobam, &
Aſtaboram
, &
alia plura, peruenit per montes ad cataractam, ab eaq́; ſe
præcipitans
per ſeptentrionalem peruenit inter Elephantida &
Syenem,
Thebaicosq́
;
in Aegyptum campos, & ibi Nilus appellatur. Ex Mauri-
tania
autem caput Nili profluere, ex eo maxime cognoſcitur, quod ex
altera
parte montis Athlantis ſunt alia capita item profluentia ad occi-
dentis
Oceanum, ibiq́;
naſcuntur Ichneumones, Crocodili, & aliæ ſimiles
beſtiarum
piſciumq́;
naturæ, præter Hippopotamos. Ergo cum omnia
maxima
flumina in orbis terrarum deſcriptionibus ab ſeptentrione vi-
deantur
profluere, A phriq́;
campi, qui ſunt in meridianis partibus ſubie-
cti
ſolis curſui, latentes penitus habeant humores, nec fontes crebros,
amnesq́
;
raros: relinquitur vti multo meliora inueniantur capita fon-
tium
, quæ ad ſeptentrionem aquilonem ue ſpectant:
niſi ſi inciderint in
ſulphuroſum
locum, aut aluminoſum, ſeu bituminoſum, tunc enim per-
mutantur
, &
aut calidæ a quæ, aut frigidæ odore malo & ſapore profun-
dunt
fontes.
Neque enim calidæ aquæ eſt vlla proprietas, ſed frigida aqua
cum
incidit percurrens in ardentem locum, efferueſcit, &
percalefacta
egreditur
per venas extra terram, ideo diutius non poteſt permanere, ſed
breui
ſpatio fit frigida.
Nanque ſi naturaliter eſſet calida, non refrigera-
retur
calor eius.
Sapor autem & odor, & color eius non reſtituitur, quod
intinctus
&
commixtus eſt propter naturæ raritatem.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Itaque quæ ex imbribus aqua colligitur. ] Pluuia aqua à Paule
Aegineta
lib.
I. capite quinquageſimo ex ſententia Hippocratis (quam in lib. de
aëre
, aqua, &
locis reperim{us}) commendatur, quòd ſit leuis, ſuauis, limpida, & te-
nuis
, quod\’ celeri{us} putreſcat, in dicium eſſe virtutis poti{us}, quàm vitij.
Ei ſenten-
tiæ
ſubſcribit Columella lib.
I. cap. V. ait enim aquam pluuialem ſalubritati corpo-
rum
eſſe accommodatißimam.
Id etiam Auicenna voluit, puteorum aquam impro-
bans
, libri primi Fen.
II. Aquarum pluuiarum, qu{as} Græci ὀμβρίας appellant,
æſtiuæ
(Hippocrates teste Galeno {ὡραίας} vocat) maximè probantur.
Galen{us} &
Oribaſi
{us} ita ſtatuunt.
Pluuiarum aquarum æstiuam, & quæ cum tonitru cade-
ret
, ſalubriores eſſe ea, quæ cum nymbis, quæ verò ex glacie &
niue liquatis fie-
rent
, eſſe deterrim{as}.
Eorum verba hæc ſunt: ἀντῶμ {δί} τῶμ ὀμβ{εί}εμ {δι}α*** τὸ
κατὰ
θέρ{ος} γιτνό{μδν}ομ, ὅϖόρ ὡρ{ᾶι}ου ἱπποχράτες χα{λ\~ει}, *** λ{αι} λαπώ{δί}{ομ}ς ἄμ{ει}νομ
{ἐςι}.
βέλτιομ {δὔ} {ἐςὶ} {κὰι} τὸ βποντιᾶιομ *** λ {λαιλαπώδ{ομ}ς. τ
τὰ
δὔ} ἀπò κρυ{ςὰ}λλλ{ομ} {κὰὶ}
Χιὸθ
λυομένΗς γιτνὄ{μεν}α πον***πότατα {ἐςι}.
Plini{us} libro XXXI. cap. III.
multis
verbis eorum ſententiam refellit, qui cisternarum aquam maximè probant.
In primis, quòd leuit{as} deprehendi aliter quàm ſenſu vix poteſt, nullo penè momen-
to
ponderis aquis inter ſe distantib{us}, quòd cadens inficiatur halitu terræ, quò
335313DE ARCHITEC. LIB. VIII. vt pluuiæ aquæ ſordium ineſſe plurimum ſentiatur, citißime\’ ideo calefiat aqua
pluuia
, vtiliores, quæ profiuunt, existimari, curſu enim, procurſu\’ ipſo extenuari,
atque
proficere, ſtagnantes atque pigr{as} meritò damnari.
Hæc quidem C Plini{us}
totidem
ferè verbis.
Damnatur & ab Aetio lib. tertij cap. CLXXV. aqua plu-
uia
.
sed de aquis lege, ſi libet, commentarium quartum Galeni in ſextum de mor-
bis
vulgarib{us} Hippocratis librum.
Auerroim ſimplicium cap. XXXVIII. &
eiuſdem
argumenti Rhaɀen cap.
IIII. Legitur & inter Galeni libros adſciti-
ci
{us} de bonitate aquæ, &
pleraque ab eo traduntur libro primo de ſanitate tuenda,
&
libro primo ſimplicium medicamentorum. Quæ autem à Seneca traduntur lib.
naturalium quæſtionum III. cap. XXV. ea magis ad caput proximum pertinent.
Itaque
cum veneris, adeundum tibi cum autorem indico, quòd variarum aqua-
rum
naturam ſcribat.
sed fortaſſe non fuerit parergon addere ex Hippocratis
aphoriſmorum
ſectione V. aquam eam, quæ citò calefit, &
frigeſit, eſſe leuißimam,
quòd
&
plini{us} refert dicto loco, & interpretatur Galen{us} etiam in libro de
ptiſana
.
Aër cum ruit trudens. ] Ipſe dixit lib. I. cap. VI. ventum eſſe aëris
fluentis
vndam cum incerta mot{us} redundantia.
Aristoteles autem Meteorolog-
lib
.
II. ventum ait eſſe terreni halit{us} copiam, quæ circa terram agitatur. Et lib.
de Mundo, Aristoteli enim adſcriptum legim{us}, ex ſicco halitu, cum à frigore ſic
impellitur
, vt diffluat, ventum effici vult, qui nihil aliud eſſe videatur, niſi quàm
plurim
{us} confert{us}\’ aër.
Vide senecam quæſtionum naturalium, libro quinto, &
ex
recentiorib{us} Hieronymum Cardanum contradicentium medicorum libro ſecun-
do
, tractatu primo, contradict.
XVI.
Vaporemautem, & nebulas, & humores è terra naſci. ] Ab
hoc
orbe in aërem, qui ſupra nos eſt, duplex halit{us} effertur autore Aristotele libro
de
mundo, ſiquidem eum librum ſcripſit, quoſdam enim addubitare video, quo-
rum
alter ſicc{us} eſt &
fumid{us}, qui à terra euaporatur, alter humidior, & vapo-
roſior
, qui exhalatur ab humorib{us}.
Ex nebulæ, rores, pruinæ, nubes, imbres, ni-
ues
, grandines gignuntur:
ex illo venti, coruſcationes, tonitrua, preſteres, id eſt ac-
cenſi
turbines, fulmina, &
ciuſmodi. Luſit in hunc modum Arnobi{us} libro octauo
contra
gentes, Sic exholatis terræ vaporib{us} nebul{as} ſemper adoleſcere, quib{us} den-
ſatis
coactis\’ nubes alti{us} ſurgere, ijſæm labimtib{us} pluui{as} fluere, flare ventos,
grandines
increpare, vel nimbis eollidentib{us} tonitrua mugire, rutilare fulgura,
fulmina
præmicare.
Nullæ enim cameræ, quæ ſunt caldariorum. ] Id eſo cellarum, vbi
lauabantur
, vt ſuprà lib.
V. cap. X. Galen{us} libre Methodi decimo balnei partes
enumerat
quatuor.
primam, in quum ingredientes, in aëre verſarentur calido, ipſe
lib
nono ſimplicium medicamentorum vbi de chalcantho loquitur, προμαλαηΤ\’Νęα
dicit
appellari ſolere, quod in eis corpora præmolliri ſoleant, diuerſum ſcilicet ædifi-
cium
ab eo quod quinto libro interpretati ſum{us} laconicum:
ſecundam, quò ex illa
in
aquam calidam deſcenditur, id propriè λσξὸγ ait appellari:
ab hac egreßi, mox
in
tertiam frigidam ibant:
in quarta ſudorem detergebant. Vide totum locum, ni-
mirum
quid quæ\’ pars virtutis habeat explicantem.
De balneis idem multa tra-
dit
libro de tuenda ſanitate tertio, de frictionib{us} verò eiuſdem operis libro ſecundo.
336314M. VITRVVII POLL. De balneis item Hali fili{us} Abbatis, theoricæ lib. V. cap. XIII. Quòd ſi Plinium
Cæcilium
lib.
V. epistola ad Apollinarem legeris, puto ſeceris operæprecium.
Non remittitur propter breuitatem. ] Id eſt exiguitatem ſtillarum,
ſiue
paucitatem.
sic lib. VII. cap. VIII. Exemptis glebis guttæ quæ reſidunt,
propter
breuitatem non poſſunt collegi.
Vtcorpus hominis ex calore emittit ſudores. ] Vnde & nos edo-
cti
, ſudorem ſicco calore elicim{us} laconicis.
Et quia de ſudore ſermo, quanquam non
admodum
facit ad rem, addam ex Aristotele lib.
III. de historia animalium, ſan
guinem
, ſi immodicè humeſcat, in ſpeciem ſaniei dilui, &
adeò ſereſcere, vt nonnul-
li
ſudore cruento exudarint.
Chorographijs picta. ] Chorographiam à Geographia differre autor eſt
Ptolemæ
{us} lib.
I. geographiæ, quòd chorographia per partes locorum ſingula ac
etiam
minutißima quæ deſcribit, vt port{us}, vicos, populos:
geographiæ verò pro-
prium
vnam &
continuam terram oſtendere. Deinde chorographia, quæ locis ac-
cidunt
, magis conſiderat, quàm diligentem proportionis distantiarum rationem,
quod
geographiæ eſt.
Postremò chorographia locorum pictura eget: geographia per
line
{as} tenues, &
denotationes tantum, poſitiones, & vniuerſi figurationes oſtendere
poteſt
.
De his multa ſunt apud Euſtathium Dionyſij Afri enarratorem.
Mauruſia, quam noſtri Mauritaniam appellant. ] Strabo lib. vl-
timo
dicit, qui à Græcis Mauruſij appellantur, Romanos &
Indigen{as} vocare Mau-
ros
.
De eorum origine ſcribit Procopi{us} libro belli Vandalici quarto.
Ex monte Atlante Dyris. ] Scribit dicto libro Strabo, montem eſſe in
Lybia
, quem Græci Atlantem vocant, Barbari Dyrim.
Idem ſentiunt Plini{us} lib.
V. cap. I. & Solin{us} cap. XXXVII. Vitruui{us} non montem quidem, ſed Nilum
ex
monte Atlante ortum dicit vocari Dyrim, qui poſtea mutato nomine Nigir, po-
ſtremò
vbi in Aegyptum peruenit, Nil{us} appelletur.
Fieri potuit, vt Mauri, quo
nomine
ipſum montem, vnde proſluat, vocent eodem &
ipſum fluuium, atque id
ſpectaſſe
Vitruuium credibile eſt.
Certè Dionyſi{us} Afer, Euſtathi{us}, & Stephan{us}
Sirin
vocant.
Nil{us} Græca dictio eſt, autore Seruio Georg. IIII. cum Melo Latinè
nominetur
.
Sext{us} Pompei{us} libro primo cauſam tradit, Alumento, ait, pro Laume-
donte
à veterib{us} Romanis necdum aſſuetis Græcæ linguæ dictum eſt.
Sic Melo
pro
Nilo, Catamit{us} pro Ganimede, Alphi{us} pro Alpheo dicebatur.
Hor{us} Apollo
Niliac
{us}, ſeu poti{us} Philipp{us}, qui Græcè ex Aegyptia lingua cum vertit, tradit
quem
Aegyptiacè νσ~γ vocant, interpretatum νέογ, id eſt nouum ſigniſicare.
Libet
hoc
loco coniecturam noſtram adferre.
Dixim{us} Nilum Nigrim vocatum, quid ita
verò
non legi qui diceret.
Fortaßis ita appellat{us} eſt à ſolitudinib{us} nigri pulueris,
de
quib{us} Plini{us} lib.
V. cap. I. aut quia Hebræis Sihor vocetur, vti eſt Eſaiæ cap.
XXIII. Ioſuæ cap.
XIX. & libri primi Paralipomenon cap. XIII. quod nigrum
&
turbulentum interpretari poßit, à turbulentis ſcili aquis, vti à quibuſdam eſt
annotatum
.
Sed hoc coniectura ſit, non ſententia.
Per flumina Aſtaſobam, & Aſtaboram. ] Astapum & Aſtabo-
ram
Plini{us} lib.
V. cap. IX. Iuli{us} Solin{us} cap. XLV. & Pomponi{us} Mela lib. I.
cap
.
IX. ipſum Nilum dicunt, qui his duob{us} veluti brachijs inſulam Meroen clau-
dat
.
Strabo autem lib. vltimo, & Ptolemæ{us} geograph. IIII. cap. VIII.
337315DE ARCHITEC. LIB. VIII. diuerſa faciunt. Diodor{us} Sicul{us} lib. I. dicit ab ijs, qui inſulam Meroen habitant,
vocari
Aſtapum, id eſt aquam è tenebris venientem.
At Plini{us}, & Solin{us} di-
ctis
locis circa Meroen diuiſum Nilum aſſerunt læuo alueo Astaboren, dextro ve-
Aſtuſapen nominari.
Quod veror hic Vitruui{us} Astaſobam pro Aſtapo, ſiue
Aſtapode
dixerit, mirũ eſſe non debet.
nam & Strabo Astoſabam à nonnullis ſcri-
bit
appellari.
Porrò autem Astoſabam apud Vitruuium, an apud Strabonem Aſta-
ſobam
ſcribendum ſit, an diuerſos ſequuti ſint autores, non mihi liquet.
Peruenit per montes ad cataracten. ] Cataracten tradit Strab. lib. vlt.
eſſe ad medium ferè flumen petroſum quoddam ſupercilium, in ſuperiore parte pla-
num
, vt flumen recipere poßit, deſinens verò in præcipitium.
In Nilo eſt eiuſmodi
quidam
loc{us}, vbi præcipitans ruit poti{us}, quàm fluit.
Ammian{us} Marcellin{us}
lib
.
XXII. præruptos ſcopulos interpretatur. Meminerunt Seneca quæstionum na-
turalium
lib.
IIII. cap. II. Plini{us} lib. V. cap. IX. Philoſtrat{us}, quem alij Lucia-
num
existimant, vitæ Apollonij Tyanei lib.
VI. Cicero certè in fragmento lib. VI.
de
Repub.
ſcribit catadupa nominari. Niſi quis nouißimi tantum cataractæ parti
extremæ
hoc nominis tribuendum existimet, quòd ita appellent Herodot{us} libro ſe-
cundo
, &
Aristides in Aegyptia oratione.
Ex Mauritania autem caput Nili profluere. ] Aristoteles lib. I.
Meteorologicon
, autor eſt prima Nili fluenta ex Argyro monte decurrere.
Herodo-
t
{us} lib.
II. ignorari ait vnde oriatur. Pauſani{as} in Atticis tradit ex Atlante
monte
manare aquam turbidam, ad ipſum\’ fontem apparere Crocodilos cubitis
haud
minores, qui ad hominum acceſſum ſtatim mergantur.
Multis argumentum
præbere
eam aquam ex arenis rurſ{us} ſcaturientem Nilum Aegyptijs efficere.
Idem
in
Corinthiacis ait non deeſſe qui ex Euphrate terra condito, &
poſtea ſupra Ae-
thiopiam
exiente Nilum effici existiment.
De Nilo hæc ferè à Parrhaſio tradun-
tur
, Durim Samium putare eum in Lybia caput attollere, Parmenonem By ɀan-
tium
Iouem eum Aegypti vocare.
Iouis enim appellatione à priſcis Aegyptijs cul-
tum
, inde &
Pindarum epitheto μρόνιογ, hoc eſt Saturnium nominare, quòd exun-
dans
imbrium vicem exhibeat.
In Aegypto vrbem eſſe ei{us} nominis, ſacram amnis
ſedem
ex Hecatæo Hermippum dicere pri{us} fuiſſe nominatum Oceanum, Aegy-
ptum
, Aeton, Tritonem, demum Nilum, à Cyclopis filio Nilo Aegypti rege, cui au{us}
patern
{us} fuerit Tantal{us}.
Ibique naſcuntur Ichneumones. ] Ichneumon in Aegypto naſcitur
animal
felis magnitudine, ſed ſigura non admodum à mure abhorrente.
Habet in-
ternecinum
cum angue bellum, nec pri{us} hoſtem aggreditur, quàm ſocios vocet, &

limo
obducto contraict{us}, morſ{us} \’ ſeſe loricet In dimicatione caudam attollens, ict{us}
irritos
auerſ{us} excipit, donec obliquo capite ſpeculat{us} inuadat in fauces.
Debellat
&
Crocodilum. Autores ſunt Aristoteles de naturali hiſtoria lib. IX. & Plini{us}
lib
.
VIII. cap. XXIIII. & XXV.
Crocodili. ] Crocodili naturam deſcribit his verbis Ammian{us} Marcelli-
n
{us} lib.
XXII. de Aegypto loquens, Inter aquatiles besti{as} Crocodil{us} vbique per
eos
tract{us} abundat, exitiale quadrupes, malum aſſuetum elementis ambob{us}, lin-
gua
carens, maxillam ſuperiorem commouens ſolam, ordine dentium pectinato, per-
nicioſis
morſib{us}, quicquid tetigerit, pertinaciter tenens, oua edens anſerinis
338316M. VITRVVII POLL. vt\’ armat{us} eſt vnguib{us}, ſi haberet pollices, ad euertend{as} quoque naues ſuffice-
ret
virib{us} magnis:
ad cubitorum enim longitudinem XVIII. interdum exten-
t
{us}, noctib{us} quieſcens per vnd{as}, dieb{us} humi veſcitur, confidentia cutis, quàm ita
validam
gerit, vt ei{us} tergo cataphracta vix tormentorum ictib{us} perforentur.
Vide Herodotum lib. II. Diodorum Siculum lib. I. Plinium lib. VIII. cap. XXV.
Solinum
cap.
XLV. Melam lib. I. cap. IX. Meminit Hor{us} Apollo lib. de literis
hieroglyphicis
ſiue Aegyptijs.
Etymolog{us} dictum putat, quòd crocum timeat, nam
{δι}{λι}λός timorem ſignificat.
Aegyptij enim, qui mel conficiunt, cum ſciant Crocodi-
lum
eo delectari, croco aſpergunt, quòd illum horreat.
Croc{us} autem ex ſententia
ſcholiaſtæ
Callimachi in Hymno Apollinis, dicitur παρὰ τὸ ῤν μρ\’νę θάλλρλ id eſt,
quòd
frigore floreat.
Præter hippopotamos. ] Hippopotamum, id eſt fluuiatilem equum auto-
re
Aristotele de hiſtoria animalium lib.
II. gignit Aegyptus: ei iuba eſt equi, vn-
gula
qualis bub{us}, roſtrum reſimum, tal{us} etiam ineſt biſulcorum modo, dentes
exerti
, ſed leniter, cauda apri, vox equi, magnitudo aſini, tergoris tanta craßitudo,
vt
ex eo venabula faciant, interiora omnia equi &
aſiui. Inter harundines celſ{as},
&
ſqualentes nimia denſitate. Hæc belua, vt tradit Ammian{us} dicto libro cubi-
lib
{us} poſitis, otium peruigili ſtudio circunſpectat, laxa\’ copia ad depaſcend{as} ſege-
tes
egreditur, cum\’ iam cæperit redire distenta, auerſis veſtigijs distinguit trami-
tes
multos, ne vni{us} planè itineris line{as} inſidiatores ſecuti, repertam ſine difficul-
tate
confodiant.
Item cum nimia auiditate extuberato ventre pigreſcit, ſuper ca-
lamo
recens execto femora conuoluit, &
crura, vt pedib{us} vulneratis cruor ege-
ſt
{us}, madeſcentem faciat leuem, &
carnes ſauci{as} cæno oblinit, quandiu in cicatri-
ces
conueniant plagæ.
Quos de Crocodilo dixi ſcripſiſſe, ijſdem locis de hippopotamo
etiam
ipſi dixerunt.
Heram ſigniſicaturi Aegyptij fluniatilem equum pingebant,
vt
tradit Hor{us} Apollo Niliac{us} libro de literis hieroglyphicis ſecundo.
Nanque ſi naturaliter eſſet calida. ] Aquarum, quæ creduntur cali-
eſſe, quòd id natura comparatum non ſit (ignem enim canales, per quos tranſ-
eunt
, continent, cui{us} fomes copioſum bitumen, etiam ſi alia ſit Vitrunij capitis ſe-
quentis
initio ſententia) calor diu permanere non poteſt.
Quicquid verò contraxe-
rint
ſaporis, odoris, aut coloris ex locorum, quos percurrunt, natura, id ſua ſponte non
tollitur
.
Variorum autem ſaporum in amnib{us} & fontib{us} rationem, ad ignis, qui
ineſt
, aut ingignitur, facultatem refert Aristoteles, Meteoron lib.
II. quod terra vt
magis
min{} ue combusta eſt, vari{as} form{as} ſpecies\’ ſortitur, quippe alumine, cal-
ce
, &
cæteris id gen{us} facultatib{us} repletur, qu{as} dum aquæ dulces influunt, com-
mutantur
, fiunt\’ nonnullæ acidæ, aliæ amaræ, aliæ alios ſapores &
odores induunt.
Legito Senecam naturalium quæſtionum lib. III. cap. XXIIII. de caloris cauſis.
De
vario autem ſapore, cap.
XX. Colorem autem nanciſcuntur à ſuccis, terris, ra-
mentis\’
ſaxorum, quib{us} inſiciuntur.
Inde albi ſiue lactei coloris Nar Vmbriæ
fluui
{us}, lutei Ochra Saxoniæ, flaui Tyberis, fului acidula Sueuiæ prope vrbem
Goppingam
, ad Vilſum fluuium, ſanguinis ferè colore Teleph{us} fons iuxta Patar {as},
punicei
Rubicon, viridis Neuſola in Carpatomonte, glauci thermopylarum iuxta
lauacrum
, quod chytros muliebres vocant, cærulei Iſara, Norici fluminis, nigri Ga-
leſ
{us} Calabriæ, nigerrimi Allera Saxoniæ, qui in Viſurgim influit, &
ſi quæ
339317DE ARCHITEC. LIB. VIII. ali{us} coloris aquæ. Nam qui ob aluei terram, aren{as}, calculos, ſaxa, ſtirpes etiam ri-
pis
inhærentes induntur, proprij non ſunt aquarum, ſed eos videntur habere.
De aquis calidis, & qu{as} habeant vires à diuerſis metal-
lis
prodeuntes, & de variorum fontium, fluminum, la-
cuum\’
, natura. # CAP. III.
SVNT autem etiam nonnulli ſontes calidi, ex quibus
profluit
aqua ſapore optimo, quæ in potione ita eſt
ſuauis
, vti nec fontanalis ab Camœnis, nec Martia ſa-
liens
deſideretur.
Hæc autem à natura perficiuntur
his
rationibus:
cum in imo per alumen, aut bitumen,
ſeu
ſulphur ignis excitatur, ardore percandefacit ter-
ram
, quæ eſt circa ſe.
Supra ſe autem feruidum emittit in ſuperiora loca
vaporem
, &
ita ſi qui in his locis, qui ſunt ſupra, fontes dulcis aquæ na-
ſcuntur
, offenſi eo vapore efferueſcunt inter venas, &
ita profluunt incor
rupto
ſapore.
Sunt etiam odore & ſapore non bono frigidi fontes, qui ab
inferioribus
locis penitus orti, per loca ardentia tranſeunt, &
ab his per
longum
ſpatium terr{æ} percurrentes refrigerati perueniunt ſupra terram,
ſapore
, odore, coloreq́;
corrupto, vti in Tyburtina via flumen Albula, &
in
Ardeatino fontes frigidieodem odore, qui ſulphurati dicuntur, &
reli-
quis
locis ſimilibus.
Hi autem cum ſint frigidi, ideo videntur aſpectu fer-
uere
, quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt, humore &

igni
inter ſe congruentibus offenſi, vehementi ſragore validos in ſe reci-
piunt
ſpiritus, &
ita inflati viuenti coacti bullientes crebre per fontes
egrediuntur
.
Ex his autem qui non ſunt aperti, ſed aut ſaxis, aut alia vi
detinentur
, per anguſtas venas vehementia ſpiritus extruduntur ad ſum-
mos
grumorum tumulos.
Itaque qui putant tanta ſe altitudine, qua ſunt
grumi
, capita ſontium poſſe habere, cum aperiunt foſſuras latius, deci-
piuntur
.
Nanque vti æneum vas non in ſummis labris plenum, ſed aquæ
menſuram
ſuæ capacitatis habens è tribus duas partes, operculumq́;
in eo
collocatum
cum ignis vehementi feruore tangatur, percaleficri cogit
aquam
, ea autem propter naturalem raritatem in ſe recipiens feruoris va-
lidam
inflationem, non modo implet vas, ſed ſpiritibus extollens opercu-
lum
&
creſcens abundat, ſublato autem operculo emiſsis inflationibus in
aëre
patenti, rurſus ad ſuum locum reſidet.
Ad eundem modum capi-
ta
fontium, cum ſunt anguſtiis compreſſa, ruunt in ſummo ſpiritus aquæ
bullitus
.
Simul atque latius ſunt aperti exinaniti per raritates liquidæ
poteſtatis
reſidunt, &
reſtituuntur in libramẽti ſui proprietatem. Omnis
autem
aqua calida, ideo quidem eſt medicamentoſa, quod in præuiis re-
bus
percocta, aliam virtutem recipit ad vſum.
Nanque ſulphuroſi
340318M. VITRVVII POLL. neruorum labores reficiunt, percalefaciendo exugendoq́; caloribus è cor-
poribus
humores vitioſos.
Aluminoſi autem cum diſſoluta membra cor-
porum
paralyſi, aut aliqua vi morbi receperunt, fouendo per patentes
venas
reſrigerationem contraria caloris vi reficiunt, &
ex hoc continen-
ter
reſtituuntur in antiquam membrorum curationem.
Bituminoſi au-
tem
interioris corporis vitia potionibus purgando, ſolent mederi.
Eſt
autem
aquæ frigidæ genus nitroſum, vti Pinnæ Veſtinæ, Cutilijs, alijsq́;
locis ſimilibus, quod potionibus depurgat, per aluumq́; tranſeundo, etiam
ſtrumarum
minuit tumores.
Vbi verò aurum, argentum, ferrum, æs,
plumbum
, reliquæq́;
res earum ſimiles fodiuntur, fontes inueniuntur co-
pioſi
, ſed hi maxime ſunt vitioſi.
Habent enim vitia contraria aquæ cali-
, quam ſulphur, alumen, bitumen emittit, qui per potiones, cum in cor-
pus
ineunt, &
per venas permanando neruos attingunt & artus, eos du-
rant
inflando.
Igitur nerui inflatione turgentes, ex longitudine contra-
huntur
, &
ita aut neuricos, aut podagricos efficiunt homines, ideo quod
ex
duriſsimis, &
ſpiſsioribus frigidiſsimisq́; rebus intinctas habent vena-
rum
raritates.
Aquæ autem ſpecies eſt, quæ cum habeat n n ſatis perlu-
cidas
venas, ſpuma, vti flos, natat in ſummo colore ſimilis vitri purpurei.

Hæc
maxime conſiderantur Athenis.
Ibi enim ex huiuſmodi locis & fon-
tibus
, &
in Aſty, & ad portum Pyræeum, ducti ſunt ſalientes, è quibus bi-
bit
nemo propter eam cauſam, ſed lauationibus &
reliquis rebus vtun-
tur
.
Bibunt autem ex puteis, & ita vitant eorum vitia. Trœzeni non
poteſt
id vitari, quod omnino aliud genus aquæ non reperitur, niſi quod
Cibdeli
habent.
Itaque in ea ciuitate, aut omnes, aut maxima parte ſunt
pedibus
vitioſi.
Ciliciæ verò ciuitate Tarſo flumen eſt nomine Cydnos,
in
quo podagrici crura macerantes leuantur dolore.
Sunt autem & alia
multa
genera, quæ ſuas habent proprietates, vti in Sicilia flumen eſt Hi-
mera
, quod à fonte cum eſt progreſſum, diuiditur in duas partes, quæ pars
profluit
contra Aetnam, quod per terræ dulcem ſuccum percurrit, eſt in-
finita
dulcedine:
altera pars, quæ per eam terram currit vnde ſalfoditur,
falſum
habet ſaporem.
Item Parætonio, & quo eſt iter ad Hammonem,
&
Caſsio ad Aegyptum, lacus ſunt paluſtres, qui ita ſunt ſalſi, vt habeant
inſuper
ſe ſalem congelatum.
Sunt autem & alijs pluribus locis & fontes,
&
ſlumina, & lacus, qui per ſalifodinas percurrentes neceſſario ſalſi perfi-
ciuntur
.
Alii autem per pingues terræ venas proſluentes, vncti oleo erum
punt
, vti Solis (quod oppidum eſt Ciliciæ) flumen nomine Liparis, in
quo
natantes aut lauantes, ab ipſa aqua vnguntur.
Similiter Aethiopiæ
lacus
eſt, qui vnctos homines efficit, qui in eo natauerint:
& in India, qui
ſereno
cœlo emittit olei magnam multitudinem.
Item Carthagini fons
eſt
, in quo natat inſuper oleum odore, vti ſcobe, citreo, quo oleo etiam pe-
cora
ſolent vngi.
Zacyntho & circa Dyrrachium, & Apolloniam
341319DE ARCHITEC. LIB. VIII. tes ſunt, qui picis magnam multitudinem cum aqua vomunt. Babylone
lacus
ampliſsima magnitudine, qui Limne aſphaltis appellatur, habet ſu-
pranatans
liquidum bitumen, quo bitumine &
latere teſtaceo ſtructo mu
ro
Semiramis circundedit Babylonem.
Item Ioppe in Syria, Arabiaq́;
Numidarum lacus ſunt immani magnitudine, qui emittunt bituminis
maximas
moles, quas diripiunt, qui habitant circa.
Id autem non eſt mi-
randum
, nam crebræ ſunt ibi lapicidinæ bituminis duri.
Cum ergo per
bituminoſam
terram vis erumpit aquæ, ſecum extrahit, &
cum ſit egreſ-
ſa
extra terram ſecernitur, &
ita reijcit ab ſe bitumen. Etiamq́; eſt in Cap-
padocia
in itinere, quod eſt inter Mazacam &
Tuanam lacus amplus, in
quem
lacum pars ſiue arundinis, ſiue alij generis ſi demiſſa fuerit, &
poſte-
ro
die exempta, ea pars, quæ fuerit exempta, inuenietur lapidea:
quæ au-
tem
pars extra aquam manſerit, permanet in ſua proprietate.
Ad eundem
modum
Hierapoli Phrygiæ efferuet aquæ calidæ multitudo, ex qua cir-
cum
hortos &
vineas ſoſsis ductis immittitur. Hæc autem efficitur poſt
annum
cruſta lapidea, &
ita quotannis dextra ac ſiniſtra margines ex ter
ra
faciendo inducunt eam, &
efficiunt his cruſtis in agris ſepta. Hoc au-
tem
ita videtur naturaliter ſieri, quod in his locis &
ea terra, quibus is
naſcitur
ſuccus, ſubeſt coaguli naturæ ſimilis.
Deinde cum commixta
vis
egreditur per fontes extra terram, à ſolis &
aëris calore cogitur conge-
lari
, vt etiam in areis ſalinarijs videtur.
Item ſunt ex amaro ſucco terræ
ſontes
exeuntes vehementer amari, vt in Ponto eſt flumen Hypanis, qui
à
capite profluit circiter millia quadraginta ſapore dulciſsimo:
deinde
cum
peruenit ad locum, qui eſt ab oſtio ad millia centum ſexaginta, ad-
miſcetur
ei ſonticulus oppido quàm paruulus.
Is cum in eum influit,
tunc
tantam magnitudinem fluminis facit amaram.
Ideo, quod per id
genus
terræ &
venas, vnde Sandaracha foditur, ea aqua manando per-
ficitur
amara.
Hæc autem diſsimilibus ſaporibus à terræ proprietate
perficiuntur
, vti etiam in fructibus videtur.
Si enim radices arborum, aut
vitium
, aut reliquorum ſeminum, non ex terræ proprietatibus ſuccum
capiendo
ederent fructus, vno genere eſſent in omnibus locis &
regioni-
bus
omnium ſapores.
Sed animaduertimus apud inſulam Lesbon vi-
num
protyrum, Mœoniam πατα{ιτ}επανμινίτιω, Item Lydiam meliton,
Siciliam
mamertinum, Campaniam falernum, in Terracina &
Fundis
cæcubum
, reliquisq́;
locis pluribus innumerabili multitudine genera vi-
ni
virtutesq́;
procreari: quæ non aliter poſſunt fieri, niſi cum terrenus hu-
mor
ſuis proprietatibus ſaporum in radicibus inſuſus, enutrit materiam,
per
quam egrediens ad cacumen, proſundat proprium loci &
generis ſui
fructus
ſaporem.
Quod ſi terra generibus humorum non eſſet diſsimi-
lis
&
diſparata, non tantum in Syria & Arabia in arundinibus, & iuncis,
herbisq́
;
omnibus eſſent odores, neque arbores thuriferæ, neque
342320M. VITRVVII POLL. darent baccas, nec myrræ glebulas, nec Cyrenis in ferulislaſer naſceretur:
ſed in omnibus terræ regionibus & locis, eodem genere omnia procrea-
rentur
.
Has autem varietates regionibus & locis inclinatio mundi, & ſo-
lis
impetus, propius aut longius curſum ſaciendo, tales eſſicit terræ humo-
res
, quæ qualitates non ſolum in his rebus, ſed etiam in pecoribus &
ar-
mentis
diſcernuntur.
Hæc non ita diſsimiliter efficerentur, niſi proprie-
tates
ſingularum terrarum in regionibus ad ſolis poteſtatem tempera-
rentur
.
Sunt enim Bœotiæ flumina Cephyſus, & Melas, Lucaniæ Cra-
this
, Troiæ Xanthus, inq́;
agris Clazomeniorum, & Erythreorum, &
Laodicenſium
, fontes ac flumina, cum pecora ſuis temporibus anni pa-
rantur
ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo quotidie
potum
, ex eoq́;
quamuis ſint alba, procreant alijs locis leucophæa, alijs lo-
cis
pulla, alijs coracino colore.
Ita proprietas liquoris cum init in corpus,
proſeminat
intinctam ſui cuiuſq;
generis qualitatem. Igitur quoniam in
campis
Troianis proxime flumen armenta rufa, &
pecora leucophæa na-
ſcuntur
:
ideo id flumen Ilienſes Xanthum appellauiſſe dicuntur. Etiamq́;
inueniuntur
aquæ genera mortifera, quæ per maleficum ſuccum terræ
percurrentia
recipiunt in ſe vim venenatam, vti fuiſſe dicitur Terracinæ
fons
, qui vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant imprudentes vita
priuabantur
:
quapropter antiqui eum obſtruxiſſe dicuntur. Et apud Cy-
chros
in Thracia lacus, ex quo non ſolum qui biberint moriuntur, ſed
etiam
qui lauerint.
Item in Theſſalia ſons eſt proſluens, ex quo fonte, nec
pecus
vllum guſtat, nec beſtiarum genus vllum propius accedit, ad quem
fontem
proxime eſt arbor florens purpureo colore.
Non minus in Ma-
cedonia
, quo loci ſepultus eſt Euripides, dextra ac ſiniſtra monumenti, ad-
uenientes
duo riui concurrunt in vnum, accumbentes viatores pranſitare
ſolent
, propter aquæ bonitatem.
Ad riuum autem qui eſt in altera parte
monumenti
, nemo accedit, quod mortiſeram aquam dicitur habere.
Item
eſt
in Arcadia Nonacris nominata terræ regio, quæ habet in montibus è
ſaxo
ſtillantes frigidiſsimos humores.
Hæc autem aqua ςνγὸς {δι}ωρ no-
minatur
, quam neque argenteum, neque æneum, neque ferreum vas po-
teſt
ſuſtinere, ſed diſsilit, &
diſsipatur. Conſeruare autem eam, & conti-
nere
nihil aliud poteſt, niſi mulina vngula, quæ etiam memoratur ab
Antipatro
in prouinciam, vbi erat Alexander, per Iollam filium perla-
tam
eſſe, &
ab eo ea aqua regem eſſe necatum. Item Alpibus in Cotti re-
gno
eſt aqua, quam qui guſtant, ſtatim concidunt.
Agro autem Faliſco
via
Campania in campo Corneto eſt lucus, in quo ſons oritur, vbi an-
guium
&
lacertarum, reliquarumq́; ſerpentium oſſa iacentia apparent.
Item
ſunt nonnullæ acidæ venæ fontium, vti Lynceſto:
& in Italia Vire-
na
:
Campana Teano, alijsq́; locis pluribus, quæ hanc habent virtutem,
vti
calculos in veſicis, qui naſcuntur in corporibus hominum,
343321DE ARCHITEC. LIB. VIII. diſcutiant. Fieri autem hoc naturaliter ita, ideo videtur, quod acer & aci-
dus
ſuccus ſubeſt in ea terra, per quam egredientes venæ intinguntur acri
tudine
, &
ita cum in corpus inierunt, diſsipant quæ ex aquarum ſubſiden
tia
in corporibus, &
concreſcentia offenderunt. Quare autem diſcutian.
tur ex acidis res, ſic poſſumus animaduertere. Ouum in aceto ſi diutius
impoſitum
ſuerit, cortex eius molleſcet &
diſſoluetur. Item plumbum,
quod
eſt lentiſsimum &
grauiſsimum, ſi in vaſe collocatum fuerit, & in
eo
acetum ſuffuſum, id autem opertum &
oblitum ſi erit, efficietur vti
plumbum
diſſoluatur, &
fiat ceruſſa. Eiſdem rationibus æs, quod etiam
ſolidiore
eſt natura, ſimiliter curatum ſi fuerit, diſsipabitur &
fietærugo.
Item
margarita, non minus ſaxa ſilicea, quæ neque ferrum, neque ignis
poteſt
per ſe diſloluere, cum ab igni ſunt percalefacta, aceto ſparſo diſsi-
liunt
&
diſſoluuntur. Ergo cum has res ante oculos ita fieri videamus,
raticinemur
ijſdem rationibus ex acidis, propter acritudinem ſucci,
etiam
calculoſos è natura rerum ſimiliter poſſe curari.
Sunt autem etiam
fontes
vti vino mixti:
quemadmodum eſt vnus Paphlagoniæ, ex quo,
etiam
ſine vino, potantes fiunt temulenti.
Equiculis autem in Italia, & in
alpibus
natione Medullorũ, eſt genus aqu{æ}, quam qui bibunt, efficiuntur
turgidis
gutturibus.
In Arcadia verò ciuitas eſt non ignota Clitori, in cu-
ius
agris eſt ſpelunca profluens aquæ, quam qui biberint fiunt abſtemij.

Ad
eum autem fontem Epigramma eſt in lapide inſcriptum, hac ſenten-
tia
, verſibus Græcis:
eam non eſſe idoneam ad lauandum, ſed etiam inimi-
cam
vitibus, quod apud eum fontem Melampus ſacrificijs purgauiſſet ra-
biem
Prœti filiarum, reſtituiſſetq́;
earum virg inum mentes in priſtinam
ſanitatem
.
Epigramma autem eſt id, quod eſt ſubſcriptum.
{γρ}σ{πα} σ\‘νγ ποίμν{αμ}ς {γὸ} με{ζα}μΒ{ει}νὸγ Ἣγ {σε} Βαρ\’ννΝ
Δ\’νψ{ος}, αν {οχ}απὰς {ηι}λ{εί}{το}ς{ος} ὲρ{χó{μφι}νογ.
Τ\~Νς {μιὺ} ὰπὸ {ιτρ\’γνΝς ἀρ\’νσ{αι} πόμα, η{αù} αὰ ν\‘νμφ{αι}ς
\’Υ{δκ}{οι} ς\~Νζγ πᾶγ {γο} {σό}γ {ἀι}πόλιογ.
{Μὰ} σ\‘ν μ\’γ\’τ ἐπὶ λσδὰ ΒάλΝς {χς}οὰ, μ\’γ{ωε} η{αί} ἄνςΝ
ΓΝμ\’γνΝ θ{ôρ}μῆς {ο\’ν}{τὸ}ς ἐόντα μέθης.
Φ{σ{αῖ}}γε{δι}' ἐμ\~Νγ πΝγἩγ μι{σά}μπε{λο}γ, {ο***}θα μελ{αι}μπσς
Λσ{οά}μιν{ος} λ\’νοςΝς προιτίδας ἀργαλέ***ς.
Γἀν{τα} ηαθαρμὸγ ἔηοΨεγ ἀπό πρνφογ, {δι}τ' ἄγ ἀπ' ἄργσς
Ὥνρεα {ηο}***χ{εί}Νς ***λνθ{ζν} α'ρηα{δι}Νς.
Item eſt inſula Chio fons, è quo qui imprudenter biberint, fiunt inſi-
pientes
, &
ibi eſt Epigramma inſculptum ea ſententia: Iucundam eſſe po-
tionem
fontis eius, ſed qui biberit ſaxeos habiturum ſenſus.
Sunt autem
verſus
hi.
344322M. VITRVVII POLL.
Ἠδ{εῖ}α Ψν{Χρ}οῖο ποι{οῦ} λιΒὰς ***γ α\’ναΒάλλ\~Ν
ΓΝγ{ιὼ}, ἀλλὰ νοωπἐζ{ος} ό τ\~Νς δἐ πιὼγ.
Suſis autem, in qua ciuitate eſt regnum Perſarum, fonticulus eſt, ex
quo
qui biberint, amittunt dentes.
Item in eo eſt ſcriptum Epigramma,
quod
ſignificat hanc ſententiam:
Egregiam eſſe aquam ad lauandum, ſed
eam
ſi bibatur excutere è radicibus dentes, &
huius Epigrammatos ſunt
verſus
Græcè:
{δι}α{τα} ι{αῶ}ηα Βλὲπ{ει}ς φοΒ{ό\‘ρ} ξ{ο\’ν}ε, {τγ}*** ἀπὸ χ{ό\‘ρ}σὶ
Λσ{τρ} μι\‘ν ἀνθρώποις ἀΒλαδ\~Ν {ςι}γ ἔχ{έι}γ.
Ἣγ {δὶ}ε Βάλ\~Νς {ηῤ}ιλ\~Νς πο{ιὶ} νΝ{δι}\’ν{ος} ἀγλαὸγ ***{δι}ωρ,
Ἄμρα μόνογ Δολιχ{οῦ} χ{έι}λεος ἀΨά{μι}ν{ος},
ᾍντΝμ
{αρ} πριςΝρες {νωι} χθονὶ Δ{αι}{τὸ}ς {δι}όνπς
ΓίπΤσ{οτ}, {γρ}ν\’νωγ ὀρφανὰ θ{ο\’ν}τες {δι}Ν.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Nec fontanalis ab Camœnis. ] Fontanalis ſiue fontinalis hæc aqua à
fontib
{us} luci Camænarum, qui fuit extra portam Capenam, attestante Aſconio Pe-
diano
, vnde appellata Camæna porta, postea Capena, eadem à fontib{us}, fontinalis.
Si
credendum
eſt Fuluio.
Hodie S. Sebastiani dicitur. Niſi existimet quis Vitruuium
ad
aquæductum reſpexiſſe, quod nobis non placet.
Liui{us} etiam Decadis primæ
lib
.
I. autor eſt, Lucum eum Numam Muſis ſacraſſe, quem medium ex ſpecu opaco
fons
perenni rigabat aqua.
Nec Martia ſaliens. ] Aquæ Martiæ via Valeria conceptæ duct{us} ſuper
portam
Exquilinam ad therm{as} Diocletiani deduct{us} eſt.
Pri{us} tamen à Nerua
fuerat
in Cœlium &
Auentinum montes deriuata, vt traditur à Iulio Frontino
lib
.
I. de aquæductib{us}. Commendatur ea aqua à Plinio lib. XXXI. cap. II.
In Tyburtina via. ] Hæc ex eis eſt, quæ intra vrbem cœperunt. Triplici
autem
fuerunt differentia, fuerunt enim vrbanæ, via ſacra, viæ nouæ duæ, via la-
ta
, alta ſemita, via recta, via for nicata, via ſuburr ana, via piſcinaria, via triumpha
lis
, via Aelia.
Aliarum, in vrbe cœperunt Flaminia, Prænestina, Tyburtina, Labi-
cana
, Campana, Gabina, Appia, Ardeatina, Aurelia, extra verò vrbem, Claudia,
Aemiliæ
duæ, Caßia, Cymina, Amerina, Salaria, Collatina, Numentana, Tuſculana,
Campana
, Valeria, Numicia, Latina, Cornelia, Vitellia, Ostienſis, Portuenſis, Lau-
rentina
.
Flumen Albula. ] Tyberim pri{us} eſſe dictum Albulam, autores ſunt Var-
ro
de lingua Latina IIII. Vergil.
Aeneid. VIII. Sext{us} Pompei{us} & alij, ſed ad
Vitruuij
locum hunc nihil.
De ijs autem albulis aquis intelligendum, quæ frigidæ
in
agro Tyburtino ad varios morbos ſunt ſalubres, vt ſcribunt Strabo lib.
V. & Pli-
ni
{us} lib.
XXXI. cap. II. Meminit Suetoni{us} in vita Cæſaris Augusti. Martialis
libro
primo vocat aqu{as} ſulphure{as}.
345323DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Itur ad Herculei gelid{as} quà Tyburis arces
Cana\’
ſulphureis Albula fumat aquis.
Et lib. IIII. vocat crud{as}.
Crudarum nebulæ quod Albularum.
De eis puto ſenſit Galen{us} lib. VIII. methodi medendi, cum ait. Qui in aluminoſis
aquis
(quæ άλβλα vocant) lauerat.
Meminit & ſimplicium medicamentorum
libro
primo.
Meminerunt etiam Aëti{us} ſermonis XIII. cap. CXXV. & Pauſa-
ni
{as} in Meſſenicis, qui ύδιωρ λσνχὸμ appellat.
E{as} aqu{as} præter ſulphur, & alu-
men
, quib{us} tinctæ ſunt, probabile eſt aliquid de candidißimo ſaxo præterfluendo
abraſiſſe
.
Coniecta enim in e{as} ſemina candido tectorio velut ſaccharo obducuntur,
quib
{us} non puerorum modo procacitati, ſed viris etiam impoſuim{us}.
Existimabant
ſcilicet
eſſe condita ſaccharo ſemina, &
qu{as} nostri vocant trage{as}, voce vt puto
flexa
ἀπὸ τῶμ τραγκμάγωμ, quæ bellaria ſignificant.
Distant verò aquæ ab
vrbe
pl{us} min{us} decimumtertium lapidem, à Tybure pl{us} min{us} tertium, influe-
bant\’
longo tractu in Anienem, qui hodie Teuerone, id eſt Tyberiol{us} dicitur.
Quantum verò eo interuallo antiquæ viæ pauimenti alluerant, repertum tophacea
crusta
opertum pl{us} quàm tres pedes alta.
Quin & nos ex Albulis detulim{us} her-
b
{as} in lapidem conuerſ{as}:
earum enim aquarum alluuione magna pars agri deua-
ſtabatur
, &
ramentis ſaxorum per quæ fluxerant aquæ herbis inſidentib{us}, & ſo-
le
exſiccatis, lapideſcebant.
Municipes verò Tyburtini rectißima via in alueum
pedes
octo &
dodrantem latum, altum pedes quindecim coact{as} magno omnium
commodo
noſtro tempore deriuarunt.
Et in Ardeatino fontes frigidi. ] Ardea, inquit strabo lib. V. Rutulo-
rum
colonia, distans à mari ſtadijs LXX.
ab vrbe autem viginti millib{us} paſſuum.
Condita eſt à Danaë Perſei matre, vt tradunt Plini{us} lib. III. cap. V. & Iuli{us} So-
lin
{us} cap.
VIII. Vnde Virgilij illud Aeneid. VII.
Quam dicitur vrbem
Acriſioneis
Danaë fundaſſe colonis,
Præcipiti
delata noto, loc{us} Ardea quondam
Dict
{us} auis, &
nunc magnum tenet Ardea nomen.
In agro Ardeatino erant frigidi fontes, odore ſulphureo fœtidi, quod etiam refert
Ioannes
Boccati{us} lib.
de fontib{us}.
Viventi coacti. ] Vi concepti ſpirit{us}, qui aquam exprimit, & in altum
cogit
.
ex quo incitu, & vario vehementi\’ motu illiſ{as} angustis locis existimat
eiuſmodi
aqu{as} incaleſcere, diuerſo ſcilicet modo, atque , qu{as} paulò antè credidit
igne
ſuppoſito efferueſcere.
Ad ſummos grumorum tumulos. ] Libro ſecundo indicauim{us} gru-
mum
eſſe collectionem terræ.
Hîc pro montib{us} accipim{us}. Docet itaque non continuò
librandos
eſſe fontes, vnde emergere videntur.
Fieri enim plerunque, vt quorum
fontium
videntur eſſe capita in ſummis montib{us}, ſi quis lat{us} aperiat, experiatur
altitudinis extolli, &
veluti extrudi vehementia concepti ſpirit{us}, dum aqua
ſaxis
, aut alia vi retinetur, quo min{us} libramenti ſui proprietate exeat, &
per an-
gust
{as} ven{as} exprimitur, qu{as} ſi foſſuris patentiorib{us} aperueris, reſidit aqua, vt
multi
decipiantur in librandis fontium capitib{us}.
346324M. VITRVVII POLL.
In præuijs reb{us} percocta. ] Id eſt per qu{as} permeat, priuſquam in
apertum
prodeat.
Vti pinnæ Veſtinæ. ] Vestinos vltra Picenum eſſe tradit Strabo lib. v.
Pinnam autem apparet oppidum eſſe Pinnenſium, quos in Veſtinis constituit Plin.
lib
.
III. cap. XII. quarta Italiæ regione. hodie Penna d icitur.
Cutilijs. ] Strabo lib. V. non Cutili{as} vocat, ſed Cotiſcoli{as}. ἐυ καΤισκψλίαις,
In
Cotiſcolijs (inquit) frigidæ aquæ ſunt, quarum pot{us} &
inſeßio morbos curant.
Plini{us} lib. XXXI. cap. II. Cutili{as} cum Vitruuio dixit. Cutiliæ, ait, in Sabinis
gelidißimæ
, ſuctu quodam corpora inuadunt, vt propè morſ{us} videri poßit, aptißi-
ſtomacho, neruis, vniuerſo corpori.
E{as} aqu{as} ex vi neceſſe eſt aluminoſ{as} &
nitroſ
{as} eſſe, ſed pl{us} aluminis, quàm nitri habere.
Strumarum minuit tumores. ] Strumæ autore Aegineta lib. IIII.
cap. XXXIII. ſunt glandulæ obduratæ, quib{us} collum, axillæ, inguina occupan-
tur
, Græcis Χοιράδισυ dicuntur, nostri etiam ſcroful{as} vulgò appellant, fortaſſe
quod
his ſcrofæ, id eſt porcæ tentantur &
laborant. Struma Cornelio Celſo lib. V.
cap
.
XXXVIII. eſt tumor, in quo ſubterconcretæ quædam ex pure & ſanguine
quaſi
glandulæ oriuntur.
Extant rei veterinariæ collectanea ab autore Græco ne-
quaquam
negligendo concinnata, in ijs, libro primo capite viceſimo nonnullos γλαυ-
δι
{ομ}λας Apſyrt{us} dicit proprie in iumentis appellare eiuſmodi ἀδιςνας ſiue Χοιρά-
δας
.
Nimirum Græci propter commercium vocem Romanam vſurpauerunt. Si
plura
cupis, legito Galenum lib.
XIII. methodi.
Vbi autem aurum, argentum, ferrum, æs, plumbum. ] Hoc di-
cit
, quia videntur aquæ attritu infici, aliquid\’ odoris, ſaporis, coloris, facultatis
etiam
earum rerum, qu{as} alluerint, induere.
Metalla autem non eſſe ſine ſapore,
indicio
erit liquor in v{as} cuiuſuis metalli coniect{us}, ſi aliquandiu ſteterit.
Eſt ve-
æris ingrat{us}, &
amar{us} odor, deinde ferri, pòſt plumbi candidi, min{us} cætero-
rum
.
Plumbum candidum voco, quod falsò hodie omnes ſtannum dicunt. Eſt
enim
aliud quiddam ſtannum, quàm quod nunc audit, nempe, quando natura
duab
{us} argenti portionib{us} vnam plumbi nigri immiſcuit.
Odorem aurum, cum
ſentit
ignes, ex ſe emittit ſuauem, ſed qui vix ſenſu percipiatur, argentum ſubfœ-
tidum
, æs &
ferrum magis fœtidum, hebetem plumbi genera. Auri color eſt ful-
u
{us}, argenti candid{us}, æris ſubrubens, ferri ſubniger, plumbi candidi argenteo mi-
n
{us} candid{us}, plumbi nigri fuſc{us}.
Facultates horum & reliquorum metallico-
rum
(quarum in aquis, quòd ipſa lambant, maxima habenda eſt ratio) ſcribunt
Pedani
{us} Dioſcorides libro quinto, &
Galen{us} nono libro de ſimplicium medica-
mentorum
facultatib{us}.
Quod ſi ſemel de medicatis aquis ſcire cupis, lege Hiero-
nymum
Cardanum contradicentium medicorum libro ſecundo, tractatu quarto con-
tradict
.
tertia.
Aut Neuricos. ] Neurici, ſiue Neruici, vtroque enim modo dicuntur, ſunt,
qui
neruorum labores patiuntur.
Sed illud à Græco νσύρομ, hoc à Latino neru{us}.
Et in Aſty. ] Asty, ſiue Aſtu, vt Latini pronunciant, quamuis oppidum
quod
ſignificet, vt apud Homerum non rarò, ei{us} tamen appellatione etiamſi no-
men
non adijceretur, Athen{as} accipi receptum eſt, vt apud Latinos Vrbis vocabu-
lo
ſignificatur Roma.
Vtuntur Terenti{us} in Eunucho, & ibi Donat{us}. Cicero de
347325DE ARCHITEC. LIB. VIII. b{us} II. Aemili{us} Prob{us} in Alcibiade, & alij. Vide etiam Stephanum lib de Vr-
bib
{us}.
Fuit temp{us}, cum Hermola{us} hunc locum ita legeret. Et maſtis vſque ad
portum
pyræeum, pro tubis, quos mammatos, vt putabat Plini{us} lib.
XXXV. cap.
XII. vocaret. Verùm rectè ſe poſtea emendauit, & in Aſty pro Athenis hîc, &
apud
Plinium pro tabulis mammatis, tegulis hamatis legit.
Priorem tamen ei{us}
ſententiam
Alciat{us} lib.
XI. Cod. ſequut{us} eſt.
Ad portum Piræum. ] Piræë{us}, eſt enim quatuor ſyllabarum nomen, por-
t
{us} eſt, &
emporium Athenarum, vt tradunt Strabo lib. IX. & Plini{us} lib. IIII.
cap. XII. Eum tres port{us} habere ſcribit in Atticis Pauſani{as}.
Troëzeni non poteſt id vitari. ] De hac re ita Plin. lib. XXXI. cap.
II. refert. Aquarum culpa in Troë ɀene omnium pedes vitia ſentiunt. Eſt autem
Troë
ɀene oppidum Achaiæ.
Flumen eſt nomine Cydnos. ] Cydn{us} tradente Vibio Sequeſtro per
mediam
vrbem Tarſon Ciliciæ decurrit.
Simile legitur apud Plinium lib. V. cap.
XXVII. Ex Tauro monte oritur, ſi credim{us} Arriano de geſtis Alexandri lib.
II.
Quint{us} Curti{us} lib. III. ſcribit de eo in hunc modum. Cydn{us} inclyt{us} amnis,
non
ſpatio aquarum, ſed liquore memorabilis, quippe leni tractu è fontib{us} latens,
puro
ſolo excipitur, nec torrentes incurrunt, qui placidè manantem alueum tur-
bent
.
Itaque incorruptibilis, idem\’ frigidißim{us}, quippe multa riparum amœnita-
te
inumbrat{us}, vbique fontib{us} ſuis ſimilis, in mare euadit.
Aſſerit Solin{us} cap. LI.
gentili
lingua Syros quicquid eſt candidum, Cydnum vocare.
Vnde huic amni da-
tum
nomen.
Podagricis mederi autores ſunt Plini{us} lib. XXXI. cap. II. & Stra-
bo
lib.
XIIII. Frigidißimum eſſe ex libro Galeni de procatarcticis cauſis facilè
con
eceris.
Vti in Sicilia flumen eſt Himera. ] Hoc flumen Steſichor{us} apud Vi-
bium
Sequeſtrum ait in du{as} findi partes:
vna in Tyrrhenum mare, altera in Lybi-
cum
decurrere.
Solin{us} Himereum vocat, tradit\’ cœleſtib{us} mutari plagis, ama-
rum
eſſe, dum in Aquilonem fluit, dulcem, vbi ad meridiem flectitur.
Vncti oleo erumpunt, vti Solis, & c. ] Hoc Plini{us} lib. XXXI. cap.
II. ita in meliorib{us} codicib{us} refert. Polyclyt{us} (inquit) aſſerit expleri olei vicem
iuxta
solos Ciliciæ fontem.
Theophrast{us} hoc idem in Aethiopia, eiuſdem nominis
fonte
.
Lyc{us} in Indiæ terris fontem eſſe, cui{us} aqua lucernæ ardeant. Idem Ecbata-
nis
traditur.
Solin{us} cap. XLIII. in Aethiopia non longè ab Heliutrape Za ſcribit
eſſe
lacum, quo perfuſa corpora velut oleo niteſcunt.
Audio etiam nunc Degernſeæ
Bauariæ
loco fontem eſſe, ex quo ſummo oleum quotidie habeatur.
Aduertendum
autem
, quod oleum in hoc autores vocant, eſſe liquidum bitumen, quod quia oleo ſi-
mile
eſt, &
propter pinguitudinem ad lucernarum lumina olei vice vti ſolerent,
oleum
appellarunt, vt nunc petroleum, quòd è ſaxis effluat.
Odore vti ſcobe citreo. ] Fortaßis ſcribendum, odore vti ſcobis citreæ,
aut
citreorum, id eſt odore ramentorum, ſiue ſcobis citreorum, quib{us} odor acerri-
m
{us}, autore Plinio lib.
XV. cap. XXVIII. Neque tamen neſcio ita de his præcipi,
vt
ſcobis genere dicatur maſculino, teste Grammatico Phoca, ſcobs verò fœminino
Priſciano
tradente.
Ei{us} autem fontis meminit autor libelli de mirabilib{us} auditu,
Aristotelis
enim non eſſe multis coniecturis poſſum{us} demonſtrare:
&
348326M. VITRVVII POLL. eſſe fortaſſe perſuaſerint Plinij verba lib. IX. cap. LIX. Leguntur enim ea in illo
libro
, etiam ſi quædam reperiantur in fragmento περί ί Χθύωυ, quod Theophraſto tri-
buitur
.
Sed de arboris, fruct{us}\’ appellationib{us} breuiter, vt loc{us} postulat, dicam.
Arbor, citr{us}, citrea mal{us}, Perſica, Medicáue, & Aſſyria, ſi credim{us} Plinio lib.
XII.
cap. III. vocatur, de qua Theophrast{us} lib. IIII. de plantis. Mala verò Dio-
ſcorides
lib.
I. cap. CXXXI. prodit à Romanis citria nuncupari, à Græcis Medica,
Perſicáue
, aut cedromela:
quod postremum vſurpauit & in proœmio lib. VI. Plin.
certè
citrum lib.
XV. cap. VII. & non vno in loco citreum, Martialis lib. XIII.
Cloati
{us}\’ Verri{us} ordinatorum Græcorum lib.
IIII. & Oppi{us} in libro de ſylue-
ſtrib
{us} arborib{us}, vti à Macrobio Saturnaliorum libro tertio accepim{us}, citreum
conſtanter
pronunciant.
Neque tamen placet, quòd idem Macrobi{us} ait ab Homero
δύομ
appellari, odoratum\’ eſſe pomum, ex quo veſtib{us} interiectum tine{as} necet, in-
à Næuio dictam eſſe citroſam vestem.
Arborem enim ſignificabat Homer{us} lib.
V.
Odyſſ. Quod Plini{us} lib. XIII. cap. XVI. (memoria tamen lapſ{us}, quando ea tri-
buit
Circe, quæ tribuenda Callipſoni fuerant) &
Eustathi{us} Homeri interpres, in-
tellexerunt
.
Iuba autem Mauritanorum rex peritißim{us}, in commentarijs, quos de
Lybia
ſcripſit, ſicut memorat Athenæ{us} δζπνοσοψις\~ψυ tertio libro, apud Lybes ait
vocari
μ\~Νλου ἑόψεριυόν.
inde\’ ab Hercule in Græciam tranſlata, ibi dicta Χρύ-
σεα
μ\~Νλα, δίὶα τυ\‘ν ίδιεαυ à quadam auri ſimilitudine aurea mala.
Galen{us} ſim-
plicium
lib.
VII. tradit mali Medicæ fructum ſuo tempore non ampli{us} Medicum,
ſed
ab omnib{us} citrium nominari ſolere.
Idem libro II. de alimentis ait citrium ab
ijs
malum Medicum appellari, qui id agunt, vt quæ loquuntur nemo intelligat.

Athenæ
{us} prædicto libro refert Phaniam Ereßium lib.
V. φυτῶν dixiſſe κέ{δι}ρον,
κὰι
ἀπὸ {δι} κἐδρου κέ{δι}{ριον}, quæ nos citream malum, &
malum citreum voca-
m
{us}.
Pomum cultu vari{as} form{as} induit, varios\’ ſapores, odores, colores, ob ea\’ di-
uerſa
ſortitum nomina, qua Ruelli{us} libro primo de natura ſtirpium expreßit.
Quæ
auri
colore relucent rotundiora, &
minora, vulg{us} nostrum aurengi{as} appellat,
quaſi
dicat aurea, Romani melangol{as}, alij rantia, aut arantia.
De qua re libet verba
Hermolai
ſubijcere ex lib.
V. corollarij cap. DCCCCXXII. Quid? inquit, ſi pomi
gen
{us} inter citrea, quod rantium vulgò dicitur, ab æris colore, quaſi raudum voca-
ris
?
hoc eſt fuluum. Quanquam & à Neratio fortaßis inuentore Neratium dici po-
tuit
, niſi quis non rantium ſed araniũ quaſi Arianum, id eſt, Perſicum, à gente velit
appellatum
.
Eſt enim Arania, vt inquit Hellanic{us}, & , ſi recte memini, etiam He-
rodot
{us}, &
Plini{us}, & cæteri, Perſica quædam regio. Quid item ſi malum aran-
tium
ab Arantia Achaiæ oppido dictum conijci{as}?
quod & pomis fertile ſcribunt
fuiſſe
, à quo effectu posteri Philiunta nominauere, vt inquit Stephan{us}.
Proinde La-
cedæmonij
menſem in quo terra fructib{us} abundat, Phliaſion appellant.
Accedit
quòd
Herculem mala Heſperidum Arantiam primum tuliſſe credunt, autore Pau-
ſania
.
Hacten{us} Hermola{us}. Vt credibile ſit de eis loquutum Virgilium Eclog. III.
Aurea
mala decem miſi:
ſi non poti{us} de malis quæ cotonea Latini vocant, Græci
κυδιώνια
.
Quorum quæ inciſuris distincta ſunt, colore ad aurum inclinato, chryſo-
mela
nuncupari testatur Plini{us} lib.
XV. cap. XI. Quin autem de eis intellexerit
Ecloga
ſexta nomine malorum Heſperidum, item Stati{us} ſylua prima lib.
III. hoc
verò
neminem puto mediocriter doctum negaturum.
Ea ſi prægrandia modo
349327DE ARCHITEC. LIB. VIII. num orbiculata facie turgent, nostri ponceria, ceu ſint cerei coloris poma, aut poti{us}
citrea
poma, dicunt.
Itali poma Adami vocant mediocris magnitudinis mala, in
quib
{us} dentium veſtigia quædam apparent.
Quæ ex viridi in luteum langueſcunt,
ea
citreola, &
tandem citrula nominant. Quæ ouata ſpecie turbinantur, ſi luteo co-
lore
nitent, citrangula, priuatim citrea dicunt:
ſi herbaceo colore virent, limonones
appellant
.
Porrò autem citrum arborem, à qua menſæ citreæ Ciceroni lib. VI. in
Verrem
, Martiali lib.
XIIII. & cæteris dictæ ſunt, facile mihi perſuaſerit Her-
mola
{us} eam eſſe quam Theophraſt{us} in quinto de historia plantarum δύον &
θύαν
appellat
, Plini{us} trogetem in libro primo, qui eſt operis index.
Verba autem hui{us}
illa
cap.
XVI. lib. XIII. Alia eſt arbor eodem nomine, malum ferens execratum
aliquib
{us} odore &
amaritudine, alijs expetitum, domos etiam decorans, hæc inquam
verba
, ad ea, quæ decimoquinto capite (quod tamen cum eo coniungendum erat, ſi
quid
iudicij haberent, qui in capita Plinium distribuerunt) de Atlantis, &
An-
chorarij
citerioris Mauritaniæ montis dicta erant, reſpiciunt.
Vt ſit ſenſ{us}, eſſe At-
lanticis
&
Anchorarianis arborib{us}, hoc eſt citris, de quib{us} Martialis lib. XIIII.
Accipe fœlices Atlantica munera ſylu{as}. & ſtatim,
Non
ſum criſpa quidem, nec ſyluæ filia Mauræ.
atque item,
An
Lybic{as} poßint ſustinuiſſe trabes?
Vt ſit inquam ſenſ{us}, eſſe illis arborib{us} cognominem, quæ mala citrea ferret aliqui-
b
{us} execrata, quod eſſet eorum odor acerrim{us}, &
ſapor amar{us}. Vnde illud Virgi-
ſecundo Georg.
libro.
Media fert tristes ſuccos, tardum\’ ſaporem
Felicis
mali.
Non enim mandebantur, ne Plutarchi quidem auorum memoria, vt teſtatur Athe-
{us} memorato loco:
ipſis nondum arte edulcatis, vt vtar verbo Cnei Matij mi-
miambographi
apud Gellium.
Nam quod in dicto cap. XV. cedrum & cedri legi-
tur
, ibi verò citrum &
citri ſcribendum duco, quia ita in primo capite libri quinti
dicitur
, &
quòd in libro primo non cedrinæ menſæ, ſed citreæ vocentur. Neque ta-
men
non venit in mentem Dioſcoridem dixiſſe cedromela, &
, quod in Dionis Ne-
rone
lectum refert Hermola{us}, cedrin{as} menſ{as}.
In quib{us} libris ſi vitium non eſt,
valet\’
Ereßij Phaniæ autorit{as}, ita ſtatuendum erit, cedri vocabulum multiplex
eſſe
:
ſignificare enim arborem ex qua colligitur cedria: præterea citrum eam ex
qua
fierent templorum contignationes, ſuffitiones, menſæ, lecti, pugillares, atque
eiuſmodi
, &
eam quæ citrea mala ferret, ſiue Medica: quæ Nicandri Scholiastes
in
Alexipharmacis, eſſe ait vocata nerantɀia.
Qui λίμνη ἀσφαλτὶς appellatur. ] Eſt in Iudæa lac{us}, qui à bitumine,
quod
gignit, Aſphaltites vocatur.
άσφαλΤου enim bitumen Græci dicunt. Aſpa-
lathon
verò lignum odoris eſſe non inſuauis, quod ſeplaſiariorum officinæ ſandalos
nominent
, tradunt aliqui, vtcun\’ Auicenna, quẽ &
reliqui Arabes ſunt imitati,
diuerſis
capitib{us} de his &
illo tanquam diuerſæ ſint res, tradidit Vn{us} certè quos
legerim
, Græcorũ Actuari{us}, triplex Santalum fecit, album peßimum, rubrum bo-
nitate
medium, &
citrinum id eſt flauum optimum. Neque tamen illis aſſentimur.
Illum, inquam, lacum memorat Galen{us}, quarti ſimplicium medicamentorum cap.
XX.
à quibuſdam mare mortuum vocari, nonnullis ſtagnum bituminoſum, ab
350328M. VITRVVII POLL. Sodomenum à circumiacentib{us} ſtagnum montib{us}, quos Sodoma appellant. Eſt &
in
Babylonia Aſphaltis lac{us}, è cui{us} bitumine &
latere teſtaceo, constructo muro
Babylonem
Semiramis cinxiſſe fertur.
Eam ſcribunt Dionyſi{us} Afer lib. de ſitu
orbis
, Strabo lib.
XVI. Diodor{us} Sicul{us} lib. III. Iustin{us} libro primo. Ouidi{us} Me-
tamorphoſeos
IIII.
& Solin{us} cap. XXX. à Semiramide constructam. At Bero-
ſ
{us} Chaldæ{us} tradit Belum ſecundum Aſſyriorum regem fundamenta oppidi ma-
gis
quàm vrbis ieciſſe, poſtea Semir amidem vrbem feciſſe.
De bitumine & muris
Babylonis
mentio eſt apud Dionem in Vlpio Traiano.
Liquidum bitumen. ] Bitumen vocant, quicquid eſt lentum, & mollitie
glutinoſa
, quod ſponte aut montib{us} deuoluitur, aut è terra ſcaturit, lacub{us} fonti-
b
{us} ue innatans.
Quod à Babylone, Zacyntho, aut Apollonia inuehitur, liquidum
eſt
.
Terra eſt in Syria circa Sidonem, lim{us} in Iudææ lacu, autore Plinio lib. XXXV.
cap. XV. Galen. tamen lib ſimplicium XI. bitumen in Cœle Syria è ſtagno ſalſo ha-
beri
prodit.
Quod autem de bitumine Iudææ aſſerunt Plin. lib. VII. cap. XV. &
Solin
{us} cap.
IIII. adeò ſequax eſſe, & lenta natura, vt ad omnem contactum ad-
hæreat
, nequeat\’ à ſe ſeparari:
quin ſi partem abrumpere velis, vniuerſitatem ſe-
quuturam
, vbi admota fuerint menſtruis polluta fila, ſponte diſcerptum iri, Id ve-
Corneli{us} Tacit{us} lib.
XXI. falſum eſſe prodit. gnaros enim locorum tradere vn-
dantes
bitumine moles pelli, manu\’ trahi ad lit{us}, mox vbi vapore terræ vi ſolis
inaruerint
, ſecurib{us} cuneis\’, vt trabes aut ſaxa, diſcindi.
Sed quando ſe offert oc-
caſio
ampli{us} demerendi ſtudioſi lectoris, alti{us} repetam{us}.
Bituminis liquidi,
quod\’
aquis (quib{us} cum è terra erumpit) quoniam pinguis ſucc{us} eſt, velut oleum
innatat
, aliquod ſtatim quàm ex ipſis exemptum eſt, pice ſicca fit duri{us}:
quoddam
coquitur
, vt inſpiſſetur.
vtrunque rurſ{us}, cum lubet, propter craßiciem igni li-
queſcit
.
Multiplici autem inueniri coloris differentia Agricola etiam teſtatur. Eſt
enim
candidum, quod præcipuum eſt naphthæ gen{us}:
aliud eſt in cinereo candi-
dum
:
quoddam eſt fuluum: rufum aliud: aliud ceræ: aliud mellis: aliud faler-
ni
colore:
aliud eſt nigrum: aliud in nigro rufum: aliquod purpureo colore ſplendet:
aliquod
nonnihil eſt cæruleum.
Piſſaſphalton verò dictam, quòd picem & bitumen
oleat
, vt rectè Dioſcorides, non quod ex vtroque constet, vt Plini{us}, Mauri, qui
nunc
Arabum nomine ſignificantur, mumiam vocant, etiam ſi ea voce Serapio
compoſitionem
, qua corpora mortuorum condiuntur, intelligit.
Bituminis etiam ge-
n
{us} eſt camphora.
nam quæ ad nos adfertur, facticia eſt, è bituminis ſcilicet indici
(quod è natiua effloreſcit camphora) in vaſe vitreo cocti, ſublatis in operculum
tenuißimis
partib{us}.
Sed & ſuccinum, quod Græci ***λεκΤρον vocant, è genere eſt
bituminis
(id verò ad hanc diem omnes, quotquot ſunt, quot\’ fuerunt, quod pace
corum
dixiſſe liceat, latuit, diuti{us}\’ latuiſſet, niſi Agricolæ ope atque opera pate-
factum
&
illustratum eſſet) quod aliquando liquefactum cum aquis effluit, &
in
mare effunditur.
Reperitur autem candidum, ſubalbum, cinereum, fuluum,
falernum
, à vini colore dictum vt indicat Plini{us}, molli ſcilicet fulgore perſpi-
cuum
:
eſt & quod decocti mellis colorem præſefert. Mauri ambram dicunt, quod
nomen
vulgò retinuim{us}.
Quam verò chryſeam aliqui, aut griſeam poti{us}, id eſt
in
cinereo candidam vocant, ea facticia eſt, ex benɀuino, cera candida noui exami-
nis
, carie fraxini, arborum muſco, aut ex ſtyrace, ladano, ramentis xyloaloes,
351329DE ARCHITEC. LIB. VIII. vtrique compoſitioni moſcho, vel ɀibeto omnib{us} cum aqua roſacea mixtis. Verun-
tamen
fra{us} deprehenditur, facticia enim &
aqua citi{us} molleſcit, & colore, &
odore
differt.
Bitumen autem foßitium quid eſſet, veteres quia negligenti{us} quæ-
ſiuerunt
, ex vna eadem\’ re du{as}, plureś ue fecerunt.
Hinc terrenum illud ni-
grum
foßile in Theriacis Nicander ἐγΤἀγΤιδα πέτρην, &
Thracium lapidem vo-
cat
, etiam ſi aliter viſum ſcholiastæ, Theophraſt{us} terrenos carbones, id eſt ανδρακας
γεώδι
ξς.
Dioſcoridi verò appellatur gagates, pharmacitis & ampelitis terra, &
Thraci
{us} lapis, Plinio gagates, Samothracia gemma, &
obſidian{us} lapis ex xeno-
crate
, Straboni gangitis, terra etiam ampelitis, vti Dioſcoridi, &
rei rusticæ Græ-
cis
ſcriptorib{us}.
Et Galen{us} alioquin rerum naturæ peritißim{us}, gagatem in lapi-
dib
{us} ſecut{us} Dioſcoridem numerat, cum eadem res ſit cum terra pharmacitide,
ſiue
ampelitide quam antè explicauerat, vt probat Agricola meo iudicio acutißi-
.
Sed aduertendum tum demum Thracium lapidem, gagaten, gangitida,
ἐγΤάγΤιδα
πέζμν, Samothraciam gemmam, &
lapidem obſidianum dici, cum aut
per
ſe nitet, aut per duritiam poliri poteſt.
vulgò appellam{us} Geetum.
Item Ioppe. ] Ioppe inquit Solin{us} cap. XLVII. oppidum antiquißimum
orbe
toto, vtpote ante inundationem conditum.
ibi eſt & lac{us} bituminoſ{us}.
Quod eſt inter Mazaca & Tuana. ] Scribunt alij Maɀacam &
Tuanam
, accuſandi caſu, nos etiam Maɀaca &
Tuana tuemur numero multitudi-
nis
ex Strabone, &
Stephano. Maɀaca appellari Cæſaream ab Auguſto, ſitam\’
eſſe
ſub Argeo monte tradunt Sext{us} Ruf{us}, &
Euſebi{us} in Chronicis. quanquam
in
impreſſo formis Rufo mendoſißimè pro Maɀaca ſcriptum Megara.
Meminit Pli-
ni
{us} lib.
VI. cap. III. vbi Tuana Tyana vocat, cum Ptolemæo, Stephano, cæteris. Vi-
truui
{us} y in u vertit, quod &
alibi à Latinis fieri ſolet.
Ad eundem modum Hierapoli. ] De ea aqua præter Vlpianum, qui
Pandect
.
lib. XLIII. de aqua quotidiana, hortos irrigari ea dicit, hunc in modum
tradit
Strabo libro XIII.
geograph. Contra Laodiceam Hierapolis, vbi aquæ calidæ
ſcaturiunt
, &
vbi Plutonium eſt, quæ vtraque non paruam admirationem præ-
ſtant
.
Nam aqua adeò facilè in tophum duratur, vt qui deducunt, φραγμ{ομ}ς μονο-
λίθ
{ομ}ς, id eſt ſolida ſepta conficiant.
Hoc autem fieri neceſſe eſt ex ſimili materia,
qua
corallium, ſucco ſcilicet lapideſcente, qui ſtirpes, flores, fruct{us}, oſſa, animalcu-
la
, chirothec{as}, ſpecula, ſtrigiles, vestes, calceamenta, malleos, &
cætera, in quæ re-
cipitur
, ſecum vertit in lapidem:
aut, quia ea aqua è ſaxis quidquam abraſerit,
quod
vbi reſederit, aut ſol exſiccauerit, aut aquæ feruor, quod magis placet, neque
enim
id niſi anni ſpatio fit, cum ſucc{us} lapideſcens, ſtatim quàm conſtiterit, cogat
quæ
contigerit in lapidem verti.
Certè Vitruui{us} existimauit eum ſuccum in aquis
ineſſe
, qui, quod coagulum lacti, id aquis præstaret.
Vtetiam in areis ſalinarijs videtur. ] Sal, vti eſt apud Plinium lib.
XXXI. cap. VII. aut gignitur, aut fit: qui factici{us} eſt, ex marinis aquis, & ſalſis
fontanis
, putealib{} ue in ſalinis fit, atque item è ſui generis lixiuio.
Natiu{us} verò
aut
è mõtib{us} cæditur, cuiuſmodi ſunt in regno Taccam, tam magni, vt orbi vniuer-
ſo
ſalem ſufficere poßint, ſi credim{us} M.
Paulo Veneto libro primo de orientalib{us}
regionib
{us}:
aut foßiti{us} eſt, id eſt è campis effoditur, cui{us} nomine intelligo eum, qui
ſub
arenis legitur:
aut à fonte petitur, qui ſalem fert, vel cui{us} riuuli ſolis
352330M. VITRVVII POLL. ſiccati in ſalem conuertuntur: aut à fluuio, qui ſalis ramenta defert, vel cui{us} ſum-
ma
in ſalem denſantur, aquis veluti ſub glacie fluentib{us}:
aut è lacu ſeu ſtagnum
dic
{as}, qui vel tot{us} in ſalem vertitur, vel medi{us}, vel extrem{us} hinc atque hinc,
id
eſt ſuperna &
inferna parte, vel ſale æſtuat: aut ad mare gignitur tenuis, id eſt
ſpuma
quædam ſicca maris, ſiue ſal è maris ſpuma.
vt ſint ſalis natiui genera, cæ-
ſ
{us}, foßiti{us}, fontan{us}, fluuiatilis, lacustris, &
marin{us}. Vide Dioſcoridem lib. V.
Plinium memorato loco, Galenum libris nono & vndecimo ſimplicium medica-
mentorum
.
Nam quæ Hermola{us} in Corollarium congeßit, ipſißima ſunt Plinij
verba
.
Fontes exeuntes vehementer à mari. ] Scribendum amari, vna di-
ctione
.
Ista minora, quàm vt notatu digna eſſent, ſæpe tamen leuiuſculi in ſpeciem
errores
decipiunt negligenter legentes.
Vt in ponto eſt flumen Hypanis. ] De hoc Solin{us} cap. XXIIII.
Hypanis, inquit, amnis oritur inter Auchet{as}, Scythicorum amnium princeps, pu-
r
{us}, &
haustu ſaluberrim{us}, vſque Callipodum terris inferatur, vbi Exampe{us}
fons
infamis eſt, amara ſcaturigine, qui Exampe{us} liquido admiſſ{us} fluori, amnem
vitio
ſuo vertit, adeò vt dißimilis ſibi in maria condatur.
Refert & hoc Pompo-
ni
{us} Mela lib.
II. cap. I.
Vnde Sandaracha foditur. ] Dixit ſuprà lib. VII. cap. VII. Sandara-
cham
plurib{us} locis fodi, ſed optimam Ponto prope flumen Hypanim habere me-
tallum
.
Sed animaduertim{us} inſulam Lesbon vinum protropon. ]
Sunt
etiam manuſcripti codices, in quib{us} ita legatur, nam in alijs protyrum ſcri-
bitur
, dictione ex hac familia quàm longißime amandanda.
Deeſt verò præpoſitio
apud
, aut aliqua eiuſcemodi, quia ſequitur, procreari.
Quod autem ad protropon ſpe-
ctat
, ſcribunt Plini{us} lib.
XIIII. cap. IX. & Pollux lib. VI. cap. II. ita appella-
ri
vinum, quod ſponte effluit, ante quam calcentur vuæ:
in qua re vtitur Plini{us}
lib
.
XXX. cap. VI. Tortiuum enim dicitur, torculari expreſſum poſt primam preſſu-
ram
vinaceorum circunciſo pede.
Eſt & lixiuũ vinũ, aliud, vt videtur, à protropo,
quod
ſcilicet distillauit, antequam nimium calcentur, autore Columella lib.
XII.
cap. XXVII. XXXVI. & XLI. Nam præliganeum dictum existimam{us} à M.
Catone
cap.
III. de re rustica, quod prælegitur in vſum operariorum. Ad hunc
verò
locum magis attinet, quod tradit Athenæ{us} lib.
I. Mitylenæos, vinum quod
apud
eos dulce naſcitur, πρόδρομον appellare, alios etiam πρότροπον.
MιΤυλμναῖοι
***
παῤ ἀυΤοῖς γλυκμ\‘ν οινου πρόδρομου καλ{οῶ}σιυ, ἄλλοι *** πρότροπου *** πρό{δι}ρο-
μου
.
Eſt autem Mitylene vrbs Lesbi inſulæ in Aego mari. Et Plini{us} lib. XIIII.
cap
.
VII. protropon Gnidium, inter tranſmarina vina recenſet. Emendand{us} interim
loc
{us} Aeliani lib.
XII. ποικίλκς ἱςοείας, in quo pro πρέπωυ ſcribendum πρότρο-
π
&
. Loquitur enim de Lesbio vino.
Maloniam καΤακεκαυμονιΤιψ. ] Pertinax eſt concordia hoc loco exemplarium,
mendoſam
tamen eſſe lectionem non dubito.
Catacecaumenites memorato cap. VII.
Plinij, vini gen{us} eſt, à catacecaumene regione iuxta Laodiceam, de qua Strabo
lib
.
XIII. Græcè, ſed in hanc ſententiam, Poſt hæc, inquit, regio, quæ catacecaume-
ne
dicitur, quingentorum ſtadiorum longitudinem, latitudinem
353331DE ARCHITEC. LIB. VIII. ſiue ea Miſia, ſiue Mæonia nominanda ſit, nam vtroque nomine dicitur. Ea tota ar-
borib
{us} caret, præter vitem, quæ catacecaumeniten fert vinum, quod nulli ele-
gantia
cedit.
Summa camporum facies cinerulenta eſt, montana, petroſa, & nigra,
tanquam
ex adustione quadam.
Quidam credunt ex crebro fulminum & fulgu-
rum
ictu contingere.
Verum cenſendum poti{us} propter ignem ſubterraneum, cui{us}
ort
{us} defecerunt.
Ex his Strabonis verbis, atque item fine lib. XII. vbi περὶ αδι
καΤακεκαυμ\’ςνκς
loquens, inquit, ***υ ὁί Mσίαυ, ὁι *** Mαιονίαυ φασὶυ, facile eſt emen-
dare
Vitruuium Itaque pro Maloniam ſcribendum Mæoniam.
Sunt & apud Ste-
phanum
lib.
de vrbib{us} de hac regione nonnulla. De hoc vino loquut{us} eſt Virgi-
li
{us} libro quarto Georg.
-Cape Mæonij carcheſia Bacchi.
Lydiam meliton. ] De eo vino, ſiue, vt in aliquot libris legitur, molito,
nunquam
quicquam à me lectum eſt.
Miletum quidem conſtat vrbem eſſe Ioniæ,
quæ
proxima eſt Lydiæ.
Subdubitaui num poſſet hîc mendoſ{us} eſſe loc{us}, & pro
meliton
, tmolium magis quadraret, aut vt catacecaumeniten, ita tmoliten dixiſſet,
vſurpato
etiam vocabulo à Galeno lib.
I. antidoton, libro de euchymia & caco-
chymia
, libro primo de compoſitione medicamentorum κγτ γ\’ςνη, lib.
de ratione vi-
ct
{us} attenuante, &
alibi. Tmolum enim montem Lydiæ, qui antè Tymol{us} appella-
batur
(Stephan{us} enim qui de vrbib{us} Græcè ſcripſit, Tmolum, &
Tymolum flu-
uium
eundem eſſe agnoſcit, à quo peti ſolitum lapidem, qui Lydi{us} vocatur tradit
Theophrast
{us} lib de lapidib{us}, vnde &
monti nomen inditum facilè credo) Tmo-
lum
inquam Lydiæ montem autor eſt Plini{us} lib.
V. cap. XXIX. vitib{us} fuiſſe con-
ſitum
.
Et lib. XIIII. cap. VII. Tmolij vini meminit, vti Dioſcorides lib. V. Quin
&
Galen{us} lib. XII. methodi medendi, ei{us} duo genera prodit: vnum admodum
dulce
, alterum austerum, ſi cum isto confer{as}.
Subit hoc loco mirari tam apertos er-
rores
, temporis diuturnitate confirmatos eſſe.
Melita autem, vt obiter dicam, inſula
eſt
, in freto Siculo, Africam verſ{us} ſita, nunc Malta vocata.
Sicilia Mamertinum. ] Mamertini, natio Campaniæ, autore Strabone
lib
.
VI. in vrbem Siciliæ Meſſanam habitatores induxerunt, tantum\’ Mamertini
in
Meſſanis inualuere, vt in eorum manu ciuit{as} conſisteret, poti{us}\’ Mamertinos
eos
vocarent omnes, quàm Meſſanos:
cum\’ feracißim{us} vini ager eſſet, vinum qui-
dem
ipſum non Meſſanum, ſed Mamertinum nuncuparent, quod contra Italica
omnia
, &
quidem præstantißima certaret. Meminit Plini{us} lib. XIIII. cap. VI.
& Martialis lib. XIII. Epigrammaton,
Amphora
Nestorea tibi Mamertina ſenecta
Si
detur, quoduis nomen habere poteſt.
Campania falernum. ] Falern{us} ager in Campania eſt. incipit autem à
ponte
Campaniæ læua petentib{us} coloniam vrbanam Syllanam.
Inde vinum, cui
ſecunda
nobilit{as} dabatur, vt tradit Plini{us} dicto capite ſexto.
Quod tamen nec in
nouitate
, nec in nimia vetustate corpori ſalubre.
Media verò æt{as} à quintodecimo
anno
incipit, eodem autore.
Terracina & Fundis Cæcubum. ] Vitruuium apparet Cæcubi vini
nomine
appellaſſe, quod in Terracina Volſcorum olim Metropoli, &
Fundis Campa-
niæ
vrbe, id eſt earum agris, naſceretur, cum tamen eorum vtrunque
354332M. VITRVVII POLL. habeat appellationem, ſit\’ Cæcub{us} ager, vnde Cæcubum vinum, ſicut à Fundis
Fundanum
appelletur.
Strabo libro quinto, Cæcubum quidem licet paludib{us} adia-
ceat
, vineta tamen vini feracißima præcipuis enutrit arborib{us}.
Et poſt, eodem lib.
Sinui verò Caietano contiguum eſt Cæcubum, cui adiacet vrbs Fundi in Appia
via
Tota hæc ora præcipua adeò vina generat:
verum Cæcubum & Fundanum &
Setinum
, ſicuti Falernum &
Albanum & Staganum inter nobilia numer antur.
Et
Martialis lib.
XIII. Fundani & Cæcubi diuerſis distichis meminit. De Cæcu-
bo
lege Plinium lib.
XIIII. cap. VI. Illud verò tacendum non eſt, Galeni tempore
verum
Cæcubum inter cidiſſe, Romanos\’ tum temporis Cæcubum vinum, non à lo-
co
, ſed ab ætate appellaſſe, ceu à cubando, adiecta intenſiua particula .
id quod
non
obſcurè conijci poteſt ex libro methodi duodecimo, &
libro de euchymia, & ca-
cochymia
.
In arundinib{us} & iuncis, herbiſque omnib{us} eſſent odores. ]
Quòd
arundinem dixerit, mirum videri non debet.
Siquidem non caruit imitatore:
ita enim Plini{us} lib. XIIII. cap. II. vocauit, quem lib. XII. cap. XXII. & lib.
XIII.
cap. XI. calamum odoratum dixerat, vt Solin{us} postea cap. LXV. Idem me-
morato
cap.
XXII. prodit communem eſſe Arabiæ, Indiæ, & Syriæ. Dioſcorides
lib
.
I. cap. XVII. in India naſci testatur, præcipuæ\’ eſſe bonitatis fuluum, geni-
culis
frequentib{us}, &
qui aſſulosè frangitur, plena araneorum fistula, albicantem,
lentum
in mandendo, &
astringentem. Q. Seren{us} lib. de medicina, calamum ſim-
pliciter
nominat Hippocrates μυρεψικὸυ, id eſt vnguentarium, ſiue aromatarium.

Meminit
Xenophon libro primo ἀναβάσεως.
Quem calamum aromaticum officinæ
vocant
, radix eſt, non calam{us}, &
fortaſſe eſt acor{us}. neque enim aliunde ad nos,
quam
ex Europa adfertur.
Et iuncis. ] Intelligit iuncum odoratum, qui à Græcis σλοῖν& , id eſt iunc{us}
per
excellentiam dicitur, ab Actuario σχοινάνθ&
, à Plateario, Nicolao Præpoſito,
&
officinis ſquinantum Tradit Plini{us} lib. XII. cap. XXII. inter Libanum mon-
tem
, &
alium ignobilem in conualle modica, iuxta lacum, cui{us} paluſtria æstate
ſiccantur
, tricenis ab eo ſtadijs iuncum, &
calamum odoratos gigni. Eligendum
eſſe
ruffum, recentem, florib{us} refertum, tenuem, rubentib{us} fragmentis, &
qui in
confricando
roſæ odorem emittat Scribit Dioſcorides lib.
I. cap. XVI. de quo etiam
Plini
{us} lib.
XXI. cap. XVIII. Corneli{us} Celſ{us} lib. IIII. & V. multis capitib{us}
vocat
iuncum rotundum.
Aeli{us} Promot{us} in Dynamero cap. de cordis dolorib{us},
σχοῖνου
, id eſt iuncum ſimpliciter dicit, quo nomine vtitur etiam Latin{us} autor
Scriboni
{us} Larg{us}.
Scribit autem Galen{us} lib. de Hippocratis vocabulis, ipſum
appellare
σχοῖνου Ἠδιύψσμου, id eſt, ſuaue olentem.
Emendand{us} eſt Palladij lo-
c
{us} lib.
XI. cap. XIIII. Si ſquinantos vnci{as} quatuor, ſcribendum enim ſchœ-
nanth
{us}, aut poti{us} σχοίνου ἄνδους, aut etiam ſchœnû id eſt odorati iunci
floris
.
Seplaſiarij bis ad eundem (vt dicitur) lapidem offendunt. nam & ſquinan-
tum
ſcribunt, &
cum florem non habeant, Cameli enim ſec{us} vi{as} plurimum
naſcentem
paſcuntur, &
ſummitatem abrodunt, vt testatur Galen{us} libro primo
antidoton
, à quo Germani Kamelhow, ceu camelorum fœnum dic{as}, vocauerunt,
pro
eo ipſum iuncum palustri mixtum vendunt.
Neque vereor, vt quis mihi
laudet
Abahanifam, Iſaac Eben Amram, Abicem, Serapionem, &
cæteros
355333DE ARCHITEC. LIB. VIII. bes, vitium eſſe interpretis poti{us}, quàm ſcriptorum existimo. Reperitur hodie iun-
c
{us} odorat{us} in Apulia, &
in Laborijs (quæ nunc terra laboris vocantur) ſed qui
longo
interuallo ab alio bonitate vincatur.
Neque arbores thuriferæ. ] Thuris arborem tradit Theophrast{us} lib.
IX. de historia plantarum, quinis ferè cubitis attolli. Solam Arabiam, nec tamen
vniuerſam
th{us} mittere, autores ſunt Plini{us} lib.
XII. cap. XIIII. & Solin{us}
cap
.
XLVI. Dioſcorides lib. I. cap. LXX. etiam indici thuris meminit. Philostra-
t
{us}, ſiue is ſit Lucian{us}, lib.
II. Vitæ Apollonij Tyanæi, & in Caucaſo naſci aſſerit.
Adulteratum
pini reſina &
gummi deprehenditur. ſiquidem gummi flammam
non
eiaculatur, reſina in fumum euaneſcit.
Maſcula thura dicuntur lacrymæ ſpon-
te
rotundæ &
candidæ. Magna autem eſt inter ſcriptores controuerſia, quæ ſit ar-
boris
facies, vt ſcribit Plini{us} dicto loco.
Aliqui enim folio eſſe piri aiunt, minore
duntaxat
, alij lentiſco ſimilem, quidam terebintho, nonnulli Lauri folio.
Quod verò
ad
thuris vocabulum attinet, de eo ita tradit Soſipater Chariſi{us} libro primo, T{us}
à
tundendo ſine aſpiratione dicitur, quamuis Iuli{us} Modeſt{us} ἀηὸ {του} θύ{εν}μ tra-
ctum
dicat.
Neque piperis darent baccas. ] Caucaſ{us} Indiæ mons, vt ſcriptis man-
dauit
Solin{us} cap.
LXV. fronte, qua ſoli eſt obuerſ{us}, arbores piperis ostentat, qu{as}
ad
iuniperi ſimilitudinẽ fruct{us} edere aſſeuerant.
Eorum qui prim{us} erumpit, velu-
ti
corylorum fimbria, aut faſeolorum ſiliqua dicitur piper longum.
At qui ex ipſa
arbore
ſtringitur, dehiſcentib{us} Paulatim per maturitatem ſiliquis, piper eſt al-
bum
.
Cui{us} cutem rugoſam & torridam ſolis calor fecerit, id nigrum piper ap-
pellatur
.
Similia Dioſcorides & Plini{us}: Theophrast{us} verò libro nono de planta-
rum
historia, longum &
rotundum agnouit. Certiora de pipere qui cupit, legat
Ludouicum
Romanum nauigationis ſuæ lib.
V. cap. XIIII. Mihi Venetijs ostenſa
eſt
pro piperis arbore, arbuſcula folijs non abſimilib{us} vitis albæ, quam officinæ
Bryoniam
vocant, fructum non licuit videre.
Et Platina lib. III. de obſonijs, teſta-
tur
in Italia naſci.
Admonendum hoc loco duxim{us}, quod ſcribit Dioſcorides lib.
II. cap. CL. & CLI. & repetitur à Plinio lib. XII. cap. VII. Gingiber, ſiue
Zimpiberi
, aut Singiberi non eſſe radicem hui{us} arboris, ſed ſui generis eſſe plan-
tam
.
Bacc{as} autem hîc Vitruui{us} appellat latentia in ſiliquis grana. Quib{us} modis
adulteretur
piper, docet Galen{us} de tuenda valetudine libro quarto, lib.
I. antidoton
&
lib. de theriaca ad Piſonem.
Nec myrrhæ glebulas. ] Myrrham aſſerit Dioſcorides lib. I. cap. LXVII.
Lacrymam
eſſe arboris quæ in Arabia gignitur, non dißimilis Spinæ Aegyptiæ.
Inciduntur enim arbores à radice ad ramos vſ, ex quib{us} plagis emanat id gen{us}
gummi
.
Nam quod ſponte ſudant, antequam incidantur, ſtacten eſſe ait Plini{us}
lib
.
XII cap. XV. Dioſcorides tamen dicti libri cap. LXII. ſtacten tradit eſſe pin-
guitudinem
recentis myrrhæ cum exigua aqua tuſæ &
expreſſæ. De myrrha ar-
bore
lege Theophraſtum lib.
de historia plantarum IX. & Solinum cap. XLVI.
Myrrham
eam, quæ in officinis venditur non eſſe veram arguunt odor &
ſapor,
vt
non abſ ratione existimetur bdellij eſſe ſpecies.
Aut ſi myrrha eſt, ex omnium
generum
eſt deterrimo.
Nec Cyrenis in ferulis Laſer naſceretur. ] Laſerpitium, quod Græci
356334M. VITR VVII POLL. vel teste Apicio de re Culinaria lib. I. cap. II. & lib. VII. cap. I. Silphion vocant,
autore
Plinio lib.
XIX. cap. III. in Cyrenaica prouincia repertum eſt, vnde à Ca-
tullo
Laſerpitiferæ Cyrenæ dicuntur.
Ei{us} ſucc{us} Laſer nominatur. Columella lib.
de arborib{us} cap. XXIII. appellat Laſer Cyrenaicum, ſiue vt in alijs codicib{us} le-
gitur
, lac Cyrenaicum, &
Palladi{us} lib. III. cap. XXIX. ὀπὸμ κυρ{ὴυ}αικὸμ, id
eſt
ſuccum Cyrenaicum.
A Solino cap. XL. Syrpe, & lac Syrpicum dicitur. Eo
vſos
eſſe antiquos indicat multis locis Apiti{us}, vnde pull{us} laſerat{us} apud eum lib.

VI.
cap. VI. & in Apuleio lib. X. de aſino aureo, carnes laſere infectæ. Quin La-
ſerpitio
ipſo vſos eoſdem ſcribunt Theophraſt{us} lib.
VI. de historia plantarum, &
Plini
{us} memorato cap.
III. Tradit Dioſcorides lib. III. cap. LXXVI. caulem ali-
quos
Silphion, radicem magudarim, folia maſpeton vocare.
Laſerpitij mentio eſt
apud
Strabonem libro vltimo, Plautum in Pſeudolo, &
item in Rudente, vbi Syr-
pe
, &
magudaris nominantur. Silphij mentionem facit Aristophanes in Equiti-
b
{us}.
Ei{us} interpres tradit fruticem eſſe amœni odoris ex nonnullorum ſententia,
alios
dicere, inamœni eſſe odoris.
Vtrorunque nos ſententiam confirmam{us}. Cyrenai-
cum
enim Laſer, quod benZuinum hodie vocam{us}, odoratum eſt:
Parthicum, Medi-
cum
, Syriacum, &
Perſicum vir{us} & putri laginem olent, vnde & aſſam, pau-
lulum
deflexo à laſere nomine, fœtidam vocant.
Meminerunt etiam Antiphanes,
&
Alexis apud Athenæum lib. IIII. Hippocrates lib. IIII. de morbis testatur
in
Lybia ſponte naſci, in Ionia autem &
Peloponneſo fieri non potuiſſe vt naſcere-
tur
, cum multi id tentaſſent:
non eſſe enim in eis regionib{us} eiuſmodi humorem,
qui
ipſum alere poſſet.
Sunt enim Bœotiæ flumina Cephiſus & Melas. ] De ijs Plini{us}
lib
.
II. cap. CIII. ita dicit, In Bœotia amnis Mel{as} oues nigr{as}, Cephiſ{us} ex eodem
lacu
profluens alb{as}.
Lucanis Crathis. ] Callimachi ſcholiaſtes ſcribit Crathidem fluuium eſſe
Arcadiæ
, Herodot{us} verò libro primo Achæorum, à quo qui in Italia eſt nomen
acceperit
:
in quo tradit Strabo Geograph. lib. VI. homines lotos cæſarie candidos &
flauos
effici.
Vibi{us} verò sequester aurei coloris. Plini{us} autem è Theophraſto aſſe-
rit
candorem bob{us} ac pecorib{us} facere:
quin & homines, qui ex eo bibant, candi-
dos
, molliores\’, ac porrecta eſſe coma Meminit &
Aelian{us}. A Pauſania in Bru-
tijs
collocatur, ab alijs in Calabria, à Vitruuio in Lucania.
Procreant alijs locis leucophæa. ] Id eſt cineracei coloris, & vt no-
ſtri
loquuntur griſea, vt Itali beretina, colore mixto ex albo &
fuſco, ex nominis
notatione
:
vnde acacia leucophæa dicitur Plinio lib. XXIIII. cap. XII. & pan-
n
{us} leucophæ{us} lib.
XXXII. cap. X. Martiali etiam leucophæat{us} libro primo epi-
grammaton
, ad Maternum, cineritio colore indut{us}.
Existimo non grauiter latu-
rum
noſtræ tempestatis Iuriſconſultißimum Alciatum, niſi non benè hominis inge-
nium
aliquot colloquijs noui, ſi monuerim lapſum eſſe, qui in parergis (id eſt operis
nomen
) ſcripſerit leucophæum eſſe colorem giluum, quadanten{us} in rubrum ver-
gentem
, quod ex ſinopide Pontica, quæ rubra ſit, &
melino giluo Plinio conficiatur.
Neque enim apud Plinium leucophæum legitur, ſed leucophorum: & ſi leuco-
phæum
ſcribatur, non docet colorem componere, ſed glutinum.
Ei{us} hæc ſunt ver-
ba
, ex lib.
XXXV. cap. VI. Sinopidis ponticæ ſelibra, ſilis lucidi libris decem, &
357335DE ARCHITEC. LIB. VIII. melini græcienſis duab{us} mixtis, tritis\’ vnà per dies XII. leucophorum fit, hoc
eſt
glutinum auri, cum inducitur ligno.
Ei{us} glutini meminerat libri XXXIII.
cap
.
III. his verbis de auro loquens, Marmori, & ijs quæ candefieri non poſſunt,
oui
candido illinitur, ligno glutini ratione compoſita:
leucophorum vocant.
Alijs coracino colore. ] strabo lib. XII. de Laodicenſium pecorib{us} lo-
quens
, τ{ὴν} κόραξιμ χρὸαμ vocat, cuiuſmodi ſcilicet in coruis conſpicitur, id eſt ni-
gerrimum
.
Eum locum Georgi{us} Tifern{as} non rectè interpretat{us} eſt. Oppiani
ἁλι
{σι}τικῶμ enarrator dicit κορὸμ ſignificare nigrum, vnde dicuntur κόραξ, id eſt
coru
{us}, &
κορακῖν& , id eſt coracin{us}, piſcis Oppiano, Athenæo, Plinio, cæteris:
quem tamen ipſe Athenæ{us} lib. VII. ὰψὶ {του} κόρας κιν\~ειμ, id eſt, à mouendis pu-
pillis
dictum prodit, haud ſcio, quàm rectè.
fortaſſe pro κορακῖν& ſcripſerat κα-
χῖν
&
, ſignificans cancrum. Coracinam picem non inepte vocat Palladi{us}, ſi credi-
m
{us} Georgio Alexandrino.
nam in ei{us} libris non memini legere. Libro enim quar-
to
cap.
X. (quem locum niſi fallor, ad testimonium vocat) in optimis codicib{us} Cora-
cinum
piſcem legim{us}, adiuuante Paxamo in γεψπονικψμ libro decimo tertio, capi-
te
de formicis.
Serici villoſi, quod villutum vulgò dicitur, Coracin{us}, ſi quid intel-
ligo
, color eſt.
Ideò id flumen Ilienſes Xanthum appellauiſſe dicuntur. ]
scribit
Plini{us} lib.
II. cap. CIII. ruff{as} oues iuxta Ilium Xanthum efficere, vnde
&
nomen amni. Ξ{αν}θὸς enim ruffum ſignificat. Aristoteles lib. III. de historia
animalium
autor eſt, Scamandrum amnem flau{as} reddere oues credi, vt Xanthum
pro
Scamandro nuncupatum ab Homero existimatum ſit.
Terracinæ fons, qui vocabatur Neptunius. ] Boccaci{us} libro de
fontib
{us} prodit Anxurem fontem eſſe Volſcorum haud longè à Terracina, Anxur
antea
dicta, qui ab eo quod ignaris lethalem haustum præberet, ab incolis iniectis
lapidib
{us} &
terra opplet{us} eſt. Eum indicat postea etiam Neptunium dici.
Et Cychros in Thracia lacus. ] De hoc ita Plini{us} lib. XXXI. cap. II.
ſcribit
, Necare aqu{as} Theopomp{us} &
in Thracia apud Cychros dicit. Hoc autem
Vitruuij
loco deeſt præpoſitio apud, vt ſit, Et apud Cychros.
Nam hi ſunt Thraciæ
populi
, ne quis nominandi caſu accipiat, pro ipſi{us} lac{us} nomine.
Aristoteles, ſi
modò
ei{us} eſt liber, qui edit{us} eſt de mirabilib{us} auditu (quod iustis de cauſis non
existimam
{us}, etiam ſi à Stephano libro de vrbib{us} non ſemel ei{us} nomine laude-
tur
) non Cychros, ſed Pſittos (niſi codex menda non caret) neque lacum, ſed fonti-
culum
vocat.
libro certè de historia animalium tertio, Pſychron vocatum ait à
frigiditate
.
Item in Theſſalia fons eſt profluens. ] De isto fonte loc{us} ille Plinij
intelligend
{us} eſt lib.
XXXI. cap. II. Aliter (inquit) circa Theſſalica tempe, quo-
niam
viſ{us} omnib{us} terrori eſt, tradunt\’ etiam æs ac ferrum erodi illa aqua.
Pro-
fluit
(vt indicauim{us}) breui ſpatio, mirum\’, ſiliqua ſyluestris amplecti radicib{us}
fontem
eum dicitur, ſemper florens purpura.
Id eſt, quod ſignificauit Vitruui{us}, cum
dixit
arborem florentem colore purpureo.
Ex vi apparet e{as} aqu{as} multo atramento
ſutorio
(Græci χάλκανθομ vocant, vulg{us} Vitriolum) infect{as} eſſe.
Non minus in Macedonia, quo lociſepultus eſt Euripides. ]
Et
hunc locum mutuat{us} eſt Plini{us}.
dicto enim cap. II. ait, In Macedonia non
358336M. VITR VVII POLL. cul ab Euripidis Poëtæ ſepulcro, duo riui confluunt, alter ſaluberrimi pot{us}, alter
mortiferi
.
Vitruuium verò ipſum hîc in cunctis manu ſcriptis impreßis\’ codicib{us}
mancum
decurtatum\’ inueni.
Nam qua parte eſſet riu{us}, ad quem viatores bo-
nitate
aquæ capti prandere ſolerent, non legitur.
Quin & Plini{us}, à quo emendan-
di
auxilium potuit ſperari, tacuit, &
reliqui geographi non meminerunt. Athenis
inane
quidem Euripidis monstrari ſepulcrum, apud Pauſaniam in Atticis memini
legere
.
Sepultum enim eum in Macedonia fuiſſe, cum Archelaum regem adiſſet,
idem
memorat.
Hæc autem aqua, ςυγὸς ***{δι}ωρ nominatur. ] De Styge hac Plini{us}
lib
.
II. cap. CIII. in hæc verba tradit. Iuxta Nonacrim Arcadiæ Styx nec odore
differens
, nec colore, epota illico necat.
& lib. XXXI. cap. II. In Arcadia verò eſt
Styx
pal{us} apud inferos, cui{us} meminerunt Homer{us} Iliados VIII. Lycophron in
Alexandra
, vt ſuperioris etiam Iſaaci{us} Tɀetɀes ei{us} enarrator, Vergil.
Aeneid.
VII. Heſiod{us} in Theogonia, Didym{us} Homeri interpres Iliad XIX. Vibi{us} Se-
quester
, &
aly. Aqua hæc tincta erat lapideſcente ſucco, vt ex rei natura
conijcim
{us}.
Conſeruare autem eam, & continere nihilaliud poteſt, niſi
mulina
vngula.
] Id refert Plini{us} lib. XXX. cap. vltimo, Vngul{as}, ait, tantum
mularum
repert{as}, neque aliam vllam materiam, quæ non perroderetur à veneno
Stygis
aquæ, cum id dandum Alexandro Magno Antipater mitteret, memoria di-
gnum
eſt, magna Aristotelis infamia excogitatum.
Quod autem Vitruui{us}, &
eum
ſequut{us} Plini{us} dicunt non niſi in mulæ vngula ferri poſſe, Iustin{us} lib.
XVII. ſeu Trog{us}, ſcribit equi, vti & Pauſani{as} in Arcadicis. Curti{us} verò lib.
X.
dum iumenti ait, in medium relinquit. Plutarch{us} in Alexandri vita, & lib.
πε
{ρὶ} {του} πρώγου Ψυχρ{οῦ} aſini Vngulam dicit, Aelian{us} aſinorum Scythicorum
cornua
.
Item alpibus in Crobiregno. ] Magn{us} eſt hoc loco exemplarium con-
ſenſ
{us}.
Ipſis tamen vel inuitis, pro Crobi ſcribo Cotti. Is fuit ab Augusto Cæſare in
amicitiam
recept{us}, teste Marcellino Ammiano, libro XV.
à quo dictæ alpes Cottiæ,
quib
{us} hodie Cineſio monti nomen eſt.
Agrum Cotti Strabo libro quarto in Ligu-
rib
{us} constituit:
& Plini{us} libro tertio cap. XX. ciuitates Cottian{as} duodecim
fuiſſe
testatur.
Item ſunt nonnullæ acidæ venæ fontium, vti Lynceſto] Lyn-
ceſtis
vocatur Plinio lib.
II. cap. CIII. Lyncestis (inquit) aqua, quæ vocatur Aci-
dula
, vini modo temulentos facit.
Vibi{us} Sequeſter Lyceſum nominat, dicit\’ eſſe
Thraciæ
fluuium.
Ouidi{us} Metamorph. vltimo meminit,
Huic
fluit effectu diſpar Lyncesti{us} amnis:
Quem quicunque parum moderato gutture traxit,
Haud
aliter titubat, quàm ſi mera vina bibiſſet.

Eadem
vis traditur ab Oribaſio ex Ruffo lib.
V. cap. IIII. \’δν λιγυςικπ, niſi codex
menda
non caret.
Et fortaßis loc{us} intelligend{us} de fonte, quem quidam apud Li-
gures
facere temulentos ſcribit.
Aqua etiamnum in Campania (quæ hodie terra
laboris
dicitur) inter Vulturnum &
Cum{as} ſcatet in ipſis Linterni Cn. Scipionis
Africani
villæ, atque adeò ſepulcri ruinis, quæ epota facit temulentos.
359337DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Et in Italia Virena. ] Loc{us} hic valde mibi ſuſpect{us} eſt, tanta eſt codicum
variet
{as}.
In aliquib{us} Virenna legitur: in nonnullis, Vienna, in alijs Virena. De qui-
b
{us} quid ſtatuam, nondum certum eſt.
Campania Teano. ] Teanum Sidicinum cognomine in Campania eſt, ibi
aquam
Acidulam calculoſis mederi, autor eſt Plini{us} lib.
XXXI. cap. II.
Calculos in veſicis potionibus diſcutiant. ] Placitis medicorum no-
tum
difficili{us} per ea quæ bibuntur veſicæ calculum, quam renum &
atteri, &
pelli
.
Hinc Dioſcorides gummi pruni, amygdale, ac cyperi λιρι\~πςι, hoc eſt calculoſis
prodeſſe
tradit, ijs puto qui renali calculo laborant.
Cui{us} generatio cauetur, ſi ope-
ram
dederis ne ei{us} materia gignatur, præterea ſi qua genita ſit, ſi ante excerna-
tur
, quàm in calculum ſit verſa, in quem verti non poteſt, niſi calor veluti exaſſans
renib
{us} præsto ſit.
Calculum in veſica eſſe ſignificant, vrina aquæ ſimilis, cum ſedi-
mento
ſabuloſo, incoctáue, aut ſubalbida, ſanguis mict{us}, pudendi aßidu{us} vel pru-
rit
{us} vel dolor, ipſum vltra modum vel laxum, vel intentum, perpetua meiendi
volunt
{as}, aut ſtranguria.
Quod acer & acidus ſuccus. ] Plini{us} lib. XV. cap. XXVII. genera ſa-
porum
ſimplicia tredecim commemorat, dulcem, ſuauem, pinguem, amarum, auſte-
rum
, acrem, acutum, acerbum, acidum, &
ſalſum. Eſſe alia tria, vnum in quo plu-
res
pariter ſentiuntur, vt in vinis, auſter{us}, acut{us}, dulcis, &
ſuauis, omnes alienos.
Alterum in quo ſit & alien{us} quidem, ſed & ſu{us} quidam peculiaris, vt in la-
cte
lenit{as}, cum ſuaue, dulce, &
pingue iure dici non poßit. Eſſe & aquis nullum,
vt
tamen eo ipſo fiat aliquis, ac ſuum gen{us} faciat.
Vide Galenum lib. I. ſimplicium
medicamentorum
, &
librum, qui eidem inſcribitur, de oculis.
Efficietur, vti plumbum diſfoluatur, & fiat ceruſſa. ] De ce-
ruſſa
, &
quæ ſtatim ſequitur ærugine, affatim à nobis dictum eſt libro ſeptimo,
cap
.
XII.
Item margarita, non minus ſaxa ſilicea. ] Scribit Plini{us} lib. IX.
cap. XXXV. aceti aſperitate & vi margarit{as} in labem reſolui. Et lib. XXIII.
cap
.
I. Saxa rumpere infuſum acetum, quæ non ruperit ignis antecedens. Idem tra-
dit
Pauſani{as} in Arcadicis.
Porrò autem noti{us} eſt margarit{as} & vniones eadem
eſſe
, quàm vt admoneri debeat.
Si plura cupis, lege Plinium lib. IX. cap. XXXV.
&
Athenæum libro tertio. Vulg{us} perl{as} appellat. D. Hieronymum margaritum
dixiſſe
, ante multos annos obſeruauim{us}, cùm Græci maris genere, id eſt τὸμ μαργα-
{ρί}τ{ην} enunciarint.
Neque id vn{us} fecit, Corneli{us} enim Tacit{us} in vita Agricolæ
ſoceri
ſui vſurpauerat, &
ante vtrunque August{us} in epistola ad Mecœnatem,
cui
{us} hæc verba ſunt apud Macrobium Saturnaliorum libro ſecundo, Vale mel
gentium
, metuelle, ebur ex Hetruria, laſer Arretinum, adam{as} Supern{as}, Tyberi-
num
margaritum, Cilneorum ſmaragde, iaſpis figulorum, berylle Porſennæ, &
quæ
ſequuntur
.
In alpibus natione Medullorum. ] Videtur intelligere habitatores
vallis
Cilleræ, quæ distat ab Oeno octauum lapidem, meridiem verſ{us}, ijs enim
aquarum
vitio guttur intumeſcit.
Turget & ijs, qui vallem Morianam ad alpes
Cotti
{as} incolunt, ſed maximè qui ab Aquabella Cameram vſque dextrà habitant,
nempe
quib{us} non rarò propendula gutturis ſtruma in humerum reijcitur.
360338M. VITR VVII POLL. dam id aquarum frigiditati acceptum referunt, cùm metallicis, quæ lambunt, tri-
bui
oportuerit.
Sunt enim in eiſdem montib{us} frigidißimæ, contraria vi præditæ.
Nanque uidi Cameræ, qui puer ad ludum proximorum montium profect{us} aliquot
annos
id vitij contraxiſſet, grandiorem factum, curandæ rei paternæ cauſa in illis
vicinos
miſſum, aquarum potu biennio, quo perſtitit, curatum, ſenſim ſcilicet im-
prudenti
, &
nec opinanti euaneſcente tumore.
Quam qui biberint, fiunt abſtemij. ] De hoc fonte hunc in modum
ſcribit
Ouidi{us} Metamorph.
vltimo,
Clitorio
quicunque ſitim de fonte leuarit,
Vina
fugit, gaudet\’ meris abſtemi{us} vndis.
Seu vis eſt in aqua, calido contraria vino,
Siue
quod indigenæ memorant, Amithaone nat{us}
Prœtid
{as} attonit{as} postquam per carmen &
herb{as}
Eripuit
furijs, purgamina mentis in ill{as}
Miſit
aqu{as};
odium\’ meri permanſit in vndis.
Meminit
&
Plini{us} lib. XXXI. cap. II. & Vibi{us} Sequester. Eudox{us} apud Ste-
Phanum
fontem quendam in Aɀania Arcadiæ parte memorat, cui{us} aquam gu-
ſtantib
{us} vini veniat tædium tantum, vt ne odor quidem ei{us} feratur, quòd in
eam
aquam Melamp{us} abieciſſe credatur piamenta illa, quib{us} Prœti fili{as} furen-
tes
luſtrauerat.
Qua in re miror hominem doctißimum Hermolaum Barbarum Ste-
phanum
, apud quem Eudoxum legiſſet, non nominaſſe, &
Aɀaniam, quæ Arca-
diæ
pars eſt, maſculino genere, id eſt Aɀanium ſcripſiſſe, fontis\’ nomen existimaſſe.

Vrbs
vbi lustratæ ſunt, dicitur Stephano Luſi, hoc eſt Λ{ου}ςοί.
Pauſani{as} ***λιακπμ li-
bro
primo purgamenta in Anigrum Elidos fluuium in Arcadiæ monte Lapitho or-
tum
proieoiſſe imprudentem Melampodem ex quorundam ſententia reſert, à quo es
fluuio
aquæ inſuaues &
tetri odoris.
Quòd apud eum fontem Melampus ſacrificijs purgauiſſet
rabiem
Prœti filiarum.
] Aelian{us} ψοικίλκς ἱςο{ρί}ας libro tertio, Elegen &
Celænen
nominat Prœti fili{as}.
, vt eſt ſcriptum apud Seruium Ecloga VI. cum
ſe
Iunoni in pulchritu dine prætuliſſent, irata illa hunc errorem earum immiſit
mentib
{us}, vt ſe vacc{as} putarent, adeò vt plerunque gemerent, &
timerent ara-
tra
.
Melamp{us} postea purgauiſſe perhibetur. Elleboro nigro id feciſſe refert Dioſco-
rides
libri quarti cap.
CXXXIIII. iccirco Melampodium dictum. Plini{us} lib.
XXV. cap. V. memorat dato lacte caprarum qu{as} elleboro purgat{as} animaduertiſ-
ſet
ſanaſſe.
Vide Lactantium Placidum, ſiue Lutatium, vt alij volunt, in Thebaidos
Statij
lib.
III. Cœlium autem Firmianum Lactantium eſſe non puto, quamuis eum
ſc
proſiteatur eiuſdem operis commentario ſexto.
Tradit autem Polyanth{us} Cyre-
{us}, vti in libro quarto τῶμ πυῤῥονιῶμ Sexti Empirici legim{us}, Aeſculapium
Prœtid
{as} curaſſe.
Αγρότα σιὼ ποίμν{οτι}ς. ] Cum de vertendis his, & qui ſequuntur, verſib{us} co-
gitarem
, commodum ſuperueniunt ſingulares amici Ioannes Noreti{us}, Barptole-
{us} Pratenſi{us}, &
Gulielm{us} Giſcaferi{us}, viri in vtriuſque linguæ autorib{us}
diligenter
verſati.
Ii igitur dum nobis meditantib{us} interueniſſent, tu (inquiunt)
veliqua
, penes nos esto vertendi labor.
Cum ea epigrammata ſorte accepta
361339DE ARCHITEC. LIB. VIII. ex tempore feciſſent, ac mea quidem ſententia non infœliciter, libuit his meis anno-
tationib
{us} inſerere, argumentum ei{us}, quæ mihi cum illis Romæ interceßit, conſue-
tudinis
, &
futura haud quicquam ingrata lectori non omni ex parte fastidioſo.
Itaque hoc primum vertit Pratenſi{us}.
Si te, ſi\’ pec{us}, medio ſitis orbe diei
Ad
fontis (pastor) Clitorij antra premat,
Inde
tuam restingue ſitim, quin &
propè nymph{as}
Naiad
{as} omne tuum tu quoque ſiste pec{us}.
Membra lauanda tamen caue{as} committere Lymphæ,
Ne
noceat vinctis ebrietate not{us}.

Vitib
{us} infest{as} fuge aqu{as}, vbi nempe Melamp{us}
Lustrauit
dira Prœtid{as} à rabie
Arcanam
abſtergens maculam, &
ſe protin{us} Argis
Ad
tetricæ montes contulit Arcadiæ.
***λυθεμ ἀρκα{δι}ίης. ] In Iſigono vetustißimo de aquis ſcriptore, cui{us} beneſicio
Vitruuianis
codicib{us} redditi ſunt Græci verſ{us}, cum lacunoſa eſſent omnia exem-
plaria
, legitur \’τλθεμ {ἐν}ι Αρκα{δί}κς.
Qua in re mirificè gratulatur ſibi ipſi Mar-
cell
{us}, quod prim{us} è tenebris in lucem traxerit.
Η{δι}{\~ει}α Ψυχρ\~οιο πο{του} λιβὰς. ] Distichon hoc Giſcaferi{us} in hunc modũ vertit,
sunt
gelidi fontis latices, dulces\’ bibenti,
saxe
{us} attamen hinc ilico ſenſ{us} erit.
Υ{δι}ατα τᾶντα βλέπ{εν}ς. ] Vltim{us} vertendi labor ceßit Noretio, cui{us} ego con-
ſuetudine
, quandiu per inſtituta legum ſtudia vnà agere licuit, familiarißimè
vſ
{us}, &
ingenio vſque eo oblectat{us}, vt multa vni (dum ſimul Roman{as} ruin{as}
viſim
{us}) crediderim, quæ ad rem ædificatoriam attinerent, adeò mihi videbatur
ad
quæuis nat{us}, &
dign{us}, cui difficillima quæque committeres. Sed præstat ei{us}
audire
Epigramma:
Hoſpes aquam cernis metuendam, innoxia membris
Sumere
mortales vnde lauacra queant.

Sin
imum in ventrem nitidam deieceris vndam,
Admoris
tantum labra ſuprema licet,
Protin
{us} in terram labentur ab ore molares,
Et
ſedes linquent mandibulæ vacu{as}.
De proprietate item nonnullorum locorum & fontium.
# CAP. # IIII.
SVNT etiam nonnullis locis fontium proprietates,
quæ
procreant qui ibi naſcuntur egregiis vocibus ad
cantandum
, vti Tharſo, Magneſiæ, aliisq́;
eiuſmodi
regionibus
.
Etiamq́; Zama eſt ciuitas Afrorum, cuius
mœnia
rex Iuba duplici muro ſepſit, ibiq́;
regiam ſibi
domum
conſtituit.
Ab ea millia paſſuum viginti eſt
oppidum
Iſmuc, cuius agrorum regiones incredibili finitæ ſunt
362340M. VITR VVII POLL. tione. Cum eſſet enim Africa parens & nutrix ferarum beſtiarum, ma-
xime
ſerpentium, in eius agris oppidi nulla naſcitur, &
ſi quando allata
ibi
ponatur, ſtatim moritur:
neque id ſolum ibi, ſed etiam terra ex his lo-
cis
, ſi alio tranſlata fuerit, ſimiliter efficit.
Id genus terræ etiam Baleari-
bus
dicitur eſſe, ſed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam
ego
ſic accepi.
C. Iulius Maſiniſſæ filius, cuius erant totius oppidi agro-
rum
poſſeſsiones, cum patre Cæſare militauit.
Is hoſpitio meo eſt vſus:
ita quotidiano conuictu neceſſe fuerat de philologia diſputare. Interim
cum
eſſet inter nos de aquæ poteſtate &
eius virtutibus ſermo, expoſuit
eſſe
in ea terra eiuſmodi fontes, vt qui ibi procrearentur, voces ad cantan-
dum
egregias haberent.
Ideoq́; ſemper tranſmarinos cataſtos emere for-
moſos
, &
puellas maturas, eosq́; coniungere, vt qui naſcerentur ex his,
non
ſolum egregia voce, ſed etiam forma eſſentnon inuenuſta.
Cum hæc
tanta
varietas ſit diſparibus rebus natura diſtributa, quod humanum
corpus
eſt ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera ſunt hu-
morum
, vti ſanguinis, lactis, ſudoris, vrinæ, lacrymarum.
Ergo ſi in parua
particula
terreni, tanta diſcrepantia inuenitur ſaporum, non eſt miran-
dum
, ſi in tanta magnitndine terræ, innumerabiles ſuccorum reperiantur
varietates
, per quarum venas aquæ vis percurrens tincta, peruenit ad fon-
tium
egreſſus, &
ita ex eo diſpares variiq́; perficiuntur in propriis gene-
ribus
fontes, propter locorum diſcrepantiam, &
regionum qualitates, ter-
rarumq́
;
diſsimiles proprietates. Ex his autem rebus ſunt nonnulla, quæ
ego
per me perſpexi, cætera in libris Græcis ſcripta inueni, quorum ſcri-
ptorum
hi ſunt autores, Theophraſtus, Timæus, Poſsidonius, Hegeſias,
Herodotus
, Ariſtides, Metrodorus, qui magna vigilantia, &
infinito ſtu-
dio
, locorum proprietates, aquarum virtutes, ab inclinatione cœli, regio-
num
qualitates ita diſtributas eſſe, ſcriptis declarauerunt:
quorum ſecu-
tus
ingreſſus, in hoc libro perſcripſi, quæ ſatis eſſe putaui de aquæ varieta.

tibus
:
quo facilius ex his perſcriptionibus eligant homines aquæ fontes,
quibus
ad vſum ſalientes poſsint ad ciuitates municipiaq́;
perducere. Nul
la
enim ex omnibus rebus tantas videtur habere ad vſum neceſsitates,
quantas
aqua.
Ideo quòd omnium animalium natura, ſi frumenti fructu
priuata
fuerit, arbuſtis ue, aut carne, aut piſcatu, aut etiam qualibet ex his
reliquis
rebus eſcarum vtendo poterit tueri vitam:
ſine aqua verò, nec
corpus
animalium, nec vlla cibi virtus poteſt naſci, nec tueri, nec parari.

Quare
magna diligentia induſtriaq́;
quærendi ſunt & eligendi fontes, ad
humanæ
vitæ ſalubritatem.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Etiámque Zama eſt ciuitas Afrorum. ] Scribit Strabo libro vltimo,
Zamam
regiam Iubæ per ſua tempora à Romanis de ſtructã.
Et Plin. lib. V. cap. IIII.
363341DE ARCHITEC. LIB. VIII. oppidum Zamenſe ponit in Africa inter libera. Liui{us} lib. X. tertiæ Decadis prodit
quinque
dierum iter à Carthagine abeſſe.
Id genus terræ etiam Balearibus dicitur eſſe. ] Balearis terra Ser-
pentes
necat, vt eſt apud Plinium lib.
XXXV. capite vltimo. Sunt autem Balea-
res
inſulæ duæ in mari mediterraneo, qu{as} hodie vocant Maioricam &
Minoricam.
Vt qui ibi procrearentur, voces ad cantandum egregias ha-
berent
.
] Tradit & Plini{us} lib. XXXI. cap. II. ex Varrone, Zamæ in Africa
fontem
eſſe, quo canoræ voces fiant.
Videntur aquæ Sandaracha eſſe infectæ, quæ
vocem
purgat, &
ſuſpirioſis prodeſt.
Ideóque ſemper tranſmarinos cataſtos emere formoſos. ] Loc{us}
ambigu
{us} eſt, ſed potior mihi videtur ſenſ{us}, vt accipiam{us} Zamenſes &
Iſmuc
oppidi
ciues, atque adeò toti{us} agri incol{as} ſolitos eſſe comparare aliunde, id eſt tranſ-
marinos
ſeruos formoſos, &
nubiles puell{as}, vt qui ex coniunctis his matrimonio
apud
ſe naſcerentur, &
voces ad cantandum haberent egregi{as}, & venusta eſſent
ſpecie
.
Dicit enim eſſe eiuſmodi, qui in eorum agro procreentur, ne intelligam{us} aliò
tranſuectos
eiuſdem vis liberos procreare, nam à fontib{us} id accidit.
Sunt autem ca-
tasti
ſerui, dicti à catasta compede Martiali, Perſio, Tibullo, Plinio lib.
XXXV. cap.
XVIII. Non me fugit Hermolaum hoc loco legiſſe calastros, & apud Beroaldum
lib
.
XI. Apuleij de aſino aureo, ſcriptum catastlos, & apud alios calaſastros, pro
ijs
, qui ſunt canora voce:
quaſi illi & hi voluerint ex Zama à tranſmarinis redimi
iuuenes
egregia voce, &
puell{as}, ex quib{us} qui gignerentur, eadem eſſent vi præ-
diti
, ac non poti{us} exteros id eſt tranſmarinos ab illis ipſis Zamenſib{us} formoſos ad id
comparari
, quod tamen Vitruui{us} apertißimè ſignificauit.
Nam cum dixiſſet eiuſ-
modi
in ea terra &
agro eſſe fontes, vt qui ibi procrearentur, voces ad cantandum
haberent
egregi{as}, ſtatim ſubiungit, ideo\’, quia haberent ei{us} vis fontes, emere, er-
non liberos, ſed ſeruos, quos rectè catastos vocat, tranſmarinos quidem ipſos, neque
ſine
delectu, ſed forma præstantes.
Illud verò vocabulorum gen{us} calastri, calaſa-
ſtri
, &
cataſtli, nuſquam memini me legere, nec fando audire.
Per quarum venas aquæ vis percurrens, tincta. ] Existimauit
Theophrast
{us} lib de cauſis plantarum VI. .
& ex veterum ſententia, aquam terræ
per
quam percurrit, ſaporib{us} infici, non aliter quàm fruct{us} vitis, atque arborum,
qui
res radicib{us} iunct{as} ſapiant.
Quod Plini{us} imitat{us} lib. XXXI. cap. IIII. ait,
Tales
ſunt aquæ, qualis terra, per quam fluunt, quales\’ herbarum, qu{as} lauant,
ſucci
:
vt eoſdem amnes parte aliqua inſalubres reperiri non ſit abſurdum dicere.
De aquarum experimentis. # CAP. V.
EXPERTIONES autem & probationes corum
ſic
ſunt prouidendæ.
Sierunt proſluentes & aperti, an-
tequam
duci incipiantur, aſpiciantur, animoq́;
aduer-
tantur
, qua membratura ſint, qui circa eos fontes habi-
tant
homines.
Et ſi erunt corporibus valentibus, colo-
ribus
nitidis, cruribus non vitioſis, non lippis oculis,
erunt
probatiſsimi.
Item ſi fons nouus fuerit foſſus, & in vas
364342M. VITR VVII POLL. thium, ſiue alterius generis, quod erit ex ære bono, ea aqua ſparſa macu-
lam
non fecerit, optima erit.
Itemq́; in aheno ſi ea aqua deferuefacta, &
poſtea
requieta &
defuſa fuerit, neque in eius aheni fundo arena, aut li-
mus
inueniatur, ea a qua erit item probata.
Item ſi legumina in vas cum
ea
aqua coniecta ad ignem poſita, celeriter percocta fuerint, indicabunt
eam
aquam eſſe bonam &
ſalubrem. Non etiam minus ipſa aqua, quæ
erit
in fonte, ſi fuerit limpida &
perlucida, & quocunque peruenerit aut
perfluxerit
, ſi muſcus non naſcetur, neque iuncus, neq;
inquinatus ab ali-
quo
inquinamento is locus fuerit, ſed puram habuerit ſpeciem, innuetur
his
ſignis eſſe tenuis, &
in ſumma ſalubritate.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Expertiones autem & probationes eorum ſic ſunt proui-
dendæ
.
] Aquam nouam ſic probabis autore Palladio lib. IX. cap. X. In vaſe æneo
nitido
ſparg{as}, &
ſi maculam non fecerit, probabilis iudicetur. Item decocta æneo
vaſculo
, ſi arenam vel limum non relinquit in fundo, vtilis erit.
Item ſi legumina
citò
valebit excoquere, vel ſi colore pellucido carens muſco, &
omni labe pollutio-
nis
aliena.
Referuntur & ista à Plinio lib. XXXI. . cap. III.
Et in vas Corinthium. ] Id eſt æris Corinthij, quod maximi ſemper fa-
ctum
eſt ab antiquis.
Confuſione fieri auri, argenti, & æris probant Plinij loca lib.
IX. cap. XL. Argentum auro confundere vt electra fiant, addere his æra, vt Co-
rinthia
, &
lib. XXXVII. cap. III. In Corinthijs æs placet auro argento\’ mi-
xtum
.
Ei{us} tria genera tradit lib. XXXIIII. cap. II. Candidum argento nitore
guàm
proximè accedens, alterum in que auri fulua natura, tertium, in quo æqua-
lis
omnium temperies fuit.
Nomen accepit id gen{us}, quòd incenſa Corintho, aurum,
argentum
, &
æs in vnum confluxerint perustis plurimis ſtatuis atque ſimula-
cris
, vti apud Florum lib.
II. cap. XVI. de reb{us} gestis Romanorum legim{us}, &
innuit
Plini{us} memorato loco.
Aliò enim referri debet, quod Pauſani{as} ſcribit
aqu
{as} Pirenes frigidißimi fontis acrocorinthij, id eſt arcis Corinthi, ad tingendum
æs
eſſe apt{as}, ſi candens in e{as} immerſum restinguatur.
Domiti{us} Calderin{us} cum
Corinthiaca
verteret nact{us} vitioſum exemplar pro tingi ſcripſit corrumpi, lege-
rat
enim βλάπτεθσ pro βάπτεαθσ.
Pauſani{as} autem cum ſubiungit ἐπεὶ Χαλκόσλε
οὐκ
ἔςι Κο{ρι}υθίοις, mihi videtur ſignificare aqua Pirenes cœptum tingi æs postea-
quam
temperatum illud Corinthij habere deſierunt, Scitu non indignum quod quar-
to
libro Tuſculanarum quæstionum innuit Cicero, æs Corinthium tardi{us} ærugi-
nem
contrahere.
Ita caſ{us} naturam imitat{us} eſt, quæ etiam interdum vel quatuor
metalla
miſcet:
quem rurſum ars & fra{us} imitantur, varia metalla permiſcendo,
&
temperando.
De perductionib{us} & librationib{us} aquarum, & inſtru-
mentis
ad hunc vſum. # CAP. # VI.
365343DE ARCHITEC. LIB. VIII.
NVNC de perductionibus ad habitationes mœniaq́; ,
vt
fieri oporteat explicabo, cuius ratio eſt prima perli-
bratio
.
Libratur autem dioptris, aut libris aquariis, aut
chorobate
:
ſed diligentius efficitur per chorobatem,
quòd
dioptræ libræq́;
fallunt. Chorobates autem eſt re-
gula
longa circiter pedum XX.
ea habet ancones in ca-
pitibus
extremis æquali modo perfectos, inq́;
regulæ capitibus ad nor-
mam
coagmentatos, &
inter regulam & ancones à cardinibus compacta
tranſuerſaria
, quæ habent lineas ad perpendiculum rectè deſcriptas, pen-
dentiaq́
;
ex regula perpendicula in ſingulis partibus ſingula, quæ cum re-
gula
fuerit collocata, eaq́;
tangent æquè ac pariter lineas deſcriptionis, in-
dicabunt
libratam collocationem.
Sin autem ventus interpellauerit, &
motionibus
lineæ non potuerint certam ſignificationem facere, tunc ha-
beat
in ſuperiore parte canalem longum pedes quinque, latum digitum,
altum
ſeſquidigitum, eoq́;
aqua infundatur, & ſi æqualiter aqua canalis
ſumma
libra tanget, ſcietur eſſe libratum.
Ita eo chorobate cum perlibra-
tum
ita fuerit, ſcietur quantum habuerit faſtigii.
Fortaſſe qui Archime-
dis
libros legit, dicet non poſſe fieri veram ex aqua librationem, quod ei
placet
aquam non eſſe libratam, ſed ſphæroides habere ſchema, &
ibi ha-
bere
centrum, quo loci habet orbis terrarum.
Hoc autem (ſiue plana eſt
aqua
, ſeu ſphæroides) neceſſe eſt extrema capita canalis regulæ pariter ſu-
ſtinere
aquam.
Sin autem proclinatus erit ex vna parte, quæ erit altior
non
habebit regulæ canalis in ſummis labris aquam.
Neceſſe enim eſt
quocunque
aqua ſit infuſa, in medio inflationem curuaturamq́;
habere,
ſed
capita dextra ac ſiniſtra inter ſe librata eſſe.
Exemplar autem choro-
batis
erit in extremo volumine deſcriptum.
Et ſi erit faſtigium ma-
gnum
, facilior erit decurſus aquæ.
Sin autem interualla erunt lacunoſa,
ſubſtructionibus
erit ſuccurrendum.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Cuius ratio eſt prima perlibratio. ] Librare aquam non aliud eſt,
guàm
conferre altitudinem loci, vnde concipitur aqua, cum loco quo deducenda eſt,
ſiue
id fiat rectis lineis, ſiue obliquis.
Libratur autem dioptris. ] Dioptra præterquam quod eſt inſtrumen-
tum
, quo Geometræ autore suida, ex interuallo explorant altitudinem turrium, &

propugnaculorum
atque vniuerſam istiuſmodi dimenſionem, quod gen{us} ſunt qua-
drans
geometric{us}, ſcala altimetra, bacul{us} Iacob, &
alia innumera, eſt & inſtru-
mentum
librandis aquis accommodatum, ἀπὸ τ{ου} {δι}ιοπτ{δί}{ει}μ, id eſt ab inſpiciendo
explorando\’
dictum.
Illi{us} mentio eſt apud Ptolemæũ, Theonem, Proculum in astro-
labio
, at Plin.
lib. II. cap. LXIX. vocatur\’ Arabice alhidada.
Ea habet ancones ín capítíbus ímís. ] Qui propendentes cum adiecta
366344M. VITRVVII POLL. recta regula, normalem angulum faciunt, id eſt rectum, ceu flex{us} eſt cubiti, qui
Græcis
ὰγκὼμ dicitur.
Qua in ſignificatione vſ{us} eſt ad finem libri tertij, normæ ſci-
licet
vtranque regulam eo nomine intelligens.
Heſychi{us} ſcribit etiam murorum
flex
{us} vocari ἀγκῶνας.
Nam loca eſſe oßib{us} plena Etymolog{us} autor eſt. Et ipſe Vi-
truui
{us} libro quarto cap.
VI. ancones vocat e{as} veluti menſul{as}, quæ in ostiorum
antepagmentis
dextrà atque ſinistrà ad imi ſupercilij libramentum præter folium
propendent
.
Sunt & ancones vaſa Papiniano Pandect. lib. XXXIII. de fundo in-
ſtructo
.
de quib{us} Catellian{us} Cotta.
Sed ſphæroídes habere ſchema. ] Id eſt, eſſe figuræ rotundæ. Eam eſſe
aquæ
figuram indicio ſunt pluuiæ, guttæ roris.
Cum ita res habeat, vt in corpori-
b
{us}, quæ homogenea vocant, partes ſibi eam figuram vendicent, quam totum ipſum.
Præterea qui nauigant, propter aquæ tumorem, quæ emin{us} non vident, vbi pro-
pi
{us} acceſſerunt, conſpicere poſſunt.
Sed vide, ſi plura deſider{as}, Aristotelem lib.
II.
de cœlo, Ioannem à ſacro busto in lib. ſphæræ, strabonem lib. vltimo, & alios.
Exemplar autem chorobatis erit in extremo volumine de-
ſcriptum
.
] Perijt hæc Vitruuiani chorobatis deſignatio cum cæteris.
Et ſi erit faſtigium magnum. ] Id eſt ſi alt{us} loc{us} eſt, vnde concipitur
aqua
, &
longi{us} erit deducenda.
Quot modis ducantur aquæ. # CAP. VII.
DVCTVS autem aquæ fiunt generibus tribus, riuis
per
canales ſtructiles, aut fiſtulis plumbeis, ſeu tubulis
fictilibus
, quorum rationes ſunt.
Si canalibus, vt
ſtructura
fiat quam ſolidiſsima, ſolumq́;
riui libra-
menta
habeat faſtigata, ne minus in centenos pedes ſe-
mipede
eæq́;
ſtructuræ confornicentur, vt minime ſol
aquam
tangat.
Cumq́; venerit ad mœnia, efficiatur caſtellum, & caſtel-
lo
coniunctum ad recipiendum aquam triplex immiſſarium, collocen-
turq́
;
in caſtello tres fiſtulæ æqualiter diuiſæ intra receptacula coniuncta,
vti
cum abundauerit, ab extremis in medium receptaculum redundet.
Ita in medio ponentur fiſtulæ in omnes lacus & ſalientes. Ex altero in
balneas
, vt vectigal quotannis populo præſtent:
ex quibus tertio in do-
mos
priuatas, ita, ne deſit in publico.
Non enim poterunt auertere cum
habuerint
à capitibus proprias ductiones.
Hæc autem quare diuiſa con-
ſtituerim
, ſunt cauſæ, vti qui priuatim ducent in domos, vectigalibus
tueantur
per publicanos aquarum ductus.
Sin autem medii montes
erunt
inter mœnia &
caput fontis, ſic erit faciundum, vti ſpecus fodian-
tur
ſub terra, librenturq́;
ad faſtigium, quod ſuprà ſcriptum eſt: & ſi to-
phus
erit, aut ſaxum, inſuo ſibi canalis excidatur:
ſin autem terrenum
aut
arenoſum erit ſolum, parietes cum camera in ſpecu ſtruantur, &
ita
perducatur
, puteiq́;
ita ſint facti, vti inter duos ſint actus. Sin autem
367345DE ARCHITEC. LIB. VIII. ſtulis plumbeis ducetur, primum caſtellum ad caput ſtruatur, deinde ad
copiam
aquæ lamnæ ſiſtularum conſtituantur, eæq́;
fiſtulæ ab eo caſtello
collocentur
ad caſtellum, quod erit in mœnibus.
Fiſtulæ ne minus longæ
pedum
denum fundãtur, quæ ſi centenariæ erunt, pondus habeant in ſin-
gulas
pondo MCC.
ſi octogenariæ, pondo DCCCCLX. ſi quinquagena-
riæ
, pondo DC.
quadragenariæ, pondo CCCCLXXX. tricenariæ, pondo
CCCLX.
vicenariæ, pondo CCXL. quinum denum, pondo CLXXX.
denum, pondo CXX. octonum, pondo XCVI. quinariæ, pondo LX. Ex
latitudine
autem lamnarum quot digitos habuerint, antequam in rotun-
dationem
flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt fiſtulæ.
Nan-
que
quæ lamna fuerint digitorum quinquaginta, cum fiſtula perficietur
ex
ea lamna, vocabitur quinquagenaria, ſimiliterq́;
reliquæ. Ea autem
ductio
, quæ per fiſtulas plumbeas eſt futura, hanc habebit expeditionem:

quod
ſi caput habeat libramenta ad mœnia, montesq́;
medii non ſuerint
altiores
, vt poſsint interpellare, ſic neceſſe eſt eorum interualla ſubſtrue-
re
ad libramenta, quemadmodum in riuis &
canalibus dictum eſt. Sin an-
tem
non longa erit circuitio, circumductionibus.
Sin autem valles erunt
perpetuæ
, in declinato loco curſus dirigentur, cum venerit ad imum, non
alte
ſubſtruitur, vt ſi libramentum quam longiſsimum (hoc autem erit
venter
, quod Græci appellant κοιλίαμ) deinde cum venerit ad aduerſum
cliuum
, quia ex longo ſpatio ventris leniter tumeſcit, tunc exprimatur
in
altitudinem ſummi cliui:
quòd ſi non venter in vallibus factus fuerit,
nec
ſubſtructum ad libram factum, ſed geniculus erit, erumpet &
diſſol-
uet
fiſtularum commiſſuras.
Etiam in ventre columnaria ſunt facienda,
per
quæ vis ſpiritus relaxetur.
Ita per fiſtulas plumbeas aquam qui du-
cent
, his rationibus belliſsime poterunt efficere &
decurſus, & circumdu-
ctiones
, &
ventres, & expreſſus. Item hac ratione cum habebunt à capiti-
bus
ad mœnia faſtigii libramenta, inter actus ducendos non eſt inutile ca-
ſtella
collocari, vt ſi quando vitium aliquis locus fecerit, totum omneq́;

opus
contundatur, &
in quibus locis ſit factum facilius inueniatur: ſed ea
caſtella
neque decurſu, neque in ventris planitie, neque in expreſsionibus,
neque
omnino in vallibus, ſed in perpetua fiant æqualitate.
Sin autem
minore
ſumptu voluerimus aquam ducere, ſic erit faciundum.
Tubuli
craſſo
corio ne minus digitorum duorum fiant ex teſta, ſed ita, vt hi tu-
buli
ex vna parte ſint lingulati, vt alius in alium inire conuenireq́;
poſ-
ſint
.
Tum coagmenta eorum, calce viua ex oleo ſubacta, ſunt illinenda,
&
in declinationibus libramenti ventris, lapis eſt ex ſaxo rubro in ipſo
geniculo
collocandus:
isq́; perterebratus, vti ex decurſu tubulus nouiſsi-
mus
in lapide coagmentetur, &
primus ſimiliter librati ventris, ad eun-
dem
modum in aduerſum cliuum, nouiſsimus librati ventris in cauo ſaxi
rubri
hæreat, &
primus expreſsionis ad eundem modum coagmentetur.
368346M. VITRVVII POLL. Ita librata planitia tubulorum ac decurſus & expreſsionis, non extolle-
tur
.
Nanque vehemens ſpiritus in aquæductione ſolet naſci, ita vt etiam
ſaxa
perrumpat, niſi primum leniter &
parce à capite aqua immittatur,
&
in geniculis, aut verſuris alligationibus, aut pondere ſaburræ continea-
tur
:
reliqua omnia vti ſiſtulis plumbeis ita ſunt collocanda. Item cum
primo
aqua à capite immittitur, ante fauilla immittetur, vti coagmenta,
ſi
qua ſuntnon ſatis oblita, fauilla oblinantur.
Habent autem tubulorum
ductiones
ea commoda.
Primum in opere, quòd ſi quod vitium factum
fuerit
, quilibet id poteſt reficere, etiamq́;
multo ſalubrior eſt ex tubulis
aqua
, quàm per fiſtulas:
quòd per plumbum videtur eſſe ideo vitioſa,
quòd
ex eo ceruſſa naſcitur:
hæc autem dicitur eſſe nocens corporibus
humanis
, ita ſi quod ex eo procreatur id eſt vitioſum, non eſt dubium,
quin
ipſum quoq;
non ſit ſalubre. Exemplar autem ab artificibus plum-
bariis
poſſumus accipere, quod palloribus occupatos habent corporis co-
lores
.
Nanque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex eo inſidens cor-
poris
artus, &
indies exurens, eripit ex membris eorum ſanguinis virtu-
tes
.
Itaque minime fiſtulis plumbeis aqua duci videtur, ſi volumus eam
habere
ſalubrem.
Saporem quoque meliorem ex tubulis eſſe, quotidia-
nus
poteſt indicare victus, quod omnes extructas cum habeant vaſorum
argenteorum
menſas, tamen propter ſaporis integritatem fictilibus vtun-
tur
.
Sin autem fontes non ſunt, vnde ductiones aquarum faciamus, ne-
ceſſe
eſt puteos fodere.
In puteorum autem foſsionibus non eſt conte-
mnenda
ratio, ſed acuminibus ſolertiaq́;
magna naturales rerum rationes
conſiderandæ
, quòd habet multa variaq́;
terra in ſe genera. Eſt enim, vti
reliquæ
res, ex quatuor principiis compoſita, &
primum eſt ipſa terrena,
habetq́
;
ex humore aquæ fontes. Item calores, vnde etiam ſulphur, alu-
men
, bitumen naſcitur, aërisq́;
ſpiritus immanes, qui cum graues, per in-
teruenia
fiſtuloſa terræ, perueniunt ad foſsionem puteorum, &
ibi homi-
nes
offendunt fodientes, naturali vapore obturant in eorum naribus ſpiri-
tus
animales:
ita qui non celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. Hoc
autem
quibus rationibus caueatur, ſic erit faciundum.
Lucerna accenſa
demittatur
, quæ ſi permanſerit ardens, ſine periculo deſcendetur.
Sin au-
tem
eripietur lumen vi vaporis, tunc ſecundum puteum dextra ac ſini-
ſtra
defodientur æſtuaria, ita (quemadmodum per nares) ſpiritus ex
æſtuariis
diſsipabuntur.
Cum hæc ſic explicata fuerint, & ad aquam erit
peruentum
, tunc puteus ita ſe piatur ſtructura, ne obturentur venæ.
Sin
autem
loca dura erunt, aut in imum venæ penitus non fuerint, tunc ſi-
gninis
operibus ex tectis, aut à ſuperioribus locis excipiendæ ſunt copiæ.
In ſigninis autem operibus hæc ſunt facienda, vti arena primum puriſsi-
ma
aſperrimaq́;
paretur, cæmentum de ſilice frangatur ne grauius quàm
librarium
, calx quàm vehementiſsima mortario miſceatur, ita vt quinq;
369347DE ARCHITEC. LIB. VIII. partes arenæ ad duas calcis reſpondeant: mortario cæmentum addatur, ex
eo
parietes in foſſa ad libramentum altitudinis futuræ depreſſa, calcen-
tur
vectibus ligneis ferratis.
Parietibus calcatis in medio quod erit ter-
renum
exinaniatur ad libramentum imum parietum, &
exæquato ſolo
ex
eodem mortario calcetur pauimentum ad craſsitudinem, quæ conſti-
tuta
ſuerit.
Ea autem loca ſi duplicia aut triplicia facta fuerint, vti perco-
lationibus
a quæ tranſmutari poſsint, multo ſalubriorem eius vſum effi-
cient
.
Limus enim cum habuerit quo ſubſidat, limpidior aqua fiet, & ſine
odoribus
conſeruabit ſaporem:
ſi non, ſalem addi neceſſe erit, & extenua-
ri
.
Quæ potui de aquæ virtute & varietate, quasq́; habeat vtilitates, qui-
busq́
;
rationibus ducatur & probetur, in hoc volumine poſui: de gnomo-
nicis
verò rebus &
horologiorum rationibus in ſequenti perſcribam.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Ductus autem aquæ fiunt generibus tríbus. ] Palladi{us} lib. IX.
cap. XI. addit quartum gen{us}, canales ligneos. Cum ducenda (inquit) eſt aqua, du-
citur
aut forma ſtructili, aut plumbeis fistulis, aut canalib{us} ligneis, aut fictilib{us}
tubis
.
vbi formam ſtructilem pro canali fabrica conſtante dixit. Aereis fistulis du-
cere
, recens inuentum, nec adeò tritum:
& quanquam plumbeis longiori tempore
durant
, hoc habent mali, quòd ſi curſ{us} aquæ interrumpitur, effloreſcit ærugo, quam
quæ
aqua lambit, corrodit intestina.
Plumbeis ſine magno nocumento vtimur: alio-
quin
non tam fistularum, quàm aquarum vitio id accidit.
Quidam apud Fronti-
num
pro tubis tullos legit, vnde &
Tullios dictos putat, pudendo errore, aut poti{us}
geminato
Neque tamen me latet, quid de tullijs ſcribat sext{us} Pompei{us}.
Procopi{us}
lib
.
I. tradit Romæ quatuordecim aquæduct{us} fuiſſe ex cocto latere, ea latitudine
ac
profunditate, vt equester vir ipſo cum equo per eos euadere poſſet.
Ne mínus ín centenos pcdcs ſemípede. ] Seſquipede ſcribitur in
Palladio
dicto loco.
ita enim ait, ſi per planum veniet, inter ſexagenos, aut centenos
pedes
ſenſim reclinetur ſtructura in ſeſquipedem, vt vim poßit habere currendi.
Longè aliter nostræ ætatis libratores. nam in ſexcentos pedes vnum tantum pollicem
deprimunt
, quod haud ſcio, an perpetuum eſſe poßit.
Scribit autem Plini{us} libri
XXXI.
cap. VI. aquam ſubire altitudinem exort{us} ſui, etſi longiore tractu veniat.
Cúm venerít ad mœnía, efficíatur caſtellum. ] Caſtellum re-
ceptaculum
eſt, quod aquam publicam ſuſcipit, autore Vlpiano Pandect.
lib. XLIII.
de aqua quotid. & æstiua. Scribit sext{us} Pompei{us} diuidicula fuiſſe, quæ nunc
ſunt
castella, ex quib{us} à riuo communi aquam quiſque in ſuum fundum ducit.

Extant
etiã in hanc diem Romæ castella in aquæductib{us}, quamuis ſemidiruta.
Quo-
rum
quinque quidem vidimu{us}, In Cœlio monte ſub aquæ Claudiæ ductu vnum,
haud
procul à curia Hostilia, id eſt ab æde dicata D D.
Ioanni & Paulo, Alterum
ad
portam Næuiam, quæ hodie porta maior dicitur, Tertium in Viminali, quæ Bottæ
thermarum
Diocletiani nostro tempore vocantur, Quartum in Exquilijs, therma-
rum
Tìti, quòd à fornicib{us} appellant vulgò ſeptem sal{as}, cum tamen vel
370348M. VITRVVII POLL. numerauerim{us}, Quintum balnearum Palatinarum: & extra vrbem, ad Primam
portam
Præterea toto ſinu Baiano, Cumis, &
Puteolis. Maltha inducebantur tena-
cißima
, &
, vt vtar Plinij verbis, duriciam lapidis antecedente. Ea fiebat calce in
vino
restincta, &
tuſa cum adipe ſuillo, & ſucco fici, aut cum eodem adipe & pi-
ce
.
Op{us} ipſum priuſquam malthetur, oleo perfricandum. Senatuſconſultum eſt apud
Iulium
Frontinum, quod aquam non niſi ex castello duci permittebat, ne aut riui,
aut
fistulæ publicæ lacerarentur.
Calix, id eſt modul{us} æne{us}, castello aut riuo in-
duebatur
, is erat modul{us} erogatori{us}, huic fistula applicabatur, non qualiſcunque,
id
eſt eiuſdem luminis, quo calix ſignat{us} eſt, ſed luminis, id eſt capacitatis, quanta
impetrata
fuerat, &
longitudinis non min{us} digitorum duodecim, is eſt modul{us}
acceptori
{us}.
Fuerunt autem modulorum differentiæ XXV. quamuis in vſu XV.
tantum frequentes, qu{as} recenſet idem Frontin{us} lib. I.
Tríplex immíſſarium. ] Receptaculum, vnde postea erogetur aqua.
Díuíſæ in omnes lacus. ] Et lacuum frequens eſt mentio apud Fronti-
num
.
Erant enim publica aquarum conceptacula, vbi Romana plebs ablueret lin-
tea
, &
ſimilia. Inde balnearum, fullonum, coriariorum, aliorum\’ neceßitatib{us} ſa-
tisfiebat
, postremum horti irrigabantur.
Sed inter plurima caducæ aquæ commoda
illud
non extremum putat Frontin{us}, quòd &
vrbis ſalubritati maximè conferret,
quia
immundiciarum facies, impurior ſpirit{us}, &
cauſæ grauioris cœli, quib{us}
apud
veteres vrbis infamis aër fuerat, remotæ eſſent.
Et ſalíentes. ] Capita ſunt fistularum, qui & ſiphunculi dicuntur, quorum
ora
ſi perenniter fluunt, mastis, id eſt mammis teguntur.
Varro cap. XIIII. lib. III.
de re restica, vocat papill{as}, ſiue, vt aliqua exemplaria habent, mamill{as}, Caßio-
dor
{us} vbera Et quòd interdum pro mastis ſcalpentur ora Leonina, quod testatur
Plutarch
{us} libro quarto ſympoſiacorum, problemate quinto, apud Aegyptios fieri, ea
sidoni
{us} Apollinaris dicit Leones.
Si, cùm libet, obturantur & laxantur, id fit epi-
ſtomijs
, quorum manubriola dum torquentur, patefaciunt nares, atque ita manat
aqua
:
contraria verſatione eaſdem obturant.
Ex quíbus tertío ín domos príuatas. ] Scribit Frontin{us} lib. II. apud
antiquos
omnem aquam in publicos vſ{us} erogari ſolitam eſſe, lege\’ cautum, ne quis
priuat
{us} aliam duceret, quàm quæ ex lacu humum acceßiſſet (caducam vocabant)
&
hanc ipſam non in alium vſum, quàm balnearum, aut fullonicorum, vectiga-
lis\’
ſtatutam mercedem, quæ in publicum penderetur, aliquid &
in domos Prin-
cipum
daretur, vide reliqua.
Scitu illud dignum, quod tradit Galen{us} libro deci-
moſexto
de vſu partium, ne in ciuitatib{us} quidem aquam mole ac pondere æqua-
lem
locis omnib{us} eſſe diſpertitam, balneo enim publico, aut deorum luco, partem
aquæ
maiorem tribui, fontib{us} verò biuiorum, &
priuatis balneis minorem.
Vectigalibus tueantur per publícanos. ] Publicani dicuntur, qui
quid
à fiſco conducunt, vt publicum vectigal, port{us} vænalium rerum, ſalinarum,
metallorum
autore Vlpiano Fandect.
lib. XXXIX. de public. & vectig. & eodem,
&
Caio lib. L. de rerum & verb. ſignific.
Sin autem medij montes erunt. ] Palladi{us} lib. IX. cap. II. ita ex-
preßit
.
Si quis mons interiect{us} occurrerit, aut per latera ei{us} aquam ducem{us} obli-
quam
, aut ad aquæ caput ſpelunc{as} librabim{us}, per quarum ſtructuram perueniat.
371349DE ARCHITEC. LIB. VIII. Montes autem colles´ue (vt obiter dicam) duab{us} cauſis effici rerum naturæ periti
testantur
, aquarum impetu, &
vi ventorum: Contrà ijſdem, & terræ intestino in-
cendio
demoliri ac dißipari ijdem produnt.
Vt ſpecus fodiantur ſub terra. ] Specum ſubterraneum eſſe meatum,
per
quem aqua ducatur, tradit Vlpian{us} Pandect.
lib. XLIII. de riuis. Recti{us}
quàm
cùm Prætoris verba eodem cap.
exponens, ſpecum ait eſſe locum, ex quo de-
ſpicitur
, inde ſpectacula eſſe dicta.
In ſuo ſibi canalís excídatur. ] Pari figura dictum à Plauto in Am-
phitruone
, telo ſuo ſibi, In captiuis, ſuo ſibi ſucco.
Et à Terentio in Adelphis, ſuo ſibi
gladio
, &
ab Apuleio libro de aſino aureo primo, ſuis ſibi domib{us}, lib. IIII. ſua
ſibi
pulchritudine, lib.
VI. ſuo ſibi funiculo, lib. VII. ſuis ſibi gladijs, & ſuam ſibi
faſciam
, lib.
VIII. in ſuo ſibi peruoluta ſanguine, à Columella lib. XII. cap. XLI.
in ſuo ſibi iure decoqui, & à Gellio lib. V. cap. X. ſuo ſibi argumento confutat{us}.
Puteíque ita ſint factí. ] Puteos hoc in loco appellat æſtuaria, quib{us} re-
ſpirare
poßit perfluens aqua, &
vis ſpirit{us} relaxetur, ne concluſ{us} aër curſum
aquæ
moraretur.
Similia ſpiramenta, paulo mox columnaria nominat.
Sin autem fiſtulís plumbeis ducetur. ] Præter Plinium, Frontinum,
&
Palladium, Paul{us} Iuriſconſult{us} Pandect. lib. XXXIX. de aqua pluuia ar-
cenda
, ſcribit, aquam per fistul{as} duci conſuetum fuiſſe.
Vnde Stati{us} libro primo
Syluarum
ait:
Te\’ per obliquum penit{us} quæ laberis amnem
Martia, & audaci tranſcurris flumina plumbo. Fit & men-
tio
libro quarto Metamorph.
Ouidij.
Fiſtulæ ne minus longæ pedum denum fundantur. ] Hoc itæ
Plini
{us} lib.
XXXI. capite VI. fistul{as} denum pedum longitudinis eſſe legiti-
mum
eſt.
Quæ ſi centenaríæ erunt. ] Id eſt, ſi lamina, antequam in rotundatio-
nem
flectatur, lata erit digitos centum.
atque ita in alijs formulis intelligendum.
Pondus habeat in ſingulos. ] Scribe ſingul{as}, ſenſu ita expostulante,
refertur
enim ad fistul{as}.
Octonum, pondo XCVI. ] In Plinio, qui totum hunc locum à Vitruuio
acceptum
ijſdem penè verbis dicto cap.
VI. pertractat, mendosè, pondo centena legi-
tur
.
Palladij ſcriptura Vitruuianæ eſt gemina, lib. IX. cap. XII.
Quot dígítos habuerint, antequam in rotundationem fle-
ctantur
.
] Hoc non ſatis probatur Iulio Frontino lib. I. quòd laminæ, cum circum-
agitur
, aliquid perit.
Plini{us} tamen eſt Vitruuium ſequut{us}.
Sin autem valles erunt perpetuæ. ] Palladi{us} dicti lib. cap. XI. Si ſe
vallis
interſerat, erect{as} pil{as}, vel arc{us} vſque ad aquæ iusta vestigia conſtrue-
m
{us}, aut plumbeis fistulis clauſam deijci patiemur, &
explicata valle conſurgere.
Tunc exprímatur in altitudinem ſummi clíui. ] Exprimere aquam
vſurpatur
pro in altum ducere, &
cogere, vt fit, cùm à monte deſcenderit in val-
lem
, ſi in aduerſum montem cogatur conſcendere.
Sed geniculus erít. ] Si ita flexuoſ{us} & nodoſ{us} erit canalis, vt cùm
372350M. VITRVVII POLL. imum vallis deſcenderit, perpetuo libramento non procedat, ſed in aduerſum cli-
uum
ad angulum non normalem, ſed acutum dirigatur.
Etíam ín ventre columnaria ſunt facienda. ] Id eſt æstuaria, ſi-
ue
ſpiramenta.
Beroald{us} in Suetonij Augusto, legiſſe videtur colluuiaria, per quæ
colluuies
&
immundicia eijcerentur, longè à Vitruuij ſententia.
Et circunductíones. ] Quando per latera montis obliquã ducim{us} aquam,
nec
ſpecub{us} vtimur.
lib. I. cap. I. vocauit circuitiones.
Inter actus ducentos. ] Act{us} longitudinis habet pedes centum & vi-
ginti
, autorib{us} Columella lib.
V. cap. I. & Plinio lib. XVIII. cap. III. Duplicat{us}
in
longitudinem iugerum faciebat.
Ex vna parte ſint lingulati. ] Plini{us} lib. XXXI. cap. VI. dicit com-
miſſuris
pyxidatis, id eſt, vt inferior fictilis tubul{us} intret ſuperiorem.
Palladi{us} di-
cto
loco his verbis expreßit, Ex vna parte reddantur angusti, vt palmi ſpatio vn{us}
in
alterum poßit intrare.
Calce víua ex oleo ſubacta ſunt illinenda. ] Calx è fornace in cellis
vinarijs
restinguitur, deinde oleo macerata, &
ſubacta vnguntur tubuli. Vidi, qui
vino
restinguerent.
Aut pondere ſaburra contineatur. ] Saburra id gen{us} arenæ eſt, quo
naues
onerari ſolent, vt iactante fluctu ſtabiliores ſint.
Virgil. Georg. IIII.
Sæpe lapillos,
Vt
cymbæ inſtabiles fluctu iactante ſaburram
Tollunt.
Capitur & pro quocunque pondere nauib{us} huiuſmodi cauſa imponi ſolito, meta-
phoricώſque
ad res ali{as} transfertur.
Item cum primò aqua à capite immittitur, antè fauilla im-
mittetur
.
] Hoc etiam Palladi{us} lib. IX. cap. XI. Sed antequam, inquit, in ijs
aquæ
curſ{us} admittatur, fauilla per eos misto exiguo liquore decurrat, vt gluti-
nari
poßit, ſi qua ſunt vitia tuborum.
Eſt autem fauilla cinis propriè is, in quo ex-
tinctorum
carbonum reliquiæ ſuperſunt aliquæ:
qua in re à Vergilio ăictum eſt
Aeneidos
libro ſexto:
Postquam collapſi cineres, & flamma quieuit,
Relliqui
{as} vino, &
bibulam lauere fauillam.
Quin ipſum quoque non ſit ínſalubre. ] Aut abundat particula
negatiua
, aut ſcribendum eſt ſalubre.
Et prior quidem ſcriptura mihi videtur eſſe
genuina
.
Vaſorum argenteorum menſas. ] Menſa hoc loco pro abaco dicta eſt,
id
eſt pro menſa vaſis potorijs, aut eſcarijs continendis accommodata.
Et íbi homínes offendunt fo dientes. ] Libet de hac re Palladij verba
aſcribere
ex lib.
IX. cap. IX. In fodiendis, ait, puteis cauendum eſt foſſorum pericu-
lum
, quoniam plerunque terra, ſulphur, alumen, bitumen educit, quorum ſpirit{us}
misti
anhelitum pestis exhalant, &
occupatis ſtatim narib{us} extorquent anim{as},
niſi
quis fugæ ſibi velocitate ſuccurrat.
Pri{us} ergò quàm deſcendatur ad intima,
in
eis locis lucernam ponis accenſam, quæ ſi extincta non fuerit, periculum non ti-
mebis
.
Si verò extinguetur, cauend{us} eſt loc{us}, quem ſpirit{us} mortifer occupabit.
373351DE ARCHITEC. LIB. VIII. Quòd ſi alio loco aqua non poteſt inueniri, dextera læua\’ puteos fodiem{us}, vſque ad
aquæ
ipſi{us} libramentum, &
ab his foramina hinc inde patefacta, velut nares, in-
t
{us} agem{us}, qua nocens ſpirit{us} euaporet, quo facto latera puteorum ſtructura ſuſci-
piat
.
Tradit & hoc Plini{us} lib. XXXI. cap. III.
Defodientur æſtuaria. ] Id eſt ſpiramenta, & veluti nares, per qu{as}
grauis
ſpirit{us} relaxetur.
Tunc ſigninis operibus. ] Dixim{us} ſigninum op{us} ſieri ex testis con-
tuſis
addita calce, ſed isti{us} diuerſa eſt compoſitio.
Tunc ſigninis operibus ex teſtis. ] Pro testis ſcribendum videtur,
quod
in aliquib{us} codicib{us} legitur, tectis, cauſam\’ erroris fuiſſe, quòd ſigninum
op
{us} testis tuſis fiat.
quorum librorum ſcriptionem adiuuat Vitruui{us} libri quinti
capite
nono, cum ait, aquæ foſſuris puteorum, &
de cœlo repentinis tempestatib{us}
ex
tegulis recipiuntur.
Sed enim & præſentem tueri poſſe videm{us}, test{as} pro te-
gulis
interpretantes, vti &
idem vſurpauit libri ſecundi capite octauo. De ipſa au-
tem
testa (inquit) ſi ſit optima, ſeu vitioſa ad ſtructuram ſtatim nemo poteſt iudi-
care
, quòd in tempeſtatib{us} &
æstate in tecto cum eſt collocata, tunc ſi firma eſt,
probatur
.
Paulò pòſt, ergo quæ non in tectis poterit pati laborem, ea non poteſt in ſtru-
ctura
oneri ferendo eſſe firma.
Præcepit, ſi fons deeſſet, vt putei fodiantur. Verunta-
men
quia ſæpenumero euenit, vt nec id ſuccedat, aqua, vbi alti{us} effodi cœptum eſt,
euaneſcente
, rei tam neceſſariæ conſulendum putauit cisternarum conſtructione, in
qu
{as} ex tectis, areáue aquæ pluuiæ colligerentur.
Perplacet Palladij Rutilij præce-
ptum
lib.
I. cap. XVII. anguill{as}, piſces\’ fluuiatiles mitti in e{as}, paſci\’ conueni-
re
, vt horum natatu aqua ſtans agilitatem currentis imitetur.
Vide reliqua.
Ne grauius quàm líbrarium. ] Id eſt ponderis vni{us} libræ. Sic lib. VII.
cap. VIII. vocat centenarium lapidem. Sic Columella lib. XII. cap. LIII. libra-
ria
frusta.
Idem lib. III. cap. XV. quinquelibrale pond{us} lapidis dicit.
Mortario miſceatur. ] Híc pro loco, vbi arenatum rutro ſubigitur, quod
antea
monuim{us}, accipitur.
Sed quod ſtatim ſequitur, pro arenato interpretamur,
cùm
ait, mortario cæmentum addatur.
Ea loca ſi duplicia, aut triplicia facta fuerint. ] Plin. lib. XXXVI.
cap. XXIII. de cisternis loquens, Vtili{us}, ait, gemin{as} eſſe, vt in priore vitia con-
ſidant
aquæ, atque per colum in proximam tranſeat maxime pura aqua.
Salem addí neceſſe erit, & extenuari. ] Scribit Palladi{us} lib. IX.
cap. IX. aquam, ſi limoſa fuerit, ſalis admistione corrigi.
374352M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
NONVS
.
PRAEFATIO.
NOBILIBVS Athletis, qui Olympia, Pi-
thia
, Ihſtmia, Nemea, viciſſent, Græcorum
maiores
ita magnos honores conſtituerunt,
vti
non modo in conuentu ſtantes cum pal-
ma
&
corona ferant laudes, ſed etiam cum
reuertantur
in ſuas ciuitates cum victoria,
triumphantes
quadrgis in mœnia &
in pa-
trias
inuehantur, è req́;
publica perpetua vi-
ta
conſtitutis vectigalibus fruantur.
Cum
ergo
id animaduertam, admiror, quid ita
non
ſcriptoribus iidem honores, etiamq́;
maiores ſint tributi, qui infini-
tas
vtilitates æuo perpetuo omnibus gentibus præſtant.
Id enim magis
erat
inſtitui dignum, quod Athletæ ſua corpora exercitationibus effi-
ciunt
fortiora, ſcriptores non ſolum ſuos ſenſus perficiunt, ſed etiam
omnium
, libris ad diſcendum, &
animos exacuendos præparantes præce-
pta
.
Quid enim Milo Crotoniates, quod fuit inuictus, prodeſt homini-
bus
?
aut cæteri qui eo genere fuerunt victores? niſi quòd dum vixerunt
ipſi
, inter ſuos ciues habuerunt nobilitatem.
Pythagoræ verò præcepta,
Democriti
, Platonis, Ariſtotelis, cæterorumq́;
ſapientum quotidiana per-
petuis
induſtriis culta, non ſolum ſuis ciuibus, ſed etiam omnibus genti-
bus
recentes, &
floridos edunt fructus: è quibus qui à teneris ætatibus do-
ctrinarum
abundantia ſatiantur, optimos habent ſapientiæ ſenſus, in-
ſtituuntq́
;
ciuitatibus humanitatis mores, æqua iura, leges: quibus abſen-
tibus
, nulla poteſt eſſe ciuitas incolumis.
Cum ergo tanta munera ab ſcri-
ptorum
prudentia, priuatim publiceq́;
fuerint hominibus præparata, non
ſolum
arbitror palmas &
coronas his tribui oportere, ſed etiam decerni
triumphos
, &
inter Deorum ſedes eos dedicandos iudicari. Eorum
375353DE ARCHITEC. LIB. IX. cogitata vtiliter hominibus ad vitam explicandam, è pluribus ſingula
paucorum
, vti exempla, ponam, quæ recognoſcentes neceſſario his tribui
honores
oportere homines confitebuntur:
& primum Platonis è multis
ratiocinationibus
vtiliſsimis vnam, quemadmodum ab eo explicata ſit,
ponam
.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM
ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
NONVS
.
*

IN
PROOEMIVM ANNOT.
NObílíbus Athletís, quí Olympía, Pythía, Iſthmía,
Nemea
vícíſſent.
] Imitat{us} eſt hac in parte Vitruui{us} Iſo-
cratem
in proœmio Panegyrici.
Quærit etiam Aristoteles proble-
maton
ſectione X X X.
cur veteres præmia certaminib{us} corporum
poſuerint
, ſcientiæ null{us} quicquam ſtatuerit.
Cæterùm quatuor
ista
certamina celebrata ſunt in Græcia in honorem Iouis, Apollinis, Palemonis, &

Archimori
.
Certantium erant præmia oleaster, poma, pin{us}, apium, vt autor eſt
Archi
{as} libro primo Epigrammaton Græcorum.
De ludis ſunt Odæ Pindari, potiſ-
ſimum
hymn{us} quint{us}.
Vtebantur autem ludis quinque, vnde pentathlon, Latinis
quinquertium
, &
pentathli quinquertiones dicti, qui his ludis viciſſent, ſatru,
curſu
, diſco, iaculo, &
lucta, quos Simonides recenſet lib. I. Epigrammaton.
Ϊσδμια κ{ου} ῶυθοὶ Διφρῶυ φίλων{ος} ἐνίκ{αι},
ἄλμα
, ῶοδοκει{ηυ}, {δτ}ίσκου, ἄκοντα, ῶάλ{ηυ}.
Referuntur & à Iuriſconſulto Paulo, de aleæ luſu, lib. X I. In ſaltu halterib{us}, id
eſt
maſſulis plumbeis tanquam libramentis vtebantur, quib{us} figuram oblongi cir-
culi
, nec vel ad dimidiam partem accuratè rotundi fuiſſe memorat Pauſani{as} Elia-
corum
libro priore, itaque eſſe factos, vti qua parte manib{us} prenſarentur, in anſu-
las
, vti in lora clypei, digiti inſererentur.
Cætera quid eſſent, omnib{us} puto intelli-
gitur
, diſc{us} verò non item.
Ammoni{us} libro de differentijs ex Tryphone dicit lapi-
dem
eſſe pertuſum, qui in altum mitteretur.
Eustathi{us} in ſecundum Iliados Ho-
meri
librum ita tradit, {δι}ίσκοι λίθοι {στ}οι, ὁὺς χ{ει}{ρι}ζόμ{εν}οι ἐῤῥίὡτοιω {ἐις} μ\~Ν-
κ
{ος} οὶ γυμναζόμ{ευ}οι:
ö ***υ ὀκ σι{δι}Ηρ{ου}, σόλ{ος} τὸ τοι{ου}του ἐλέγετο. Deriuatur
autem
{δι}ίσκ{ος}, inquit, ὰῶὸ τ{ου} {δι}ίκω, τὸ βάλλω κ{οὺ} ὰφίΗμι, πλεονασμῶ τ{ου}, σ-
In
gymnicis certaminib{us} periodon viciſſe, dici, qui Pythia, Isthmia, Nemea, &

Olympia
viciſſet, aſſerit Sext{us} Pompei{us}, à circuitis corum ſpectaculorum.
Sunt &
de
his certaminib{us} nonnulla apud Ioannem Baptistam Pium, primæ in docendo
Romæ
celebritatis Grammaticum, &
amicißimum nostrum in lib. Annotatio-
num
, &
Alexandrum ab Alexandro, Genialium dierum lib. V. cap. V I I I.
376354M. VITRVVII POLL. Quib{us} Olympiadib{us} quæ certamina ſint addita legito apud Pauſaniam in Eliacis.
Quíd ením Mílo Crotoníates, & c. ] De Milonis fortitudine in hunc
modum
tradit Aelian{us} ποικίλΗς ί{ει}ο{ρί}ας lib.
I I. Μίλων{ος} τ{ου}τ{ου} τ{ηὺ} ῥοὰυ, Ηυ {εν}
τκ
χ{ει}{ρι} κατ\~ει χ{εν}, ὀυ{δε}ὶς τῶυ ἀντιῶάλωυ ἑλ\~ειυ {δι}μύατο.
Meminit & lib. X I I.
Eum
ſcribit Iuli{us} Solin{us} cap.
I I I I. omnia egiſſe, ſuprà quàm homo valet, &
Plini
{us} lib.
V I I. cap. X X. ait, cùm conſtitiſſet, neminem vestigio eduxiſſe, malum
tenenti
neminem digitum correxiſſe.
Meminit & Galen{us} libro ſecundo de tuenda
bona
valetudine, vt taceam Pauſaniam lib.
I I. Eliacorum. Sed cui non eſt ei{us}
nota
fortitudo?
Platonis inuentum de agro metiendo. # CAP. I.
LOCVS aut ager paribus lateribus, ſi erit quadratus,
eumq́
;
oportuerit iterum ex paribus lateribus duplica-
re
, quia id genere numeri, ac multiplicationibus non
inuenitur
, ex deſcriptionibus linearum emendatis re-
peritur
.
Eſt autem eius rei hæc demonſtratio. Qua-
dratus
locus, qui erit longus &
latus pedes denos, efficit
areæ
pedes centum.
Si ergo opus fuerit eum duplicare, & aream pedum
ducentorum
item ex paribus lateribus facere, quærendum erit, quam
magnum
latus eius quadrati fiat, vt ex eo ducenti pedes duplicationibus
areæ
reſpondeant.
Id autem numero nemo poteſt inuenire: nanque ſi
X I I I I.
conſtituentur, erunt multiplicati pedes C X C V I. Si X V. pedes
C C X X V.
Ergo quoniam id non explicatur numero in eo quadrato lon-
go
&
lato pedes decem, quæ fuerit, linea ab angulo ad angulum diago-
nios
perducatur, vti diuidatur in duo trigona æqua magnitudine, ſingula
areæ
pedum quinquagenum, ad eius lineæ diagonalis longitudinem, lo-
cus
quadratus paribus lateribus deſcribatur.
Ita quàm magna duo trigo-
na
, in minore quadrato quinquagenum pedum, linea diagonica fuerint
deſignata
, eadem magnitudine &
eodem pedum numero quatuor in ma-
iore
erunt effecta.
Hac ratione duplicatio grammicis rationibus à Plato-
ne
, vti eſt ſchema ſubſcriptum, fuit explicata.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
Quadratus locus, & c. ] Quadrati menſurd facillima eſt, vel autore Co-
lumella
lib.
V. cap. I I. Nam cum ſit vndique pedum totidem, multiplicentur in ſe
duo
latera, &
quæ ſumma ex multiplicatione effecta erit, eam dicem{us} eſſe qua-
dratorum
pedum.
Vt, ſit loc{us} quoquo verſ{us} decem pedum, ducem{us} decies denos,
qui
fiunt centum, dicem{us} igitur locum habere pedes quadratos centum.
Idem effi-
cere
numeris in duplicatione quadrati omnino non licet.
Nam vt quær{as} numeros
omnes
, non inueni{as} tamen, qui in ſe multiplicat{us} ducentorum pedum
377355DE ARCHITEC. LIB. IX. aream. Quo enim id fieri poſſe maxime videtur numero, fiant centum nonaginta
ſex
.
Itaque deſunt ad numerum ducentornm efficiendum quatuor. Quòd ſi libet
progredi
, &
tentare alti{us} per quindecim, vt dic{as} quindecies quindecim fiant du-
centi
viginti quinque pedes.
Efficiendum igitur grammicis, id eſt linearib{us} de-
criptionib
{us}.
Id quomodo rectè poßit fieri, docet hoc loco Vitruui{us}.
Hac ratíone duplícatío grammícís ratíoníbus à Platone. ]
Potuit
&
alia ratione, quàm à Platone ostenſum eſt, parib{us} laterib{us} quadratum
duplicari
.
Nam datum quadratum ſi circulo cinxeris, vt tangat is illi{us} quatuor
angulos
, rurſ{us}\’ ipſum circulum alio quadrato claud{as}, ipſum hoc quadratum du-
plo
mai{us} eſt priori.
Hac ratione vſi ſum{us} lib. I I I I. in deſcribendo abaco capituli
Corinthij
.
Miſſos facio alios duplicandi quadrati modos, quos ex geometris vnuſ-
quiſque
ſibi venabitur.
Vtí eſt ſchema ſubſcríptum. ] Et hæc figura cum reliquis perijt, mí-
nori
tamen iactura:
facillima enim eſt.
De norma, Pythagoricum inuentum ex orthogonij trigoni
deformatione
. # CAP. II.
ITEM Pythagoras normam ſine artificis fabricatio-
nibus
inuentam oſtendit, &
quam magno labore fa-
bri
normam facientes, vix ad verum perducere poſ-
ſunt
, id rationibus &
methodis emendatum, ex eius
præceptis
explicatur.
Nanque ſi ſumantur regulæ tres,
è
quibus vna ſit pedes tres, altera pedes quatuor, tertia
pedes
quinque, hæq́;
regulæ inter ſe compoſitæ tangant alia aliam ſuis
cacuminibus
extremis, ſchema habentestrigoni, deformabunt normam
emendatam
.
Ad eas autem regularum ſingularum longitudines, ſi ſin-
gula
quadrata paribus lateribus deſcribantur:
quod erit pedum trium
latus
areæ, habebit pedes nouem:
quod erit quatuor, ſexdecim: quod quin-
que
erit, viginti quinque.
Ita quantum areæ pedum numerum duo qua-
drata
, ex tribus pedibus longitudinis laterum, &
quatuor, efficiunt: æquæ
tantum
numerum reddit vnum ex quinque deſcriptum.
Id Pythago-
ras
cum inueniſſet, non dubitans à Muſis ſe in ea inuentione monitum,
maximas
gratias agens, hoſtias dicitur iis immolauiſſe.
Ea autem ratio,
quemadmodum
in multis rebus &
menſuris eſt vtilis, etiam in ædificiis
ſcalarum
ædificationibus, vti temperatas habeant graduum librationes,
eſt
expedita.
Si enim altitudo contignationis, ab ſumma coaxatione ad
imum
libramentum, diuiſa fuerit in partes tres, erit earum quinque in
ſcalis
ſcaporum iuſta longitudine inclinatio.
Nam quàm magnæ ſuerint,
inter
contignationem &
imum libramentum, altitudinis partes tres, qua-
tuor
à perpendiculo recedant, &
ibi collocentur interiores calces
378356M. VITRVVII POLL. rum. Ita enim erunt temperatæ graduum, & ipſarum ſcalarum colloca-
tiones
:
Item eius rei erit ſubſcripta forma.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Item Pythagoras normam. ] Norma eſt ad quam exiguntur anguli,
ſicut
ad regulam longitudines, ad perpendiculum, altitudines.
Quæ Cicero lib. I I.
Academicarum quæstionum, tria complex{us} eſt. Atqui ſi crederem{us} (inquit) non
egerem
{us} perpendiculis, non normis, non regulis.
Norma γνώμωμ Græcis vocatur,
vt
apud Lucianum in Harmonide.
Hoſtías dícítur íjs ímmolauíſſe. ] Tradit Cicero libro de natura deo-
rum
I I I.
Pythagoram, cum in geometria quiddam noui inueniſſet, Muſis bouem
immolare
ſolitum.
Quod autem ad rem nostram attinet, ſcribit Ioannes Reuchlin{us}
lib
.
I I. de Caballistica, aut poti{us} Laërti{us} Diogenes lib. V I I I. nam apud eum id
etiã
legim{us}, ſicuti apud Athenæum lib.
X. ex autoritate Apollodori Arithmetici,
illum
boues centum immolaſſe (ita enim ſunt Β{ου}θυσί{ηυ} interpretati) cùm reperiſſet
ӧτι
τ{ρι}γών{ου} ὀρθογῶνί{ου} Ή τ{ηύ} γωνίαυ {Επ}οτέιν{ου}σα {δι}μύατ{αι} τ{οῦ}ς ῶε{ρι}εχ{ου}σ{ου}ς,
Id
eſt, quòd trianguli orthogonij recto angulo ſubiectum lat{us} tantum valeret, quan-
tum
quæ continerent, ſiue, trianguli rectanguli quod recto angulo ſubtenditur la-
t
{us}, æquè poſſe atque latera eundem angulum continentia.
Ea propoſitio, quanquam
alijs
verbis, eſt apud Euclidem, libri primi penultima, quam probant Theon &

Campan
{us}.
A ſumma coaſſatíone. ] Id eſt à ſummis contignationis tabulis. Axib{us}
enim
tignis impoſitis contignationum ſola fiunt, intertignia\’ conſtant.
Scaporumíuſta longítudíne ínclínatío. ] Scap{us} ſcalarum eſt trun-
cus
à ſumma contabulatione ad receßionem.
In ſublime autem, vt obiter dicam,
conſcenditur
aut recta itione, ſed quæ ſi plurib{us} gradib{us} aſcendendum eſſet,
verteretur
ad normam, interiectis refractionib{us} &
areolis: quod gen{us} antiqui
ſolebant
facere impari graduum numero.
Aut cochlidib{us} ſcalis, id eſt, quib{us} per
gyrum
ſurſum itur.
Cochlidia appellare que{as} autore Strabone libro vltimo, ob id
quod
tortili &
anfractuoſa in modum testæ cochlearis ſtructura ab imo ad ſum-
mum
euadatur.
Vtriuſque figur{as} ſubijciem{us}. Rurſ{us} ſcalæ conſtant aut gradib{us},
aut
accliui.
Prioris generis ſunt Romæ cochlides columnæ Traiani, & Antonini. In
illa
ſunt ad fastigium res ab eo gestæ ſculptæ, &
in primis bellum Dacicum: int{us}
ab
imo ſtylobatæ ad ſummam columnam aſcenditur gradib{us} centum octoginta
duob
{us}, nequis ſeptuaginta tres ex aliorum ſcriptis dicat.
Fenestell{as} habet quadra-
ginta
quatuor, vti numerando deprehendim{us}.
Eſt enim apud Ruffum mendoſ{us}
calcul
{us}.
In altitudine variant Eutropi{us} & P. Victor, quem maluim{us} eſſe Sextum
Ruffum
.
Ille dicit pedum eſſe centum quadraginta, hic centum viginti octo. Recen-
tior
quidam pedes putauit eſſe pl{us} min{us} centum viginti tres.
Horum null{us} ſa-
tis
ex fide altitudinem retulit.
Nos verò exacti{us} dimenſi, reperim{us} pedes centum
viginti
, &
paulum ampli{us} ſupra ſemipedem. Antonini columna incendio defor-
mata
, ſed altior, pedum ſcilicet centum ſeptuaginta ſex, graduum ducentorum
ſex
, fenestellarum quinquaginta ſex, ſi credim{us} Ruffo, nam hodie ad
379357DE ARCHITEC. LIB. IX. quòd confracti ſint grad{us}, conſcendi non poteſt. Habet & ſi-
92[Figure 92]Scalæ cochlides. mulacra rerum geſtarum, circunqua cælata.
Illud autem in
vtra
admiratione carere debet, quòd craßitudo vno per-
petuo\’
lapide conſtat, in quo ínciſi grad{us}:
& cum ad ſum-
mum
gyrum cælata ſint variarum rerum &
perſonarum
ſimulacra
, neceſſe\’ ſit aliquando particulam in ſecundum
lapidem
ſeruari, ita commißi ſunt tamen, &
ad vnguem
coniunguntur
, &
conueniunt, vt ne oculatißim{us} quidem,
niſi
meditatò &
conſultò in rem præſentem venerit, ani-
maduertere
poßit.
Et ſcalæ, quib{us} in ſummum Pantheum
conſcenditur
, triquetro aſcenſu fastigantur, habent\’ poſt ſe-
ptenos
quoſque grad{us}, refractiones, ſiue areol{as}.
vacuum
ipſum
eadem illa eſt ab imo ad ſummum, qua lumen immit-
titur
, figura.
Posterioris verò generis, hoc eſt accliuis, belliſ-
ſimè
nobis formam retulit distenta trifolij ſiliqua.
Qua, re
fortaſſe
admonit{us} Bramantes Architectorum poſt antiquos
illos
diligentißim{us} pulcherrimam accliuem cochlidem ex-
truxit
in Vaticano Pontificum Max.
ædificio, cui à poſitione
Beluedere
eſt nomen inditum, ipſo accliui ab imo ad ſum-
mum
innixo quatuor columnarum continuatis ordine gene-
rib
{us}, itæ vt null{us} ſcap{us} ſit, id eſt, vt Itali loquuntur, nul-
la
ſit anima, ſiue ſtil{us}, aut antenna.
Nam his vocabulis eam
93[Figure 93]Scalæ rectæ itionis. rem ſignifi-
cant
.
Admi
rãda
magis
eſt
Vrbini pa
latij
ſcalarũ
nunc
ratio,
nullis
enim
colũnis
ful-
ciuntur
gra
d
{us}, nullo
ſcapo
.
Nos ta
mẽ
ex imis
ſcalis
intelle
xim
{us} ſca-
pum
fuiſſe,
ſed
ſtudio,
dedita\’
ope
ra
fuiſſe ſub
latũ
, demo-
litum\’
.
380358M. VITRVVII POLL.
Ita erunt temperatæ graduum, & ípſarum ſcalarum colloca-
tíones
.
] De graduum retractione & craßitudine lege lib. I I I. cap. I I I. quæ
ad
ſacr{as} ædes pertineant.
Retractionem enim istam (quam conſtat ex perpendicu-
lo
&
receßione habere debere ad craßitudinem rationem proportionis ſeſquitertiæ)
nihil
eſſe dubium oportet ad priuatarum ædium ſcal{as} pertinere.
Quomodo portio argenti auro mista, in integro opere de-
prehendi
diſcerni\’ poßit. # CAP. III.
ARCHIMEDIS verò cum multa miranda inuen-
ta
&
varia fuerint, ex omnibus etiam infinita ſolertia
id
, quod exponam, videtur eſſe expreſſum nimium.
Hiero enim Syracuſis auctus regia poteſtate, rebus be-
ne
geſtis, cum auream coronam votiuam, diis immor-
talibus
in quodam fano conſtituiſſet ponendam, im-
mani
precio locauit faciendam, &
aurum ad ſacoma appendit redempto-
ri
.
Isad tempus, opus manufactũ ſubtiliter, regi approbauit, & ad ſacoma
pondus
coronæ viſus eſt præſtitiſſe.
Poſteaquam indicium eſt factum,
dempto
auro, tantundem argenti in id coronarium opus admixtum eſſe:

indignatus
Hiero ſe contemptum, neque inueniens, qua ratione id fur-
tum
deprehenderet, rogauit Archimedem, vti in ſe ſumeret ſibi de eo co-
gitationem
.
Tunc is cum haberet eius rei curam, caſu venit in balneum,
ibiq́
;
cum in ſolium deſcenderet, animaduertit quantum corporis ſui in
eo
inſideret, tantum aquæ extra ſolium effluere.
Itaque cum eius rei ra-
tionem
explicationis offendiſſet, non eſt moratus, ſed exiliuit gaudio mo
tus
de ſolio, &
nudus vadens domum verſus, ſignificabat clara voce inue-
niſſe
quod quæreret.
Nam currens identidem Græcè clamabat ἓν{ει}Ηκα,
ἓν
{ει}Ηκα.
Tum verò ex eo inuentionis ingreſſu duas dicitur feciſſe maſſas
æquo
pondere, quo etiam fuerat corona, vnam ex auro, alteram ex argen-
to
.
Cum ita feciſſet, vas amplum ad ſumma labra impleuit aqua, in quo
demiſit
argenteam maſſam.
Cuius quanta magnitudo in vaſe depræſſa
eſt
, tantum aquæ effluxit.
Ita exempta maſſa, quanto minus factum fue-
rat
refudit, ſextario menſus, vt eodem modo, quo prius fuerat, ad labra
æquaretur
.
Ita ex eo inuenit, quantũ ad certũ pondus argenti certa aquæ
menſura
reſponderet.
Cum id expertus eſſet, tum auream maſſam ſimi-
lìter
pleno vaſe demiſit, &
ea exempta, eadem ratione menſura addita, in-
uenit
ex aqua non tantum defluxiſſe, ſed tantum minus, quantum minus
magno
corpore eodem pondere auri maſſa eſſet quàm argenti.
Poſtea
verò
repleto vaſe in eadem aqua ipſa corona demiſſa, inuenit plus aquæ
defluxiſſe
in coronam, quàm in auream eodem pondere maſſam, &
ita
ex
eo quod plus defluxerat aquæ in corona, quàm in maſſa
381359DE ARCHITEC. LIB. IX. deprehendit argenti in auro mixtionem, & manifeſtum furtum redem-
ptoris
.
Transferatur mens ad Architæ Tarentini, & Eratoſthenis Cyre-
næi
cogitata.
Hi enim multa & grata à Mathematicis rebus hominibus
inuenerunt
.
Itaque cum in cæteris inuentionibus fuerint grati, in eius
rei
concertationibus maxime ſunt ſuſpecti.
Alius enim alia ratione expli-
care
curauit, quod Delo imperauerat reſponſis A pollo, vti aræ eius quan-
tum
haberet pedum quadratorum, id duplicaretur, &
ita fore, vt hi qui
eſſent
in ea inſula, tunc religione liberarentur.
Itaque Architas hemicy-
lindrorũ
deſcriptionibus, Eratoſthenes organica meſolabi ratione idem
explicauerunt
.
Cum hæc ſint tam magnis doctrinarum iucunditatibus
animaduerſa
, &
cogamur naturaliter, inuentionibus ſingularum rerum
conſiderantes
effectus, moueri:
multas res attendens, admiror etiam De-
mocriti
de rerum natura volumina, &
eius commentarium, quod inſcri-
bitur
Χ{ρι}ροτονΗτου, in quo etiam vtebatur annulo, ſignans cera ex milto,
quæ
eſſet expertus.
Ergo eorum virorum cogitata, non ſolum ad mores
corrigendos
, ſed etiam ad omnium vtilitatem perpetuo ſunt præparata.
Athletarum autem nobilitates breui ſpatio cum ſuis corporibus ſene-
ſcunt
.
Itaque neque cum maxime ſunt florentes, neque poſteritate, neque
inſtitutis
hi, quemadmodum ſapientum cogitata, hominum vitæ prodeſſe
poſſunt
.
Cum verò neque moribus, neque inſtitutis ſcriptorum præſtan-
tibus
tribuantur honores, ipſæ autem per ſe mentes aëris altiora proſpi-
cientes
, memoriarum gradibus ad cœlum elatæ, æuo immortali non mo-
do
ſententias, ſed etiam figuras eorum poſteris cogunt eſſe notas.
Itaque
qui
literarum iucunditatibus inſtructas habent mentes, non poſſunt non
in
ſuis pectoribus dedicatum habere, ſicuti Deorum, ſic &
Ennii Poëtæ
ſimulacrum
.
Accii autem carminibus qui ſtudioſe delectantur, non mo-
do
verborum virtutes, ſed etiam figuram eius videntur ſecum habere
præſentem
.
Item plures poſt noſtram memoriam naſcentes, cum Lucre-
tio
videbuntur, velut coram, de rerum natura diſputare:
de arte verò Rhe
torica
cum Cicerone:
multi poſterorum cum Varrone conferent ſermo-
nm
delingua Latina.
Non minus etiam plures Philologi, cum Græco-
rum
ſapientibus multa deliberantes, ſecretos cum his videbuntur habere
ſermones
.
Et ad ſummam, ſapientium ſcriptorum ſententiæ corporibus
abſentibus
vetuſtate florentes, cum inſunt inter conſilia &
diſputationes,
maiores
habent, quàm præſentium ſunt, autoritates omnes.
Itaque Cæſar
his
autoribus fretus, ſenſibus eorum adhibitis &
conſiliis, ea volumina
conſcripſi
, &
prioribus ſeptem de ædificiis, octauo de aquis, in hoc de gno-
monicis
rationibus, quemadmodum , radiis ſolis in mundo ſunt per
vmbram
gnomonis inuentæ, quibusq́;
rationibus dilatentur, aut contra-
hantur
, explicabo.
382360M. VITRVVII POLL.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Immaní pretío locauít facíendam. ] Sulpitij nomine impreſſ{us} codex,
pro
immani pretio habet manupretio, Quam ſcripturam inueni &
in manu ſcripto
Peruſiæ
, qui fuerat è Bibliotheca Franſciſci Maturantij.
Eandem inueni{as} in melio-
rib
{us} Plinianis codicib{us} lib.
X X X I I I I. cap. V I I. pro quo impreßi partim im-
mani
pretio, partim ex man{us} pretio, partim manipretio.
Ei{us} verba ſunt, Soli-
tum
enim ex manupretio cuiuſcunque ſigni denarios ſeponere aureos ſingulos.
Vul-
g
{us} pro manufactura diceret.
Vtitur etiam lib. X X X V. cap. I I. libri X X X I I I.
cap. I I. & viceſimi noni, capite primo. Inueni{as} eandem in Ciceronis libro tertio
contra
Verrem, vbi Pædian{us} manupretium ait dici, vbi non tam materiæ ratio,
quàm
man{us} atque artis ducitur:
inueni{as} & in oratione aduerſ{us} Piſonem. Eſt
autem
compoſita dictio, de qua Varro litro quarto de lingua Latina, Pretium, in-
quit
, quod æſtimationis emptionis’ue cauſa constituitur, dictum à peritis, quòd hi
ſolum
poſſunt facere rectè.
Siquid datum pro opera aut opere, merces à merendo.
Quod
manu factum &
datum pro eo, manupretium, à manib{us} & pretio. Corolla-
rium
, ſi quid additum præterquam quod debitum, ei{us} vocabulum fictum, à co-
rollis
, quòd , cùm placuerant actores in ſcena, dari ſolitæ erant.
Aurum adſacoma appendít redemptorí. ] Sacoma, id eſt σΗκωμα
Græcis
, eſt æquipondium, hoc eſt æquale pond{us}, vt hoc loco, &
hui{us} lib. cap.
vltimo, Aequo pondere phelli, ſacoma ſaburrale: aut quod lanci trutinæ ſurſum
latæ
adiungitur, vt grauiori fiat æqualis, vt eſt apud Iulium Pollucem lib.
I I I I.
cap
.
X X I I I I. Aristoteles in mechanicis dicit σΗκωμα ὡοι{ει}υ , pro æquilibrium
facere
.
Auctarium verò (teſte Sexto Pompeio) antiqui dicebant, quod ſuper men-
ſuram
vel pond{us} iuſtum adijciebatur, vt cumul{us} vocatur in modio.
Nam au-
ctum
vocabatur ſpatium circi, quod ſuper definitum modum victoriæ adiungitur.

Quidam
apud Vitruuium pro ſacomate legit ſacconiam, prima ſcilicet nominum
inflexione
, pro panniculo terſorio, pudendo errore.
Indícíum eſt factum. ] Vitruuium existimo indicium duxiſſe à lapide
indice
, qui etiam à Latinis coticula dicitur, à Theophrasto libro de lapidib{us} Hera-
cli
{us}, à Plin.
lib. X X X I I I. cap. V I I I. Lydi{us}. Ouid. Metamorph. lib. I I. de Batto,
Periura\’ pectora vertit
In
durum ſilicem, qui nunc quoque dicitur index.
Eo proditur legitimum ſit aurum, hoc eſt purũ putũ & obryɀum, an adulteratum.
In id coronarum opus. ] Aliâs legitur coronarium, eadem planè ſigni-
ficatione
, id\’ mea ſententia meli{us}, cùm de vna tantum corona dicat.
Cùm in ſolíum deſcenderet. ] Id eſt labrum, vt Catoni de re rustica
cap
.
X. Plinio lib. X X I X. cap. primo, & lib. X X X I. cap. I I. Cornelio Celſo, &
alijs
.
Vnde cella ſolearis, ſiue, vt lego, ſoliaris dicitur ab Aelio Spartiano, vbi ſolia
id
eſt vaſa, quib{us} in balneis vtebantur, ſolebant adſeruari.
Domiti{us} Calderin{us}
apud
Martialem lib.
I I. dicit ſolium eſſe vas in thermis, in quo lauabantur, qui
ſudare
nolebant.
Solium autem pro ſede regia Verrio dictum placet, quaſi ſolidum,
quòd
ex integro ligno constaret.
Aſpero Grammatico à ſede dictum magis placet.
Sunt & ſolia loculamenta, in quib{us} corpora conduntur. Plini{us} lib. X X X V. cap.
383361DE ARCHITEC. LIB. IX.X I I. Quin & defunctos ſeſe multi fictilib{us} ſolijs condi maluere. Vſurpatur in ea
ſignificatione
id verbi à Q.
Curtio, & Suetonio,
ΔυρΗκα ἓυρΗκα. ] Id eſt, inueni inueni, deprehendi furtum fraudulenti redem-
ptoris
, Plutarchi ea de re hæc ſunt verba, λ{ου}όμ{εν}{ος}, ẅς φασίυ, {ὀκ} {δι} {Επ}{δρ}Χύ-
σεως
ἐννοΗσας τ{ηὺ} τ{ου} ςεφάν{ου} μέτρΗσιυ, οίου {ὀκ} τινὸς κατοΧΗς, Η ἐῶινόιας {σξ}Η-
λατο
, Βοῶυ, ἓυρΗκα, κ{οὺ} τ{ου}το πολλάκις φθεγτόυ{ευ}{ος} ἐβά{δι}ζευ.
Sextarío menſus eſt. ] Verbum eſt proculdubio vacat, ita inducendum.
De ſextario & reliquis menſuris dixi lib. V I. cap. I X. De ſextario etiam libri ſe-
ptimi
cap.
V I I.
Et ex eo, quod plus defluxerat aquæ ín corona, quàm ín maſ-
ſa
ratíocínatus.
] Si cui placebit tentare, ita experietur. Aquam quæ effluit,
tam
ad auri &
argenti, quàm ad coronæ immißionem ſingulatim communi aliquo
menſuræ
aut ponderis genere dimetiatur, numer{us}\’ ei{us} ſiue ponderis, ſiue men-
ſuræ
, quæ auri immißioni reſpondet, vocetur b.
quæ argenti c. quæ coronæ d. ſubdu-
catur
b.
à c. & reliquum ſit f. & à d. & reliquum ſit g. & d. à c. & reli-
quum
ſit h.
postea pond{us} coronæ ſignificetur aliquo numero, & ſit l. Partiatur l.
per f. & efficietur m. & multiplicet m. g. & faciat n. & h. & faciat p. aſſere
l
.
pond{us} coronæ per X V I I. ſeptimi libri Euclidis ex p. pondere auri, & n. ponde-
re
argenti conſtare.
Narratur & à Q. Rhemnio Fannio Palæmone in fine libelli de
ponderib
{us} &
menſuris, alia ratio: quam quia non niſi plurimis verſib{us} expoſuit,
non
video neceſſarium eſſe, cur adſcribam, ſatis fuerit indicaſſe locum, vnde peti
poßit
.
Explicatur & à Gemma Friſio in compendio Arithmeticæ.
Vtí ara eíus, quantum habere pedum quadratorum, íd du-
plícaretur
.
] Erat id cubum duplicare, rem multo difficillimam. Argueba@
Delios
Apollo, quod Geometriam negligerent.
Quæ res fuſißimè tractatur ab Era-
toſthene
Epistola ad Ptolemæum, &
Ioanne Grammatico in analytica Aristotelis
libro
(quantum memini) primo.
Ei{us} enim codicis mihi nunc copia non eſt. Refer-
tur
etiam à Plutarcho libro de Socratis Dæmonio, &
à Beſſarione defenſionis Pla-
tonis
lib.
I. cap. V I I I. Quidam ſcriptis prodidit cubi duplicationem, inuentum eſſe
Platonis
, duarum lincarum rectarum medijs duab{us} propertionalib{us} repertis.
Era-
toſthenes
tamen dicta Epistola tribuit Hippocrati Chio, vt legim{us} apud Georgium
Vallam
libro Geometriæ quarto, hoc eſt expetendorum &
fugiendorum X I I I. in
hanc
ferè ſententiam, Tragic{us} quidam introduxit Minod Glauco ſepulerum exci-
tare
volentem interrogatum, quanam id figura extrui mallet, refpondiſſe cubiea,
ſed
ita vt bis tantum caperet, quantum cub{us}, qui quoquouerſ{us} eſſet pedum cen-
tum
.
Quidam, vt id fieret, putauit lat{us} vnumquod duplum eſſe faciundum,
hallucinat
{us}.
Etenim laterib{us} duplicatis planum quodlibet quadruplum efficie-
batur
, ipſum verò ſolidum octuplum.
Quæſitum concertatum\’ eſt, quonam modo
propoſitum
ſolidum in ea forma permanens duplicari poſſet.
Res ad Geometr{as} re-
lata
eſt, ambigentib{us}\’ cæteris, Hippocrates Chi{us} indicauit fieri id poſſe, ſi conſti-
tutis
duab{us} lineis, quarum maior minoris eſſet dupla, duæmediæ in continua pro-
portione
inuenirentur.
Aliquanto poſt Delij cùm oraculo Apellinis iuberentur
aram
ipſi{us} duplicare, neque, qua id ſieri poſſet ratione, ſatis viderent, obiurgante
Platone
, qui in Academia erant, Geometr{as}, Archit{as} Tarentin{us} per
384362M. VITRVVII POLL. dros, Eudox{us} per inflex{as} line{as} demonstrauerunt, ſed parum ad vſum, vt cæte-
teri
omnes, præter Menechmum, qui breue quiddam &
ſubobſcurum reliquit.
Poſtea Eratosthenes inſtrumentum formauit. Valla idem rationem inueniendarum
mediarum
proportionalium ex ſententia Archimedis, Eutocij, Platonis, Heronis,
Philonis
Biɀantij, Apollonij, Dioclis, Pappi, Pori, Menechmi, Architæ, Eratoſthe-
nis
, Philoponi, &
Dionyſiodori eodem loco tradere conat{us} eſt. Hæc ego ſcripſeram,
cùm
beneficio Rodolphi Carporum Cardinalis facta eſt mihi copia videndi ex-
ſcribendi\’
(curante id Mecœnate meo) Archimedis de Sphæra &
Cylindro cum
enarratione
Eutocij volumen, ornamento futurum auguſtißimæ illi &
instructiſ-
ſimæ
Bibliothecæ quam tu toto orbe terrarũ maximis ſumptib{us} conquiſitis omnium
diſciplinarum
&
linguarum libris Franciſce Rex Regum potentißime & Chri-
ſtianißime
ad Fontem Bleeium, ſiue Fontembellum, aut Callirhoen dicere mauis, in-
ſtituisti
.
Id volumen Georgij vallæ fuerat, in quo præter linguæ Doricæ proprieta-
tem
, &
omißionem ſpirituum atque accentuum, quæ in legendo nonnihil exhibue-
runt
difficultatis, occurrunt ſubinde ſyllabarum, &
dictionum notæ, quæ ne à Græ-
cis
quidem ipſis ſatis agnoſcuntur Itaque ex eo deprehendim{us}, quæ à Valla tradita
eſſent
, ab Eutocio Aſcalonita ſcripta eſſe in Archimedis libri πε{ρι} σφαιρας κ{οὺ} κυ-
λίν
{διρ{ου} ſecundi Theorema primum, quòd in eo doceretur proportionales medi{as} li-
ne
{as} inuenire.
Quod autem ad Architam & Eratoſthenem, quorum hic meminit
Vitruui
{us}, attinet, quoniam ab vtroque breui{us} tradita ratio videbatur, quàm vt à
multis
intelligi poſſet, Ludouic{us} Luceni{us}, quem non ſemel in hoc opere nominaui,
quòd
ei{us} iudicium, quo ſum Romæ familiariter vſ{us}, magnopere mihi placuit, &

vnum
ex omnib{us} meorum ſcriptorum cenſorem elegi, me autore explicuit.
Quòd ſi
@ſcripſero
, videbor non paruam à ſtudioſis inijſſe gratiam.
Pri{us} itaque dicam, qua
ratione
ille Architam duo media proportionalia per hemicylindros inueniſſe existi-
met
, quæ eadem eſt duplicandi cubi ratio.
Deinde ostendam, quæ ſit ratio conficien-
di
meſolabij, inſtrumenti ad media proportionalia, vnum, duo, aut plura deprehen-
denda
, cubicum\’ corp{us} ſeruata figura quantumlibet augendum ex Eratosthenis
inuentione
.
Ergò quòd ad Architæ inuentum attinet, ſint datæ duæ rectæ lineæ,
b
c.
& c d. inter qu{as} du{as} medi{as} proportionales inuenire oporteat. Deſcribatur
circul
{us} b c.
& à ſigno c. per primam quarti Euclidis ducatur linea æqualis c d.
quæ
congruat in circulo b c d f.
& fiat recta linea circunferentiæ c d. & hæc ea-
dem
linea extra circulum producta, &
linea g h, quæ in ſigno b. tangat circulum
b
c d f.
concurrant in ſigno g. concurrant enim per X V I. & X V I I. tertij eiuſ-
dem
, &
nonam communem ſententiam, ac quintum postulatum. Deinde intelliga-
tur
hemicylindr{us} erect{us} in ſemicirculo b c d.
& in eodem ſemicirculo ali{us} ſimi-
lis
ſemicircul{us} ad angulos rectos erect{us}, at in parallelogrammo hemicylindri po-
ſit
{us}, præterea intelligatur hunc eundem ſemicirculum erectum circunduci ver-
ſ
{us} ſignum d.
ei{us} dimetiente b c, ab eodem æquilibrio nuſquam dimoto, & c. ſi-
gno
manente, ſecare\’ ſua circunferentia hemicylindri ſuperficiem conuexam, &

deſcribere
in ea quandam lineam cylindricam, inſtar vtique earum, quib{us} in ho-
rario
cylindro horarum ſpatia distinguuntur, intelligatur\’ rurſ{us} triangulum
c
b g.
manente ei{us} altero latere c b. quod circuli b c d f. dimetiens eſt, in oppoſi-
tam
partem, quàm mot{us} fuit ſemicircul{us} circumuerti, &
deſcribere altero
385363DE ARCHITEC. LIB. IX. re c g. per XVI. diffinitionem vndecimi, conicam ſuperficiem, quæ obuians lineæ
cylindricæ
concurret in exteriori conuexa hemicylindri ſuperficie, in aliquo ex his,
quæ
erunt in eadem linea c g.
inter d. & g. & hoc ſignum ſit k. à quo ad pla-
num
ſemicirculum b c d.
excitetur per XI. vndecimi, perpendicularis linea k n.
quæ in ipſam incidet ſemicirculi circunferentiam, in qua hemicylindri ſuperficies,
vbi
eſt ſignum k.
fuit erecta, & connectantur ſigna c n. & intelligatur linea c k.
ea
tum ratio erit c b.
ad c k. quæ c k ad c n. & quæ c n. ad c d. Quòd vt oſtẽdatur
ita
habere, excitentur per XXXI.
primi lineæ g b h. à ſigno d. parallelum d f. quæ
congruat
in circulo b c d f.
fiat\’ recta circunferentiæ d f. & intelligatur ſignum
d
.
deſcribere in coni ſuperficie ſemicirculum d m f. cui{us} dimetiens ſit d f. deſcri-
bantur\’
ista omnia, quantum res ipſa patietur in ſubiecto plano, in quo habeat poſi-
tionem
mot{us} quidem ſemicircul{us} b c k.
Triangulum verò vſque ad ſui ipſi{us} ſe-
micirculi\’
in exteriori hemicylindri ſuperficie communem ſectionem circundu-
ctum
, vt eſt b l c.
ſignum hui{us} communis ſectionis ſit k. & ſemicircul{us} quem
deſcribit
d.
ſit d m f. & perpendicularis à ſigno k. in planum ſemicirculum in-
cidens
, ſit linea k n.
quæ quoniam eſt in ſuperficie ſemicirculi c b k ſignum n. in
quod
incidet, erit in quo eiuſdẽ ſemicirculi dimetiens, qui eſt c b.
ſecat in ea poſitura
circunferentiam
ſemicirculi b c d.
Deinde connectantur ſigna n c. linea recta, quæ
c
b.
dimetientis ſemicirculi b c d. in ea quam modo dicebam{us} poſitura, pars erit,
eadem\’
ſecabit lineam d f.
& ſecet in ſigno p. At linea c g. imò verò c l. lat{us}
trianguli
ad locum communis ſectionis cum ſemicirculo deductum, vt expoſitum
fuit
, ſecet ſemicirculum d m f.
in m id eſt ſignum, quod in ista trianguli poſitura
deſcribit
d.
ſit m. connectantur\’ rectis lineis ſigna k b. & m n. & m p. quib{us}
ſic
diſpoſitis, quoniam vterque ſemicirculorum b c k.
& d m f. ad angulos rectos
in
eodem ſubiecto plano erect{us} eſt, erit linea mutuæ ſectionis communis vtrique
per
tertiam &
quartam XI. incidẽs ad angulos rectos in planitiem circuli b c d f.
perpendicularis\’
dimetienti d f.
& per XIII. ſexti, media proportionalis linea-
rum
p f.
& p d. ſit autem ea m p. cui{us} quadratum per XVII. ſexti, æquum erit
parallelogrammo
ex p f.
& p d. lineis, & per XXXV. tertij, erit eadem in p.
media
proportionalis inter line{as} c p.
& p n. triangula\’ m c p. & p n m erunt
per
VI.
& IIII. ſexti ſimilia & proportionalia, quum ſint anguli ad p. recti,
&
circum eos latera proportionalia Sed quoniam m n p. & c m p. ſubtenduntur
proportionalia
latera, erunt per VI.
ſexti, anguli æquales, & per eandem angul{us}
m
c p.
angulo n m p. etiam æqualis, erit\’ per XXXII. primi, & II. commu-
nem
ſententiam, angul{us} n m c.
rect{us}, & triangula n m c. & n m p. & m c p.
adinuicem
ſimilia.
Et rurſ{us} quoniam angul{us} k n c. rect{us} eſt per hypotheſim, at
ita
angulo m p c.
æqualis, & angul{us} n c k. communis eſt k n c. & m p c. trian-
gulis
, erunt etiam ea triangula per eaſdem æquangula, ac omnino ſimilia, necnon
&
triangulum c k b. eiſdem ſimile, quum ſit angul{us} b k c. per XXXI. tertij,
etiam
rect{us}.
Erit igitur ſicut c b. ad c k. latera trianguli b c k circum angulum
b
c k.
ſic per IIII. ſexti, c k. ad c n. quæ circa ſimilem, imò eundem n c k. angu-
lum
trianguli c k n.
poſita ſunt, & æquis angulis in ſimili triangulo ſimiliter ſub-
tenduntur
, &
per eandem, eodem\’ modo ſicut c k. ad c n. ſic c n. ad c m. latera
trianguli
n c m.
circum angulum n c m. Sed manifestum eſt c m. eſſe
386364M. VITRVVII POLL. c d. quum ſit neceſſe d. & m. ſigna à c. cum fastigio æqualiter distare, quòd
in
circulo ab vno &
eodem ſigno in coni ſuperficie circunſcripto poſita ſunt inter
b
c.
igitur & c d. inuenta erunt duo media proportionalia c k. & c n. quod ſue-
rat
ostendendum.
Cæterùm quoniam problema, non theorema istud eſt, non alienum
erit
explicare, quo pacto istiuſmodi media per hanc ipſam ratiocinationem non tam
intelligi
, quàm re ipſa inueniri queant, atque inuentis quomodo vti poßim{us}:
& ſi
hoc
Eratosthenes neget, per hanc Architæ traditionem poſſe fieri.
Statuam igitur
ad
libellam planitiem, deſcriptis\’ in ea, circulo b c d f.
ſuper centrum q. triangu-
lo
b c g.
linea c d. ac dimetiente b c. quæ omnia propoſui in plano deſcribi oportere,
inſuper\’
à ſigno c.
linea c h. quæ ſit æqualis b q. & congruat ſemicirculo b c d.
His inquam ſic diſpoſitis, conſtruam hemicylindrum, cui{us} axis non ſit minor b g.
baſis
verò ſit ſemicircul{us} b c d.
& huic ſemicirculo hemicylindrum imponam,
atque
à ſigno b.
quod erit in circunſerentia ſemicirculi, per hemicylindri conue-
xum
erigam lineam, quæ ad ſubiectum planum perpendicularis ſit, &
æqualis
c
h.
hoc eſt b q. & ſit ea h s. tum ab s. ſigno ad ſigna b. & c. extrema dimetien-
tis
circuli admota per hemicylindri conuexum veluti Lesbia aliqua regula, vel
pro
ea, linea, hoc eſt filo tenui deducta, deſcribam per id conuexum cylindricam li-
neam
, quæ ſit b s c.
rurſ{us}\’ in eo latere parallelogrammum hemicylindri, cui{us} al-
terum
extremum inſidet ſigno b.
ab eodem ſigno ad altitudinem b g. ſignabo ſigne
g
.
& ab hoc ad d. ſignum in plano poſitum per conuexam ſuperficiem hemicylin-
dri
ducam lineam cylindricæ ſimilem, quæ cylindricam b s c.
ſecabit in aliquo ſi-
gno
, &
ſecet in ſigno k à quo in circunferentiam ſemicirculi b c d. lineæ verò
h
s.
deducam parallelum, quæ ſit k n. & connectam ſigna n. & c. recta c n. &
ponam
n k in plano coniunctam c n.
ad angulos rectos, & perficiam triangulum
c
n k.
ducta linea c k. & aſſeram præcedentem Architæ ratiocinationem eſſe ſi-
cut
b c.
ad c k. ita c k. ad c n. & ſic c n. ad c d. quod oportebat inuenire. Figu-
ram
ſubieci.
94[Figure 94]Hemicylindri repræſentatio.Y B C H B K N M P A D C
387365DE ARCHITEC. LIB. IX.
Sequitur, vt de meſolabio dicam. Constituatur tabella lignea oblonga, atque qua-
drilatera
, ad regulam normam\’, benè vndique leuigata, ſupra\’ eam, ſi duo tan-
tum
media perquiruntur, concinnentur tabellulæ tres ex ære, aut alia quauis
materia
ad hoc op{us} idonea, quæ ſint quàm tenuißima, ad regulam normam\’ fa-
bre
factæ quadratæ, aut altera parte longiores, quarum vna in tabellæ ligneæ me-
dio
immobilis locetur, aliæ verò duæ ad dextram altera, ad ſinistram altera ita
conſtituantur
, vt hærentes mediæ tabelluæ, altera quæ à dextris eſt ſupra eam, al-
tera
quæ à ſinistris eſt, ſub eadem in planitie ſubiecta duci reduci\’ pro libito poſ-
ſit
.
Dextrum aut ſinistrum quum dixero, ad ipſi{us} meſolabij, non ad artificis poſi-
turam
refero.
In earum autem tabellarum ſingulis ſingula paria\’ omnino paralle-
logramma
rectangula quatuor laterib{us} comprehenſa, &
dimetiente à dextris ad
ſinistram
deducto, tenuißimis lineis graphice appoſite\’ deſcribantur, ſic vt primæ
ſuperioris
dexterioris\’ tabellulæ rectangulum dextrum habuerit lat{us}, inter b.
ſuperi{us}, & c. ſignum inferi{us} comprehenſum, dimetientem\’ b f. lat{us} ſinistrum
d
f.
hoc ipſum d f. ſit proximi rectanguli lat{us} dextrum. cui{us} ſi dimetiens fuerit
d
h.
ſinistrum\’ lat{us} g h. hoc ipſum g h. ſit commune ſequenti parallelogrammo,
cui
{us} ſi erit dimetiens g m.
in m. ſignum, inferi{us} deſinet ſinistrum ei{us} lat{us},
erunt\’
hæc tria parallelogramma, quum maximè extremæ tabellulæ ſeductæ
vtrinque
fuerint, in hunc modum diſpoſita, quum verò maximè in ſeſe reductæ,
ſuperiori
ad perpendiculum ſuppoſita, atque ita fiet, vt ſiue alteram, ſiue vtranque
in
hanc vel illam partem duxeris, reduxeris’ue, perpetuò tamen parallela tam la-
tera
, quàm dimetientes rectangulorum in quouis ſitu permaneant.
Sin autem plu-
ra
media perquiruntur, nam vnicum binis duntaxat tabellulis inuenire perquàm
facile
eſt, quotquot fuerint inuestiganda plura duob{us}, totidem tabellulæ ſimiles ſi-
militer\’
diſpoſitæ ad ſinistram partem adijciantur, vnica earum, ſiue ea media
ſit
, ſiue alia quæuis, immobili manente.
non enim quòd nulla earum immobilis ſit
inueniri
duo media, aut quotquot oportuerit, non poterunt.
Verùm quum ſit ſuper-
uacaneum
omnes mobiles eſſe, commodi{us} erit, mediam ſtabilem constituere.
erunt
autem
, vt quæque erit dexterior, ita &
ſuperior (ſuperiorem eam ſemper appello,
quæ
dum in vnum coguntur, ſuperinducitur, inferiorem quæ ſubducitur) maiora
verò
minoráue parallelogramma ſint, non aliud intereſt, quàm quòd maiora præ-
ſertim\’
oblongiora exactiorem euidentiorem\’ vſum exhihient, at tabellulæ maio-
res
, quàm futura ſunt in eis parallelogramma, fruſtra atque inutiliter fient, præ-
ter
margines tamen inferi{us} ſuperi{us}\’, qui obteguntur canaliculis, per quos mobi-
les
tabellæ diſcurrunt, atque hos margines in immobili tabella maiuſculos eſſe opor-
tet
, vt intra e{as} marginum partes, quib{us} ea inferi{us} ſuperi{us}\’ configitur, mobiles
aliæ
tabellæ ab omni impedimento liberè procurrant.
Nam ſinistrorſum aliæ, præ-
ter
vltimam, quæ ad dextram locata eſt, marginem extra parallelogrammi lat{us}
nullum
habere poſſunt.
Si tamen vltima ſinistrorſum, ſi eadem atque aliæ omnes
dextrorſum
margine non omnino caruerint, commodiorem vſum præstabunt, tum
vt
quàm maximè ſeductæ ſint, habeant tamen ſingulæ eos margines ſingulis pro-
ximis
tabellis ſuppoſitos, quos, dum mouentur, prætereuntes conſequantur, tum in
extremis
tabellulis, ea parte marginis extra rectanguli aream, aliquis veluti vm-
bilic
{us} eminens adhiberi poßit, quò tabellæ in vtranque partem apti{us}
388366M. VITRVVII POLL. queant, quanquam hoc non min{us} aptè fiet exiguis foraminib{us} in parallelogram-
morum
areis extra dimetientem terebratis, in quæ pedis circini aut alteri{us} rei
acumen
, quo vtrinque ducantur, admittere poßint.
Erunt igitur parandæ tabellæ
adinuicem
æquales, præter immobilem, quam dixi aliquando longiorem eſſe opor-
tere
, atque iuxta rationem ſuperiorem quotquot fuerint, collocandæ.
Meſolabij ad
eum
modum constituti vſum iam exponam.
Sint rectæ lineæ, inter qu{as} oportet
duo
aut plura media conſtituere.
s. maior. t. minor. Fiat primi dexterioris ſuperio-
ris\’
parallelogrammi dextrum lat{us}, quod poſitum eſt inter b c.
ſigna contineri,
æquale
lineæ s.
quoniam hæc fuit maior expoſitarum, deinde ex infimi, vltimi\’ ad
ſinistram
parallelogrammi ſinistro latere, quod in m.
ſignum datum fuit inferi{us}
deſinere
, abſcindam ab ea parte quâ m, ſignum poſitum eſt, ſegmentum æquale t.
lineæ minori expoſitarum, quod ſit m n. Tunc igitur tabellæ inuicem cogantur mo-
bilib
{us} verſ{us} ſtabilem, ſi qua ſit, in ſeipſ{as} mutuò deductis, donec ſingula latera
omnium
rectangulorum ad ſinistram eorum poſita ſecent ſingulos proximorum di-
metientes
, id\’ in ſignis, quæ cum b.
& n. ſub eadem recta linea dirigantur, ſigna-
bo\’
ea omnium ſectionum ſigna, erunt\’ huiuſmodi poſitura ſegmenta laterum ſub
his
ſignis ſita, media cont n@a proportionalia inter s.
& t. dat{as} line{as}, quod erat
inueniendum
.
Quòd ſi lat{us} b c. primæ tabellulæ æquum non fuerit, ſed alteri{us}
rationis
ad s.
ſi eandem etiam rationem habuerit ſegmentum m n. ad t. eandem ha
bebunt
media ſegmenta alia ad media quæ perquiruntur.
Si verò filum pertenue
à
b.
ſigno in planitiem parallelogrammorum deductum per foramen quod ſit in n.
demittatur
libratum plumbo, quemadmodum in perpendiculo fieri videm{us},
vſum
regulæ in meſolabio, ad explorandum, an ea omnia ſigna ſub eadem linea
ſint
, commodiorem exhibebit.
Neque videbitur fortaßis ab re hac alienum, lat{us}
vltimi
parallelogrammi verſ{us} ſinistram, ex quo ſegmenta ad magnitudinem
minorum
linearum expoſitarum abſcindi habent in ſexaginta partes, veluti in mi-
nuta
phyſica foraminib{us} distinguere perpuſillis, æqualiter\’ inuicem distantib{us},
quorum
ſummi medium ſit in ipſo angulo parallelogrammi, in quem lat{us} ipſum
ſuperi
{us} deſinit, vt filo, ſicuti propoſuim{us} pro regula adhibito, facili{us} ſit in qua-
cunque
ratione, quam numer{us} ſexagenari{us} ad minorem habere poteſt, media pro-
portionalia
inuenire.
Sed non erit tunc tabella illa continua minorib{us} tabellulis
ſubijcienda
, quæ non ſinet filum inferi{us} demitti, ſed regulæ ſiue ligneæ, ſiue æreæ,
ſiue
ex alia ad eam rem accommodata materia, in quadrilateri cuiuſdam rectan-
guli
circunferentiæ ſpeciem diſponendæ erunt, area peruia media atque inani re-
manente
, qua perpendiculum per quancunque lateris parallelogrammi partem ſub-
miſſum
libere peruagari poßit, in\’ binis harum regularum, quæ referunt qua-
drilateri
longiora latera, canaliculis excauatis tabellulæ ad eundem modum, quo
ſuperi
{us}, concinnandæ.
Ad hæc, vel ſub medio meſolabio baſis altitudinis ferè
quanta
eſt meſolabij longitudo, vel ſub ſingulis ei{us} angulis, ſingulæ eiuſdem al-
titudinis
adhibendæ columellæ, quib{us} innixo meſolabio, atque in ſublimi poſito,
perpendiculo
loc{us} ſit, quo præpendeat.
Neque horum quicquam prohibebit, ne in
eodem
meſolabio, regula, cùm op{us} fuerit, vti non poßim{us}.
Eſſe autem quæ aſſerui,
media
proportionalia ſic ostendam.
Deſcribam in ſuperficie plana haſce line{as},
quemadmodum
meſolabio ad hanc parallelogrammorum formam redacto
389367DE ARCHITEC. LIB. IX. ſunt, & ſiquidem trib{us} tantummodo meſolabij tabellis vſi ſim{us}, qu{as} ad
duo
media inuestiganda ſufficere dixim{us} (neque enim ſi plures ſint, diuerſam
exigent
demonstrandi rationem) erunt in ea deſcriptione tria diſparia parallelo-
gramma
rectangula, quorum primum maximum\’ ad dextram poſitum, erit
b
c d f.
idem quod in prima meſolabij constitutione fuerat etiam b c d f. alterum
min
{us} erit d f g h.
tertium minimum g h n m. & connectam ſigna b. & n. li-
nea
recta b.
n. in qua per hypotheſim erunt ſigna ſectionum, quorum quod eſt in
latere
d f.
appelletur q. quod in g h, appelletur r. producam\’ line{as} c m. & b n.
vltra m. & n. donec concurrant in ſigno p. concurrent enim per V. postulatum.
ſiquidem
angul{us} c b r.
minor eſt angulo c b d recto per IX. communem ſenten-
tiam
, &
angulum b c p. rect{us} eſt per hypotheſim. Et quoniam in primaria meſo-
labij
constitutione priuſquam tabellæ loco mouerentur, triangulo b c f.
& d f h.
&
g h m. habuerunt ſingula ſingulos rectos angulos, & latera circum rectum an-
gulum
in vno triangulorum, laterib{us} alteri{us} circum ſimilem angulum fuerunt
æqualia
.
Erunt etiam per ſextam VI. anguli c f b. & f h d. & h m g. adinui-
cem
æquales.
& per XXVIII. primi, lineæ b f. & g h. & r m. in hoc parallelo-
grammorum
ſitu mutuo etiam parallelæ:
inſuper\’ quoniam triangula b c p. &
q
f p.
& r h p. & n m p. habent omnia angulum b p c. communem, & ſingula
ſingulos
rectos per hypotheſim, aſſeram per II.
communem ſententiam, & ſecun-
dam
partem XXXII.
primi eſſe æquangula. & per IIII. ſexti. aut ſi mauis per
II.
eiuſdem habere latera proportionalia, eſſe\’ ſicut b c. ad q f. ſic b p. ad q p. &
ſicut
q f.
ad r h. ſic q p. ad r p. ſicut\’ r h. ad n m. ſic r p. ad n p. Et deinde quo-
niam
ad alterum lat{us} trianguli b p f.
acta fuit parallel{us} q h. eſſe diuiſim per II.
ſexti
, ſicut b q.
ad q p. ſic f h. ad h p. & compoſitè per XVIII. quinti, ſicut b p.
ad
q p.
ſic eſſe f p. ad h p. & quoniam ad lat{us} q f. trianguli q p f. acta eſt paral-
lel
{us} r h.
eſſe per eaſdem, ſicut f p. ad h p. ſic q p. ad r p. & per XI. quinti, ſic
b
p.
ad q p. & rurſ{us} per eaſdem, ſic eſſe q p. ad r p. & r p. ad n p. quatuor\’ h{as}
line
{as} eſſe proportionales b p.
& q p. & r p. & n p. Sed ostenſum eſt ſicut b p. ad
q
p.
ſic habere b c. ad q f. & ſicut q f. ad r h. ſic q p. ad r p. ſicut\’ r h. ad n m.
ſic
r p.
ad n p. igitur per XI. quinti erunt & etiam lineæ proportionales b c.
&
q f. & r h. & n m. atque inter b c. & n m. duo proportionalia inuenta, quod
fuerat
demonſtrandum.
Eſt igitur & ratio ipſa lineæ b c. ad n m. lineam in tres
ſimiles
&
æquales rationes diſſecta, quæ ſiue fuerit dupla, ſiue alia quæuis ratio.
dum
n m.
vel lat{us} ſit dicti cubi per Corollarium XXX. vndecimi, vel referat
vnitatem
, &
b c. numerum cubi eiuſdem rationis ad datum cubum per VIII.
libri
noni.
& XVI. & XVII. ſexti, erit vtrouis modo demonstratum
t
h.
lat{us} eſſe cubi ad datum cubum eandem rationem habentis. &
ad
id inuestigandum ratio perpetuò in vniuerſum\’
tradita
.
Cui{us} perinde ac Geometricæ diſci-
plinæ
ignorantiam Apol-
lo
viſ{us} eſt ora-
culo
expro-
baſſe
.

*
390368M. VITRVVII POLL.95[Figure 95]Meſolabii affiguratio.B D G C B F D H M G Q N T O F B M P
Itaque Architas Cylindrorum deſcriptionibus, Eratoſthenes
meſolabij
ratione idem explicauerunt.
] Eratosthenes epistola ad Ptole-
mæum
ait Architam Tarentinum per hemicylindros demonſtrabiliter quidem de-
ſcripſiſſe
, verùm vt id ſub manum duceretur, in vſum\’ caderet neutiquam aſſe-
qui
potuiſſe.
Quamobrem ſe formaſſe inſtrumentum testatur, quod niſi fallor hoc lo-
co
meſolabium Vitruui{us} appellat.
Emendandum autem apud Vitruuium pro cy-
lindrorum
, hemicylindrorum ex Eratosthene, &
ipſo Archita, referente Eutocio
Aſcalonita
, loco à nobis ſuprà memorato.
Quod inſcribitur χ{ει}ροτόνΗκΤομ. ] Caſſa & nihili dictio eſt, ſcribendum
χ
{ει}ροτονΗτὸμ, vt ſit ſelectarum comprobatarum\’ rerum commentari{us}.
Plini{us} lib.
XXIIII. cap. XVII. chirocineta vocat, Diogenes Laërti{us} lib. IX. in ei{us} vita
cherniba
, ſiue problemata.
Signans cera ex milto. ] Id eſt miniata cerula, vt loquitur Cicero ad
Atticum
lib.
XV. & miniatula cerula, vt lib. XVI. quib{us} in locis indicat At-
ticum
, quæ in ipſi{us} ſcriptis non probaret, miniata cera notare ſolitum.
Quomodo hic
traditur
Democrit{us}, quæ eſſet expert{us}, ſignaſſe cera minio infecta, cui ſignum
annulo
eſſet impreſſum.
Id verò faciebat, vt quorum periculum non feciſſet, inter-
noſcerentur
, &
data occaſione experiretur, aut ſi ædere non poſſet, haberent, qui le-
cturi
erant, quæ ſequerentur.
haberent & de quib{us} non liqueret. μίλτομ autem
Græcos
etiam minium vocare vn{us} fuerit locupletißim{us} testis Plin.
lib. XXXIII.
cap. VII. Neque enim nobis ſuſpecta eſt ea ſcriptio, etiam ſi libro medicinalium
epistolarum
quarto viſa fuerit Ioanni Manardo, inter eos, qui medicinam cum bo-
nis
literis coniunxere, publico omnium conſenſu celeberrimo.
Nam μίλτ{ομ}
391369DE ARCHITEC. LIB. IX. lum eſſe ΠολύσΗμομ vidiſſe Plinium non poſſum{us} non credere, vt Theophrasti at\’
Dioſcoridis
ἄμμιομ, id eſt minium, exitialem vel tractantib{us} in officinis pulue-
rem
ſignificarit, &
eam, quæ Vitruuium ipſum, cæteros ſecutis rubrica vertitur,
quæque
hausta non vni medetur morbo, tantum abeſt, vt reſpirando tracta noceat.
Nihilo ſcilicet inſolenti{us} atque à Celſo graui & medico, & Latinæ linguæ autore,
quinto
ac ſexto libris non ſemel minium Sinopicum pro milto Sinopica dictum eſt.

Neque
video, cur ab Homero ſecundo Iliados libro Cephaleniorum &
finitimorum
locorum
ductæ ab Vlyſſe naues μιλΤοΠάρΗοι vocatæ fuerint, quòd rubrica, ſeu ea
ſit
ſinopis, ſeu ſit fabrilis, pict{as} habuerint pror{as}, ac non poti{us}, quòd minio, quan-
do
e{as} commendare voluerit, &
istud apud Romanos aliquot etiam poſt ſeculis tan-
fuerit autoritutis, vt Iouis ipſi{us} faciem festis dieb{us} miniandam Cenſores loca-
rint
, &
triumphantium corpora lini ſolita legantur. Rubricæ verò pretium longè
min
{us} fuiſſe plerique omnes testentur.
Quin & ipſe Plini{us} cum rubricam iam
Troianis
temporib{us} in honore fuiſſe Homeri autoritate tradit, μίλτ{ος} quomodo ver-
ti
queat, ostendit, rem ipſam non exprimit:
quæ verò antè dixit, quæ\’ ſubiungit,
ſi
quis peniti{us}, atque penſiculati{us} legerit, ea ἄμμιομ intellexiſſe comprobauerint.

Itaque
ſemel de ijs ita ſtatuo, rubricam, minium, &
milton generaliter audiri, &
pro
re nata, aut adiecto gentis, vſus’ue cognomine intelligi, ἄμμιομ verò nuſquam,
niſi
pro perniciali illa coccinei coloris farina vſurpari Pro re nata fuerit, cum apud
Celſum
libri quarti cap.
de torminib{us} (ita enim {δι}υσ{εν}Τερίαμ vertit) legeris minij
glebam
aduerſ{us} intestinorum vlcera valere, pro Lemniaterra, ſiue Lemnia ſphra-
gide
interpretari, ex Dioſcoride cap.
de Lemnia, & Galeno libro nono ſimplicium
medicamentorum
, vbi de Samia terra tradit, vti &
cum eundem libro quinto in
lenib
{us} emplastris, in pastillo ad ſordida vlcera, &
libro ſexto in liquido collyrio
Euelpidis
, minium ſimpliciter dictum inuenies, pro Sinopica rubrica interpretari.

Non
eſt tamen negligendum Serapionis minium, &
quod in officinis venditur,
Dioſcoridis
&
Galeni eſſe Sandycem. Miniculatorem Vlpian{us} Pandectarum lib.
XXXVIII.
de operis libert. vocat, qui minio maiuſcul{as} liter{as}, aut eiuſmodi ali-
quid
pingit.
Non minus etiam plures philologicum. ] Leuis menda, ſed anno-
tata
, ne oſcitantem lectorem moraretur.
Scribendum philologi cum, distinctis dictio-
nib
{us}.
Qui autem eſſent philologi, dixi in proœmio libri ſexti.
Degnomonicis rationib{us}, ex radijs ſolis per vmbram in-
uentis
, & mundo atque planetis. CAP. IIII.
EA autem ſunt diuina mente comparata, habentq́; ad-
mirationem
magnam conſiderantibus, quod vmbra
gnomonis
æquinoctialis alia magnitudine eſt A the-
nis
, alia Alexandriæ, alia Romæ, non eadem Placen-
tiæ
, cæterisq́;
orbis terrarum locis. Itaque longe aliter
diſtant
deſcriptiones horologiorum, locorum mutatio-
nibus
.
Vmbrarum enim æquinoctialium magnitudinibus
392370M. VITRVVII POLL. analemmatorum formæ, ex quibus perſiciuntur, ad rationem locorum, &
vmbræ
gnomonum, horarum deſcriptiones.
Analemma, eſt ratio con-
quiſita
ſolis curſu, &
vmbræ creſcentis, à brumæ obſeruatione inuenta, è
qua
per rationes Architectonicas circiniq́;
deſcriptiones, eſt inuentus effe-
ctus
in mundo.
Mundus autem eſt omnium naturæ rerum conceptio
ſumma
, cœlumq́;
ſyderibus conformatum. Id voluitur continenter cir-
cum
terram atque mare, per axis cardines extremos.
Nanque in his locis
naturalis
poteſtas ita Architectata eſt, collocauitq́;
cardines tanquam cen
tra
, vnum à terra &
à mari in ſummo mundo, ac poſt ipſas ſtellas Septen-
trionum
.
Alterum trans contra ſub terra in Meridianis partibus, ibiq́;
circum eos cardines orbiculos, tanquam circum centra, vt in torno perſe-
cit
, qui Græcè πόλοι nominantur, per quos peruolitat ſempiterno cœlum.

Ita
media terra cum mari, centri loco naturaliter eſt collocata.
His na-
tura
diſpoſitis, ita vti Septentrionali parte à terra excelſius habeat altitu-
dine
centrum, in Meridiana autem parte inferioribus locis ſubiectum à
terra
obſcuretur, tunc etiam per medium, tranſuerſa &
inclinata in Meri-
diem
, circuli delata zona duodecim ſignis eſt conformata, quæ eorum
ſpecies
ſtellis diſpoſitis, duodecim partibus peræquatis, exprimit depi-
ctam
à natura figurationem.
Itaque lucentia cum mundo reliquoq́; ſy-
derum
ornatu circum terram mareq́;
peruolantia, curſus perficiunt ad
cœli
rotunditatem.
Omnia autem viſitata & inuiſitata temporum ne-
ceſsitudine
ſunt conſtituta, ex quibus ſex ſigna numero, ſupra terram
cum
cœlo peruagantur:
cætera ſub terram ſubeuntia, ab eius vmbra ob-
ſcurantur
.
Sex autem ex his ſemper ſupra terram nituntur. Quanta pars
enim
nouiſsimi ſigni depreſsione coacta verſatione ſubiens ſub terram oc-
cultatur
, tantundem eius contrariæ verſationis neceſsitate ſuppreſſa, rota-
tione
circumacta trans è locis non patentibus &
obſcuris egreditur ad lu-
cem
.
Nanque vis vna & neceſsitas vtrunque ſimul Orientem & Occi-
dentem
perſicit.
Ea autem ſigna cum ſint numero XII. partesq́; duodeci-
mas
ſingula poſsideant mundi, verſenturq́;
ab Oriente ad Occidentem
continenter
, tunc per ea ſigna contrario curſu Luna, ſtella Mercurii, Ve-
neris
, ipſe Sol, itemq́;
Martis, & Iouis, & Saturni: vt per graduum aſcen-
ſionem
percurrentes, alius alia circuitionis magnitudine ab Occidente, ad
Orientem
in mundo peruagantur.
Luna die octauo & vigeſimo, & am-
plius
circiter hora, cœli circuitionem percurrens, ex quo cœperit ſigno
ire
, ad id ſignum reuertendo, perficit lunarem menſem.
Sol autem ſigni
ſpatium
, quod eſt duodecima pars mundi, menſe vertente vadens tranſit:

ita
duodecim menſibus duodecim ſignorum interualla peruagando, cum
redit
ad id ſignum vnde cœperit, perſicit ſpatium vertentis anni.
Ex eo,
quem
circulum Luna terdecies in duodecim menſibus percurrit, eum Sol
iiſdem
menſibus ſemel permetitur.
Mercurii autem & Veneris ſtellæ,
393371DE ARCHITEC. LIB. IX. cum Solis radios, Solem ipſum, vti centrum, itineribus coronantes, regreſ-
ſus
retrorſum &
retardationes faciunt. Etiam ſtationibus, propter eam
circinationem
, morantur in ſpatiis ſignorum.
Id autem ita eſſe maxime
cognoſcitur
ex Veneris ſtella, quod ea cum Solem ſequatur, poſt occa-
ſum
eius apparens in cœlo, clariſsimeq́;
lucens, Veſperugo vocitatur: aliis
autem
temporibus eum antecurrens, &
Oriens ante lucem, Lucifer ap-
pellatur
.
Ex eoq́; nonnunquam plures dies in vno ſigno commorantur,
alias
celerius ingrediuntur in alterum ſignum.
Itaq; quod non æquè per-
agunt
numerum dierum in ſingulis ſignis, quantum ſunt moratæ prius,
tranſiliendo
celerioribus itineribus perficiunt iuſtum curſum.
Ita effici-
tur
, vti quod demorentur in nonnullis ſignis, nihilominus cum eripiunt
ſe
à neceſsitate moræ, celeriter conſequantur iuſtam circuitionem.
Iter
autem
in mundo Mercurii ſtella ita peruolitat, vti trecenteſimo &
ſexa-
geſimo
die per ſignorum ſpatia currens, perueniat ad id ſignum, ex quo
priore
circulatione cœpit facere curſum:
& ita peræquatur eius iter, vt
circiter
tricenos dies in ſingulis ſignis habeat numeri rationem.
Veneris
autem
cum eſt liberata ab impeditione radiorum ſolis, XXX. diebus per-
currit
ſigni ſpatium, quo minus quadragenos dies in ſingulis ſignis pati-
tur
, cum ſtationem fecerit, reſtituit eam ſummam numeri in vno ſigno
morata
.
Ergo totam circuitionem in cœlo, quadringenteſimo & octoge-
ſimo
&
quinto die permenſa, iterum in id ſignum redit, ex quo ſigno
prius
iter ſacere cœpit.
Martis verò circiter ſexcenteſimo octogeſimoter-
tio
die ſyderum ſpatia peruagando peruenit eo, ex quo initium faciendo
curſum
fecerat ante:
& in quibus ſignis celerius percurrit cum ſtatio-
nem
fecit, explet dierum numeri rationem.
Iouis autem placidioribus
gradibus
ſcandens contra mundi verſationem, circiter trecentis ſexagin-
taquinque
diebus ſingula ſigna permetitur, &
conſiſtit per annos XI. &
dies
trecentos ſexaginta tres, &
redit in id ſignum, in quo ante XII. annos
ſuerat
.
Saturni verò, menſibus vndetriginta & amplius paucis diebus, per-
uadens
per ſigni ſpatium, anno nono &
vigeſimo, circiter diebus CLX. in
quo
ante triceſimo fuerat anno in id reſtituitur:
ex eoq́; quo minus ab
extremo
diſtat mundo, tanto maiorem circinationem rotæ percurrendo
tardior
videtur.
Hi autem qui ſupra ſolis iter circinationes peragunt,
maxime
cum in trigono fuerint, quod is inierit, tum non progrediuntur,
ſed
regreſſus facientes morantur, donicum idem ſol de eo trigono in aliud
ſignum
tranſitionẽ fecerit.
Id autem nonnullis ſic fieri placet, quod aiunt
ſolem
cum longius abſit abſtantia quadam, non lucidis itineribus errantia
per
ea ſydera obſcuratis morationibus impediri.
Nobis verò id non vide-
tur
.
Solis enim ſplendor perſpicibilis & patens, ſine vllis obſcurationi-
bus
eſt per omnem mundum, vt etiam nobis apparet, cum faciunt
ſtellæ
regreſſus &
morationes. Ergo ſi tantis interuallis noſtra ſpecies
394372M. VITRVVII POLL. teſtid animaduertere, quid ita diuinitatibus ſplendoribusq́; aſtrorum iu-
dicamus
obſcuritates obiici poſſe?
Ergo potius ea ratio nobis conſtabit,
quòd
feruor, quemadmodum omnes res, euocat &
ad ſe ducit (vt etiam
fructus
ex terra ſurgentes in altitudinem per calorem videmus, non mi-
nus
aquæ vapores à fontibus ad nubes per arcus excitare) eadem ratione
ſolis
impetus vehemens radiis trigoni forma porrectis, inſequentes ſtellas
ad
ſe perducit, &
ante currentes, veluti refrenando retinendoq́; , non pati-
tur
progredi, ſed ad ſe cogit regredi, &
in alterius trigoni ſignum eſſe.
Fortaſſe deſiderabitur, quid ita ſol quinto à ſe ſigno, potius quàm ſecun-
do
aut tertio, quæ ſunt propiora, faciat in his feruoribus retentiones.
Ego
quemadmodum
id fieri videatur exponam.
Eius radii in mundo, vti tri-
goni
paribus lateribus forma, lineationibus extenduntur:
id autem nec
plus
nec minus eſt ad quintum ab eo ſigno.
Igitur ſi radii per omnem
mundum
fuſi circinationibus vagarentur, neque extentionibus porrecti
ad
trigoni formam linearentur, propiora flagrarent.
Id autem etiam Eu-
ripides
Græcorum Poëta animaduertiſſe videtur, ait enim, quæ longius
à
ſole eſſent, hæc vehementius ardere, propiora verò contemperata habe-
re
:
itaque ſcribit in fabula Phaëtonte ſic, Kάιει τὰ Πόῤῥω, τὰ {δι}ἐγγὺς
{ὀύ}Ηρα\’τ ἔχ{ει}.
Si ergo res & ratio & teſtimonium Poëtæ veteris id oſten-
dit
, non puto aliter oportere iudicari, niſi quemadmodum de ea re ſupra
ſcriptum
habemus.
Iouis autem inter Martis & Saturni circinationem
currens
, maiorem quàm Mars, minorem quàm Saturnus peruolat cur-
ſum
.
Item reliquæ ſtellæ, quo maiore abſunt ſpatio ab extremo cœlo,
proximamq́
;
habent terræ circinationem, celerius percurrere videntur,
quod
quæcunq;
earum minorem circinationem peragens, ſæpius ſubiens
præterit
ſuperiorem.
Quemadmodum ſi in rota, qua figuli vtuntur, im-
poſitæ
fuerint ſeptem formicæ, canalesq́;
totidem in rota facti ſint circum
centrum
in imo, accreſcentes ad extremum, in quibus cogantur circi-
nationem
facere, verſeturq́;
rota in alteram partem, neceſſe erit eas con-
tra
rotæ verſationem nihil minus aduerſus itinera perficere, &
quæ pro-
ximum
centrum habuerit celerius peruagari, quæq́;
extremum orbem
rotæ
peraget, etiam ſi æquè celeriter ambulet, propter magnitudinem cir
cinationis
multo tardius perficere curſum.
Similiter aſtra nitentia con-
tra
mundi curſum, ſuis itineribus perficiunt circuitum, ſed cœli verſatio-
ne
redundationibus referuntur quotidiana temporis circulatione.
Eſſe
autem
alias ſtellas temperatas, alias feruentes, etiamq́;
frigidas, hæc eſſe
cauſa
videtur, quòd omms ignis in ſuperiora loca habet ſcandentem flam
mam
.
Ergo Sol æthera, qui eſt ſupra ſe, radiis exurens efficit candentem,
in
quibus locis habet curſum Martis ſtella, itaque feruens ab ardore ſolis
efficitur
.
Saturni autem, quòd eſt proxima extremo mundo, tangitq́;
congelatas
cœli regiones, vehementer eſt frigida.
Ex eo louis, cum
395373DE ARCHITEC. LIB. IX. vtriuſque circuitiones habeat curſum, à refrigeratione caloreq́; eorum
medio
, conuenientes temperatiſsimosq́;
habere videtur effectus. De zona
XII. ſignorum, &
ſeptem aſtrorum, contrarioq́; eorum opere ac curſu,
quibus
rationibus &
numeris tranſeunt ex ſignis in ſigna, & circuitum
ſuum
perficiant, vti à præceptoribus accepi, expoſui:
nunc de creſcenti lu-
mine
Lunæ, diminutioneq́;
, vti traditum eſt nobis à maioribus, dicam.
Beroſus, qui à Chaldeorum ciuitate ſiue natione progreſſus in Aſia etiam
diſciplinam
patefecit, ita eſt profeſſus, pilã eſſe ex dimidia parte canden-
tem
, reliqua habere cæruleo colore.
Cum autem curſum itineris ſui per-
gens
ſubiret orbem ſolis, tunc eam radiis, &
impetu caloris corripi, con-
uertiq́
;
candentem, propter eius proprietatem luminis ad lumen. Cum
autem
ea euocata ad ſolis orbes ſuperiora ſpectet, tũc inferiorem partem
eius
, quòd candens non ſit, propter aëris ſimilitudinem obſcuram videri,
cum
ad perpendiculum extet ad eius radios totum lumen ad ſuperiorem
ſpeciem
retineri, &
tunc eam vocari primam. Cum præteriens vadit ad
Orientis
cœli partes, relaxari ab impetu ſolis, extremamq́;
eius partem
candentiæ
, oppido quàm tenui linea ad terram mittere ſplendorem, &
ita
ex
eo eam ſecundam vocari.
Quotidiana autem verſationis remiſsione,
tertiam
, quartam indies numerari, ſeptimo die Sol cum ſit ad Occiden-
tem
, Luna autem inter Orientem &
Occidentem medias cœli teneat re-
giones
, quod dimidia parte cœli ſpatio diſtet à ſole, item dimidiam can-
dentiæ
conuerſam habere ad terram.
Inter Solem verò & Lunam cum
diſtet
totum mundi ſpatium, &
Luna Orientis orbem Sol retroſpiciens,
cum
tranſit ad Occidentem, eam quod longius abſit à radiis remiſſam,
quartadecima
die plena rota totius orbis mittere ſplendorem, reliquosq́;

dies
decreſcentia quotidiana ad perfectionem lunaris menſis, verſationi-
bus
&
curſu à ſole reuocationibus, ſubire rotam, radiosq́; eius etiam men-
ſtruas
dierum efficere rationes.
Vtiautem Ariſtarchus Samius Mathe-
maticus
, vigore magno rationes varietatis diſciplinis de eadem reliquit,
exponam
.
Non enim latet, Lunam ſuum propriumq́; non habere lumen,
ſed
eſſe vti ſpeculum, &
à Solis impetu recipere ſplendorem. Nanque Lu-
na
de ſeptem aſtris circulum proximum terræ in curſibus minimum per-
uagatur
.
Itaque quot menſibus ſub rotam ſolis radiosq́; primo die ante-
quam
præterit latens obſcuratur, &
quoniam eſt cum ſole, noua vocatur:
poſtero
autem die, quo numeratur ſecunda præteriens à ſole, viſitationem
facit
tenuem extremæ rotundationis.
Cum triduum receſsit à ſole creſcit
&
plus illuminatur: quotidie verò diſcedens cum peruenit ad diem ſepti-
mum
, diſtans à Sole Occidente circiter medias cœli regiones, dimidia lu-
cet
, &
eius quæ ad ſolem pars ſpectat, ea eſt illuminata. Quarto autem
decimo
die, cum in diametro ſpatio totius mundi abſit à ſole, perficitur
plena
, &
oritur cum ſol ſit ad Occidentem, ideo quod totum
396374M. VITRVVII POLL. mundi diſtans conſiſtit contra, & impetu ſolis totius orbis in ſe recipit
ſplendorem
.
Septimodecimo die cum Sol oritur, ea preſſa eſt ad Occi-
dentem
, vigeſimo &
altero die cum ſol eſt exortus, Luna tenet circiter
medias
cœli regiones, &
id quod ſpectat ad ſolem, habet lucidum, in reli-
quis
obſcura.
Item quotidie curſum faciendo, circiter octauo & vigeſimo
die
ſubit radios ſolis, &
ita menſtruas perficit rationes. Nunc vt in ſingulis
menſibus
ſol ſigna peruadens, auget &
minuit dierum & horarum ſpatia,
dicam
.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Ea autem ſunt diuina mente comparata. ] Quæ ſuperiora ſunt tria
capita
, videntur pars eſſe proœmij Hoc autem libri initium.
Quòd vmbra gnomonis æquinoctialis, & c. ] Spectat istud ad ho-
rologiorum
rationem, de qua infrà cap.
VIII. ſatis multa præcipit.
Mundus autem eſt omnium naturæ rerum conceptio ſum-
ma
.
] Mund{us} cui{us} circunflexu teguntur cuncta, à perfecta abſoluta\’ elegantia
ita
appellat{us}, vt à Græcis Ηόσμ&
, alio nomine cælum dicitur à cælando, deſcri-
pto
circulo, qui ſignifer vocatur in duodecim animalium effigies, autore Plinio li-
bri
II. cap.
IIII. Alijs placet à concauitate dictum cœlum, Ηοῖλομ enim id eſt,
quod
concauum.
Id apud Laërtium Diogenem legi eſſe ſphæram volubilem, & im-
menſum
tectum.
Plato in Timæo, Mercuri{us} Triſmegist{us} in Pimandro, Alcino{us}
lib
.
de doctrina Platonis, Iamblic{us} libro de mysterijs, & Syneſi{us} lib. de ſomnijs,
tradunt
mundum eſſe animal, vt hoc quoque non præteream.
Id voluitur continenter circum terram. ] Vnde & æther vocat{us}
eſt
, ab æterno &
irrequieto ambitu, quaſi ἀεὶ θέωμ, id eſt ſemper currens. Qua in
ſententia
video fuiſſe Aristotelem.
Alij ἀΠὸ {των} ἀεὶ θέρεμ, Ἠτοι θ{δρ}μαίν{ει}μ, id
eſt
à ſemper calefaciendo.
Annotauit ex Homero Galen{us} comment. IIII. in ſextum
de
morbis vulgarib{us} Hippocratis librum, Veteres cœlum nos ambiens exquiſite
purum
, æthera, nebuloſum verò, aëra vocare conſueuiſſe.
Per axis Cardines extremos. ] Ἅξωμ Ηόσμ{ου} (inquit Procl{us}) ’σδὶμ
διάμετρ
{ος} πε{ρὶ} Ἡμ ςρέφετ{αι}, hoc eſt.
Axis mundi eſt dimetiens circum quem ver-
ſatur
.
# Lucan{us} libro I.
Aetheris immenſi partem ſi preſſeris vnam,
Sentiet
axis on{us} # Et Prudenti{us}
Et ſciſſ{us} axis cardinem mundi ruentis ſoluerit.
Homer{us} (cui vt Poëtæ multa fingere licuit) tam vastam molem non putauit pen-
dentem
volui dicendam, ſed Atlantem tradit column{as} habuiſſe, quib{us} terram,
cœlum\’
ſustineret.
Verſ{us} ex primo libro Odyſſeæ adſcribam.
Ἅτλαντ{ος} θυγὰτΗρ ὁλοόφρον{ος}, ὅσ τε θαλά{ος}Ης
ΠάσΗς β{\’δν}θεα οἶ{δι}εμ, ἔχε ζέ τε Ηίονας ἀυ τὸς
ΜαΗρὰς, ἁι γαιάμ τε Ηὰι ὸυρανὸμ ἀμφὶς ἔχομσι.
397375DE CHITEC. LIB. IX.
Alterum trans contrà ſub terra. ] Duriuſculum loquendi gen{us}, qua-
lia
non pauca ſunt hui{us} autoris.
Ibíque circum eorum cardinum orbiculos. ] Scribo, circum eos car-
dines
.
Quod Sulpitian{us} codex agnoſcit, vt ſit ſenſ{us}, Perfecit circũ axis cardines, id
eſt
extrem{as} partes, &
veluti cnodaces, orbiculos, qui à Græcis Πόλοι vocantur,
quaſi
dic{as} vertices, quòd in eis cœlum perpetuò vertatur, quemadmodum torn{us}
in
armillis.
Autores alij, quos ego viderim, magno conſenſu dicunt cœlum circum
axem
volui, cui{us} extrema duo puncta vocentur poli.
Quæ ſententia recepta pro-
bata\’
eſt.
Vnum Varronem video in eadem ferè ſententia cum Vitruuio fuiſſe, vt
ex
Gellij lib.
III. cap. X. deprehendim{us}.
Qui Græcè πόλοι nominantur. ] Latini vertices dixerunt, vti Virgi-
li
{us} primo Georg.
Plini{us} lib. II. cap. XV. & alij Græcos imitati, qui πόλ{ου}ς. à
Πολέω
, id eſt verto nominarunt.
Poli duo ſunt, arctic{us}, ſiue borealis, & antarcti-
c
{us}, ſiue australis.
Omnia autem viſitata & inuiſitata. ] Id eſt quæ videntur, & non
videntur
.
Apulei{us} libro quarto de aſino, dicit noctem viſitatam pro conſpecta. Ci-
cero
autem in oratione de aruſpicum reſponſis, inuiſa pro non viſa vſurpauit, &

C
.
Iuli{us} Cæſar de bello ciuili, libro ſecundo. Communi, ait, fit vitio naturæ, vt in-
uiſis
, latitantib{us}, atque incognitis reb{us} magis confidam{us}, vehementi{us}\’ exter-
reamur
.
Luna, ſtella Mercurij, & c. ] Ab his ſeptem ſtellis, qu{as} πλανἨτας Græ-
ci
, multi ex nostris erratic{as}, Nigidi{us} apud Gellium errones vocat, ſunt appellati
ab
Aegyptijs primùm hebdomadis dies, Saturni, Solis, Lunæ, Martis, Mercurij, Iouis,
&
Veneris, quos hodie partim, Sabbatum, Diem Dominicum, Lunæ, Martis, Mer-
curij
, Iouis &
Veneris: partim Sabbatum, Diem Dominicum, feriam ſecundam,
tertiam
, quartam, quintam, &
ſextam dicim{us}, id\’ autore Imper. Conſtantino, ſi
vera
tradit Nicephor{us} in ei{us} encomio (Syluestro enim Pontifici Romano tribuit
Bed
{as} capite octauo libri de natura rerum) Sabbati appellationem retinentes, quia
De
{us} omnia cum creaſſet, eo die, id eſt ſeptimo quieuit, &
à Dominico hebdomada
inchoantes
, quia ſit eo die CHRISTVS Seruator &
Redemptor noster à mortuis
à
patre ſuſcitat{us}.
Philastri{us} quidem certè Epiſcop{us} Brixienſis in libro de hære-
ſib
{us} tradit Deum nomina dierum ab origine mundi appellaſſe primum, ſecun-
dum
, tertium, quartum, quintum, ſextum, ſeptimum.
Ordinis autem illi{us} cauſ{as}
apud
Dionem libro triceſimoſeptimo, qui prim{us} eſt eorum, qui ad hanc diem pro-
dierunt
, &
Ioannem Oxiphilinum in ei{us} epitome legim{us} du{as}, qu{as} vt poteri-
m
{us} quoniam neuter eorum adhuc in man{us} omnium venit, nec ali{us}, quem lege-
rim
prodiderit, non tam vertem{us}, quàm explicabim{us}, eo\’ libenti{us}, quòd memini
ea
de re quæſitum eſſe ab Antonio Angelo Ambiano, amico &
benè docto viro,
cum
ipſe Conſtantinopoli, ego Roma in Galliam reuerſi, Lutetiæ apud Ioannem Per-
rellum
ciuem meum, meæ\’ olim pueritiæ inſtitutorem atque moderatorem, nunc
verò
primæ celebritatis medicum cœnarem{us}.
Occaſionem autem attulerat liber
Theodori
Gaɀœ περὶ μ{ηυ}ῶμ à Perrello ante annos viginti ſumma fide, &
pari ele-
gantia
verſ{us}.
Prima igitur ratio hæc eſt. cum existimarent Aegyptij planetarum
eum
eſſe ordinem, vt orbis ſumm{us} Saturni diceretur, proxim{us} Iouis,
398376M. VITRVVII POLL. Martis, quart{us} Solis, quint{us} Veneris, ſext{us} Mercurij, ſeptim{us} Lunæ, diateſſaron
harmoniæ
rationem habentes, quòd in ea vis omnis muſica contineretur, orbium
tetrachorda
ſeptem commenti ſunt, quorum ſingul{as} prim{as} ſtell{as} ſingulis hebdo-
madis
dieb{us} aßignarent.
Primum tetrachordum à Saturno ad Solem concipiebant,
ſecundum
à Sole ad Lunam, tertium à Luna ad Martem, quartum à Marte ad
Mercurium
, quintum à Mercurio ad Iouem, ſextum à Ioue ad Venerem.
Inde fa-
ctum
, vt prim{us} dies ſit appellat{us} Saturni, quia primi tetrachordi princeps erat
Saturn
{us}, &
pari ratione ſecund{us} Solis, terti{us} Lunæ, quart{us} Martis, quint{us}
Mercurij
, ſext{us} Iouis, &
ſeptim{us} Veneris. Altera ordinis ratio eſt. Cùm natura-
lis
dies quatuor &
viginti horis conſtaret, primam dabant Saturno, ſecundam Io-
ui
, tertiam Marti, quartam Soli, quintam Veneri, ſextam Mercurio, ſeptimam Lu-
:
rurſ{us} octauam Saturno, nonam Ioui, ac deinceps ad viceſimamquartam, quæ
Martis
cum eſſet, contingebat, vt proximæ diei prima eſſet Solis, tertiæ Lunæ, quar-
Martis, quintæ Mercurij, ſextæ Iouis, &
ſeptimæ Veneris. Ex eo dieb{us} hebdo-
madis
planetarum inditum eſt præſidium, quos memorato ratiocinio primis horis
præeſſe
contigerat.
Quem morem receperunt longo poſt tempore, & non ita pridem,
ſi
Oxiphilino credim{us}, Græci, &
Romani. Et reuera, vt leg{as} omnia omnium anti-
quorum
monimenta, nunquam reperi{as} eam dierum appellationem.
Nam vt de
Græcis
loquamur, ex Heſychio, Polluce, Suida, Gaɀa, cæteris, manifestum eſt eos
menſem
in tres decad{as} partitos eſſe, ἱςαμ{έν}{ου} μ{ην}ὸς μεσο{μ\~ν}τ{ος} &
φθίνοντ{ος}. &
primam
ἱςαμένου diem, ν{ου}μ{ην}ίαμ vocaſſe, ſecundam {δι}{σι}τέραμ ἱςαμ{έν}{ου}, nume-
rum
ſequentes ad δεΗάτΗμ ἱςαμ{έν}{ου}.
Inde primam μεσο{ιῶ}τ{ος} dixiſſe πρώτ{ην} ἐπὶ
{δι}έΗα, ſecundam δ{σν}τέραμ ἐπὶ {δι}έΗα, conſequentes ad {ἐι}Ηἀ{δι}ας.
Postremò φθί-
νοντος
primam appellaſſe, {δι}εΗάτ{ην} φθίνοντ{ος}, ſiue πρώτ{ην} ἐπὶ {ἐι}Ηά{δι}, ſecundam
{ἐν}νάτ{ην} φθίνοντ{ος}, ſiue {δι}{συ}τέραμ ἐπὶ {ἐι}Ηά{δι}, ſic deinceps progredientes ad ἕν{ην}
Η
{ὰι} νέαμ.
Romanos autem menſem diuiſiſſe in Calend{as}, Non{as}, & Id{us}, tam tritum
eſt
, vt vel pueris ex libello horariarum precum notum ſit.
Ab Occidente ad Orientem in mundo peruagantur. ] Omnium
errantium
ſiderum id eſt planetarum meat{us} contrarium mundo curſum agere, id
eſt
læuum ſemper, illo in dextram præcipiti, tradit Plini{us} lib.
II. cap. VIII. Quo
in
loco aduertendum, læuum appellari Orientalem mundi partem, dextrum vero
Occidentem
, contrà quàm ſit Geographorum placitis traditum, ipſis ſcilicet contra-
ria
ratione vtentib{us}, id\’ autore etiam Aristotele.
Varro libro ſexto de Latina lin-
gua
eiuſdem fuit ſententiæ cum Vitruuio.
Ei{us} templi (de cœlo loquitur) partes qua-
tuor
dicuntur, Sinistra ab Oriente, dextra ab occaſu, antica ad Meridiem, postica
ad
Septentrionem.
Hetruſci aruſpices, vti ab Higino in libro de agrorum conſtitutio-
nib
{us} traditum eſt, dextram partem orbis terrarum appellauerunt eam, quæ Septen-
trioni
ſubiaceat, ſinistram verò, quæ ad Meridianum terræ occaſum.
Augures in
Meridie
conſtituiſſe, ex Liuij libro primo ab vrbe condita liquet.
Luna die octauo & vigeſimo & amplius circiter horam. ]
Plini
{us} lib.
II. cap. IX. fieri ait vicenis dieb{us} ſeptenis\’, & tertia diei parte. Mar-
tian
{us} Capella lib.
VIII. viginti ſeptem dieb{us} & beſſe. Caßiodor{us} lib. Variarum
XI. triginta dieb{us}.
Sed præstat ei{us} de planetarum curſu verba referre. Satur-
n
{us} (ait) annis triginta conſtituta ſibi cœli ſpatia peruagatur.
Stella Iouis
399377DE ARCHITEC. LIB. IX. annis attributam ſibi regionem illustrat. Martis ſyd{us} ignea celeritate raptatum,
decem
&
octo menſib{us} deputata ſibi diſcurrit. Sol anni ſpatio Zodiaci circuli ſigna
præteruolat
.
Astrum Veneris menſib{us} quindecim ſpatia conceſſa tranſcendit. Mer-
curi
{us} velocitate ſuccinct{us}, tredecim menſib{us} propoſita ſibi interualla præterue-
hit
.
Luna peculiari nobis vicinitate proximior, triginta dieb{us} peragit, quod anni
ſpatio
Sol aure{us} circumuect{us} impleuerit.
Vſque huc Caßiodor{us}. Qui ratiocinio
magis
ſubtili vtuntur, ex Ptolemæo, Alfonſi\’ tabulis, Saturno tribuunt dies decies
mille
, ſeptingentos, quadraginta ſex, id eſt annos viginti nouem, dies centum quin-
quaginta
quatuor, &
hor{as} ferè quinque. Ioui dies quater mille, trecentos triginta
&
vnum, id eſt annos vndecim, dies tercentum & tredecim, & hor{as} fere qua-
tuordecim
.
Marti dies ſexcentos octoginta ſeptem, & horam vnam, id eſt annum
vnum
, dies trecentos, &
viginti vnum, hor{as} decem & nouem, & minuta ferè
decem
.
Soli dies trecentos ſexaginta quinque, hor{as} quinque, & minuta ferè qua-
draginta
nouem.
Veneri totidem, Mercurio totidem: Lunæ dies viginti ſeptem, hor{as}
ſeptem
, &
minuta ferè quadraginta. Neque tamen existimandum eſt, planetam
ſicuti
hominem aut formicam per ſe moueri, ita enim quaſi auis aërem, aut piſcis
aquam
penetrando rumperet, quòd ab incorruptili ſit corpore alienum, ſed mouetur
ab
orbe quodam distincte, &
ad id destinato, in Orientem. Alioquin impetu primi
mot
{us} mouetur ad Occidentem.
Perficit ſpatium vertentis anni. ] Solis ſicut reliquarum planetarum
meat
{us} eſt duplex, altero quoties ab ortu in occaſum cum mundo corripiuntur, alte-
ro
ipſi ſuum circulum contra mundum perficiunt.
Sol itaque CCCLXV. dieb{us},
&
quadrãte ferè, id eſt annuo ſpatio curſum ſuum peragit. Ita ferè ſtatuunt omnes.
Iuxta verò Alfonſi ſupputationem, quæ cæteris præſtare cenſetur, ver{us} anni cir-
cuit
{us} eſt dierum trecentorum ſexaginta quinque, horarum quinque, &
quadra-
ginta
nouem ſexageſimarum alteri{us} horæ, &
præterea partium ſecundæ ſexage-
ſimæ
ſedecim.
Sic fiet menſis dierum triginta, horarum decem, minutiarum prima-
rum
viginti nouem, ſecundarum ſex, tertiarum viginti.
Galen{us} autem tertio com-
mentario
in prognostica Hippocratis, explicans verba illa, Neque ann{us}, neque men-
ſes
integris numerari dieb{us} poſſunt, tradit vnumquenque menſem minorem eſſe
triginta
dieb{us}, maiorem verò nouẽ &
viginti, nominatum\’ eſſe ab antiquis men-
ſem
temp{us} inter du{as} Lunæ coitiones intercidens:
ſed & ipſe Hippocrates lib. de
ſeptimeſtri
part{us} duos menſes ait nouẽ &
quinquaginta ferè dieb{us} abſolui, decem
verò
ſeptem dierum quadragenis.
Solem Orphe{us} in hymnis, ſiue Onomacrit{us}, vt
existimat
Pauſani{as}, Ηόσμχ ὄμμα, id eſt mundi oculum vocat.
Ambroſi{us} præter
id
, iucunditatem diei, &
cœli pulchritudinem lib. IIII. hexameron appellat. Ho-
mer
{us} eum cuncta intueri &
audire adſirmat, Ήέλιοσθ’ ὅς πάντ’ ἐφορᾶς (inquit)
Η
{ὰι} πἀντ’ ἐπαΗ{ου2}ες, &
apud Ammianum libro vigeſimoprimo inueni{as} mundi
mentem
dici.
In mundo Mercurij ſtella, & c. ] Proximum Veneri Mercurij ſyd{us}
autore
Plinio lib.
II. cap. VIII. à quibuſdam appellatum Apollinis, inferiore cir-
culo
fertur nouem dieb{us} ocyore ambitu, modò ante Solis exortum, modò poſt occa-
ſum
ſplendens, nunquam ab eo viginti partib{us} remoti{us}.
Ergò totam circuitionem in cœlo quadringenteſimo &
400378M. VITRVVII POLL. octogeſimo & quinto die permenſa. ] Scribit Plini{us} memorato loco Ve-
nerem
ſigniferi ambitum peragere tricenis &
duodequinquagenis dieb{us}, ab So-
le
nunquam abſistentem partib{us} ſex atque quadraginta longi{us}.
Hoc ex Timæi
ſententia
.
Iouis autem placidioribus gradibus ſcandens color mundi
verſationem
.
] Typographi negligentia pro contra ſcriptum eſt color. Quod non
monuiſſem
, niſi ſcirem nulli{us} penè momenti mend{as} oſcitantem lectorem aliquan-
do
retardare.
Sed quod ad rem ſpectat, tradit Plini{us} dicto loco, Iouis circulum cir-
cumagi
duodenis annis.
Saturni verò. ] Saturnum, quem Græci phænona vocant, ſummum eſſe ſy-
d
{us}, &
maximo ambire circulo, ac trigeſimo anno ad breuißima ſedis ſuæ princi-
pia
regredi, certum eſſe tradit Plini{us}.
Maximè cum in trigono fuerint, quod is inierit. ] Sunt omnino
quatuor
aſpectuum genera, quod alibi testati ſum{us}, trigon{us}, tetragon{us}, hexago-
n
{us}, &
aduerſ{us} ſex ſignis. De quib{us} Iouian{us} Pontan{us} cœlestium rerum libro
primo
.
Qui planeta distat ab alio interuallo ſignorum quatuor, eum dicem{us} alte-
rum
trigono reſpicere, trianguli\’ figura notari ſolet.
Si distabit trium ſignorum ſpa-
tio
, tetragonum dicem{us}, quadrati\’ forma effingitur.
Si aberit ſignorum duorum
interuallo
, hexagonum vocabim{us}, asteriſco quidem notatum.
Oppoſitum ſex ſignis,
ſiue
diametralem, notam{us} ſigno octonarij numeri, id eſt nota non dißimili ei, qua
octonarium
numerum ſignificare ſolent, qui hac tempestate non admodum ve-
tusta
ſupputandi ratione vtuntur, per not{as} qu{as} algoristic{as} ab Indis, vt existi-
mo
, mutuato vocabulo (Indicæ enim decem figuræ, 1.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. & 0,
tɀiphra
, eſſe perhibentur, vti à Georgio Valla traditur Arithmeticœ libro tertio)
vulgò
appellant.
Itaque trigon{us} fit interuallo inter duos planet{as} CXX. partium,
tetragon
{us} XC. hexagon{us} LX.
Oppoſitio
CLXXX. nam tot{us} cir-
96[Figure 96]Aſpectuum figura.A D aſpect{us} trigon{us}.A C aſpect{us} tetragon{us}.A B aſpect{us} hexagon{us}.A E aſpect{us} diametralis.C D B E A cunſcriptionis ambit{us} eſt par-
tium
CCCLX. Saturn{us}, Iupi-
ter
, Mars, &
Luna, à Sole figuris
distare
poſſunt omnib{us}.
Ven{us}
&
Mercuri{us} nulla. Mercuri{us}
quidem
certè cum plurimum ab-
eſt
, partib{us} ferè quinquaginta
distat
.
Figuram aſpectuum ſub-
iecim
{us}.
Donicum idem Sol. ]
Vocabulum
Plautinum &
401379DE ARCHITEC. LIB. IX. nianum, vt ſuprà lib. III. cap. III. Cato de re rustica cap. CLXI. Vſque licebit
vell
{as}, donicum in ſemen videris ire.
De eo trigono in aliud ſignum tranſitionem fecerit. ] Paulo
mox
ſe interpretatur, cum ait, In alteri{us} trigoni ſignum eſſe.
Aquæ vapores à fontibus ad nubes per arcus excitari. ] Ar-
c
{us}, quem Irim vocant, cauſam eſſe ſcribit Plini{us} lib.
II. cap. LIX. radium Solis
immiſſum
cauæ nubi repulſa acie in Solem refractum, colorum\’ varietatem mi-
xtura
nubium, aëris ignium\’ fieri:
niſi Sole aduerſo non fieri, nec vnquam, niſi di-
midia
circuli forma, nec noctu, nec vnquam plures ſimul, quàm duos.
De Iri mul-
ta
apud Nicephorum Blemidem lib.
Meteoron, Ammianum lib. XX. Aristotelem
lib
.
III. eiuſdem argumenti, & Senecam naturalium quæstionum libro primo-
Signum
autem eſſe pluuiæ vel vn{us} Valeri{us} Flacc{us} Argonauticon lib.
IIII.
testimonio
eſſe poßit:
Quid memorem, qu{as} Iris aqu{as}, qu{as} torqueat ancon.
Solis impetus vehemens, radijs trigoni forma porrectus. ]
Scribendum
eſſe porrectis ſexto caſu, numeri multitudinis, argumento eſt, quod
postea
ſequetur.
Ei{us} radij in mundo vti trigoni parib{us} laterib{us} forma, lineatio-
nib
{us} extenduntur.
Κ{αί}ε τὰ Πόῤῥω, τὰ {δι} {γΓ}ὺς ἔυΗρατ’ ἔχε. ] Id eſt, vrit longinqua, propinqua
verò
temperat.
Ex eo Iouis cum inter vtriuſque circuitiones habeat curſum. ]
Hoc
dixit lib.
VI. cap. I. Iouis, inquit, ſtella inter Martis feruentißimam, & Satur-
ni
frigidißimam media currens temperatur.
De Zona XII. ſignorum. ] Zodiacum, ſiue ſigniferum appellat Zonam.
Manili{us} verò baltheum & faſciam. Ei{us} ſunt verba,
# Sed nitet ingenti ſtellat{us} balthe{us} orbe,
# Inſignem\’ facit cælato lumine mundum,
# Et ter vicen{as} partes patet atque trecent{as}
In
longum, bis ſex lateſcit faſcia partes.
Non enim latet Lunam ſuum propriúmque non habere lu-
men
.
] Præter alios omnes, Plini{us} lib. II. cap. IX. aſſerit Lunam in totum mu-
tuata
à Sole luce fulgere, tantum\’ ex terris ostendere, quantum ex Sole ipſa conci-
piat
.
Hoc idem dicit Galen{us} libro tertio de dieb{us} decretorijs. Hinc illud Ciceronis
in
ſomnio Scipionis, Vltima cœlo, citima terris, luce lucebat aliena.
Euripides in Phœ-
nißis
Lunam Solis eſſe filiam dicit, quod ab eo lumen mutuata quodammodo gigni
videatur
.
O filia Solis Luna (inquit) θύγαΤ{σρ} ἀελί{ου} σελάνα. Sed quid prohi-
bet
&
istud ex Græcorum Latinorum\’ commentarijs addere. Lunam in coitu, eſſe
ſiue
ſilere dici, quando in eadem parte erit, in qua Sol, Varro intermenſtruum, Fir-
mic
{us} Matern{us} ſynodicam, alij interlunium vocant.
Genituram verò intelligi,
cum
à Sole abeſt partes XV. Ortum, cum abeſt partes XXX. μ{ην}οεδ\~Ν, ſiue cornicu-
latam
, aut curuam in cornua, cum abeſt partes LX. ſexangulam\’ facit mundi ad
Solem
figuram, {δι}ιάτομομ, ſiue {δι}ιχότομομ, id eſt diuiduam, ſiue æqua portione di-
uiſam
, cum aberit partes XC. quadrangulam\’ efficit cum Sole figuram.
Ἀμφί-
Ηυρτομ
, ſiue dimidio orbe maiorem, cum CXX. partes à Sole abfuerit, &
402380M. VITRVVII POLL. lam facit mundi ad ipſum figuram. πανσέλ{ην}ομ, id eſt ſinuatam in orbem, ſiue
plenam
, cùm eſt in diametro cum Sole, abeſt\’ CLXXX. partes.
Lege Marcellinum
Ammianum
libro XX.
Itaque quot menſibus ſub rotam Solis. ] De hoc dicendi genere af-
fatim
dicam lib.
X. cap. VII.
Sol ſigna perſuadens. ] Facile eſt cuiuis vel negligenter conſideranti ty-
pographi
negligentiam arguere, &
pro perſuadens, peruadens ſubſtituere: ſed no-
luim
{us} in re etiam minima lectori delicato non conſultum.
De Solis curſu per duodecim ſigna Zodiaci.
CAP
. V.
IS nanque cum Arietis ſignum init, & partem octauam
peruagatur
, perficit æquinoctium vernum:
cum pro-
greditur
ad caudam Tauri, ſydusq́;
Vergiliarum, è
quibus
eminet dimidia pars prior Tauri, in maius ſpa-
tium
mundi, quàm dimidium procurrit, procedensad
Septentrionalem
partem.
E Tauro cum ingreditur
in
Geminos, exorientibus Vergiliis magis creſcitſupra terram, &
auget
ſpatia
dierum:
deinde è Geminis cum init ad Cancrum, qui breuiſsimum
tenet
cœli ſpatium, cum peruenit in partem octauam perficit ſolſtitiale
tempus
:
& pergens peruenit ad caput & pectus Leonis, quod partes
Cancro
ſunt attributæ.
Ex pectore autem Leonis & finibus Cancri, So-
lis
exitus percurrens reliquas partes Leonis, imminuit diei magnitudi-
nem
&
circinationis, reditq́; in Geminorum æqualem curſum. Tunc ve-
à Leone tranſiẽs in Virginem, progrediensq́;
ad ſinum veſtiseius, con-
trahit
circinationem, &
æquat eam, quam Taurus habet curſus rationem,
E
Virgine autem progrediens per ſinum, qui ſinus Libræ partes habet
primas
, in Libræ parte octaua perficit æquinoctium autumnale, qui cur-
ſus
æquat eam circinationem, quæ fuerat in Arietis ſigno.
Scorpionem
autem
cum Sol ingreſſus fuerit Occidentibus Vergiliis, minuit progre-
diens
ad Meridianas partes longitudines dierum.
E Scorpione cum per-
currendo
init in Sagittarium ad femina eius, contractiorem diurnum
peruolat
curſum.
Cum autem incipit à feminibus Sagittarii, quæ pars
eſt
attributa Capricorno, ad partem octauam, breuiſsimum cœli percur-
ritſpatium
.
Ex eo à breuitate diurna, bruma, ac dies brumales appellan-
tur
.
E Capricorno autem tranſiens in Aquarium, adauget & exæquat Sa-
gittarii
longitudine diei ſpatium.
Ab Aquario cum ingreſſus eſt in Pi-
ſces
, Fauonio ſlante, Scorpionibus comparat æqualem curſum.
Ita Sol ea
ſigna
peruagando, certis temporibus auget aut minuit dierum &
hora-
rum
ſpatia.
Nunc de cæteris ſyderibus, quæ ſunt dextra ac ſiniſtra
403381DE ARCHITEC. LIB. IX. ſignorum, Meridiana, Septentrionaliq́; parte mundi ſtellis diſpoſita figu-
rataq́
;
, dicam.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
Is nanque cum in arietis ſignum init, & c. ] Quatuor inſignes tem-
porum
mutationes hoc capite deſcribuntur, œquinoctiorum, ſolstitij, &
brumæ. Eas
fieri
in octauis ſignorum partib{us} adfirmat, cui ſuffragatur Plini{us} lib.
XVIII.
cap
.
XXV. & lib. II. cap. IX. his verbis. Sol autem ipſe quatuor differenti{as} ha-
bet
, bis æquata nocte diei, verè &
autumno, & in centrum incidens terræ, octauis
in
partib{us} arietis, ac libræ, bis permutatis ſpatijs, in auctum diei, bruma in octaua
parte
Capricorni, noctis verò, ſolstitio totidem in partib{us} Cancri.
Qui loc{us} admo-
net
, vt dicam errare eos, qui brumam hybernum ſolſtitium vocant:
qua in ſenten-
tia
ſol{us} veterum fuit Columella, &
postea Serui{us}. Optimi enim autores τροπὰς
χ
{ει}με{ρι}νὰς brumam, τροπὰς θε{ρι}νὰς, ſolstitium appellant.
Cùm progreditur ad caudam Tauri. ] Cæteri Tauri partes posterio-
res
non videri aiunt.
Vn{us} Plini{us} Vitruuium eſt ſecut{us} lib. II. cap. XLII. In
cauda
(inquit) Tauri ſeptem, qu{as} appellauere Vergili{as}.
Quæ ſunt dextrà ac ſiniſtrà zonam ſignorum. ] Eo dicendi gene-
re
vſ{us} eſt lib.
X. cap. XI. Dextrà autem & ſiniſtrà cochleam tigna collocantur, &
cap
.
XV. Quæ dextrà ac ſinistrà canalem figuntur.
De ſyderib{us} quæ ſunt à Zodiaco ad Septentrionem.
CAP
. VI.
NANQVE Septentrio, quẽ Græci nominant ἄρΗ{το}μ
ſiue
ἑλιΗ{η\’ν}, habet poſt ſe collocatum Cuſtodem.
Ab
eo
nonlonge conformata eſt Virgo, cuius ſupra hume-
rum
dextrum lucidiſsima ſtella nititur, quam noſtri
prouindemiam
, maiorem Græci Προ{τζ}ύγετομ voci-
tant
, candens autem magis ſpecies eius eſt colorata.
Item alia contra eſt ſtella media genuorum Cuſtodis arcti, qui Arcturus
dicitur
.
Eſt ibi dedicatus è regione capitis Septentrionis, tranſuerſus ad
pedes
Geminorum, Auriga, ſtatq́;
in ſummo cornu Tauri, Itemq́; in ſum-
mo
cornu leuo ad Aurigæ pedes, vna tenet parte ſtellam, &
appellatur
aurigæ
manus.
Hœdi capra leuo humero Tauri quidem & Arietis, in-
ſuper
Perſeus dexterioribus ſubtercurrens baſim Vergiliarum, ſiniſterio-
ribus
caput Arietis, &
manu dextra innitens Caſsiopeæ ſimulacro, leua
ſupra
aurigam tenet Gorgoneum ad ſummum caput, ſubiiciensq́;
An-
dromedæ
pedibus.
Item Piſces ſupra Andromedam & eius ventrem &
Equi
, quæ ſunt ſupra ſpinam Equi, cuius ventris lucidiſsima ſtella finit
ventrem
Equi &
caput Andromedæ. Manus Andromedæ dextra,
404382M. VITRVVII POLL. Caſsiopeæ ſimulacrum eſt conſtituta, leua ſuper Aquilonarem Piſcem.
Item Aquarius ſupra Equi caput. Equi vngulæ attingunt Aquarii ge-
nua
.
Caſsiopeæ media eſt dedicata Capricorno ſupra in altitudine, Aqui-
la
&
Delphinus, ſecundum eos eſt Sagitta. Ab ea autem Volucris, cuius
penna
dextra Cephei manum attingit &
ſceptrum, leua ſupra Caſsiopea
innititur
, ſub Auis cauda pedes Equi ſunt ſubtecti, inde Sagittarii, Scor-
pionis
, Libræ, inſuper Serpens ſummo roſtro Coronam tangit, ad eum
medium
Ophiuchus in manibus tenet Serpentẽ, leuo pede calcans fron-
tem
Scorpionis, mediam partem Ophiuchi capitis.
Non longe poſitum
eſt
caput eius, qui dicitur nixus in genibus.
Eorum autem faciliores ſunt
capitum
vertices ad cognoſcendum, quod non obſcuris ſtellis ſunt con-
formati
.
Pesingeniculati ad id fulcitur capitis tempus Serpentis, qui eſt
inter
Arctos (qui Septentriones dicuntur) implicatus, parue per eos fle-
ctitur
Delphinus, contra Volucris roſtrum eſt poſita Lyra.
Inter hume-
ros
Cuſtodis &
Geniculati Corona eſt ornata. In Septentrionali verò cir-
culo
, duæ poſitæ ſunt Arcti ſcapularum dorſis inter ſe compoſitæ, pectori-
bus
auerſæ, è quibus minor {ην}νόσ{ου}ρα, maior ἕλιΗΗ à Græcis appellatur,
earumq́
;
capita inter ſe deſpicientia ſunt conſtituta, caudæ capitibus ea-
rum
aduerſæ contraq́;
diſpoſitæ figurantur. Vtrorumq; enim ſuperando
eminent
, in ſummo per caudas eorum eſſe dicitur.
Item Serpens eſt por-
recta
, è qua ſtella quæ dicitur polus, plus elucet circum caput maioris Se-
ptentrionis
.
Nanque quæ eſt proxima Draconem circum caput eius in-
uoluitur
, vna verò circum Cynoſuræ caput iniecta eſt fluxu, porrectaq́;

proxime
eius pedes.
Hæc autem intorta replicataq́; ſe attollens reſlecti-
tur
à capite minoris ad maiorem, contra roſtrum &
capitis tempus de-
xtrum
.
Item ſupra caudam minoris Cephei ſunt pedes, ibiq́; ad ſum-
mum
cacumen facientes ſtellæ ſunt trigonum paribus lateribus inſuper
Arietis
ſignum.
Septentrionis autem minoris & Caſsiopeæ ſimulacri,
complures
ſunt ſtellæ confuſæ.
Quæ ſunt ad dextram Orientis inter zo-
nam
ſignorum, &
Septentrionum ſydera in cœlo diſpoſita, dixi. Nunc ex-
plicabo
quæ ad ſiniſtram Orientis Meridianisq́;
partibus ab natura ſunt
diſtributa
.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Tot{us} hic loc{us} de ſyderib{us}, qui capite hoc & proximo abſoluitur, adeò luxat{us}
mendis\’
deformis eſt, vt niſi liberiore, aut audaciore poti{us} castigandi ratione
emendari
ſatis non poßit.
Loca tantum aliquot (quando iuris ampli{us} mihi non per-
miſi
) ex ingenio castigaui, quam tamen coniecturam noſtram tunc amabim{us}, cum
à
doctis viris probari audiem{us}.
Reliquam verò lectionem perturbatam, laceram,
&
maculoſam purgare volenti Arati phænomena, & Higini libri de ſtellis, aut
Baßi
in Germanici verſionem commentarij, Procl{us}, Ptolemæ{us}´ue, &
cæteri
405383DE ARCHITEC. LIB. IX. adferre poterant. Satis viſum eſt (dum communem lectionem inanem commenti-
tiam\’
putam{us}) perfunctoriè &
obiter loca interpretantes indicare quorum be-
neficio
veriorem, ſi non natiuam ſcriptionem dare integrum erat (Democritum enim
phyſicum
ſecutum eſſe ſe hac parte nobis commonstrauit) &
fortaſſe quæ annota-
m
{us}, ſtudioſis opem adferre poßint ad meliorem indagandam.
Illud pro re poſſu-
m
{us} indicare ab Hipparcho, Ptolemæo, &
Alfonſo notat{as} eſſe ſtell{as} ſupra mille
du
{as} ac viginti, ſextuplici magnitudine distinct{as}.
Primæ magnitudinis eſſe
quindecim
.
Secundæ XLV. Tertiæ CCVIII. Quartæ CCCCLXXIIII. Quintæ
CCXII.
Sextæ LXVIII. Imagines eſſe quadragintaocto, quòd piſces & gemini
ſint
ſigna duplicia:
aut ſi figuræ pro ſimplicib{us} habeantur, Ophiuc{us} pro homi-
ne
&
Serpente, & equi duo iuxta Ptolemæi ſententiam ſint ſtatuendi. Et quoniam
huc
ſermonis ventum eſt, non erit eorum, quæ ἀπροσ{δι}ιόνυσα vocant, ſi &
illud
addidero
, quod ex Alfagrani ſcriptis coniecim{us}, &
ad calculum reuoc auim{us},
ſtellarum
primæ magnitudinis ambitum eſſe, quantum terræ centies &
quinde-
cies
, de cui{us} ambitu dixi libri primi capite ſexto.
Secundæ magnitudinis, quin-
quies
&
octuagies, Tertiæ, bis & ſeptuagies. Quartæ quinquagies. Quintæ, tricies
&
ſexies: Sextæ, vicies. Rurſum Lunæ ambitum minorem eſſe terræ ambitu ſe-
pties
&
tricies, Mercurij ter millies centies, & ter ſupra quadragies. Veneris ſe-
pties
&
tricies. Econtrario Solis maiorem eſſe ambitum quàm terræ centies &
ſexagies
ſexies, Martis ferè bis, Iouis ſemel &
nonagies, Saturni quinquies & no-
nagies
.
Præterea à terra ad Lunam interualli milliaria eſſe centum ſexaginta mil-
lia
&
viginti ſeptem ſupra quadringenta, ad Mercurium trecenta ſedecim millia
&
viginti octo cum quingentis, ad Venerem octingenta triginta & vnum mil-
lia
, &
cum octingentis viginti ſex: ad solem ſexies millies mille, quinquagies,
octies
mille &
ducenta octoginta nouem: ad Martem ſexies millies mille, centies
octies
mille quadringenta &
nouem: ad Iouem quater & quadragies millies mille
quadringenties
bis &
ſeptuagies mille, & cum ſexcentis viginti quinque: Ad
Saturnum
bis &
ſeptuagies millies mille centies ſeptuagies octies mille, & qua-
dringenta
quadraginta quatuor.
Ad octauam ſphæram centies millies mille ſeptin-
genties
ſexagies ſexies mille, &
cum centum nouem & nonaginta. Ad nonam
ſphæram
ſemel &
ducenties millies mille, quingenties tricies & ſepties mille, &
ſupra
quadragintanouem.
Decimam ſphæram, & vndecimam non nouit Alfa-
gran
{us}, nec eo quiſquam antiquior, nonam enim putabant eſſe primum mobile.
Qui
ſunt
ſecuti Aſtrologi illam ab hoc distinxerunt.
Vndecimam verò immobilem qui-
dem
illam, Græcorum prim{us} Baſili{us}, Latinorum autem Strab{us} &
Beda poſuiſſe
feruntur
, quam ab immenſo ſplendore, &
ardentißima claritate ἐμπρεομ, quaſi
ignitum
dic{as}, vocauerunt.
Ibi dei Optimi Maximi, & beatorum ſpirituum ordi-
num
, atque ſanctorum ſemper venerandorum ſedem Theologi existimant eſſe.
De
qua
re, ſi plura cupis, legito Egidium Romanum commentario in ſecund.
ſentent.
distinct. ſecunda. Nam & de ijs memini grauiter atque diſerte diſſere non vul-
garem
amicum noſtrum Ioannem Vaſſurium Ambianum, excellentis ingenij atque
doctrinæ
virum, melioris\’ notæ Theologum.
Nanque Septentrio, quem Græci nominant ἄρκτομ, & c. ] Cum
in
cœlo ſint aſtra, ſiue ſydera, id eſt ſigna, quæ animalia reśue ali{as}
406384M. VITRVVII POLL. multis constantia ſtellis (hoc enim astrum à ſtella differt, id eſt ἄςρομ ἀπὸ {των} ἀςέ-
ρ
&
, autorib{us} Galeno commentario primo libri primi Epidemion Hippocratis, &
Ammonio
libro de differentijs) eorum alia ſunt auſtrina, alia aquilonia, vniuerſa
triginta
quinque, ſententia Martiani Capellæ, lib.
VIII. vt reliquis placet trigin-
ta
ſex.
neutri enim Zodiaci ſigna adnumerant. Sunt qui Septentrionalia his Au-
ſonij
verſib{us} decem &
nouem recenſent,
Ad Boreæ partes arcti vertuntur & anguis,
Poſt
hos arctophylax, pariter\’ Corona, genu\’
Prolapſ
{us}, Lyra, auis, Cephe{us}, &
Caßiopeia,
Auriga
, &
Perſe{us}, Deltoton, Andromedæ aſtrum.
Pegaſ{us}, & Delphin, telum, aquila, anguitenens\’.
De
ijs quæ ad meridiem ſunt, capite proximo erit ſermo.
Cuius ſupra humerum dextrum lucidiſsima ſtella nititur,
quam
noſtri prouindemiam.
] Ea ſtella Baſſo in Germanicum anteuinde-
miator
dicitur, Plinio lib.
XVIII. cap. XXXI. in impreßis codicib{us} vindemiator,
in
ſcriptis vindemitor, quo in loco recti{us}, anteuindemitor legatur.
Neque me latent
verba
illa Columellæ lib.
XI. cap. II. VI. non{as} Martij vindemiator apparet, quem
τρυγκτ***ρα
dicunt.
puto enim ad ſuperiorum formam exigenda, & προρνγκτ\~Νρα
pro
τργκτ***ρα ſcribendum, vti &
apud Ptolemæum libro de inerrantium ſtella-
rum
ſignificationib{us}, eodem cum Columella die.
Mendum idem ex hoc tollendum,
ſeptimo
Calend{as} Septembris, ex illo verò ſexto Calend eiuſdem menſis.
Superſtitio-
ſi
{us} hoc tradidi, vt intelligeret lector id mendi non vnum ſcriptorem inuaſiſſe.
Scie
&
Ouid. lib. III. Faſtorum Vindemitorem dixiſſe,
Siue
eſt arctophylax, ſiue eſt piger ille Bootes
Mergetur
, viſ{us} effugiet\’ tuos.
At non effugiet Vindemitor.
Faciunt
tamen prouindemiæ vocabulum, Procli\’ conſenſ{us}, &
verba illa Plinij,
vindemiæ
maturitatem promittens, vt placeat nostra illa animaduerſio.
Procl{us}
eam
ſtellam ad dextram Virginis alam conſtituit.
Maiores Græci προτρ\’νγετομ vocant. ] Proclo dicitur προρνγκτ\‘ας, id
eſt
præuindemitor, Chaldæis almucedie alaraph.
Candens autem magis ſpecies eius eſt colorata. ] Existimaui pro
ſpecies
ſcribendum eſſe ſpica, quòd fulgida ſit in Virginis manu ſtella, ςαχ\’νς à Græ-
cis
dicta, &
à Chaldæis alɀimon alaɀel. Germanic{us} in verſione Arati, Fulget
ſpica
manu.
De ea Baſſ{us} ei{us} enarrator in hunc modum prodidit. Habet (de Virgi-
ne
loquitur) in ſingulis manib{us} ſingul{as} ſtell{as};
illa quæ dextra clarior eſt, & vo-
catur
ſpica.
Hoc idem Higin{us}. Emendand{us} vterque, & pro dextra legendum
ſinistra
.
Manili{us} torridam ſpicam vocat, fortaſſe idem ſpectans, quod Vitruui{us},
cum
ait candens.
Nam & Baſſ{us} in principio Commentarij, igneam ſpicam appellat.
Media genuorum cuſtodis arcti. ] Conuenit Proclo, Ptolemæo, &
Baſſo
cum Vitruuio.
Germanic{us} contrà, qua vincula nodant. Quod Ruf{us}
Auien
{us} imitat{us} dixit.
Aurea quà ſummos astringunt cingula amict{us}. Illum
ſecut
{us} Higin{us} in Zona collocat Vtcunque eſt, genuorum pro genuum dictum, niſi
mauis
ſequi codicem eum, in quo ita ſcriptum inueni, media custodis gemini arcti.
407385DE ARCHITEC. LIB. IX. Vbi ſi geminæ leg{as}, & Latinè leges, & cum posteriorib{us} ſenties. Eum mihi co-
dicem
vtendum dedit politi &
elegantis ingenij iuuenis Thom{as} Spica Roman{us}.
Cuſtodis Arcti, qui arcturus dicitur. ] Custodẽ Arcti intellige maio-
ris
Dicitur autem ob id Arctophylax, ſed &
Bootes, quòd plaustrum ſequi videa-
tur
.
Appellatur etiam Arctur{us} autore Baſſo, qua in ſignificatione vſurpatur à
plinio
, Firmico, Manilio, &
ante ipſos hoc loco Vitruuio.
Itémque in ſummo cornu læuo ad aurigæ pedes vna tenet
ſtellam
, &
appellatur aurigæ manus, hœdi capra læuo humero
Tauri
quidem &
Arietis. ] Hoc ordine in omnib{us}, quæ viderim, exempla-
rib
{us}, hæc verba ſunt collocata.
Eam verò lectionem perturbatam quidem ac tur-
piter
diuulſam, &
autorum lectione, & re ipſa animaduertim{us}, nec tamen locum
reſtituere
potuim{us}.
Neque enim tam facile eſt veram lectionem inuenire, quàm
falſam
adulterinam\’ hanc integrum eſt conuincere.
Certum quidem eſt, in ſummo
læuo
cornu Tauri ſtare aurigæ pedes, vna manu, id eſt ſinistra tenere ſtell{as} du{as},
quæ
hœdi appellantur, in ſinistro humero clariorem eſſe, quam capram nominant.
Cæterùm guatuor extremæ illæ dictiones, Tauri quidem & Arietis, coniungendæ
ſunt
cum ſequentib{us} his duab{us}, inſuper Perſe{us}.
Et licet Latini ſermonis purit{as}
id
non patiatur, fortaſſe non abborruerit ab eo dicendi genere Vitruui{us}, aliquando
haud
ſatis Grammatic{us}, aut poti{us} præceptorum ſecur{us}, vti paulò pòſt, Inde Sa-
gittarij
, Scorpionis, Libræ inſuper, ſi quidem loc{us} non vacat menda Niſi poti{us} ſeri-
pſiſſe
credibile ſit, Tauro quidem &
Ariete inſuper, vt lib. V. cap. I. & lib. X. cap.
XXI.
quib{us} inſuper, & quo inſuper, aut Taurum quidem & Arietem inſuper,
vt
dicti libri V.
cap. III. inſuper fundamenta, & lib. III. inſuper coron{as}: &
apud
Cæſarem Commentariorum de bello Gallico libro quarto, Hæc vtraque inſu-
per
, aut, ſubaudiſſe ſigna.
Dexterioribus ſubtercurrens baſim Vergiliarum. ] Supercur-
rit
, non ſubtercurrit, niſi ſuprà eſſe collocatum ad rem non facit.
Sunt autem Vergi-
liæ
numero ſeptem ſtellæ in dorſo Tauri, quanquam ſeptima vix ſatis conſpici poteſt,
autore
Arato, vt Procl{us} non abs re ſex dixiſſe videatur.
Siniſterioribus caput Arietis. ] Aut parum proſpiciunt oculi, aut non
caput
, ſed caudam percurrit Arietis.
Etmanu dextra innitens Caſsiopeiæ ſimulacro, læua ſupra
aurigam
tenet Gorgoneum ad ſummum caput.
] Et hic loc{us} inqui-
nat
{us} eſt, ſi quis ali{us}.
Nam manu dextra innititur Caßiopeiæ ſimulacro, id\’ ſupra
aurigam
.
Gorgoneum verò caput veluti ſummis capillis prenſum ſubijcit Andro-
medæ
pedib{us}.
Item Piſces ſupra Andromedam & eius ventrem & Equi,
quæ
ſunt ſupra ſpinam Equi.
] Nec ſatis mihi conſtat, quomodo loc{us} hic
ſit
emendand{us}.
Piſcium quidem austrin{us} ſupra ſpinam Equi pegaſi (qui dimi-
di
{us}, id eſt priore tantum parte vſque ad vmbilicum patet) collocat{us} eſt:
Aqui-
loni
{us} verò Andromedæ humero proxim{us} ſinistro, ſiue ex aduerſo ventris pegaſi
eſt
.
Ei{us} autem ventris lucidißima & extrema ſtella finit Andromedæ caput,
Communi\’
rubent duo ſemper ſydera flamma, ait Ruf{us} Auien{us}.
Læua ſupra Aquilonarem Piſcem. ] Nam ſunt Gemini Piſces, quo-
408386M. VITRVVII POLL. rum (inquit Germanic{us}) alter in austrum Tendit, Threicium Boream petit alter.
Item Aquarij ſupra Equi caput. ] Aut ſubaudi ſigna, aut ſcribe
Aquari
{us}.
Equi vngulæ attingunt Aquarij genua. ] Imò ſinistra Equi vngu-
la
ſinistram auis alam attingit.
De qua re Cicero in Arati phænomenis in hunc
modum
, Iam verò clinata eſt vngula vehemens Fortis Equi, propter pennati cor-
poris
alam.
Vt fortaſſe hîc ſcribendum ſit, Equi vngula attingit auis pennam.
Caſsiopeiæ media eſt dedicata Capricorni ſuprà in altitudi-
nem
.
] Hoc falſum eſt, ſi loc{us} eſt integer. Nam Equicul{us} (quem Equum prio-
rem
appellant) dicat{us} eſt Capricorne.
Cæterùm extremæ tres illæ dictiones, ſuprà
in
altitudinem reforendæ ſunt ad ſequentia, vt legatur.
Suprà in altitudinem
Aquila
&
Delphin{us}. An verò Vitruui{us} caſum genitiuum pro datiuo poſuerit,
hoc
eſt, an Capricorni pro Capricorno ſcripſerit non audeo affirmare.
Cuius manus dextra Cephei manum attingit, & ſceptrum. ]
Si
ſceptrum ſiue caduce{us} in austrinis eſt, vt ex Hipparcho tradit Procl{us}, Loc{us}
hîc
deprauat{us} eſt, &
fortaſſe pro ſceptrum legendum Serpentem, vt eum intelli-
g
{as} qui eſt inter Arctos.
Læua ſupra Caſsiopeia innititur. ] Scribe Caßiopeiam, accuſandi ca-
ſu
.
Id licet multi faciendum non ſit, in re tamen quæ legentes ſuſpendere poſſet, non
penit
{us} inutilem hanc etiam fore diligentiam credidim{us}.
Sub auis cauda pedes Equi ſunt ſubiecti. ] Dexter quidem Equi
pes
ad auis caudam vergit.
Auis autem & Gallina à nonnullis vocatur.
Inde Sagittarij, Scorpionis, Libræ inſuper. ] Existimo ſcriben-
dum
, Inde Sagittarium, Scorpionem, Libram inſuper, aut deeſt dictio ſigna, aliáue
eiuſmodi
, aut ſubaudijt, quod antea admonuim{us}.
Serpens ſummo roſtro coronam tangit. ] Ophiuci Serpens rostro
ſummo
tangit Ariadnes coronam.
Alia verò eſt austrina, quam Bacchi fuiſſe plu-
rimi
aſſerunt.
Tenet Serpentem, læuo pede calcans mediam frontem Scor-
pionis
, partem Ophiuci capitis.
] Lego, Læuo pede calcans frontem Scor-
pionis
, mediam partem Ophiuci capit is.
Vt ſit ſenſ{us}, Ophiuc{us} læuo quidem pede
calcat
Scorpionis frontem, at is Serpens, quem tenet Ophiuc{us}, capit &
cingit me-
diam
partem ipſi{us}, Ophiuci.
Quidam coniungunt ſequentem clauſulam, hoc modo
legentes
Ad partem Ophiuci capitis non longè poſitum eſt caput, &
c. Dicitur au-
tem
Ophiuc{us} ab Arato, &
ei{us} interprete Theone, atque Proclo quaſi ὀφιόεχ{ος},
quòd
Serpentem teneat.
Non tamen defuerunt, qui Ophiulcum, quaſi Serpentitra-
bum
ſcriberent, ſed potior mihi prior ſententia viſa eſt.
In genibus autem eorum faciliores ſunt capitum vertices ad
cognoſcendum
.
] Malè interpuncta eſt clauſula, hoc enim, in genib{us}, legen-
dum
cum fine ſuperioris, ſed pro Neſſ{us} ſcribendum niſ{us}, aut nix{us} in hunc mo-
dum
, Ei{us} qui dicitur nix{us} in genib{us}, deinde ſequatur.
Eorum autem facilio-
res
, &
c. Græci ξν γόνασι appellant, Latini ingeniculum, vt ſcribit Iuli{us} Firmi-
c
{us} lib.
VI. Ouidi{us} lib. VIII. Metamorph. nixum genu. Manili{us} lib. V. nixam
genu
ſpeciem dixit.
Eum Higin{us} tradit fuiſſe Herculem, qui genu dextro
409387DE ARCHITEC. LIB. IX. ſinistro pede capitis Draconis dextram partem opprimere conatur. Cauſa erroris
fuit
, quod librario fabula notior eſſet Neßi Centauri, qui Deianiræ Herculis vxori
ab
ipſo ſagitta vulnerat{us}, vt mortem ſuam vindicaret, perſuaſit vt vestem ſuo
ſanguine
litam, quo illum in ſui amore retineret, mitteret.
Qua indut{us} adeo crucia-
t
{us} eſt, ut ſeipſe in pyram coniecerit.
Semel moneo ex Higino, & Baſſo, qui in Cæſa-
rem
Germanicum Commentaria ſcripſit, petenda eſſe, quæ ad historiam aut fabu-
lam
ſyderum pertineant.
Adid fulcitur capitis tempus Serpentis, cuius arcturum, qui
Septentriones
dicuntur implicatus.
] Loc{us} hic non vacat menda. Eum
ſic
poſſe reſtitui existimo, Qui eſt inter arctos (qui Septentriones dicuntur) implica-
t
{us}.
Nam ingeniculat{us} fingitur inniti capiti Draconis, qui inter arctos, id eſt vr-
ſ
{as} maiorem &
minorem implicatur. Virgil. Georg. lib. I.
Maxim{us} hic flexu ſinuoſo elabitur anguis,
Circum
, per\’ du{as} in morem fluminis arctos.

Neque
tamen existimandum ita eſſe in cœlo, quemadmodum vulgò pinguntur, ſed
maiorem
eſſe iuxta caudam Draconis, minorem verò in ſpira, ſicuti Arati car-
mine
, &
Ptolemæi magnæ conſtructionis opere, quod vocant almagestum, atque
adeò
re ipſa docti ſum{us}.
Parue per eos flectitur Delphinus. ] Si Vitruui{us} duos Equos puta-
uit
eſſe, hoc eſt ſi Pegaſum, &
Equi ſectionem agnouit, quos & Ptolemæ{us} & Al-
fonſ
{us} eſſe crediderunt, fortaſſe hoc loco legendum, Equi parui per os.
Si vnum tan-
tum
ſtatuit, Pegaſi per os ſcribendum.
E quibus minor κυνόσ{ομ}ρα, maior έλίκη à Græcis appellatur. ]
De
ijs Germanic{us} Cæſar in Arato,
Hic
Iouis altrices Helice Cynoſura\’ fulgent.
Dat Graijs Helice curſ{us} maiorib{us} astris,
Phœnic
{as} Cynoſura regit.
# Verſ{us} Arati ſunt,
Οἱ
τ{ηυ4} μ{ρν2} κ{μ\‘ν}όσονραμ ἐπίκλκσιμ καλέονσιμ,
Τ
{ηυ} δἰ ἑτέρ{ηυ}, λίκκ γε {με\’ν} ἄν {δι}ρες ὰχαιοί
Ειμ
ἁλὶ τ{οκ}μαίρονπαι, ἱνὰ χρ\‘α νἨας ἀγιν{εῖ}μ.

Τ\~Ν
{δἰ} ἄρα φοί ικες πίσμυοι πôόωσι θἀλ{οσ}αμ.
Vtrorumque enim ſuperando eminent per caudas eorum
eſſe
dicitur.
] Non ſatis mihi hic loc{us} intelligitur. Scriptionem quidem men-
dum
continere non dubito, ſed nondum vel firmi quicquam ſenſ{us} elicere potui.
Alti{us} autem diuturna negligentia inſedit vuln{us}, quàm vt ei à nobis mederi
poßit
.
Plus elucet circum caput maioris Septentrionis. ] Aliquanto
vicinior
eſt pol{us} minoris vrſæ caudæ, vt potuerit ſcriptum fuiſſe, circum caudam
minoris
Septentrionis.
Nanque quæ eſt proxima Draconem. ] Lego proximè, aduerbium.
Iniecta eſt fluxu. ] Aliâs ſcribitur flexu, quam lectionem magis probo.
Facientes ſunt ſtellæ trigonum, paribus lateribus. ] Δέλτωτομ
vocant
à ſimilitudine literæ Græcæ, id eſt Δ.
Cicero in Arato.
410388M. VITRVVII POLL.
Deltoton dicere Graij.
Quod ſoliti, ſimili quia forma litera claret.
Quod autem ait parib{us} laterib{us}, intelligendum duob{us}: ex Arato.
De ſyderib{us}, quæ ſunt à Zodiaco ad meridiem. CAP. VII.
PRIMVM ſub Capricorno ſubiectus Piſcis auſtri-
nus
, cauda proſpiciens Cephea, ab eo ad Sagittarium
locus
eſt inanis, Thuribulum ſub Scorpionis aculeo.
Centauri priores partes proximæ ſunt Libræ, & Scor-
pionem
tenent in manibus.
Simulacrum id, quod Be-
ſtiam
aſtrorum periti nominauerunt, ad Virginem, &

Leonem
, &
Cancrum: Anguis porrigens agmen ſtellarum intortus, ſub-
cingit
regionem Cancri, erigens roſtrum ad Leonem, medioq́;
corpore
ſuſtinens
Craterem, ad manumq́;
Virginis caudam ſubiiciens, in qua in-
eſt
Coruus.
Quæ autem ſupra ſcapulas, peræque ſunt lucentia ad An-
guis
interius ventris, ſub caudam ſubiectus eſt Centaurus.
Iuxta Crate-
rem
&
Leonem, nauis eſt, quæ nominatur Argo, cuius prora obſcuratur:
ſed
malus, &
quæ ſunt circa gubernacula eminentia videntur, ipſaq́; naui-
cula
&
puppis per ſummam caudam Cani iungitur. Geminos autem mi-
nuſculus
Canis ſequitur contra Anguis caput, maior item ſequitur mino-
rem
.
Orion verò tranſuerſus eſt ſubiectus, preſſus vngula Centauri, ma-
nu
leua tenens clauam, alteram ad Geminos tollens, caput verò eius ba-
ſim
, Canis paruo interuallo inſequens Leporem, Arieti &
Piſcibus Cetus
eſt
ſubiectus, à cuius criſta ordinate vtriſque Piſcibus diſpoſita eſt tenuis
fuſio
ſtellarum, quæ Græcè vocitatur ἑρμκ{δι}όνκ:
magnoq́; interuallo in-
trorſus
preſſus nodus Serpentium, attingit ſummam Ceti criſtam.
Erida-
ni
per ſpeciem ſtellarum flumen profluit, initium fontis capiens à leuo
pede
Orionis.
Quæ verò ab Aquario fundi memoratur aqua, profluit in-
ter
Piſcis auſtrini caput, &
caudam Ceti. Quæ figurata formataq́; ſunt
ſydera
in mundo ſimulacra, natura diuinaq́;
mente deſignata, vt Demo-
crito
Phyſico placuit, expoſui:
ſed ea tantum, quorum ortus & occaſus
poſſumus
animaduertere, &
oculis contueri. Nanque vti Septentriones
circum
axis cardinem verſantes non occidunt, neque ſub terram ſubeunt:

ſic
&
circa meridianum cardinem, qui eſt propter inclinationem mundi
ſubiectus
terræ, ſydera verſabunda latentiaq́;
non habent egreſſus Orien-
tes
ſupra terram.
Itaque eorum figurationes propter obſtantiam terræ,
non
ſunt notæ.
Huius autem rei index eſt ſtella Canopi, quæ his regio-
nibus
eſt ignota, renunciantibus negotiatoribus, qui ad extremas Aegy-
pti
regiones, proximasq́;
vltimis finibus terræ terminationes, fuerunt. De
mundi
circa terram peruolitantia, duodecimq́;
ſignorum, &
411389DE ARCHITEC. LIB. IX. nali Meridianaq́; parte ſyderum diſpoſitione, vt ſit perfectus docui. Nan-
que
ex ea mundi verſatione, &
contrario Solis per ſigna curſu, gnomo-
numq́
;
æquinoctialibus vmbris, analemmatorum inueniuntur deſcriptio-
nes
.
Cætera ex Aſtrologia, quos effectus habeant ſigna duodecim, ſtellæ
quinque
, Sol, Luna, ad humanæ vitæ rationem, Chaldæorum ratiocina-
tionibus
eſt concedendum:
quod propria eſt eorum genethliologiæ ra-
tio
, vti poſsint antefacta, &
futura, ex ratiocinationibus aſtrorum expli-
care
.
Eorum autem inuentiones, quas ſcriptis reliquerunt, qua ſolertia,
quibusq́
;
acuminibus, & quam magni fuerint, qui ab ipſa natione Chal-
dæorum
profluxerunt, oſtendunt.
Primusq́; Beroſus, in inſula & ciuita-
te
Coo conſedit, ibiq́;
aperuit diſciplinam. Poſtea ſtudens Antipater,
itemq́
;
Achinapolus, qui etiam non è naſcentia, ſed ex conceptione ge-
nethliologiæ
rationes explicatas reliquit.
De naturalibus autem rebus
Thales
Mileſius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xeno-
phantes
Colophonius, Democritus Abderites, rationes quibus è rebus na-
tura
rerum gubernaretur, quemadmodum quosq́;
effectus habent, exco-
gitatas
reliquerunt.
Quorum inuenta ſecuti, ſyderum, & occaſus & or-
tus
, tempeſtatumq́;
ſignificatus, Eudoxus, Eudæmon, Calliſtus, Melo,
Philippus
, Hipparchus, Aratus, cæteriq́;
ex Aſtrologia Parapegmato-
rum
diſciplinis inuenerunt, &
eas poſteris explicatas reliquerunt. Quo-
rum
ſcientiæ ſunt hominibus ſuſpiciendæ, quod tanta cura fuerunt, vt
etiam
videantur diuina mente tempeſtatum ſignificatus poſt futuros, an-
te
pronunciare:
quas ob res hæc eorum curis ſtudiisq́; ſunt concedenda.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Primum ſub Capricorno, & c. ] Auſtrina ſigna, de quib{us} hoc capite
traditur
, ferè complectuntur hi Auſonij verſ{us},
Orion
, Procyon, Lep{us}, ardens Syri{us}, Argo.
Hydr{us}, Chiron, Thuribulum quoque, Piſcis, & ingens
Hunc
ſequitur Pistris, ſimul Eridani\’ fluenta.

Adiunxerunt
alij Coruum, Craterem, &
Coronam auſtrinam.
Piſcis auſtrinus. ] Hic Piſcis modò noti{us}, modò austrin{us}, aliquando Piſcis
magn
{us}, &
Meridionalis dicitur. Cui{us} nepotes feruntur Piſces, qui ſunt in Zodia-
co
conſtituti, autore Baſſo, de quib{us} Ouidi{us} libro ſecundo fastorum.
Cauda proſpiciens Cephea. ] Diui boni, quantum à Cepheo distat Pi-
ſcis
hic.
Itaque ſcribi oportuit, caudam proſpiciens ceti, id eſt obuerſ{us} ad ceti cau-
dam
.
De quo in hunc modum Auien{us} Arati paraphraſtes,
Vltra
cetoſi rurſum ſpeciem Capricorni
Cardinis
immerſi, quà ſunt australia flabra
In
pistrim horrificam conuerſ{us} viſcera Piſcis
Subuchitur
, notium vocat istum Græcia Piſcem.
412390M. VITRVVII POLL.
Ab eo ad Sagittarium locus inanis. ] Videtur Vitruui{us}, aut quiſ-
quis
is eſt, quem eſt ſecut{us}, coronam australem (quam Procl{us} {οù}ρανίσκομ à non-
nullis
ait vocari) non nouiſſe.
Nam prætermiſſa ea, ſtatim ad Thuribulum confu-
git
.
Eſt verò ipſa collocata ante priores Sagittarij pedes, inter Piſcem austrinum, &
Thuribulum
.
Thuribulum ſub Scorpionis aculeo. ] Cœleste hoc ſyd{us} Arato di-
citur
θυτἨ{ρι}ομ, id eſt ara, interpretib{us} Cicerone, Rufo, Firmico, Manilio, atque Hi-
gino
.
Germanic{us} vocauit Thuribulum, vt Procl{us} θνμιατἨ{ρι}ομ. Baſſo ſacrari{us} &
pharum
appellatur, Ptolemæo &
Alfonſo Lar.
Centauri priores partes proximæ ſunt Libræ, & Scorpio-
nem
tenent in manibus.
] Et hic loc{us} non caret menda. Nam ſi dictio pro-
ximæ
nomen legitur, ſcribendum erit, proximæ ſunt Libræ &
Scorpioni. Si ad-
uerbium
existimatur, dempta ſcilicet diphthongo, &
eodem modo legend{us} erit lo
c
{us}, aut Libram ſcribendum erit, ſicuti Scorpionem.
Eiuſmodi enim aduerbia du-
plicem
habere constructionem, vel pueris notum eſt.
Illud verò tenent in manib{us},
coniungendum
cum ſequentib{us}, vtlegatur, tenent in manib{us} ſimulacrum id,
quod
bestiam, &
c. Sed de Centauro in hæc verba tradit Baſſ{us}, Quidam arbi-
trantur
tenere in ſinistra manu arma &
Leporem, in dextra verò bestiolam, quæ
θκρίομ
appellatur, &
β\’νρσαμ, id eſt vtrem vini plenum, in quo libabat dijs in ſa-
crario
.
Quæ arma dixit Baſſ{us}, interpretor quem thyrſolochum vocauit Procl{us}.
Meminit enim thyrſi Baſſ{us} in ſtellarum enumeratione.
Simulacrum id quod beſtiam aſtrorum periti nominaue-
runt
.
] Victimam quam Chiron, id eſt Centaur{us} ad aram proximam offert, nemo
certo
donauit nomine Graium, inquit Cicero in phænomenis.
Arat{us} quidem θκρίομ,
Latini
modò feram, aliquando bestiam &
beſtiolam dicunt. Firmic{us}, Ptolemæ{us},
&
Alfonſ{us} Lupum, Martian{us} Pantheram.
Quæ autem ſupra ſcapulas, peræque ſunt lucentia ad an-
guis
interius ventris.
] Min{us} eſt loc{us} hic maculoſ{us}, tantummodo finis clau-
fulæ
eſt faciend{us} poſt dictionem lucentia, &
altera incipienda, Ad anguis inte-
ri
{us} ventris, ſub caudam, &
c.
Ipſa autem nauicula & puppis per ſummam caudam Cani
iungitur
.
] Canem dixit maiorem. nam is proprie Canis appellatur. Habet verò
in
ore fulgentißimam ſtellam, quæ aliquando nomine toti{us} ſyderis vocatur Canis,
aliquando
canicula, &
Syri{us}: ad quam cum sol acceſſerit, duplicatur ipſi{us} ca-
lor
, vt annotauit Baſſ{us}.
Higin{us} tamen Canem in lingua dici prodit, & Syrium
in
capite.
Baſſ{us} contrà, Habet, inquit, ſtell{as}, in capite vnam, quæ Iſis dicitur, in
lingua
vnam, quam Syrium vel Canem vocant.
Galen{us} Commentario primo pri-
mi
libri morborum vulgarium Hippocratis, in Canis mandibula collocat Syrium,
quod
Arat{us} dixerat, &
teſtatur ei{us} ſcholiastes, quem oriri decimo & nono die
Inlij
menſis adnotauit in aphoriſmorum Hippocratis ſectionem quartam Philo-
the
{us}.
Canem autem illis ortum ſexto Calend{as} Augusti conſtat. Nobis oritur Ca-
lendis
Iulijs.
Geminos autẽ minuſculus Canis ſequitur. ] Procyon Græcis, vſur-
pato
etiam à Latinis ſcriptorib{us} vocabulo, &
Anticanis, at minor Canis
413391DE ARCHITEC. LIB. IX. hoc ſyd{us} dicitur. De quo eſt Ciceronis verſ{us} in phœnomenis.
Anticanis Graio Procyon qui nomine fertur.
Eſſe
autem ſub geminis &
Ruf{us} Auien{us} teſtatur,
Vltim
{us} eſt Procyon geminorum ſubdit{us} aſtro.
Preſſus vngula Centauri. ] Orion remotißim{us} eſt à Centaure, & ex
aduerſo
oppoſit{us}.
quare abſciſſa prima ſyllaba, pro Centauri eſt Tauri ſubstituendũ.
Manu læua tenens clauam, alteram ad geminos tollens. ] Et
dextra
manu Orion clauam tenet, &
eandem ad geminos tollit.
Caput verò eius baſim Canis paruo interuallo ſequens Le-
porem
.
] Loc{us} etiam hic è contaminatis eſt, & qui nos diu torſerit, eum verò
tum
intelliges, cùm pro caput, præpoſitionem apud repoſueris.
Quæ vocatur ἑρμκ{δί}νκ. ] Quaſi dic{as} Mercurij delici{as}, ſed quid ita,
nondum
inuent.
Ea effuſio ſtellarum eſt in dextra Aquarij manu. de qua in hunc
modum
Arat{us} in phænomenis,
Οἵκ
τίς \’τ ὀλίγη χ\’νσις ***{δι}ατ&
ἔνθα ηὰι ἔνθα
Σκι
{δι}ναμενομ.
Id eſt, qualis, quædam parua fuſio aquæ hinc atque hinc ſparſæ. Meminit etiane
Higin
{us} libro tertio.
Magnóque interuallo introrſus preſſus nodus Serpentium. ]
Perſuadere
mihi non poſſum, Vitruuium Serpentium nomine Piſces intellexiſſe, qua-
re
pro Serpentium ſuſpicat{us} ſum ſcriptum fuiſſe Piſcium.
Sunt enim Piſcium
Aquilonij
&
australis (ille βόρξος, hic νότι& nominatur) caudæ quaſi vinculis
(Proclo λίνοι, Baſſo lineolæ dicuntur, aliquib{us} linum, alijs ligamentum, vt testa-
tur
Pontan{us} commentationum in centum Ptolemæi ſententi{as} libro primo) coniun-
ctæ
Præfulgens autem ſtella, quæ in ſummis lineolis conſpicitur, Græcè σ{μ\’ν}{δι}εσμ{ος}
dicitur
, Latinè nod{us}, commiſſura etiam Piſcium Plinio, &
postea Baſſo, nod{us}
etiam
cœlestis, vti ab eodem Pontano literis eodem Commentario traditum eſt.
Huius autem rei index eſt ſtella Canopi. ] Proclo canob{us} appella-
tur
in libro de ſphæra.
{δι} {ςν} ἄκρω τῷ πκ{δι}αλί {δι} Ἅργ{οῶ}ς κ{έι}μ{υο}ν& λαμπρος
ἀς\‘αρ
, Κἀνωρ{ος} ὀνομάζετ{οη}, id eſt.
Quæ ſtella in ſummo arg{us} nauis gubernaculo
fulget
, canob{us} nominatur.
Canobum ait Poſidoni{us} in Græcia non videri, inde
factum
, vt ei{us} Arat{us} non meminerit.
Vide Strabonem lib. III. Loc{us} hic ad-
monet
, vt errorem Plinij &
Procli indicem manifestißimum, pace tantorum vi-
rorum
dixerim.
Plini{us} dicit à Rhodo abſcondi, magis\’ Alexandriæ. Procl{us} in
Rhodo
ægrè conſpici, Alexandriæ non cerni.
Sed cum Canop{us} ſtella ſit ſigni Au-
ſtrini
, neceſſe eſt commodi{us} Alexandriæ, quàm in Rhodo inſula cerni.
Illa enim
magis
in Austrum procedit, quàm hæc.
De mundi circa terram peruolitantia. ] Id eſt verſatione, circula-
tione
.
Alij legunt peruolitantis, vt referatur ad dictionem mundi. Vtraque lectio
non
caret autoritate veterum codicum.
Chaldæorum rationibus eſt concedendum. ] De Chaldæis Cicero
lib
.
I. de diuinatione, his verbis tradit. Chaldæi, qui ex diuturna obſeruatione ſy-
derum
ſcientiam putantur effeciſſe, vt prædici poſſet, quid cuique venturum, &
414392M. VITRVVII POLL. quo quiſ fato nat{us} eſſet. Aul{us} Gelli{us} vulgum reprchendit, qui mathematicos
dicit
, quos Chaldæos gentilitio vocabulo dicere oportebat.
Vide eum lib. I. cap. IX. &
lib
.
XIIII. cap. I. Suetoni{us} tamen in Auguſto, Iuuenalis, Corneli{us} Tacit{us}, & Iu-
li
{us} Firmic{us} etiam mathematicos appellant.
Augustin{us} lib. IIII. Confeßionum,
planetarios
vocat.
Annotauit Eustathi{us} in primum librum Iliados Homeri, horum
curioſitatem
nihil reliquiſſe, quod planetis non ſubiecerit.
Genethlialogiæ ratio. ] Genethlialogia diuinatio eſt, qua ex natiuitate
ſucceſſ
{us} pronuntiatur.
Vnde genethliologi & genethliaci dicti ſunt mathematici.
Non è naſcentia. ] Suetoni{us}, Spartian{us}, & Firmic{us} Matern{us} genitu-
ram
dicunt, Iuuenalis geneſim.
Ambroſi{us} libro quarto hexameron, cum vulgo na-
tiuitatem
.
Syderum & occaſus. ] Loc{us} integer non eſt, deeſt\’ ea pars, qua emergere
ſydera
ſignificantur.
Neque enim cum obitum occaſum\’ diceret, erat prætermiſſu-
r
{us} ortum.
Quamobrem, nullo tamen adiut{us} codice, ſcribo, ſyderum ort{us}, & occa-
ſ
{us}, vti paulò antè, Quorum ort{us} &
occaſ{us} poſſum{us} animaduertere, & oculis
contueri
.
Parapegmatorum diſciplinas. ] Parapegmata ſunt, vt existimam{us},
astronomica
inſtrumenta, quib{us} ort{us} occaſ{us}\’ ſyderum, tempestatum\’ ſignifica-
tiones
cognoſcuntur, atque inueniuntur, dicta, quòd è multis varijs\’ concinnata
eſſent
, à παραπκγνύω, id eſt adpingo, ſiue afſigo Laërti{us} Diogenes lib.
VIII. autor
eſt
Democritum astronomica ſcripſiſſe παραπἨγματα.
Pegmata autem in theatro-
rum
ſpectaculis videntur fuiſſe tabulata per ſe ſurgentia, tacite\’ in ſublime cre-
ſcentia
.
Martialis lib. I. Epigrammaton,
Et
creſcunt media pegmata celſa via.
Quod quidam ad amphitheatrum referunt. Domiti{us} certe Calderin{us} dicit pegma,
compactum
eſſe ædificium, quod ornatum ſtatuis, vel aliquo alio ludicro, interdum
pueris
conſidentib{us} in ſcenam producebatur.
Pegmares gladiatores vocauit Sueto-
ni
{us} in Caligula, qui in eiuſmodi machinis è ligno compactis, &
in pompa volupta-
tis
cauſa circunferri ſolitis depugnarent.
Ad quam rem ſolebant ferè vilißimis, &
ſenio
confectis vti.
De pegmatis lege, quæ ſcribit Blond{us} Flaui{us} librò decimo de
Roma
triumphante.
De horologiorum rationib{us}, & vmbris gnomonum æqui-
noctiali
tempore, Romæ, & nonnullis alijs locis.
CAP. VIII.
NOBIS autem ab his ſeparandæ ſunt horologiorum
rationes
, &
explicandæ menſtruæ dierum breuitates,
itemq́
;
depalationes. Nanque Sol æquinoctiali tempo-
re
Ariete Libraq́;
verſando, quas ex gnomone partes
habet
nouem, eas vmbræ facit octo in declinatione cœ-
li
, quæ eſt Romæ.
Itemq́; Athenis quàm magnæ ſunt
gnomonis
partes quatuor, vmbræ ſunt tres.
Ad ſeptem Rhodo quinque.
415393DE ARCHITEC. LIB. IX.
At Tarenti nouem ad vndecim. Alexandriæ tres ad quinque. Cæterisq́;
om nibus locis aliæ alio modo vmbræ gnomonum æquinoctiales ab na-
tura
rerum inueniuntur diſparatæ.
Itaque in quibuſcunque locis horo-
logia
erunt deſcribenda, eo loci ſumenda eſt æquinoctialis vmbra:
& ſi
erunt
(quemadmodum Romæ) gnomonis partes nouem, vmbræ octo-
, deſcribatur linea in planitia, &
ex media π{ρο}ς ὀρθὰς erigatur, vti
ſit
ad normam, quæ dicitur gnomon, &
à linea, quæ erit planities, in finem
gnomonis
circino nouem ſpatia dimetiantur, &
quo loco nonæ partis ſi-
gnum
fuerit, centrum conſtituatur, vbi erit litera A, &
diducto circino
ab
eo centro ad lineam planitiæ, vbi erit litera B, circinatio circuli de-
ſcribatur
, quæ dicitur Meridiana.
Deinde ex nouem partibus, quæ ſunt
à
planitia ad gnomonis centrum, octo ſumantur, &
ſignentur in linea,
quæ
eſt in planitia, vbi erit litera C.
Hæc autem erit gnomonis æquino-
ctialis
vmbra:
& ab eo ſigno & litera C, per centrum vbi eſt litera A, li-
nea
perducatur, vbi erit Solis æquinoctialis radius.
Tunc ab centro didu-
cto
circino ad lineam planitiæ æquilatatio ſignetur, vbi erit litera E ſini-
ſteriore
parte, &
I dexteriore in extremis lineis circinationis, & per cen-
trum
perducenda linea, vt æquè duo hemicyclia ſint diuiſa.
Hæc autem
linea
à Mathematicis dicitur Horizon.
Deinde circinationis totius ſumen
da
pars eſt quintadecima, &
circini centrum collocandum in linea circi-
nationis
, quo loci ſecat eam lineam æquinoctialis radius, vbi erit litera
F
, &
ſignandum dextra ac ſiniſtra vbi ſunt literæ G H. Deinde ab his &
per
centrum, lineæ vſque ad lineam planitiæ perducendæ ſunt, vbi erunt
literæ
T R, ita erit Solis radius, vnus hybernus, alter æſtiuus.
Contra au-
tem
E, litera I erit, vbi ſecat circinationem linea, quæ eſt traiecta per cen-
trum
, &
contra G & H, literæ erunt K & L, & contra C & F & A, erit
litera
N.
Tunc perducendæ ſunt diametri ab G ad L, & ab H ad K.
Quæ
erit inferior, partis erit æſtiuæ, ſuperior hybernæ.
Quæ diametri
ſunt
æquè mediæ diuidendæ, vbi erunt literæ M &
O, ibiq́; centra ſi-
gnanda
, &
per ea ſigna & centrum A, linea ad extremas lineas circinatio-
nis
eſt perducenda, vbi erunt literæ P Q.
Hæc erit linea π{ρ }ς ὀρθὰς radio
æquinoctiali
.
Vocabitur autẽ hæc linea Mathematicis rationibus Axon:
&
ab eiſdem centris, diducto circino, ad extremas diametros, deſcriban-
tur
hemicyclia duo, quorum vnum erit æſtiuum, alterum hybernum.
De-
inde
in quibus locis ſecant lineæ parallelæ lineam eam, quæ dicitur Hori-
zon
, in dexteriore parte erit litera S, in ſiniſteriore V, &
ab extremo he-
micyclio
, vbi eſt litera G, ducatur linea parallelos Axoni ad ſiniſtrum
hemicyclium
, vbi eſt litera H, Hæc autem parallelos linea vocitatur La-
cotomus
:
& tum circini centrum collocandum eſt eo loci, quo ſecat eam
lineam
æquinoctialis radius, vbi erit litera X, &
deducendum ad eum lo-
cum
, quo ſecat circinationem æſtiuus radius, vbi eſt litera H, &
416394M. VITRVVII POLL. æquinoctiali interuallo æſtiuo circinatio circuli menſtrui agatur, qui
Manacus
dicitur.
Ita habebitur analemmatos deformatio. Cum hoc
ita
ſit deſcriptum &
explicatum, ſiue per hybernas lineas, ſiue per æſti-
uas
, ſiue per æquinoctiales, aut etiam per menſtruas, in ſubiectionibus ra-
tiones
horarum erunt ex Analemmatis deſcribendæ, ſubiicienturq́;
in eo
multæ
varietates, &
genera horologiorum, & deſcribentur rationibus his
artificioſis
.
Omnium autem figurarum deſcriptionumq́; earum effectus
vnus
, vti dies æquinoctialis, brumalisq́;
, itemq́; ſolſtitialis in duodecim
partes
æqualiter ſit diuiſus.
Quas res, non pigritia deterritus, prætermiſi,
ſed
ne multa ſcribendo offendam, à quibusq́;
inuenta ſunt genera deſcri-
ptionesq́
;
horologiorum, exponam. Neque nunc noua genera inuenire
poſſum
, nec aliena pro meis prædicanda videntur.
Itaque quæ nobis tra-
dita
ſunt, à quibus ſint inuenta, dicam.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Nobis autem ab his ſeparandæ ſunt horologiorum ratio-
nes
.
] Scribit Martian{us} Capella lib. Geometriæ, vaſa quæ horoſcopa vel horologica
dicuntur
, diuerſitatib{us} immutata componi, alio\’ gnomone vltra quingenta ſtadia
diſcerni
, vmbris pro locorum elationib{us} celſis, aut inclinantib{us} inſinuatis.
Hoc
etiam
ante eum monuerat Plini{us} lib.
II. cap. LXXII. & lib. VI. cap. vltimo.
vbi de vmbrarum differentijs abunde.
πρὸς ὀρθὰς erigatur. ] Id eſt ad rectos angulos. Eam lineam vocat gnomona,
quæ
dictio quanquam normam ſignificat, vt antea dixim{us}, tamen non ſunt re-
ferenda
Vitruuij verba hæc, vt ſit ad normam.
eſt enim hoc loco idem ad angulos
rectos
erigi, &
ad normam eſſe.
Circinationis totius ſumenda pars eſt quintadecima. ] Trecen-
tarum
ſexaginta partium (grad{us} appellant) in qu{as} diuiditur circul{us}, pars quin-
tadecima
eſt viginti quatuor.
Ptolemæ{us} tamen dicit maximam Solis declinatio-
nem
eſſe viginti trium graduum, &
quinquaginta & vni{us} minutorum. Itaque
vt
decimaquinta ſit pars, deſunt nouem minuta.
Si quidem vnaquæque pars ſiue
grad
{us} ſexaginta conſtat minutis.
Linea quæ eſt traiecta per centrum. ] Ea eſt, quam horiɀonta dixit
appellari
, quæ in æqua duo hemicyclia meridianum circulum diuidit.
Tunc perducendæ diametri. ] Nondum ſunt diametri, ſed baſes ar-
cuum
, futuræ postea diametri ſemicirculorum æſtiui &
hyberni.
Hæc autem parallelos vocitatur lacotomus. ] Lacotom{us} hoc loco
quid
ſit, intelligitur.
Eſt enim linea recta axi parallelos, à radio æſtiuo, quo loci ſecat
meridianum
, ad radium hybernum, vbi ipſe eundem meridianum interſecat, du-
cta
.
Sed cur ita appelletur, non inueni.
Qui manacos dicitur. ] Ἅπὸ {των} μηνὸς, id eſt à menſe formatum nomen
menſtrui
circuli manacos.
Eſt enim circul{us} quo vmbræ præter
417395DE ARCHITEC. LIB. IX. æstiuam & hybernam, de quib{us} tradidit, deprehenduntur, cui{us} diameter eſt
lacotom
{us}.
Et centro æquinoctiali interuallo æſtiuo. ] Gen{us} dicendi Geome-
tris
familiare, cùm ſignificare volunt altero circini pede in dato ſigno manente,
alterum
ad conſtitutam magnitudinem deducendum, vt cir culum perficiant.
Nec aliena pro meis prędicanda videntur. ] Benignum & plenum
ingenui
eſſe pudoris ſcribit Plini{us} in præfatione naturalis historiæ, fateri, per quos
profeceris
, obnoxij contrà animi, infelicis\’ ingenij deprehendi in furto malle, quàm
mutuum
reddere.
Inde vitio verſum eſt Aristoteli, quòd quæ ab alijs accepiſſet, ac-
cepta
ferret nemini, quin poti{us}, vbi peccare existimaſſet, nominatim carperet, &

inſectaretur
.
Illud ego ſecut{us} ſum nimis fortaſſe anxiè, ne dicam ſuperſtitioſe.
Malui tamen in eam partem peccare.
De horologiorum ratione, & vſu, atque eorum inuentione,
& quib{us} inuentorib{us}. # CAP. IX.
HEMICYCLIVM excauatum ex quadrato, ad
enclimaq́
;
ſucciſum, Beroſus Chaldæus dicitur inue-
niſſe
, ſcaphen ſiue hemiſphærium, Ariſtarchus Samius.
Idem etiam diſcum in planitia, arachnen Eudoxus
Aſtrologus
:
nonnulli dicunt Apollonium, plinthium
ſiue
lacunar (quod etiam in circo flaminio eſt poſi-
tum
) Scopas Syracuſius, π{ρο4}ς τὰ ίςορ{ομ}{μο}να Parmenion.
π\’βς πὰμ ιλί-
μα
Theodoſius, &
Andreas. Patrocles pelecinon, Dionyſiodorus co-
num
, Apollonius pharetram, aliaq́;
genera, & qui ſupraſcripti ſunt, &
alii
plures inuenta reliquerunt, vti gonarchen, engonaton, antibo-
ræum
.
Item ex his generibus viatoria penſilia vti fierent, plures ſcripta
reliquerunt
:
ex quorum libris, ſi quis velit ſubiectiones inuenire, poterit,
dummodo
ſciat analemmatos deſcriptiones.
Item ſunt ex aqua conquiſi-
ab eiſdem ſcriptoribus horologiorum rationes:
primumq́; à Cteſibio
Alexandrino
, qui etiam ſpiritus naturales, pneumaticasq́;
res inuenit. Sed
vti
fuerunt ea exquiſita, dignum ſtudioſis eſt agnoſcere.
Cteſibius enim
fuerat
Alexandriæ natus, patre tonſore:
is ingenio & induſtria magna
præter
reliquos excellens, dictus eſt artificioſis rebus ſe delectare.
Nanque
cum
voluiſſet in taberna ſui patris ſpeculum ita pendere, vt cum educe-
retur
, ſurſumq́;
reduceretur, linea latens pondus deduceret, ita collocauit
machinationem
.
Canalem ligneum ſub tigno fixit, ibiq́; trochleas collo-
cauit
, per canalem lineam in angulum deduxit, ibiq́;
tubulos ſtruxit, in
eos
pilam plumbeam per lineam demittendam curauit:
ita pondus cum
decurrendo
in anguſtias tubulorum premeret cœli crebritatem, vehe-
menti
decurſu per fauces frequentiam cœli compreſsione ſolidatam,
418396M. VITRVVII POLL. trudens in aërem patentem, offenſione & tactu ſonitus expreſſerat clari-
tatem
.
Ergo Cteſibius cum animaduertiſſet ex tactu cœli & expreſsio-
nibus
, ſpiritus vocesq́;
naſci, his principiis vſus, hydraulicas machinas pri-
mus
inſtituit.
Item aquarum expreſsiones {ἀμ}μάτ{ομ}ς, porrecti rotunda-
tionisq́
;
machinas, multaq́; deliciarum genera, in his etiam horologiorum
ex
aqua comparationes explicuit.
Primumq́; conſtituit cauum ex auro
perfectum
, aut ex gemma terebrata:
ea enim nec teruntur percuſſu aquæ,
nec
ſordes recipiunt, vt obturentur.
Nanque æ qualiter per id cauum in-
fluens
aqua, ſubleuat ſcaphum inuerſum (quod ab artificibus phellos ſiue
tympanum
dicitur) in quo collocata regula, verſatilia tympana denti-
culis
æqualibus ſunt perfecta:
qui denticuli alius alium impellentes, ver-
ſationes
modicas faciunt &
motiones. Item aliæ regulæ aliaq́; tympana
ad
eundem modum dentata, quæ vna motione coacta, verſando faciunt
effectus
varietatesq́;
motionum, in quibus mouentur ſigilla, vertuntur
metæ
, calculi aut tona proiiciuntur, buccinæ canunt, reliquaq́;
parerga.
In his etiam, aut in columna, aut paraſtatica horæ deſcribuntur, quas ſi-
gillum
egrediens ab imo virgulæ ſignificat in diem totum, quarum bre-
uitates
aut creſcentias cuneorum adiectus aut exemptus, in ſingulis die-
bus
&
menſibus, perficere cogit. Præcluſiones aquarum ad temperan-
dum
, ita ſunt conſtitutæ.
Metæ fiunt duæ, vna ſolida, altera caua ex tor-
no
, ita perfectæ, vt alia in aliam inire conuenireq́;
poſsit: & eadem regula
laxatio
earum aut coartatio efficiat, aut vehementem, aut lenem in ea
vaſa
aquæ influentem curſum.
Ita his rationibus & machinatione ex
aqua
, componuntur horologiorum ad hybernum vſum collocationes.

Sin
autem cuneorum adiectionibus, &
detractionibus, correptiones die-
rum
, aut creſcentiæ non probabuntur, quod cunei ſæpiſsime vitia faciunt,
ſic
erit explicandum.
In columella horæ ex analemmatis tranſuersè de-
ſcribantur
, menſtruæq́;
lineæ in columella ſignentur, eaq́; columella ver-
ſatilis
perficiatur, vti ad ſigillum virgulamq́;
(cuius virgulæ egrediens ſi-
gillum
oſtendit horas) columna verſando continenter, ſuis quibusq́;
men-
ſibus
breuitates &
creſcentias faciat horarum. Fiunt etiam alio genere
horologia
hyberna, quæ anaporica dicuntur, perficiunturq́;
rationibus
his
.
Horæ diſponuntur ex virgulisæneis, ex analemmatos deſcriptione
ab
centro diſpoſitæ in fronte:
in ea circuli ſunt circundati menſtrua ſpa-
tia
finientes.
Poſt has virgulas tympanum collocetur, in quo deſcriptus
&
depictus ſit mundus ſigniferq́; circulus, deſcriptioq́; ex duodecim cœ-
leſtium
ſignorum ſit figurata, cuius è centro deformatur cuiuſlibet ſigni
ſpatium
, vnum maius, alterum minus.
Poſteriori autem parti tympano
medio
, axis verſatilis eſt incluſus, inq́;
eo axi ænea mollis catena eſt inuo-
luta
:
ex qua pendet ex vna parte phellos ſiue tympanum, quod ab aqua
ſubleuatur
, ex altera æquo pondere phelli ſacoma ſaburrale.
Ita
419397DE ARCHITEC. LIB. IX. tum ab aqua phellos ſubleuatur, tantum ſaburræ pondus infra deducens
verſat
axem, axis autem tympanum:
cuius tympani verſatio, alias efficit
vti
maior pars circuli ſigniferi, alias minor in verſationibus, ſuis tempo-
ribus
deſignet horarum proprietates.
Nanque in ſingulis ſignis ſui cu-
iuſque
menſis dierum numeri caua ſunt perfecta, cuius bulla, quæ Solis
imaginem
horologiis tenere videtur, ſignificat horarum ſpatia:
ea tranſ-
lat́a
ex terebratione in terebrationem menſis vertentis perficit curſum
ſuum
.
Itaque quemadmodum Sol per ſyderum ſpatia vadens, dilatat
contrahitq́
;
dies & horas, ſic bulla in horologiis ingrediens per puncta
contra
centri tympani verſationem, quotidie cum transfertur, aliis tem-
poribus
per latiora, aliis per anguſtiora ſpatia, mẽſtruis finitionibus ima-
gines
efficit horarum &
dierum. De adminiſtratione autem aquæ, quem-
admodum
ſe temperet ad rationem, ſic erit faciendum.
Poſt frontem ho-
rologii
, intra collocetur caſtellum, in idq́;
per fiſtulam ſaliat aqua, & in
imo
habeat cauum:
ad id autem affixum ſit ex ære tympanum habens
foramen
, per quod ex caſtello in id aqua influat.
In eo autem minus tym-
panum
includatur cardinibus ex torno, maſculo &
fœmina inter ſe coar-
tatis
, ita vti minus tympanum, quemadmodum epiſtomium, in maiore
circumagendo
arcte leniterq́;
verſetur. Maioris autem tympani labrum
æquis
interuallis CCCLXV. puncta habeat ſignata:
minor verò orbicu-
lus
in extrema circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen diri-
gat
ad punctorum regiones.
Inq́; eo orbiculo temperatum ſit foramen,
qua
in tympanum aqua influit per id, &
ſeruat adminiſtrationem. Cum
autem
in maioris tympani labro fuerint ſignorum cœleſtium deforma-
tiones
, id autem ſit immotum, &
in ſummo habeat deformatum Cancri
ſignum
, ad perpendiculum eius in imo Capricorni, ad dextram ſpectan-
tis
Libræ, ad ſiniſtram Arietis.
Signa quoque cætera inter eorum ſpa-
tia
deſignata ſint, vti in cœlo videntur.
Igitur cum Sol fuerit in Capri-
corni
orbiculo, lingula in maioris tympani parte &
Capricorni, quotidie
ſingula
puncta tangens, ad perpendiculum habens aquæ currentis vehe-
mens
pondus, celeriter per orbiculi ſoramen id extrudit ad vas, tum ex-
cipiens
eam (quoniam breui ſpatio impletur) corripit &
contrahit die-
rum
minora ſpatia &
horarum. Cum autem quotidiana verſatione ma-
ioris
tympani lingula ingreditur in Aquario, cuncta deſcendunt forami-
na
perpendiculo, &
aquæ vehementi curſu cogitur tardius emittere ſa-
lientem
.
Ita quo minus celeri curſu vas excipit aquam, dilatat horarum
ſpatia
.
Aquarii verò Piſciumq́; punctis, vti gradibus ſcandens, orbiculi
foramen
in Ariete tangendo octauam partem, aquætemperatæ ſalienti
præſtat
æquinoctiales horas.
Ab Ariete per Tauri & Geminorum ſpatia
ad
ſumma Cancri puncta, partis octauæ foramen ſeu tympanum verſa-
tionibus
peragens, &
in altitudinem eo rediens, viribus extenuatur, &
420398M. VITR VVII POLL. tardius fluendo dilatat morando ſpatia, & efficit horas in Cancri ſigno
ſolſtitiales
.
A Cancro cum proclinat, & peragit per Leonem & Virgi-
nem
, ad Libræ partis octauæ puncta reuertendo, &
gradatim corripiendo
ſpatia
, contrahit horas, &
ita perueniens ad puncta Libræ, æquinoctiales
rurſus
reddit horas.
Per Scorpionis verò ſpatia & Sagittarii procliuius de-
primens
ſeſe foramen, rediensq́;
circumactione ad Capricorni partem
octauam
, reſtituitur celeritate ſalientis ad brumales horarum breuitates.
Quæ ſunt in horologiorum deſcriptionibus rationes & apparatus, vt ſint
ad
vſum expeditiores, quàm aptiſsime potui perſcripſi.
Reſtat nunc de
machinationibus
, &
de earum principiis ratiocinari. Itaque de his vt cor-
pus
emendatum Architecturæ perficiatur, in ſequenti volumine inci-
piam
ſcribere.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
Scaphen ſiue hemiſphærium Ariſtarchus. ] Genera horologiorum
ſunt
, ſicut &
reliqua quæ ſequuntur, dicta à figura. Scaphia tradit Martian{us}
Capella
lib.
Geometriæ, vaſa eſſe rotunda, ærea, in quib{us} ſtyli in medio fundo ſui
proceritate
horarum duct{us} diſcriminant.
Vocabulum ipſum indicat non tam fuiſſe
rotunda
, quàm ſcaphæ nauigioli excauata lineamento.
Niſi concauitatem tantum
reſpexerint
, ἀπὸ {Των} σκἀτΤμ, quod innuit Vitruui{us} cum inquit, ſiue hemiſphæ-
rium
, ſi idem putauit.
Potuit tamen id horologij, & ſcaphæ, & hemiſphærij defor-
mari
excauaríue curuatura.
A Cteſibio Alexandrino, qui etiam ſpiritus naturales pneu-
maticáſque
res inuenit.
] Hoc dicit etiam Plini{us} lib. VII. cap. XXXVII.
Pneumatica autem organa, quaſi dic{as} ſpiritalia, ſunt machinæ, quib{us} vi aëris
concepti\’
ſpirit{us}, aqua extollitur.
Quæcunque igitur nulla manifesta cauſa, ſed
aëris
vi aut fiunt, aut mouentur, ea certè pneumaticis organis fieri intelligim{us}, ſi-
cut
quæ aquarum expreßionib{us} fiunt, hydraulicis, quaſi fistulis contenta aqua.

Extant
pneumatica Heronis Alexandrini.
Per canalem lineam in angulum deduxit. ] Id eſt funiculum, vt
alibi
interpretati ſum{us}.
Vtitur & lib. IIII. cap. IIII. Sic Palladi{us} lib. III. cap.
IX. Lineam (inquit) ſeruatis ijs ſpatijs, quæ placuerit custodire, candidis ſignis, vel
quibuſcunque
notabim{us}, tunc tenſa per tabulam linea, &
c.
Cum animaduertiſſet ex tractu cœli. ] Nullo negotio vidim{us} ſori-
bendum
eſſe ex tactu, nihilomin{us} putauim{us} adnotandum, ne oſcitantem fugeret.
Hydraulicas machinas primus inſtituit. ] Hoc Plini{us} refert dicto
XXXVII.
cap. & Athenæ{us} lib. IIII. dipnoſophiston. De hydraulicis dixi modo,
&
cap. I. lib. I.
Aquarum expreſsiones ἀνΤομάτ{ομ}ς. ] Id eſt, vltrone{as}, ſpontane{as}. Fiunt
autem
machinis ſua ſponte verſatilib{us}, &
per ſe motis. πε{ρι} ἀντοματοποτικ\~Νς
Heronis
liber legend{us} eſt.
Meminit etiam Angel{us} Politian{us} miſcellaneorum
cap
.
XCVII.
Quæ vna monitione coacta. ] Facili{us} eſt, quàm vt admoneri debeat,
421399DE ARCHITEC. LIB. X. agnoſcere mendum ſubeſſe, ſcribendum\’ motione, non monitione. Et tamen eiuſce-
modi
mendæ remoram faciunt, vt vtar Plautino verbo.
Cardinibus ex torno maſculo & fœmina coarctatis. ] Vt ſit
maſcul
{us}, qui in alium ineat, intret́ue:
fœmina autem, quæ maſculum recipiat. Su-
prà
, cuneos, &
metam ſolidam & cauam appellauit.
Vti minus tympanum, quemadmodum epiſtomium. ] Episto-
mia
ſunt, quorum manubriorum (Græcis vocantur ςρόφιγΤες) verſatione patefiunt,
aut
obturantur eorum cannalium nares, in quib{us} collocata ſunt.
Huiuſmodi vti-
mur
in capitib{us} non perennium ſiphonum, &
per ea ex malluuio, cur enim non
ita
appellem?
in trulleum, ſiue ſcyphum cum Plutarcho nominabis, dum man{us} in
diuerſorijs
lauantur, aqua aut influit, aut poſt ablutionem præcluditur.
Georg. Ale-
xandrin
{us} in librum tertium Varronis de re rustica cap.
V. dicit eſſe foramen, per
quod
aqua effluit.
Eo tamen in loco Varronis recti{us} meo iudicio leg{as} epitonijs ver-
ſis
, quàm epistomijs, &
in hoc Vitruuij, epitonium quàm epistomium, quòd epito-
nia
ſint etiam vertibula epistomiorum.
Quanquam propriè eo nomine verticilla
ſiue
clauiculi, quib{us} in cithara intenduntur, aut remittuntur fides, ſignificantur.
Qua in tympanum aqua influit per id. ] Meli{us}, meo iudicio, codex,
in
quo pro qua ſcriptum eſt quia.
Cuncta deſcendunt foramina perpendiculo. ] Cur non poti{us} lega-
tur
, Diſcedit tum foramen à perpendiculo?
ita ſcilicet expoſcente ſenſu.
M. VITRVVII
POLLIONIS
DE ARCHI-
TECTVRA
LIBER
DECIMVS
.
*

PRAEFATIO
.
NOBILI Græcorum & ampla ciuitate Epheſi lex ve-
tuſta
dicitur à maioribus, dura conditione, ſed iure eſſe
non
iniquo cõſtituta.
Nam Architectus cum publicum
opus
curandum recipit, pollicetur quanto ſumptu id
futurum
:
tradita æſtimatione, magiſtratui bona eius
obligantur
, donec opus ſit perfectũ.
Eo autem abſoluto,
cum
ad dictum impenſa reſpondet, decretis &
honoribus ornatur. Item ſi
non
amplius quàm quarta in opere conſumitur, ad æſtimationem eſt
422400M. VITR VVII POLL. iicienda, & de publico præſtatur, neq; vlla pœna tenetur. Cum veròam-
plius
quàm quarta in opere conſumitur, ex eius bonis ad perficiendum
pecunia
exigitur.
Vtinam Dii immortales feciſſent, quod ea lex etiã po-
pulo
Romano, modo publicis, ſed etiã priuatis ædificiis eſſet conſtitu-
ta
:
nanq; ſine pœna graſſarentur imperiti, ſed qui ſumma doctrinarum
ſubtilitate
eſſent prudentes, ſine dubitatione profiterentur Architecturã:
neq; patres familiarum inducerẽtur ad infinitas ſumptuum profuſiones,
&
vt ex bonis eiicerentur: ipſiq́; Architecti pœnæ timore coacti, diligen-
tius
modum impenſarũ ratiocinantes explicarent, vti patres familiarum
ad
id, quod pręparauiſſent, ſeu paulo amplius adiicientes, ædificia expedi-
rent
.
Nam qui quadringenta ad opus poſſunt parare, ſi adiiciant centum,
habendo
ſpem perfectionis, delectationibus tenẽtur.
Qui autem adiectio-
ne
dimidia, aut ampliore ſumptu onerãtur, amiſſa ſpe, et impenſa abiecta,
fractis
rebus &
animis, deſiſtere coguntur. Nec ſolum id vitium in ædifi-
ciis
, ſed etiam in muneribus, quæ à magiſtratibus foro gladiatorũ ſcenisq́;

ludorũ
dantur, quibus nec mora, neq;
expectatio conceditur, ſed neceſsi-
tas
finito tempore perficere cogit:
vti ſunt ſedes ſpectaculorũ, velorumq́;
inductiones
, &
ea omnia, quæ ſcenicis moribus per machinationẽ ad ſpe-
ctationes
populo comparantur.
In his verò opus eſt prudentia diligenti, et
ingenii
doctiſsimi cogitatu, quod nihil eorum perficitur ſine machinatio-
ne
, ſtudiorumq́;
vario ac ſolerti vigore. Igitur quoniam hæc ita ſunt tra-
dita
&
conſtituta, non videtur eſſe alienum, vti caute ſummaq́; diligen-
tia
, antequam inſtituantur opera, eorum expediantur rationes.
Ergo quo-
niam
, neq;
lex, neque morum inſtitutio id poteſt cogere, & quotannis &
prætores
&
ædiles ludorum cauſa machinationes præparare debent: vi-
ſum
mihi eſt, Imperator, non eſſe alienum, quoniam de ædificiis in priori-
bus
voluminibus, expoſui, in hoc qui finitionem ſummam corporis habet
conſtitutam
, quæ ſint principia machinarũ ordinata, præceptis explicare.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM
ANNOTATIONVM
PHILANDRI
LIBER
DECIMVS
.
*

IN
PROOEMIVM ANNOT.
V Elorúmque inductiones. ] Et ſiparium velum mimicum (ita
enim
ſcribendum apud Donatum, non minimum) quod populo obſistit,
dum
fabularum act{us} mutantur, cui{us} mentio apud Apuleium lib.
I. de
aſino
, ſed metaphoricωs, Oro te (ait) aulæum tragicum dimoueto, &
ſiparium
423401DE ARCHITEC. LIB. X. plicato, & cedo verbis communib{us}, pro dic verbis intelligibilib{us}, hic accipere poſ-
ſum
{us}, &
vela, quib{us} flagrantißimo Sole theatrum, amphitheatruḿue, forum
etiam
, quando gladiatoria ædebantur ſpectacula, integi, intendi\’ apud Plinium,
Martialem
, Suetonium\’ legim{us}.
Extant Romæ in ſummo amphitheatro Veſpaſiani
foramina
, per quæ traijciebantur antennæ vela ſustinentes, &
infrà mutuli, qui-
b
{us} ipſæ innitebantur.
De theatro verò locupletißim{us} & aßidu{us} testis eſſe po-
terit
T Lucreti{us} Car{us}, qui lib.
IIII. cum dixiſſet multa de ſummo ipſo iaculari
colorem
, inquit,
Et
vulgo faciunt id lutea, rufa\’ vela,
Et
ferruginea, cum magnis intenta theatris
Per
malos vulgata, trabes\’ trementia pendent.
Nanque ibi conceſſum caueaï ſubter, & omnem
Scenalem
ſpeciem patrum, matrum\’, deorum\’
Inficiunt
, cogunt\’ ſuo fluitare colore.

Et
quanto circum mage ſunt incluſa theatri
Mœnia
, tam magis hæc int{us} perfuſa Lepôre
Omnia
corrident concepta luce diei.
De machina quid ſit, & ei{us} ab organo differentia, origine,
& neceßitate. # CAP. I.
MACHINA eſt continens ex materia coniunctio, ma-
ximas
ad onerum motus habens virtutes.
Ea mouetur
ex
arte circulorum rotundationibus, quàm Græci ηυ-
κλικὺυ
κίνησιμ appellant.
Eſt autem vnum genus ſcan-
ſorium
, quod Græcè ἀκρο{ρο}ατικόμ dicitur:
alterum ſpi-
ritale
, quod apud eos πνσιματικόμ appellatur, tertium
tractorium
, id autem Græci βάν{αμ}σομ vocant.
Scanſorium autem eſt,
cum
machinæ ita fuerint collocatæ, vt ad altitudinem tignis ſtatutis, &

tranſuerſariis
colligatis ſine periculo ſcandatur ad apparatus ſpectatio-
nem
.
Spiritale eſt, cum ſpiritus expreſsionibus impulſus, & plagæ vocesq́;
organicωs exprimuntur. Tractorium verò, cum onera machinis pertra-
huntur
, aut ad altitudinem ſublata collocantur.
Scanſoria ratio non arte,
ſed
audacia gloriatur.
Ea catenationibus, & tranſuerſariis, & plexis colli-
gationibus
, &
eriſmatum fulcturis continetur. Quæ autem ſpiritus pote-
ſtate
aſſumit ingreſſus elegantes, artis ſubtilitatibus conſequitur effectus.

Tractoria
autem maiores, &
magnificentia, plenas habet ad vtilitatem
opportunitates
, &
in agendo cum prudentia ſummas virtutes. Ex his
ſunt
alia, quæ mechanicωs, alia quæ organicωs mouentur.
Inter machinas
&
organa id videtur eſſe diſcrimen, quod machinæ pluribus operibus, aut
vi
maiore coguntur effectus habere, vti baliſtæ, torculariumq́;
prela. Or-
gana
autem vnius opere, prudenti tactu perficiunt, quod propoſitum
424402M. VITRVVII POLL. vti Scorpionis, ſeu aniſocyclorum verſationes. Ergo & organa, & machi-
narum
ratio ad vſum ſunt neceſſaria, ſine quibus nulla res poteſt eſſe non
impedita
.
Omnis autem machinatio eſt à rerum natura procreata, ac à
præceptrice
&
magiſtra mundi verſatione inſtituta. Nanque animaduer-
tamus
primum, &
aſpiciamus continentem Solis, Lunæ, quinque etiam
ſtellarum
naturam, quæ ni machinata verſarentur, non habuiſſemus in
terra
lucem, nec fructuum maturitates.
Cum ergo maiores hæc ita eſſe
animaduertiſſent
, è rerum natura ſumpſerunt exempla, &
ea imitantes
inducti
rebus diuinis, commodas vitæ perfecerunt explicationes.
Itaque
comparauerunt
vt eſſent expeditiora, alia machinis &
earum verſationi-
bus
, nonnulla organis.
Et ita quæ animaduerterunt ad vſum vtilia eſſe,
ſtudiis
, artibus, inſtitutis, gradatim augenda doctrinis curauerunt.
Atten-
damus
enim primum inuentum de neceſsitate, vt veſtitus, quemadmo-
dum
telarum organicis adminiſtrationibus, cõnexus ſtaminis ad ſubteg-
men
, non modo corpora tegendo tueantur, ſed etiam ornatus adiiciant
honeſtatem
.
Cibi verò non habuiſſemus abundantiam, niſi iuga & aratra
bobus
iumentisq́;
omnibus eſſent inuenta. Sucularumq́; & prelorum, &
vectium
, ſi non fuiſſet torcularis præparatio, neque olei nitorem, neque
vitium
fructum habere potuiſſemus ad iucunditatem.
Portationesq́; eo-
rum
non eſſent, niſi plauſtrorum, aut ſarracorum per terram, nauicula-
rum
per aquam, inuentæ eſſent machinationes.
Trutinarum verò libra-
rumq́
;
ponderibus examinatio reperta, vindicat ab iniquitate iuſtis mo-
ribusvitam
.
Non minusq́; ſunt innumerabiles moderationes machina-
tionum
, de quibus non neceſſe videtur diſputare, quoniam ſunt ad ma-
num
quotidianæ, vt ſunt rotæ, folles fabrorum, rhedæ, ciſia, torni, cæteraq́;
quæ communes ad vſum confuetudinibus habent opportunitates. Itaque
incipiemus
de his quæ raro veniunt ad manus, vt nota ſint, explicare.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
Plexis colligationibus. ] Colligationes plex{as} dicit implicit{as}, & con-
nex
{as} funib{us} modò ſurſum, modò deorſum, modò in tranſuerſum traductis, varie
complexu
.
Et eriſmatum fulcturis. ] Eriſmatum fulctur{as} facilè intelliget, cui non
ſit
incognitum ſcalarum gen{us} id quo nostri vtuntur legendis ab arbore fructi-
b
{us}, putandis etiam iugatis &
compluuiatis vitib{us}, quum non eſt, cui alteri{us} ge-
neris
ſcalæ applicentur, hæreant́ue.
De ijs mihi ſermo eſt, quæ huc atque illuc tranſ-
ferri
poſſunt:
gestatori{as}, ſi videtur, appellem{us}. Fit autem id ſcalarum gen{us} hoc
pacto
.
Tigilla, ſiue fustes arrectarij duo teretib{us} quot libet baculis traijciuntur,
quos
fortaſſe nunc non inepte vocem{us} ſcandul{as}, quòd ipſis ab inferiorib{us} ad ſupe-
riora
aſcendatur, Ciceroni enim grad{us} dicuntur.
Terti{us} fustis, qui, quia fibula con-
iunct
{us} eſt, liberam habet verſationem, vt explicari, cum libet, &
complicari
425403DE ARCHITEC. LIB. X. ſit, d iuaricat{us} præstat eriſmatis vicem id eſt obnitentis fulcri.
Organa vnius operæ. ] Dixit machin{as} plurib{us} operib{us} babere effe-
ct
{us}, quare hoc loco ſcribo opere tertia inflexione.
Qui operæ ſcripſerunt ab opera,
ſunt
falſi, quod postea ſequeretur, prudenti tactu.
Connexus ſtaminis ad ſubtegmen. ] Stamen, id eſt ſtantia in longum
fila
radio cum ſubtegmine, ſiue ſubſtamine, Vti ſoleo ſcribere, id eſt trama, percurri-
tur
, inſilium alterna ſublatione &
depreßione, pendentis\’ perctinis percußione den-
ſatur
in telam aut pannum, &
iugo cõuoluitur. Id organicis administrationib{us} fit,
quod
in textrinæ libro docebim{us} cum cæteris eiuſce generis.
Scitu illud non indi-
gnum
, quod apud Sextum Pompeium legitur, foraginẽ appellari filum quo textri-
ces
diurnum ep{us} distingunt, à forando dictum.
Illud quoque non præterierim, quod
ſcribit
Plini{us} lib.
XIX. cap. I. vidiſſe ſe plag{as} caſſes´ue tantæ tenuitatis, vt cum
epidromidib
{us} annulum hominis tranſirent, vno portante multitudinem, qua ſal-
t
{us} cingeretur, ſingula\’ earum ſtamina centeno quinquageno filo conſtitiſſe.
Nec
tamen
min{us} mirum, quod in codem loco tradit, ſingula fila thoracis Amaſis regis
Aegyptij
, conſtitiſſe trecentis ſexaginta quinque filis.
Sarracorum. ] Sarracum plaustri gen{us} eſſe diſc{as} ex Iulio Capitolino, in
Antonino
philoſopho.
Tanta (inquit) pestilentia fuit, vt vehiculis cadauera expor-
tata
ſint, ſarracis\’.
Folles fabrorum. ] Fabrorum folles, quib{us} in fornacib{us} & caminis vtun-
tur
excitando igni, expreßit Virgil.
Aeneid. lib. VIII.
Alij Ventoſis follib{us} aur{as} # Accipiunt, reddunt\’.
Quo in loco ſunt, qui pro Ventoſis legant taurinis, credo quòd ea fabrilia organa,
quib
{us} accipitur, redditur\’ ſpirit{us}, taurorum corio conſtent:
atque ita ſcriptum
eſt
lib.
IIII. Georg.
Cíſía. ] Ciſium vehiculi biroti gen{us} autore Nonio Marcello. Vtitur Cicero pro
Roſcio
Amerino.
Decem, ait, horis nocturnis ſex & quinquaginta millia paſſuum
ciſijs
peruolauit.
Trutinarum verò librarúmque ponderibus examinatis. ] De
his
commodi{us} cap.
VIII. Sed quòd præstent vtilitatem, multis rationib{us} com-
probari
poteſt:
nos antiquam marmoream inſcriptionem, quæ cernitur in Columnen-
ſium
palatio, ad baſilicam DD.
Apostolorum, pecuariam ſcilicet legem putauim{us}
pro
tempore raritate ſua facturam ſatis.
# Ea eſt buiuſmodi.
EX AVCTORITATE
TVRCI
APRONIANI VC
PRAEFECTI
VRBIS
RATIO DOCVIT VTILITATE SVA
DENTE
CONSVETVDINE MI
CANDI
SVMMOTA SVB EXAGIO
POTIVS
PECORA VENDERE QVAM
DIGITIS
CONLVDENTIBVS TRADE
RE
VT APPENSO PECORE CAPITE
PEDIBVS
ET SEVO LACTANTE
426404M. VITRVVII POLL. SVBGVLARI LANIO CEDENTIBVS
RELIQVA
CARO CVM PELLE ET INTE
RANEIS
PROFICIAT VENDITORI
SVB
CONSPECTV PVBLICO FIDE PON
DERIS
CONPROBATA VT QVANTVM
CARO
OCCISI PECORIS APPENDAT
ET
EMPTOR NORIT ET VENDITOR
COMMODIS
OMNIBVS ET PRAEDA
DAMNATA
QVAM TRIBVNVS OFFI
CIVM
CANCELLARIVS ET SCRIBA
DE
PECVARIIS CAPERE CONSVEVE
RANT
QVAE FORMA IN TERDICTI
ET
DISPOSITIONIS SVB GLADII PE
RICVLO
PERPETVO CVSTODIEN
DA
MANDATVR.
De ædium ſacrarum publicarum\’ operum machinatio-
nib
{us} tractorijs. # CAP. II.
PRIMVM´QVE inſtituemus de his, quæ ædibus
ſacris
ad operumq́ publicorum perfectionem neceſsi-
tate
comparantur:
quæ fiunt ita. Tigna tria ad one-
rum
magnitudinem ratione expediuntur, &
à capite
fibula
coniuncta, &
in imo diuaricata eriguntur funi-
bus
in capitibus collocatis, &
iis item circa diſpoſitis
erecta
retinentur.
Alligatur in ſummo trochlea, quam etiam nonnulli, re-
chamum
dicunt.
In trochleam induntur orbiculi duo, per axiculos ver-
fationes
habentes, per cuius orbiculum ſummum traiicitur ductarius fu-
nis
:
deinde demittitur & traducitur circa orbiculi imum trochleæ infe-
rioris
, refertur autem ad orbiculum imum trochleæ ſuperioris, &
ita de-
ſcendit
ad inferiorem, &
in foramine eius caput funis religatur. Altera
pars
funis refertur inter imas machinæ partes.
In quadris autem tigno-
rum
poſterioribus quo loci ſunt diuaricata, figuntur chelonia, in quæ
coniiciuntur
ſucularum capita, vt faciliter axes verſentur.
ſuculæ pro-
xime
capita habent foramina bina ita temperata, vt vectes in ea conueni-
re
poſsint.
Ad rechamum autem imum ferrei forfices religantur, quo-
rum
dentes in ſaxa forata accommodantur.
Cum autem funis habet ca-
put
ad ſuculam religatum, &
vectes ducentes eam verſant, funis ſe inuol-
uendo
circa ſuculam extenditur, &
ita ſubleuat onera ad altitudinem &
operum
collocationes.
427405DE ARCHITEC. LIB. X.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
Et à capite à fibula coniuncta. ] Posterior præpoſitio abundat, quocirca
tollenda
.
Eſt autem fibula, quam Græci π{δρ}όν{ιω} vocant, veluti axicul{us}, ſiue ſub-
ſcudicula
, aut clauicul{us}, quo traijciuntur tignorum capita, vt duci poßint, quò
imæ
partes diuaricentur.
Fibula etiam in cingulis intelligitur, traiecta enim per
annulum
pars fibula retinetur.
Dicitur & fibula vncinell{us}, quo fœminæ posterio-
rem
vestem ſubnectunt.
Fibula item vſui fuit ad reprimendum coitum. Vnde ſcri-
bit
Corneli{us} Celſ{us} lib.
VII. cap. XXV. aduleſcentulos infibulari ſolitos, interdum
vocis
, interdum valetudinis cauſa.
Ei{us} banc fuiſſe rationem: Cutis, quæ ſuper glan-
dem
eſt, extendebatur, notabatur\’ vtrinque laterib{us} atramento, deinde remitte-
batur
.
Si glans à notis libera erat, qua notæ erant, cutis acu filum ducente tranſuer-
berabatur
, ei{us}\’ fili capita inter ſe deligabantur, quotidie\’ id mouebatur, donec
circa
foramina cicatriculæ fierent.
vbi confirmatæ erant, exempto filo, fibula
addebatur
.
Eiuſmodi fibulæ mentio eſt apud Iuuenalem & Martialem non ſemel,
qui
refibulare dixit, pro fibulam ſoluere, Epigrammaton lib.
IX.
Cui{us} refibulauit turgidum faber penem.
Tria tigna ad onerum magnitudinem. ] Ea machina hodie vtuntur
nautæ
, capram vocantes.
Alligatur in ſummo trochlea, quam etiam nonnulli recha-
mum
dicunt.
] Trochlea, ſiue trochalia, aut rechamum dic{as}, tractorij generis
eſt
machina, cum æreo aut ligneo orbiculo, qui per axiculum verſatur, traiecto fune
ductario
.
Vtimur etiam haurienda è puteis aqua, poliam vulgò vocantes. Quan-
quam
&
ad hoc ipſum tollenonis vſ{us} eſt, alteram partem prægrauante pondere, vt
eſt
apud Sextum Pompeium.
Fiunt verò trochleæ autore Iſidoro Etymolog. lib. XIX.
cap. II. ad ſimilitudinem Θ literæ Græcæ octauæ, dicuntur\’ à trochis, id eſt rotulis.
Figuntur chelonia. ] Chelonia ſunt veluti vmbilici, aut anſæ quæ appin-
guntur
, id eſt affiguntur arrectarijs, in quib{us}, ceu in armillis, ſucularum cardines
verſantur
, atque adeò ipſæ totæ.
Dicta Verò ſunt chelonia à ſimilitudine tegumenti
testudinis
animalis, quæ χελώνη Græcè dicitur, vulgò tortua, &
ipſa testa χελώ-
νιομ
.
Eſt autem ſucula tractoria machina, id eſt axis, duob{us} tignis incumbens, tra-
iect
{us} vtrinque proximè cardines Vectib{us} vno, duob{us}, plurib{us}´ue (Aristoteles
mechanicon
quæstione XIII.
Vocat κο{λλ}όπας) quib{us} dum circumagitur, vt ma-
nubrijs
, ductar{us} ad eam religat{us} funis, per trochleæ, ſi adeſt (fit enim &
ſine
trochlea
) orbiculum currens, obuoluitur, atque ita ſubleuantur, aut deprimuntur
onera
.
Celonia autem, vt id quoque obiter addam, apud Aristotelem mechanicon
quæstione
XXVIII.
ſunt machinæ iuxta puteos ad bauriendam facili{us} aquam,
alteram
partem prægrauante pondere.
Tollenones, niſi fallor, vocauit Plini{us} lib.
XVIII. cap. II. & Sext{us} Pompei{us}.
Adrechamum autem imum ferrei forfices religantur. ] Ferreos
forpices
legerim libenti{us}, quàm forfices, istis enim incidim{us} aut tondem{us}.
Cal-
purni
{us} Aegloga v.
ne ſit acuta Forfice læſa cutis, illis verò ad focum vtimur, aut
calidum
ferrum in fornacib{us} &
tenem{us} & verſam{us}, tenacul{as} à tenendo
428406M. VITRVVII POLL. cantes. Ad istorum ſimilitudinem ſubleuandis onerib{us} forpicib{us} vſi ſunt. Ferre{as}
regul
{as} du{as} pro clauo configebant axiculo, vt agi poſſent, id eſt ad præhenſiones, &

morſum
coire &
laxari, imis capitib{us} vncinatis, quib{us} mordic{us} præhen-
deretur
.
Summa capita armillata fune ductario traijciebantur, Vinciebantur\’, qui
ad
ſuculam vel ergatam religat{us}, dum verſatione ad e{as} inuoluitur, astringebat,
&
capta onera attollebat. Romæ alia eſt ſubleuandi ponderis ratio. Excauatur in
medio
lapis, quantum pro vastitate ſatis eſt, ſed ita, vt formæ exciſæ os angustum
ſit
, fundum lati{us}.
In latera induntur cuneoli ferrei duo, qua parte latiores ſunt,
quib
{us} illa compleantur, quod autem inter vtrunque vacui ſupereſt, tertio graci-
liore
impletur, deinde armillata cuneolorum capita anſa, ad C.
inuerſi ſimilitudi-
nem
, &
ipſa armillata præhenduntur. Per armill{as} traijcitur axicul{us}, & ſubſcu-
dicula
ferrea, ſine clauiculo obfirmatur, ne effluat.
Rechami vnco anſa præhendi-
tur
, aut ſi trochlea vncum non habet, alligatur funis ductari{us}, &
ergata ſubleua-
tur
on{us}.
Figuram ſubiecim{us}.
97[Figure 97]Cuneoli in formam lapidis coniecti cum anſa.
De diuerſis appellationib{us} machinarum, & quaratione
erigantur
. # CAP. III.
HAEC autem ratio machinationis, quod per tres orbi-
culos
circumuoluitur, triſpaſtos appellatur.
Cum verò
in
ima trochlea duo orbiculi, in ſuperiori tres verſan-
tur
, id pentaſpaſton dicitur.
Sin autem maioribus one-
ribus
erunt machinæ comparandȩ, amplioribus tigno-
rum
longitudinibus &
craſsitudinibus erit vtendum:
& eadem ratione in ſummo fibulationibus, in imo ſucularum
429407DE ARCHITEC. LIB. X. bus expediundum. His explicatis, antarii funes ante laxi collocentur, re-
tinacula
ſupra ſcapulas machinæ longe diſponantur:
& ſi non erit vbi reli-
gentur
, pali reſupinati defodiantur, &
circum fiſtucatione folidentur, quo
funes
alligentur.
Trochlea in ſummo capite machinæ rudenti continea-
tur
, &
ex eo funes perducantur ad palum, & quæ eſt in palo trochlea illi-
gata
, circa eius orbiculum funis indatur, &
referatur ad eam trochleam,
quæ
erit ad caput machinæ religata.
Circum autem orbiculum ab ſum-
mo
traiectus funis deſcendat, &
redeat ad ſuculam, quæ eſt in ima machi-
na
, ibiq́;
religetur. Vectibus autem coacta ſucula verſabitur, & eriget per
ſe
machinam ſine periculo:
ita circa diſpoſitis funibus, & retinaculis in pa-
lis
hærentibus, ampliore modo machina collocabitur.
Trochleæ & ducta-
rii
funes, vti ſuprà ſcriptum eſt, expediuntur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
Triſpaſtos appellatur. ] Triſpastos à numero orbiculorum nomen accepit,
quòd
quanto plures adhibentur orbiculi, pond{us} quaſi in partes conciſum distribu-
tum\’
commodi{us} trahitur.
{απ}άζω enim traho ſignificat. Eadem figura paulò pòſt
dicit
pentaſpaston à quinque orbiculis, &
polyſpaston cap. v. & cap. XVI. hui{us}
libri
à multitudine.
Antarij funes antelaxi collocentur. ] Aliqui codices habent antani,
fortè
ſcribendum ductarij.
Sunt autem qui per trochleæ orbiculos traijciuntur. An-
tarium
bellum ſcripſit Sext{us} Pompei{us} eſſe, quod ante vrbem geritur.
Machinæ longæ diſponantur. ] Emendo longè aduerbium.
Et circùm fiſtucatione ſolidentur. ] Fistucare eſt fistuca adigere, ſiue
figere
&
fistuca exæquare, denſare, firmare ſolum, vt hic, libris tertio & ſepti-
mo
.
Eſt autem fistuca ligneum anſatum, & capitib{us} ferratum inſtrumentum, quo
pauitores
vtuntur, eſt &
quo pali, ſublicæ\’ in terram panguntur. Dixi libro ter-
tio
de genere posteriori.
Similis ſuperiori machina, cui coloßicoter a tuti{us} committi
poſſunt
, immutata duntaxat ſucula in tympanum.
CAP. IIII.
SIN autem coloſsicotera amplitudinibus & ponderi-
bus
onera in operibus fuerint, non erit ſuculæ commit-
tendum
, ſed quẽadmodum ſucula cheloniis retinetur,
ita
axis includatur habens in medio tympanum am-
plum
, quod nonnulli rotam appellant, Græci autem
άμφίρ
{δι}{σι}μ, alii π{δρ}ίτροχομ vocant.
In his autem ma-
chinis
trochleæ non eodem, ſed alio modo comparantur.
Habent enim &
in
imo &
in ſummo duplices ordines orbiculorum: ita funis
430408M. VITRVVII POLL. traiicitur in inferioris trochleæ foramen, vti æqualia duo capita ſint funis
cum
erit extenſus, ibiq́;
ſecundum inferiorem trochleam reſticula cir-
cundata
&
connexa, vtræq́; partes funis continentur, vt neq; in dextram,
neque
in ſiniſtram partem poſsint prodire.
Deinde capita funis referun-
tur
in ſumma trochlea ab exteriore parte, &
deiiciuntur circa orbiculos
imos
, &
redeunt ad imum, coniiciunturq́; infimæ trochleæ ad orbiculos
ex
interiore parte, &
referuntur dextra ac ſiniſtra ad caput ſummæ tro-
chleæ
, circa orbiculos ſummos.
Traiecti autem ab exteriori parte referun-
tur
dextra ac ſiniſtra tympanum in axe, ibiq́;
vt hæreant colligantur.
Tum autem circa tympanum inuolutus alter funis refertur ad ergatam.
&
is circumactus tympanum & axem inuoluendo, funes qui in axe reli-
gati
ſunt, pariter ſe extendunt, &
ita leniter leuant onera ſine periculo.
Quod
ſi maius tympanum collocatum, aut in medio, aut in vna parte ex-
trema
habuerit ſine ergata calcantes homines, expeditiores habere po-
terit
operis effectus.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
Alter funís refertur ad ergatam. ] Ergata machina tractoria (quam
Aristoteles
mechanicon quæstione XIII.
ζυγὸμ, vt opinor, appellat) vel hoc à ſucu-
la
differt, quod axe eſt recto, non iacente, porrectóue:
vectib{us} enim ſicuti ſucula
verſatur
, non id quidem brachiorum ductu, ſed obnitentib{us}, &
ambientib{us} ve-
ctiarijs
.
Itali arganum vocant. Suculam autem (Vt nihil prætermittam eorum, quæ
ad
iuuãdos ſtudioſos facere video.)
Aristoteles memorata quæstione ονομ dicit. Quin
&
Galen{us} commentarijs de fracturis ſecundo & tertio, ſcribit Hippocratem ονος
vocare
axes, &
ονίσκους axiculos, id eſt, vt interpretor, ſucul{as}. Hoc idem refert
in
commentarijs de articulis tertio, &
quarto. Figur{as} ſubiunxi.
98[Figure 98]Ergatæ.
431409DE ARCHITEC. LIB. X. 99[Figure 99] 100[Figure 100]Sucula.
Quòd ſi tympanum maius collocatum. ] Tympanum, quod Græci
etiam
γέρανομ appellant, eſt rotæ ambit{us} magni gen{us}, cui{us} circumactæ, calcanti-
b
{us} hominib{us} affix{as} pro gradib{us} regul{as}, axis fune obuoluitur, atque ita onera
extolluntur
, aut ſublata deprimuntur.
Lucreti{us} libro quarto,
Multa\’
per trochle{as}, &
tympana pondere magno
Commouet
, atque leui ſustollit machina niſu.
Aliud machinæ tractoriæ gen{us}. # CAP. V.
EST autem aliud genus machinæ ſatis artificioſum, & ad
vſum
celeritatis expeditum:
ſed in eo dare operam non poſ-
ſunt
niſi periti.
Eſt enim tignum, quod erigitur & diſtine-
tur
retinaculis quadrifariam, ſub retinaculis chelonia duo
figuntur
, trochlea funibus ſupra chelonia religatur:
ſub tro-
chlea
regula longa circiter pedes duos, lata digitos ſex, craſſa quatuor,
432410M. VITRVVII POLL. ponitur. Trochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudinem habentes
collocantur
, ita tres ductarii funes in ſummo machinæ religantur.
Deinde
referuntur
ad imam trochleam, &
traiiciuntur ex interiore parte per eius
orbiculos
ſummos.
Deinde referuntur ad ſuperiorem trochleam, & tra-
iiciunrur
ab exteriore parte in interiorem, per orbiculos imos.
Cum de-
ſcenderint
ad imum ex interiore parte, &
per ſecundos orbiculos tradu-
cuntur
in exteriorem, &
referuntur ad ſummum, ad orbiculos ſecundos
traiecti
redeunt ad imum, ex imo referuntur ad caput, &
traiecti per ſum-
mos
, redeunt ad machinam imam.
In radice autem machinæ collocatur
tertia
trochlea.
Eam autem Græci ἐπάγοντα, noſtri artemonem appel-
lant
.
Ea trochlea religatur ad machinæ radicem habens orbiculos tres, per
quos
traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum.
Ita tres ordines
hominum
ducentes, ſine ergata, celeriter onus ad ſummum perducunt.
Hoc genus machinæ polyſpaſton appellatur, quod multis orbiculorum
circuitionibus
, &
facilitatem ſummam præſtat, & celeritatem. Vna au-
tem
ſtatutio tigni hanc habet vtilitatem, quod (ante) quantum velit &

dextra
ac ſiniſtra, ad latera declinando onus deponere poteſt.
Harum ma-
chinationum
omnium, quæ ſuprà ſunt ſcriptæ, rationes, non modo ad has
res
, ſed ad onerandas &
exonerandas naues ſunt paratæ, aliæ erectæ, aliæ
planȩ
in charcheſiis verſatilibus collocatæ.
Non minus ſine tignorum ere-
ctionibus
in plano, etiam eadem ratione &
temperatis funibus & tro-
chleis
, ſubductiones nauium efficiuntur.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
A dexteriore parte in interiorem. ] Obelo fodienda ſcriptura. Syncera
&
gemina eſt lectio, Ab exteriore parte, quam Bononienſe manuſcriptum exem-
plar
agnoſcit.
Eam autem Græcí ἐπάγοντα, noſtri artemonem appellant. ]
Trochlea
hæc in machinis tertia, hoc eſt, quæ in machinæ ſiue erecti tigni radice
collocata
eſt, à Latinis artemo, à Græcis ἐπάγωμ vocatur.
Nicola{us} Liran{us} in li-
brum
actorum Apostolorum, artemonem interpretatur velum paruum.
Sicut Ac-
curſi
{us} pandect.
lib. I. de verbor. ſignificat. pro gubernaculo, quod nemo crediderit.
Iſidor{us} lib. XIX. etymolog monuer at artemonem velum eſſe dirigendæ poti{us} na-
uis
cauſa comparatum, quàm celeritatis.
Alijs verò eſſe velum placet addititium,
id
eſt velum paruum, quod maiorib{us} appendi &
aſſui ſolet, ab ἀςτάω, quod Ia-
bolen
{us} Iuriſconſult{us} dicto loco pandect.
magis additamentum eſſe, quàm partem
nauis
existimauit.
Eraſm{us}, & Alciat{us} ita apud Iucam interpretantur. Ab ei{us}
ſimilitudine
trochleam artemonem dictam eſſe Alciat{us} credidit.
Artema verò
id
eſt ἀρτκμα, autorib{us} Etymologo, &
Varino Phauorino, eſt lorum, à quo depen-
det
crumena.
Quòd multis orbiculorum circuitionibus, & c. ] Orbiculorum
433411DE ARCHITEC. LIB. X. multitudine pondera facili{us} tractari probat Leo Baptista rei ædificatoriæ lib. VI.
cap. VII. de qua re lege etiam mechanicon Aristotelis quæstionem XVIII.
Vna autem ſtatutio tigni, & c. ] Quod attinet ad vtilitatem bui{us} ma-
chinæ
, vidim{us} Romæ in ædificanda baſilica D.
Petri, ſubleuandis ingentib{us} co-
lumnis
, magna mole compactam multis tignis &
aſſerib{us} trabem, antennam vo-
cant
, ergatis ſurrigi, in ea ſumma erant trochleæ duæ, ſingulæ ſingulis funib{us}
traiectæ
, qui ad proxima quatuor alta loca religati quadrifariam ipſam distine-
bant
, tantiſper dum ſublatum polyſpasto on{us} deponendum eſſet:
tum pro laxato re-
tinaculorum
altero, ſenſim &
leuiter inclinabatur compactilis illa trabs, & co-
lumnam
deponebat.
Aliæ planæ in carcheſijs verſatilibus collocatæ. ] Machin{as} in
verſatilib
{us} carcheſijs collocari idem ſcribit bui{us} lib.
cap. Vltimo: vt intelligi car-
cheſij
nomine debeat machinæ pars ea, in qua collocata verſatur, &
pro exponendo
enere
, vt libet circumagitur.
Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad grauia onera ducenda.
CAP. VI.
NON eſt alienum etiam Cteſiphontis ingenioſam in-
uentionem
exponere.
Is enim ſcapos columnarum ex
lapicidinis
cum deportare vellet Epheſum ad Dianæ
fanum
, propter magnitudinẽ onerum, &
viarum cam-
peſtrem
mollitudinem, non confiſus carris, ne rotæ de-
uorarentur
, ſic eſt conatus.
De materia trientali ſcapos
quatuor
, duos tranſuerſarios interpoſitos duobus longis, quanta longitu-
do
ſcapi fuerat, complectit &
compegit, & ferreos chodaces, vti ſubſcudes,
in
capitibus ſcaporum implumbauit, &
armillas in materia ad chodaces
circundandos
infixit, item baculis iligneis capita religauit.
Chodaces au-
tem
in armillis incluſi, liberam habuerunt verſationem tantam, vti cum
boues
ducerent ſubiuncti, ſcapi verſando in chodacibus &
armillis ſine
fine
voluerentur.
Cum autem ſca pos omnes ita vexiſſent, & inſtarent
epiſtyliorum
vecturæ, filius Cteſiphontis Metagenes tranſtulit eam ra-
tionem
è ſcaporum vectura etiam in epiſtyliorum deductione.
Fecit enim
rotas
circiter pedum duodenum, &
epiſty liorum capita in medias rotas,
eadem
ratione, cum chodacibus &
armillis incluſit. Ita cum trientes à
bubus
ducerentur, in armillis incluſi chodaces verſabant rotas.
Epiſtylia
verò
incluſa vti axes in rotis, eadem ratione qua ſcapi, fine mora ad opus
peruenerunt
.
Exemplar autem erit eius, quemadmodum in palæſtris cy-
lindri
exæquant ambulationes.
Neque hoc potuiſſet fieri, niſi primum
propinquitas
eſſet.
Non enim plus ſunt ab lapicidinis ad fanum, quàm
millia
paſſuum octo, nec vllus eſt cliuus, ſed perpetuus campus.
434412M. VITRVVII POLL. verò memoria, cum coloſsici Apollinis in fano baſis eſſet à vetuſtate di-
fracta
, &
metuentes ne caderet ea ſtatua & frãgeretur, locauerunt ex eif-
dem
lapicidinis baſim excidendam, Conduxit quidem Paconius.
Hæc
autem
baſis erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes ſex.
Quam Paconius, gloria fretus, non vti Metagenes apportauit, fed eadem
ratione
alio genere conſtituit machinam facere.
Rotas enim circiter pe-
dum
quindecim fecit, &
his rotis capita lapidis incluſit: deinde circa lapi-
dem
fuſos ſextantales ab rota ad rotam, ad circinum compegit, ita vti fu-
ſus
à fuſo non diſtaret pedem vnum.
Deinde circa ſuſos funem inuoluit,
&
bubus iunctis funem ducebat, ita cum explicaretur voluebat rotas: ſed
non
poterat ad lineam via recta ducere, ſed exibat in vnam vel alteram
partem
, ita neceſſe erat rurſus retroducere.
Sic Paconius ducendo & redu-
cendo
pecuniam contriuit, vt ad ſoluendum non eſſet.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
De matería tríentalí. Id eſt craßitudinis quatuor pollicum.
Complectít & compegít. ] Si non vacat menda, vſurpauit verbum
complecto
ςν{δρ}γκτικώς, ſicuti &
qui ad testimonium vocatur à Marcello Pompo-
ni
{us} Aliqui Verò codices habent, complex{us} eſt.
Et ferreos chodaces. ] Chodaces, ſiue vt alij ſcribunt cnodaces, & mea
ſententia
meli{us}, ſunt ferreæ rotundæ parte exteriore ſubſcudiculæ, in extremis ſca-
porum
, vel axium capitib{us} adactæ implumbatæ´ue, per qu{as} in armillis (eo nomi-
ne
accipim{us} ferreos annulos, &
veluti vmbilicos in arrectarijs, aut tranſuerſarijs)
ſcapi
, aut axes, etiam torni verſantur.
Cum trientes à bubus ducerentur. ] Pro trientalib{us} ſcapis dixit
trientes
.
Quemadmodum in palæſtrís cylíndrí exæquant ambulatío-
nes
.
] Cylindr{us} lapis eſt teres in modũ columnæ, quo areæ aut ambulationes ſolidan
tur
, &
coæquantur, à volubilitate dict{us}. nam κυλινδέω voluo ſignificat. Metapho-
ricos
vſ{us} eſt Pythagor{as}, in verſib{us} aureis (ſi quidem ei{us} ſunt, ac non poti{us} al-
teri
{us} cuiuſpiam) cum dicit mortales cylindris ex alijs in alia ferri, indicans nun-
quam
conſistere.
Quam míllía paſſuum octo. ] Id eſt pedum quadraginta millia, ſi
quidem
illi{us} ea eſt interpretatio capite hui{us} libri decimoquarto, pedum millia
quinque
, id eſt paſſ{us} mille.
Fuſos ſextantales. ] Fuſos vocat de materia ſextantales, id eſt craſſ{as} duos
pollices
regul{as}, à rota ad rotam per vniuerſum ambitum, vt æquo inter ſe ſpatio
distent
, duct{as} &
affix{as}: quòd vt è fuſo muliebri, cum trahitur inuolutum ſi-
lum
effundi videtur, &
vertitur fuſ{us}, ita inuolut{us} circum e{as} regul{as} funis
cum
traheretur, explicabatur, exuoluebatur\’, &
effundebatur, at\’ eo pacto ver-
ſabatur
machina.
Vt ad ſoluendum non eſſet. ] Id eſt, vt id perficere non poſſet, quod ſe
435413DE ARCHITEC. LIB. X. facturum receperat. Nam is ſoluiſſe dicitur, qui id fecit, quod promiſit, autore Vlpia-
no
pandect lib.
L. de verbor. ſignificationib{us}. Quo in loco ſolutionis verbo omnem
ſatisfactionem
accipiendam ſcribit, vti Paul{us} ſolutionis verbum ait ad omnem
liberationem
pertinere quoquo modo factam, Pandect.
lib. XLVI. de ſolutionib{us}.
Porrò autem ad ſoluendum non eſſet, dixit pro co, quod alij ſoluendo non eſſe dicunt.
De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Epheſiæ
constructum
eſt. # CAP. VII.
Pvsillvm extra progrediar, & de his lapicidinis,
quemadmodum
ſunt inuentæ, exponam.
Pixodorus
fuerat
paſtor, is in his locis verſabatur.
Cum autem ci-
ues
Epheſiorum cogitarent fanum Dianæ ex marmo-
re
facere, decernerentq́;
à Paro, Proconneſo, Heraclea,
Thaſo
, vti marmore, per id tempus propulſis ouibus
Pixodorus
in eodem loco pecus paſcebat, ibiq́;
duo Arietes inter ſe con-
currentes
, alius alium præterierunt, &
impetu facto vnus cornu percuſsit
ſaxum
, ex quo cruſtam, quæ candidiſsimo colore fuerat, deiecit.
Ita Pixo-
dorus
dicitur oues in montibus reliquiſſe, &
cruſtam curſim Epheſum,
cum
maxime de ea re ageretur, detuliſſe.
Ita ſtatim honores ei decreue-
runt
, &
nomen mutauerunt, vt pro Pixodoro, Euangelus nominaretur:
hodieq́; quotmenſibus magiſtratus in eum locum proficiſcitur, & ei ſa-
crificium
facit, &
ſi non fecerit, pœna tenetur.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
Hodiéque quotmenſibus. Pro ſingulis menſib{us}, ea figura qua quotan-
nis
dicim{us}, veteres enim ita loquebantur.
Eo dicendi genere vſ{us} lib. IX. capite
quarto
, eo Cato de re rustica cap.
XLIII eo Varro de Latina lingua quarto. Sed &
Pomponi
{us}, &
Vlpian{us} Iuriſconſul. Pandect. lib. XXXVI. quando dies legati vel
fideicom
.
cedat, præter ſuperi{us} vſurparunt quotdieb{us}. Apulei{us} verò de aſino
aureo
lib.
XI. dixit, quotdies, vti Plaut{us} in ſticho, quotcalendis. Meministis (in-
quit
) quotcalendis petere demenſum cibum.
De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum le-
uationes
. # CAP. VIII.
De tractoriis rationibus, quæ neceſſaria putaui, breuiter ex-
poſui
:
quarum motus & virtutes, duæ res diuerſæ & inter
ſe
diſsimiles, vti congruentes, ita principia pariunt ad duos
perfectus
:
vnum porrecti, quem Græci ἐυθ{\~ει}αν vocitant:
alterum rotunditatis, quem {ηνκλωτ\‘αν appellant: ſed vere
neque
ſine rotundatione motus porrecti, nec ſine porrecto rotationis
436414M. VITRVVII POLL. ſationes onerum poſſunt facere leuationes. Id autem vt intelligatur ex-
ponam
.
Inducuntur vti centra axiculi in orbiculos, & in trochleis collo,
cantur
, per quos orbiculos ſunis circumactus directis ductionibus, &
inſu-
cula
collocatus, vectium verſationibus onerum facit egreſſus in altum:
cuius ſuculæ cardines, vti centra, porrecti in cheloniis, ſoraminibusq́; eius
vectes
concluſi, capitibus ad circinum circumactis torni ratione verſan=
do
faciunt onerum elationes.
Quemadmodum etiam ferreus vectis, cum
eſt
admotus ad onus, quod manuum multitudo non poteſt mouere, ſup-
poſita
vti centro cito porrecta preſsione, quod Græci ύπομόχλιον appel-
lant
, &
vectis lingua ſub onus ſubdita, caput eius vnius hominis viribus
preſſum
, id onus extollit.
Id autem fit, quod breuior pars prior vectis,
ab
ea preſsione, quod eſt centrum, ſubit ſub onus:
& quod longius ab co
centro
diſtans caput eius, per id cum ducitur, faciundo motus circinatio-
nis
, cogit preſsionibus examinare paucis manibus oneris maximi pon-
dus
.
Item ſi ſub onus vectis ferrei lingula ſubiecta fuerit, neque caput eius
preſsione
in imum, ſed aduerſus in altitudinẽ extolletur, lingula fulcta in
areæ
ſolo habebit eam pro onere:
oneris autem ipſius angulum pro preſ-
fione
, ita non tam faciliter, quàm per preſsionem, ſed aduerſus nihilomi-
nus
in põdus oneris erit excitatum.
Igitur ſi plus lingula vectis ſupra hy-
pomochlion
poſita ſub onus ſubierit, &
caput eius propius centrum preſ-
ſiones
habuerit, non poterit onus eleuare, niſi (quemadmodum ſuprà ſcri-
ptum
eſt) examinatio vectis longius per caput, neq;
iuxta onus fuerit fa-
cta
.
Id autem ex trutinis, quæ ſtateræ dicuntur, licet conſiderare. Cum
enim
anſa propius caput, vnde lancula pendet, vbi vt centrum eſt colloca-
ta
, &
æquipondium in alteram partem ſcapi per puncta vagando, quo
longius
, aut etiam ad extremum perducitur paulo, etiã pari pondere am-
pliſsimam
penſionem parem perficit, per ſcapi librationem &
examina-
tionem
longius à centro recedẽtem, ita imbecillior æquipondii breuitas,
maiorem
vim ponderis momento deducens, ſine vehementia, molliter ab
imo
ſurſum verſum egredi cogit.
Quemadmodum etiam nauis onerariæ
maximæ
gubernator anſam gubernaculi tenens, quod ὄιαξ à Græcis ap-
pellatur
, vna manu momento per centri rationem preſsionibus artis agi-
rans
, verſat eam am pliſsimis &
immanibus mercis & penus ponderibus
oneratam
, eiusq́;
vela cum ſint per altitudinẽ mediam mali pendentia,
poteſt
habere nauis celerem curſum, cum autem in ſummo cacumine an-
tennæ
ſubductæ ſunt, tunc vehementiori progreditur impetu, quod non
proxime
calcem mali, quod eſt loco centri, ſed in ſummo longius, &
ab eo
progreſſa
recipiunt in ſe vela ventum.
Itaq; vti vectis ſub onere ſubiectus,
ſi
per medium premitur, durior eſt, neq;
incumbit: cum autem caput eius
ſummum
deducitur, faciliter onus extollit, ſimiliter vela, cum ſunt per
medium
temperata, minorem habent virtutem.
Quæ autem in
437415DE ARCHITEC. LIB. X. mali ſummo collocantur diſcedentia longius à centro, non acriore, ſed eo-
dem
flatu preſsione cacuminis, vehementius cogunt progredi nauem.
Etiam remi circa ſcalmos ſtrophis religati, cum manibus impelluntur &
reducuntur
, extremis progredientibus à centro palmis in maris vndis,
ſummam
impulſu vehementi protrudunt porrectam nauẽ, ſecante prora
liquoris
raritatem.
Onerum verò maxima pondera, cum feruntur à pha-
langariis
hexaphoris, &
tetraphoris, examinantur per ipſa media centra
phalangarum
, vti indiuiſi oneris ſolido pondere, certa quadam diuiſionis
ratione
æquas partes collis ſinguli ferant operarii.
Mediæ enim partes
phalangarum
, quibus lora tetraphororum inuehuntur, clauis ſunt finitæ,
ne
labantur in vnam vel alteram partem.
Cum enim extra finem centri
promouentur
, premunt eius collum, ad quem propius acceſſerunt:
quem-
admodum
in ſtatera æquipondium cum examine progreditur ad fines
ponderationum
.
Eadem ratione iumenta, cum iuga eorum ſubiugiorum
loris
per medium temperantur, æqualiter trahunt onera:
cum autem im-
pares
ſunt eorum virtutes, &
vnum plus valendo premit alterum, loro
traiecto
fit vna pars iugi longior, quæ imbecilliori auxiliatur iumento.

Ita
in phalangis vt in iugis, cum in medio lora non ſunt collocata, ſed eam
partem
, qua progreditur lorum à medio centro, breuiorem efficit, &
alte-
ram
longiorem, ea ratione, ſi per id centrum, quo loci perductum eſt lo-
rum
, vtraque capita circumagentur, longior pars ampliorem, breuior mi-
norem
aget circinationem.
Et quemadmodum minores rotæ duriores &
difficiliores
habent motus:
ſic phalangæ, & iuga, in quibus partibus ha-
bent
minora ab cẽtro ad capita interualla, premunt duriter colla:
quæ au-
tem
longiora habent ab eodem centro ſpatia, leuant oneribus extrahen-
tes
&
ferentes. Cum hæc ita ad centrum porrectionibus & circinationi-
bus
receperint motus, tum verò etiam ploſtra, rhedæ, tympana, rotæ, co-
chleæ
, ſcorpiones, baliſtæ, prela, cæteræq́;
machinæ iiſdem rationibus
per
porrectum centrum &
rotationem circini verſatæ, faciunt ad propo-
ſitum
effectus.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
Quorum motus & virtutes. ] Scribendum quarum, id eſt rationum,
nullo
prorſ{us}, vt existimo, reclamaturo.
Quem Græci ἐιθίαν vocitant. ] Scribendum {ἐυ}θ{\~ει}αν quiuis vel medio-
eriter
Græc{as} liter{as} edoct{us} agnoſcat, ita enim appellat rectum ſiue porrectum mo-
tum
Poterant iſtud &
alia eiuſmodi negligi, quæ lector ipſe nullo duce castigaret:
ſæpe tamen vni{us} literæ commutatio magn{as} offudit tenebras, & ocioſum lecto-
rem
decepit.
Quòd Græci {ὑπομόχλιον appellant. ] Vectib{us}, id eſt lingulatis ſeu ro-
ſtratis
palis ferreis, aut ligneis vtimur mouendis onerib{us}:
eos Græci μοχλία
438416M. VITRVVII POLL. vnde {ὑπ}ομόχλιον, quod vecti ſubijcitur, Vitruui{us} preßionem appellat. Illi{us} au-
tem
lingua oneri ſubdita, ſiue rostro (vnde roſtratum vectem Plini{us} intelligit lib.
XVIII. cap. XVIII.) & ſuppoſito hypomochlio, preſſo capite non paruam adferri
extollendo
oneri facultatem ſenties.
Aristoteles mechanicon quæſtione tertia hoc
probat
.
Ex quo libro videtur Vitruui{us}, quæ hoc capite ſcribuntur, hauſiſſe. Perpe-
tuis
ille quatuor vocabulis in demonſtratione vtitur, vectis, hypomochlij, ponderis,
&
motoris: ſemel autem ſtatuit tanto facili{us} & pl{us} ponderis motorem mouere,
quanto
ab hypomochlio distabit magis.
Id autem ex trutinis, quæ ſtateræ dicumtur licet conſiderare. ]
De
hac re vide quæſtionẽ XX.
mechanicon Aristotelis. Trutinarum autem duo ſunt
genera
.
Vnum quod ſcapo ſiue iugo, quod librile appellari docet Pompei{us}, in medio
lingulato
, ea lingua, Græcè κάνων, Latinè examen dicitur, appenſis in ipſis capitib{us}
lancib
{us}, aut quæ earum vice ſint, in anſa verſatur.
Phocylides in ammonitorio poë-
mate
ςαθμὸν, Aristoteles ζυγὸν, Latini libram appellant.
Examen cum ſummo me-
dio
anſæ puncto reſpondet, nec in hanc, aut illam partem inclinatur, fit æquilibrium,
ſiue
æquamentum dic{as} cum Sexto Pompeio.
Id gen{us} bilances vocant. Alterum ge-
n
{us} eſt dimidia quaſi libra, id eſt Ἠμιζύγιον, vni{us} ſcilicet lancis aut vnci pro lance.
Aristoreles in mechanicis φάλαγΓα vocat, Vitruui{us} ſtateram, quod vocabulum Ro-
mani
retinuerunt.
Vulg{us} nostrum, at Hiſpani romanam appellant. Proximè caput
ſcapi
, vnde lanx dependet, aut vnc{us}, anſa eſt cum examine:
quod ſcapi ſupereſt, pun-
ctis
, aut lineis, ſiue denticulis eſt distinctum (Aristoteles appellat στι}αρτία) ſingu-
lis
certi ponderis indicib{us} cum per ſcapum vagans æquipondium illis inſederit.

Porrò
autem quanto
longi
{us} ab æquilibrato
101[Figure 101]Libra. examine receſſerit, tan
to
maioris vim ponde-
ris
nanciſcitur.
Ap-
pendiculum
autem,
quod
per ſcapum va-
gatur
, Vitruui{us} no-
minat
æquipondium,
Aristoteles
in mecha-
nicis
σφαίρωμα.
Scap{us}
fit
vectis:
puncta in
ſcapo
eſſe pro hypomo-
chlio
ſunt qui inter-
pretantur
, nos verò
axiculum
, quo in an-
ſa
verſatur ſcap{us}, in-
telligim
{us}:
pond{us} eſt
quod
in lance imponi-
tur
:
æquipondium ve-
vicem mouentis ob-
tinet
.
Figur{as} adieci.
439417DE ARCHITEC. LIB. X.102[Figure 102]Statera. Sed illud prætereundũ
non
arbitror, aginam, ſi
credim
{us} Pompeio, eſſe
qua
inſeritur ſcap{us}
trutinæ
, id eſt in quo fo-
ramine
trutina ſe ver-
tit
.
Ea interpretatio ſi
vitioſa
eſt, quam ve
ra
ſit puto æstimãdum.
Nam ſcap{us} in foramen
inſert
{us} quomodo ſursũ
deorsũue
agi queat (qui
ſunt
proprij trutinarũ
mot
{us}) non video.
Quā-
obrem
eo nomine anſam,
quòd
in vetusta ærea
ſtatera
, quã florentin{us}
aurifex
hîc oſtendit, in
annulo
ſcapũ verti con
ſpexim
{us}, aut anſæ axi
culum
fibulámue in-
telligim
{us}.
Anſam gubernaculi tenens. ] De gubernaculo quæritur apud Ari-
ſtotelem
mechanicon quæstione V.
Gubernaculum vicem vectis gerit, mare oneris,
cardines
in quib{us} vertitur gubernaculum hypomochlij, gubernator motoris.
Qui ὄιαξ à Græcis appellatur. ] Gubernaculi ſumma pars, quam an-
ſam
Vitruui{us} nominat, ὄιαξ dicitur autore Iulio Polluce onomasticon lib.
I. cap. IX.
quanquam & ipſum totum gubernaculum eo nomine intelligi poteſt, vel teste Tho-
ma
Magistro, lib.
de dictionib{us} Atticis, media pars φθ{έι}ρ, aut ῥίζα, aut {ὑπ}όζωμα
vocatur
, extrema πΤερύγιον, quod reliquum eſt, ἀν χ{η\‘ν} appellatur.
Eiúſque vela quum ſunt per altitudinem mediam mali pen-
dentia
.
] Lege quæstionem VI. mechanicon Aristotelis. Mal{us} fit vectis, mali ſe-
des
, id eſt {δι}ώλιον, Aristoteli eſt hypomochlion, Vitruuio ipſi{us} mali calx, naui-
gium
pond{us}, ſpirit{us}, qui vela tendit, eſt motor.
Velorum genera tradit Iſidor{us} lib.
etymolog. XIX. cap. III. ista eſſe, acation, epidromon, dolonem, artemonem, ſiparum,
&
mendicum Acation velum eſſe ait maximum, & in media naui conſtitutum.
Epidromon
ſecundæ eſſe magnitudinis, ſed ad puppim.
Dolonem minimum, & ad
proram
defixum.
Artemonem, vt dixi, dirigendæ nauis poti{us} cauſa commenda-
tum
, quàm celeritatis.
Siparum vnum pedem habens, quo iuuari nauigia ſolent in
nauigatione
, quoties vis venti langueſcit.
Mendicum, quid ſit, non explicat. Sext{us}
verò
Pompei{us} de eo ſic tradit, Mendicũ dici putant velum, quod in prora ponitur.
Cum autem in ſummo cacumine antennæ ſubducta ſunt. ]
Non
dubium eſt, quin ſit legendum ſubductæ, vt referatur ad antennæ.
Cum, in-
quit
, in ſummo mali cacumine ſubductæ ſunt antennæ, non vela ſubducta in
440418M. VITRVVII POLL. mine antennæ. Eſt autem antenna lignum in tranſuerſum mali poſitum, vnde pen-
det
velum.
Græci κ{σρ}αίαν dicunt. Artemidor{us} libro primo de interpretatione ſo-
mniorum
, videtur ίςοκερ{αι}ὰν appellaſſe.
Valeri{us} Flacc{us} lib. I. argonauticon, &
Lucan
{us} libro VIII.
& X. voce Græca ceruchos vocant, quòd cornua habeant.
Ακροκεραία autem ſunt antennarum extremæ partes. A Tertulliano libro tertio
aduerſ
{us} Marcionem cornua vocantur, vti antè à Virgilio Aeneid III.
Mali ve-
(vtid addam ex Macrobio Saturnaliorum lib.
V.) pars inferior pterna: pars me-
dia
trachelon:
pars ſumma carcheſion dicitur. Eadem prorſ{us} ſunt apud Athe-
næum
lib.
XI. ex Aſclepiade Myrleano. Galen{us} Commentario de articulis tertio
tradit
τ{μ\‘ν} ίςὸν, id eſt malum nauis, maximum atque erectum tignum eſſe, cui
ſummo
ſuperpoſitum eſt lignum tranſuerſum, à quo ſuſpenditur velum, id eſt lin-
teum
, quod à ventis inflatur, dictum ίςίον.
Funes autem in ſummo malo καρχησίους
nominari
:
& in libro de Hippocratis vocabulis ait antennæ ſummitatem τέρθρον
nominari
, &
τ{δβ}ν}θ{ρί}ονς rudentes inde in ſummum velum peruenientes.
Et remi circa ſcalmos ſtrophis religati. ] Scalm{us} dicitur in naui,
vbi
loris rem{us} alligatur.
Ipſum autem lorum autore Polluce lib. I. cap. IX. voca-
tur
ροπώτηρ:
Vitruui{us} ſtroph{as} appellat, Latini teſte Iſidoro lib. XIX. cap. XXIIII.
ſtruppos. A ſcalmo, interſcalmium lib. I. vocauit ſpatium inter ſcalmos.
Extremis progredientibus à centro parmis. ] Scribendum palmis,
vti
apud Catullum legitur in Argonaut.
aut palmulis, vti apud Virgil. Aeneid. V.
Appellantur enim palmulæ remi, vt ſcribit, Sext{us} Pompei{us}, ad ſimilitudinem
man
{us} humanæ.
Centrum verò hoc loco accipim{us} pro ſcalmo, autoritate Aristote-
lis
mechanicon quæstione quarta.
Nam cum ſint remigum tres differentiæ, traden-
te
Polluce dicto cap.
IX. Eorum qui in prora nauigant, qui θαλάμιοι dicuntur, ab
Aristoph
.
verò {εν} βαΤράχοις, θαλάμακες, Collocatorum in medio, qui ζ{σ\’ν}γιοι no-
minantur
, Aristoteli μεσόνεοι, tertiorum qui in puppi existentes θρανῖτ{αγ} vocan-
tur
(neque enim ſatis mihi probatur prior Aristophanis enarrator, qui putat remi-
ges
eos, qui in inferiore nauis parte ſunt, θαλαμίτας, qui in medio, ζ{συ}γίτας}:
qui
in
inferiore, θρανίτας dici) cùm ſint, inquam, tres remigum differentiæ, ipſe ille
Aristoteles
demonſtrat remiges eos, qui in media naue ſunt collocati, maximè eam
propellere
, ibi enim maximè nauem pelli, vbi maris plurimum ſecatur, plurimum
autem
ſecari, vbi plurimum remi à centro, id eſt ſcalmo int{us} eſt, maximam verò
remi
partem à ſcalmo in medio nauis int{us} eſſe, cùm ipſa in medio amplior ſit.
Re-
mum
vectem, ſcalmum hypomochlion, mare pond{us}, remigem eum, qui vectem
mouet
, referre vult.
Tanto autem facili{us} motorem pond{us} mouere: quanto ab hypo-
mochlio
distabit magis vectis pars, quam premit, &
antè monuerat quæſtione ter-
tia
, &
hac ipſa repetit. Vt iam facile percipiatur, quæ ſit eiuſmodi rerum cauſa.
Remi
partes istæ traduntur à Iulio Polluce libro primo onomaſt.
ἐγχ{ει}{ρί}{δι}ον, id eſt
manubrium
, ο\’νράκ&
pars media, πτερὰ, ſiue ταςσόι κώωπων vltima pars, qua
veluti
in palmam deſinit.
Annotatum legi Cop{as} populos remi fuiſſe inuentores:
ei
{us} verò latitudinis Plateenſes.
Pondera cùm ſeruntur à phalangarijs. ] Phalangarij ſunt baiuli, à
phalangis
teretib{us} fustib{us}, quib{us} onera pondera\’ feruntur, tranſuehunturue,
qui
ſi ſeni ſunt, hexaphori, ſi quaterni, tetraphori appellantur.
Nonio Marcello
441419DE ARCHITEC. LIB. X. cuntur palangæ, & palangarij: verbum item ex Afranio palangare, pro palangis
transferre
.
phalanges autem, ſiue phalangiæ polluci lib. VII. ſunt fuſtes, quib{us}
ſuppoſitis
, naues ad pelag{us} attrahuntur, aut ad lit{us} ſubducuntur.
Cæſari lib. II.
de bello ciuili phalangæ vocantur. machinatione, ait, nauali phalangis ſubiectis ad
turrim
hoſtium admouent.
Plini{us} libri ſeptimi, capite ſexto, & quinquageſimo
tradit
prælium Afros contra Aegyptios primum feciſſe fustib{us}, quos phalang{as}
vocarent
.
Cætera enim, quæ à multis citantur, eis\’ magni nominis autorib{us}, neſcio
qua
fide, aut fronte veri{us}, laudentur.
Sunt enim non Plinij, ſed inſerta. Phalang{as}
quidem
certè, &
σκυΤαλί{δι}ας oſſa digitorum nominari ſcribit libro de oßib{us} Gale-
n
{us}, &
φάλαγΓα ſtateram appellare Aristotelem in mechanicis paulò antè dixi-
m
{us}.
Plato memoratum baiulorum lignum σκ{συ}οφο{ρί}ον vocat, quod tradit & Pol-
lux
dicto libro.
Soſipater Chariſi{us} libro primo phalangiam tradit eſſe fustem, cui
quid
deligatur.
Premunt eius collum, ad quem propius acceſſerunt. ] Aristote-
les
in mechanicis hoc tradit quæſtione XXIX.
Phalanga, id eſt ξύλον Aristoteli,
uectis
vicem obtinet, on{us} pro hypomochlio eſt, propinquior oneri fit id, quod moue-
tur
, remotior pro motore habetur.
Subiugiorum loris. ] A Catone cap. CXXXV. libri de re ruſtica ſubiu-
gia
lora dicuntur quib{us} iumentorum colla ad iuga alligantur.
Iulio Polluci libro
primo
, ζυγό{δι}εσμα ſunt lora, quib{us} iugum temoni coniungitur.
Ipſe autem cla-
u
{us}, cui inuoluuntur, ἕςωρ dicitur.
Nam quo rotarum axes offirmantur, ἔμβο-
λ
&
nominatur Eratoſtheni, & ἐπίθολ& Gorgiæ, ſi credim{us} Polluci cap. X. li-
bri
primi.
De organorum ad aquam hauriendam generib{us}, & pri-
mum
de tympano. # CAP. IX.
Nvnc de organis, quæ ad hauriendum aquam inuen-
ta
ſunt, quemadmodum variis generibus comparen-
tur
, exponam:
& primum dicam de tympano: ld autem
non
alte tollit aquam, ſed exhaurit expeditiſsime mul-
titudinem
magnam.
Fit axis ad tornum aut circinum
fabricatus
capitibus lamina ferratis, habens in medio
circa
ſe tympanum ex tabulis interſe coagmentatis, collocaturq́;
in ſti-
pitibus
habentibus in ſe ſub capite axis ferreas laminas.
In eius ty mpani
cauo
interponuntur octo tabulæ tranſuerſæ, tangentes axem &
extre-
mam
tympani circuitionem, quæ diuidunt æqualia in tympano ſpatia.
Circa frontem eius figuntur tabulæ, relictis ſemipedalibus aperturis ad
aquam
intra concipiendam.
Item ſecundum axem columbaria ſiunt,
excauata
in ſingulis ſpatiis ex vna parte.
Id autem cum eſt nauali ratio-
ne
picatum, hominibus calcantibus verſatur, &
hauriendo aquam per
aperturas
, quæ ſunt in frontibus tympani, reddit eam per columbaria
442420M. VITRVVII POLL. cundum axem. Ita ſuppoſito labro ligneo, habente vna ſecum coniun-
ctum
canalem, &
hortis ad irrigandum, & ſalinis ad temperandum præ-
betur
aquæ multitudo.
Cum autem altius extollendum erit, eadem ra-
tio
commutabitur ſic.
Rota fiet circum axem eadem magnitudine, vt
ad
altitudinem, qua opus fuerit, conuenire poſsit.
Circum extremum la-
tus
rotæ figentur moduli quadrati, pice &
cera ſolidati. Ita cum rota à
calcantibus
verſabitur, modioli pleni ad ſummum elati, rurſus ad imum
reuertentes
, infundent in caſtellum ipſi per ſe, quod extulerunt.
Sin au-
tem
magis altis locis erit præbendum, in eiuſdem rotæ axe inuoluta du-
plex
ferrea catena, demiſſaq́;
ad imum libramentum collocabitur, ha-
bens
ſitulos pendentes æreos congiales.
Ita verſatio rotæ catenam in
axem
inuoluendo, effert ſitulos in ſummum, qui cum ſuper axem perue-
hentur
, cogentur inuerti, &
infundere in caſtellum id aquæ, quod ex-
tulerunt
.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
Et primum dicam de tympano. ] Tympanum hoc loco hauſtorium eſt
organon
, quod gen{us} hauſtra Lucreti{us} libro quinto vocauit, cùm ait, Vt fluuios ver-
ſare
rot{as}, atque haustra videm{us}.
Nam de tympano machinθ tractoria dixi ſuprà
capite
quarto.
Aut circinum fabricatur. ] Deeſt præpoſitio ad, aut ſcribendum fabrica-
t
{us}.
Priorem ſcripturam magis probo. Eſt autem ad circinum fabricari, id quod mox
capite
vndecimo dicit, ad circinum rotundari.
Sed quod fit ad tornum, dicit ex tor-
no
ſubigi.
vnde capite vndecimo, fundulis, ambulatilib{us} ex torno ſubtiliter ſub-
actis
:
& paulò pòſt, In quib{us} axes ſunt ex torno ſubacti. Circinum autem Græci
{δι}αβίτ{ην} dicunt.
Aristophanes in nubib{us}, κάμψας ὀβελίσκον, εἶτα {δι}ιαβίτ{ην
λαβὼν
, id eſt cùm obeliſcum curuaſſet, mox circinum capiens.
Columbaria fiunt. ] De his à me traditum eſt libri quarti capite ſe-
cundo
.
Nauali ratione picatum. ] Apparet ex Dioſcoride, & Plinio cum na-
ues
oppicarentur, fuiſſe ceram.
Ille enim libri primi cap. LXXXII. hic cap. XII.
lib. XVI. referunt Zopiſſam vocari deraſam nauib{us} maritimis picem cum cera.
Ea
verò loricatio fiebat ad nauium tutelam.
Infundent in caſtellum. ] Castellum hic interpretor immiſſarium, ſiue
conceptaculum
aquæ tympano organo haustæ, ex quo deriuari poßit per canales, aut
tubos
in quæuis loca.
De rotis & tympanis ad molendum farinam.
CAP. X.
443421DE ARCHITEC. LIB. X.
Fivnt etiam in fluminibus rotæ eiſdem rationibus,
quibus
ſuprà ſcriptum eſt.
Circa earum frontes affi-
guntur
pinnæ, quæ cum percutiuntur ab impetu flu-
minis
, cogunt progredientes verſari rotam:
& ita mo-
diolis
aquam haurientes, &
in ſummum referentes, ſi-
ne
operarum calcatura, ipſius fluminis impulſu verſa-
, præſtant quod opus eſt ad vſum.
Eadem ratione etiam verſantur hy-
draulæ
, in quibus eadem ſunt omnia, præterquam quod in vno capite
axis
habent tympanum dentatum &
incluſum: id autem ad perpendicu-
lum
collocatum in cultrum, verſatur cum rota pariter.
Secundum id
tympanum
, maius item dentatum planum eſt collocatum, quo contine-
tur
axis, habens in ſummo capite ſubſcudem ferream, qua mola contine-
tur
.
Ita dentes eius tympani, quod eſt in axe incluſum, impellendo dentes
tympani
plani, cogunt fieri molarum circinationem, in qua machina im-
pendens
infundibulum, ſubminiſtrat molis frumentum, &
eadem verſa-
tione
ſubigitur farina.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
Eadem etiam ratione verſantur hydraulæ. ] Hydraul{as} vocat ma-
chin
{as}, quæ vi aquæ, non hominum calcatura verſantur.
Collocatum in cultrum. ] Aliàs in cultro, vt infrà cap. XIIII. vbi
quid
ſignificet, explicabo.
Habens in ſummo capite ſubſcudem ſerream. ] Intelligit, quod
vulgò
ferrum molendini appellam{us}.
Impendens infundibulum. ] Infundibulum præterquam quod apud
M
.
Catonem cap. X. & XI. accipitur pro eo quo in vaſa liquores infundim{us}, &
apud
Plinium lib.
XXIIII. cap. XV. per quod radicis impoſitæ carbonib{us} nidor
imbibitur
, eſt &
in moletrina ſiue molendino inſtrumentum, quo machinæ appenſo,
mobilis
&
tremulæ ligneæ linguæ percußione, ministratur molis frumentum,
vnde
farina fiat.
Molæ inferior pars meta, ſuperior catill{us} dicitur, autore Paulo Iu-
riſconſulto
Pandect.
lib. XXXIII. de fund. inſtructo. Illud verò non abs re addi-
tum
fuerit, mol{as} antiquis fuiſſe iumentari{as}, aut manuari{as}, qu{as} Gelli{us} truſati-
les
libro tertio vocat.
Vtraſque Caſcelli{us} & Trebati{us} apud Iabolenum Pandect.
dicto capite, eſſe inſtrumenti putant, Offilio eſſe ſupellectilis non rectè existimante.
Fuerunt
postea etiam aquariæ molæ, quarum hic meminit Vitruui{us}, &
Palladi{us}
lib
.
I. cap. XLII. qui ſcribit pistrina, id eſt moletrin{as}, ſi aquæ copia eſt, ita debere
conſtitui
, vt ibi formatis aquarijs molis, ſine animalium vel hominum labore fru-
menta
frangantur.
Reticere hoc non poſſum, quod ab inſtituto alienum eſſe non vi-
deatur
.
Augusta Taurinorum ſubalpina vrbs eſt. Ad eam vidi decem & octo mo-
lendinorum
(liceat mihi cum alijs ita appellare) verſari pinnat{as} rot{as} Duria flu-
mine
paßib{us} pl{us} min{us} triginta:
Op{us} mea ſententia vt vrbi multo vtilißimum,
ita
maxima ſolertia conſtructum, erogata ſcilicet tot rotis angusto in alueo aqua.
444422M. VITRVVII POLL. Illorum frumentaria duodecim, reliqua oriɀæ riſum vocant, exglumandæ, conte-
rendis
aromatis, quæ nostri in eis\’ Macrobi{us} libro vltimo Saturnalium, aliquan-
do
ſpecies, vti recentiores Græci medici ἐί{δι}η, nominant, tormentariæ pulueri tun-
dendæ
, acuendis gladijs, armis\’ leuigandis, cudendo ferro, abluendis denſandis\’ ru-
dib
{us} pannis comparata erant.
De cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, ſed non
tam
alte. # CAP. XI.
Est autem etiam cochleæ ratio, quæ magnam vim
haurit
aquæ, ſed non tam alte tollit, quàm rota.
Eius au-
tem
ratio ſic expeditur.
Tignum ſumitur, cuius tigni
quanta
fuerit pedum longitudo, tanta digitorum ex.
peditur craſsitudo: id ad circinum rotundatur. In capi-
tibus
circino diuiduntur circinationes eorum tetranti-
bus
in partes quatuor, vel octantibus in partes octo ductis lineis:
eæq́; li-
neæ
ita collocentur, vt in plano poſito tigno ad libellam, vtriuſque capitis
lineæ
inter ſe reſpondeant ad perpendiculum:
ab his deinde à capite ad
alterum
caput lineæ perducantur conuenientes, vti quàm magna erit
pars
octaua circinationis tigni, tam magnis ſpatiis diſtent ſecundum lati-
tudinem
.
Sic & in rotundatione & in longitudine, æqualia ſpatia ſient.
Ita
quo loci deſcribuntur lineæ, quæ ſunt in longitudine ſpectantes, fa-
ciendæ
decuſſationes, &
in decuſſationibus finita puncta. His ita emen-
date
deſcriptis, ſumitur ſalignea tenuis, aut de vitice ſecta regula, quæ vn-
cta
liquida pice figitur in primo decuſsis puncto:
deinde traiicitur oblique
ad
inſequentes longitudines &
circuitiones decuſsium. Et ita ex ordine
progrediens
, ſingula puncta prætereundo &
circuminuoluendo, colloca-
tur
in ſingulis decuſſationibus:
& ita peruenit & figitur ad eam lineam,
recedens
à primo in octauum punctum, in qua prima pars eius eſt fixa.

Eo
modo quantum progreditur oblique per ſpatium &
per octo puncta,
tantundem
in longitudine procedit ad octauum punctum.
Eadem ratio-
ne
per omne ſpatium longitudinis &
rotunditatis ſingulis decuſſationi-
bus
oblique fixæ regulæ, per octo craſsitudinis diuiſiones inuolutos ſa-
ciunt
canales, &
iuſtam cochleæ naturalemq́; imitationem. Ita per id ve-
ſtigium
aliæ ſuper alias figuntur vnctæ pice liquida, &
exaggerantur
ad
id, vt longitudinis octaua pars fiat ſumma craſsitudo.
Supra eas circun-
dantur
&
figuntur tabulæ, quæ pertegant eam inuolutionem: tunc ta-
bulæ
pice ſaturantur, &
laminis ferreis colligantur, vt ab aquæ vine diſ-
ſoluantur
.
Capita tigni ferreis clauis & laminis continentur, iisq́; infigun-
tur
ſtyli ferrei.
Dextra autem & ſiniſtra cochleam tigna collocantur, in
capitibus
vtraque parte habentia tranſuerſaria conſixa.
In his
445423DE ARCHITEC. LIB. X. ferrea ſunt incluſa, inq́; ea inducuntur ſty li, & ita cochlea hominibus cal-
cantibus
facit verſationes.
Erectio autem eius ad inclinationem ſic erit
collocanda
, vti quemadmodum Pythagoricum trigonum orthogonium
deſcribitur
, ſic id habeat reſponſum:
id eſt, vti diuidatur longitudo in par-
tes
quinque:
carum trium extollatur caput cochleæ, ita erit à perpendicu-
lo
ad imas nares eius ſpatium, partes quatuor.
Qua ratione autem opor-
teat
id eſſe, in extremo libro eius forma deſcripta eſt.
Quæ de materia fiãt
organa
ad hauriendam aquam, &
quibus rationibus perficiantur, qui-
busq́
;
rebus motus recipientia præſtent verſationibus infinitas vtilitates,
vt
eſſent notiora, quàm apertiſsime potui perſcripſi.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
Eſt autem etíam cochleæ ratío. ] Haustorium organon hoc loco cochlea
eſt
.
Eiuſmodi organon vidim{us} ad ſpecum lac{us} Traſimeni, qui nunc Peruſin{us} di-
citur
, acceptæ per Flaminium Conſulem ab Hannibale cladis memoria notißim{us}.
Illò verò conceſſerat Mecœn{as} me{us} allect{us} recordatione tantæ rei. Fuit autem ea
clades
in planitie inter Meuium &
Gietum iacente, quam Sanguinetæ riu{us} ex
Meuio
monte manans interſecat, &
in Traſimenum conditur. Ille habet ab ortu vil-
lam
, inſtar oppidi, Tuorum dictam, ab occaſu fauces, quib{us} clauſ{us} fuerat Flami-
ni
{us}, à meridie Traſimenum.
Non ita procul loc{us} eſt, vbi castrametat{us} fuerat
Hannibal
, quæ vallis Romana dicitur.
Eſt & oſſaria vic{us}, ab Oßium dicta multi-
tudine
, verſ{us} Cortonam à Traſimeno trib{us} paſſuum millib{us} distans.
Libuit iſtud
nostris
lucubrationib{us} appendicis vice addere, vt vel hinc lumen aliquod, &

ſplendor
historiæ adferretur.
Díuíduntur círcínatíones eorum tetrantíbus. ] In tetrantes &
octantes
dicuntur diuidi circinationes, ſiue rotundationes, cùm in partes quatuor
aut
octo diuiduntur, ductis à centro ad circumferentiam comparib{us} lineis, vt
æqualia
relinquantur ſpatia.
Aut de vítíce ſecta regula. ] Id eſt Amerina ſalice, ſi veræ ſunt Dioſco-
ridis
nomenclaturæ.
Alia enim in re vſurpatur hæc à Plinio & Columella. Vulgò
Agn
{us} cast{us} dicitur.
Ἀγυὸμ autem id eſt castum, à Græcis vocatum eſſe, quòd in
Theſmophorijs
ſacris Cereris caſtitatem custodientes mulieres folijs ei{us} ſibi cubit{us}
ſternerent
, reperi apud Dioſcoridem lib.
I. cap. CXVI. atque Galenum ſimplicium
medicamentorum
libro ſexto.
Et cum in monte Luco Spoletinorum inueniſſem, ei{us}
rei
periculum factur{us} mecum detuli, probaui\’, vt mirer temporis iniuria, aut
hominum
negligentia deformatum eſſe Galeni Græcum codicem de alimentis, nec
id
animaduertiſſe interpretes.
ibi enim in primi libri extrema pagina traditur
ἀγμὸμ
refrigerare, cùm apertißimè calefacere ſcribat libro ſexto memorato, ſimul\’
exſiccare
, &
maximè omnium flat{us} diſcutere, ob id in Theſmophorijs ſubſterni,
quod
ante ipſum dixerat &
Dioſcorides.
Iuſtam cochleæ naturalémque ímítatíonem. ] Id eſt tortili &
clauiculata
ſpirata\’ ſtructura cochleæ referunt teſtam.
De torcularis cochlea dixi
lib
.
VI. cap. IX.
446424M. VITRVVII POLL.
Tranſuerſaria confíxa. ] Quæ tigna ne labentur, aut vacillent, retineant-
Qua
in ſignificatione vſ{us} eſt lib.
VIII. cap. VI. cum ait, Acardinib{us} compacta
tranſuerſaria
.
Cardines enim intelligit im{as} anconum partes.
Quemadmodum Pythagoricum trígonum orthogoníum
deſcríbítur
.
] De eo lib. IX. multa Vitruui{us} ſcribit, & luculenter.
In extremo líbro eíus forma deſcrípta eſt. ] Et hæc cochleæ deſcri-
ptio
cum cæteris perijt, qu{as} enumerauim{us} lib.
I. cap. VI. Extremum autem librum
dixit
vltimam hui{us} lib.
decimi partem, ne quis vndecimum aliquem comminiſca-
tur
.
Nam ad finem operis ſcribit omnia Architecturæ membra decem voluminib{us}
eſſe
explicata.
Eo modo extremam ceram libro tertio Ciceronis in Verrem interpre-
tat
{us} eſt Aſconi{us}, id eſt vltimam tabulam, vltimam partem tabulæ.
Qua de matería fíunt organa. ] Scribendum tum ex ſuperiorib{us}, tum
ex
inferiorib{us} arbitror, Quæ de materia.
nam machinæ quæ ſequuntur, non ligno
ſolum
, ſed ære etiam conſtant.
Præſtent verſationíbus ad ínfínítas vtílítates. ] Ad præpoſitio vi-
detur
otioſa eſſe, niſi ſi cuipiam fortaſſe videbitur poſita pro vſque ad, quaſi diceret
vtilitates
aduſque infinit{as}, vt lib.
II. cap. VIII. Et cœnaculorum ad ſumm{as}
vtilitates
perficiunt.
De Cteſibica machina, quæ altißime extollit aquam.
# CAP. XII.
INSEQ VITVR nunc de Cteſibica machina, quæ
in
altitudinem aquam educit, monſtrare.
Ea fit exære,
cuius
in radicibus modioli fiunt gemelli paulum di-
ſtantes
, habentes fiſtulas (furcillæ ſunt figura) ſimiliter
cohærentes
, in medium catinum concurrentes, in quo
catino
fiant axes, in ſuperioribus naribus fiſtularum
coagmentatione
ſubtili collocati:
qui præobturantes foramina narium,
non
patiuntur exire id quod ſpiritu in catinum fuerit expreſſum.
Supra
catinum
penula, vt infundibulum inuerſum, eſt attemperata, quæ etiam
per
fibulam cum cuneo traiecto, continetur &
coagmentatur, ne vis infla-
tionis
aquæ eam cogat eleuare.
Inſuper fiſtula quæ tuba dicitur, coag-
mentata
, in altitudine ſit erecta.
Modioli autem habent infra nares infe-
riores
fiſtularum axes interpoſitos ſupra foramina earum, quæ ſunt in
fundis
.
Ita de ſupernis in modiolis emboli maſculi, torno politi, & oleo
ſubacti
, concluſiq́;
regulis & vectibus conuoluuntur, qui vltro citroq́; fre-
quenti
motu prementes aërem, qui erit ibi, cum aqua axibus obturanti-
bus
foramina, cogunt &
extrudunt inflando preſsionibus per fiſtularum
nares
aquam in catinum, è quo recipiens penula ſpiritus exprimit per fi-
ſtulam
in altitudinem, &
ita ex inferiore loco caſtello collocato, ad ſalien-
dum
aqua ſubminiſtratur.
Nec tamen hæc ſola ratio Cteſibii fertur
447425DE ARCHITEC. LIB. X. quiſita, ſed etiam plures & variis generibus aliæ, quæ ab eo liquore preſ-
ſionibus
coacto, ſpiritu efferre à natura mutuatos effectus oſtenduntur:
vti mer ularum, quæ motu voces edunt, atque engibata, quę bibentia tan-
dem
mouent ſigilla, cæteraq́;
quæ delectationibus oculorum & aurium
ſenſus
eblandiuntur:
è quibus quæ maxime vtilia & neceſſaria iudicaui,
ſelegi
, &
in priore volumine de horologiis, in hoc de expreſsionibus aquæ
dicendum
putauì.
Reliqua quæ non ſunt ad neceſsitatem, ſed ad de-
liciarum
voluptarem, qui cupidiores erunt, eius ſubtilitates ex ipſius Cte-
ſibii
commentariis poterunt inuenire.
IN CAPVT XII. ANNOTAT.
Preſsíoníbus coactæ. ] Lego coacto, vt referatur ad ſequentem dictionem
ſpiritu
, &
, ſi quid intelligo, hoc ſenſ{us} expoſcit.
Vtí merularum, quæ motu voces edunt, atque engíbata. ]
Merulæ
&
engibata de genere ſunt hydraularum, quorum illis quidem reddeban-
tur
voces humanarum imitatrices, &
cant{us} auium effictrices: his autem moue-
bantur
icunculæ (libenter enim vtor verbo Suetonij) tanquam viuerent.
Nostro
tempore
non ſpiritu vi aquæ concepto, vt illa, ſed fidiculis &
neruis occultis ſigil-
la
videntur ambulare, &
humana omnia præter ſermonem repræſentare. E{as} ima-
guncul
{as} Græci νσνρόσπαςα vocant.
In priore volumíne de horologíjs. ] Libri noni, qui hunc præcedit,
cap
.
IX. de his fuit ſermo.
De hydraulicis machinis, quib{us} organa perficiuntur.
# CAP. XIII.
DE Hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes,
quàm
breuiſsime proximeq́;
attingere potero, & ſcri-
ptura
conſequi, non prætermittam.
De materia com-
pacta
baſi, arca in ea ex ære fabricata collocatur.
Supra
baſim
eriguntur regulæ dextra ac ſiniſtra ſcalari for-
ma
compactæ, quibus includuntur ærei modioli fun-
dulis
ambulatilibus ex torno ſubtiliter ſubactis, habentibus fixos in me-
dio
ferreos ancones, &
verticulis cum vectibus coniunctos, pellibusq́; la-
natis
inuolutos.
Item in ſumma planitia foramina circiter digitorum ter-
num
, quibus foraminibus proxime in verticulis collocati ærei Delphini,
pandentia
habentes catenis cymbala ex ore, infra foramina modiolorum
chalata
intra arcam, quo loci aqua ſuſtinetur.
Ineſt in id genus vti infun-
dibulum
inuerſum, quod ſubter taxilli alti circiter digitorum ternum
ſuppoſiti
librant ſpatium imum, ima inter labra phigæos &
arcæ
448426M. VITRVVII POLL. dum. Supra autem ceruiculam cius, coagmentata arcula ſuſtinet caput
machinæ
, quæ Græcè καυ{ών} μιμ{οτ}κὸς appellatur:
in cuius longitucfine
camales
, ſi tetrachordos eſt, fiunt quatuor:
ſi hexachordos, ſex: ſi octochor-
dos
, octo.
Singulis autem canalibus fingula ep iſtomia ſunt incluſa manu-
briis
.
ferreis collocata, quę manubria cum torquentur, ex arca patefaciunt
nares
in canales.
Excanalibus autem canon habet ordinara in tramſuer-
ſo
foramina, reſpondentia in naribus, quæ ſun t in tabula fumma, quæ ta-
bula
Gręcè πιναξ dicitur.
Inter tabulam & canona regulæ ſunt inter-
poſitæ
, ad eundem modum foratæ &
olco ſubactæ, vt ſaciliter impellan-
tur
, &
turſus introrſus reducantur, quæ obturant ea foramina, pleuriti-
desq́
;
appellantur, quarum itus & reditus, alias obturat, alias aperit tere-
brationes
.
regulæ habent ferrea choragia fixa & iuncta cum pinnis,
quarum
pinnarum tactus motiones efficit regularum.
Continentur ſupra
tabulam
foramina, quæ ex canalibus habent egreſſum ſpiritus.
Regulis
ſunt
annuli agglutinati, quibus lingulæ omnium includuntur organo-
rum
.
Emodiolis autem fiſtulæ ſunt contimenter coniunctæ ligneis cer ui-
cibus
, pertingentesq́;
ad nares, quæ ſunt in arcula, in quibus axes ſunt ex
torno
ſubacti &
ibi collocati, qui cum recipit arcula animam, ſpiritum
non
patientur obturantes foramina turſus redire.
Ita cum vectes extol-
luntur
, ancones deducunt fundos modiolorum ad imum, Delphiniq́;
qui
ſunt
in verticul is incluſi chalantes in os, cymbala replent ſpatia mod iolo-
rum
, atque amcones extollentes fundos intra modiolos vehementi pulſus
crebritate
, &
obturantes foramina cy mbalis ſuperiora, aëra qui eſt ibi
clauſus
preſsionibus coactum, in fiſtulas cogunt, per quas inlignea con-
currit
, &
per cius oeruices in arcam: motione verò vectium vehementio-
re
, ſpiritus firequens compreſſus epiſtomiorum apertutisinfſuit, &
replet
anima
canales.
Itaque cum pinnæ manibus tactæ propellunt & reducunt
contin
enter negulas, altennis obturando foramina, alternis aperiundo ex
muſicis
arnibus multiplicibus modulorum vatictatibus fonantes excitant
voces
.
Quantum potui nici, vt obſeurares per ſeripturam dilucide pro-
nu
neiaretur, contendi.
Sed hæe non eſt facilis ratio, neque omnibus expe-
dita
ad intelligendum prætercos, qui in his generibus habent exercita-
tio
nem.
Quod ſi qui parum intellexerantè ſcciptis, cum ipſam rem co-
gnoſcent
profecto inuenient curioſe &
ſubtiliter omnia ordinata.
IN CAPVT XIII. ANNOTAT.
De hydraulicis autem. ] Huis organi generi non admodum abſimile
erat
id, quod generu vocabulo organum vocamus, niſi folo Spirisu abſque aqua vte-
remur
.
Cæterum cum ſint organa aus ävratæ, quæ intentiene perficiuntur, aut
&
μπν{σι}ςὰ, quæ ſpirosu inſtantur, in quæ hydraulis referri debeas, quærit Aristo-
eles
apwd Athenaum lib.
III. Dipnsſophiston, ſed in cam ſententiam
449427DE ARCHITEC. LIB. X. vt ſit ἐμπνσνςὸμ, quòd ei{us} fistulæ flatum ab aqua accipiant. κατεσραμμ{εν}οι γα\‘ρ
οἰ
ἀνλοὶ {ἐι}ς τὸ ***{δι}ωρ, καὶ ἀρααιομ{εν}{ου} *** ***δαΤ{ος} {ὺπ}ό τιν{ος} νεανίση{ου}, ἔτι {δι}
{δι}υην{ου}μ{εν}νωμ ἀξινῶμ {δι}ιὰ {τῶν} ὀργάν{ου}, ἐμπνέονται οὶ, ὴι Νχομ ἀΠοτελ{ον}σι προ-
σηνῆ
.
Fistulæ, inquit, ima parte in aquam verſæ ſunt, qua commota ab adoleſcentu-
lo
, axinis per organon motis, &
percurrentib{us}, ſpiritu inflantur fistulæ, & ſua-
uem
ſonum reddunt.
Aereí Delphíní pandentía habentes catení cymbala. ] Scri-
bendum
pendentia.
Et leuis hæc menda eſt, ſed admonenda.
Infudibulum ínuerſum. ] Infundibulo, ſiue infudibulo, vt in manu ſcri-
ptis
libris hîc, item capite proximo, atque item decimo legitur, in vaſa oris angusti
liquores
infunduntur.
Síngulís autem canalíbus ſíngula epíſtomía ſunt íncluſa ma-
nubríj́s
ferreís.
] Quemadmodum ſalientium ſiue ſiphunculorum ora episto-
mio
coërcentur, manubriolorum cùm libet verſatione aqua effluit, ita in muſico or-
gano
epistomijs continetur aut laxatur ſpirit{us} ex arca in canales, vt etiam in fine
hui
{us} capitis docetur.
Quo in loco qui compreſſ{us} dicitur epistomiorum, & in ve-
tuſto
codice epitonicorum, ex alio codice libenti{us} dixerim compreſſum epitoniorum,
pro
manubrijs epistomiorum.
Alteríus obturant oramína. ] Sequitur, alteri{us} aperiundo quare con-
iectura
ducti arbitramur ſcribendum obturando.
Aliqui codices habent alternis, id
eſt
vicißim:
neque ea ſcriptura caret autoritate & elegantia. Virgili{us},
Alternis
dicetis.
# Stati{us} primo lib. Thebaidos.
Paulum alternis in verba min{as}\’
Cunctantur
.
# Vtitur Plini{us} libri XXV. cap. vltimo.
Qua ratione rheda vel naui vecti, peractum iter demetia-
mur
. # CAP. XIIII.
TRANSFER ATVR nunc cogitatus ſcripturæ ad
rationem
non inutilem, ſed ſumma ſolertia à maiori-
bus
traditam:
qua in via rheda ſedentes, vel mari na-
uigantes
, ſcire poſſumus quot milia numero itineris fe-
cerimus
.
Hoc autem erit ſic. Rotæ, quæ erunt in rhe-
da
, ſint latæ per mediam diametron pedum quater-
num
&
ſextantis: vt cum finitum locum habeat in ſe rota, ab eoq́; inci-
piat
progrediens in ſolo viæ facere verſationem, perueniendo ad eam fi-
nitionem
, à qua cœperit verſari, certum modum ſpatii habeant peractum
pedum
XII.
His ita præparatis, tunc in rotæ modiolo ad partem interio-
rem
, tympanum ſtabiliter includatur, habens extra frontem ſuæ rotun-
dationis
extantem denticulum vnum.
Inſuper autem ad capſum rhedæ
loculamentum
firmiter figatur, habens tympanum verſatile in cultro
collocatum
, &
in axiculo concluſum. In cuius tympani frontem,
450428M. VITRVVII POLL. li perficiantur æqualiter diuiſi, numero quadringenti, conuenientes den-
ticulo
tympani inferioris.
Præterea ſuperiori tympano ad latus figatur
alter
denticulus prominens extra dentes.
Super autem tertium tympa-
num
planum, eadem ratione dentatum incluſum in alterum loculamen-
tum
collocetur, conuenientibus dentibus denticulo, qui in ſecundi tym-
pani
latere fuerit fixus:
in eoq́; tympano foramina fiant, quantum diurni
itineris
miliariorum numero cum rheda poſsit exiri, minus plu´ue rem
nihil
impedit:
& in his foraminibus omnibus calculi rotundi collocen-
tur
, inq́;
eius tympani theca (ſiue id loculamentum eſt) fiat foramen,
vnum
habens canaliculum, qua calculi qui in eo tympano impoſiti fue-
rint
, cum ad eum locum venerint, in rhedæ capſum &
vas æneum, quod
erit
ſuppoſitum, ſinguli cadere poſsint.
Ita cum rota progrediens ſecum
agat
tympanum imum, &
denticulum eius ſingulis verſationibus tym-
pani
ſuperioris denticulos impulſu cogat præterire, efficiet, vt cum qua-
tercenties
imum verſatum fuerit, ſuperius tympanum ſemel circumaga-
tur
, &
denticulus, qui eſt ad latus eius fixus, vnum denticulum tympani
plani
producat, Cum ergo quadringentenis verſationibus imi tympani,
ſemel
ſuperius verſabitur, progreſſus efficiet ſpatia pedum milia quinq;
,
id
eſt paſſus mille.
Ex eo quod calculi deciderint ſonando ſingula milia
exiſſe
monebunt.
Numerus verò calculorum eximo collectus, ſumma
diurni
miliariorum itineris numerum indicabit.
Nauigationibus verò,
ſimiliter
paucis rebus commutatis, eadem ratione efficiuntur.
Nanque
traiicitur
per latera parietum axis, habens extra nauem prominentia ca-
pita
, in quæ includuntur rotæ diametro pedum quaternum &
ſextantis,
habentes
circa frontes affixas pinnas aquam tangentes.
Item medius axis
in
media naui habet tympanum, cum vno denticulo extanti extra ſuam
rotunditatem
.
Ad eum locum collocatur loculamentum, habens inclu-
ſum
in ſe tympanum, peræquatis dentibus quadringentis conuenienti-
bus
denticulo tympani, quod eſt in axe incluſum:
præterea ad latus affi-
xum
extantem extra rotunditatem alterum dentem.
Vnum inſuper in
altero
loculamento cum eo confixo, incluſum tympanum planum ad
eundem
modum dentatum, quibus dentibus denticulus, qui eſt ad latus
fixus
tympano, quod eſt in cultro collocatum, in eos dentes qui ſunt pla-
ni
tympani, ſingulis verſationibus ſingulos dentes impellendo in orbem,
planum
tympanum verſet.
In plano autem tympano foramina fiant, in
quibus
foraminibus collocabuntur calculi rotundi.
In theca eius tympa-
ni
(ſiue loculamentum eſt) vnum foramen excauetur, habens canalicu-
lum
, qua calculus liberatus ab obſtantia, cum ceciderit in vas æreum ſoni-
tum
ſignificet.
Ita nauis cum habuerit impetum, aut remorum, aut ven-
torum
flatu, pinnæ, quæ erunt in rotis tangentes aquam aduerſam vehe-
menti
retrorſus impulſu coactæ, verſabunt rotas.
autem
451429DE ARCHITEC. LIB. X. ſe agent axem, axis verò tympanum, cuius dens circumactus, ſingulis ver-
ſationibus
ſingulos ſecundi tympani dentes impellendo, modicas efficit
circuitiones
.
Ita cum quatercenties ab pinnis rotæ fuerint verſatæ, ſemel
tympanum
planum circumagent impulſu dentis, qui ad latus eſt fixus
tympani
in cultro.
Igitur circuitio tympani plani, quotieſcunque ad fo-
ramen
perducet calculos, emittet per canaliculum.
Ita & ſonitu & nume-
ro
indicabit miliaria ſpatia nauigationis.
Quæ pacatis, & ſine metu tem-
poribus
, ad vtilitatem &
delectationem paranda, quemadmodum de-
beant
fieri, peregiſſe videor.
IN CAPVT XIIII. ANNOTAT.
Sínt latæ per medíam díametron pedum quaternum &
ſextantís
.
] De hoc genere dicendi loquut{us} ſum lib. IIII. cap. III. Diametros
autem
, quam dimetientem Latini dicunt, eſt recta linea figuram, quà longißimè
patet
, ex æquo ſecans.
Vnde ηατὰ {δι}ιάμεξομ apud Baſilium ad Athanaſium, &
apud
Athanaſium libro de Nicena Synodo, pro longißimè.
Ad capſum rhedæ loculamentum. ] Capſum à capiendo dicta eſt in
hoc
loco rhedæ pars, vbi, qui vectantur, ſedent.
Iſidor{us} lib. XX. etymologiarum
cap
.
XII. ſcribit capſum eſſe carrucã vndi contextam, quaſi capſam. Loculamen-
tum
autẽ tympani conceptaculum eſt, quod &
thecã appellari paulo mox indicat.
In cultro collocatum. ] Suprà, & hoc loco ſignificat in cultro collocari
tympanum
, quando eſt in lat{us}, ſiue ad perpendiculum, vt loquitur, &
non pla-
num
, hoc eſt, quando ei{us} axis in porrectum ſit{us} eſt non perpendiculariter.
Quod lo-
quendi
gen{us} retinet Italia.
Efficiet ſpatía pedum míllía quínque, id eſt paſſus mille. ] Le-
ge
quæ ſcripſi lib.
I. cap. VI. de paſſuum diuerſitate.
Ita & ſonítu, & numero índícabít mílíaría ſpatía nauígatio-
nís
.
] Nostri ſæculi nautæ longè facili{us} curſ{us} ſuos dirigunt, & quantum naui-
gationis
peractum ſit, intelligunt, ei{us} beneficio, qui non ita multis retro ſeculis in
Campaniæ
oppido Amalphis pyxidiculam cum chalybe &
magnete prim{us} fabri
cat
{us} traditur, cui{us} indicio ad polos nautæ dirigerẽtur.
Quanquam non deſunt, qui
apud
Plaut.
in Trinumo verſoriam pro non abſimili inſtrumẽto interpretantur. Illud
ante
nos monuit Greg.
Gyrald{us}, & eo prior Blond{us} Flaui{us}, Hoc etiã Hermola{us}.
De catapultarum & ſcorpionum rationib{us}. # CAP. XV.
NVNC verò quæ ad præſidia periculi, & neceſsitatem
ſalutis
ſunt inuenta.
i. ſcorpionum, catapultarum, &
baliſtarum
rationes, quibus ſymmetriis comparari poſ-
ſint
, exponam.
Et primum de catapultis & ſcorpioni-
bus
.
Omni igitur proportione eorum ratiocinata ex
propoſita
ſagittæ longitudine, quam id organum mit-
tere
debet, eiusq́;
nonæ partis, fit foraminum in capitulis magnitudo,
452430M. VITR VVII POLL. quæ tenduntur nerui torti, qui brachia continere catapultarum debent.
Eorum autem foraminum capituli ſic deformatur altitudo & latitudo.
Tabulæ
, quæ ſunt in ſummo &
in imo capituli, paralleliq́; vocantur, fiant
craſsitudine
vnius foraminis, latitudine vnius &
eius dodrantis, in extre-
mis
, foraminis vnius &
S. Paraſtatæ dextra ac ſiniſtra, præter cardines,
altæ
foraminum quatuor, craſſæ foraminum quinum:
cardines forami-
nis
S 9.
A foramine ad medianam paraſtatam item ſoraminis S 9. Latitu-
do
paraſtados mediæ vnius foraminis &
eius. IK. craſsitudo foraminis
vnius
.
Interuallum vbi ſagitta collocatur in media paraſtade foraminis
partis
quartæ.
Anguli quatuor, qui ſunt circa in lateribus & frontibus, la-
minis
ferreis, aut ſtylis æreis &
clauis configantur. Canaliculi (qui Græcè
ςρίζ
dicitur) longitudo foraminum.
xix. Regularum, quas nonnulli buc-
culas
appellant, quæ dextra ac ſiniſtra canalem figuntur, foraminum.
xix.
altitudo
, foraminis vnius &
craſsitudo: & affiguntur regulæ duæ in quas
inditur
ſucula, habens longitudinem foraminum trium, latitudinem di-
midium
foraminis:
craſsitudo bucculæ quę affigitur, vocitatur camillum,
ſeu
quemadmodum nonnulli loculamentum ſecuriclatis cardinibus fi-
xam
foraminis.
i. Altitudo foraminis. S. Suculæ longitudo. *** forami-
num
.
*** craſsitudo ſcutulæ, foraminum. ix. Epitoxidos longitudo fora-
minum
.
S: -. craſsitudo: -. Item chelo (ſiue manucla dicitur) longitudo
foraminum
.
iii. latitudo & craſsitudo. S: -. Canalis fundi longitudo, fo-
raminum
.
xvi. craſsitudo foraminis *** latitudo. S: -. Columella & baſis
in
ſolo foraminum viii.
latitudo in plinthide in qua ſtatuitur columella,
foraminis
.
S: -. craſsitudo. Fz. columellæ longitudo ad cardinem, fora-
minum
.
xii. *** latitudo, foraminis. S: -. craſsitudo. ũ 9. Eius capreoli tres,
quorum
longitudo foraminum.
ix. latitudo dimidium foraminis *** craſ-
ſitudo
.
z. cardinis longitudinis foraminis *** columellæ capitis longitu-
do
.
I. S. K. ante fixa latitudo foraminis. a. S *** 9 craſsitudo. i. poſterior
minor
columna, quæ Græcè dicitur ἀνιίβσις foraminum octo, latitudo
foraminis
.
S. I. craſsitudinis. Fz. ſubiecto foraminum. xii. latitudinis &
craſsitudinis
eiuſdem, cuius minor columna illa.
Supra minorem colum-
nam
chelonium ſiue puluinus dicitur foraminũ.
II S *** altitudinis. II S. ***
latitudinis
.
S I: -. carchebi ſucularum foraminum. II S. I *** craſsitudo
foraminis
.
S II *** latitudo. I S tranſuerſariis cum cardinibus longitudo fo-
raminum
.
X *** latitudo. I S. *** decem & craſsitudo, brachii longitudo. I S.
foraminum
.
vii. craſsitudo ab radice foraminis. Fz. in ſummo foraminis.
ũ
z.
curuaturæ foraminum octo. Hæc iis proportionibus, aut adiectioni-
bus
, aut detractionibus comparantur.
Nam fi capitula altiora quàm erit
latitudo
facta fuerint (quæ anotona dicuntur) de brachiis demetur, vt
quo
mollior eſt tonus propter altitudinem capitulí, brachii breuitas fa-
ciat
plagam vehementiorem.
Si minus altum capitulum fuerit (quod
453431DE ARCHITEC. LIB. X. tatonum dicitur) propter vehementiam, brachia paulo longiora conſti-
tuentur
, vti facile ducantur.
Nanque quemadmodum vectis, cum eſt lon-
gitudine
pedum quatuor, quod onus quinque hominibus extollitur, is ſi
eſt
pedum octo, à duobus eleuatur:
eodem modo brachia, quo longiora
ſunt
, mollius, quo breuiora, durius ducuntur.
IN CAPVT XV. ANNOTAT.
Hic Vitruuio rurſ{us} atrox vuln{us} inflixit iniuria temporis, aut poti{us} homi-
num
negligentia.
Vtram enim magis accuſem, pendeo animi. Non ſatis erat præſtan-
tißimi
autoris vtilißimum op{us} loco de ſtellis turpiter diuulſum eſſe, ac fœdatum,
niſi
&
ea parte, qua de machinis bellicis traditur, fœdißimè deformatum eſſet, vt
nibil
dicam de vitijs, quib{us} totum ſcatebat.
Et ferri quidem poterat illi{us} loci in-
iuria
, quòd multo meli{us} cœli ratio ex alijs autorib{us} cognoſci poßit:
eorum verò
quæ
de machinis præcipiuntur, grauis non eſſe non poteſt, quòd nulla veterum ex-
tent
monimenta, vnde quaſi via ſternatur, &
hîc noster autor adeò maculoſ{us} ſit,
&
, vt dicam, carcinomatib{us} deformis, vt ne Aeſculapi{us} medic{us}, quamlibet à
veterib
{us} Poëtis egregiè laudat{us}, curare poßit.
Hæc res me multum torſit, ac diu
ſolicitum
habuit.
Omnib{us} ingenij virib{us} contendi ex aliquot exemplarium veſti-
gijs
, &
ei{us} argumenti, qui extent, ſcriptorib{us} emendare, nec quicquam tamen
profeci
.
Sagacioris ingenij alij, quod adipiſci non potui, fortaſſe conſequentur. Vtcun
eſt
, ne quid ſtudioſis, quo ad ei{us} fieri poſſet, deeſſem, néue planè ſim ieiun{us}, quæ-
dam
annotaui.
Et prímum de catapultís & ſcorpíoníbus. ] Hoc capite, & ſequen-
tib
{us} duob{us} nemo non videt, catapultis &
ſcorpionib{us} mitti ſagitt{as}, baliſtis au-
tem
iaci lapides.
Vegeti{us} lib. IIII. de re militari ſcribit baliſtis non ſolum lapides,
ſed
&
iacula mitti: apud Iulium Cæſarem lib. I. de bello ciuili, lego catapultis ſa-
xa
iaci:
ſicut apud Valerium Maximum lib. I. ſilices balistis, & Ciceronem lib. II.
Tuſcul. quæſt. & alios, quos refert Noni{us}. Ammian{us} Marcellin{us} lib. XXIII.
ſcorpione
quidem lapides, baliſta verò mitti ſagitt{as} tradit, vtriuſque deſcriptio-
nem
, vt tum temporis componebantur, exprimens, vt tamen Græcum hominem
agnoſc
{as}, quem ſe eſſe nec diffitetur.
Sunt etiam apud Cteſibium, Apollodorũ, Athe-
næum
, &
Philonem libris de machinis, de ijs & alijs multa, ſed quæ ad emenda-
tionem
corruptißimi hac potißimum parte nostri Vitruuij non admodum iuuerint,
ipſis
non ſatis integris &
emaculatis autorib{us}. Nam quæ Anthemij nomine περὶ
παρα
{δι}όζωμ μηχανημάτωμ legim{us}, &
ſunt mutila, & alteri{us} ſunt inſtituti. Et
copioſe
quidem &
luculenter cum amicis ingenio & doctrina inſignib{us} per con-
iecturam
de his machinis diſſerui, quæ ipſi maiorem in modum probauerint, non-
dum
tamen, quod libenter ſequar, inueni.
Quamobrem hîc lectorem admonitum
velim
, ſi quis tandem reperietur, qui in totum hunc locum audaci{us} inuadat, ne
ſibi
fucum fieri patiatur, néue rei probabilis capt{us} illecebris tam à vero ferat ſe
abduci
, quin mecum etiam atque etiam conſideret, quam fieri non poteſt, vt quis re-
ctè
de ijs ſtatuat, quorum cognitio fundit{us} interierit.
Quod veri{us} me aſſerere
454432M. VITRVVII POLL. arbitrat{us} ſum, cùm in hui{us} autoris lectione quantum homo nemo, abſit verbo in-
uidia
, verſat{us} ſim.
Hæc ego dixi, ne quis maiorem in me diligentiam requireret.
Alti{us} quidem certè longo tempore in machinarum perſcriptione error demiſit ra-
dices
, quàm vt extirpari queant.
Habens longitudínem foramínum trium. ] Etiam inuitis exem-
plarib
{us} omnib{us} ſcribendum habentes, referri enim debet ad regul{as}, non ad
ſuculam
.
Securiclatís cardíníbus. ] Id eſt quorum partes extremæ referant ſecu-
rim
falcis vinitoriæ.
Noſtri vocant hirundinis caudam.
Cardínís longítudínís foramínís. ] Miſeret me ſortis Vitruuij, cui
ſit
op{us} in tantilla re mea opera.
Scribendum igitur longitudo nominandi caſu.
Brachíj breuitas faciat plagam vehementíorem. ] Brachiorum
in
catapultis, ſcorpionib{us}, &
balistis, breuitate mißiones iaculationes\’ multo
fiunt
uehementiores, contrà longitudo multam affert ictui mollitiem atque remiſ-
ſionem
, vt vectium longitudine ſubleuandæ ſarcinæ accedit facilit{as}, quo ſunt bre-
uiores
, incommodi{us} tollitur pond{us}.
De balistarum rationib{us}. # CAP. XVI.
CAT APVLTARVM rationes, ex quibus mem-
bris
&
portionibus componantur, dixi. Baliſtarum au-
tem
rationes variæ ſunt &
differentes, vnius effectus
cauſa
comparatæ.
Aliæ enim vectibus & ſuculis, non-
nullæ
polyſpaſtis, aliæ ergatis, quædam etiam tympa-
norum
torquentur rationibus.
Sed tamen nulla bali-
ſta
perficitur, niſi ad propoſitam magnitudinem ponderis ſaxi, quod id
organum
mittere debet.
Igitur de ratione earum non eſt omnibus expe-
ditum
, niſi qui arithmeticis rationibus numeros &
multiplicationes ha-
bent
notas.
Nanque fiunt in capitibus foramina, per quorum ſpatia con-
tenduntur
, capillo maxime muliebri, vel neruo, funes, qui magnitudine
ponderis
lapidis, quem debet ea baliſta mittere, ex ratione grauitatis pro-
portione
ſumuntur, quemadmodum catapultis de longitudinibus ſagit-
tarum
.
Itaque vt etiam qui Geometriæ arithmeticæq́; rationes non no-
uerint
, habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus deti-
neantur
:
quæ ipſe faciendo certa cognoui, quæq́; ex parte accepi à præce-
ptoribus
finita, exponam:
& quibus rebus Græcorum penſiones ad mo-
dulos
habeant rationem, ad eam vt etiam noſtris ponderibus reſpondeant,
tradam
explicata.
IN CAPVT XVI. ANNOTAT.
Alíæ ením vectíbus & ſuculís, & c. ] De ſucula & traiectis (quib{us}
veluti
manubrijs verſatur) vectib{us}, dixi ſuprà cap.
II. de polyſpaſto, cap. III.
455433DE ARCHITEC. LIB. X. de ergata & tympano capite quarto.
Nanque fíunt ín capítíbus foramína. ] For aminum in capitulis ba-
listæ
, per quæ tenduntur nerui torti, qui brachia ei{us} continere debent, magni-
tudo
ex pondere lapidis, quem mittere debet, ſumenda eſt, in catapultis vero ex
nona
ſagittæ parte.
De proportione lapidum mittendorum ad balistæ fora-
# men. # CAP. # XVII.
NAM quæ baliſta duapondo ſaxum mittere debet, fo-
ramen
erit in eius capitulo digitorum.
v. ſi pondo qua-
tuor
digitorum.
vi. & digitorum. vii *** decem pondo,
dig
itorum.
viii *** viginti pondo digitorum. x *** qua-
draginta
pondo, digitorum.
xii. S. K. ſexaginta pon-
do
, digitorum.
xiii. & digiti octaua parte *** octuaginta
pondo
, digitorum.
xv *** centum viginti pondo pedis. I S. & ſeſquidigiti
***
centum &
ſexaginta pondo, pedum. ii *** centum & octuaginta pondo,
pedum
.
ii. & digitorum. v. ducenta pondo, pedum. ii. & digitorum. vi.
ducenta decem pondo, pedum. ii. & digitorum. vii. *** ccl. pondo. xi S.
Cum
ergo foraminis magnitudo fuerit inſtituta, deſcribatur ſcutula, quæ
Græcè
π{δβ}ρίτρκτ{ος} appellatur, cuius longitudo foraminum.
ii. Fz. latitu-
do
, duo &
ſextæ partis. Diuidatur dimidium lineæ deſcriptæ, & cum di-
uiſum
erit contrahantur extremæ partes eius formæ, vt obliquam defor-
mationem
habeat longitudinis ſextam partem, latitudinis, vbi eſt verſura
quartam
partem.
In qua parte autem eſt curuatura, in quibus procurrunt
cacumina
angulorum, &
foramina conuertuntur, & contractura latitu-
dinis
, redeant introrſus ſexta parte.
Foramen autem oblongius ſit tanto,
quantam
epizygis habet craſsitudinem.
Cum deformatum fuerit, cir-
cum
diuidatur extremam, vt habeat curuaturam molliter circumactam
***
craſsitudo eius foraminis.
S\=Γ. conſtituantur modioli foraminum ii: ~.
latitudo
.
iS9 *** craſsitudo præterquam quod in foramine inditur fora-
minis
.
SI. ad extremum autem latitudo foraminis. I\=Γ. paraſtatorum lon-
gitudo
foraminum.
VS\=Γ. curuatura foraminis pars dimidia, craſsitudo
foraminis
.
ũ. & partis. lx. Adiicitur autem ad mediam latitudinem, quan-
tum
eſt prope foramen factum in deſcriptione, latitudine &
craſsitudine
foraminis
.
v. altitudo parte. iiii. regulæ, quæ eſt in menſa longitudo fora-
minum
.
viii. Latitudo & craſsitudo dimidium foraminis cardinis. IIz ***
craſsitudo
foraminis.
I 99 *** curuatura regulæ. \=ΓsK. exterioris regulæ
latitudo
&
craſsitudo tantundem, longitudo quam dederit ipſa verſura
deformationis
&
paraſtatæ latitudo, & ſuam curuaturam. K. Superiores
autem
regulæ æquales erunt inferioribus.
K. menſæ tranſuerſarii
456434M. VITRVVII POLL. nis. ũũ K. climaciclos ſcapi longitudo foraminum xiii *** craſsitudo. iii K.
Interuallum mediũ, latitudo foraminis ex parte quarta *** craſsitudo pars
octaua
.
K climaciclos ſuperioris pars, quæ eſt pro xima brachiis, quæ con-
iuncta
eſt menſæ, tota longitudine diuiditur in partes quinq;
. Ex his den-
tur
duæ partes ei membro, quod Græci χΗλὸμ vocant *** latitudo.
\=Γ. craſsi-
tudo
.
9 *** longitudo foraminũ. iii. & ſemis K. extantia cheles foraminis. S.
plinthigonatos
foraminis.
***. & ſicilicus. Quod autem eſt ad axona, quod
appellatur
frons tranſuerſarius, foraminum trium *** interio rum regula-
rum
latitudo foraminis.
\=Γ. craſsitudo. *** K. cheloni replum, quod eſt ope-
rimentum
, ſecuriculæ includitur.
K. ſcapos climaciclos latitudo. Z 5. craſsi-
tudo
foraminum.
xii K. craſsitudo quadrati, quod eſt ad climacicla, fora-
minis
.
F 5. in extremis. K. rotundi autem axis diametros æqualiter erit
cheles
.
Ad clauiculas autem. S. minus parte ſextadecima. K. Anteridion
longitudo
foraminum Fiii9.
latitudo in imo foraminis \=Γ *** in ſummo
craſsitudo
.
Z K. Baſis quæ appellatur ἐσχάρα longitudo foraminum *** an-
tebaſis
foraminum.
iiii *** vtriuſque craſsitudo & latitudo, foraminis ***.
Compingitur
autem dimidia altitudinis.
K. columna, latitudo & craſsitu-
do
.
I S. altitudo autem non habet foraminis proportionem, ſed erit quod
opus
erit ad vſum brachii *** longitudo foraminum.
V I *** craſsitudo in
radice
fora minis in extremis.
F. De baliſtis & catapultis ſymmetrias, quas
maxime
expeditas putaui, expoſui.
Quemadmodum autëm contentioni-
bus
temperentur, è neruo capilloq́;
tortis rudentibus, quantum com-
prehendere
ſcriptis potuero, non prætermittam.
IN CAPVT XVII. ANNOTAT.
Quæ balíſta dua pondo ſaxum míttere debet. ] Dua & tre pondo,
niſi
iungantur, vitioſa eſſe ſcribit Quintilian{us} lib.
1. ſed ſine reprehenſione dici
iuncta
idem ex Meſſala docet.
Scribonium tamen Largum pondo dua non ſemel di-
xiſſe
animaduerti.
Notæ verò numerorum quæ ſequuntur, fluxæ ſunt fidei, vt nihil
ſtatui
poßit.
Quis eſt enim tam lynce{us}, qui tantis in tenebris videat?
Quæ Græcè πε{ρι}τρΗτ{ος} appellatur. ] Π δρίτρΗτομ lib. I. cap. II. ſcri-
pſi
eſſe in balista foramen, quod &
embater dicatur, ita enim principie legebam{us}
fauentes
10.
Iucundi lectioni, ſed poſtea non diſplicuit, quod in aliquib{us} codicib{us}
reperiebam
{us} embate, pro modulo, mutata interpunctione.
Loc{us} autem hic in omni-
b
{us} codicib{us} eſt luxat{us}.
Nam poſt verbum foraminis, quatuor dictiones fuerant
(ſi quidem non decipimur) ſcribendæ.
Etenim ſi πε{ρι}τρΗτομ eſt foramen, vt vult
memorato
loco Vitruui{us}, quonam modo ita dicetur ſcutula?
cui{us} dimenſionem ex
foraminis
ratione ſumi tradit.
Quidam, quòd locum neſcirent corruptum, annota-
runt
τὸ π{δβ}ρτρΗτομ quidẽ eſſe foramen, τ{ηὺ} πε{ρι}τρΗτομ verò eſſe in baliſta ſcutulam.
Loc{us} igitur mea ſentẽtia ad hunc modum reſtituẽd{us} eſt, Cum ergo for aminis (quod
Græcè
πε{ρι}τρΗτομ appellatur) magnitudo fuerit inſtituta, deſcribatur ſcutula, &
c.
457435DE ARCHITEC. LIB. X.
Frons tranſuerſaríus. ] Frontem in maſculino genere dixit, vti apud No-
nium
Titinni{us}, Cato, &
Cæcili{us}. Lege caput nonum libri quinti & decimi no-
ctium
Atticarum Auli Gellij.
Baſis, quæ appellatur eſchara. ] Ita appellatur, quòd imitetur craticu-
lam
, quæ ἔσχα{ρι}ς &
ἐσχάρα Græcè dicitur, vt ex capite proximo apparet.
Capillóque tortis rudentibus. ] Capillo maxime muliebri, vt in capite
proximo
ostendet.
Non quòd ex alia materia fieri non poßint. Legim{us} enim apud
Vegetium
lib.
IIII. cap. IX. Iulium Capitolinum in vita Maximinorum, Plutar-
chum
lib.
de fœnore, cum neruorum & funium copia deficeret, vſos fuiſſe capillo
muliebri
.
De catapultarum balistarum\’ contentionib{us} & tem-
# peraturis. # CAP. # XVIII.
SVMVNTVR tigna ampliſsima longitudine, ſupra
figuntur
cheloniæ, in quibus includuntur ſuculæ.
Per
media
autem ſpatia tignorum inſecantur &
excidun-
tur
formæ, in quibus exciſionibus includuntur capitu-
la
catapultarum, cuneisq́;
diſtinentur, ne in contentio-
nibus
moueantur.
Tum verò modioli ærei in ea capi-
tula
includuntur, &
in eos cuneoli ferrei, quos ἐπισχί{δι}ας Græci vocant,
collocantur
.
Deinde anſæ rudentum induntur per foramina capitulo-
rum
, &
in alteram partem traiiciuntur: deinde in ſuculas coniiciuntur, in-
uoluunturq́
;
vectibus, vti per eas extenti rudentes cum manibus ſunt ta-
cti
, æqualem in vtroque ſonitus habeant reſponſum.
Tunc autem cuneis
ad
foramina concluduntur, vt non poſsint ſe remittere.
Ita traiecti in alte-
ram
partem, eadem ratione, vectibus per ſuculas extenduntur, donec
æqualiter
ſonent.
Ita cuneorum concluſionibus ad ſonitum muſicis audi-
tionibus
catapultæ temperantur.
IN CAPVT XVIII. ANNOTAT.
Donec æqualiter ſonent. ] Non antè præcluduntur in capitulis for ami-
na
, per quæ tenduntur è neruo capillo\’ torti funes, quã tinnit{us} reddiderint æqua-
les
.
Brachiorum enim æquali tenſione, fieri & dextra & ſinistra parte funium
ſonit
{us} neceſſe eſt, rectam\’ telorum mißionem Illa ſi homotona, id eſt æqualiter ten-
ſa
non fuerint, &
plagam ipſam, id eſt mißionem non æquam, & funes non æquali-
ter
ſonare certum eſt.
Quod & tradidit lib. I. cap. I.
De oppugnatorijs defenſorijs\’ reb{us}, & primum de arietis
inuentione
, ei{us}\’ machina. # CAP. # XIX.
458436M. VITRVVII POLL.
DE his rebus quæ potui dixi: reſtat mihi de oppugnato-
riis
rebus, quemadmodum machinationibus, &
duces
victores
, &
ciuitates defenſæ eſſe poſsint. Primum ad
oppugnationes
aries ſic inuentus memoratur eſſe.
Car-
thaginenſes
ad Gades oppugnandas caſtra poſuerunt:
cum autem caſtellum ante cœpiſſent, id demoliri ſunt
conati
:
poſteaquam non habuerunt ad demolitionem ferramenta, ſum-
pſerunt
tignum, idq́;
manibus ſuſtinentes, capiteq́; eius ſummum murum
continenter
pulſantes, ſummos lapidum ordines deiiciebant, &
ita grada-
tim
ex ordine totam communitionem diſsipauerunt.
Poſtea quidam fa-
ber
Tyrius, nomine Pephaſmenos, hac ratione &
inuentione inductus,
malo
ſtatuto, ex eo alterum tranſuerſum vti trutinam ſuſpendit:
& redu-
cendo
&
impellendo vehementibus plagis deiecit Gaditanorum murum.
Cetras
autẽ Chalcedonius de materia primum baſim ſubiectis rotis fecit,
ſupraq́
;
compegit arrectariis & iugis varas: & in his ſuſpendit arietem, co-
riisq́
;
bubulis texit, vti tutiores eſſent qui in ea machinatione ad pulſan-
dum
murum eſſent collocati.
Id autem, quod tardos conatus habuerat,
teſtudinem
arietariam appellare cœpit.
His tunc primis gradibus poſitis
ad
id genus machinationis, poſtea cum Philippus Amyntæ filius By zan-
tium
oppugnaret, Polydus Theſſalus pluribus generibus &
facilioribus
explicauit
, à quo receperunt doctrinam Diades &
chereas, qui cum Ale-
xandro
militauerunt.
Itaque Diades ſcriptis ſuis oſtendit ſe inueniſſe tur-
res
ambulatorias, quas etiam diſſolutas in exercitu circumferre ſolebat:

præterea
terebram, &
aſcendentem machinam, qua ad murum plano pe-
de
tranſitus eſſe poſſet, &
etiam coruum demolitorem, quem nonnulli
gruem
appellant.
Non minus vtebatur ariete ſubrotato, cuius rationes
ſcriptas
reliquit.
Turrem autem minimam ait oportere fieri ne minus al-
tam
cubitorum lx.
latitudinem xvii. Contracturam autem ſummam
imæ
partis quintam.
Arrectaria in turris imo dodrantalia, in ſummo ſe-
mipedalia
.
Fieri autem ait oportere eam turrem tabulatorum decem, ſin-
gulis
partibus in ea feneſtratis.
Maiorem verò turrem altam cubitorum
cxx
.
latam cubitorum xxiii. S *** contracturam item ſummam quinta
parte
*** arrectaria pedalia in imo, in ſummo ſemipedalia.
Hanc magnitu-
dinem
turris faciebat tabulatorum xx.
cum haberẽt ſingula tabulata cir-
cuitionem
cubitorum ternum:
tegebat autem coriis crudis, vt ab omni
plaga
eſſent tutæ.
Teſtudinis arietariæ comparatio eadem ratione perfi-
ciebatur
.
Habuerat autem interuallum cubitorum xxx. altitudinem præ-
ter
faſtigium xvi.
Faſtigii autem altitudo ab ſtrato ad ſummum, cubita
vii
.
Exibat autem in altum, & ſupra medium tecti faſtigium turricula
lata
non minus cubita xii.
& ſupra extollebatur altitudine quatuor tabu-
latorum
:
in quo tabulato ſummo ſtatuebantur ſcorpiones &
459437DE ARCHITEC. LIB. X. in inferioribus congerebatur magna aquæ multitudo, ad extinguendum
ſi
qua vis ignis immitteretur.
Conſtituebatur autem in ea, arietaria ma-
china
, quæ Græcè κ{ρι}οδόκΗ dicitur, in quo collocabatur torus perfectus
in
torno, in quo inſuper conſtitutus aries, rudentium ductionibus &
redu-
ctionibus
, efficiebat magnos operis effectus:
tegebatur autem is coriis cru-
dis
, quemadmodum turris.
De terebra has explicuit ſcriptis rationes.
Ipſam machinam vti teſtudinem in medio habentem collocatum in or-
thoſtatis
canalem faciebat (quemadmodum in catapultis aut baliſtis fie-
ri
ſolet) longitudine cubitorum l.
altitudine cubiti, in quo conſtituebatur
tranſuerſa
ſucula.
In capite autem dextra ac ſiniſtra trochleæ duæ, per
quas
mouebatur quod inerat in eo canali capite ferrato tignum, ſub eo
autem
ipſo canali incluſi tuti, crebriter celeriores &
vehementiores effi-
ciebant
eius motus.
Supra autem id tignum, quod inibi erat, arcus age-
bantur
ad tegendum canalem, vti ſuſtinerent corium crudum, quo ea ma-
china
erat inuoluta.
De corace nihil putauit ſcribendum, quod animad-
uerteret
eam machinam nullam habere virtutem.
De acceſſu, qui ἐπίβα-
θρα
Græcè dicitur, &
de marinis machinationibus, quæ per nauim aditus
habere
poſſunt, ſcribere ſe tantum pollicitum eſſe vehementer animad-
uerti
, neque rationes earum eum explicuiſſe.
Quæ ſunt ab Diade de ma-
chinis
ſcripta, quibus ſint comparationibus, expoſui.
Nunc quemadmo-
dum
à præceptoribus accepi, &
vtilia mihi videntur exponam.
IN CAPVT XIX. ANNOTAT.
Reſtat mihi de oppugnatorijs. ] Machinarum aliæ ſunt oppugnatoriæ,
quib
{us} hostes impetim{us}, de quib{us} hoc capite, &
duob{us} ſequentib{us}, aliæ ſunt re-
pugnatoriæ
, quæ &
à defendendo propugnatoriæ dici poſſunt, his contra aduerſario-
rum
machinationes vtimur, de quib{us} cap.
vltimo.
Aries ſic inuent{us} memoratur eſſe. ] Plini{us} lib. VII. cap. LVI. arie-
tis
in muralib{us} machinis inuentionem tribuit Epeo ad Troiam.
Qualis autem fue-
rit
, intelligi poteſt ex Ioſepho lib.
III. de bello Iudaico. Immenſa, inquit, eſt materia
malo
nauis aßimilis, cui{us} ſummum graui ferro ſolidatum eſt arietis effigie fabri-
cato
, unde nomen accepit.
Dependet autem funib{us} medi{us} ex trabe alia velut ex
trutina
palis vndique fulta.
Retrorſum autem magna virorum multitudine repul-
ſ
{us}, in fronte prominente ferro mœnia percutit.
Vide etiam apud Ammianum lib.
XXIII. & Vegetium lib. IIII. Arietis eſt figura Romæ in arcu Lucij Septimij
Seueri
, in radicib{us} Capitoly, &
in cochlide columma Traiani. Eiuſmodi ſcalptam
gemma
mihi dono dedit Caietana puella &
corperis ſpecioſa habitudine, & virgi-
nali
pudore inſignis Iſabella Bonamana, ſcitula &
venustula puella, bellula atque
lepidula
puella, ſuauißima &
mellitißima puella, ſubfuſcula ſed formoſula &
delicatula
puella.
Ei{us} ſermone & conſuetudine diſpeream ſi quid eſt festiui{us},
melliti
{us}, atque ſaccarati{us}.
De ariete ſcribit Robert{us} Valturi{us} libro de re mili-
tari
decimo.
460438M. VITRVVII POLL.
Supráque compegit arrectarijs & iugis varas. ] Varæ, quantum
existimo
, fiebant ſolo, id eſt baſi, axib{us} firmißimis compacto, arrectis ab vtroque la-
tere
applicatis trabib{us}, &
iugis, id eſt tranſuerſis & porrectis tigillis, aut aſſeri-
b
{us} ſuprà collocatis, ſuſpenſo ad hæc ariete, ſuppoſitis tamen rotis, machina tota cra-
tib
{us} creberrimè textis, corio\’ crudo &
recenti tegebatur, quo eſſent tutiores, qui
ex
ea muros pulſarent.
Varæ tamen apud Lucanum lib. IIII. dicuntur furcæ, qui-
b
{us} retia ſustinentur.
Diſpoſitis, inquit, attollat retia varis.
Teſtudinem arietariam appellare cœpit. ] Flaui{us} Vegeti{us} li-
bro
de re militari IIII.
cap. XIIII. ad ſimilitudinem veræ testudinis vocabu-
lum
ſumpſiſſe ſcribit.
Quia ſicut illa modò reducit, modò profert caput, ita ma-
chinamentum
interdum reducit, trabem interdum exerit, vt forti{us} cedat.
Eſt
&
testudinis gen{us}, cùm milites confertis clypeis ſe contegunt, vt tuti ſint à te-
lorum
ictu, de quo genere intelligenda mihi videntur illa in libro Cæſaris ſeptimo
de
bello Gallico, Alij tela conij testudine facta ſubeunt.
Dion libro nono &
quadrageſimo
, nomen ſortitam eſſe tradit πρός τε τὸἰσχυρὸμ, κ{αὶ} πρὸς τὸ {ευ}ςεγέ-
ςατορ
{αύ}τΗς, hoc eſt, à firmitudine, &
tegendi commoditate. Vſum ei{us} fuiſſe dupli-
cem
ex eodem apparet, in propugnaculorum oppidoruḿ ue oppugnatione, quo tempo-
re
&
in muros ſæpenumero tollerentur è militib{us} aliquot, aut cùm à ſagittarijs
circundarentur
:
tum enim tuendi ſui cauſa vniuerſi in genua procumbebant, do-
ctis
etiam ipſis equis, cum liberet ingeniculare, vt vtar verbo Lampridij in Helio-
gabalo
, tanta\’ erat confertißimæ texturæ firmit{as}, vt non hominib{us} ſolum per eam
ingrediendi
eſſet facult{as}, ſed &
equos, & impedimenta agendi, id\’ adeò magis,
ſi
in angusto eſſe, &
concauo loco ſors tuliſſet. Fiebat autem ad hunc ferè modum,
Impedimenta
leuis \’ armaturæ milites, atque equites, in media turma collocaban-
tur
, qui verò armatorum oblongis ſcutis vterentur, in extremis, vti in plinthio aciei
ordine
, quem laterculum dicere poßis, fieri ſolet, circunſtabant, qui latis interijcie-
bantur
, elatis \’ ſcutis alteri alteros protegentes, ſe cæteros\’ à telis tuebãtur, ita nihil
tota
turma præter ſcuta videre erat.
Deſcribitur & testudo à Liuio lib. XLIIII.
Turres ambulatorias. ] Turres ambulatoriæ ſiue mobiles, quarum memi-
nit
Hirci{us} libro de bello Alexandrino, &
pleriſque bellorum Gallici ciuilis\’ locis
Iuli
{us} Cæſar, componebantur trabib{us} &
tabulis ædificijs pares, quæ non muros ſo-
lum
oppugnatæ vrbis, ſed ipſ{as} turres altitudine ſuperarent.
De quib{us} ſcribit Ve-
geti
{us} lib.
IIII. cap. XVII. & ſequentib{us}.
Et aſcendentem machinam. ] Mox vocabitur acceſſ{us}, Græcè ἐπίβα-
θρα
.
Suſpicor fuiſſe machinam, quæ occulto quodam artificio, & expeditis machi-
nationib
{us} in ſublime creſceret, &
in eam altitudinem educta, qua op{us} erat, reti-
naculis
ſisteretur.
Poterant & tabulata excitari cochleis, quo pacto in torculari
prælum
tollim{us}, atque deprimim{us}.
Niſi dictum interpretari velim{us} de machi-
na
, quam Tollenonem Vegeti{us} appellat libri quarti capite vno &
vigeſimo. Ea
fiebat
infixa ſolo altißima trabe, in cui{us} ſummo vertice alia tranſuerſa trabs lon-
gior
dimenſa medietate connectitur ſtateræ modo, id eſt eo libramento, vt ſi vnum
caput
depreſſeris, aliud erigatur.
In vno capite cratib{us}, ſiue tabulatis contexeba-
tur
machina, in qua milites aliquot collocarentur armati.
Tunc per funes
461439DE ARCHITEC. LIB. X. capitum ſublatione & depreßione eleuati in murum vrbis imponebantur.
Etiam coruum demolitorem, quem nonnulli gruem appel-
lant
.
] Quòd dicat à nonnullis gruem vocari, venire quis poßit in ſuſpicionem, eo
vſos
eſſe capiendis aduerſariorum machinis, transferendis\’ in muros:
cuiuſmodi
machina
vſum fuiſſe ſcribit capite vltimo Calliam Architectum Rhodi, cum acce-
dentem
ad mœnia helepolin transtulit in muros.
Id vt credat, faciet, quod apud
Iulium
Pollucem legatur libro quarto γέρ{αν}ομ, id eſt gruem in theatro machinam
fuiſſe
, quæ ex ſublimi ferebatur ad rapienda corpora.
Ea vſum Auroram, cùm
Memnonis
rapuit corp{us}.
Sed quòd demolitorem adieciſſet, aliud ſum ſuſpicatuo. In-
terea
cogitanti ſe offert mihi Polybij loc{us} ex libro primo, quem ad huuc modum
vertit
Nicola{us} Perot{us}, cui tamen è Græco codice Vaticanæ bibliothecæ, cùm Al-
dinum
mutilum reperiſſem{us}, verſ{us} ampli{us} tres addidim{us}.
Lignea (inquit cor-
uum
deſcribens) columna proris inerat, longitudinis quatuor vlnarum, latitudinis
palmorum
trium.
In ei{us} apice rotam conſtituerant, huic præterea tabulæ inhæ-
rentes
ſcal{as} conficiebant, quarum latitudo erat pedes quatuor, longitudo ſex vl-
, foramen autem tabulati erat oblongum, &
circumambibat columnam poſt pri-
m
{as} ſtatim ſcalæ du{as} vln{as}.
Habebat autem veluti ſepem ad vtrunque oblongum
lat
{us} genu ten{us} altam.
In ligni extremo ferrum erat inſtar mallei peracutum,
præterea
annul{us} fune alligat{us}, ita vt hæc machina machinis frumentarijs ſimil-
lima
videretur.
Igitur ſimulac nauis hostium aduentabat, laxato fune ſcalæ de-
mittebantur
, ferrum pondere ac vi ligni ſuper hostium nauim delapſum figeba-
tur
.
Si aduerſa prora erat, bini milites per ſcal{as} deſcendebant, duo primi præferen-
tes
ſcuta, reliqui latera ſcutis protecti.
Si verò obliqua erat hostium nauis, in eam
ex
tota pariter naui deſiliebatur.
Hacten{us}. Polybi{us}. Quæ verba mirè faciunt ad
rem
noſtram.
Coruorum mentio eſt apud Quintum Curtium lib. IIII.
Circuitionem cubitorum ternum. ] Hoc eſt πε{ρι}βολομ, loriculam,
ſeptum
in circuitu.
Quæ Græcè κ{ρι}ο{δι}όκη dicitur. ] Id eſt, arietaria trabs. κ{ρι}ὸς enim arietem
ſignificat
, &
{δι}οκὸς trabem.
De teſtudine ad congeſtionem foſſarum paranda.
# CAP. # XX.
TE STV DO, quæ ad congeſtionëm foſſarum paratur,
eaq́
;
etiam acceſſus ad murum poteſt habere, ſic erit fa-
cienda
.
Baſis compingatur, quæ Græcè ἐσχάρα dici-
tur
, quadrata habens quoquo verſus latera ſingula pe-
dum
XXV.
& tranſuerſaria quatuor. Hæc autem conti-
neantur
ab alteris duobus craſsis.
F. S. latis. S. diſtent au-
tem
tranſuerſaria inter ſe circiter pede &
S. ſupponanturq́; in ſingulis in-
teruallis
eorum arbuſculæ, quæ Græcè ἀμαξόπο{δι}ες dicuntur, in quibus
verſantur
rotarum axes concluſi laminis ferreis.
Eæq́; arbuſculæ ita
462440M. VITRVVII POLL. temperatæ, vt habeant cardines & foramina, quo vectes traiecti verſatio-
nes
earum expediant, vti ante &
poſt, & ad dextrum ſeu ſiniſtrum latus,
ſiue
oblique ad angulos opus fuerit, ad id per arbuſculas verſati progredi
poſsint
.
Collocentur autem inſuper baſim tigna duo, in vtranque partem
proiecta
pedes ſenos, quorum circa proiecturas figantur altera proiecta
duo
tigna ante frontes pedes vii.
craſſa & lata, vti in baſi ſunt ſcripta. In-
ſuper
hanc compactionem erigantur poſtes compactiles, præter cardines
pedum
ix.
craſsitudine quoquouerſus palmipedales, interualla habentes
inter
ſe ſeſquipedis.
concludantur ſuperne intercardinatis trabibus.
Supra trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium concluſi, in
altitudine
excitati pedes ix.
Supra capreolos collocetur quadratum ti-
gnum
, quo capreoli coniungantur.
Ipſi autem laterariis circa fixis conti-
neantur
teganturq́;
tabulis maxime palmeis: ſi non, ex cætera materia,
quæ
maxime habere poteſt virtutem, præter pinum aut alnum.
Hęc enim
ſunt
fragilia, &
faciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocentur
crates
ex tenuibus virgis creberrime textis, maximeq́;
recentibus percru-
dis
coriis duplicibus conſutis, farctis alga, aut paleis in a ceto maceratis, cir-
ca
tegatur machina tota.
Ita ab his reiicientur plagæ baliſtarum, & impe-
tus
incendiorum.
IN CAPVT XX. ANNOTAT.
Cardíníbus alíus ín alíum concluſi. ] Cardines hoc loco intelliguntur
extremæ
capreolorum partes, quæ in cauum induntur, quomodo cardinatum ti-
gnum
dicitur capite proximo.
Idem in postib{us}, trabib{us}, tranſuerſarijs, ſcapis, pa-
rastatis
intelligendum.
Ipſum autem cauum noſtri materiarij morteſiam, cardinem
verò
tenonem dicunt.
Ex cætera matería. ] Promiſcuè vtitur Vitruui{us} hac dictione in prima
&
quinta flexione pro ligno, vt lib. II. cap. IX.
De alijs teſtudinib{us}. # CAP. XXI.
EST autem & aliud genus teſtudinis, quod reliqua
omnia
habet, quemadmodum quæ ſuprà ſcripta ſunt,
præter
capreolos:
ſed habet circa pluteum & pinnas ex
tabulis
, &
ſuperne ſubgrundas proclinatas, ſupraq́; ta-
bulis
&
coriis firmiter fixis continentur. Inſuper verò
argilla
cum capillo ſubacta, ad eam craſsitudinem in-
ducatur
, vt ignis omnino non poſsit ei machinæ nocere.
Poſſunt autem,
ſi
opus fuerit, machinæ ex octo rotis eſſe, ſi ad loci naturam ita opus
fuerit
temperare.
Quæ autem teſtudines ad fodiendum comparantur
ὄρνγες
Græcè dicuntur.
Cætera omnia habent, vti ſuprà ſcriptum eſt.
463441DE ARCHITEC. LIB. X. Frontes autem earum fiunt, quemadmodum anguli trigonorum, vt à
muro
tela cum in eas mittantur, non planis frontibus excipiant plagas,
ſed
ab lateribus labentes, ſine periculoq́;
fodientes, qui intus ſunt tuean-
tur
.
Non mihi etiam videtur eſſe alienum de teſtudine, quam Agetor
Byzantius
fecit, quibus rationibus ſit facta, exponere.
Fuerat enim eius
baſis
longitudo pedum LX.
latitudo XVIII. Arrectaria, quæ ſupra com-
pactionem
erant quatuor collocata, ex binis tignis fuerant compacta, in
altitudinibus
ſingulorum, pedum XXXVI.
craſsitudine palmipedali, la-
titudine
ſeſquipedali.
Baſis eius habuerat rotas octo, quibus agebatur.
Fuerat autem earum altitudo pedum VI. S. : ~. craſsitudo pedu trium, ita
fabricatæ
triplici materia, alternis ſe cõtra ſubſcudibus inter ſe coagmen-
tatæ
, laminisq́;
ferreis ex frigido ductis alligatæ. in arbuſculis, ſiue
amaxopodes
dicantur, habuerant verſationes.
Ita ſupra tranſtrorum pla-
nitiem
, quæ ſupra bafim fuerat, poſtes erant erecti pedum XVIII:
~. lati-
tudinis
.
S: ~. craſsitudinis. F. Z. diſtantes inter ſe. IS: ~. ſupra eos trabes cir-
cumcluſæ
continebãt totam compactionem *** latę pedem I:
~. craſſæ. S: ~.
ſupra
eam capreoli extollebantur altitudine pedum XII.
Supra capreo-
los
tignum collocatum coniungebat capreolorum compactiones.
Item fi-
xa
habuerant lateraria in tranſuerſo, quibus inſuper contabulatio cir-
cundata
contegebat inferiora.
Habuerat autem mediam contabulatio-
nem
ſupra trabiculas, vbi ſcorpiones &
catapultæ collocabantur. Erige-
bantur
&
arrectaria duo compacta pedum XXXV *** craſsitudine ſeſqui-
pedali
*** latitudine pedum II.
coniuncta capitibus tranſuerſario cardina-
to
tigno, &
altero mediano inter duos ſcapos cardinato, & laminis ferreis
religato
:
quo inſuper collocata erat alternis materies inter ſcapos & tranſ-
uerſarium
traiecta, cheloniis &
anconibus firmiter incluſa. In ea materia
fuerunt
ex torno facti axiculi duo, è quibus funes alligati, retinebant arie-
tem
.
Supra caput eorum, qui continebant arietem, collocatum erat plu-
teum
, turriculæ ſimilitudine ornatum, vti ſine periculo duo milites tuto
ſtantes
proſpicere poſſent, &
renunciare, quas res aduerſarii conarentur.
Aries
autem eius habuerat longitudinem pedum CVI *** latitudine in
imo
palmipedali *** craſsitudine pedali *** contractum à capite in latitudi-
ne
pes I *** ~ craſsitudine.
S. : ~. Is autem aries habuerat de ferro duro ro-
ſtrum
, ita vti naues longæ ſolent habere:
& ex ipſo roſtro laminæ ferreæ
quatuor
circiter pedum XV.
fixæ fuerant in materia. A capite autem ad
imam
calcem tigni, contentifuerunt funes quatuor, craſsitudine digito-
rum
octo, ita religati, quemadmodum nauis malus à puppi ad proram
continetur
, eiq́;
funes præcinctoriis tranſuerſis erant religati, habentes in-
ter
ſe palmipedalia ſpatia.
Inſuper coriis crudis totus aries erat inuolutus.
Ex
quibus autem funibus pendebant eorum capita, fuerant ex ferro fa-
ctæ
quadruplices catenæ, &
ipſæ coriis crudis erant inuolutæ. Item
464442M. VITRVVII POLL. rat proiectura eius ex tabulis arcam, compactam & confixam rudentibus
maioribus
extentis, per quarum aſperitates non labentibus pedibus facili-
ter
ad murum perueniebatur, atque ea machina ſex modis mouebatur,
progreſſu
, item latere dextra ac ſiniſtra, porrectione non minus in altitu-
dinem
extollebatur, &
in imum inclinatione demittebatur. Erigebatur
autem
machina in altitudinem ad diſiiciendum murum circiter pedes C.
Item à latere dextra ac ſiniſtra procurrendo, perſtringebat non minus pe-
des
C.
Gubernabant eam homines C. habentem pondus talentum quatuor
milium
, quod fit CCCCLXXX.
pondo.
IN CAPVT XXI. ANNOTAT.
Quæ autem teſtudines ad fodiendum comparantur. ] Suffoſſuri
turres
, aut mœnia vrbis (Cæſar agere cuniculos dicit, nostri min{as}) vtebantur te-
ſtudine
fronte triquetra, vt miſſa tela, dum in angulo conſistere non poſſunt, per la-
tera
laberentur, &
reijcerentur. In ea machina erant comparati ad fodiendum ho-
mines
, vnde nomen ὄρυγ{ος} accepit.
nam ὄρύ{ος}ω fodio ſignificat.
Excipiat plagas. ] Multitudinis numero enunciandum eſt, excipiant.
Síne perículo fodíentes. ] Addo coniunctionem, quamuis in nullo exem-
plari
inuenerim, vt ſcribatur, ſine\’ periculo.
De ferro duro roſtrum, íta vtí naues longæ ſolent habere. ]
Rostra
nauib{us} addidit Piſe{us} autore Plinio lib.
VII. cap. LVI. Ea adpinguntur
proræ
ferrea, aut ex ære.
Vergili{us} Aeneid. X.
Maßic{us} ærata princeps ſecat æquora tigri. # Et poſt,
Et campos ſalis ære ſecabant.
Vnde rostratæ naues, quæ Græcis χαλκέμβολοι dicuntur, rostra enim nauium
Χαλκώμάτα
&
ἔμβολοι nominantur. Cuiuſmodi intellexit Horati{us} cùm ad Me-
cœnatem
ſcribens dixit trabem Cypriam.
Nam Tamaſum (ita enim ſcribendum ex
Stephano
.)
Cypri oppidum æris habuiſſe metalla ſcriptis Strabo tradidit, lib. XIIII.
C. Balb{us} in Argonauticis rostra vti in marmorib{us} nunc ſcalpta inu eniuntur,
expreßit
his verbis,
Volat immißis caua pin{us} habenis,
Infidit\’
ſolum, &
ſpum{as} vorat ære tridenti.
Habentes inter ſe palmipedalia ſpatia. ] Palmipedalia dixit pro
quinque
palmorum, à palmopede, quo vtitur lib.
V. cap. VI. Vnde palmipedalis
malleol
{us} Columellæ lib.
III. cap. XIX. In cliuoſis, ait, vbi terra decurrit, poteſt
palmipedalis
deponi.
Varro lib. de re ruſtica II. cap. IIII. Limen inferi{us} altum
palmipedale
, ne porci ex hara, cùm mater prodit, tranſilire poßint.
Habentem pond{us} talentûm quatuor milium, quod fit
CCCCLXXX.
pondo. ] In aliquib{us} codicib{us} ante pondo, additur millia, ſed
in
meliorib{us}, notis illis ſuperpoſita eſt tantummodo linea.
Ea enim ſolebant antiqui
millenarium
numerum ſignificare, id eſt ad earum notarum, quib{us}
465443DE ARCHITEC. LIB. X. batur ſignificationem millia addere. Reperiuntur & pro mille in marmorib{us},
&
manuſcriptis codicib{us} notæ , CIჂ, Ω , , & Quod autem ad
talentum
attinet, ſciendum Romanos id non habuiſſe, ſed quotieſcunque apud Lati-
num
autorem reperitur, factum eſſe, quòd dictionem ſcriptoris, quem imitantur, re-
tinuerint
.
Apud Græcos multiplici fuiſſe differentia animaduerto, paruum, quod
min
{as} pendebat ſexaginta magnum, quod octoginta, id eſt libr{as} Roman{as} octoginta
tres
, &
vnci{as} quatuor. Maximum Suid{as} & Heſychi{us} apud quoſdam fuiſſe
centum
, &
viginti quinque librarum tradunt. Vitruui{us} centum & viginti, & ,
ſi
in aliquib{us} codicib{us} quadringenta nonaginta millia pondo rectè legitur, cen-
tum
viginti pondo &
ſemißis ſtatuit. Dicitur autem ἀπὸ *** ταλανΤέω, ſiue τα-
λανΤ
{{εύ}ι}ω, id eſt pondero, appendo.
Toti{us} operis peroratio.# CAP. # XXII.
DE ſcorpionibus & catapultis & baliſtis, etiamq́; teſtu-
dinibus
&
turribus, quæ maxime mihi videbantur
idonea
, &
à quibus eſſent inuenta, & quemadmodum
fieri
deberent, explicui.
Scalarum autem & carcheſio-
rum
, &
eorum, quorum rationes ſunt imbecilliores,
non
neceſſe habui ſcribere.
Hæc etiam milites per ſe
ſolent
facere, neque ea ipſa omnibus locis, neque eiſdem rationibus poſ-
ſunt
vtilia eſſe:
quod differentes ſunt munitiones munitionibus, natio-
numq́
;
fortitudines. Nanque alia ratione ad audaces & temerarios, alia
ad
diligentes:
aliter ad timidos machinationes debent comparari. Itaque
his
præſcriptionibus ſi quis attendere voluerit, ex varietate eorum eli-
gendo
, &
in vnam comparationem conferendo, non indigebit auxiliis, ſed
quaſcunque
res, aut rationibus, aut locis opus fuerit ſine dubitatione po-
terit
explicare.
De repugnatoriis verò non eſt ſcriptis explicandum: non
enim
ad noſtra ſcripta hoſtes comparant res oppugnatorias, ſed machina-
tiones
eorum ex tempore ſolerti conſiliorum celeritate ſine machinis ſæ-
pius
euertuntur.
Quod etiam Rhodienſibus memoratur vſu veniſſe.
Diognetus enim fuerat Rhodius Architectus, & ei de publico quotannis
certa
merces pro arte tribuebatur ad honorem.
Eo tempore quidam Ar-
chitectus
ab Arado, nomine Callias Rhodum cum veniſſet, acroaſim fe-
cit
, exemplumq́;
protulit muri, & ſupra id machinam in carcheſio verſa-
tili
conſtituit, qua Helepolim ad mœnia accedentem corripuit, &
tranſ-
tulit
intra murum.
Hoc exemplar Rhodii cum vidiſſent, admirati ade-
merunt
Diogneto quod fuerat ei quotannis conſtitutum, &
eum hono-
rem
ad Calliam tranſtulerunt.
Interea rex Demetrius, qui propter ani-
mi
pertinaciam Poliorcetes eſt appellatus, contra Rhodum bellum com-
parando
, Epimachum Athenienſem nobilem Architectum ſecum
466444M. VITRVVII POLL. xit. Is autem comparauit Helepolim ſumptibus immanibus, induſtria
laboreq́
;
ſummo, cuius altitudo fuerat pedum CXXV. latitudo pedum
LX.
ita eam ciliciis & coriis crudis confirmauit, vt poſſet pati plagam la-
pidis
baliſta immiſsi pondo CCCLX.
Ipſa autem machina fuerat milia
pondo
CCCLX.
Cum autem Callias rogaretur à Rhodiis, vt contra eam
Helepolim
machinam pararet, &
illam (vti pollicitus erat) transferret
intra
murum, negauit poſſe.
Non enim omnia eiſdem rationibus agi poſ-
ſunt
:
ſed ſunt aliqua quæ exemplaribus non magnis, ſimiliter magna fa-
cta
habent effectus:
alia autem exemplaria non poſſunt habere, ſed per ſe
conſtituuntur
.
Nonnulla verò ſunt, quæ in exemplaribus videntur veri-
ſimilia
, cum autem creſcere cœperunt dilabũtur, vt etiam poſſumus hinc
animum
aduertere.
Terebratur terebra foramen ſemidigitale, digitale,
ſeſquidigitale
:
ſi eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet
explicationem
:
ſemipedale autem, maius´ue, ne cogitandum quidem vi-
detur
omnino.
Sic item quemadmodum in nonnullis paruis exemplari-
bus
factum apparet, in non valde magnis fieri poſſe videtur, non tamen
eodem
modo in maioribus id conſequi poteſt.
Hæc cum animaduertiſ-
ſent
Rhodii eadẽ ratione decepti, qui iniuriam cum contumelia Diogne-
to
fecerant, poſteaquam viderunt hoſtem pertinaciter infeſtum, &
ma-
chinationem
ad capiendam vrbem comparatam, periculum ſeruitutis
metuentes
, &
nil niſi ciuitatis vaſtitatem expectandam, procubuerunt
Diognetum
rogantes, vt auxiliaretur patriæ.
Is primo negauit ſe factu-
rum
:
ſed poſteaquam ingenuæ virgines & ephebi cum ſacerdotibus ve-
nerunt
ad deprecandum, tunc eſt pollicitus his legibus, vti ſi eam machi-
nam
cœpiſſet, ſua eſſet.
His ita conſtitutis, qua machina acceſſura erat, ea
regione
murum pertudit, &
iuſsit omnes publice & priuatim, quod quiſ-
que
habuiſſet aquæ, ſtercoris, luti, per eam feneſtram per canales effunde-
re
ante murum.
Cum ibi magna vis aquæ, luti, ſtercoris, nocte profuſa
fuiſſet
, poſtero die Helepolis accedens antequam appropinquaret ad mu-
rum
, in humida voragine acta conſedit, nec progredi, nec regredi poſtea
potuit
.
Itaque Demetrius cum vidiſſet ſapientia Diogneti ſe deceptum
eſſe
, cum claſſe ſua diſceſsit.
Tunc Rhodii Diogneti ſolertia liberati bello,
publice
gratias egerunt, honoribusq́;
omnibus eum & ornamentis exor-
nauerunt
.
Diognetus autem eam Helepolim reduxit in vrbem, & in pu-
blico
collocauit, &
inſcripſit, Diognetus è manubiis id populo dedit mu-
nus
.
Ita in repugnatoriis rebus, non tantum machinæ, ſed etiam maxime
conſilia
ſunt comparanda.
Non minus Chio cum ſupra naues ſambuca-
rum
machinas hoſtes comparauiſſent, noctu Chii terram, arenam, lapides
proiecerunt
in mare ante murum, Ita illi poſtero die cum accedere vo-
luiſſent
, naues ſupra aggerationem, quæ fuerat ſub aqua, ſederunt, nec ad
murum
accedere, nec retrorſus ſe recipere potuerunt:
ſed ibi malleolis
467445DE ARCHITEC. LIB. X. fixæ incendio ſunt conflagratæ. Apollonia quoque cum circumſideretur,
&
ſpecus hoſtes fodiendo cogitarent ſine ſuſpicione intra mœnia penetra-
re
.
Id autem cum à ſpeculatoribus eſſet Apolloniatibus renunciatum,
perturbati
nuncio propter timorem, conſiliis indigentes, animis deficie-
bant
, quod neque tempus, neque certum locum ſcire poterant, quo emer-
ſum
facturi fuiſſent hoſtes.
Tum verò Trypho Alexandrinus, qui ibi fue-
rat
Architectus, intra murum plures ſpecus deſignauit, &
fodiẽdo terram
progrediebatur
extra murum, duntaxat citra ſagittæ emiſsionem, &
in
omnibus
vaſa ænea ſuſpendit.
Ex his in vna foſſura, quæ contra hoſtium
ſpecus
fuerat, vaſa pendentia ad plagas ferramentorum ſonare cœperunt.
Ita ex eo intellectum eſt, qua regione aduerſarii ſpecus agentes intra pe-
netrare
cogitabant.
Sic limitatione cognita, temperauit ahena aquæ fer-
uentis
&
picis de ſuperne contra capita hoſtium, & ſtercoris humani &
arenæ
coctæ candentis:
dein noctu pertudit crebra foramina, & per ea re-
pente
perfundendo, qui in eo opere fuerunt hoſtes omnes necauit.
Item
Maſsilia
cum oppugnaretur, &
numero ſupra XXX. ſpecus tum agerent,
Maſsilitani
ſuſpicati, totam quæ fuerat ante murum foſſam altiore foſſura
depreſſerunt
, ita ſpecus omnes exitus in foſſam habuerunt:
quibus autem
locis
foſſa non potuerat fieri intra murum, barathrum ampliſsima longi-
tudine
&
amplitudine, vti piſcinam, fecerunt, contra eum locum, qua ſpe-
cus
agebantur, eamq́;
è puteis & è portu impleuerunt. Itaque cum ſpecus
eſſet
repente naribus apertis, vehemens aquæ vis immiſſa ſupplantauit
fulcturas
, quiq́;
intra fuerunt, & ab aquæ multitudine, & ab ruina ſpecus
omnesſunt
oppreſsi.
Etiam cum agger ad murum contra eos comparare-
tur
, &
arboribus exciſis, eoq́; collocatis, locus operibus exaggeraretur, ba-
liſtis
vectes ferreos candentes in id mittendo, totam munitionem coëge-
runt
conflagrare.
Teſtudo autem arietaria cum ad murum pulſandum ac-
ceſsit
, demiſerunt laqueum, &
eo ariete conſtricto, per tympanum ergata
circumagentes
, ſuſpenſo capite eius non ſunt paſsi tangi murum.
Denique
totam
machinam candentibus malleolis &
baliſtarum plagis diſsipaue-
runt
.
Ita victoria ciuitates, non machinis, ſed contra machinarum ra-
tionem
, Architectorum ſolertia ſunt liberatæ.
Quas potui de machinis
expedire
rationes pacis belliq́;
temporibus, & vtiliſsimas putaui, in hoc
volumine
perfeci.
In prioribus verò nouem, de ſingulis generibus & par-
tibus
comparaui, vti totum corpus omnia Architecturæ membra in de-
cem
voluminibus haberet explicata.
IN TOTIVS OPERIS PERORATIONEM
Peroratio erat poti{us} verſiculo à fine quinto, ibi, Qu{as} potui: ſed maluim{us}
lectori
indulgentes receptam Vitruuij ſectionem retinere.
468446M. VITRVVII POLL.
Qua Helepolim ad mœnia accedentem corripuit. ] Helepolis
machina
eſt, ab euertendis vrbib{us} dicta, ἑλω enim euerto ſignificat.
Inter λιθο-
βόλ
{ου}ς Diodoro Siculo lib.
XX. recenſetur. Aedificatur autem, vt tradit Am-
mian
{us} libro XXIII.
hoc modo, Testudo compaginatur immanis, axib{us} roborata,
longißimis
, ferreis\’ clauis aptata, &
contegitur corijs bubulis, virgarum\’ recenti
textura
, atque limo aſperguntur ei{us} ſuprema, vt flammeos detractet &
mißiles
caſ
{us}.
Conſeruntur autem ei{us} frontalib{us} triſulcæ cuſpides præacutæ, ponderib{us}
ferreis
graues, qualia nobis pictores ostendunt fulmina, vel fictores, vt quicquid
petierit
aculeis exertis, abrumpat.
Hanc ita validam molem rotis & funib{us} re-
gens
numeroſ{us} intrinſec{us} miles languidiori murorum parti virib{us} admoúet
concitis
, &
niſi deſuper propugnantium valuerint vires, colliſis parietib{us} adit{us}
patefacit
ingentes.
Qui propter animi pertinaciam poliorcetes eſt appellatus. ]
Vrbium
expugnator Græcè πολιορκΗτΉς dicitur, à πόλις &
ὀρκέω, id eſt deſtruo.
Quo cognomento eſt appellat{us} Demetri{us} Antigoni Regis fili{us}, vt ſcribunt Plu-
tarch
{us} in ei{us} vita, &
Ammian{us} lib. XXIII. Riſeris, puto, ſi apud Raphaëlem
Volaterr
anum in Philologia legeris poliorceten machinam eſſe ex Vitruuio.
Neque
tamen
ignoro ita appellari à Plutarcho ibidem, quam Vitruui{us} helepolim vocet.
Cuius altitudo ſuperat pedum CXXV. latitudo pedum LX. ]
Hanc
helepolim ſcribit in vita Demetrij Plutarch{us} fuiſſe parib{us} laterib{us} qua-
dratam
, gradatim ad verticem contractam.
Ei{us} altitudinem fuiſſe cuhitorum
LXVI.
latitudinem XLVIII. Diodor{us} autem Sieul{us} bibliothecæ libro viceſimo
(quo libro nondum, quòd ſciam, in lucem ædito vſi ſum{us} ex bibliotheca Vaticana)
altitudinem
ait cubitorum XC.
latitudinem XLV. vniuerſam fuiſſe tabulatorum
nouem
, ſubrotatam.
Ita eam cilicijs & corijs crudis confirmauit. ] Præter alios ſcribit
Serui
{us} Georg.
III. cilicijs tegi tabulata turrium, ne iactis facib{us} ignis poßit ad-
hærere
.
Et Aſconi{us} Pedian{us} lib. III. in Actiones Ciceronis in Verrem, tradit ci-
licia
eſſe texta de pilis in castrorum vſum, atque nautarum.
Dicta eſſe à Cilicib{us}
populis
, apud quos primum confecta ſint, autor eſt Varro lib.
II. de re rustica.
Semipedale autem, maius ne cogitandum quidem. ] Deeſt ne-
ceſſaria
vocula ve, vt ſcribatur ad hunc modum, mai{us}´ue ne cogitandum quidem,
aut
mutata interpunctione, ſemipedali autem mai{us}, &
c.
Ea regione murum pertudit. ] Aliter narratur à Flauio Vegetio Re-
nato
.
Cum (inquit) Rhodiorum ciuit{as} oppugnaretur ab hostib{us}, & turris ambu-
latoria
ſuper murorum altitudinem ac turrium omnium pararetur, mechanici in-
genio
inuentum eſt tale remedium.
Per noctem ſub fundamento muri cuniculum
fodit
, &
illum, ad quem die postero turris fuerat promouenda, nullo hostium ſen-
tiente
, egesta terra cauauit intrinſec{us}, &
cum rotis ſuis moles fuiſſet impulſa, at
ad
locum, qui ſubt{us} cauat{us} fuerat, veniſſet, tanto pondere ſolo cedente ſubſedit, vt
nec
iungi muris, aut moueri vlteri{us} potuerit.
Ita ciuit{as} liberata eſt, derelict a\’
machina
.
Sambucarum machinas. ] Sambucam machinam eſſe, qua vrbes expu-
gnentur
, quòd vt in organo ſambuca chordæ, ſic in machina intendũtur funes,
469447DE ARCHITEC. LIB. X. eſt Sext{us} Pompei{us} Fest{us}. Meminerunt Plutarch{us} in Marcello, Vegeti{us} libri
quarti
cap.
XXIII. & apud Athenæum Dipnoſophiston XIIII. pro muſico in-
ſtrumento
Euphorion, pro machina verò Biton, Andre{as} Panormitan{us}, Polybi{us}
lib
.
VIII. & Moſch{us}, qui ait Heraclidem Tarentinum inueniſſe.
Sed ibi malleolis confixæ. ] Malleoli, vt ſcribit Noni{us} Marcell{us}, ſunt
manipuli
ſpartei pice contecti, qui incenſi aut in muros, aut in testudines iaciuntur.
Ammian{us} autem lib. XXIII. tradit hac ſpecie figurari, Sagitta eſt cannea inter
ſpiculum
&
arundinem, multifido ferro coagmentata, qua in muliebris coli for-
mam
, quo nentur lintea ſtamina, concauatur venter ſubtiliter, &
plurifariam pa-
tens
, atque in alueo ipſo ignem cum aliquo ſuſcipit alimento, &
ſi emiſſa lenti{us} ar-
cu
inualido (ictu enim rapidiore extinguitur) hæſerit vſquam tenaciter, cremat
quæque
conſperſa, acrior excitat æſt{us} incendiorum, nec remedio vllo, quàm ſuperie-
cto
puluere conſopitur.
Fit & mentio apud Vegetium lib. IIII. cap. XVIII.
Hacten{us} his nostris æſtiuis lucubrationib{us} lucem adferre tenebricoſo autori
ſtuduim
{us}, ad cæteros ſi hinc aliqua perueniat vtilit{as}, non nos impenſæ operæ, collo-
catarum\’
horarum pœnitebit.
Multa quidem conſilio prætermiſim{us}, non tam igno-
rata
nobis, quàm contempta, aut dilata.
Ne enim hoc tempore ſententia fuit omnia
perſequi
, ſed in aliud, quo liberiore otio perfruemur, reiecim{us}.
Quin & deſperatis
non
putaui adhibendam medicinam.
Alioquin (quod Caſſerellam, animæ dimidium
meæ
, dicere memini) nemo reprehenſ{us}, qui è ſegete ad ſpicilegium reliquit ſtipu-
lam
.
Et vt in magna ſylua boni venatoris eſt indaganter fer{as} (vt inquit Columel-
la
) quàm plurim{as} capere, nec cuiquam culpæ fuit, non omnes cepiſſe, ita nobis ſa-
tis
abunde\’ eſt tam operoſi muneris, quod primi ſuſcepim{us}, magnam partem tra-
didiſſe
, μιᾶς γ{ει}ρὸς ἀσθ{ον}Ής μάχΗ, ait Euripides in Heraclidis.
Adeo\’ non re-
formidam
{us} argui, vt nobis rem gratißimã lecturi noſtra (ſi quis tamen leget) ſint
facturi
, ſiqua min{us} acuratè interpretata reprehenderint, vel non inuenta monſtra-
uerint
.
Nos, quæ potuim{us} pro tempore, præstitim{us}, ac tam multa caſtigauim{us}, vt
ſi
quis tantundem fecerit, pauca admodum defutura videantur, quo min{us} in
ſuum
nitorem restituatur hic autor.
Alij fortaſſe à nobis excitati in id incumbent,
&
nacti, quàm nos, exemplaria castigatiora (nimirum quæ vidim{us} omnia per-
uerſionib
{us} &
errorib{us} ad vnum ſcatent, & quib{us} malis carere, quàm legendo
malè
collocare bon{as} hor{as}) macul{as} detergent, quòd ſint vitia, quæ auxilio vete-
rum
librorum tutò corrigi poßint:
aut maiore ingenio præditi, ei{us} beneficio, quod
legendum
fuit, reponent.
Hoc tamen testatum volum{us}, labores hos noſtros maiores
fuiſſe
, quàm viſum iri ſperem{us}.
Hæc Philander Romæ primum commentabar III. Calend. Auguſt.
M. D. XLI. ſuadente impellenteq́; , & adiuuante mecœnate
meo
GEORGIO CARD. ARMAGNACIO,
regio
tum ad Paulum tertium
Pont
.
Max. Legato.
FINIS.
470
[Empty page]
471
EPITOME IN
OMNES
GEORGII AGRI-
COLAE
DE MENSVRIS
ET
PONDERIBVS
LIBROS
,
Per Gulielmum Philandrum Caſtilionium.
PHILANDRO F. DVLCISS. S.
EDIMVS in gratiam tuam, mi Philander, hac etiam potißimum die, in
Agricolæ
de menſuris &
ponderib{us} libros tabul{as} nostr{as}, atque adeo epitomen,
vt
aliquando eo veluti testimonio te vide{as}, &
ſimul intellig{as}, quæ mea fuerit
ergate
volunt{as}:
exemplo\’ noſtro & liter{as} bon{as}, liberalium\’ artium ſtudia co-
las
, &
ſtudioſos viros, cùm tui tibi nominis veniet in mentem, beneuolentia proſe-
quaris
.
Viue, & vale. Ruthenis, Idib{us} Martijs. Anno à Christo nato, Ð LI.
Quantitatis menſura trib{us} diffe- \\ rentijs expenditur. { Mole, vaſculi ſcilicet capacitate: eſt\’ liquido- \\ rum & aridorum. \\ Grauitate, ponderib{us} ſcilicet: eſt\’ & liqui- \\ dorum, & aridorum. \\ Interuallo.
Menſuræ, ſiue vaſcula dicas, \\ quib{us} liquida aridáue me \\ timur, ſunt { Romanorum. \\ Atticæ ſiue medicæ. \\ Georgicæ. \\ Veterinariorum. \\ Externæ: quæ ſunt { Perſicæ. \\ Aegyptiæ. \\ Syriæ. \\ Hebraicæ. \\ Arabicæ.
Pondera quib{us} liquid{as} res \\ arid{as}´ue expendim{us}, ſunt { Romanorum. \\ Attica. \\ Medica. \\ Veterinariorum. \\ Externa: quæ ſunt { Aegyptia. \\ Syrium vnum. \\ Hebraica. \\ Arabica.
Menſuræ quib{us} interualla \\ metimur, ſunt { Gracæ. \\ Romanæ, \\ Externæ: quæ ſunt { Perſicæ. \\ Aegyptia vna. \\ Hebraicæ.
472EPITOME
Liquidorum menſuræ Romanorum.
Cule{us} amphor{as} 20. vnci{as} menſurales 1000. capit.
Amphora vrn{as} du{as}: vnci{as} menſ. 80. Eam quadrantal antiqui vocabant.
Vrna congios quatuor: vnc. m. 40.
Congi{us} ſextarios ſex: libras 10.
Sextari{us} hemin{as} du{as}: lib. & beſſem, id eſt, vnci{as} 20. ſiue cyathos 12. Inde bibe-
# re ſextantes, quadrantes, trientes, quincunces, heminam, beſſem, ſeptuncem, ſe-
# xtantem, deuncem, dodrantem, &
huiuſmodi.
Hemina quartarios duos: vnci{as} 10.
Quartari{us} acetabula duo: vnc. 5.
Acetabulum ſeſquicyathum: vnc. du{as} cum dimidia.
Cyath{us} ligul{as}, ſiue cochlearia quatuor: ſeſcunciam drachmam & ſcrupulum.
Ligula ſiue cochlear, drachm{as} tres, & ſcrupulum vnum.
Cule{us} continet amphor{as} 20. vrn{as} 40. congios 160. ſextarios 960. hemin{as} 1920.
# quartarios 3840. acetabula 7680. cyathos 11520. ligul{as} 46080.
Amphora capit vrn{as} du{as}, congios 8. ſextarios 48. hemin{as} 96. quartarios 192.
# acetabula 384. cyathos 576. ligul{as} 2304.
Vrna capit congios 4. ſextarios 24. hemin{as} 48. quartarios 96. acetabula 192. cya-
# thos 288.
ligul{as} 1152.
Congi{us} capit ſextarios 6. hemin{as} 12. quartarios 24. acetabula 48. cyathos 72. li-
# gul{as} 288.
Sextari{us} capit hemin{as} 2. quartarios 4. acetabula 8. cyathos 12. ligul{as} 48. Sexta-
# ri{us} eſt vrbic{us} ſiue Italic{us}, &
Castrenſis qui duos vrbicos capit.
Hemina capit quartarios 2. acetabula 4. cyathos 6. ligul{as} 24.
Quartari{us} capit acetabula duo, cyathos 3. ligul{as} 12.
Acetabulum capit cyathum vnum cum dimidio, ligul{as} 6.
Cyath{us} capit ligul{as} quatuor.
Aridorum menſuræ.
Modi{us} capit duos ſemimodios, libr{as} vero 26. & vnci{as} 8.
Semimodi{us} ſextarios octo, lib. 13. vnci{as} 4.
Sextari{us} hemin{as} du{as}, vnci{as} 20.
Hemina acetabula 4. vnc. 10.
Acetabulum ſeſquicyathum, vnc. du{as} & dimidiam.
Cyath{us} ligul{as} 4. ſeſcunciam drachmam & ſcripulum.
Modi{us} capit ſemimodios duos, ſextarios 16. hemin{as} 32. acetabula 128. cyathos 192.
# ligul{as} 768.
Semodi{us} capit ſextarios 8. hemin{as} 16. acetabula 64. cyathos 96. ligul{as} 384.
Reliquæ vt liquidis æstimandæ.
Liquidorum tantum fuerunt Cule{us}, amphora, vrna. Congi{us}, quartari{us}.
473MENSVR. ET POND.
Aridorum modi{us} & ſemodi{us}.
Vtrorum\’ ſextari{us}, hemina, acetabulum, cyath{us} & ligula.
Liquidorum menſuræ Atticæ ſiue medicæ.
Metretes capit choas 12. ſiue libr{as} menſurales 108. Idem cad{us} dicitur, & cera-
# mium:
vbi verò adijcitur Italicum, intellige choam Romanam: ſicuti cùm audis
# amphoram Atticam, intellige metretem.
Idem ςάμν{ος}, & ςάμνιομ.
Ch{us} ſextarios 6. ſiue lib. 9. Idem choë{us}, Romanis congi{us}.
Sextari{us} cotyl{as} 2. ſiue lib. & ſemiſſem. ξέςΗς.
Cotyle quartarios 2. ſiue vnc. 9. Eadem tryblium & hemixeston dicitur.
Quartari{us} oxybapha 2. ſiue vnc. 4. & dimidiam. τέταρτου, hemicotylion.
Oxybaphum ſeſquicyathum, ſiue vnc. du{as} & drachm{as} duas, Latinè acetabulum.
Cyath{us} conch{as} duas, mistra quatuor, chemas 5. ſiue ſeſcunciam.
Cheme, cochlearia duo, ſiue drachmas duas, ſcripulum vnum, grana quatuor, &
# quatuor quint{as} grani.
Cochlearium drachmam vnam, ſcripulum dimidium, grana duo, & duas quin-
# tas grani.
Metretes capit cho{as} 12. ſextarios 72. cotylas 144. quartarios 288. oxybapha 576.
# cyathos 764. chemas 4320. cochlearia 8640.
Ch{us} capit ſextarios 6. cotylas 12. quartarios 24. oxybapha 48. cyathos 72. conchas
# 144.
mystra 288. chemas 360. cochlearia 720.
Sextari{us} capit cotylas 2. quartarios 4. oxybapha 8. cyathos 12. conchas 24. my-
# ſtra 48.
chem{as} 60. cochlearia 120.
Cotylæ capit quartarios 2. oxybapha 4. cyathos 6. conch{as} 12. myſtra 24. chem{as} 30.
# cochlearia 60.
Quartari{us} capit oxybapha 2. cyathos 3. conch{as} 6. myſtra 12. chem{as} 15. cochlea-
# ria 30.
Oxybaphum capit ſeſquicyathum, conch{as} 3. myſtra 5. chem{as} 7. cum dimidia,
# cochlearia 15.
Cyath{us} capit conch{as} 2. myſtra 4. chem{as} 5. cochlearia 10.
Concha capit myſtra 2. chem{as} 2. cum dimidia, cochlearia 5.
Mystrum capit chemem vnam, & quartam partem, cochlearia 2. cum dimidio.
Cheme capit cochlearia duo.
Cochlearium minima eſt menſura.
Puræ Atticæ ſunt, metretes, ch{us}, cotyle, oxybaphum, cyath{us}, myſtrum, cheme
# &
cochlearium.
Medicæ ſunt eædem, & præterea ſextari{us} atque quartari{us}.
Aridorum menſuræ.
Medimn{us} capit chœnic{as} 48. libras verò menſurales 108.
Chœnix, cotylas 3. vel ſeſquiſextarium, lib. verò duas & quadrantem.
474EPITOME
Sextari{us} cotylas duas, ſiue vncias 18.
Cotyle oxybapha 4. vnc. 9.
Oxybaphum ſeſquicyathum, vnc. 2. & drachmas 2.
Cyath{us} cochlearia 10. ſeſcunciam.
Cochlearium drachmam vnam, ſcripulum dimidium, grana duo, & duas quin-
# tas grani.
Medimn{us} capit chœnices 46. ſextarios 72. cotylas 144. oxybapha 576. cyathos 864.
# cochlearia 8640.
Chœnix capit ſeſquiſextarium, cotylas 3. oxybapha 12. cyathos 18. cochlearia 180.
Sextari{us} capit cotylas 2. oxybapha 8. cyathos 12. cochlearia 120.
Cotyle capit oxybapha 4. cyathos 6. cochlearia 60.
Oxybaphum capit ſeſquicyathum, cochlearia 15.
Cyath{us} capit cochlearia 10.
Liquidorum tantum, metretes, congi{us}, quartari{us}.
Aridorum ſolùm, medimn{us} & chœnix.
Vtrorunque, ſextari{us}, cotyle, oxybaphum, & cyath{us}.
Georgicæ menſuræ liquidorum.
Metretes capit amphoreas duos, lib. verò menſurales 108.
Amphore{us} choas 4. lib. 54.
Ch{us} ſextarios 9. ſiue cotylas 12. lib. 13. cum dimidia.
Cotyle oxybapha 4. lib. & ſeſcunciam.
Oxybaphum ſeſquicyathum, vnc. 3. & drachmas 3.
Cyath{us} myſtra 4. vnc. 2. & totidem drachmas.
Myſtrum drachmas 4. & dimidiam.
Metretes capit amphoreas 2. choas 8. cotylas 96. oxybapha 384. cyathos 576. my-
# ſtra 2304.
Amphore{us} capit choas 4. cotylas 48. oxybapha 192. cyathos 288. myſtra 1152.
Ch{us} capit cotylas 12. oxybapha 48. cyathos 72. mystra 288.
Cotyle capit oxybapha 4. cyathos 6. myſtra 24.
Oxybaphum capit ſeſquicyathum, myſtra 6.
Cyath{us} capit mystra 4.
Aridorum menſuræ.
Medimn{us} capit ſemimedimnos duos, tertiarios tres, ſextarios ſex, ſemiſextarios
# duodecim, ſemiduodecimas partes quatuor &
viginti, chœnicas octo & quadra-
# ginta:
libras verò menſurales 162.
Semimedimn{us} lib. 81.
Tertiari{us} medimni, lib. 54.
Sextari{us} medimni, lib. 27.
Semiſextari{us} medimni, lib. 13. & dimidiam.
475MENSVR. ET POND.
Semiduodecima pars medimni, lib. 6. & vnc. 9.
Chœnix capit cotylas 3. lib. verò 3. & vnc. 4. & dimidiam.
Cotyle capit oxybapha 4. libram verò vnam & ſeſcunciam.
Oxybaphum capit ſeſquicyathum, vnc. verò 3. & drachmas totidem.
Cyath{us} capit myſtra 4. vnc. verò 2. & drachmas totidem.
Myſtrum capit drachmas 4. & dimidiam.
Medimn{us}, ſiue medimnum capit ſemimedimnos 2. tertiarios 3. ſextarios ſex, ſe-
# miſextarios 12.
ſemiduodecimas 24. chœnicas 48. cotylas 144. oxybapha 576.
# cyathos 864. mystra 3456.
Semimedimnum capit tertiarium cum dimidio, ſextarios 3. ſemiſextarios 6. ſemi-
# duodecimas 12.
chœnicas 24. cotylas 72. oxybapha 288. cyathos 432. myſtra 1728.
Tertiari{us} medimni capit ſextarios 2. ſemiſextarios 4. ſemiduodecimas 8. chœnicas
# 16.
cotylas 48. oxybapha 192. cyathos 288. mystra 1152.
Sextari{us} medimni capit ſemiſextarios 2. ſemiduodecimas 4. chœnicas 8. cotylas
# 24.
oxybapha 96. cyathos 144. myſtra 576.
Semiſextari{us} medimni capit ſemiduodecimas 2. chœnicas 4. cotylas 12. oxybapha
# 48.
cyathos 72. mystra 288.
Semiduodecima medimni pars capit chœnicas 2. cotylas 6. oxybapha 24. cyathos 36.
# myſtra 144.
Chœnix capit cotylas 3. oxybapha 12. cyathos 18. myſtra 72.
Cotyle capit oxybapha 4. cyathos 6. myſtra 24.
Oxybaphum capit ſeſquicyathum, myſtra 6.
Cyath{us} capit myſtra 4.
Veterinariorum menſuræ.
Cotyle capit oxybapha 2. libram verò menſuralem vnam.
Oxybaphum cyathos 3. ſiue libram.
Cyath{us} myſtra 4. vncias verò duas.
Myſtrum cochlearia 2. ſiue ſemunciam.
Cochlearium verò drachmas duas.
Pondera rerum aliquot, quas metimur.
Menſurarum
Romanarum.
1 { Cule{us} oleo plen{us} pendit lib. 1333. & vncias 4. \\ Cule{us} vino plen{us} pendit lib. 1481. vncias 5. drachmas 6. ſiliquas 4. \\ Cule{us} mellis pendit lib. 2222. vnc. 2. drach. 5. & ſcripulum vnum.
2 { Amphora olei pendit lib. 66. & vncias 8. \\ Amphora vini pendit lib. 74. drach. 7. & ſiliquas 2. \\ Amphora mellis pendit lib. 111. vnciam vnam, drach. 2. & ſcripula 2.
3 { Vrna olei pendit lib. 33. & vncias 4. \\ Vrna vini pendit lib. 37. drach. 3. ſcripulum vnum, & ſiliquas 4. \\ Vrna mellis pendit lib. 55. & dimidiam drach. 5. & ſcrip. 1.
476EPITOME
4 { Congi{us} olei pendit lib. 8. & vncias 4. \\ Congi{us} vini pendit lib. 9. vnc. 3. ſcrip. 2. & ſiliquas 4. \\ Congi{us} mellis pendit lib. 13. & dimidiam, vnc. 4. drach. 5. & ſcrip. vnum.
5 { Sextari{us} olei pendit vnc. 16. drach. 5. & ſcrip. vnum. \\ Sextari{us} vini pendit vnc. 18. & dimidiam, ſiliq 2. grana 2. & duas tertias. \\ Sextari{us} mellis pendit lib. 2. vnc. 3. drach. 6. & ſiliq. 4.
6 { Hemina olei pendit vnc. 8. drach. 2. & ſcrip. 2. \\ Hemina vini pendit vnc. 9. drach. 2. ſiliq. 1. granum 1. & tertiam. \\ Hemina mellis pendit lib. 1. vnciam vnam, drach 7. & duas ſiliquas.
7 { Quartari{us} olei pendit vnc. 4. drach. 1. & ſcrip. 1. \\ Quartari{us} vini pendit vnc. 4. drach. 5. gran. 2. & duas tertias. \\ Quartari{us} mellis pendit vnc. 6. drach. 7. & dimidiam & ſiliquam vnam.
8 { Acetabulum olei pendit vnc. 2. & ſcrip. 2. \\ Acetabulum vini pendit vnc. 2. drach. 2. & dimidiam, gran. 1. & tertiam. \\ Acetabulum mellis pendit vnc. 3. drach. 3. ſcrip. 2. & ſiliq. 2.
9 { Cyath{us} olei pendit vnc. 1. drach. 3. & ſiliq. 2. \\ Cyath{us} vini pendit vnc. 1. & dimidiam, ſcrip. 2. & octo nonas grani. \\ Cyath{us} mellis pendit vnc. 2. drach. 2. & dimidiam, granum. 1. & tertiam.
10 { Ligula olei pendit drach. 2. ſcrip. 2. & ſiliq. 2. \\ Ligula vini pendit drach. 3. ſiliq. 1. grana 2. & duas nonas grani. \\ Ligula mellis pendit drach. 4. & dimidiam, ſiliq. 2. & gran. 1.
Menſurarum Atticarum ſiue medicarum.
1 { Metretes olei pendit lib. 90. \\ Metretes vini pendit lib. 100. \\ Metretes mellis pendit lib. 150.
2 { Ch{us} olei pendit lib. 7. & dimidiam. \\ Ch{us} vini pendit lib. 8. & vnc. 4. \\ Ch{us} mellis pendit lib. 12. & dimidiam.
3 { Sextari{us} olei pendit vnc. 15. \\ Sextari{us} vini pendit lib. 1. vnc. 4. drach. 5. & ſcrip. 1. \\ Sextari{us} mellis pendit lib. 2. & vnc. 1.
4 { Cotyle olei pendit vnc. 7. & dimidiam. \\ Cotyle vini pendit vnc. 8. drach. 2. & ſcrip. 2. \\ Cotyle mellis pendit lib. 1. & ſemunciam.
5 { Quartari{us} ſiue ſemicotylium olei pendit vnc. 3. & drach. 6. \\ Quartari{us} vini pendit vnc. 4. drach. 1. & ſcrip. 1. \\ Quartari{us} mellis pendit ſelibram, & drach. 2.
6 { Oxybaphum olei pendit vnc. 5. \\ Oxybaphum vini pendit vnc. 2. & ſcrip. 2. \\ Oxybaphum mellis pendit vnc. 3. & drach. 1.
7 { Cyath{us} olei pendit vnc. 1. drach. 7. \\ Cyath{us} vini pendit vnc. 1. drach. 3. & ſiliq. 2. \\ Cyath{us} mellis pendit vnc. 2. & ſcrip. 2.
477MENSVR. ET POND.
Menſurarum Georgicarum.
1 { Metretes olei pendit lib. 90. \\ Metretes vini pendit lib. 100. \\ Metretes mellis pendit lib. 150.
2 { Amphore{us} olei pendit lib. 45. \\ Amphore{us} vini pendit lib. 50. \\ Amphore{us} mellis pendit lib. 75.
3 { Ch{us} olei pendit lib. 11. & vnc. 3. \\ Ch{us} vini pendit lib. 12. & dimidiam. \\ Ch{us} mellis pendit lib. 18. vnc. 9.
4 { Cotyle olei pendit vnc. 11. & drach. 2. \\ Cotyle vini pendit lib. 1. & ſemunciam. \\ Cotyle mellis ſeſquilibram, & drach. 6.
5 { Oxybaphum olei pendit vnc. 2. drach. 6. & dimidiam. \\ Oxybaphum vini pendit vnc. 3. & drach. 1. \\ Oxybaphum mellis pendit vnc. 4. & drach. 5. cum dimidia.
6 { Cyath{us} olei pendit vnc. 1. & drach. 7. \\ Cyath{us} vini pendit vnc. 2. & ſcrip. 2. \\ Cyath{us} mellis pendit vnc. 3. & drach. 1.
Menſurarum veterinariorum.
1 { Cotyle olei pendit vnc. 10. \\ Cotyle vini pendit vnc. 11. ſcrip. 2. obolum 1. & ſiliq. 1. \\ Cotyle mellis pendit lib. 1. vnc. 4. drach. 5. & ſcrip. 1.
2 { Oxybaphum olei pendit vnc. 5. \\ Oxybaphum vini pendit vnc. 5. & dimidiam, ſcrip. 1. & ſiliq. 2. \\ Oxybaphum mellis pendit vnc. 8. drach. 2. & ſcrip. 2.
3 { Cyath{us} olei pendit vnc. 1. & drach. 7. \\ Cyath{us} vini pẽdit vnc. 1. drach. 6. ſcrip. 2. ſiliq. 2. gra. 2. & du{as} tertias grani. \\ Cyath{us} mellis pendit vnc. 2. drach. 6. obolum 1. & ſiliq. 1.
4 { Myſtrum olei pendit drach. 3. & ſcrip. 1. \\ Mystrum vini pendit drach. 3. ſcrip. 3. gran. 2. & du{as} terti{as} grani. \\ Myſtrum mellis pendit drach. 5. & dimidiam & ſiliq. 1.
5 { Cochlearium olei pendit drach. 1. & ſcrip. 2. \\ Cochlearium vini pendit drach. 1. ſcrip. 2. obol. 1. gra 1. & vnam tertiam gra. \\ Cochlearium mellis pendit drach. 2. ſcrip. 2. & ſiliq. 2.
Ita fit, vt vinum fuluum (de eo enim intelligendum) ſit puro oleo nona parte gra-
# ui{us}:
rurſ{us} mel benè mundum fuluo vino tertia parte graui{us}. Nam aqua plu-
# uia, puráue, hoc eſt non mixta cum terra, aut ſucco, lapidéue, aut re metallica,
# vino in pondere æqualis cenſetur.
Aridorum aliquot pondera, ex Plinii ſententia.
Modi{us} tritici leuißimi pendit viginti libras.
Sextari{us} vnc. 15.
Hemina vnc. 7. & dimidiam.
478EPITOME
Modi{us} tritici grauißimi pendit lib. 27. atque dodrantem.
Sextari{us} vnc. 20. & drach. 6. atque dimidiam.
Modi{us} ordei leuißimi rarò excedit lib. 15.
Sextari{us} itaque pendit vnc. 11. & drach. 2.
# Sed hæc & ſimilia pro regionum varietate, agrorum ſitu, & terræ generib{us}
# non parum variant.
De ponderibus Romanorum.
Libra quæ & pondo dicitur, in duodecim vnci{as} diuiditur. Ei{us} partes ſunt,
vncia
.
# Sextans. # Quadrans. # Triens. # Quincunx. # Semis quæ & ſelibra.
Septunx. # Bes. # Dodrans. # Dextans. # Deunx.
Seſcuncia autem eſt vncia vna & dimidia.
Vncia diuidi- \\ tur in { Du{as} ſemunci{as}. \\ Tres bin{as} ſextul{as}, ſiue duell{as} du{as}, quæ ſcripula octo ſingulæ \\ pendunt. \\ Quatuor ſicilicos, quæ ſunt drach. 8. ſinguli enim du{as} drach. \\ pendunt. \\ Sex ſextul{as}, quæ ſcripula 4. ſingulæ pendunt. \\ Septem denarios: nam in libra ſunt octoginta quatuor. \\ Viginti ſcripula.
Denari{us} diuiditur in { Victoriatos duos, qui & quinarij olim dicebantur. \\ Sextantes ſex.
Libra diuiditur \\ in partes { Aequ{as} { Semiſſes du{as}. \\ Trientes tres. \\ Quadrantes quatuor. \\ Sextantes ſex. \\ Seſcunci{as} octo. \\ Vnci{as} duodecim. \\ Diſpares { Deuncem & vnciam. \\ Dextantem & ſextantem. \\ Dodrantem & quadrantem. \\ Beſſem & trientem. \\ Septuncem & quincuncem.
Libra rurſ{us} diuiditur in { Semunci{as} 24. \\ Duell{as} 36. \\ Sicilicos 48. \\ Sextul{as} 72. \\ Denarios 84. \\ Victoriatos 168. \\ Scripula 288.
Selibra ſiue ſemis \\ diuiditur in { Quadrantes 2. Sextantes 3. Seſcunci{as} 4. \\ Vnci{as} 6. Semunci{as} 12. Duell{as} 18. \\ Sicilicos 24. Sextul{as} 36. Denarios 42. \\ Victoriatos 84. # Scripula 144.
479MENSVR. ET POND.11
Vncia
diuiditur in { Semunci{as} 2. \\ Duell{as} 3. \\ Sicilicos 4. \\ Sextul{as} 6. \\ Denarios 7. \\ Victoriatos 14. \\ Scripula 24. # Semũcia di- \\ uiditur in { Duellam & dimidiam. \\ Sicilicos duos. \\ Sextul{as} 3. \\ Denarios 3. & dimidium. \\ Victoriatos 7. \\ Scripula 12.
22
Duella
di- \\ uiditur in { Sicilicum & tertiam ei{us} partem. \\ Sextul{as} 2. \\ Denarios 2. & vni{us} tertiãpartẽ. \\ Victoriatos 4. & dimidiũ & ter- \\ tiam dimidij. \\ Scripula 8. # Sicilic{us} \\ diudi- \\ tur in { Denariũ & dimidiũ \\ & ei{us} quartam. \\ Victoriatos tres & di \\ midium. \\ Scripula ſex.
Sextula quæ & ſtagi interpreti \\ Nicandri uocatur, diuiditur in { Denarium & ſextam ei{us}partem. \\ Victoriatos duos & tertiam. \\ Scripula quatuor.
Denari{us} diuiditur in { Victoriatos duos. \\ Scripula 3. & tres ſeptim{as} ſcripuli. \\ Sextantes ſex.
Victoriat{us} diuiditur in ſcripulum vnum & dimidium, & tres decim{as} quar-
# t{as} ſcripuli.
Scripulum diuiditur in duo ſimplia.
De ponderibus Græcorum
Attica
pondera.
Talentum minarum ſexaginta. Id min{us} eſt.
Mina du{as} habet ſemimin{as}, drachm{as} uerò 100.
Drachma habet obolos 6.
Obol{us} habet duos ſemiobolos, chalcos verò ſeu æreola ſex.
Aereolum habet minuta ſiue minutia ſeptem. Χχλκ{οῦ}ς.
Minutum non diuiditur. λέπτον.
33
Talentũ
di- \\ uiditur in { Minas 60. \\ Drachmas 6000. \\ Obolos 36000. \\ Semiobolos 72000. \\ Aereola 216000. \\ Minuta 1500012. # Mina diuiditur in { Drachm{as} 100. \\ Obolos 600. \\ Semiobolos 1200. \\ Aereola 3600. \\ Minuta 25200.
44
Obol
{us} diuiditur in { Semiobolos 2. \\ Aereola 6. \\ Minuta 42. # Semiobol{us} diuiditur in { Aercola 3. \\ Minuta 21.
Aereolum diuiditur in minuta ſeptem, quæ diuidi non poſſunt.
Talentum At- \\ ticum duplex. { Mai{us} 80. minarũ. hoc eſt librarum Romanarũ 83. & 4. vnciarum, \\ eſt enim mina grauior libra drachmis quatuor. \\ Min{us} ſexaginta minarum.
480EPITOME
Mina Attica duplex { Maior ſiue Solonis centum drachmarum. \\ Minor ſiue vetus quin & ſexaginta drachmarum.
Pondera medica.
11
Mina
medica vnci{as} habet 16. # Scripulum obolos 2.
Libra
unc. 12. # Obol{us} ſemiobolos 2.
Vncia
drach. 8. # Semiobol{us} ſiliquam unam & dimidiam.
Drachma ſcrip. 3. Eadem holce vocatur. Siliqua grana 4.
22
Mina
medica diuiditur in { Vnci{as} 16. \\ Drach. 128. \\ Scripula 384. \\ Obolos 768. \\ Semiobolos 1536. \\ Siliqu{as} 2304. \\ Grana 9216. # Libra diuiditur in { Vnci{as} 12. \\ Drach. 96. \\ Scripula 288. \\ Obolos 576. \\ Semiobolos 1152. \\ Siliqu{as} 1728. \\ Grana 6912.
33
Vncia
diui- \\ ditur in { Drachmas 8. \\ Scripula 24. \\ Obolos 48. \\ Semiobolos 96. \\ Siliqu{as} 144. \\ Grana 576. # Drachma diuiditur in { Scripula 3. \\ Obolos 6. \\ Semiobolos 12. \\ Siliqu{as} 18. \\ Grana 72.
44
Obol
{us} diuiditur in { Semiobolos duos. \\ Siliquas 3. \\ Grana 12. # Semiobol{us} diuiditur in { Siliquã vnam \\ & dimidiã. \\ Grana ſex.
Siliqua diuiditur in grana quatuor.
Pondera Veterinariorum.
55
Mina
habet vnci{as} 15. # Drachma ſcripula 3.
Libra
drachmas 90. # Denari{us} ſcripula 4.
Vncia
drachm{as} 7. & dimidiam. # Scripulum obolos 2.
66
Mina
di- \\ uiditur in { Librã quadrantẽ, hoc eſt vnci{as} 15. \\ Drachm{as} 112. & dimidiam. \\ Scripula 337. & dimidium. \\ Obolos 675. # Libra diui \\ ditur in { Vnci{as} 12. \\ Drachm{as} 90. \\ Scripula 270. \\ Obolos 540.
77
Vncia
diui- \\ ditur in { Drachm{as} 7. & dimidiam. \\ Scripula 22. & dimidium. \\ Obolos 45. # Drachma diuiditur in { Scripula 3. \\ Obolos 6.
Scripulum diuiditur in obolos duos.
FINIS.
DE
EXTERNIS MENSVRIS.
Menſuræ externæ ſunt { Perſicæ. \\ Aegyptiæ. \\ Syriæ. \\ Hebraicæ. \\ Arabicæ.
481MENSVR. ET POND.
Perſicæ ſunt { Achana, quæ capit medimnos Atticos 45. \\ Artaba, quæ capit medimnũ vnũ Atticũ, et tres chœnicas Atticas. \\ Capitha, quæ capit du{as} chœnic{as} Attic{as}.
Artaba eſt \\ triplex { Maxima capax medimni, & trium chœnicum Atticarum, quæ eſt \\ Perſica. \\ Media capax medimni Attici, quæ eſt Medica, à Medis perſis finiti- \\ mis, & in eodem regno. \\ Minima, capax quin modiorũ, vno ſcilicet modio minor quàm Me- \\ dica, & eſt Aegyptia.
Aegyptiæ ſunt { Artaba, de qua dixi. \\ Aporrhyma, quod capit ſextarios vndecim, dimidia ſaitæ pars: \\ ſaites enim ſextariorum eſt 22. \\ Oephin capax quatuor chœnicum ſiue ſextariorum 8. \\ Inium eſt ſextarius.
Syriæ ſunt { Metreta ſextariorum 120. \\ Collathum, ſextariorum 25. media bathi pars. \\ Sabitha, ſextariorum 22. \\ Chœnix fortaſſe ſextariorum 4.
Hebraicæ menſuræ ſunt duplices. { Liquidarum rerum. \\ Aridarum rerum.
Liquidorum \\ ſunt { Bath, ſiue Bath{us}, id eſt amphora Attica, capit enim ſex hin{as}, ſiue \\ ſextarios 72. \\ Hin, id eſt duo Congij, capit enim logos 12. id eſt ſextarios 12. \\ Log, id eſt ſextarius.
Aridorum \\ ſunt { Cor, ſiue Corus, capit decẽ medimnos Atticos: vocatur & in Prophe- \\ tis homer. \\ Lethec, ſiue letheca capit 5. medimnos Atticos. \\ Epha capit medimnum Atticum. \\ Sat, ſiue ſatum, capit quatuor choas Atticos, ſiue congios. \\ Omer, capit 7. ſextarios Atticos, & quintam partẽ. Interp. lxx. gomer \\ reddunt, Ioſeph{us} aſſaronem. \\ Cab, ſiue cab{us}, capit 4. ſextarios.
Arabum ſeu Maurorum menſuræ verbis expreſſæ partim
barbaris
, partim deprauatis.
Liquidorum
.
Dorach Italicum, id eſt amphora, capit congios 8.
Iohein, id eſt congius, capit ſextarios 6. cuius dimidiam partem Græci ἨμίΧο{υν}. Ara-
# bes neutro genere mißichaus, vti apud Serapionem.
Kiſt, deprauatum à ξέςης, Auicennæ acſac & euib, Serapioni aben, Latine ſexta-
# rius, capit heminas duas, pro qua male Stephanus Hali interpres vertit cadum,
Corboni, hoc eſt hemina, Halimena, Rhaɀæphyala, Auicẽnæ cotyla, capit quartarios 2.
Ceiliati, id eſt quartarius, Rhaɀæ calix, Auicennæ media cotyla, capit acetabula 2.
Kasfuf, Auicẽnæ anecſune, Andreæ Aſpago hacſuneſi, interpreti Serapionis acſaſſe,
# Latine acetabulum, capit ſeſquicyathum.
482EPITO ME
Cuathum, deprauatum à cyathus, capit cochlearia 4. Idem alcuathũ dicitur Rhaɀæ,
# addito articulo, interpreti Auicennæ briala.
Falgerin Serapioni fahaliel, & coclanarium, Latine cochleare, libram menſuralem
# Rhaɀæ capit, interpres vertit rotulum.
Addunt & ex Paulo Aegineta myſtra duo { Maius capax tertiæ partis heminæ. \\ Minus capax dimidij cyathi.
Myſtrum autem Serapion vocat muſtarum, Auicenna verò, ſiue Alſeir, me-
# ſtarum.
Aridorum \\ ſunt { Kiſt. \\ Corboni. \\ Ceiliati. \\ Casfuf. \\ Cuathum. \\ Falgerin. } Vti apud Romanos.
Reperiuntur & \\ mẽſuræ apud \\ ſcriptores. { Quartarius Laconicus Herodoto, cotylarum 24. \\ Dadix chœnicum ſex capax. \\ Mares Polluci cotylarum ſex. \\ Mares Ponticus Epiphanio hydriarum duarum. \\ Hydria eidem decem ſextariorum. \\ Cophinus menſura in Bœotia Polluci & Heſychio capax trium \\ Congiorum. \\ Cyprus eiuſdem capacitatis cum medimno ex Heſychio. \\ Cyprus Ponticus Epiphanio duorum modiorum. \\ Semicyprus Heſychio dimidium eſt medimni, Epiphanio vnius \\ modij.
Modius Cyprijs ſextariorum eſt 17. Epiphanio.
Medìmnus Salaminijs ſiue Conſtantijs modiorum quin: Paphijs & Solijs quatuer
# &
dimidij Epiph.
Gabenum Heſychio eandem cum acetabulo habet capacitatem.
Oluatium menſuræ genus Antistio Labeoni apud ſextum Pompeium.
Campſaces aquæ Epiphanio eſt ſextariorum 12. Heliæ verò paratus ſextariorum 4.
# Alioquin quod Campſaces. lxx. interpretibus dicitur, D. Hieronymus lecythum
# vertit.
is verò eſt vaſculum, in quo oleum, aut vnguentum continetur.
Alabaſtrum vnguenti Epiphanio vaſculum eſt vitreum, quod capit olei libram,
# menſura verò quæ recipit dimidiam ſextarij partem.
Sed hallucinatur, qui credi-
# derit eſſe vitreum v{as}, cum fuerit ex onyche ſiue alabaſtrite marmore.
Tryblium, quod ad figuram attinet, Epiphanio acetabulum aut paropſis, ſiue catinus
# eſt:
quod verò ad menſuram, dimidium ſextarij capit.
Cyathus Epiphanio ſexta ſextarij pars eſt: ſed re vera duodecima eius eſt, heminæ
# verò ſexta.
Menecoth (inquit Epiphanius) cyathos ſcriptura nominat.
Elenius Heſychio vas eſt capax quartarij hoc eſt dimidiæ heminæ.
483MENSVR. ET POND.
De externis ponderibus.
11
Põdera
ex- \\ terna. { Aegyptia. \\ Syrium. \\ Hebraica. \\ Arabica. # Aegyptia. { Talentum, librarum 80. \\ Mina Alexãdrina, unc. 20. ſiue drach. 160. \\ Drachma, quæ obolum pendit.
Syrium vnum, Mina Ptolomaica vnc. 18. id eſt drach. 144.
Hebraica. { Cicar ſanctuarij, ſiue talentum maius, Ioſepho Cinchares, minarum 100. \\ librarum verò 250. \\ Cicar congregationis, ſiue talentum vulgare, ſiue min{us}, minarum 50. \\ librarum uerò 150. \\ Secel, ſiue vt Iudæi hodie pronunciant, ſchekel, id eſt ſtater ſiue ſicl{us}, \\ drachmarum eſt quatuor, unde τετρά{δι}ραχμον dicitur, & à Latinis \\ ſemuncia. Vt male exodi cap. 38. ſeptuag. interpretes, & poſt eos Epi- \\ phanius {δι}ίδραχμον pendere existimarint, vti & D. Hieronymus \\ in quæstionibus in Geneſin. Exodi cap. 30. Leuitici cap 27. & Nume- \\ ri cap. 3. ſanctuarij ſiclus dicitur, & pendere ger{as} 20. Vulgaris au- \\ tem ſiclus teſte Salomone Hebræo duarum drachmarum fuit. \\ Manes à quo Græci μνᾶν, Eɀechielis cap 45. pendere dicitur ſiclos 60. \\ id est libr{as} du{as} cum dimidia. \\ Gerah obolum Atticum pendit, & quintam eius partem, eſt enim ſicli \\ pars viceſima.
Arabica.
Manes hoc eſt mi- \\ na, quæ duplex { Mina Romana Serapioni & Auicennæ vnciarum 20. \\ Alicatica & Baſaria Serapioni, Alanthalita & Aegyptiæ \\ Auicennæ vnc. 11.
Rotulus, hoc eſt libra vnciarum 12.
Sacros, hoc eſt vncia.
Sextarium, hoc eſt ſemuncia Serapioni.
Aureus, hoc eſt denarius, ſeptima vnciæ pars.
Darchimi, hoc eſt drachma, quæ & alki Serapioni, quaſi ὁλκΉ, & eidem ologinat.
Garme, hoc eſt ſcripulum, quod etiam Kermet dicunt, Græci γράμμα.
Onoloſſat, hoc eſt obolus, Auicennæ vetus interpres onolum reddit, Alpagus obolum.
Danich, hoc eſt lupinus, à Græcis θέρμ{ος}, ipſis Cleopatram imitatis pendit du{as} ob@-
# li terti{as} partes, Auicennæ grana ordei octo.
Kirac, hoc eſt ſiliqua, quaſi κεράτιον, dimidia lupini pars.
Keſtuf, hoc eſt æreolum, Græcis Χαλκ{οῦ}ς, grana duo pendit.
Granum Arabibus minimum pondus.
Sunt & hæc apud autores pondera.
Talentũ { Vitruuio, li- \\ brarũ 120. \\ Heſychio, { Librarum 100. quod Hebraicum eſt maius, ſi libram pro \\ mina Hebraica accipi{as}. \\ Libr. 125. Hebraicum minus, ſi pro libra Romana accipias. \\ Librarum 165. \\ Librarum quadringentarum. \\ Librarum 1152. } ignota.
484EPITOME
Stater pondus quatuor drachmarum Cleopatræ, Epiphanio, Hieronymo, Heſychio.
Aſſarius ſiue ἀπαριον, cum pondus declarat, duarum eſt drach. Latinis ſicilicus.
Dupondium ſiue {δι}νπό{υν}τιον, pendit drachmas quatuor, id eſt aſſaria duo.
Vncia, quod quatuor aſſaria penderet τεξάπαρον ἰταλικὸν Cleopatræ uocatur.
Ἐξάγιον, ſiue vt Nicandri interpres corrumpit {στ}άγιον, Latinis ſextula, pendit ſcri-
# pula 4.
Faſcicul{us} Scribonio Largo, & manipul{us} Celſo, Græcis {δι}εσμίδιον, & {δι}εσμίδιον
# ΧειροπλΗθὲς, faſcicul{us}, qui manu comprehendi poteſt.
FINIS.
DE
MENSVRIS QVIBVS
interualla
metimur.
Menſuræ ſunt: { Græcæ. \\ Romanæ. \\ Externæ.
Græcæ menſuræ.
Digit{us}, decima ſexta pedis pars. \\ Eſt & Dioſcoridi digit{us} \\ Dochme, ſiue dact ylodochme, { Magn{us}, id eſt pollex \\ Et μικρός id eſt mi- \\ nim{us}. } in explicandis cauli- \\ b{us} & radicib{us}.
Palestéue & doron, digitorum 4. Palm{us}.
Lich{as}, digitorum 10. interuallum ſcilicet inter pollicem & indicem, cùm maximè
# distenditur.
Orthodoron, à carpo ad ſupremam digitorum partem, digitorum ferè vndecim.
Spithame, id eſt dodrans digitorum 12.
Pes, digitorum 16. ſiue palmorum 4. Romano pede longior ſemuncia.
Pygme, digitorum 18.
Pigon, digitorum 20.
Cubitum digitorum 24. ſiue pedis vni{us} & dimidij, interuallum ſcilicet interie-
# ctum inter flexum brachij, &
ſummam partem digiti medij.
Paſſ{us} cubitorum 4. ſiue pedum 6. ὀργνιὰ Græcis, extenſio ſcilicet manuum cum la-
# titudine pectoris, Romano paſſis longior pede vno, &
quarta parte pedis.
Plethron, pedum 100. Georgicum verò Suidæ pedum quoquouerſ{us} 38. quod efficit
# pedes 1444.
Heſychio ex quibuſdam 10000. pro quo tamen Latini Poëtæ iugerum
ſubstituerunt
.
Stadium pedum 600. Idem ςά{δι}ι{ος} dicitur, & à veterib{us} ἀνλὸς.
Δίανλ{ος} ſtadiorum duorum.
Hippicon, ſtadiorum quatuor.
Milliare. i. μίλιον ſtadiorum 8. ſiue pedum Græcorum 4800.
ΔόλιΧ{ος}, ſtadiorum 12.
ᾍρ{ου}ρα Georgica menſura, plethri dimidium pedum 50.
Clima pedum quoquouerſ{us} 60.
Latinæ menſuræ.
Digit{us}, decima ſexta digiti pars.
485MENSVR. ET POND.
Vncia, digiti vni{us}, & tertiæ digiti partis.
Palm{us} digitorum 4. vnciarum verò 3.
Pes, digitorum 16. vnciarũ verò 16. ſiue palmorum 4. pede Græco breuior ſemuncia.
Palmipes, palmorum quinque.
Cubit{us} pedis vni{us} & dimidij. Idem vlna nominatur.
Grad{us}, pedum duorum, & dimidij.
Paſſ{us}, pedum 5. à paßis ſcilicet & diductis manib{us}, paſſu Græco breuior pede
vno
, &
quarta pedis parte.
Milliarium, paſſuum mille, pedum verò 5000. Quo vtitur Cicero de claris oratori-
b
{us}, vti milliari ad Atticum.
Digit{us}{Quadrat{us} longitudine & latitudine eſt æqualis, trib{us} quartis deci-\\mis rotundo maior. \\Rotund{us}, quia anguli deteruntur, trib{us} quartis decimis ſuis eſt minor.
Vncia diuidi poteſt in{Semuncias duas. \\Tres binas ſextulas. \\Sicilicos quatuor. \\Sextulas ſex. \\Dimidias ſextulas 12. \\Scripula 24.
Vnciam Boëthi{us} geometrico more, & eo quidẽ Græ co diuidit in{Semuncias duas, ſiue ſtateres duos. \\Quatuor quartas, ſiue didrachmos, ſiue quadrantes, ſiue ſicilicos. \\Octo oct
auas
, ſiue drachmas.
\\ Scripula 24. \\ Obolos 48. \\ Semiobolos 96. \\ Siliqu{as} 194. \\ Puncta 248. \\ Minuta 576. \\ Momenta, ſiue minuti{as} 1152.
Pes triplex,{Porrect{us}, in quo ſunt duo ſemipedes, long{us} ſcilicet pedem. \\ Contract{us}, in quo ſemipedes quatuor, long{us} & lat{us} ſemipedem \\ Quadrat{us}, in quo octo ſemipedes, long{us} & lat{us} pedem.
Pedis partes ſunt,{Vncia \\ Sextans vnc. 2. \\ Quadrans vnc. 3. \\ Triens vnc. 4. \\ Quincunx vnc. 5. \\ Semis, ſiue ſemipes vnc 6. \\ Septunx vnc. 7. \\ Bes vnc. 8. \\ Dodrans vnc. 9. \\ Dextans vnc. 10. \\ Deunx vnc. 11.
486EPITOME
Perſicæ menſuræ ſunt. {Cubit{us} regi{us}, trib{us} digitis iuſto cubito maior. \\ Paraſanga, triginta ſtadiorum, quibuſdam etiam teste \\ Strabone 60.
Aegyptia menſura eſt ſchœnos, Latinè funicul{us} ſtadiorum 60. Ptolemæo etiam 30.
Hebraicæ men-ſuræ ſunt. {Thopah, id eſt palm{us}. \\ Zereth, id eſt dodrans. \\ Amah, id eſt cubit{us}. Amahtopah enim palmicubit{us} transferri \\ poteſt Eɀechielis cap 40. & 43. palmorum ſcilicet 7. Nam geo- \\ metricum cubitum ſex habere cubitos ſcribit Origenes in ſer- \\ monib{us} in Geneſin, & D Augustin{us} lib. I. quæſt. in eun- \\ dem librum Geneſeos.
Inſtrumenta quibus veteres dimenſi ſunt interualla.
Viarum & agro-rum menſores vſi ſunt,{Apud Græcos & Romanos pertica, dicta illis ἄκ{αι}να & {δι}ε- \\ κἀπους, his decempeda, & Boëthio pertica. A quo metator \\ decempedator Cicer oni Philippica tertia, & finitor in ora- \\ tione pro lege agraria. \\ Apud Perſ{as} & Aegyptios funiculo, qui Ptolemæo ſiue Ma- \\ rino ſtadiorum triginta eſt, Aegyptijs ſexaginta. \\ Apud Hebræos Cane, hoc eſt arundine: ſeptuaginta interpre-\\ tes κἀλαμομ, Latini interpretes calamum etiam vertunt, \\ cubitorum\’ eſt ſex perfectorum, hoc eſt cõmunium ſeptem.
Perticis, funiculis, & arundinib{us} vſi ſunt viarum, agrorum, & aliarum rerum
metatores
, funiculis Geographi.
FINIS.
487INDEX IN DECEM
VITRVVII LIBROS ATQVE
ANNOTATIONES
GVLIEL-
MI
PHILANDRI CO-
PIOSISS
.
103[Figure 103]11
ABac
{us} # 111. 112.
# 127. 274
Abac
{us} logiſtic{us} ex te-
# ctorijs # 274
Abac
{us} 44. ei{us} ſinua-
# tio # 130. 131
Abaci
craßitudo # 127
Abaci
Corinthij latitudo
# 105. 127
Abies
# 13. 67. 169
Abies
fluuiata # 71
Abies
infern{as}, & ſu-
# pern{as} # 70. 74. 75
Abiegnæ
rates # 69
Abſcedentia
# 255
Abſtemi
{us} # 338
Abſtemij
fiunt ex Clito-
# rio fonte # 338
Abundãtia
palustris ſub
# terra # 198
Acanth
{us} # 129. 281
Acanth
{us} ſcalpt{us} # 55
# 129. 131
Acation
quid # 417
Acceptori
{us} modul{us} # 348
Acceſſ
{us} ſiue aſcendens
# machina # 438
Accũbẽdi
mos veterũ # 231
Accubitorij
lecti # ead.
Acer
& Acid{us} ſuc-
# c{us} # 321. 337
Acumen
ſoni vnde # 183
Acetum
# 337
Aceti
natura mira # 337
Acetum
ſaxa & mar-
# garit{as} ſoluit # 337
Acetabulum
menſ. # 242
Acidula
aqua calculoſis
# medetur # 336
Acies
oculorum quo iu-
# uetur # 197
Aciei
oculorum lineæ re-
# ſpondeant # 255
Acroteria
# 10. 113
Acroteria
mediana # 86
Acroteria
procurrẽtia # 213
Acroteria
angularia &
# mediana # 113
Actores
Comici & Tra-
# gici # 168. 195
Act
{us}, menſura # 350
Act
{us} inter castella quot
# 345
Achates
Pyrrhi # 56
Adami
poma # 327
Adoraturi
ad Orientem
# conuerſi # 151
Adoraturi
, Sole occiden-
# te ad Auſtrum ſpecta-
# bant # 151
Adiect
{us} # 228
Adiectio
# 27. 89
Adit
{us} # 13. 23. 80
Adiectionis
figura # 148
Administratio
aquæ # 397
Hadriani
Imper pons # 62
Aedes
Apollinis # 14. 86
Aedes
ab aditu # 65
Aedes
Augusti # 170
Aedes
Baryca # 91
Aedes
Barycephala # 91
Aedes
columnatæ # 170
Aedes
columnenſium # 8
Aedes
Corinthiæ # 14
Aedes
Corinth. ſtructu-
# delicatæ # 139
ædes
Mineruæ Dorica # 257
Aedes
Dianæ # 86
Aedes
Dianæ Epheſ. Io-
# nica # 80. 257
Aedes
dipteros # 60. 85. 257
Aedes
Diſpanſa # 90
Aedes
Doricæ # 12. 14
Aedes
extra muros ædi-
# ficabãtur Veneri, Vul-
# cano & Marti. # 36
Aedes
euſtylos # 90
Aedes
Honoris & Vir-
# tutis # 258
Aedes
Ionicæ # 14
Aedes
Ionicæ ſtruct. dijs
# medijs dicatæ # 138
Aedes
Liberi patris # 36. 134
Aedes
Martis extra vr-
# bem # 36
Aedes
monopteros # 60. 160.
# 258
Aedes
peripteros # 60. 160
Aedes
prostylos # 60. 85
Aedes
pſeudodipteros # 60
Aedes
ſubdiſpanſa # 90
Aedes
ſubconferta # 90
Aedes
ſystylos # 90
Aedes
ſacræ tripliciter
# conſiderantur #
11488 Aedes proportionem re-
quirit
# 78
Aedes
Quir. Dor. # 80
Aedes
quæ, quib. dijs # 14.
# 36. 78 # In re ædifi-
# catoria primum eſt cu-
# dicare quid deceat # 225
Aedes
rotundæ # 160
Aedes
quib. dijs altæ, qui-
# b{us} humiles # 165
Aedes
ſacræ ad qu{as} re-
# giones ſpectare debeant
# 151
Aedificatio
quid # 16
Aedificia
Roman. primo
# vni{us} tantum cõtigna-
# tionis fuerunt # 65
Aedificij
baſes # 115
Aedificiorum
distribu-
# tio # 16
Aedilit
{as} Varronis &
# Murenæ # 59
Aedis
Doricæ frons # 138
Aedis
in primis forma
# rotunda # 163
Aedium
appellatio vnde
# 89
Aediũ
contractura # 89. 111
Aedium
principia # 79
Aedium
quin ſunt ſpe-
# cies # 87
Aedium
ſacrarum tri-
# plex differentia # 14
Aegyptij
pictura & ſcul
# ptura pro literis vte-
# bantur # 6
Aegyptij
horam ſignifi-
# caturi # 316
Aeolypelæ
æreæ # 27. 30
Aeolypelæ
vnde # 27. 30
Aequamentum
# 416
Aequilatatio
# 393
Aequilibris
, e, # 214
Aequilibrium
# 416
Aequinoctia
duo # 381
Aequipondium
# 360. 416
Aerari
{us} faber # 41
Aerariũ
vbi conſtit. # 173
Aere
{us} ſignat{us} # 79
Aëris
& loci habenda
# ratio # 20
Aëris
& loci humidi ra-
# tio # 20
Aëris
prima inuentio # 295
Aeris
propriet{as} # 20
Aëriɀuſa
# 295
Aeroſa
Cypros # 295
Aeruca
# 296
Aerugo
quomodo fiat # 296
Aes
Cyprium # 295
Aes
Corinthium # 342
Aeſculapij
templum # 60
Aeſculini
aſſes quernis
# non admiſcendi # 261
Aestuarium
# 346
Aeſtuaria
# 351
ætheris
ab aëre diffe. # 374
Aether
vnde dict{us} # 374
Ageratos
# 84
Aggeres
# 24. 213
Aggeratio
# 444
Agina
# 417
Agonalis
porta # 85
Agn
{us} cast{us} vulgo # 72.
# 423
Agrammatos
non ſit Ar-
# chitect{us} # 5
Alæ
, arum # 192. 228. 230
Ahena
# 202
Albarij
, ſiue Albini # 265
Albarium
op{us} # 173. 203.
# 265. 272
Albida
terra # 46
albula
, quæ & Tybris # 322
Albulæ
aquæ # 322
Alexãdriæ
Architect{us}
# Chinocrates # 39
Alexandriæ
bibliotheca
# clariß. # 257
alga
# 43. 440
alligatio
# 35. 266
aln
{us} laudatur # 68
aln
{us} aquam ſubeſſe pro-
# dit # 307
aln
{us} æterna ad funda-
# menta # 115
aln
{us} palationib{us} vtilis
# 72. 115
altaria
quo pacto extruen
# da # 165
altaria
Deorum quomodo
# 155
altini
lanæ # 22
alue
{us} # 206
alueolat
{us} # 111. 201
alue
{us} luſori{us} # 169
alumen
vnde # 347
aluminoſi
fontes # 318
amarit
{as} # 68
ambit
{us} ſtellarum primæ
# magnitudinis & reli-
# quarum # 383
ambra
# 328
ambrices
# 163
ambulatio
# 80. 397
ambulatio
hypæthra # 60.
# 85. 202
ambulationes
hypogeæ # 202
ambulationũ
collocatio # 197
ambulatoria
turris # 436
ambulatiles
funduli # 425
amerina
ſalix # 72. 422
amethystiɀontes
carbun-
# culi # 54
ampelitis
terra # 329
amphiprostylos
# 60
amphiprostylos
ædes quæ
# 60. 85
amphithalam
{us} # 245. 246
amphitheatrum
# 36. 175
amphitheatrales
ludi # 175
amphora
#
11489 amuſos, id eſt, indoct{us} # 5
amuſium
# 28
amußis
# 272
amuſſeatum
op{us} # 261
amygdalatum
op{us} # 62
anaglyphicum
op{us} # 274
analemma
# 370. 396
anaporica
horologia # 396
anatona
# 9. 430
ancones
# 124. 153. 156. 344
anchuſa
admixta # 135
andron
# 247
andrones
# 247
andronic
{us} Cyrreſtes # 28. 30
angiporti
# 31
angiport
{us} # 25. 28. 32
angularia
# 368
angulis
fenestræ vitioſe
# dantur # 136
angul
{us} # 11
aniatrologetos
# 5. 11
anima
Ital. # 261
anima
ſcalarum ſiue an-
# tenna # 418
aniſocycla
# 402
anni
circuit{us} # 377
annularia
# 302
annul
{us} # 97
anſa
ferrea, ænea # 58. 417
antæ
# 60. 85. 93. 153
antani
, ſiue antarij funes
# 407
antecubiculum
# 246
antelucan
{us} ſpirit{us} # 29
antenna
# 411. 418
antepagmenta
# 153
antepagmẽtorum
loco duo
# Iuuenes # 8
anterides
# 252
anteridion
# 434
antiboræum
# 395
anticum
ſolum # 85
antithalam
{us} # 246
anthrax
# 287
anxur
fons # 325
apennini
deſcriptio # 74. 75
apertura
# 153
apertura
graduum # 186
aphronitrum
# 195
apodyterium
# 210
apollo
Coloßic{us} # 412
apollo
Delphic{us} # 75
apomagdalia
# 235
apophygis
# 94. 129. 131
apophygis
vnde ducta ra
# tio # 92. 161
apotome
# 181
apothecæ
# 240
apotheſ
{i}s # 92. 131. 161
apoxiomenos
# 210
apparatio
# 61. 75. 314.
appendiculum
# 416
apportatio
# 69
Aquarum
natura # 308
aqua
calida & feruens
# 51. 317. 329
aqu
{as} aquis multo præ-
# ſtare # 312
aquæ
caput # 308
aquæduct
{us} ſtructil. # 347
aquæduct
{us} lateritij Ro-
# XIIII. # 347
aqua
ducitur quadrifa-
# riam # 247. 347
aquæduct
{us} Romæ quin-
# que # 347
aquæ
ex partib{us} mundi
# iudicantur # 310
aqua
fontanalis # 306. 322
aqua
chryſulca # 289
aqua
Martia # 322
aquæ
inueniendæ multi-
# plex ratio # 306. 309
aquam
eſſe ſphæricam # 343
aqua
calida ſcaturiẽs # 329
aquam
exprimere # 349
aquam
librare # 343
aquam
limoſam ſale cor-
# rigi # 351
aqua
, quæ citò calefit, &
# frigefit, leuißima # 313
aquæ
nouæ quomodo pro-
# bentur # 342
aqua
pluuia ſaluberri-
# ma # 312
aquarum
differentiæ # 306
aqua
putealis # 312
aquariæ
molæ # 421
aquarum
culpa in Trœ-
# ɀene pedes vitiantur
# 325
aquarum
qualit{as} ex lo-
# corum natura # 316
aquarum
vitio guttur in-
# tumeſcit # 337
aqua
rerum principium
# 303
aqua
, terræ ſaporib{us} in-
# ficitur # 341
aqua
ſubit altitudinem
# ſuam # 347
aquæ
vapores à fontib{us}
# ad nubes per arc{us} ex-
# citari # 379
aqua
Stygis vngula tan-
# tum continetur # 320. 336
aquæ
tales, quales terræ,
# per qu{as} fluunt # 316.
# 317. 322
aquæ
vtilitates # 306
aqua
vt oleum ardens
# 325
aquilegia
# 22
aquiliana
# 169
aquilonia
ſigna # 382
aræ
Deorum quomodo # 151.
# 165
aræostylos
# 87. 88. 90
arabiam
ſolam th{us} mit-
# tere # 333
arhor
, citr{us} # 326
arbor
thurifera # 317.
11490 arbores quadripartitæ, bi-
# partitæ & ſimplices
# 71
arbores
durabiles # 261
in
arborib{us} muſica # 97
arca
aquaria. # 213. 214
arcipendulum
Ital. # 273
archeſilai
proplaſm. # 14
archimorium
forum # 171
architam
duo media pro
# portionalia per he -
# micylindros inueniſſe
# 362
architectura
quid ſit # 2
architectura
quib{us} con-
ſtat
# 12
architecturæ
partes # 16
architecti
laudati & il-
# laudati # 5. 6
architecto
abſoluto neceſ-
# ſaria # 2
Architect
{us} modulum
# pri{us} ſtruat è ligno
# 14
architecti
officium # 2. 138.
# 225
architect
{us} ſciat lineatio-
# nes # 3
Architect
{us} ſit omnib{us}
# diſciplinis tinct{us} # 10.
# 220
arc
{us} cœlestis ſiue Iridis
# cauſa # 374
arc
{us} obnittentes # 252
arc
{us} ferrei # 203
arctophylax
# 385
arctur
{us} # 381. 385
ardea
# 323
ardeæ
fontes gelidi odore
# ſulphureo # 323
ardoſia
lapis # 44
area
# 12. 13. 20. 25
area
plana # 60
area
ſalinaria # 329
arena
, ei{us}\’ genera # 49
arenæ
foßitiæ genera # 49.
# 50. 52
arena
marina lota # 49
arenariæ
# 49. 52
arenatio
# 268
arenatum
# 266. 268
arenatum
op{us} # 265
arganum
Ital. # 408
argentariæ
tabernæ # 169
argentarium
forum # 171
argentifodinæ
# 283
argenti
inauratio # 288
argentei
lecti # 230
argentum
viuum vnde
# 288
argenti
viui genera # 288
argilla
# 10
argilla
capillo ſubacta # 205
aries
ſyd{us} # 380
aries
, machina bellica, &
# quomodo inuent{us} # 135.
# 436
aries
ſubrotat. # 436
arietaria
teſtudo # 435
ariopag
{us} # 41
armarium
# 254
armamentarium
# 256
armenium
# 282
armeni
{us} lapis # 282
armillæ
quæ # 412
arrectari
{us} # 61. 268
arpaginetuli
# 280
arrhythm
{us} # 11
arſenicum
vnde # 284
arſenici
tria genera # 386
artema
# 410
artemo
machina & ge-
# n{us} veli # 410. 417
artifices
ſuos tantum eru-
# diebant # 219
artifici
quid autoritatem
# faciat # 76
artifex
plumbari{us} # 346
arundo
# 318
arundinib
{us} tegebantur
# dom{us} # 41
arundo
aquã ſubeſſe pro-
# dit # 309
arundines
Græcæ # 266
arx
ſacrorum # 43
aſarotos
œcos # 200. 238
{as} & aßis # 79. 83. 117
aſcia
& aſciare # 265
aſcendens
machina # 438
aſpergo
# 209
aſpalaton
# 327
aſpectuum
figura # 378
aſpect
{us} aduerſ{us} # ibid.
aſpect
{us} quart{us} # 11
aſpectuum
genera # 370
aſpect
{us} planetarũ # 11. 374
aſpect
{us} planetarum har-
# monic{us} # 11. 374
aſperit
{as} # 279
aſphaltites
& aſphaltis
# 327
aſplenium
# 21
aſpronium
vel aſperonium
# 56
aſſamenta
# 163
aſſari
{us} # 85
aſſes
# 134
aßis
vncialis # 83
aſſeres
# 134
aſſerum
cubilia # 133
aſſeres
cupreßini, abie-
# gni # 266
aſſulæ
# 283
aſſulatim
# 283
aſſuloſe
# 283
aſtabora
& astap{us} # 314
aſtaſoba
# 314
aſtragal
{us} # 97. 100. 131
astragal
{us} Lesbi{us} # 152. 155
aſtrorum
numer{us} # 384
astrologi
3. figuris vtun-
# tur # 11
491
11 Aſtrũ à ſtella differt # 384
Aſtuſapes
# 314
Asty
ſiue aſtu # 256. 324
Astylos
ſtadiodrom{us} # 212
Aſurum
voc. # 294
Aſylum
# 164
Athletæ
# 210. 245
Athletarũ
certamina # 353
Athos
mons in Alexan-
# dri effigiem # 38
Atl
{as} mundum ferẽs # 245
Atl
{as} qui & Dyris # 314
Atlantides
quæ # 246
Atomi
quid # 44
Atramentum
# 277
Atramẽtum
librariũ # 292
Atramẽtum
tectoriũ # 292
Atrium
# 228. 229
Atrio
Græci non vſi # 229
Atticæ
columnæ # 118
Atticurges
# 93. 118. 154
Aula
# 246
Autorit
{as} artificum vn-
# de ſit # 76
Aurengiæ
# 326
Auripigmẽtũ
# 273. 284. 286
Aurigatorũ
factiones # 177
Aurum
non ſupernatat
# argento viuo # 287
Aurum
quomodo ex de-
# trita veste & inaura-
# tis metallis colligi poßit
# 288
Aurea
mala # 326
Auſtrina
ſigna # 382
Automata
# 396
Axis
mundi # 374
Axes
# 112. 133. 134. 261
Axicul
{us} # 134
Axon
# 374
Aɀulum
# 294
B
22 Babylonis muri # 26. 327 Baccæ pro granis # 333 Baccæ cum verticillis filo # inſutæ # 105 Baculorũ ſubactiones # 266 Balaij # 54 Baleares inſulæ # 341 Balistæ foramen # 4. 14. 433 Balaustiæ # 91 Balistarum ratio # 432 Baliſtarum brachiahomo- # tona # 4. 435 Balistis iaciuntur lapides # 431 Balistarum plagæ # 440 Balistarum funes è capillo # muliebri # 434 Baliſt{as} multifariam tor- # queri # 8 Balnea # 202. 205 Balnea diuerſa # 204 Balnearia triclinia # 238 Balnei partes IIII. # 313 Balthaſar Senenſis gutt{as} # mutulis ſubiecit # 128 Balthe{us} puluini # 112 Balthe{us} et faſcia pro ɀo- # na # 379 Balustriæ # 91 Barbaric{us} ornat{us} # 3 Baryca ædes # 91 Barycephala ædes # 91 Baſes marmorũ antiq. # 118 Baſilica Petri # 90 Baſis nomine quid # 129 Baſis Corinthia # 106 Baſis pody # 118 Baſis Dorica # 99 Baſis Ionica # 103 Baſis Tuſcana # 96 Baſis compoſita eadem quæ # Corinthia # 108 Baſis ſcapi # 94 Baſilica # 169. 171. 231 Baßiani hippodrom{us} # 6 Baſſamentum vulgo # 110 Baurach Arab. # 295 contra Bellu{as} vet{us} con- # certandi ratio # 175 Beluedere Rom. # 357 Benɀuinum # 334 Beſalterum lignum # 82 Bes, ſiue beßis # 83. 117. 263 Beſſalis, e. # 205. 276 Bibliotheca # 238 Bibliotheca Alexandrina # 257 Bibliotheca Pergami # 253 Biclinium # 231 Biforum # 153 Bilances # 416 Bipedalis paries # 57 Bipedalis retractio gra- # duum # 110 Bitumen # 328 Bituminis tenacit{as} # ibid. Bituminoſi fontes # 318 Biɀa Naxi{us} # 43 Bleei{us} fons Gal. # 362 Bol{us} Armeni{us} # 286 Borax, ſiue Chryſocolla # 282 Boarium forum # 163 Bouleuterion # 250 Bolis # 270 Bootes # 385 Brachiorum breuit{as} ca- # tapultarum ict{us} facit # vehementiores # 432 Bracteæ # 31 Bramantes mutulos ſuper # triglyphos collocauit # 128. # 163 Brancha vrſina # 129 Brauium # 176 Bruma # 381 Bubilium diſpoſitio # 240 Buccula # 430 Bulla Solis imaginem te- # nens #
11492 Bux{us} cariei reſistit # 266
C
22 Cacotexitechnos # 130 Caduca aqua # 348 Cæcubum vinum # 331 Cæmentum # 26 Cæmenta imbricata # 57. 58 Cæmentum Cumanum # 52 Cæmentum molle # 58 Cæmenta marmorea # 283 Cæmentum de ſilice # 346 Cæmentum reticulatum # 78. 57 Cæmentitij parietes # 60 Cæmentitia ſtructura # 53. # 49 Cædere materiem quando # conueniat # 70 Cæruleum ei{us}\’ genera # 273. 294. 295 Cæſijs oculis gentes ſepten- # trionales # 221 Calam{us} odorat{us} # 332 Calaſastri # 341 Calathi pro capitulis # 131 Calcarium # 266 Calch{us} # 83 Calx viua # 345 Calx quæ probetur # 49. # 265 Calx mista paleis # 49 Calx pro obturandis tu- # bulis # 350 Calcis materia # 49 Calcem aſcia dolari # 265 Calcis vari{us} vſ{us} # 265 Calculi crudi # 265 Calculi veſicarum # 337 Calculoſ{us} # 337 Calda lauatio # 210 Caldaria # 204. 202 Calentum # 48 Calix modul{us} # 348 Calix iuglandium pului- # nat{us} # 16 Calices duo ſonantes # 222 Callimach{us} caciɀotech- # nos # 130 Callimach{us} artifex in # ſcalpendo marmore no- # bilis # 130 Calor motum excitat # 224 Calore corpora omnia de- # bilitari # 20 Cameræ vnde dictæ # 268 Camerarum genera # 266. # 268. 313 Cameræ curuantur # 266 Camillum # 430 Camin{us} # 271 Camœna porta # 332 Campaniæ mons # 53 Canalis ad librandum a- # quas # 243 Canalis # 242 Canalis ſtructilis # 344 Canalicul{us} digitalis # 260 Cancellatim reuincire # 26 Candens luna # 373 Canis maior # 390 Canis minor # 390 Canis ort{us} # 248 Canob{us} & Canop{us} # 392 Canobum in Græcia non # videri # 392 Canopi ſimulacrum # 391 Cantherij & Cantherioli # 134 Cantheri{us} equ{us} # 134 Cantheriatæ vites # 134 Capill{us} muliebris # 434 Capillamentum # 126 Capita leonina # 86. 124 Capitulum Corinthiũ # 105. # 106. 128 Capituli inuentio # 127 Capitulum compoſitũ # 108 Capitulum Doricum # 99 Capitulum Ionicũ # 128. 103 Capitulum Ionicum pul- # uinatum # 15 Capitulum Tuſcanum # 96 Capitula puluinata # 112. # 119. 128 Capitolium Pompeianum # 91. 164 Capitolium vet{us} & no- # uum, vbi # 91 Capitolin{us} mons # 164 Captiui duo # 8 Captiuorum ſenum ſimu- # lacra # 8 Capramachina # 405 Capreoli # 131. 134. 430 Caprilia # 240. 241. Capſum # 429 Caput bouis # 7 Caput aquæ # 308 Carbonib{us} interualla pa- # lorum explenda # 115 Carbonib{us} ſiccatur ſolum # 115. 198 Carbuncul{us} # 54. 309 Carcerum duo genera ho- # die # 173 Carcheb{us} # 430 Carcheſium # 418 Carcinoma # 431 Cardo maſcul{us} & fe- # mella # 399 Cardinales pro cardinatis # 156 Cardines # 423. 424 Cardines, qui & tenones # 440 Cardines ſecuriclati # 432 Cardinata trabs # 440 Cardinatum tignum, & # ſimilia #
11493 Caries quib{us} non noceat # 269 Carpentaria # 134 Carpin{us} arbor # 68. 72 Carp{us} # 81 Caryatides vnde dictæ # 8 Caryatidis figura cum ca- # pitulo Dorico # ibid. Caryatidum variæ figu- # # ibid. Caryatides ad onera ſu- # ſtinenda # ibid. Carr{us} # 411 Caſa Romuli vbi # 43 Castellum aquarũ # 62. 347 Castra temporaria # 426 Castra ſtataria # ibid. Caſtra ſustentoria # ibid. Catacecaumene # 320 Catacecaumenites vinum # 53. 320 Catapulta # 431 Catapultarum ict{us} quo- # modo vehemẽtiores # 432 Cataracta # 215. 315 Cataractæ vulg. # 215 Catadupa # 315 Catadrom{us} # 176 Catasta # 341 Catasti # 341 Cataſtli # 341 Catatechnos Callimach{us} # dict{us} # 127. 129 Catatonum # 430 Catatona # 9 Cataxa # 270 Catenæ # 268 Catenatio # 68. 401 Cathet{us} # 111. 119 Catill{us} molæ # 421 Catin{us} # 428 Catonem non iacuiſſe niſi # dormiturum poſt cœpta # bella ciuilia # 233 Caucaſum habere piperis # arbores # 333 Cauda hyrundinis gal. # 62 Cauſidica # 172 Cauteria pictorum # 135 Caua ædium, & eorum # quin ſpecies # 227 Ceditianum forum # 171 Cedri natura & virt{us} # 73 Cedrelate # 72 Cedrelæum # 72 Cedr{us} perpetua # 68 Cedrium, Cedria Cedre- # læum idem # 72. 73 Cedrides # 73 Cedrinũ oleũ materiem à # carie defendit # 68. 72. 73 Cella familiarica # 244 Cella Mariana # 86 Cella tota # 85 Cellarum & pronai di- # ſtributio # 149 Cella olearia # 240 Cella ſoliaris # 360 Cella vinaria # 240 Cellæ longitudines dupli- # ces # 161 Cellæ vinariæ lumina vn- # de # 20. 241 Centipes herba # 21 Centrũ pro orcheſtræ pun- # cto # 188 Centrum oircini # 121 Centrum pro circini cru- # re # 82 Centum camerellæ # 62 Centrum, pro ſcalmo # 418 Cephiſ{us} flum. # 334 Cera colorib{us} pingitur # 135 Cera miniatula # 369 Cera protyp{us} fingend{us} # 14 Cera extrema # 424 Cera punica, ideſt, candi- # da quomodo fiat # 29 Cereris ſacrificijs viticis # frondib{us} lectos ſterne- # bant # 424 Cereta & Braglia. # 302 Ceroma # 211 Cerostrotum opus # 157 Certamina Græciæ qua- # tuor # 353 certandi cõtra beluas quis # mod{us} # 177 cetrach vulgò # 21 ceruchi # 418 Ceruicula # 426 ceruix lignes # 426 cerr{us} arbor # 68. 268 ceruſſa # 296 chalcanthum # 134. 297 chalcos # 83 chalciœcon # 172 chalciotes # 172 chalcidica # 172 chaldæi # 304 chaldæi ignem Deum co- # lebant # 306 Chaldæi ex obſeruatione # ſyderum futura prædi- # cebant # 392 chalatum cymbalum # 425 chalantes Delphini # 426 cheurons briſeɀ # 163 charcheſia verſatilia # 411 charm{us} # 72 choragia ferrea # 426 chelonia # 404. 405. 435 chodaces # 411. 412 chorographia # 232. 314 choragium # 196. 197 chortes # 240 chorobates # 343 chratis homines candidos # ac flauos efficit # 334
11494 chroma # 181 chromatice # 187 chryſocolla # 315. 282. 290 chryſocolla armeniaca pro # batißima # 282. 290 cilicia # 446 cimatium # 97 cimentum Gall. # 49 cinnabrium # 288 cinnabaris # 288 cinabaris Indic. # 288 circin{us} # 4. 208. 420 circini duo genera # 82 circini centrum # ibid. circinatio delumbata # 15 circinatio, ſiue rotunda- # tio quomodo in tetran- # tes vel octantes # 423 circuitiones # 424. 469 circul{us} ad circinum ex- # pendend{us} # 7 circulum in partes diui- # di, quæ grad{us} appel- # lantur # 394 circulus ſignifer # 221. 396 circulatio # 372 circumductiones # 350 circumrotundatio # 114 circumſonantes loci # 195 circ{us} # 176 cis vermicul{us} # 217 ciſium # 403 citreola & citrula # 327 citrangula # ibid. ciuitas diſpoſita # 25 cladis apud Traſimenum # lacum loc{us} # 423 clatri # 66 clatrata # 157 claui ærei in humido loco # pene æterni ſunt # 268 claui ferrei in intestino # opere valent plur. # 268 claui muſcarij # 275 claui vncinati # 275 claui Vitruuiani # 276 clauiculæ # 131 claues in ſtructura # 24 claues muſicales variant # numero # 183 clima # 9 climacyclos # 434 Clitori{us} fons abstemios # reddit # 338 cloacæ # 4. 202 clype{us} # 207 cnodaces # 375. 412 coagmentum # 46. 57 coagmentatio # 68 coaguli ſimilis ſucc{us} # 327 coaſſatio # 259. 356 coaxatio # 259. 236 cochleare # 242 cochlea torcularis # 422 cochleæ # 217. 242 cochlea haustoria # 422 cochlidia # 356 cochlides ſcalæ # 356 cochlides columnæ Traia- # ni & Antonini # 356 cœli partes quatuor # 376 cœlum vnde dictum # 374 cœlum, pro aëre # 18 cœlum camerarum # 10 cœlum Empyreum # 383 cœlum Empyreum Dei et # beatorum ſedes # 383 cœli pars quæ dextra, quæ # læua # 376 cœnaculum # 60 cœnationes laqueatæ # 140 cœnationum lacunaria # 10 cœnandum parcè # 231 coit{us} Lunæ quid # 379 collina porta # 85 collatina porta # 62. 85 colliciæ tegulæ # 228 colligationes plexæ # 402 colliquiæ # 227 collocari in cultro tympa- # num # 428 collum capitulorum # 141 colluuiarium # 350 colicul{us} # 279 coliſeum # 140 colores natiui aut compo- # ſiti # 284 coloßi # 64 coloſſeum vulgò # 118 coloſſum, coloſſeum, & co- # loßicum # 113 coloßinium coloßinum # 121 coloßic{us} Apollo # 412 coloßicotera # 121. 407 columbar # 136 columbaria # 136. 350 columen # 136 coloſſ{us} # 258 columna # 3. 160. 110 columnat{us} # 111 columnæ quid propriè # 134 columnarium # 350 columnæ arborum natu- # ram imitantur # 95. 131 columnarum tria genera # Vitruuio # 125. 129 Columnationum genera # quin Philandro # 95 columna Corinthia # 107 columna cõpoſita ſiue mi- # xta # 109 columna Dorica # 100 columna Ionica # 101 columna Tuſcana # 97 columnæ Atticæ # 93. 118 columnarum altitudinem # ex tertia parte delubri # constare # 160. 161 columnæ Corinthiæ quo- # modo ſtriantur # 147 columnarum contractura # 92.
11495 Columnæ Doricæ angulis # pollent # 147 Columna Dorica propor- # tionem habet formæ vi- # rilis # 127. 281 Columnæ Doricæ min{us} # contrahuntur, quã Io- # nicæ # 141 Columnæ eo min{us} con- # trahendæ, quo altiores # ſunt # 94 Columnæ Ionicæ puluina- # # 14 Columnarum ornamenta # 131 Columnarum marmorea- # rum à ligneis ſumpta # ratio # 131 Columnæ medianæ # 86 Columnæ ſtriatæ # 114. 139. # 147 Columnis veluti ventrem # adijci # 200 Columella # 137. 396 Columella verſatilis # 396 Colymbades aues # 136 Comitium # 59 Commeat{us} # 69 Commenſ{us} # 16. 80 Commiſſura # 68. 345 Commodulatio # 77 Commutatio # 225 Cõpacta tranſuerſaria # 342 Cõpactiles trabes # 162. 172 Compluuium # 230 Comportatio # 23 Cõpoſiti generis partes # 109 Compluuiatæ vites # 134 Concamerare # 110 Concameratio # 49. 203. 250 Concent{us} naturales ſex # 182 Conclaue # 231. 236. 260 Conchæ # 137 Concluſiones # 202 Conchylium # 298 Conductor # 10 Conferta ædes # 90 Conformari # 119 Conformatio # 119 Confornicari # 186 Congestiti{us} loc{us} # 110 Congi{us} # 242 Congiales ſituli # 320 Conſcenſ{us} in altum du- # plex # 356 Conſonantes loci qui # 195 Contignatio qu{as} partes # habeat # 134 Contrafortia Gall. # 252 Conisterium # 211 Contractura columnarum # 93. 171 Conuiuarũ numer{us} va- # ri{us} # 232 Copperoſa # 297 Corax machina # 437 Coracin{us} color, & piſcis # 335 Corneola Ferrar. # 302 Coriceum # 211 Corium # 63. 273 Coria erecta # 58 Corijs bubulis & crudis # tegebãtur machinæ bel # licæ # 435. 437 Corinthium æs # 342 Corinth. ſtria Agnetis # 148 Corinthij generis partes # 105 Corinthij abaci latitudo # 105 Cornua antennarum # 411 Corollæ triumphales # 128 Corollarium # 360 Corona # 96. 113 Coronæ # 65. 118. 173 Coronarium op{us} eſt du- # plex # 174. 283 Coronarũ genera quot # 10 Coronix theatri M. Mar- # celli # 15 coronix # 96 coronix Corinthia eadem # quæ Ionica # 105 coronix Corinthia qua in # re differt à Ionica # 106 coronix compoſita # 108 coronix Dorica # 97. 98 coronix Ionica # 109 coronix Tuſcana # 97 corporatura # 221 corpora omnia calore de- # bilitari # 20 corſa # 153. 155 coru{us} demolitor # 436. 438 corui Gall. # 65. 106 cothona # 115 cothones # ibidem cotyla # 242 cotonea # 326 coticula # 360 couriceum # 211 craßitudo columnæ # 118 craßitudo ſpiræ # 118 crathis flum. # 334 craticij parietes # 61. 65. 66 crepidines # 91. 155. 216 creta annularia # 300. 302 creta argentaria # 302 creta Eretria # 301 creta Selinuſia # 302 creta terra # 46. 282 creta viridis # 284. 286 crotoniates Milo # 353 croc{us} vnde dicta # 316 crocodili natura # 315 crocodil{us} horret crocum # 316 cr{us} # 142 crusta marmorea # 413 crusta ſtructuræ # 63.
11496 cruſtulum # 166 cryptæ # 239 cryptoportic{us} # 141. 202 crystallinum vitrum qui # fiat # 11 cub{us} # 168 cubica ratio # 167. 361 cubum duplicare # 361 cubiculum # 13. 57. 238 cubiculares lecti # 231 cubilia # 62. 136 cubit{us} menſura # 85 culina # 229 culle{us} # 242 culleare v{as} # ibid. culmen # 134 culm{us} # 134 cultelli # 271 cune{us} # 24. 183 cunei # 138 cuneoli ferrei # 435 cunei miniacei # 277. 278 cunei ſilacei, purpurei, lu- # tei\’ # 277. 278 cuneoli in formam lapidis # coniecti cum anſa figu- # ra # 406 cuniculi # 442 cuniculos agere # ibid. cuppola # 207 curculio frumentis nocet # 241 curia vbi ordinanda # 173 curſ{us} aquarum # 3 curuatura # 63. 68 cupreſſ{us} arbor # 68. 169 cuprum # 295 cutiliæ aquæ # 324 cyanos # 294 cyath{us} # 242 cychri lac{us} # 335 cyclamini flos # 121 cycl{us} ocul{us} dict{us} # 102 cyclic{us} # 7 cydn{us} # 325 cydn{us} podagricis mede- # tur # 325 cylindr{us} # 302. 412 cymatium # 152 cymatium Corinth. # 106 cymatium compoſit. # 108 cymatium Doricum # 99. # 152 cymatium epistylij # 113 cymatium Ionicum # 103 cymatium Lesbium # 155 cymatium Tuſcan. # 96 cyprium # 295 cyrenaicum lac # 334 cyɀici # 250 cyɀicena triclinia # 245
D
22 Dealbare # 276 Decastylos hypæthros # 80 Decoquere ad palmum # 263 Decor Architect. # 12 Decor naturalis quomodo # 13 Decuria # 261 Decurſorium # 176 Decurſ{us} aquæ # 243 Decuſſatio # 29 Decuſſare # 31 Decußis # 79. 83 Decußis ſexis # 79 Defenſio quid # 16 Defenſionis ædificia # 16 Deformatio linearis # 6 Deformare # 2. 194 Defrutoria # 240 Degernſeæ Bauariæ fon- # tem oleum habere # 325 Deliciæ # 228 Deliciares tegulæ # 228 Deliciatum tectum # 228 Deliquiæ # 228 Delphini ærei # 425 Deltoton # 387 Delumbare ad circinum # 236 Delumbata lacunaria # 236 Demetri{us} Poliorcetes # 446 Demolitor coru{us} # 438 Denari{us} # 85. 289 Denarium aureũ aut ar- # genteum fuiſſe # 85 Denari{us} numer{us} appel- # lat{us} Beſalterum # 82 Dentes, faſcia quædam # 101 Denticuli in corona Do- # rica # 15 Denticuli non conſtituen- # di ſub mutulis # 135 Denticul{us} # 101 Deorum ſtatuæ ſudaue- # runt # 73 Deorum triplex ratio # 139 Deorum plura genera # 152 Depalationes dierũ men- # ſtruæ # 392 Deſignatio # 29. 78. 178 Deſignatio linearis # 6 Deſpectatio cœnaculi # 62 Deſpumare cote # 278 Destinæ # 216 Deunx # 117. 263 Dextera cœli pars # 376 Dextans # 117. 263 Diachyſma # 180 Diagonios linea # 179. 354 Diagonios ſtructura # 25 Diagonalis linea # 354 Diagramma # 183. 184 Diagramma Aristoxeni # 181. 187 Diagrammata Vitruuia- # na deſideram{us} # 182
11497 Diaglyphicum op{us} # 274 Diameter, ſiue Diame- # tros # 429 Dianæ Epheſinæ templum # ei{us}\’ ſimulacrum # 73 Diapaſon, Diapente, & # Diateſſaron # 5. 188 Diapaſon # 11. 188 Diapente # 11. 188 Diastema # 11. 183 Diaſtematica vox # 183 Diastemata interualla # 183 Diaſtylon ditriglyphon # 143 Diaſtylos ædes ei{us}\’ com- # poſitio # 87. 90 Diastylum op{us} # 90. 145 Diateſſaron # 11. 182. 188 Diathyra # 245 Diathyra, nobis prothyra # 245 Diatonos ſiue diatoros la- # pis # 63 Diaton{us} # 181 Diatonon # 83. 86 Diaulos # 210 Diaɀomata # 194 Dich{as} # 47 Dichalc{us} # 83 Dictyotheton # 56 Didoron # 45. 47. 48 Dierum ratio # 376 Dieſis # 175. 180. 181 Dieɀeugmenon # 185. 186 Digit{us} menſura # 205. 263 Digiti pectinatim ample- # xi # 25 alij intra vrbem, alij # extra collocati # 36 delicati # 140 Dijs delicatis ædes Corin- # thiæ ſtructuræ dedi- # catæ # 140 fortes qui # 140 Dijs fortib{us} Doricæ ſtru- # cturæ ædes dicatæ # 140 Dijs inferis in effoſſa ter- # ra ſacrificandum # 151 in ſcenam ex ſublimi # veniebant # 194 medij qui # 140 Dijs medijs dicatæ ædes # Ionicæ ſtructuræ # 140 Dijs ſuperis terrestrib{us} # & inferis vbi ſacrifi- # cabatur # 151 Dinocrates # 37. 39 Dioptra # 343 Dioſcuri # 137 Diplaſion # 79. 83 Diplinthi{us} paries # 64 Dipondi{us} libralis # 83 Dipteros ædes # 60. 80. 85. # 92 Directio # 2. 25. 29 Diſc{us} # 279 Diſdiapaſon # 188 Diſpanſa ædes # 90 Diſpluuiata t@cta # 227 Diſpoſitionis ſpecies # 12 Diſpoſitio # 12. 61. 87 Diſpoſitio Architect. quid # 12 Diſſonantes loci qui # 195 Distributio Archit. # 13 Diuiti{as} & officinæ ve- # tustatem, artifici auto- # ritatem præbere # 77 Dodrans # 84. 261. 263 Dolabra # 265 Dolo # 417 Dolia fictilia # 187 Dom{us} fœneratorum & # publicanorum quales # 14 Dom{us} vrbana qualis # 13 Donicum pro donec # 120. # 216 Dor{us} à quo Dores # 128 Doricæ columnæ XX.. an- # gulos habent: vel XX. # ſtrigib{us} excauantur # 147 Dorici generis partes # 99. # 131 Doron # 45. 47 Dora # 48 Drachma # 79. 84. 289 Druidæ Gallis # 304 Duapondo # 434 Dupondium # 208. 263 Ductari{us} funis # 407 Duct{us} aquarum # 344 Dyris mons # 314
E
22 Echea # 186. 188 Echetica # 9 Echin{us} # 108. 162 Ecphoræ venustæ # 113 Ecphoræ mutulorum # 226 Ecrythm{us} # 11 Effect{us} # 127. 161 Effect{us} operum # 88 Elegans ſtructura # 90 Elementa quatuor # 20 Elæodeuſium # 211 Elæotheſium # 211 Ellychnium # 310 Embater # 12. 434. Embates # 12. 14. 434 Emboli maſculi # 424 Embrion # 70 Emplastrum # 23. 286 Emplecton # 58. 62 Emporia # 215 Empyreum cœlum Dei # opt. max. ſedes & bea- # torum # 383 Encarp{us} # 129 Encarpiæ # 129
11498 Endigo Venet. # 292 Engibata # 425 Engonaton # 395 Encyclopædia # 220 Encaustice # 135 Encyclios diſcipl. # 4. 219. # 220 Entaſis ſiue adiectio # 88 Ephebeum # 209. 210 Epheſinæ Dianæ templũ # trabib{us} cedrinis te- # ctum # 73 Epibatæ # 64 Epidromos # 417 Epigonatis # 81 Epigrãmata Græca iuxta # Clytorium fontẽ, alios\’ # inciſa # 321. 322 Epigrammata eadem La- # tinè reddita # 338. 339 Epirhedium # 141 Epiſcenos # 194 Epiſcenium # 179. 282 Epistomia # 348. 427 Epiſtylium # 3. 59. 110 Epiſtylium ſiue trabs # 104 Epistylium Corinth. # 105 Epiſtyliũ compoſitum # 108 Epistylia Mediana # 86 Epiſtyliorum ratio # 112 Epiſtyliorum triplex ra- # tio # 146 Epistylium Doricum # 13. # 15. 98 Epiſtyliũ Ionicũ # 13 15. 100 Epistylium Tuſcanũ # 104 Epitogium # 141 Epitonium # 427 Epitoxis # 430 Epiɀygis # 433 Equ{us} ſcutulat{us} # 262 Equ{us} pomulat{us} vulgo # 262 Equilia # 240. 241 Equiculinæ aquæ efficiũt # turgida guttura # 321 Eretria creta # 301 Ergata # 407 Eriſmæ # 252 Eriſmata # 402 Erogatori{us} modul{us} # 248 Errhythm{us} # 11 Erythrodan{us} # 301 Eruca ſiue Aerugo # 296 Eſculinum forum # 171 Eſcul{us} arbor # 67. 259 Eſculini axes non commi- # ſcendi quernis # 259 Estagia # 133 Euangel{us} # 413 Euanid{us} paries # 57 Euanidæ arbores # 74 Euerganeæ trabes # 162 Eur{us} vnde dict. # 30 Euripi # 281 ad Euripedis ſepulcrum # duo riui # 336 Eurhythm{us} # 11 Eurhythmia quid # 12. 227 Euſtylos ædes # 87. 90 Euthygramm{us}, pro re- # gula # 7 Exactio commenſ{us} # 78 Exæquare & Exæqua- # tio # 214. 160 Exaggerare # 423 Exclarare # 13 Examen # 416 Exampe{us} fons # 330 Excernere # 51. 283 Exgrumare # 43 Exhedra # 230 Exigere aliquid ad regu # lam & libellam # 259 Exiſona # 193 Expertio aquarum # 341 Expreßiones vitæ & mo- # rum # 152 Exprimere aquam # 349
F
22 Fabri qui primi # 41 Fabri ærarij # 41. 55 Fabrica quid ſit # 2 Fabricatio progreſſa # 41 Fag{us} arbor # 68. 260 Falern{us} ager # 331 Falernum vinum # 331 Familiarica cella # 245 Fana Ven. Vulc. Mart. # 36 Fanestris vrbs hodie Fa- # num # 73. 172 Farn{us} arbor # 259. 261 Farraria extra villam fa # cienda # 241 Faſcia # 113 Fastigium triangulũ # 122 Faſtigium circulatum # 123 Faſtigiorum duplex diſpo- # ſitio # 170 Fastigia facere # 40 fauces angiportorum # 29 faui in pauimentis # 262 faui ſexanguli # 262 fauni templum # 86 fauonij ort{us} # 70 febris fanum # 36 femen # 142 femora quid Vitru. # 98. 142 femur # 142 fenestræ in angulis ædi- # ficiorum non toleran- # # 136 feneſtrata pectora optan- # tur hom. # 77 ferramentum # 265. 287 ferrum candens lienem # curat # 22 ferrũ ne rubigo vitiet # 272 festones Itall. # 129 fex vini cocta atramen- # tum dat #
11499 Fibula # 24. 405 Fibulatio # 407 Fibulata colligatio # 24 infibulatio adoleſcentum # 405 Fictilib{us} ſaporis integri- # t{as} manet # 346 Figlinum op{us} # 207 Filectum # 261 Filex & Filix # 261 Finitio ædificiorum # 41 Firmit{as} quando # 16 Fistuca # 115. 407 Fistucare # 407 Fiſtucatio # 141. 260 Fistucatum ſolum # 278 Fiſtulæ aquarum # 349 Fistulæ aquam recipien- # tes # 231 Fistulæ quot pedum fun- # dendæ # 349 Fiſtulæ centenariæ # 345 Fistulis plumbeis aqua fit # inſalubris # 346 Fistuloſa interuenia # 346 Flatura æris # 55 Flores vmbellati # 275 Fluuiata abies # 71 Flumina amara # 296 Fœminæ ſedebant, non ac- # cumbebant # 233 Fœneratorum ædes # 239. 16 Fœnilia fiant extra vil- # lam # 240. 241 Foliatura # 69 Folles fabrorum # 403 Fontes amari vnde # 330 Fons Anxur # 334 Fons vocem canoram effi- # ciens # 341 Fons Neptuni{us} # 335 Fons Bleei{us} # 362 Fontes amari # 330 Fontes calidi vnde # 317 Fontes calidi aqua ſapore # ſuaui & bono # 317 Fontes copioſi, ſed vitioſi # vbi metalla # 222 Fontes feruentes # 51. 318 Fontes frigidi vnde ſapo- # re vitientur # 317 Fontes ſulphuroſi, alumi- # noſi & bituminoſi ad # quid proſint # 318 Fons Exampe{us} # 330 Fons Hierapolis # 330 Fons Liceſi{us} # 336 Fons Lyncestis # 336 Fons Lyc{us} # 325 Fons Salmacis # 64 Fons circa Tempe, æs & # ferrum erodens # 335 Foraminum magnitudo in # capitulis balistæ, ex põ- # dere lapidis ſumi debet. # In catapultis ex nona # ſagittæ parte # 433 Forago # 403 Forcipes # 405 Forfices # 405 Formam et formare quid # 14 Formatum # 66 Formacei parietes # 66 Fornax # 64 Fornacula pro atramento # faciendo # 292 Fornacator # 205 Fornix # 121. 268 Fornices vitioſi # 121 Fornicari # 71. 250 Fortunæ tres # 60 Fortunæ templum # 112. 124 Forum Cæſaris # 90 Forum Boarium # 90. 171 Fortuna equestris # 91 Forum # 169. 171 Forum gladiatorium # 400 Forum oblõgum Itali ha- # bent # 169 Fores # 153 Fores valuatæ # 153 Forum triplex # 171 Forum magnum & la- # tum # 171 Forum piſcarium # 171 Forum cupedinis # 171 Forum ſuarium # 171 Forum olitorium # 171 Forum ſuburanum # 171 Fraces # 263 Fraxin{us} arbor # 68 Freggia quid vulgò # 15 Foſſam ducere, facere # 19 Frictola # 53 Frigida aqua nitroſa, et ad # quid proſit # 318 Frigida lauatio # 209 Frigidarium ahenum # 206 Frig{us} torporem inducit # 224 Frons tranſuerſari{us} # 434 Frontes vinctæ # 57 Frontat{us} lapis # 63 fructuaria pars villæ # 240 Fuligo # 292 Fuligo luminum corrum- # pit # 277 Fulminum figuræ # 147 Fulmina ſcalpuntur # 139 Fulmenta # 170 Fulcturæ # 248. 402 Fundamentum # 115 Fundamenta fodere # 115. # 214 Fundamenta implere # 115 fundationes # 110. 174 fundulæ ambulatiles # 425 fundula # 31 funes baliſtarum è capillo # muliebri fieri # 477. 432 funes antarij #
11500 funes ductarij # 407 furca, furcilla # 40. 426 fuſi ſextantales # 412 fusterna # 67. 71
G
22 Gagates # 329 Galieni Imperatoris porti- # c{us} # 200 Garanſa # 301 Geetum # 329 Gelicidia # 55 Gemelli modioli # 426 Gemma Turcica # 295 Gentes e{as} habere acutio- # rem vocem, quæ bre- # uiorem habent poli ele- # uationem # 224 Genethliaci et genethlia- # logi # 392 Genethliologia # 392 Genitura vel Geneſis # 392 Genicul{us} # 345. 349 Geographia # 314 Geometriaimbut{us} ſit ar- # chitest{us} # 2 Geruſia # 59 Germanorum comæ flauæ # ſunt # 224 Gestatoriæ ſcalæ # 402 Ghirlandæ Ital. # 129 Gilu{us} color # 286 Gingiber # 333 Glandulæ # 324 Glarea # 309. 63 Glareoſi lapides # 55 Glastum # 302 Glutinum # 293 Gnoma # 31 Gnomon # 369. 356. 31 Gnomonice, pars eſt Ar- # chitecturæ # 16. 369 Gradilli # 118 Grad{us} astronom. # 394 Gradib{us} interiectæ re- # fractiones # 110 Grad{us} adferre maiesta- # tem templis # 91 Grad{us} duos peripteron # ædem Tuſcanam habe- # re # 164 Grad{us} impares in tem- # plis # 118 Grad{us} quot continui col- # locandi # 118 Grad{us} ſpectaculorum # 191 Graduũ craßitudo # 111. 116 Graduum refractio # 110 Graduũ retractio # 111. 118 Grad{us} ſcalarum geſtato- # riarum dici ſcandul{as} # 402 Gramme & Grammicæ # deformationes # 77 Granaria # 20. 241 Granum # 289 Graphis # 6 Graphicotera delectatio # 149. 150 Graphidos ſcientia lineis # perſicitur # 7 Grauit{as} ſoni vnde # 183 Griſe{us} Gall. # 333 Groteſcæ picturæ gen{us} # 260 Grum{us} # 43. 54. 323 Grumoſ{us} lapis, qui ſpro- # ni{us} dicitur # 60 Grundæ Ital. # 65 Gr{us}, machina # 436. 438 Guadum # 302 Gubernaculum # 419 Gubernaculi partes # ibid. Gula recta # 123 Gula inuerſa # 118 Guttarũ duo genera # 128. # 142 Guttarum coronæ & epi- # ſtylij deformatio # 143 Gutt{as} mutulis ſubiecit # Balth. Senenſis # 128 Gymnaſium # 218 Gymnoſophistæ # 304 Gynæconitis # 246 Gynæcium # 245. 246 Gynæciarij # 246 Gypſum # 10. 271 Gyroilli # 31
H
33 Habitationib{us} & vicis # quomodo ventorum vis # molesta excludatur # 29 Hæreſis Pythag. # 167 Halit{us} terræ qual. # 313 Hamatæ tegulæ # 43. 277 Hammanientes populi # 66 Harmonia muſica # 181 Harmonica modul. # ibid. Harmonia in aſpectib{us} # planetarum # 11. 373 Harpaginetuli # 281 Hauſtoria cochlea # 423 Hauſtoriæ rotæ variæ # 216 Hauſtra # 4@0 Hædera prodit aqu{as} # 307. # 309 Helepolis # 14. 443. 446 Helices # 131 Hemicycl{us} # 170. 171 Hemicycla ſedes # 272 Hemicyclum tribun. # 270 Hemicyclium excauatum # 395 Hemina menſura # 242 Hemicylindri figura # 364 Hemiſphærium # 207. 268. # 395. 398 Hemiſphærij figura # 268 Hemitonium mai{us} &
11501 # min{us} # 181 Hemicylindris inuenta # ſunt media proportio- # nalia # 364 Hemionitis # 21 Hemitriglyph{us} # 139 Herba roɀɀa Rom. # 302 Herpachantha # 129 Heterorythm{us} # 11 Hexachordos # 426 Hexagon{us} # 11 Hexagoni{us} aſpect{us} pla- # netarum, ſiue ſextilis # 378 Hexaphori # 418 Hexedra # 210. 236 Hexaſtylos ædes # 88. 92 Hierapoli aquæ calidæ # 330 Hierapolis fontem habet, # cui{us} aqua in tophum # duratur # 330 Himera flum. # 325 Hippodrom{us} Baßiani # 196. # 176. 7 Hippopotam{us} # 316 Hiſtori{as} teneat Archite- # ct{us} # 3 Historiæ aliquot pulcher- # rimæ # 3. 37. 60. 61. 76. # 218. 283. 284. 352. 355. 357. # 436. 443. 444. 445 Hirundinis cauda # 431 Hominis inſtißima dimen # ſio # 81. 82 Hominis iusta ſtatura # 81 Hominis magnitudo # 81 Hominis latitudo # 81. 82 Homines fenestrata pe- # ctora habuiſſe oportere # 77 Homeromaſtix Zoil{us} # 254 Homogenea # 344 Homotona # 4. 9. 436 Honoris & virtutis ædes # à C. Mutio # 257 Honoris templũ nemo in- # grediebatur, niſi pri{us} # per Virtutis templum # tranſiuiſſet # 257 Hora publicè lauandi # 203 Horam Aegyptij quomo- # do ſignificabant # 316 Horiɀon # 221. 223 Horologiorum quædam ge # nera # 395 Horologia anaporica quæ # 396 Horologia hyberna # ibid. Horoſcopa # 394 Horrea vbi fabricanda # ſint # 240. 241 Hoſpitalia theatrorum vbi # 191. 193 Humiliter releuatum # 155 Hyacinth{us} # 301 Hyalostrotum op{us} # 157. 159 Hybern{us} oriens # 13 Hybernum tricliniũ # 277 Hybernaculorum lumina # 13. 227 Hybernacula Græcorum # 277 Hydrargyrum # 289 Hydraulæ # 421 Hydraulicæ machinæ # 4. # 421. 425 Hydraulic{as} prim{us} in- # ſtituit Cteſibi{us} # 425 Hydria Aegyptiorum ſa- # cerdotum # 304 Hypanis flu. # 330 Hypæthra # 12. 14 Hypæthros ædes # 60. 85 Hypæthros decaſtylos # 80 Hypæthrum templum Io- # uis # 87 Hypæthra loca # 14. 198 Hypæthria ante veſtibula # templorum # 14 Hypate, hypate meſon, hy- # pate hypaton # 182. 185 Hyperbolæon # 186 Hyperthyrum # 119. 154 Hyperthyrides # 158 Hypæthros endecaſtylos # 86 Hypocauſis # 205 Hypocaustum # 205 Hypocoloßicotera # 121 Hypogea # 250 hypogeæ ambulationes # 202 Hypomochlion # 416 Hypothyrum # 152. 154 Hypotrachelium # 92. 123. # 141 Hyrundinum caudæ # 62 Hyſginum # 301 Hωra & hωrei fruct{us} # 20
I
22 Ianthin{us} # 285 Ianua cum dignitate # 245 Ichneumon # 315 Ichnographia # 12. 13 120 Icunculæ # 425 Iecinora animalium illæ- # ſa ſalubritatem loci ar- # guere # 21 Idiotarum conſilia quan- # do\’ admittenda # 249 Ieiunit{as} humoris # 52 Ignis Chaldæorum De{us} # 306 Imagunculæ # 10. 425 Imbrices tegulæ # 62 Imbrices # 43. 78 Imbricata cæmenta # 78 Immiſſarium # 347 Impages # 153. 156 Impeditio # 16. 24. 83 Impenſa reſpondeat ad
11502 # ctum # 400 Impicare # 277 Impluuium # 229 Impoſtæ Ital. # 250 Inambulationes # 16 Inauratio quo ſiat # 288 Incernere # 51 Incernicul@m # 51 Inclinatio cœli gentes di- # ſcriminat # 223 In cultro ſtare # 422. 429 Incumbæ # 250 Indecentiæ vitium # 279 Indiam fontes habere quo # rum aqua vt oleum ar- # det # 325 Indicium # 360 Indicum # 273. 293 # quomodo fiat # ibidem Indiuidua corpora # 44 Inducere # 274. 276 Inductio velorum # 401 Indum # 294 Infantium puerorum ſta- # tura # 81 Infectiua quæ # 300 Inferis dijs in effoſſa terra # ſacrificari # 151 Infumibulum # 271 Infundibulum # 421. 425 Inflatio aquæ ineſt # 344 Ingeniculat{us} # 382 Ingeniculum # 384 Inſula # 31 Inſulæ vrbium # 31 Integrum omne à vet. di- # uiſum in XII. partes # 117 Interareſcere # 287 Intercardinatis trabib{us} # concludere # 441 Intercolumnium # 80. 88. # 141. 144 Interfemineum # 142 Intergerinus paries # 64 Interpenſiua # 227. 275 Interlunium # 379 Intermenſtruũ lunæ # 279 Interpenſiua # 227 Interſcalmium # 418 Interſectio # 113 Interſectionis cau{us} # 113 Interualla fistucationib{us} # ſolidanda # 115 Interuallum Lunæ à ter- # ra # 383 Interſeptum # 418 Interſtylobatia # 201 Intertignia # 140. 142 Intertriglyphium # 141 Interualla turrium # 24 Interuenia # 51. 55. 74 Interuenia fistuloſa # 346 Intrita # 265 Intestinũ op{us} # 72. 150. 228 Inuerſura # 174. 209 Inuentio Architect. # 11 Inueſtis # 210 Inuiſa, pro non viſa # 375 Ion, vnde Iones # 126 Ionici generis partes # 104 Ioppe opp. antiquiß. # 329 Iouis curſ{us} # 376 Iouis templum ſub dio # 86. 87 Iouis Pompeisni coloſſ{us} # 91 Ips vermicul{us} # 217 Iris ei{us}\’ cauſæ # 379 Iſatis ſatiua # 293. 302 Iſodomum # 58. 62 Iſthmia certamen # 353 Italicum columnare ge- # n{us}, ſiue mixtum # 107 Itali foro oblongo vſi # 170 Iudicare quid deceat, in # re ædificatoria primum # eſt # 226 Iugarium forum # 171 Iugatæ vineæ # 42 Iugerum # 350 Iugum militare # 42 Iugumenta # 42 Iugumentare # 42 Iunc{us} tenuis, indicium # ſubeſſe aquam # 307. 309 Iunc{us} odorat{us} ſiue ro- # tund{us} # 332 Iuniper{us} diuturna # 68 Iupiter Pompeian{us} # 91 Ix vermicul{us} # 217
L
22 Labrum # 203. 206 Labidum iter # 218 Labyrinth{us} # 62 Laconicum # 203. 206. 292 Lacotom{us} # 394 Lac Cyrenaicum # 333 Lac ſyrpicum # 334 Lacunæ, aquæ collect. # 107 Lacunaria # 266. 230. 154. # 140 Lacunaria cœnationũ # 10 Lacunaria delumbata # 236 Lac{us} aquæ feruentis # 21 Lac{us} # 266. 348 Læua cæli pars # 376 Lamna, Lamina & La- # mella # 290. 291 Lamina cornea, ærea, fer- # rea # 175. 419 Lanarum quæ optimæ # 22 Lapicædinæ, ſiue Lapici- # dinæ # 54. 55 Lapides iaciuntur balistis # 431 Lapidum origo # 54. 55 Lapill{us} in lacum miſſ{us} # circulos facit # 180 Lapis grumoſ{us} # 55 Lapis centenari{us} # 287
11503 Lapis dur{us}, mollis # 58 Lapis frontat{us} # 63 Lapis Thraci{us} # 329 Lapis inexpugnabilis vn- # dis # 52 Lapis rudis # 25 Lapis ſproni{us} # 56. 60 Lapis ad calcem quandiu # coquend{us} 51. & ad gy # pſum # ibid. Lapides quando eximen- # di, & inſerendi tecto # 57 Laquearia # 135. 140 Laquearia verſatilia ibi- # dem Laqueatæ cœnationes # 140 Larix carie, aut tinea non # nocetur # 57 Larix non ardet, nec car- # bonem reddit # 57. 69. 73 Larignea materies # 69 Larmerij Gall. # 65 Laſer quid # 334 Laſerat{us} pull{us} # 333 Laſerpitium # 333 Latastri lapidei # 43 Lataſtris tecta tegi # 43 Laterum tria fiunt gene- # ra # 45. 47 Lateres ad solem ſiccari # 47 Lateres quo pacto fiant # 45 Lateres cocti, crudi # 24 Lateres natantes # 46. 48 Lateres quando ducendi # 45. 47 Lateres teſtacei # 26 Lateraria # 440. 441 Laterculi beſſales # 298 Laterna Gall. # 164. 282 Latina porta # 322 Latomi # 56 Latomiæ # 56 Latrinæ priuatæ # 272 Lauandi publicè hora # 203 Lauatio calda, frigida # 210 Laxatio & Laxamentum # 61. 88 Laɀuli lapis # 294 Laɀurion # 294 Lectionem ad picturã re- # ferri # 7 Lecti accubitorij # 230 Lecti cubiculares # 230 Lecti decubitorij # 231 Lecti ex ſolido argento # 230 Lecti triclinares # 230 Lectorum in cœnis vſ{us} # 230 Lecyth{us} # 211 Lemnia ſigillata # 285. 286 Lemnia lota triplex # 286 Leones, vel leonina capita # pro ſiphunculis # 348 Leonina capita in ſimis # ſculpenda # 114. 116 Leonũora chalcãtho aſper- # guntur # 178 Leuata Gall. # 215 Leucophæ{us} color # 334 Leucophorum # 319 Leuor & Leuit{as} # 46 Lex architectonica Epheſi # lata # 400 Liber quid # 44 Libra # 273. 289. 416 Libra aquaria # 343 Libella # 7. 31. 273 Librare fontes, & aquam # 323. 343 Libratio aquarum # 342 Librata collocatio # 342 Libramentum # 7. 30. 103. # 153 Librari{us} lapis # 351 Librariũ cæmentum # 346 Lichanos, lichanos hypa- # paton, lichanos meſon # 185. 189 Lich{as} # 47 Liceſi{us} fons # 336 Licium # 238 Lienoſorum & Lienis cu- # ra # 21 Lienoſa # 21 Lienoſi qui ſiant # 21 Ligula # 243 Lignatio neceſſaria # 198 Lignea ceruix # 426 Lignum # 162 Limen, pro ſuperliminari # 244 Limitatio # 445 Limones # 327 Linearum multiplex ra- # tio # 7 Linea diagonia # 31 Linearis deformatio # 6 Lineæ tetrantes # 129 Lineæ rectæ ad regulam # expenduntur # 7 Linea, pro funiculo # 180. # 244. 398 Lineationem ad Archi- # tectum pertinere # 2 Lingua ceruina # 21 Lingula # 397 Lingulati tubuli # 345 Liparis flum. # 318 Literatura muſica # 181 Lithocolla # 293 Lithostrotum op{us} # 157 Loca vocem impeáientia # quadrifaria # 195 Locator quis # 10 Locare ad inducendos co- # lores # 290 Loc{us} congeſtiti{us}, ſeu pa- # lustris # 110 Loci vocem impedientes
11504 # quadripartiti # 195 Loci ſalubrit{as} vnde con- # iectanda # 17 Loci & aëris habenda ra- # tio # 17 Loci probatio, ſi ſit ſalu- # bris nec ne # 17 Locorum electio # 36 Locorum naturam muta- # re aqu{as} # 316. 317 Loculamentum # 316. 428 Loc{us} cladis Rom. ad Tra- # ſimenum lacum # 423 Logeum # 195. 196 Lora ſubiugia # 419 Lorica # 65. 262 loricula # 262 loricare parietes # 262 loɀangiæ # 66 lucerna concinnata locum # habere aquam probat # 308 lucida ædificia quomodo # 241 lucifer, qui & Veſperu- # go dicitur # 371 luc{us} Veiouis # 164 lumen hypothyri # 152 lumen ostiorum # 155 lumen qua parte ſumen- # dum ſit # 241 lunæ curſ{us} # 376. 377 lunæ ort{us} # 379 lunæ genitura # ibid. lunæ à terra interuallum # 383 lunam à ſole mutuari lu- # men # 379 lunæ variantis nomina # 379 lunam ſilere ſiue in coitu # eſſe # 379 lunulatæ cameræ # 269 luſtrum # 291 lutea herba # 302 luxamentum # 88 lychnos # 310 lychnuchi # 310 lydi{us} lapis # 360 lyncestis fons # 338 lyc{us} fons # 325 lyſis # 118. 193. 250
M
22 Macellum coruorum # 8 Macerare ligna amurca # 271 Maceratio calcis quomo- # do # 265 Maceriæ # 66 Machinatio Archit. # 16. 17 Machinatio vnde # 400 Machina quid # 401 Machinarũ genera # ibid. Machinarum & organo- # rum diſcrimen # 401 Machina artemo # 410. 417 Machina aſcẽdens # 436. 438 Machina Capra # 405 Machina Cteſibica # 424 Machina, gr{us} dicta # 437 Machinæ quinque pro con # ficiendo oleo # 242 Machinæ hydraulic. # 425 Machinæ oppugnatoriæ # 437 Machinæ propugnatoriæ # ſiue repugnatoriæ # 437 Machina ſcanſoria # 401 Machina ſpiritalis # 401 Machina tractoria # ibid. Macrit{as} # 49 Madaiſſa Ital. # 270 Magdalia # 235 Magi qui # 304 Magnæ ſtatuæ # 64 Magneſia vrbs # 86 Magnificentia astrorum # 40 Magudaris # 334 Maiorica, Minorica # 341 Mal{us} # 326. 417 Mali partes # 417 Malleoli # 81. 447 Malluuium # 399 Malta, olim Melita # 331. # 206 Mamertij # 329 Manac{us} circul{us} # 394 Manubria epistom. # 427 Manubiæ L. Mummij # 187 Manucla # 430 Manupretium # 360 Mapalia ſcirpis tecta # 43 Margarit{as} accto diſſolui # 337 Mare mortuum # 327 Mare ſuperum, inferum # 75 Mariana cella # 86 Marmor excretum # 267 Marmor # Proconneſium # 59 Marmor quo poliatur # 275 Marmora clauis ferreis # maculari # 269 Marmorea crusta # 413 Marmoratum op{us} # 235 Marmorei parietes # 65 Martis curſ{us} # 377 Martis interuallum à ter- # ra # 383 Martia aqua # 322 Marti ædes extra vrbem # conſtruenda # 36 Maſſa aurea & argentea # Archimedis # 358 Maßilia # 48 Maſpetos # 334 Masti # 348 Mataxa, & Metaxa #
11505 Materies, & materia # 24. 36. 38. 40. 162 Materies quando cæden- # da # 66. 70 Materiatura # 134 Mathematici # 392 Mattæ # 270 Mauros mapalia ſcirpis # tegere # 43 Mauruſij qui Mauri # 314 Mauſoleum # 63. 258 Mauſolei frontes à qua- # tuor ſculptorib{us} cæla- # # 258 Mauſolei menſura # 258 Maximæ ſtatuæ # 64 Maɀaca # 328 Mediana acroteria # 86 Mediana qua altit. # 113 Mediana ſolida # 114 Medianæ columnæ # 86 Mediana vox # 222 Medianum tetrachordum # 181 Megalographia # 277 Melampodium # 338 Melangola Rom. # 326 Mel{as} flum. # 334 Melinum # 273. 284 Melita # 331 Mello flum. # 315 Membratura hominum # probatio ſalubritatis fon # tium # 341 Mendicum velum # 417 Meniana # 65. 171 Menſæ # 232. 247. 350 Menſæ mappis non ſterne- # bantur # 235 Menſ{as} toties mutari, quo- # ties fercula # 232 Menſis Lunaris # 377 Menſis vertens # 397 Menſurarũ nomina # 33. 242 Menſtruæ dierum breui- # tates & depalationes # 392 Merces # 360 Mercurij interuallum à # terra # 383 Mercurij curſ{us} # 377 Meridianum balneis con- # ſtitutum # 202 Merones # 216 Merulana # 258 Merulæ # 425 Meſolabium # 365 Meſolabij figura # 368 Meſaulæ # 245 Meſon # 186 Meſa # 124. 185. 188 Meta # 42. 43 Meta inuerſa # 43 Metacarpium # 81 Metalla non ſunt ſine ſa- # pore # 324 Meta molæ # 421 Meta ſolida & caua # 399 Metarum & obeliſci de- # formatio # 178 Metaxarij # 270 Metopæ # 98. 133 Metopæ aut puræ, aut ſcal # ptæ # 98 Meuaniæ vrbs # 63 Mid{as} vermicul{us} # 217 Milliare # 32 Milo Crotoniates # 352 Milt{us} quid # 285. 369 Mina & Mna # 242. 290 Minerales colores # 284 Mineruæ templum æreũ # 172 Mineruæ templum ad # Acropolim # 165 Miniacei cunei # 277. 278 Miniacea expolitio # 289 Miniata cerula # 368 Minium # 287. 288. 290 Minij coloris remedium # 290 Miniculator # 369 Minutiaria # 134 Miracula orbis VII. # 257 Mixtũ gen{us} colum. # 107 Mixtum modulationis ge # n{us} # 183 Modell{us} # 14 Modigliones Ital. # 65. 107 Modioli # 424. 425 Modulationum tria ſunt # genera # 181. 183 Modul{us} # 14. 140 Modulum pri{us} ex ligno # Architect{us} ſtruat # 14 Modul{us} acceptori{us} # 348 Modul{us} æne{us} in caſtel- # lo erogatori{us} # 348 Modulorum differentiæ # 348 Mœnia qualia # 23. 25 Mola # 242 Molæ aquariæ # 421 Molæ iumentariæ # 421 Molæ manuariæ # 421 Molæ truſatiles # 421 Molendini ferrum # 421 Mom{us} reprehenſor # 77 Monopteros ædes # 85 Monotriglyphum # 139. 141 Morb{us} quid # 20 Mortarium # 263. 274. 351 morteſia Gall. # 62. 440 mortifera aqua # 336 moſaicum op{us} Gall. # 261 mulæ vngula tantum con # ſeruatur stygis aqua # 336 mulieres quæ ſanæ # 70 mulieres ad pariendum # natæ #
11506 mumia # 328 mund{us} vnde # 370 mundum eſſe animal # 374 municeps & municipiũ # 19. 69 munitiones conſtituere # 19 muranæ officinæ Vene- # tijs # 10 muri Babylonici # 327 muri oppidorũ ſinuoſi # 24 murex # 282. 298 muſarum ædes # 15 muſcaria # 275 muſcarij claui # 275 muſica interualla # 283 muſic{as} ſyllab{as}, vt re mi # fa ſol la, quis inuenerit # 283 muſiuari # 262 muſiuum op{us} # 262 mutuſca # 63 mutuli # 65. 107. 129. 136 mutulos ſuper triglyphos # collocauit Bramantes # 129. 141 mutulos in fastigiorum # frontib{us} fieri non de- # bere # 137 myla # 81 mylaſa opp. # 63 myrrha # 333 mytilene opp. # 27
N
22 Nares quid # 276. 277 Naſcentia, æ, pro natiui- # tate # 389. 392 Natiuit{as} vulgò # 392 Nationes meridianæ im- # becilliores, ſed perſpi- # catiores # 222. 224 Nationes Septentrionales # fortes, ſed conſilij in- # opes # 222. 224 Naturam imitantur arti- # fices # 131 Naturalis decor # 13 Naualia # 213. 215 Naues rostratæ # 442 Naufragium Aristippi # 218 Nauium proræ minio aut # rubrica pictæ # 286. 369 Nebulæ vnde ſint # 313 Nemea certam. # 353 Neptuni{us} fons # 335 Nerui ad funes torq. # 4 Neruici ſiue Neurici cu- # ra # 318. 324 Nete dieɀeugmenon, hy- # perboleon, parameſe & # ſynnemmenon # 182 Neuroſpasta # 425 Nitri flos # 295 Nitroſæ aquæ vſ{us} # 318 Niuellum & Liuellum # Gallicè # 273 Nichij Italicè # 10. 163. 166 Nili effigies # 9 Nili quid # 281 Nil{us} primo, Dyris poſt, # Nigir demum # 314 Nil{us}, ei{us}\’ caput # 315 Nod{us}, Nodatio # 67 Norma emendata # 273 Norma angulos exigi- # m{us} # 355. 356 Nucle{us} # 261 Numæ libri à tineis vin- # dicati # 73 Numer{us} perfect{us} # 78 Nummo ſestertio area di- # uendita # 20
O
33 Obol{us} quid # 83. 289 Obryɀum aurum # 360 Ochra # 283. 284 Octastylos # 80. 88. 92 Octans # 422 Octogon{us} # 28. 30 Octo, Veteres ſic ſcripſe- # runt IIX. # 35 Oculi centrum # 112 Oculi ratio habenda # 94 Oculorum ſenſum ſæpe # falli # 226 Oculis cæſijs gentes Se- # ptentrion. eſſe # 221 Odeum # 197. 199 Oeci Corinthij ſeu Aegy- # ptij # 230 Oecos aſarotos # 200. 236 Oeci conuiuiorum viri- # lium loc{us} # 237 Officinæ vetust{as}, pe- # cunia & gratia fo- # renſis Architecto au- # toritatem conciliant # 76 Officinator # 10. 252 Olea arbor durans # 366 Olearia cella vbi # 240 Oleoſa cedrea # 72 Oleum calce ſubigitur # 261 Oleum pro bitu. # 325 Oleum cedri à carie de- # fendit # 73 Olympia, certamen # 353 Omne ſub picturam ca- # dens, regulæ & cir- # cini beneficio fieri # 226 Onager vulgò # 431 Oneri ferundo collocantur # ſimulacra ſenum, iuue- # num, mulierum, ſaty- # rorum # 8 Opa & Metopa #
11507 Operum conſideratio tri- # partita # 249 Operum diuiſio intra mu- # ros # 27 Opistodomos # 85 Ophiuch{us} # 381. 386 Oporothecæ # 20 Opora # 20. 248 Oporin{us} # 20 Oppida habere muros ſi- # nuoſos # 24 Oppida quomodo collocan- # da # 23. 25 Oppicare # 277 Oppilare # 250 Oppilatio # 250 Opportunitatis ædificia # 16 Oppoſitio # 378 Oppugnatoriæ machinæ # 437 Optice # 7 Op{us} acupictum # 15 Op{us} ad loci naturam tem # perandum # 225. 226 Op{us} albarium # 265. 272 Op{us} amuſſeatum # 261 Op{us} tetraſtylon diastylon # 145 Op{us} hexaſtylon diastylon # 145 Op{us} hexaſtylon ſystylon # monotriglyphon # 144 Op{us} tetraſtylon ſystylon # monotriglyphon # 143 Op{us} anaglyphicum # 274 Op{us} arenatum # 265 Op{us} cæmentitium # 249 Op{us} cerostrotum # 159 Op{us} coronarium # 283. 360 Op{us} diastylum # 145 Op{us} lunulatum # 268 Op{us} figulinum # 203 Op{us} hyaloſtrotum # 159 Op{us} intestinũ # 72. 150. 228. Op{us} lateritium # 249 Op{us} marmoratum # 265 Op{us} muſiuum # 261. 262 Op{us} moſaicum Gall. # 261 Op{us} reticulatum # 61 Op{us} ſigninum # 49. 351 Op{us} tectorium # 265. 272 Op{us} topiarium # 195 Op{us} ſyſtylon # 145 Op{us} xylostrotum # 159 Orbis # 7. ſpectacula # 257 Orbiculorum multitudine # pondera facili{us} tracta # ri # 411 Orchaneta # 135 Orcheſtra # 191. 192. 193 Ordinatio arch. quid # 12 Ordinaria ſtructura # 62 Organum # 426 Organa duplicia # 426 Organa pneumatica # 398 Orion # 39 Oriɀon quid # 221 Orthographia # 12. 14 Orthæ # 65 Orthoſtatæ # 57. 62 Oſſaria vic{us} # 423 Oſtia ædium fac. # 152 Ostrum # 282. 298 Ouile quo ponendum # 240. # 241 Ouum aceto macerari # 321
P
22 Pæderota # 129 Pagmentum # 153 Paleæ laterib{us} immiſcen # tur # 45. 49 Palangæ # 419 Palangarij # 419 Palatin{us} pons # 124 Palatio # 260 Palæſtrarum ratio # 209 Palearium # 240 Pali alnei, oleaginei, & # robuſtei vstulati # 110 Palma quid # 84 Palmares ſtatuæ # 64 Palm{as} ſcriptorib{us} cum # primis deberi # 352 Palmopes, ſiue palmipes # 191. 192 Palmipedale # 442 Palmare foramen # 444 Palm{us} # 49. 79. 117 ad Palmũ decoquere # 263 Palm{us} duplex # 84 Palmula # 418 Paluſtris abundantia # 198 Pancarpiæ # 129 Pannellum Gall. # 157 Pandare # 72. 250 Pandatio # 260 Paniſci caput # 56 Panis porci # 121 Panſis manib{us} & pedi- # b{us} homo # 78 Pantheon æreis tegulis te- # ctum # 43. 87 Papillæ # 348 Parætonium # 284. 286 Parallelos linea # 196 Paralyſis cura # 318 Parameſe # 182 Paranete, hyperboleon, ſy- # nemmenon # ibid. Parapegmata # 392 Pararhythm{us} # II Parast{as} # 85. 153 Paraſtatæ # 153 Parietum genera quæ ſint # 65 Parietes cæmentitij # 65 Parietes cratitij # 66. 275 Paries euanid{us} # 57 Parietes formacei # 66 Paries intergerin{us} # 66.
11508 Parietes lateritij # 66 Parietes marmorei # 65 Paries ſidens # 45 Paries ſtereobata # 110 Parietum tectura quomo- # do fortis & nitida # 273 Pariles ſtatuæ # 64 Parhypatæ, hypaton, me- # ſon # 182 Paſiteles # 14 Paſſ{us} # 32 Parycæ # 91 Pastellum # 294 Pauimẽtorum ſpecies # 264 Pauicula # 261 Pauimẽta ex ſcutulis # 262 Pauimentorum faui # 262 Pauimẽta lithoſtrota quæ # 261 Pauimẽta pri{us} picta # 261 Pauimenta ſpicata # 263 Pauimenta ſubdialia à # Græcis inuenta # 262 Pauimentum testaceum # 276 Pauimentatæ portic{us} # 240 Peccatorum puniendorum # tres cauſſæ # 173 Pauonacea tegendi gene- # ra # 44 Pectinatim connectere, ſi- # ue diſponere # 26 Pectinata tecta # 228 Pectora feneſtrata et aper # ta # 75. 77 Pedalia arrectaria # 436 Pedeſtala vulgò # 110 Pedis & {as} & pondo di- # citur menſura # 117 Pedis diuiſio # 117 Pegmata # 392 Pelles lanatæ # 425 Penicillo quæ inducantur # 276 Pennuncelli # 31 Penſiones # 432 Pentadoron # 45. 48 Pentathli # 353 Pentathlon # ibid. Pentaſpaſtos # 407 Pentastiche portic{us} # 200 Percolationes # 347 Pergami bibliotheca # 257 Peridrom{us} # 175 Periodon vincere # 352 Peripteros ædes # 60. 85 Periſtylia # 87. 229 Peristylia Rhodiaca # 230 Perixyomenos # 211 Perlibratio aquarnm # 343 Perones # 216 Perpendiculum # 251 Perpendiculi figura # 252 Perpendiculo altitudines # exigim{us} # 356 Peruſin{us} lac{us} # 423 Pes ſeſterti{us} # 263 Pes, pro Aſſe ſiue pondo # 117. 263 Pes, menſura # 117 Pes virilis # 205. ſexta al- # titudinis corporis pars # 129 Pes vrſin{us} # 129 Peſtilens loc{us} # 17 Petala # 31 Phænon Saturn{us} # 378 Phalangæ # 419 Phalangarij # 418 Phalanges # 418 Phalangiæ # 419 Phellos, ideſt, tympanũ # 396 Phigæos labra # 425 Philologia # 253 Philolog{us} # 220 Philotechn{us} # 220 Philoſophi # 304 Philoſophia perfectrix ar- # chitecti # 3 Phliaſion # 326 Phlomos # 310 Phrygiones # 15 Phthiſis morb{us} # 27 Phthiſicis medetur # 70 Phthong{us} # 181. 183 Phthongi Planet{as} refe- # runt # 183 Phthongi tantum # 7. anti- # quis # 183 Phylitis # 21 Phyſiologia quæ # 3 Piationem facere # 252 Pictores clari # 285 Picturæ genera # 135. 157 Pictorum officinæ # 238 Pictores & Statuarij in- # ſignes # 76 Pictores empirici # 226 Picturarum prominentiæ # quæ # 226 Pictura imago ei{us} quod # vel eſt, vel eſſe poteſt # 278. 280 ſub Picturã quicquid ca- # dit, regulæ & circini # beneficio fieri # 226 Pila plumbea # 395 lapidea # 60 ferrea # 282 Pila # 205 Pilaſtri # 93 Pilæ # 250 Pilaſtratæ vulgò # 172. 251 Pinacothecæ # 13. 230. 238 Pinciana porta # 16. 62 Pinnæ Veſtinæ # 324 Pin{us} arbor # 68 Piperis arbores in Caucaſo # 333 Piper album # 333 Piper nigrum # ibid. Piper longum # ibid. Piræe{us} # 325
11509 Redhibitio # 71 Rediuiuum rud{us} # 262 Redundans fistula # 227 Refectoria # 234 Refibulatio # 405 Refractio graduum # 118 Regula # 273 Regula ferrea, ſalignea # 203. 422 Regula longitudines exi- # gim{us} # 356 Regiones cœli # 273 Regnantes Gall. # 2. 62 Religionis ædificia # 16 Religio ſacra dijs alijs # ædes ali{as} conſticuit # 165 Remenata vulg. # 122 Remi partes # 418 Remi ſub aqua fracti vi- # dentur # 226 Remigum tres differ. # 418 Replum # 153. 157 Repugnatoriæ res conſilia # requirunt # 445 Reſina # 69. 74 Reſonantes loci # 195 Reſponſ{us} linearum # 12 Reſponſ{us} partium # 80 Reticulatum op{us} # 61 Reticulata ſtructura # 61 Retinaculum # 409 Retractio graduum # 118 Retractio ſcalarum # 188. 359 Reſupinatum # 123 Rheda # 402. 427 Rhedæ capſum # 428 Rhyparographos # 278 Rhythm{us} # 11 Retroſpiciens sol # 372 Riui duo ad Euripidis ſe- # pulcrum # 336 Robur, arbor # 67. 266 Robuſtei pali vstulati # 110 Romæ la{us} # 223. 224 Roma ſcandulis tecta an- # nis CCCCLXX. # 42 Romana ædificia primo # vni{us} cõtignationis # 64 Romanos variarum rerũ # imagines in column{as} # tranſtuliſſe # 8 Romuli caſa # 43 Ropal{us} # 142 Roſtra nauium # 442 Rotæ haustoriæ # 216 Rubia tinctorum # 301 Rubia # 301 Rubini # 54 Rubigo ne ferrum lædat # 269 Rubrica # 284. 285 Ruderãdum quomodo # 259 Rudens, funis # 435 Rudicula # 242 Rud{us} duplex # 261 Rud{us} nouum # 261 Rud{us} rediuiuum # ibid. Ruſſata # 177 Rustica, pars villæ # 240 Rutrum # 273 Ryhtm{us} venarum # 11
S
22 Sabuli tria genera # 46 Sabulo maſcul{us} # 46. 309 Sabulo ſolut{us} # 309 Saburra # 350 Sacconia # 360 Sacoma # 360 Sacoma ſaburrale # 396 Sagitta # 447 Sagittæ longitudo propor- # tionem dat organo # 445 Sagittæ mittuntur cata- # pultis & ſcorpionib{us} # 431 Sal # 229 Salaria porta # 85 Salæ vulgò # 236 Salix arbor # 68. 307 Salix Amerina # 72. 423 Salix erratica aquã ſub- # eſſe prodit # 307 Salignea regula # 422 Saliens, pro fonte # 317. 148 Salifodinæ aqu{as} vitiant # 318 Salinariæ areæ # 329 Salmacis fons # 59. 64 Salubrit{as} loci vnde con- # iectanda # 21 Salſuginem remittere # 49 Sambuca # 223. 446 Sandali lignum # 327 Sandaracha # 284. 296 Sandaracha duplex # 297 Sandyx # 297 Sangalli, Architecti nob. # 119 Sanguis draconis # 288 Sanguinis eiectio # 27. 30 Sanit{as} quid # 21 Sapin{us} arbor # 71 Saporum genera XIII. # 337 Sarmentis atramentum # fit # 292 Sarracum # 403 Saturn{us} phænon dict{us} # 378 Saturni curſ{us} # 376 Saturni{us} mons # 164 Satyri duo onera ferunt # 9 Saxa quadrata # 26. 150. 149 Scæa porta Troiæ # 15 Scæuola vnde # 25 Scæu{us}, Scæua # 25 Scagliola Ital. # 271 Scalæ cochlides # 356 Scalæ geſtatoriæ # 402 Scalæ Panthei triquetro # aſcenſu conſtant # 356
11510 probationes aquæ # 308 proclinatio # 214. 249 procœtion # 246 procumbere in dentes # 307 prœti filiæ # 338 progreſſ{us} aggerum # 215 proiecturæ # 65. 91. 136 proiecturæ ſpirarum # 110 proiectura Cymatij # 112 proiecturæ baſium # 91 prolectare ſenſ{us} # 167 prominentiæ picturarum # quæ # 226 pronaos # 85. 91 Prophetæ qui Aegyptijs # 304 proplaſma # 14 procyon # 390 proplaſma Archeſilai # 14 propnigeum # 212 proportio quid # 78 proportio in aſpectib{us} pla # netarum # 11 proportio beſſalis # 205. 276 Propugnaculi Ichnogra- # phia # 28 Propugnatoriæ machinæ # 437 Proſcenium # 191 Proſlambanomenos # 182. 223 Prostylos ædes # 60. 85 Protecta, ſiue proiecta # 65 Prothyrum # 245 Prothyridum in ostio affi- # guratio # 156 Prothyrides # 156 Protyp{us} # 14 Prouindemia # 384 Pſeudiſodomum quid # 58 # 62 Pſeudodipteros ædes # 60. 85 Pſeudoperipteros ædes # 161 Pſeudourbana # 240 Pſimmithium # 296 Pſychros # 335 Pterna # 418 Pteromata # 85. 88 Puberes quo anno # 210 Publicani qui # 348 Publicanorum dom{us} qua # les # 16 Pugillares # 33 Pulpitum # 191 Pulſuum differentiæ # 11 Puluin{us} # 112. 216 Puluinarium # 216 Puluinatæ columnæ # 15 Puluinatum capitulũ # ibi. Puluis puteolan{us} # 51. 52 Pumex pompeian{us} # 52 Pumex Tyburtin{us} # 55 Punctores Gall. # 238 Punica cera quomodo fiat # 190. 191 Purpura, & ei{us} genera # 282. 299. 300 Purpureum apud poët{as} # quid dicatur # ibid. Purpuriſſ{us} # 273. 299 Purpurei cunei # 281 Puteolan{us} puluis # 215 Puteorum effoßiones # 284. # 349 Pute{us} # 349 Pycnostylos ædes # 87. 90 Pygmei # 66 Pyra # 254 Pyramis # 42. 258 Pyramis templi # 30 Pyrop{us} # 51 Pythagor{as} cum quid no- # ui inueniſſet, Muſis bo- # uem immolabat # 355 Pythia certam # 353 Pythi{us} Architect{us} # 10 Pyxidatæ commiſſuræ # 350 Pyxidiculæ nautariæ in- # uentor # 429
Q
22 Quadræ # 118 Quadrans # 84. 263 Quadrata deſcriptio, deſi- # gnatio # 139. 708 Quadrat{us} ager # 354. Quadrat{us} loc{us} # ibid. Quadrati area # 354 Quadrati duplicatio # 355 Quadrata ſaxa # 150 Quadrifluuia # 67. 71 Quadriforis # 157 Quadrum # 404 Quadrupla # 188 Qual{us} # 43 Quantit{as} ordinat. # 12 Quartari{us} # 242 Querc{us} arbor # 67. 260 Quinari{us} # 84 Quincunx # 263 Quinquertium # 354 Quinquertiones # ibid. Quintari{us} # 79 Quirinalis porta # 85 Quotcalendis # 413 Quot dieb{us} # ibid. Quotdies # ibid. Quotmenſib{us} # ibid.
R
33 Radi{us} oculi falſ{us} # 225 Radi{us} Solis æstiu{us}, hy- # bern{us}, æquinoctialis # 393 Rarit{as} foraminum # 50 Rates abiegnæ # 69 Ratiocinatio quid # 2 Receptaculum # 344 Recham{us} # 404. 405 Rechamatores # 238 Redemptor # 10. 282. 360 Redhibere # 70
11511 ſingiberi # 333 ſiparum # 417 ſiparium # 400 ſiphunculi # 348 ſiri # 240 ſiris # 314 ſis, vermicul{us} # 217 ſituli congiales # 420 ſmaltum # 206 ſmirillum poliẽdis aptum # marmorib{us} # 275 ſocordiæ fanum # 37 ſol mundi ocul{us} # 377 ſol Lunæ lumen dat # 379 ſol mundi mens # 377 ſol retroſpiciens # 373 ſolis meat{us} # 2. 377 ſolis curſ{us} # 377 ſolis 4. differentiæ # 381 ſolis maxima declinatio # quæ # 394 ad ſolem & reliquos pla- # net{as} interuallum # 383 ſole occidente, adoraturi # ad austrum ſpectabant # 151 ſolum fistucatum # 277 ſolea # 242 ſole{as} cœnaturi depone- # bant # 233 in ſolidum, vel ad ſoli- # dum # 114 ſolium # 360 ſoliaris cella # 360 ſolſtitium # 381 ſoluere # 413 ſolutio # 413 ſonit{us} # 181 ſon{us} grauis, acut{us} # 183 ſoni grauit{as} vnde # ibid. ſpartum hiſpanicum # 266 ſpatium imum # 425 ſphæræ vndecimæ inuen- # tores # 283. 284 Sphæra decima & vnde- # cima Alfragano igno- # ta # 284 ad ſphæram octauam & # nonam interuallum à # terra # 283 ſphærarũ interuallũ # 284 ſphæroïdes # 344 ſpecies à ſpecie # 94 ſpecies loci ædificaturo con # ſideranda # 225 ſpecies pro oculorum acie # 202 ſpeculum argenteum # 267 ſpecula ædium # 30 ſpecula, qua materia fie- # bant # 275 ſpectacula orbis VII. # 257 ſpectaculorum loca # 175 ſpec{us} # 284. 310 ſperoni Ital. # 252 ſphinges marmoreæ # 8 ſpica teſtacea # 264 ſpira maxima # 114 ſpira # 110. 141. 118 ſpiramentum venti # 160 ſpiritalis machina # 401 ſpirit{us} # 181 ſplenis figura # 22 ſplenetica # 21 ſpicat{us} flos # 264 ſplenium # ibidem ſplenij & emplastri diffe. # 22 ſplenium σκεπαρνΗ{δι}όυ # 2 ſpongia, ſiue pumex # 51. #272 ſproni{us} lapis # 55 ſputiſmata # 277 ſquadra Gall. # 273 Squameola gypſi ſpecies # 372 ſquinantum # 332 ſtabula rustica # 238 ſtacte # 333 ſtadiorum tria genera # 212 ſtagnum bituminoſum # 327 ſtadium # 32. 212. 245 ſtadiatæ portic{us} # 245 ſtemma # 230 ſtaſicrates # 39 ſtalimene # 285 ſtamen # 403 ſtatera # 417 ſtatio # 215 ſtatio decoris # 12 ſtatuarum genera & va- # ria nomina # 64 ſtatuæ magnæ & maxi- # quib{us} # 64 ſtatuæ palmares # 64 ſtatuæ pariles # ibid. ſtatuæ quæ quib dicantur # 65 ſtatuarij & pictores inſi- # gnes # 76 ſtatura hominis iuſta # 81 ſtatumen # 259. 260 ſtatuminare # 259. 261 ſtella differt ab Aſtro # 384 ſtellæ ſextuplici magnitu # dinis differentia # 383 ſtellarum habit{us} quan- # t{us} # 383 ſtellarum imagines quot # 383 ſtellarum ſingularum ma # gnitudinũ ambit{us} # 282 ſtereobata paries # 110 ſtibadium # 274 ſtillicidia deducere # 4. 40 ſtolata ſtatua # 3 ſtramentis tegitur # 41 ſtratageum # 197. 200 ſtria # 94. 124 ſtriandi genera # 148 ſtriarum craßitudo # 94 ſtriata frons # 124
11512 Scalæ in Vaticani horto # 356 Scalarum anima Ital. # 356 Scalarum ſcapi # 356. 357 Scalarum gestat. grad{us} # dici poſſe ſcãdul{as} # 402 Scalarum retractionis ra- # tio # 188. 359 Scal{as} aut gradib{us}, aut # accliui conſtare # 356 Scalaria # 190 Scalm{us} # 418 Scamilli # 118. 200 Scandulæ # 42. 43. 402 Scanſoria machina # 401 Scap{us} # 94. 153 Scap{us} im{us} # 93 Scap{us} ſcalarum # 356 Scapi cardinales # 356 Scapi trientales # 410 Scaphia, horologij gen{us} # 398 Scapha & Scaphium # 307 Scaph{as} quid vocat # 10 Scena # 191. 163 Scenæ longitudo # 192 Scenarum tria ſunt gene- # ra # 194. 195 Scenici qui # 195 Scenographia vel Scio- # graphia # 12. 14 Schemata à vitruuio pro- # miſſa deſiderantur # 29 Schidiæ # 42 Schola # 62. 203. 206 Scolecia # 297 Scolopendra # 21 Scolopendria # ibid. Scorpio # 9. 429. 431 Scotia # 82. 98. 111. 139 Scriptorib{us} cum primis # palm{as} deberi # 352 Scrofulæ vulgò # 324 Scrupulum ſiue ſcripu- # lum # 289 Sculptor cæra protypum # fingit # 14 Sculptores antiqui graci- # liorib{us} modulis dele- # ctati # 82 Scutula # 262. 434 Scutulæ in pauimentis # 262 Scutulat{us} equ{us} # 262 Scyph{us}, ſiue trulleum # 399 Sectilia # 259 Securiclæ # 62. 162 Securiclati cardines # 431 Sedere quid # 234 Sedes ſpectaculorum # 190 Sedes ſecretæ iudicum # 254 Segmina pati # 168 Selinuſia creta # 302 Semicanalicul{us} # 138 Semilateres # 46 Sempies # 117. 263 Semifastigia # 280 Semimetopia # 142 Semiobol{us} # 289 Semißis # 117 Senſum oculi ſæpe falli # 225 Septem orbis ſpectacula # 257 Septentrionales fortiores, # ſed imprudentiores eſſe # 222 Septuaginta verſio quæ # 262 Septum aquarium # 312 Septunx # 117. 263 Sepulcrum Cæciliæ Me- # tellæ vxoris Craßi # 7 Serra dentata # 56 Serra non dentata # 56 Serra lapides ſecari # 56 Serratim reuincire # 26 Serræ dentes # 26 Seſcuncia # 289 Seſquialtera # 188 ſeſquialterum # 79 ſeſquicyath{us} # 242 ſeſquipes # 347 Seſquitertia # 188 ſeſquunx # 263 ſeßimonium # 256. 258 ſeſterti{us} # 22. 83 ſestertium # 22. 83 ſeta inducere # 291 ſerta # 129 ſextans # 117. 263 ſextantales fuſi # 412 ſextari{us} # 242 ſextarij Romani conficien- # di ratio # 289 ſextula # 289 ſibylla perſica # 275 ſicilic{us} # 289 ſidicinum Teanum # 337 ſigilla # 10. 64. 425 ſigma # 275 ſigna Austrina, Aqui- # lonia # 382 ſigna XII. cœleſtia # 380 ſigna # 64 ſignifer circul{us} # 374 ſigninum op{us} # 49 ſil, 278. ei{us}\’ genera # 284 ſil Atticũ tinctores imi- # tantur # 284. 296. 301 ſilacei cunei # 281 ſilex ordinari{us} # 57 ſilicis genera tria # 51 ſiliqua # 289 ſilphion # 334 ſimæ # 97. 119 ſime non niſi in ſummis # coronis ponuntur # 123 ſimulacrum Dianæ Ephe. # cupreſſeum #
11513 Tecta deliciata # 228 Tecta diuerſa # 41 Tecta ſine tegulis # 41 Tecta diſpluuiata # 227 Tecta pectinata # 227 Tecta plumbo tegi # 43 Tecta tegilata ſtris # ibid. Tecta testudinata # 43. 228 Tectores # 273 Tectorium # 203. 206. 317 Tectorium op{us} # 61. 265 Tectorum vtilit{as} # 43 Tectoria ritè facta, quid # conferant # 267 Tectorijs quando inſerendi # lapides # 44 Tectum qu{as} partes ha- # beat # 134 Tectum portic{us} theatri # 192 Tegulæ, earum\’ differen- # tiæ # 43. 264 Tegulæ bipedales, ſeſqui- # pedales # 263 Tegulæ deliciares # 228 Tegulæ hamatæ # 277 Tegulæ refoſſæ # 47 Tegulis imbricari # 62 Tegendorum tectorum va # modi # 43 Telamones # 247 Temperatura # 949 Templa, aſſamenta # 151. 163 Templum Aeſculapij # 86 Templum Cæſaris # 87 Templum Epheſinæ Dia- # # 73 Templum Honori & Vir # tuti dicatum # 86 Templum ſubdiale # 86 Templum Romuli & Re- # mi # 87 Templum Fauni # 86 Templum fortunæ # 124. 112 Templum fortunæ virilis # 166 Templum Iouis ſub dio # 87. 86 Templum Iouis hypæthrũ # 86 Templum Mineruæ # 167 Templum Tyburti # 91 Templum Veneris genitri # cis # 91 Templorum ſeptuplex ra- # tio # 83 Templorum frontes in oc- # cidentem vergant # 151 Templa decent grad{us} im # pares # 118 Templis grad{us} maiesta- # tem adferunt # 91 Templorũ mutationes qua # tuor # 381 Templum, pro culmine # 10 Tenaculæ # 405 Tenones, qui cardines # 424 Tenones Gall. # 162 Tenuit{as} ſubtilis # 310 Teos, inſula # 92 Tepidaria # 202 Terebratio # 426 Terræ circuitio quanta ex # Eratoſthene # 29. 32 Terra albida, nigra # 46 Terra creta # 46 Terræ genera # 52 Terra ducendis laterib{us} # apta # 46 pro Terrarum qualitate # aqu{as} etiam deprehen- # di # 306. 309 Terebra # 436 Teredo # 214. 217 Termis vermic. # 217 Terra ſigillata # 286 Terra viridis # 286 Terræ varia menſura # 22 Terrestrib{us} dijs ſacrificia # fiebant in terra # 151 Tertiarium # 163 Teſſera # 168. 262 Teſta, pro laterib{us} coctis # 57. 61 Testa ad ſtructuram com- # moda # 60 Testæ # 47. 203 Testæ vitriatæ # 47 Teſtacei lateres # 26 Testaceum pauimentum # 276 Testacea ſpicata # 260. 261 Teſtacea ſtructura # 60 Teſtudo # 207. 268 Testudo arietaria # 436. 438 Teſtudo mediana # 170 Teſtudines ad fodiendum # comparatæ # 439 Testudinatum cauœdium # 227 Teſtudinata tecta # 227 Tetrachordum # 181 Tetrachorda quin # 183 Tetradoron # 45. 48 Tetragon{us} # 11 Tetragoni{us} aſpect{us} # 378 Tetrantes # 119 Tetraphori # 418 Tetrastylos ædes # 88 Tetrastyla caua ædium # 227 Tetraſtiche portic{us} # 199 Teſtæ ad ignem coguntur # 43 Textrina plumariorũ # 238 Thalam{us} # 246 Theatrũ, ei{us}\’ origo # 174. # 175. 190. 191 Theatrum, Curionis # 190 Theatrum M. Marcelli # 15. # 190 Theatrum Pompeij # 90
11514 ſtriatæ columnæ # 93. 123 ſtriatura Ionica # 124 ſtriaturæ Doricæ figura # 148 ſtrigæ # 94. 150 ſtriges # 114. 150 ſtrigiles # 211. 245 ſtrigmenta balnearum et # gymnaſiorum # 211 ſtrix # 123. 150 ſtrophæ # 418 ſtructilis aquæduct{us} # 347 ſtructilis cloaca # 200 ſtructura # 115 ſtructuræ genera # 57 ſtructura cæmentitia # 25 ſtructura Dorica Corin- # thia, Ionica Tuſca- # na, & c. # 14 ſtructura diagonios # 25 ſtructura elegans # 89 ſtructura in aquis # 213 ſtructura ordinaria # 62 ſtructura reticulata, an- # tiqua, incerta # 57 ſtructura ſerrata # 26 ſtrues # 42 ſtrumæ # 324 ſtruppi # 418 ſtucchum # 206. 272 ſtucchum quomodo fiat # 10 ſtylobata # 94. 110. 200 ſtylobatarum duo genera # ſunt # 200 ſtylobatæ reſilientes # 200 ſtylobata Corinthi{us} # 106 ſtylobata compoſit{us} # 109 ſtylobata Doric{us} # 99 ſtylobata Ionic{us} # 104 ſtylobata Tuſcan{us} # 96 ſtyx apud Nonacrim & # Pheneum # 336 ſtygis aquã non niſi mulæ # vngula contineri # 336 ſubactio bacillorum # 266 ſubcuneati postes # 248 ſubconferta ædes # 90 ſubdiſpanſa ædes # 90 ſubdialia loca # 229 ſubdialia ante templorũ # veſtibula # 15 ſuber # 68 ſubgrundæ # 74 ſubgrundia # 74 ſubgrundatio # 74 ſubiugia lora # 419 ſublicæ # 115 ſublici{us} pons # 115 ſubrotat{us} Aries # 436 ſubſc{us} ferrea # 162 ſubſcudes # 421 ſubſtamen # 403 ſubſtructio # 116 ſubtegmen # 403 ſubuectiones marinæ # 23 ſuccernere # 51 ſuccinum # 328 ſucc{us} acer & acid{us} # 337 ſucula # 9. 430. 408 ſudationes & ſudor # 206. # 314 ſudatio aſſa # 206 ſudatio concamerata # 206 ſudatoria # 206 ſuggrunda # 98 ſuggrundia # 74 ſuni{as} Pall{as} # 165 ſunium # 165 ſulphuroſi fontes ad quid # conducant # 318 ſuo ſibi, & c. # 349 ſuperbia candoris in albo # opere # 267 ſuperſicies conica # 363 ſupercilium # 119 ſuperis fiebant ſacra in lo- # cis à terra exaltatis # 153 ſuperliminare # 154 ſupra tholum pyramis, ſu- # pra pyramidem flos # 163 ſuſpectum in Deorum ſeſ- # ſimonio habere # 291 ſuſpenſio & ſuſpenſuræ # 202. 203 ſybillæ antrum # 62 ſydera quot # 384 ſyllab{as} muſicales quis # inuenerit # 184 ſymmetria quid # 12. 78. 80 ſymmetriæ prim{us} vſur- # pator # 81 ſymmetros # 12 ſymphoniarum differ. # 188 ſymphoniarũ ſimplicium # interualla maxima. # 11 ſympathia concentuũ figu # rarũ & planetarum # 11 ſynemmenon # 185. 186 ſynodica Lunæ # 379 ſynopis # 284 ſynopis lemnia # 284 ſyricum # 297 ſyri{us} in canis mandibu- # la # 390 ſyrpe # 334 ſyrpicum lac # 334 ſyſtemata # 183 ſystylos ædes # 87 ſyſtylon op{us} # 90. 142. 146 Tabernæ # 239 Tabernæ argentariæ # 169 Tablinum # 228. 230. 239 Tædæ ſchidiæ # 292. 293 Tænia # 138 Talea # 63 Taleæ vstulatæ # 24 Talentum # 443 Tarmes vermic. # 67 teanum ſidicinum #
11515 tubuli lingulati # 345 tubuli craſſo corio # ibid. ex tubulis aqua ſaluber- # rima # 346 turbigrammi vox # 7 turbo inuerſ{us} & rect{us} # 43 turchica gemma # 294 tueor paſ. # 305 turris ambulatoria # 436. # 438 turres quomodo faciendæ # 24 turres octogonæ # 28 turres polygoniæ # 24 turres quadratæ # 24 turres rotundæ # 24. 25 turrium machinarum ta- # bulata cilicijs tegi, ad # reijciendos ignis ict{us} # adhæreſcentes # 423 Tuſcanici generis partes # 94. 159 tuſcana integra columna- # tio cum trabeatione # 97 tußis vbi regnet # 27. 30 tybris, olim Albula # 322 tyburtini lapides # 51 tympanum # 409. 420. 122. # 113. 9. 217 tympanum dentatũ # 427 tympanum incluſum ibid. tympanum planum # 428 tympanum in cultro collo- # catum # 427 tympani theca # 428 tyrrhenum mare # 75
V
22 Vacinium # 301 Vacuum # 90 Vallis Romana # 423 Valuæ # 154. 156. 194 Valuatæ fenectræ # 237 Vaporarium # 205 Vapor # 313 Varæ # 436. 438 V{as} Corinthium # 342 Vaſa ænea in theatris # 9 Vaſa ærea # 186 Vaſa cullearia # 242 Vaſa fictilia # 288 Vaſaria # 202 Vaſa theatri # 186 Vbera # 349 Vberthur # 154 Vectes # 242 Vectis roſtrat{us} # 415 Vectiarij # 242 Vectis ligne{us} ferrat{us} # 377 Vectium longitudo facul- # tatem ſubleuandæ ſar- # cinæ dat # 347 Vectigalia publica # 169 Veiouis templum # 164 Velorum genera # 417 Velorum inductiones in # theatris & foro # 401 Vell{us} lanæ humidũ pro- # dit aquam ſubeſſe loco # 308 Vena metallica # 284 Venarum in arborib{us} tri # plex differentia # 71 Veneris interuallum à ter # ra # 383 Veneris curſ{us} # 377. 378 Venter columnæ # 94 Vent{us} quid # 27. 313 Venti quatuor principales # ſunt # 28 Venti vnde fiant # 29. 313 Ventorum nomina & par # titio # 29. 32 Ventos alij viij. alij xxiiij. # eſſe volunt # 28. 32 Venuſtatis ratio habẽda # 16 Vergiliæ # 246. 385 Vermicul{us} cornu rodens # & vites # 217 Vermicul{us} fabarum # ibi. Vermicul{us} frumentorum # ibidem Vermiculus lignarius # ibi. Vermicul{us} veſtiari{us} # ib. Vermiculus vitrum vi- # tians # ibidem Vernix # 297 Verſura # 85. 192. 239 Verſatilia charcheſia # 411 Verſatile tympanum # 427 Verſoria # 429 Verſuræ # 85 Vertices, qui & poli # 375 Verticilli # 425 Veſperugo # 375 Veſticipes # 210 Veſtibula conuenientia # 13 Vestes tragicæ & # Comi- # # 199 de veſte detrita inaurata, # colligendi auri ratio # 288 Veſuui{us} mons hodie ſum- # ma dict{us} # 53 Via ſacra # 322 Via lata # 322 Via recta # 322 Via fornicata # 322 Via ſuburrana # 322 Via piſcinaria # 322 Via triumphalis # 322 Via Aelia # 322 Via, Flaminia, Prænesti- # na, Tyburtina, Labica- # na, Campana Gabinia, # Appia, ardeatina, Au- # relia # 322 Via Claudia, Aemiliæ # duæ, Caßia, Cymina, # Amerina, Salaria, Col- #
11516 Theatrum in hemicycli fe # forma # 175.190 Theatra temporaria & li # gnea # 190 Theodori # 94 Theoctaſtylon # 92 Theohexaſtylon # 92 Thermæ Iaſinellæ # 53 Theſaur{us} # 202 Theſmophoria # 423 Thol{us} # 160. 162. 282 Tholi # 94 Thrips Verm. # 217 Thryallis # 310 Th{us} ex Arabia tant. # 333 Thurifera arbor # 319.333 Th{us} adulteratum # 333 Th{us} maſculum # 333 Thur Germa. # 154 Thymelici # 195. 196 Thyromatum genera # 152. # 154. 230 Tigna # 70. 133 Tigna ab antiquis directa # collocabantur # 133 Tignum bipedale # 170 Tignum cardinatum # 441 Tignum compactum # 170 Tignum tranſuerſarium # 441 Tilia, arbor # 68 Tinea, vermic. # 214. 217 Tinea arcetur oleo cedri- # no # 28 Tmol{us} # 331 tmolites vinum # 331 tolleno # 405. 438 tomica # 269 tomices # 269. 270 toni, eorum\’ interualla # 181. 182 tonſillæ # 324 tophi genera tria # 58 toph{us} # 51 topia # 281 topiaria # 281 topiarij # 281 topiarium op{us} # 196 torcular # 240 torcularium # 240 torculum # 240 tormentum # 431 torneamentum # 176 torrida ſpica # 384 torn{us} # 370. 396 tortuca vulgò # 405 tor{us} & torul{us} # 154. 67 tor{us} ſuperior, inferior # 119. # 118 trabs arietaria # 459 trabs & trabicula # 24. # 94. 441 trabs, ſiue Epistylium # 94 trabeatio # 93. 94 trabes cardinatæ # 440 trabes compactiles # 162. 172 trabes Euerganeæ # 170. 172 trachelon # 418 tractorium gen{us} mach. # 401 tragea # 323 tragos # 84 triaecturæ # 162 trama # 403 tranſtilla # 25. 134. 216 transtra # 134 tranſuerſaria # 424 tranſuerſarij card. # 424 trapetum # 242 traſimen{us} lac{us} # 423 trebula # 63 trepondo # 434 triangul{us} orthogon. # 124 tribunæ Itall. # 164. 172. 282 tribunal # 166. 172 triclinium # 230. 231. 247 triclinia pro anni tempore # mutanda # 238 triclinia æstiua, autumna # lia, hyberna, & verna # 238. 277 tricliniares lecti # 230 triens # 263 trientales ſcapi # 412 triglyphi # 15. 98. 134 triglyphi vnde vocati # 98 triglyphi in ɀophoris Do- # ricis # 128 triglyphorum & mutilo- # rum collocatio # 125 triſdiapaſon # 188 trigon{us} # 11 trigon{us} aſpect{us} # 378 trigon{us} verſatilis # 194 triplinthi{us} paries # 64 tripoleæ in polituris vſ{us} # 275 trip{us} æne{us} # 8 triſculpt{us} # 135 triſpastos # 406 trite die ɀeugmenon, hy- # perbolæon, ſynnemme- # non # 182 triticũ in ſublimib{us} gra- # narijs condendum # 241 tritola # 53 tritonis figura # 30 triumphales corollæ # 128 trochil{us} # 119 trochlea machina # 405. 410 troëſna # 301 troë ɀeni aquæ pedes vi- # ciant # 325 trulla # 266 trulla quæ inducãtur # 276 trulliſſare # 271. 276 trulliſſatio # ibid. trunci # 118 Trutinarum duo generæ # 416 tuana # 296 tubi, & tubuli #
517
INDEX DICTIONVM GRAE-
CARVM
, QVAE IN HIS VI-
truuii
libris, atque Philandri Annotationibus,
ſparſim
leguntur.
11
Ἄβατομ # 60 ἀγκὼμ # 344 ἀῖκῶνες # 344 ἄγν{ος} # 72.423 {δι}{\’ςν}ες # 324 ἀετὸς # 162 {ἀί}θ{ομ}σα # 246 {ἀί}θρη # 14 {αἰ}μόπτυσις # 30 {αἰ}όλ{ου} πύλ{αι} # 30 ἄκρατ{ος} # 232 ἀκροβατικὸμ # 401 ἀκροκέρ{αι}α # 418 ἀκρὸλιθ{ος} # 59 ἄκρ{ος} ἀθ{ην}{αί}α # 165 ἄλβ{ου}λα # 323 {λλ}´ {οὖ}νγε # 74 ἀμαξόποδες # 439 ἄμμιομ # 369.288 ἀμφίκυρτ{ος} # 379 ἀμφίρ{εμ}σις # 407 {ἀν}αλόγια # 78 {ἀν}δ{ει}ὰς # 64 {ὰν}{δι}ρῶμ # 245 {ἀν}θράκωσις # 309 ἄνεσις # 232 ἄνθ{ος} χαλκ{οῶ} # 297 {ἀν}ιαξολόγΗτ{ος} # 11 ἀντίβασις # 430 {ἀν}τιγο{υν}τες # 195 ἄνθρακ{αι} # 54 ἄξωμ # 374 ἀπροσ{δι}ιόνυσα # 383 ἀργὸμ # 206 ἀργύ{ει}α # 23 ἄργυρομ χυτὸμ # 289 ἄρκτ{ος} # 381.383
22 ἁρμόνια # ἁρπά***{ει}μ ἀρσ{έν}ικομ # 284.286 {ἀρ}τάω # 410 ἄρτΗμα # 410 {αύ}λ{ην}ομ # 19.21 ἄςρομ # 384 ἀςρἀπ{αι}{αι} # 306 ἄσφαλτ{ος} # 327 ἄτλ{αν}τες # 245 {ἀυ}λΉ # 229.246 {ἄυ}{ει}ομ # 29 {ἀυ}τόματα # 396 {ἀυ}χ{η\‘ν} # 417 ἁφΉ # 211
Β
33 Βαλ{αν}{\~ει}ομ # 203 β{αν}{αυ}σὸμ # 401 βάτινα & βατίνια # 301 βασιλ{\~ει}ομ # 194 β\~Νμα # 196. βόρ{ετ}{ος} # 391 βρέτεομ # 64 βροντ{\~ει}ομ # 194 βροντί{αι}{αι} # 306 βύρσα # 390 βωμὸμ # 196
Γ
44 Γ{\~ει}σα # 74 γέρ{αν}{ος} # 409 γεωπονικώμ # 20 γλοίοι # 211 γνώμαμ # 356 γράμμα # 289 γραμματοφυλάκιομ # 230 γραμμΉ # 6.77 γραμμικἨ # 6 γραφικΉ # 6 γράφω # 6
Δ
55 Δακτυλο{δι}όχμη # 84 δ{ει}λὸς # 316 {δι}έλτωτομ # 387 {δι}{\’σν}ω # 211 {δι}ιαβἨτΗς # 420 {δι}ιάθεσις # 12 {δι}ιάθυρα # 245.247 {δι}άτομ{ος} # 379 {δι}ιατόν{ος} # 58 διάτονομ # 181 {δι}ι{αυ}λὸς # 209.210 δι{αυ}λο{δι}ςομοὶ # 210 {δι}ι{αυ}λωνί***{ει}μ # 229 {δι}ιδῶρωμ # 45 διε***{\’σν}γ{μρ}νομ # 181 {δι}ί***ο{ος} # 71 {δι}ί***ωος # 71 δικαςἨ{ει}ομ ἄργοντ{ος} # 199 {δι}ικτυόθετος # 62 δικτυωτὰ # 62 {δι}ίμοιρ{ος} # 11.79 {δι}ιοπτ{\’συ}ω # 343 διπκχ{αι}κΉ # 12 {δι}ιπλάσιομ # 79.83 {δι}ι{αύ}ιθαμι{ᾶι}ομ # 84 {δι}ίχαλκα # 83 διχότομ{ος} # 379 {δι}οκὸς # 439 {δι}όλιχος # 210 {δι}οχμἨ # 84 {δι}ῶρωμ # 45.47
Ε
66 Εῖχ{ει}{εί}δια #
11518INDEX. latina, Numentana, Tu # ſculana, Campana, Va- # leria, Numicia, Latina, # Cornelia, Vitellia, Oſtien # ſis, Portuenſis, Lauren- # tina # 322 Via Nomentana # 91 Viarum directiones # 138 Viaticum optimum liberis # parandum quod # 218 viatoria penſilia # 395 Villa rusticana quomodo # ponenda # 240 Villæ partes # 240 Villutum vulg. # 335 Vinum ſub dio, vel tecto # aſſeruari # 20 Vinis aliquot gentes præ- # bere cœlum # 20 Vinum miſcendi tres mo- # di # 232 Vinum albanum # 331 Vinum cæcubum # 331 Vinum catacecaumenites # 331 Vinum falernum # 331 Vinum fundanum # 331 Vinum lixiuum # 330 Vinum mamertinum # 331 Vinum præliganeum # 330 Vinum prodromon # 331 Vinum protropon # 330 Vinum ſetinum # 331 Vinum Tmolites # 331 Vinum tortiuum # 331 Viola Martia # 301 Virgo # 381 Virgula ænea # 396 Viriculum # 135 Viridia ſiue viridaria # 237 Viridarij # 237 Viride æris # 296 Viri in lectis cubantes cœ- # nabant # 234 per virtutis tẽplũ ingreſ- # ſ{us} eſt in Honoris # 257 Viſitata & inuiſa # 375 Viſum quando\’ falli # 225 Vites cantheriatæ # 134 Vites compluuiatæ # 134 Vitex # 68. 307. 423 Vitriolum # 297. 335 Vitrum cryſtallinum Mu # ranum vnde # 11 Vitruuian{as} figur{as} ad fi- # nem librorum promiſ- # ſas deſiderari # 29 Vitruui{us} oratione perpe- # tua vſ{us} # 9. 196 Vitruuio ignoſcendum in # ijs, quæ ad Grammat. re # gul{as} ſpectant # 162 Vlua palustri tecta com- # poſita # 41 Vlua # 43 Vlm{us} arbor # 68 Vmbella # 275 Vmbellati claui # 275 Vmbilic{us} hominis cen- # trum # 82 Vmbilic{us} hominis mediũ # 82 Vnc{us} # 275 Vncia # 117. 263. 289 Vncinati claui # 275 Vncini ferrei # 275 Vnda # 183 Vocem acutiorem habere, # qui breuiorem poli ele- # uat. habent # 223 Vocem impedientia # 195 Vocum ratio triplex # 183 Vocum variet{as} ex clima # tum diuerſitate # 223 Vocis affectiones # 211 Volumen quid # 33 Voluta # 100. 131 Vomitoria # 180 Volutæ Ionicæ emendata # circinatio # 102 Volutæ, maiores & mino- # res helices # 105. 131 Volutæ # 131 Vrbana pars villæ # 240 Vrbium inſulæ # 31 Vrce{us} fictilis # 207 Vrna quid # 242 Vſ{us} antiquorum ad tecto # ria parietum # 273 Vtilitatis ratio habẽda # 16
X
22 Xanthum oues ruf{as} efſi- # cere # 335 Xanth{us}, alio nomine Sca- # mander # 335 Xenia vnde dicta # 245 Xuth{us} # 128 Xylostrotum op{us} # 157 Xyſtarches # 213 Xystrophylax # 211 Xyſt{us} # 209. 213. 247 Xyſtum # ibidem
Z
33 Zama opp. # 340 Zimpiberi # 333 Zodiac{us} # 379 Zoil{us} # 254 Zona X I I. ſignorum # 379 Zophori # 15. 96 Zophor{us} Corinthi{us} Ioni- # co ſimilis # 105. 106 Zophor{us} compoſit{us} # 108 Zophor{us} Doric{us} trigly- # phis ſcalpt{us} # 98 Zophor{us} Ionic{us} # 100 Zophor{us} tuſcan{us} # 96 Zophor{us} puluinat{us} # 15 Zopiſſa # 420 Zygia # 74 Zmil{us} #
FINIS.
519
INDEX DICTIONVM GRAE-
CARVM
, QVAE IN HIS VI-
truuii
libris, atque Philandri Annotationibus,
ſparſim
leguntur.
104[Figure 104]11
Ἄβατμ # 60 ἀγκὼμ # 344 ἀτκῶνες # 344 ἄγν{ος} # 72. 423 {δι}{έν}ες # 324 ἀετὸς # 162 {ἀί}θ{ου}σα # 246 {ἀί}θρη # 14 {ἁι}μόπτυσις # 30 {ἀι}όλ{ου} πύλ{αι} # 30 ἄκρατ{ος} # 232 ἀκροβατικὸμ # 401 ἀκροκέρ{αι}α # 418 ἀκρόλιθ{ος} # 59 ἄκρ{ος}ἀθ{ην}{αί}α # 165 ἄλβ{ου}λα # 323 {λλ'} {οὖ}νγε # 74 ἀμαξόπο{δε}ς # 439 ἄμμιομ # 369. 288 ἀμφίκυρΤ{ος} # 379 ἀμφίρ{συ}σις # 407 ἀναλόγια # 78 {ἀν}δ{ρι}ὰς # 64 {ἄν}{δι}ρῶμ # 245 {ἀν}θράκωσις # 309 ἄνεσις # 232 ἄνθ{ος}χαλκ{οῦ} # 297 {ἀν}ιαΕολόγΗΤ{ος} # 11 ἀντίβασις # 430 {ἀν}Τιγο{ῦν}τες # 195 ἄνθρακ{αι} # 54 ἄξωμ # 374 ἀπροσ{δι}ιόνυσα # 383 {ἀρ}γὸμ # 206 {ἀρ}γύ{ρι}α # 23 ἄργυρομ χυτὸμ # 289 ἄρκΤ{ος} # 381. 383 ἁρμόνια # 181 ἁρπάΖ{ει}μ {ἀρ}σ{έν}ικομ # 284. 286 {ἀρ}τάω # 410 ἄρΤΗμα # 410 {οπ}λ{ην}ομ # 19. 21 ἄςρομ # 384 ἀςρἀπ{αι}{αι} # 306 ἄσφαλΤ{ος} # 327 ἄτλ{αν}Τες # 245 {ἀν}λΉ # 229. 246 {ἄν}{ρι}ομ # 29 {ἀν}τόμαΤα # 396 {ἀν}χ{ὴν} # 417 ἁφΉ # 211
Β
22 Βαλ{αν}{\~ει}ομ # 203 Β{αν}{αν}σὸμ # 401 Βάτινα & Βατίνια # 301 Βασιλ{\~ει}ομ # 194 Β\~Νμα # 196. Βόρ{ει}{ος} # 391 Βρέτεομ # 64 Βροντ{\~ει}ομ # 194 Βροντί{αι}{αι} # 306 Βύρσα # 390 Βωμὸμ # 196
Γ
33 Γ{\~ει}σα # 74 γέρ{αν}{ος} # 409 γεωπονικών # 20 γλοίοι # 211 γνώμαμ # 356 γράμμα # 289 γραμμαΤοφυλάκιομ # 230 γραμμΉ # 6. 77 γραμμικἨ # 6 γραφικΉ # 6 γράφω # 6
Δ
44 ΔακΤυλο{δι}όχμη # 84 δελὸς # 316 δ{ει}λτωΤομ # 387 {δι}{όι}ω # 211 {δι}ιαΒἨτΗς # 420 {δι}ιάθεσις # 12 {δι}ιάθυρα # 245. 247 διάτομ{ος} # 379 {δι}ιαΤόν{ος} # 58 διάτονομ # 181 {δι}ι{αυ}λὸς # 209. 210 δι{αυ}λο{δι}ρομοὶ # 210 {δι}ι{αν}λωνίΖ{ει}μ # 229 {δι}ιδῶρωμ # 45 διεΖ{\’σν}γ{μθν}ομ # 181 {δι}ίΖο{ος} # 71 {δι}ίΖωος # 71 δικαςἨ{ρι}ομ ἄργονΤ{ος} # 199 {δι}ικΤυόθετος # 62 δικΤυωτὰ # 62 {δι}ίμοιρ{ος} # 11. 79 {δι}ιοπΤ{έν}ω # 343 διπΗχ{αι}κΉ # 12 {δι}ιπλάσιομ # 79. 83 {δι}ι{ον}ιθαμι{ᾶι}ομ # 84 {δι}ίχαλκα # 83 διχότομ{ος} # 379 {δι}οκὸς # 439 {δι}όλιχος # 210 {δι}οχμἨ # 84 {δι}ῶρωμ # 45. 47
Ε
55 Εγχ{ει}{ρί}δια #
11520INDEX. ἐγχ{ει}{ρι}{δι}ιομ # 33. 418 εἶδωλομ # 64 {δι}ώλιομ # 417 ἔίκελομ # 64 ὀκκλΗσιαςΗ{ρι}ομ # 279. 281 ἐκφορὰ # 111 ἐλικΉ # 381 ἑλί{ος}ω # 133 ἐλαί{ος} # 212 ἕλω # 446 ἐμβάτΗς # 138 ἔμθολ{ος} # 419 ἔμβολοι # 442 ἐμπλεκτὸμ # 58 ἔμπν{σι}ςομ ὄργανὸμ # 426 ἐμπύρεομ # 383 {ἐν}γόνασι # 387 ἔντασις # 89. 148 ἔντατομ ὄργ{αν}ομ # 426 ἐπάγωμ # 410 ἐπίθαθρα # 437. 438 ἐπίβολ{ος} # 419 ἐπι{δι}ίμοιρ{ος} # 79. 83 ἐπιπ{εν}τὰμοιρος # 79. 83 ἐπιτίθΗδες # 113 ἐπίςιτ{ος} # 79. 83 ἐπίτριτ{ος} # 79 ἐπισκί{δι}ες # 435 ἐρ{εί}σμα # 252 ἕρμασμα # 252 ἕρμα # 252 ἑρμΗ{δι}ονΉ # 388. 391 ἔςωρ # 419 ἐσχάρα # 434. 439 ἐνεργὲς # 173 ἐνθ{εῖ}α # 413. 415 ἐνθνγραμμΉ # 7 ἕνρΗκα # 358. 361 ἐ\~νρ{ος} # 29 ἔφεκτ{ος} # 79. 83
Ζ
22 Ζ{σί}γιοι # 418 ζ{σι}γίτ{αι} # 418 ζύγα # 68 ζυγία # 68 ζύγια # 72 ζυγόδεσμα # 419 ζυγὸμ # 416 ζωγραφικ\~Ν ἀσβόλη # 295
Η
33 Ἥλεκρομ # 328 Ἡμιζυγίομ # 416 Ἡμιόλι{ος} # 79 Ἡχ{εῖ}α # 4. 44. 188 Ἡκέτικα # 9
Θ
44 Θαλάμακες # 418 θαλαμίτ{αι} # 418 θαλάμιοι # 418 θαμνίσκ{ος} {αυ}ιθαμι{αῖ}{ος} # 84 θάμν{ος} {αυ}ιθαμώ{δι}Ης # 84 θεατ{ρί}{δι}ιομ # 199. 282 θεματισμὸς # 12 θεοδότιομ # 284. 286 θεολογ{εῖ}ομ # 194 θέρω # 374 θἨρα # 31 θΗ{ρί}ομ # 390 θραν\~Ντ{αι} # 418 θυμέλη # 196 θυμιαθἨ{ρι}ομ # 390 θύομ # 326 θύρα # 154 θύρ{αι} # 154 θυ{ρι}{δι}ες # 154 θυρωρ{εῖ}ομ # 245 θῦτἨ{ρι}ομ # 390
Ι
55 {δι}έ{αι} # 12 ἴομ # 301 ἱςοκέρ{αι}α # 418 ἴχν{ος} # 14
Κ
66 Κακιζότεχν{ος} # 130 κάμπη # 296 κάμαροι # 268 κανΗφόροι # 130 καρ{δι}ία # 71 καρχἨσι{ος} # 418 κανὼμ # 272. 416 κανὼμ μ{ου}σικός # 426 κατὰ {δι}ιάμερομ # 429 κατακεκ{αν}μ{έι}η # 51. 53 κατακεκανμρνίτΗς # 330. 53. # 319 κατΗκο{υ\~ν}τες # 195 κ{αν}λὸν {αυ}ιθαμι{αῖ}ομ # 84 κ{α\~ν}σις # 290. 291 κε{δι}{ρί}α # 72 κεδρέα # 72 κε{δι}ρ{αί}α # 72 κερ{αί}α # 418 κερ{αυ}νί{αι} # 306 κερ{αυ}νοσκοπ{εῖ}ομ # 194 κΗρογραφία # 135 κιννάβα{ρι} # 288 κίωμ # 247. 250 κλίματα # 4 κλίνω # 9 κοιλία # 345 κόλλα # 293 κοιλὸς # 374 κολόνο{αι}ομ # 64 κολυμβις{αί} # 136 κονιάτ{αι} # 265 κονὶς # 211 κόραξ # 335 κόραξις χρόα # 335 κορὸμ # 335 κὸσμ{ος} # 374 κόσμ{ου} ὄμμα # 371 κρΗο{δι}όκΗ # 437. 439 κυ{δι}ώνια # 326 κυκλικΉ # 7 κυζικ{ην}ὸς # 437
11521INDEX. κυκλικΉ κίΗσις # 401 κυκλώτΗς # 413 κυλιν{δι}έω # 412 κ{υν}όσ{ου}ρα # 382
Α
22 Λ{ει}ότΗς # 46 λιγυ{στ}ικὸς # 336 λιθὸβολοι μΗχαν{ὰι} # 446 λίνοι # 391 λογ{εῖ}ον # 195 λόγ{ος} ὀπτικὸς # 5 λογοζωγράφοι # 226 λουτρὸς # 209 λ{ου}τρὸν # 209. 313
Μ
33 ΜέσΗ # 188 μέσον # 181 μέσόνεοι # 418 μετοχΉ # 113 μέταξα # 270 μεταξυριγλυφίομ # 141 μεσοριγλυφίον # 141 μΝλα χρύσεα # 326 μ\~Νλον {απ} ε{ρι}κὸν # 326 μ{ὴν} # 394 μ{ην}ο{ει}{δι}Ής # 379 μΗρὸς # 138. 142 μἨτρα # 72 μιλτοπάρΗοι ν\~Νες # 369 μίλτος # 285. 368 μίτ{ος} # 238 μόνας # 79 μονόζωος # 71 μονόζοος # 71 μ{ού}τλα # 134 μόχλια # 415 μυελόν # 71 μυρε{ψι}κὸς κάλαμος # 332 μύρον, quaſi μῶρον # 212
Ν
44 Ναώς {ἐν} παρά{στ}ασιν # 60 νέ{ος} # 314 ν\~Νες χαλκέμβολοι # 442 ν\~Νες μιλτοπάρΗοι # 369 νότι{ος} # 391 νοῦς # 314 ν{σῖ}ρον # 324 ν{σι}ρό{απ}α{σι}α # 425
Ε
55 Ε{αν}θὸς # 335 ξο{αν}ὸν # 64 ξύλον κ{άν}σιμον {καὶ} {{ἐν}ιρ}γά- # σιμον # 134 ξύλον # 419 ξυ{στ}ὸς # 210. 245
Ο
66 Ὥιαξ # 414. 417 ὀῖαξ # 414 ὀικονομία # 12 ὀῖκ{ος} ἔν{δι}οξος # 194 ὀῖκ{ος} τ{ρί}κλινος # 231 ὀῖκ{ος} π{ον}τάκλινος # ibid. ὀῖκ{ος} ἑπτάκλινος # 232 ὀῖκ{ος} {ἐν}νεάκλινος # ibid. ὀῖκ{ος} {δι}εκάκλινος # ibid. ὀῖκ{ος} ρισκ{αι}δεκάκλινος # ibidem ὀμβ{ρί}{αι} # 3 ὄιν{ου} κράσις # 232 ὄιν{ος} ἄκρατος # 232 ὄιν{ος} {δι}αρΉ # 232 ὁινῶν{αι} # 240 ὄνος # 408 ὄνισκ{ος} # 408 ὅιον ἄμμ{ου} # 295 ὄπ{αι} # 133 ὀπὸν κυρ{ην}{αι}κὸν # 334 ὀπώρα # 248 ὁφίζω # 223 ὀργ{υί}α # 33 ὀρκέω # 446 ὄρυγες # 440 ὀρύ{αι}ω # 442 ὀρχὲομ{αι} # 193 {στ}ρακον # 300 {στ}ρεα # 300 {στ}ρ{ει}α # 300 ὀυράκ{ος} # 418 ὀυρανίσ χος # 390 ὀφιόεχος # 387
Π
77 Παλ{αι}{στ}\~Ν # 84. 263 πανσέλ{ην}{ος} # 380 παραπΗγνύω # 392 παρα{στ}ὰς # 153 παρα{στ}άδες # 85. 153 πάτον # 211 π{ον}τάμοιρος # 79. 83 περίακτος # 193 π{δβ}ίακτοι # 194 περίβολος # 262 πε{ρι}δρόμι{δι}αι # 210. 213. 245 π{δβ}ιΗχο{υ\~ν}τες # 195 πε{ρι}κίων # 247 πε{ρι}{στ}εροροφ{εῖ}ον # 136 π{δβ}ί{στ}οος # 247 περίτρΗτος # 12. 14. 433 π{δβ}ίτρΗτον # 12. 434 πε{ρί}ροχος # 407 περόνη # 405 πΗξίτεχνος # 130 πΗγάι{αι} # 306 πιθῶν{αι} # 240 πίναξ # 426 πιτύσματα # 278 πιτνλίζ{ει}ν # 278 πλανἨτ{αι} # 375 πλ{αν}τανί{στ}οι # 212 πλίνθοι # 64 πλ{έι}α{δι}ες # 247 πλίνθον # 90 πν{δι}ματικὸν # 401 πολέω # 375 πόλις # 446 πολιορκετΉς # 446 πόλος #
11522INDEX. πόλοι # 370. 375 ποσότΗς # 12 προάυλιομ # 246 πρόδρομος # 246 πρ\’θ{δι}ρομος ὀῖνος # 330 προμαλακτ\’Ν{ει}α # 313 πρὸς ὀρθὰς # 393 προςὰς # 153 πρὸς τὰ ἰςορ{ού}{μενα # 395 πρὸς πάμ κλίμα # 395 πρόροπος ὀῖνος # 330 προτρ\’νγετομ # 381. 384 προρνγετΉς # 384 πτερὰ # 85. 418 πτερ\’νγιομ # 417 πτ{δρ}ώματα # 85 πυκνό{ςτ}υλος # 90 πυ{ει}ατΉ{ει}ομ λακωνικὸμ # 206 πτίσματα # 278 πυλώ{ει}ομ # 246
Ρ
22 \‘Ράβ{δι}ωσις # 150 \‘ραβδωτὰ # 150 ῥίζα # 417 ῥύποι # 211 ῥυταὶ # 306
Σ
33 σαμβύκη # 221. 223 σΉκωμα # 360 σΉκωμαποι{εῖ}μ # 360 σκ{αύ} # 23 σκαφο{ει}δὲς # 172 σκέ{δι}ος # 142 σκεπαρνΗ{δι}ὸμ # 22 σκσυφό{ει}ομ # 419 σκιάδια # 275 σκιαθΉρας # 31. 37 σκιόθΗρα # 28. 31 σκοτινὸς # 44 σκυταλί{δι}{αμ} # 419 σκώλΗ{κα} # 296 σκύροι # 283 {αυ}άζω # 407 {αυ}αρτία # 416 {αυ}Ήλ{αι}ομ # 284 {αυ}ιθαμΉ # 84. 263 {αυ}ιθαμιαῖα # 84 {αυ}ιθαμαῖος καυλὸς # 84 {στ}αθμΉ # 189. 272 {στ}αθμὸς # 416 {στ}αθμοὶ # 153 {στ}άσιμαι # 306 {στ}αχύς # 384 {στ}ελγίσματα # 211 {στ}εφανΉ # 262 {στ}Ήλαι # 250 {στ}ιβά{δι}ες # 274 {στ}οὰ # 247 {στ}οιχ{εῖ}α # 18. 20 {στ}{εὶ}{ες} # 124. 150. 430 {στ}ρόφιγΓες # 399 {στ}υγὸς ***{δι}ωρ # 320. 336 {στ}ύλος # 247 συλλογιἀι{αι} # 306 {στ}ύλοι # 85. 250 συμφόνια # 181 συνἐμ{μεν}ομ # 181 συνΝχ{οῦ}ντες # 195 σφάιρωμα # 416 σχΉμα # 29 σχΉματα # 29. 32 σχοῖνος # 332 σχοῖνος Ή διωσμὸς # ibid. σχοίν{ου} ἅνθος # ibid. σωλιὼ # 242
Τ
44 Ταλαντἐω # 443 τά{ες}ις # 12 τάρσοι κώπωμ # 418 ταυροκόλλα # 293 τέλ{ει}ομ # 78 τέλιος ἁριθμὸς # 78 τέρθρ{ος} # 418 τερθ{εί}{ος} # 418 τεꝓάζο{ος} # 71 τετράζωος # 71 τΗ{ες}ίτεχνος # 130 τοπιο{δι}ές # 196 τομΗκΉ # 270 τ{εί}καλκα # 83 τ{εί}κλινομ # 232 τροπ{αὶ} θε{ει}ν{αὶ} # 381 τροπ{αὶ} χ{ει}μεριν{αὶ} # 381 τροπότΉρ # 418 τρόχιλομ # 111
Υ
55 Ὕαλομ # 300 ***λη # 20 ***{δι}ωρ λ{ει}κὸμ # 323 ***πατομ # 181. 186 {ὺπ}{δρ}βόλεομ # 181 {ὺπ}έρθυρομ # 154 {ὺπ}ογ{εῖ}σα # 74 {ὺπ}όζωμα # 417 {ὺπ}ομόχλιομ # 414. 415
Φ
66 Φάλαγ{ες} # 416. 419 φ{δι}{δι}ισογώνιομ # 62 φθεὶρ # 417 φθόγΓ{ος} # 181. 183 φιλόθεοι # 304 φλυα{εί}α # 233 φυσιολογία # 3 φραγμοὶ μονόλιθοι # 296 φρεατί{αι} # 306
Χ
77 Χάλκανθομ # 335 χαλκέμβολοι νἬες # 442 χαλκώματα # 442 χ{ει}ροτόνΗτομ # 359. 368 Χελώνη # 405 χελώνιομ # 405 χΗλὸμ # 434 χοιρά{δι}ες # 324 χρῶμα # 181. 215
Ω
88 Ω{δι}Ή # 199 ὦχρα # 283. 284 {εί}{αι} #
523
Errata in Epitome ſic corrigito.
Pagina 2. linea 1. lege 1600.
Pagina 3. linea 5. lege amphoram Romanam.
Pagina 8. linea 13. lege duell{as} tres.
Pag. eadem linea 19. lege Viginti quatuor ſcripula.
Pag. 9. linea 14. lege ſtagium.
Pag. 12. linea 3. lege. Libram menſuralem Rhaɀæ
#interpres vertit Rotulum.
Pag. 13. linea 16. lege Gerah.
Eadem linea 18. lege Maneh.
524
Extrait du Priuilege.
105[Figure 105]
Il eſt deffendu à to{us} Imprimeurs & Libraires de non
imprimer
, ne faire imprimer, ny expozer en vente ce pre-
ſent
liure intitulé M.
Vitruuii Pollionis de Archite-
ctura
libri decem ad Cæſarem Auguſtum, &
c. Ac-
ceſſerunt
Gulielmi Philandri Caſtilionii, ciuis Ro-
mani
annotationes caſtigatiores, &
plus tertia word
te
locupletiores.
Iuſques au bout & terme de word ns,
venans
enſuiuans &
conſecutifs, commençans du iour &
date
que ledit liure ſera acheué d’imprimer, ſinon par le
congé
&
permißion de lean de Tournes Imprimeur de
Lyon
:
& ce, ſ{us} peine de confiſcation deſdits liures, & d’a-
mende
arbitraire:
ainſi que le tout eſt pl{us} amplement con-
tenu
au Priuilege ſ{us} ce ottroyé, &
donné à Fonteinebleau
le
troizieme de Septembre mille cinq cens cinquante &
vn.
Par le Roy, maistre Michel de Lhoſpital maistre
des
Requeſtes de lhostel preſent.
Signé Bohier.
Et ſeellé du grand ſeau en Cire iaune.
Acheué d’imprimer le huitieme de Feurier
1552
.
à Nat. Domini.
525 106[Figure 106]
526 107[Figure 107]
527
[Empty page]
528
[Empty page]
529
[Empty page]
530
[Empty page]