Vitruvius; Philandrier, Guillaume, Gvlielmi Philandri Castilionii ... In decem libros M. Vitruuii Pollionis de architectura annotationes, 1544

Bibliographic information

Author: Vitruvius; Philandrier, Guillaume
Title: Gvlielmi Philandri Castilionii ... In decem libros M. Vitruuii Pollionis de architectura annotationes
Year: 1544
City: [Romae]
Publisher: [Dossena]

Permanent URL

Document ID: MPIWG:FG98NDZ5
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:FG98NDZ5

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
Table of contents
1. Page: 0
2. GVLIELMI PHILANDRICASTILIO-NIIGALLI CIVIS RO. IN DE-cem Libros M. Vitruuii Pollionis de Ar-chitectura Annotationes. ADFRANCISCVM VALESIVM Regem Chriſtianiſſimum. Cum Indicibus Græco & Latino locupletiſſimis. Page: 3
3. Cum Gratia ac Pontificio Regio Venetó Priuilegiis. - 1544 - Page: 3
4. ARCHITECTI VIRTVTES EX VITRVVIO. Page: 4
5. IOANNES ANDREAS DOSSENA STVDIOSIS S. Page: 5
6. AVCTORES, QVOS IN HOC OPERE PHILANDER, & ij per quos ipſe profecit ſequuti ſunt, & citant. Page: 7
7. FRANCISCO VALESIO REGI POTENTISS. ET Chriſtianiſſimo. GVLIELMVS PHIL ANDER CASTILLIONIVS. Victoriam. Page: 13
8. VITRVVII VITA EX IPSO opere per Philandrum collecta. Page: 17
9. L. VITRVVIVS. L. L. CERDO ARCHITECTVS. Page: 17
10. GVLIELMI PHILANDRI CASTILIO-NII GALLI CIVIS RO. IN PRI-mum Lib. M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. CAP. PRIMVM. Page: 19
11. CAP. SECVNDVM. Page: 28
12. CAP. TERTIVM. Page: 30
13. CAP. QVARTVM. Page: 31
14. CAP. QVINTVM. Page: 35
15. CAP. SEXTVM. Page: 37
16. CAP. SEPTIMVM. Page: 44
17. GVLIELMI PHIL ANDRICASTILIO-NII GALLI CIVIS RO. IN SE-cũdum Lib. M. Vitru. Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 45
18. CAP. PRIMVM. Page: 46
19. CAP. SECVNDVM. Page: 49
20. CAP. TERTIVM. Page: 49
21. CAP. QVARTVM. Page: 52
22. CAP. QVINTVM. Page: 53
23. CAP. SEXTVM. Page: 54
24. CAP. SEPTIMVM. Page: 55
25. CAP. OCTAVVM. Page: 58
26. CAP. NONVM. Page: 65
27. CAP. DECIMVM. Page: 71
28. GVLIELMI PHILANDRI CASTILIO-NII GALLI CIVIS RO. IN TER-tium Lib. M. Vitru. Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 72
29. CAP. PRIMVM. Page: 73
30. CAP. SECVNDVM. Page: 82
31. CAP. TERTIVM. Page: 90
32. GVLIELMI PHIL ANDRI CASTILIO, NII GALLI CIVIS RO. IN QVAR-tum Lib. M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. CAP. PRIMVM. Page: 129
33. CAP. SECVNDVM. Page: 136
34. CAP. TERTIVM. Page: 141
35. CAP. QVARTVM. Page: 151
36. CAP. QVINTVM. Page: 152
37. CAP. SEXTVM. Page: 153
38. CAP. SEPTIMVM. Page: 158
39. CAP. OCTAVVM. Page: 163
40. GVLIELMI PHIL ANDRI CASTILIO-NII GALLI CIVIS RO. IN QVIN-tum Lib. M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 164
41. CAP. PRIMVM. Page: 165
42. CAP. SECVNDVM. Page: 167
43. CAP. TERTIVM. Page: 168
44. CAP. QVARTVM. Page: 171
45. CAP. QVINTVM. Page: 175
46. CAP. SEXTVM. Page: 179
47. CAP. SEPTIMVM. Page: 181
48. CAP. OCTAVVM. Page: 182
49. CAP. NONVM. Page: 184
50. CAP. X. Page: 189
51. CAP. XI. Page: 191
52. CAP. XII. Page: 194
53. GVLIELMI PHILANDRI CASTILIO, NII GALLI CIVIS RO. IN SE-xtum Lib. M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 198
54. CAP. PRIMVM. Page: 199
55. CAP. SECVNDVM. Page: 201
56. CAP. TERTIVM. Page: 203
57. CAP. QVARTVM. Page: 204
58. GAP. QVINTVM. Page: 206
59. CAP. SEXTVM. Page: 213
60. CAP. SEPTIMVM. Page: 214
61. CAP. OCTAVVM. Page: 215
62. CAP. NONVM. Page: 216
63. CAP. DECIMVM. Page: 219
64. CAP. XI. Page: 222
65. GVLIELMI PHILANDRICASTILIO-NIIGALLI CIVIS RO. IN LIB. ſeptimum M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 225
66. CAP. PRIMVM. Page: 228
67. CAP. SECVNDVM. Page: 234
68. CAP. TERTIVM. Page: 235
69. CAP. QVARTVM. Page: 244
70. CAP. QVINTVM. Page: 246
71. CAP. SEXTVM. Page: 249
72. CAP. SEPTIMVM. Page: 249
73. CAP. OCTAVVM. Page: 253
74. CAP. NONVM. Page: 255
75. CAP. X. Page: 257
76. CAP. XI. Page: 259
77. CAP. XII. Page: 260
78. CAP. XIII. Page: 261
79. CAP. XIIII. Page: 264
80. GVLIEL MI PHIL ANDRI CASTILIO-NII GALLI CIVIS RO. IN LIB. octauum M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 266
81. PALLADI VICTRICI SACRVM Page: 267
82. CAP. PRIMVM. Page: 269
83. CAP. SECVNDVM. Page: 273
84. CAP. TERTIVM. Page: 279
85. CAP. QVARTVM. Page: 299
86. CAP. QVINTVM. Page: 301
87. CAP. SEXTVM. Page: 302
88. CAP. SEPTIMVM. Page: 303
89. GVLIELMI PHILANDRICASTILIO-NIIGALLI CIVIS RO. IN LIB. nonum M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 310
90. CAP. PRIMVM. Page: 311
91. CAP. SECVNDVM. Page: 312
92. CAP. TERTIVM. Page: 315
93. CAP. QVARTVM. Page: 331
94. CAP. QVINTVM. Page: 338
95. CAP. SEXTVM. Page: 339
96. CAP. SEPTIMVM. Page: 344
97. CAP. OCTAVVM. Page: 346
98. CAP. NONVM. Page: 348
99. GVLIELMI PHIL ANDRI CASTILIO-NII GALLI CIVIS RO. INLIB. decimum M. Vitruuii Pol-lionis de Archite-ctura, Anno-tationes. EX PROOEMIO. Page: 351
100. CAP. PRIMVM. Page: 351
101. CAP. SECVNDVM. Page: 353
102. CAP. TERTIVM. Page: 356
103. CAP. QVARTVM. Page: 357
104. CAP. QVINTVM. Page: 358
105. CAP. SEXTVM. Page: 360
106. CAP. SEPTIMVM. Page: 361
107. CAP. OCTAVVM. Page: 362
108. CAP NONVM. Page: 368
109. CAP. X. Page: 368
110. CAP. XI. Page: 369
111. CAP. XII. Page: 371
112. CAP. XIII. Page: 372
113. CAP. XIIII. Page: 373
114. CAP. XV. Page: 374
115. CAP. XVI. Page: 377
116. CAP. XVII. Page: 378
117. CAP. XVIII. Page: 379
118. CAP. XIX. Page: 379
119. CAP. XX. Page: 383
120. CAP. XXI. Page: 383
121. Ex totius operis peroratione. Page: 384
122. FINIS. Hæc Philander commentabatur Romæ. III. Caleñ. Auguſti. M. D. XLI. Suadente impel-lente & adiuuante Mecœnate ſuo GEORGIO ARME-NIACO Ruthe-norum Epi-ſcopo, tum regio ad PAV-LVM. III. PONT. MAX. Legato. Page: 388
123. ERRATA, QVAE VIX A DILIGENTISSIMIS VI-tari poſſunt in imprimendis auctori-ribus, ſic corrigito. Page: 389
124. INDEX DICTIONVM QVÆ IN HIS ANNOTA tionibus græce leguntur. Α Page: 393
125. Β Page: 393
126. Γ Page: 393
127. Δ Page: 393
128. Ε Page: 394
129. Ζ Page: 394
130. Η Page: 394
131. Θ Page: 394
132. Ι Page: 395
133. Κ Page: 395
134. Λ Page: 395
135. Μ Page: 395
136. Ν Page: 395
137. Ξ Page: 395
138. Ο Page: 395
139. Γ Page: 396
140. Ρ Page: 396
141. Σ Page: 396
142. Τ Page: 397
143. Υ Page: 397
144. Φ Page: 397
145. Χ Page: 397
146. Ω Page: 397
147. INDEX EO-RVMQVAE HABEN-TVR IN ANNOTA-tionibus in Vitruuium copioſiſſimus. A Page: 398
148. B Page: 401
149. C Page: 402
150. D Page: 406
151. E Page: 407
152. F Page: 408
153. G Page: 409
154. H Page: 410
155. I Page: 411
156. L Page: 412
157. M Page: 413
158. N Page: 415
159. O Page: 415
160. P Page: 416
161. Q Page: 418
162. R Page: 419
163. S Page: 419
164. T Page: 422
165. V Page: 424
166. X Page: 425
167. Z Page: 425
168. FINIS. Page: 425
169. Impreſſum Romœ apud 10. Andream Doſſe-na Thaurineñ. Anno Domini. M. D. XL IIII. Page: 426
1
[Empty page]
2
[Empty page]
3
GVLIELMI
PHILANDRICASTILIO-
NIIGALLI CIVIS RO. IN DE-
cem Libros M. Vitruuii Pollionis de Ar-
chitectura Annotationes.
ADFRANCISCVM VALESIVM
Regem Chriſtianiſſimum.
Cum Indicibus Græco & Latino locupletiſſimis.
1[Figure 1]EMERGVNT LONGA QVI LATVERE DIE
Cum Gratia ac Pontificio Regio Venetó Priuilegiis.
- 1544 -
4
ARCHITECTI VIRTVTES
EX VITRVVIO.
ARCHITECTVS magno ſit animo, non ar-
rogans, ſedfacilis, & æquus & fidelis, ſine auaritia.
Ne ſit cupidus, ne in muneribus accipiendis habeat ani-
mum occupatum, ſed cum grauitate ſuam tueatur digni-
tatem, bonam famam habendo. Rogatus non rogans ſu-
ſcipiat curam.
5
IOANNES ANDREAS DOSSENA
STVDIOSIS S.
EGO, NIHIL Hominis naturæ
decentius, magis ue proprium exiſti-
mandumputo, vnicui pro viribus
officio ac pietate ſatisfacere. Hoc ve-
rò beneficentiæ munus, tunc Deo, &
hominibus gratius contingit, cum ad beneficia conferen-
da natura nostr a propenſi videamur, non autem vt inde
ad nos præmium vel merces vlla perueniat; bona enim ac
pia opera, homines ipſi, nobis etiam renitentibus meri-
tis laudibus & præmiis proſequuntur. Hæc igitur cum
mihi ſæpe in mentẽ veniſſent, ſimul cũ conſiderarem, ̈
ele gans, ̈ iucundum, ̈ doctum, quanta ſcientiarum
varietate plenum opuſculum eſſet, quod Guilielmus Phi-
lander Gallus, in Vitruuii de Architectura libros mul-
tis laboribus & vigiliis commentatus eſſet, non dubitaui,
his fœlicibus principiis (nullos. n. adhuc libros impenſis
meis excuſos vobis propoſui) me vobis gratificaturũ. Et
quanuis optime cognoſcam, Vitruuium ipſum a paucis le-
gi, cum propter ſcientiam quam pertractauit, quam mul-
ti, nomine ipſo vix audito, tan̈ ad animi cultum ſcien-
tiarum cognitionem parum neceſſariam statim aufu-
giunt at auerſantur; tum etiã propter ſtyli obſcuritatem,
quo artem illam ſuá proſequutus est, tamen acutius inſpi-
ciens, animaduerti, hunc doctiſſimum virum ſexcentas in
hiſce Annotationibus res ſcitu digniſſimas aſperſiſſe.
Præterea neſcius non eram, quanquam Vitruuius Archi-
tecturæ pater proprio vocabulo appellandus eſſet, multis
tamen vndi ſcientiis opus illud ſcaturire. Cum
6 ipſe in primo libro affirmet perfectum Architecturæ ma-
giſtrum omnes ſcientias callere oportere, non ab re de iis
ſcientiis & mentionem fecit, & præcepta nonnulla pro-
tulit. His igitur cauſis ominari videor, vos tantam ex iis
Annotationibus vtilitatem accepturos, vt ad me quo,
(quanuis ad hoc cum eas torcularibus ſubmiſi, mens non
inhiaſſet mea) non mediocre lucrum ex laboribus meis
peruenturum exiſtimem. Neminem. n. bonarum artium
studioſum inueniri poſſe arbitror, qui, ex huius doctiſſi-
mi viri hortulis fructus carpere auidiſſime nõ deſideret.
Læto igitur animo 10. Andreæ veſtri primitias accipite,
ac benigno fauore, me qui eas vobis excuſas legẽdas pro-
poſui, acipſum Philandrum, qui lucubrationibus ſuis vt
proponere poſſem effecit, proſe quamini. Quod ſi (vt ſpe-
ro) euenerit, vobis paucos poſt menſes Vitruuii opus vni-
uerſum me impre ſſurum polliceor, priſtino candori ab
eodem Philandro reſtitutum, ac infinitis mendis quibus
nunc titubare videtur, caſtigatum, variis inſuper ac nouis
figuris exornatum, quale nullæ adhuc officinæ ediderunt,
nec ea quidem, quæ opus illud hoc anno Baſileæ excu-
ſum propoſuit, quæ impreſſio, non ſolum doctorum iudi-
cio castigatior non videtur, ſed deterior certe aliquan-
to, & corruptior. Ast ego id tantum curans vt in
hac re bene vobiſcum agatur, voluntati ac vtilitati ve-
ſtræ ſatisfiat, id non enitar vt quàm celerrime, ſed vt
̈ diligẽtiſs. ac castigatiſs. imprimatur. Quod mihi ad
votum euenturum ſpero, opera & iudicio Guilielmi hu-
ius Philandrifretus, qui totis nunc viribus in id incum-
bit, vt vobis oſtendat ſe non parum studii & diligentiæ
in his libris primum declarandis, deinde corrigendis,
adhibuiſſe. Valete fœlices.
7
AVCTORES, QVOS IN
HOC OPERE PHILANDER,
& ij per quos ipſe profecit
ſequuti ſunt, &
citant.
Apollonius Mathematicus.
Athenæus.
Aristocles.
Alphenus Iuriſcon.
Ariſtoteles.
Alphagranus.
Aulus Gellius.
Ariſtarchus Samius.
Ælianus.
Aquila.
Albertus Durerus.
Apuleius.
Alexis.
Aſconius Pedianus.
Adrastus.
Africanus Iuriſcon.
Ariſtides Quintilianus.
Aristoxenus.
Andreas Ornithoparchus.
Ammianus.
Aloyſius Mundella.
Aphthonius.
Aphthonii Scholiastes.
Auſonius.
Albugerig.
Alexander ab Alexand.
Archestratus.
Alfonſus.
Andreas Alciatus.
Aristeas.
Aelius Spartianus.
Arcadius.
Apſyrtus.
Aetius.
Antiphanes.
Actuarius.
Aben Meſuai.
Antonius Muſa.
Albinouanus.
Auerrois.
Acron.
Anaxandrides.
8
Auicenna.
Abix.
Æmilius Probus.
Arrianus.
Arnobius.
Auctor lib. de mir. aud.
Ælius Promotus.
Ariſtophanes.
Aristophan. Interpres.
Architas.) Atabati.
Apollodorus arithmet.
Aſper.
Aſclepiades Myrleanus.
Archimedes.
Ammonius.
Apollonius.
Angelus Politiauus.
Alcinous.
Andreas Panorm.
Ambroſius.) Aratus.
Abohanifa.
Augustinus.
Accurſius.
Athanaſius.
Artemido. ſiue Daldianus.
Biton.
Bacchius.
Berno Cluniaceñ. Abbas.
Bernardus Clareuallen.
Boethius.) Bedigoras.
Beroaldus.
Boccatius.
Beroſus.) Beda.
Beſſario.
Budæus.
Baſilius.
Baptista Pius.
Blondus Flauius.
Cornelius nepos.
Claudianus.
Columella.
Campanus.
Constant. Imperator.
Caſſius Hemina.
Caſcellius Iuriſcon.
Cleonides.
Callixenus.
Caſſiodorus.
Catellianus Cotta.
Cicero.
Chriſto. Landinus.
Cornel. Celſus.
Cenſorinus.
Conrbadus Celtis.
Cornel. Tacitus.
Catullus.
Callimachus.
Cælius Apitius.
Caius Iur. conſ.
Campanus.) Clearchus.
9
Cteſibius.
Chryſippus.
Calpurnius.
Callimachi ſcholiastes.
Dioſcorides.
Dionyſius Halicarnaſ.
Diomedes.
Dion.) Diphilus.
Diodorus Siculus.
Dionyſius Apher.
Didymus.
Domitius Calderinus.
Diocles.
Dionyſiodorus.
Diogenes Laertius.
Donatus.
Euſtratius.
Egeſippus.
Ennius.) Eustathius.
Euſebius.) Eudoxus.
Euripides.) Euphorion.
Etymologus.
Euclides.) Egnatius.
Eutropius.
Eraſmus.
Eratoſthenes.
Eutocius.) Ezechiel.
Emmanuel Bryennius.
Franchinus Gaffurus.
Fulgentius.
Franciſ. Maſſarius.
Fuluius.) Florus.
Geminus.
Galenus.) Gorgias.
Guido Aretinus.
Georg. Valla.
Germanicus Cæſar.
Georg. Alexandrinus.
Gregorius Giraldus.
Georgius Agricola.
Gregorius Tifernas.
Heron.
Harpocration.
Hermolaus Barbarus.
Hippocrates.
Herodianus.
Horatius.
Hieronymus.
Honorius Imperator.
Homerus.) Hipparchus.
Homeri Interpres.
Heſiodus.
Heſychius.
Higinius.
Herodotus.
Hirtius.
Horus Apollo.
Iabolenus Iur. conſ.
Ioannes Froſchius.
Iustinus.
10
Ioan. Cantuarienſis.
Iustinian. Imperator.
Iulius Pollux.
Iulianus Iuriſcon.
Ioan. Pontifex. xxii.
Ioan. Tinctoris.
Iſidorus.
Iſaac eben amram.
Iul. Capitolinus.
Iul. Frontinus.
Ianus Parrhaſius.
Ioan. Ruellius.
Iuuenalis.
Io. a Sacro boſco.
Io. Reuchlinus.
Io. Grammaticus.
Iamblicus.
Iul. Firmicus.
Iul. Cæſar.
Io. Iucundus.
Ioſephus.
Leo Baptiſta.
Lucas a Burgo. S. ſepulchr.
Lucillius.
Lampridius.
Lactantius.
Lutacius.
Lucianus.
Libanius.
Lucanus.
Leonard. Portius.
Liuius.
Lynceus Samius.
Marcellus Virgilius.
Marc. Cato.
Mutianus.
Moſchus.
Marius Aquicola.
Martianus Capella.
Mercurius Triſmegiſtus.
Martialis.
Meſſala.
Martianus Iur. conſ.
Matthæus Siluaticus.
Menechmus.
Menander.
Manilius.
Meſuragie.
Macrobius.
Mela Iuriſcon.
Nicomachus.
Nicol. Perotus.
Neratius Iuriſcon.
Nicol. Leonicenus.
Nicephorus.
Nonius Marcellus.
Nicol. Liranus.
Nicander.
Nilus ſcholasticus.
Orpheus.
11
Oppianus.
Ouidius.
Oppiani Interp.
Oribaſius.
Offilius Iuriſcon.
Parmenides.
Plutarchus.
Palladius.
Pomponius Gauricus.
Porphyrius.
Ptolemæus.
Porphyrio.
Platina.
Philolaus.
Phrynichus.
Petrus Aaron.
Petronius Arbiter.
Plin. nepos.
Plautus.
Pomponius poeta.
Pompon. Iur. conſ.
Priſcianus.
Papinianus.
Propertius.
Pompon. Mela.
Philoſtratus.
Proclus.
Paulus Diaconus.
Procopius.
Phocion.
Paulus Iuriſcon.
Pindarus.
Philippus.
Publius Victor.
Plato.
Paulus Ægineta.
Philo.
Pappus.
Porus.
Ptolem. Interp.
Prudentius.
Polybius.
Poſſidonius.
Pythagoras.
Phocylides.
Plin. historicus.
Quintus Curtius.
Quintus Serenus.
Q uintilianus.
Raphael Volaterran.
Raſis.
Robert. Valturius.
Ruffinus.
Rhemnius Fannius.
Ruffus.
Rabanus.
Strabo.
Sext. Pomp.
Seneca.
Scribonius Largus.
12
Solinus.
Steſichorus.
Seruius.
Sebaſt. Serlius.
Suetonius.
Suidas.
Symmachus.
Statius Papinius.
Septuagint. Interpret.
Sext. Rufus.
Stephan. de vrbibus.
Simonides Poeta.
Syneſius.
Strabus.
Sidonius Apollinaris.
Serapion.
Theophrastus.
Thraſylus.
Trebatius Iuriſcon.
Theon.
Timæus Locrenſis.
Tertullianus.
Tibullus.
Tebitius.
Thylæſius.
Theodotus.
Theodoricus Oſtrogot. rex.
Theopompus.
Terentius.
Theodorus GaZa.
Thomas Magiſtri.
Theodoſius Imperator.
Varro.
Voluſius Metianus.
Vegetius.
Vannocius Biringucius.
Virgilius.
Varinus Fauorinus.
Valerius max.
Valentinianus Impera.
Valens Imperator.
Vibius Sequeſter.
Valerius Flac.
Vlpianus.
Verrius.
Xenophon.
Zenodotus.
13
FRANCISCO VALESIO
REGI POTENTISS. ET
Chriſtianiſſimo.
GVLIELMVS PHIL ANDER
CASTILLIONIVS.
Victoriam.
FVISSE TEMPVS, Cum in
montibus ac ſyluis diſperſi diſſipati
homines bestiarum more vagarentur,
et ſibi victu ferino vitam propagarẽt,
Rex inuictiſs. legimus, nõdum iipru-
dentium conſiliis, aut diſertorum ora-
tione deliniti, a fera agresti vita, ad humanum hunc ci-
uilem cultum deducti, ſe oppidis mœnibus ſepſerant.
Et principio quidem, cum id tantum agerent, vt ſe ſua
ab aduerſis tempestatibus tuerentur, vt contra Solis ar-
dores tuta diffugia haberent, cœperunt aliqui è frondibus
tecta facere, ſpeluncas alii fodere, qui ingenio præſta-
bant, furcis erectis, & intertextis virgultis luto parie-
tes inducere, ea fuerũt ædificatoriæ rei incunabula. Pro-
xime qui ſequuti ſunt, iis initiis non contenti, non mod@
quæ ad ſalutem eſſent neceſſaria curauerunt, ſed eorum
quæ ad expeditas quaſ pro inata tamen frugalitate có-
moditates aſſequendas conferrent, nibil vſquam præter-
miſſum volebant. Ita eam frugalitatem et parſimoniam
in ædificiis, posteritas publice & priuatim ſequuta
14 quoad per bonos mores licuit. Inde, rerum affluentia &
ocio abundantes, opportunitate admoniti at allecti, eò
deuenere, vt etiam quæ ad voluptates explendas facerét,
ſectarentur, quicquid ad lautitiem venustatem vſpiam
excogitari poſſet, adiungerent, neceſſitati feciſſe ſatis,
leue quidem eſſe exiſlimantes, commoditati proſpexiſſe
ingratum, vbi offenderet operis inelegantia. Hincpyra-
midum miracula, amphitheatrorum moles, inſanæ pala-
tiorum ſubſtructiones, templorum ſtupendi fornices, hinc
arcus, porticus, mauſolea, et in modum prouinciarum ex-
tructæ thermæ. Magna illi ædificabant, vt posteris ma-
gni eſſe viderẽtur, operis verò pulchritudinem, facile ad-
ducebantur vt crederent ab infestis hostibus impetraturá
vt iras temperarent, atinuiolatam ſe eſſe paterentur.
Ergò præstantiſſimi veteres, vt eſſet ædificandi aliquæ
certa & constans ratio, quæ de huiuſmodi rebus ab aliis
tradita, & a ſe excogitata erant, mandarunt literis, ex
Græcis Agatarchus, Democritus, Anaxagoras, Cteſiphó,
Metagenes, Ictinus, Carpion, Philo, Hermogenes, Arge-
lius, Satyrus, & alii quidam, ex nostris Fuffitius, Var-
ro, P. Septimius, Cor. Celſus. Horumpræclariiſſma mo-
numenta (prò dolor) temporum iniquitate, aut bominum
negligentiainterierunt. Reſtabat vniusex tanto veluti
naufragio M. Vitruuii Pollionis opus vix ſatis ex meri-
to laudandum, ſed adeo affectum, maculoſum & vlcero-
ſum, vt ne ab auctore ſi reuiuiſcat, ſatis agnoſcatur.
Id effecit vt Vitruuii præter nomen, iam multa retro ſæ-
cula nibil auditũ ſit. Accedebat difficultas, nam vt omit-
tam vocabulorum ex artis propria neceſſitate concepto-
rum inſolentiam, quæ obſcuritatem adferebat, &
15 ipſarum quæ tradebantur, inſcitia, a legendo retardabat,
præſtantiſſimarum enim structurarum, vnde quaſi via
sternatur, tantum non cadauera cum admir atione & la-
crymis conſ picimus ac veneramur. Ita rei difficultate
deterriti qui libros Vitruuii habebant, nolebant legere,
guorum ſe cognitionem aſſe qui poſſe diffidebant. Ex illo
fluere, & retro ſublapſa referri architectonice, vt, qui
ædificarunt, nouis ineptiarum deliramentis appareat de-
lectatos, niſi forte hoc ineptire non eſt, posthabitis pro-
batiſſimis laudatiſſimorum operum rationibus, inepta at
ocioſa ornamenta, ne dicam a rerum natura abhorrentia,
frustra & ambitioſe comminiſci, & his offucus ac præ-
ſtigiis a probis abducere, et fucum facere. Ne enim au-
diendi ſunt, quipro cuiuſ libidine variam et mutabilem
eſſe ædificiorum formam dicunt. Commune hoc (inquit
ille) ignorantiæ vitium eſt, quæ neſcias, nequicquam eſ-
ſe profiteri. Hæc cum ita eſſent, non poteram facere, quin
de emendando Vitruuio, id Romæ, vbi antiquitatis ve-
stigia adhuc nonnulla reliqua erant, & ſæpe & diu cogi-
tarem. Ita iam tertius actus eſt annus, cum per æſta-
tem ſucciſſiuis operis ſummopere contendi, vt ea resti-
tuerem, quæ mihi deprauata, luxata & mutila videban-
tur. Paucis menſibus tot mendis purgaui, vt auſim omni
aſſeueratione adfirmare, præter vnum at alterum lo-
cum, quos ne ipſe Apollo ſanauerit, parum abeſſe, quo-
minus hic auctor quàm emendatiſſimus in manus hominũ
veniat. Inter emendandum, multa ſeſe offerebant diffi-
cilia & obſcura, quæ ſi ſcholio illustrarem, videbar fa-
cturus operæ precium. Id a nobis pro viribus eſt factum.
Illud quodcun fuerat laboris. cum intelligerem Pont.
16 Max. probatum, & me aliquot huius ſacroſancti purpu-
ratorum patrum collegii principes viri, ceu à tota penè Ita-
lia duos annos incredibili cum deſiderio expectatum, vt
æderem hortarentur, ſi facerem, gratificaturum me in
primis Romanis, qui liter arum & virtutis ergo, nihil mi-
nus ſperantem aut expectantem, ciuitate donauiſſent, ſub
cuius nomine (ſi quam fortaſſe eare vtilitatem studioſis
adſerre poſſem) ſinerem in vulgum prodire, dubitabam.
Tu vnus omnium occurrebas Rex, regum (quod de Ale-
xãdro ſcribit Arrianus) βα{σι}λι{κώ}{τα}{τε}, {κα}ὶ {στρ}α-
τηγων ᾀξιο{στρ}ατη{γό}{τα}{τε}, niſi vererer, ne quid
tuæ Maiestati decederet. Scripſit libros ſuos Vitruuius
Augusto Italus, Regiſcriberem Gallus, ſcripſit Impe-
ratori, qui vrbem latericiam cum inueniſſet, marmoream
reliquit, Regi ego, cuius auſpiciis & liberalitate, nobiliſ-
ſima in toto orbe terrarum templa, palatia, & propugna-
cula extructa ſunt, qui viã præiuit, vt quæ fuerat pul-
cherrima in regno Galliæ domus, centeſimum non obti-
neat locum. Dum animi penderem, vicit authoritas Me-
cænatis mei Geor. Armeniaci Ruthenorum Epiſcopi, tuæ
Maieſtatis apud Max. Pont. Paulum, prudentiſſimi, vi-
gilatiſſimi & integerrimi Legati. Obtendebat regiam il-
lam toties iam multis cognitam, & ab omnibus prædica-
tam humanitatem, principem ſicut fortunarum, ita &
fructus ſuæ ditionis ingeniorum partem ſibi iure vendi-
care, officium eius & animum qui dat, magisſpectare,
quam quod offeratur, quicquid a me ea parte peccatum
eſſet, id vni ſibi aſſignari licere. Hæc ſunt Rex Max.
quæ me eò inclinarunt, à quo pudor reuocabat, impule-
runt vt Maiestati tuæ Caſtigationes has at
17 tiones in auctorem longe difficillimum, & cuius latino-
rum primi procello ſum & auium ſulcauimus mare, nuncu-
patas dicatas vellem. Quas ſi intellexero non vſque-
qua fuiſſe ingratas, cauſa erit quamobrem quos ſeriis
lucubrationibus libros inchoaui de ſectione & polituris
marmorum, de pictura et certa colorũ compoſitione, de in-
fectoria et fullonica, de figulina, de ſutrina, de vitraria, de
textrina quæ radio, quæ læis ideſt ponduſculis perfici-
tur, tadem aliquando abſoluam. Valeat tua Maieſtas.
Roma Cal. Augusti. M. D. XLIIII.
VITRVVII VITA EX IPSO
opere per Philandrum collecta.
M. Vitruuii Pollionis quæ fuerit patria, video in du-
bium reuocari, quibuſdam Romanum nullo argumento,
aliis Veronenſem existimantibus, quod Veronæ in vete-
ris structuræ arcu ad hunc modum legatur.
L. VITRVVIVS. L. L. CERDO
ARCHITECTVS.
Ea inſcriptio fecit, vt vir doctiſſimus Andreas Alciatus,
decem librorũ de Architectura auctorẽ. L. Vitruuiũ Pel-
lionem appellare ſe mihi dixerit, & postea ædide@it, quod
Pellio, aiebat, id quod credo ſignificaret. In cuius ſen-
tentiam ne tranſeam, multa me mouent. Primum, quod
in omnibus exemplaribus. M. non. L. & Pollionem non
Pellionem legerim. Deinde, quod cerdonem, pace ta@-
ti viri dixerim, non eſſe continuo quod pellionem,
18 intelligit, cui vtriuſ vocabuli originis venit in mentem,
alterum enim a lucro, ideſt {ᾀτ\‘ρ} {το}ῦ Κὲρ {δο}{ι***}, a pelli-
bus alterum ductum est. Et ſi idem ſit, quid Archite-
cto cum pellibus? Cerdo enim in illa inſcriptione, homi-
nis non studii est index. Vt ſi idem credi par fuit, fue-
rit tamen Cerdonis non Pellionis appellatio restituenda.
Quin & quod Vitruuius noſter reprehendit, Archite-
ctus ille ſub mutilis denticulos collocauit. Ita vulgatam
codicum ſcriptionem retinentes, diuerſos eſſe arbitramur.
Et nostrum quidem apparet parentum cura liber alibus di-
ſciplinis ab ineunte ætate fuiſſe institutum, encyclopæ-
diam abſoluiſſe, quod ipſe fatetur in libri ſexti proœmio.
Statur a vero ſe fuiſſe humili, indicat in præfatione lib. 2.
Iulio Cæſari fuit non ignotus, poſt cuius obitum, ingraue-
ſcente iam ætate, aut affecta potius, vt ex memorato li-
bri ſecundi loco coniicimus, ab Octauia fratri Augusto
commendatus, apparationi baliſtarum, ſcorpionum, cæ-
terorum tormentorum, cum M. Aurelio, P. Minidio,
quem alii Numidicum vocant, & Cn. Cornelio præfe-
ctus est, annuo ei reditu quoad viueret conſtituto. Qua
munificentia excitatus, vt indicat in præfatione operis,
omnem ædificandi rationem Augucto ſcripſit, quam de-
cem libris cóplexum ſe eſſe, ſub finem operis testatur, ne
quis figur as quas in ſuis ſingulis libris extremi voluminis
nomine deformabat, in priuatum librum, hoc est vndeci-
mum aliquem reiectas falſo exiſtimet. Ingenui fœlicis
fuiſſe ingenii, libri ſeptimus, nonus, & decimus argu-
mento eſſe queant. Hactenus quod aſtruere poſſumus.
19
GVLIELMI
PHILANDRI CASTILIO-
NII GALLI CIVIS RO. IN PRI-
mum Lib. M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
CAP. PRIMVM.
GRAPHIDOS SCIEN-
TIAM HABERE. Graphis
eſt linearis deformatio, ſiue deſigna-
tio. Non deſunt tń qui eam quæ ad
Architectum pertinet, {γρ}αμμικὴν
quaſi lineationem dicas, vocent.
Γραφικ{ὴυ} vero, & ad Scriptorem, & ad Pictorem
Sculptorem ue referant, cum ad illum deſcriptionem, cum
ad hos deſignationẽ transferentes. & {γρά}φ{ει}ν quidem
ad vtroſ pertinere, Ægyptiorum ratio docet, quos erat
neceſſe pingere, aut ſculpere, quod ſignificare, vel moni-
mentis mandare volebant, quod genus plera Romæ
viſuntur, & extra Vrbem via appia, haud procul
à ſepulchro Cæciliæ Metellæ vxoris Craſſi, in Hippo-
dromo qui ab Antonino Baſſiano extructus fuiſſe
202GVL. PHIL. ANNOT. tur, obeliſcipartes cum notis Ægyptiis, Nam Vergi-
lius lectionẽ etiam ad picturam refert, Æneid. vi. his ver-
bis, Quin protinus omnem perlegerent oculis. EV-
THYGRAMMIET CIRCINI TRA-
DIT VSVM. Per Euthygrámum intelligo regulã,
quaſi directilineam dicas. Nam ad regulam expeduntur
lineæ rectæ, vt circulus quæ eius partem aliquam re-
ferunt ad circinum. Quod ſignificaſſe mihi viſus eſt,
cum inferius de Ichnographia loquens, circini & regulæ
vſum continere dixit. Præclaræ eruditionis eximií
iudicii homo, Franciſcus Priſcianẽſis, monuit fieri potuiſ-
ſe, vt pro circini ſcriptum fuerit cyclicis, vt legatur, eu-
thygrammis & cyclicis tradit vſum, ideſt rectæ circu-
laris lineæ. Id vero existimauit, quod in cæteris di-
ſciplinis quæ à Vitruuio percenſentur numer ando, qui-
bus ornatum vult Architectum, animaduertit non eò
veniſſe, vt maxime neceſſaria, at adeo vulgaria com-
plecteretur. Non debui amici & docti viri coniectu-
ram negligere. Vocem vero Turbigrammi quæ in an-
tiquis aliquot exemplaribus inuenitur, ceu ſpuriam &
degenerem, omnino legitimarum numero eximimus &
reiicimus. Lineis autem omnem Graphidos ſcientiam
perfici existimamus, iis ex Heronis ſententia, rectis
aut non rectis. Rectarum vna eſt ratio. Nam ex æquo
intra ſua concluduntur puncta. Non rectarum (vt in-
quit ille) aliæ circulares, aliæ obliquæ, aliæ inflexæ.
Mathematicus Apollonius diuiſit ſimplicius, in rectas,
circulares, & obliquas. Vt Parmenides dixerit figu-
ram omnem eſſe aut rectam, aut circuncurrentem, aut
mixtam. Geminus, lineas in planas et ſolidas, partitus eſt.
213IN LIB. I. ET LIBRATIONVM. Idest libramenti,
quod perficitur libella instrumenti genere, quo ad regu-
lam vniuerſa quæ in plano iacent coæquantur. PER
OPTICEN RECTE DVCVNTVR
A QVAVIS REGIONE LVMINA.
Optice perſpectiua transfertur, de qua Gellius noctium
atticarum Lib. xvi. Cap. xiiii. Huc vero referripoteſt lo-
cus Libri ſexti Cap. ix. in quo docet quo pacto cõmunium
parietum altitudini, aut anguſtiæ loci, immittendo lumine
occurratur. Quod ſicui credibile erit spectaſſe Vitruuiũ
ad diſpoſitionem, vt noxius aer vitetur, aut vt ad cœli
regionem directiones fiant, vt vſui et ſalubritati ædifi-
cia idonea eſſe poſſint, quod tradit Lib. vi. Cap. vii. Id
vero ſciat Phyſicorum atque Aſtrologorum placitis ſci-
tis ue præſcribi. DIFFICILESQVE SYM
METRIARVM QVÆSTIONES
GEOMETRICIS RATIONIBVSET
METHODIS, INVENIVNTVR.
Sunt (inquit) quædá Symmetriæ, quæ niſi per Arithme-
ticen facile probari non poſſint. Nam plurima quæ de
magnitudinibus per rationem geometricam traduntur,
arithmeticis ſupputationibus apertius explicãtur, aut cer
te multo facilius. Sicut, ſunt quæ nullis numeris efficere
poſſis, ſed grãmicis rationibus, vt in quadrati parium la-
terũ duplicatione fieri ſcribit Lib. ix. QVÆCA-
RYATIDES DICVNTVR. Caryatidum
idest statuarum muliebrium in columnis, meminit Pli.
Lib. xxxvi. Cap. v. DESIGNAVERVNT
EARVM IMAGINES ONERI FE-
RVNDO, COLLOCATAS.
224GVL. PHIL. ANNOT. statuam fœmineam vidimus Romæ, in Macello Coruo-
rum. Sed hoc loco neſcio rideam magis, an desyderem
in eis iudicium, qui ex quibuſcun antiquis fœmineis
ſtatuis quas tuliſſe onus cognouerint, existimant Vi-
truuianarum, idest Græcarum Caryatidum figuram poſ-
ſe coniici. Quaſi vero vna & ſimplex fuerit mulie-
brium in columnis statuarum ratio, ac non potius, ad
Græcorum imitationem, licuerit Romanis, & cæteris
gentibus, repræſentare earum rerum imagines, quas
vellent posteris memoriæ tradi. Certe ei quam vidiſ-
ſe retulimus, capitulum erat Doricum, vt capite tan-
tùm ſustineret. Athenæus autẽ lib. Dipnoſophiston. vi.
ex Lynceo Samio refert Eucratem Corydon bibentem
apud quendam cuius domus eſſet marcida, dixiſſe, ibi
cœnantem oportere ſinistram manum ſapponere instar
Caryatidum. Ceu Cariatides ſinistra manu ſuſtinere
tectum ſiue epistylium fingerentur, dextra autem aliud
quippiam referre. Eius verba ſunt, Εὐ{κρ}ά{τη}ς ὁ Κό-
ρυδ*** {πί}νων {πα}ρά{τι}νι {σα}{πρ}ὰς ο***{ση}ς τῆς οἲ-
{κί}{α\’σ}, {ε***}{τα\~ε} {θα} φη{σὶ} δ{ει}{πν}{εῖ}ν δ{εῖ} {ὑπ}ο {στή}{Cαν}-
{τα} {τὴν} ᾀ{ρι}{στε}ρ{α\‘ν} {χεῖ}ρα ὤς{πδρ} {αἱ} {κα}ρυά{τι}{δε}ς.
Sed de Caryatidibus & illud non prætermittendum, Lu-
tacium apud Statium ſcribere à nuce dictas, quod ibi Vir-
ginum chorus, metu ruinæ conſcendiſſet nucis arborem,
cum Athenæus, Pauſanias, & cæteri à Carya Laconiæ
dictas velint. PAVSANIA ELEOM-
BRONTI FILIO DVCE. Thucydides
Cleombroti dicit filium, Suidas matrem addit Anchitheã,
Quidam codices hicpro Cleombroti habent Agæſipoli-
dos neſcio quo auctore. PORTICVM
235IN LIB. I. SICAM. De ea porticu legito Pauſaniam in Laco-
nicis, vbi de iis quæ Spartæ in foro ſpectatu digna viſe-
bantur. CAPTIVORVM SIMVLA-
CHRA BARBARICO VESTIS OR-
NATV. Viſuntur ſenes duo captiui istiuſmodi Ro-
mæ in ædibus Columnenſium. Sunt et Tyburti iuuenes
duo, altipedes duodecim, quos aliquando antepagmen-
torum ſuiſſe loco ſunt qui existimẽt, ornatu capitis Ægy-
ptio. Videas & Romæ Satyros duos, etiã nũc oneri fe-
rũdo collocatos in ædibus Barptol. à Valle. Ita Romani,
quod Lacones in Perſarum ignominiam fecerant imitati,
variarum rerum imagines in columnas transtulerunt.
CANONICAM RATIONEM ET
MATHEMATICAM. Mentio est Lib. v.
cap. iii. Sunt & quædam quæ huc pertitent apud Gellium
Lib. xvi. Cap. xviii. & apud Boetium muſices Lib. i.
Cap. ii. et Lib. v. Cap. i. et. ii. BALISTARVM,
CATAPVLTARVM, SCORPIO-
NVM, TEMPERATVRAS. De his lib.
x. cap. xv. xvi. xvii. & . xviii. Sed ſemel dictum velim,
me ſecutum eſſe in citando Vitruuio, diſtributionem ca-
pitum ex codice Florentiæ impreſſo, non tam quod pro-
barem (nam multis in locis ineptiſſima est, & Vitru-
uius perpetua oratione ſcripſit) quam vt quærentium &
legentiũ conſulerem labori. PER QVÆ TEN-
DVNTVR SVCVLIS ET VECTI-
BVS. In aliquibus c@dicibus ante vocabulum ſuculis,
adduntur duæ hæ dictiones, ergatis aut, ne absre. Nam
libro decimo, cap. xvi. Baliſtarum aliquas ſuculis, non-
nullas polyſpaſtis, aliàs ergatis, quaſdam etiam
246GVL. PHIL. ANNOT. nis torqueri ſcribit. Sed de ergatis & ſuculis nos alio lo-
co dicemus. QVÆ SI NON HOMOTO-
NA FVERINT. Idest non æqualiter tenſa, vt
manibus tacti funes, æqualem in vtro ſonitus habeant
reſponſum, quod ex cap. xviii. libri decimi didicimus.
Nam capite eius libri decimoquinto, anatona dicit, ſi ca-
pitula altiora facta fuerint quam latitudo, ſicut catato-
na ſi minus alta. IN THEATRIS VASA
ÆREA. Cap. v. lib. v. vaſorum rationem ad au-
gendam in Theatris vocem ex Muſicorum concentuum
partitionibus ſumptam tradit diligentiſſime. Quidam
codices hic habent echetica, ideſt, ἠ{χε}{τι}{κὰ} idest ſono-
ra, ſed quod lib. v. cap. v. fieri ærea vaſa ſcribat, nihil
muto. HYDRAVLICAS QVOQVE
MACHINAS. Hydraulicæ machinæ partim fiũt
ad aquarum expreſſiones, partim ad excitandas in or-
ganis muſicis harmonias, imitandos auium cantus, mo-
uenda ſigilla, ad horologiorum verſationem, & ſi quid
huiuſmodi. De quibus lib. ix. cap. ix. & multis lib. x.
capitibus maxime. xiii. INCLINATIONES
COELI QVÆ GRÆCI CLIMATA.
Clima appellant plagam duobus interiectam paralellis,
a verbo {κλ}ίνω hoc est inclino, quod certo ſpatio incli-
netur ad polum, ſiue declinet ab æquatore. STIL-
LICIDIORVM ET CLOACARVM
ET LVMINVM. Quis non videt fore contro-
uerſias locatori, ſi Architectus neſciat quantum liceat in
vicini re, ius ne ſit cloacæ immittendæ, an aperto pariete
cómuni liceat immittere feneſtras, liceat ne vicinorum
luminibus officere, parietem communem liceat
257IN LIB. I. demoliri et reficere. Atqui iſta omnia ſunt ex iuris ſcien
tia petenda, vt nihil ſit mirum ſi Vitruuius diſciplinis
omnibus tinctum velit Architectum. Porrò de ſeruitu-
tum omni genere, conſulendus liber Pandectarum octa-
uus. LOCATORIET CONDVCTO-
RI. Qui dat domum ædificandam, is dicitur locator,
qui recipit conductor vocatur. Idem & redemptor ab
Alpheno & Iaboleno Iuriſconſultis dicitur Pandecta-
rum. lib. xix. locati & conduct. Nam Architecti est
ædificiũ inſtituere & arbitrari. AD SVMMVM
TEMPLVM ARCHITECTVRÆ.
Templum pro culmine dixit et fastigio, quoniam templa
in tectis ſupra canterios ponuntur, vt lib. iiii. cap. 2.
RATIONIS PLASTICÆ NON
IGNARVS. Cœnationum enim lacunaria, & ca-
mer arum imum cœlum aliquando paulò ornatius erit di-
stinguendum cœlandum ue. Sigilla etiam imagunculæ
relictis in parietibus ædiculis (Italia nichios appellat cre
do quod imbricatis conchis ſoleat earum ſuperior pars
ornari, conchas enim ethrures nichios nominant) collo-
candæ aut fastigiorum acroteriis. Id fiet non niſi plaſti-
ces beneficio, cuius fuit fingere ex argilla ſimilitudines,
egypſo reddere hominum imaginem, rubrica item & cre-
ta, vt ex cap. xii. lib. xxxv. Plinii didicimus. Nostræ
ætatis artifices quod hmói in antiquorũ ruinis reperiunt,
Stucchum appellant, illos imitati, marmoreas nonnulli
aſſulas pilis ferreis contuſas cribris excernunt, ſubtiliſ-
ſima ſcobe, admixta puriſſima calce, in lacu macera-
ta vtuntur, effingunt quodlibet. Longè politius fuerit
illuſtrius, ſi pro marmore, ſilice fluuiatili candido &
268GVL. PHIL. ANNOT. pellucido, vt vna pars ad duas calcis reſpondeat, vtaris
(eo ſaxo Venetæ Muranæ officinæ, è Tieino fluuio cõ-
portato quanquam & ex aliis peti poteſt, vitrum criſtal-
linum perficiunt.) Q uod ſi ſubtiliſſime piſtum marmo-
reæ illi ſcobi admiſcueris, non parum ſplendoris & nito-
ris acceſſiſſe experieris. NON ANIATRO-
LOGICVS. Aliàs aniatrologetus, idest non vſque-
qua medicinæ expers. DE VENARVM
RYTHMO. Qui ſpectatur pulſuum ſublatio-
nis & depreſſionis celeritate, remiſſione, æqualitate, in
æqualitate. Rythmus auctore Ægineta, lib. xxiiii. cap.
xii. aut eſt eurythmus, ideſt boni rythmi, aut arrythmus
idest inconcini rythmi, aut pararythmus non admodum
à bono abhorrens, aut heterorythmus longius à bono ab-
ſcedens. Errythmus autem omnem concinitatem corrum-
pit. IN QVADRATIS ET TRIGO-
NIS DIATESSARONET DIAPEN
TE. Cum figuris vtantur tribus Astrologi, Trigono,
Tetragono & Exagono, ſint apud muſicos diastema-
ta, idest interualla ſimplicia ſymphoniarum maxima,
diateſſaron proportionis ſeſquitertiæ, diapente ſeſquial-
teræ, diapaſon duplæ, has proportiones in figurarũ illa-
rum angulis, ſignis, & gradibus reperiri, auctor eſt anti-
quus Græcus Ptolemæi interpres lib. i. {ᾀτρ}{τε}λε{σμ}ά-
{τω}ν quod Quadripartitum appellant, Trigonus ita
conſtat angulo vno recto & triente. Tetragonus vno re-
cto ſolùm, Exagonus vnius recti {δι}{μο}ίρω ideſt beſſa-
li angulo. Angulus Trigoni ad angulum Tetragoni ſeſ-
quitertiæ est proportionis cum eum ſuperet triente, &
fit diateſſaron. Angulus Tetragoni ad beſſalem
279IN LIB. I. ni, ſeſquialteræ: continet enim ipſum & ſemiſſem, &
fit diapente. Trigoni angulus ad exagoni angulum du-
plæ eſt proportionis, habet enim vnum & trientem, ideſt
trientes quatuor, ſiue beſſes duos, hic beſſalis est, idest
duorum trientum. ſit igitur diapaſon. In ſignis, eadem
ratio. Trigonus quatuor habet ſigna. Tetragonus tria.
Exagonus duo. 4. ad. 3. proportio eſt ſeſquitertia. 3. ad
2. ſeſquialtera. 4. ad. 2. dupla. Superest vt de gradibus
dicamus. Trigonus, gradus habet. 120. Tetragonus,
nonaginta. Exagonus ſexaginta. 120. ad. 90. proportio
ſeſquitertia. 90. ad. 60. ſeſquialtera. 120. ad. 60. du
pla. En Sympathia concentuũ et figuratũ ex multis verbis
et difficillimis illius Interpretis, cuius mihi copiã fecit Il-
lustriſſimus Ruthenorũ Epiſcopus, Georgius Armenia-
cus tuus FRANCISCE Rex maxime & Chri-
ſtianiſſime Legatus ad ſummum Pótificem Paulum ter-
tium, Mecænas meus. Sed & planetarum aſpectus pro-
portionibus harmonicis perficiũtur, quod & refert Ioan-
nes Froſchius cap. 7. Muſicæ. Reſpectus enim ſextilis
fit ſecundo ſigno, quæ diſtantia ad r eliquá Zodiaci par-
tem est quintupla, ad ipſum vero totum ſextupla. Sed
reliqua illa pars in ſeſquiquinta eſt proportione. Aſpe-
ctus quartus tertio fit ſigno, quæ distantia ad reliquam
Zodiaci partem eſt tripla, ad ipſum totum Zo-
diacum quadrupla, ſed illa reliqua pars ſeſ-
quitertia. Trinus aſpectus quarto
fit ſigno. Diſtantia ad totum
ſigniferum circulũ est
tripla, ad reli-
quam partem ſeſquialtera.
2810GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. SECVNDVM.
CHNOGRAPHIA. Veſtigium ope-
i # ris, quam planam formam mei Galli, Itali
Græcæ alludentes voci, plantam nominant.
ORTHOGRAPHIA AVTEM EST
ERECTA FRONTIS IMAGO. Siue
ea ſit operis frons exterior, ſiue interior. Nam non an-
te quale futurum ſit opus intellexeris, quàm ſingularum
partium ſpeciem deformaueris, vt videatur interna etiam
operis deſcriptio. SCIOGRAPHIA. Quod
de Orthographia dictum est, id etiam velim de Sciogra-
phia dictum, ſiue Scenographiam appellemus, vt Her-
molaus ſcribendum putat, quòd (vt inquit) ſit vniuerſi
tecti quod Græci Scenam vocant, deformatio, non fron-
tis vt Orthographia, non areæ vt Ichnographia. Sæpe
vero dubitatum est num & architectus ligno formam fu-
turi operis (modulum appellant) strueret, & nos, feciſ-
ſe exiſtimamus. Ita enim futura deprehenduntur erra-
ta, & minimo impendio, nullo incommodo priuſquam
fiant, castigantur. Sic ſculptor cera protypum, ſic plaſtes
creta proplaſticen fingit. Inde Archeſilai proplasticen
pluris venire ſolitam ab artificibus ipſis, quàm aliorum
operatradit Plinius lib. xxxv. cap. xii. Q uin & Vi-
truuius lib. x. ad finem, exëplar helepoleos machinæ, pro
modello (vt vocant) nominauit. AVT EMBA-
TE IN BALISTA FORAMINE
QVOD GRÆCI ΓΕΡΙ´ΤΡΗΤΟΝ VO-
CANT. Scribunt quidam Embatere, quaſi ingreſſo-
rem dicas, quod Embatem lib. iiii. vertat modulũ. Sed nec
2911IN LIB. I. prior illa noſtra lectio diſplicet, ſi inducta vocula aut, ita
distinguamus, & primùm in ædibus ſacris vt è columna-
rum craſſitudinibus, aut è triglypho embate, vt inter-
pretetur Triglyphum embatem ideſt modulũ ex quo ſcili-
cet in genere Dorico partes omnes metiendæ, vt in aliis
generibus ex columnarum craſſitudine, deinde ſequatur,
in balista, foramine quod Græci {πε}{ρί}{τρ}η{το}ν vocitãt.
De eo foramine ſcribit lib. x. cap. xvii. HYPÆ-
THRAQVE CONSTITVVNTVR.
Ideſt ſubdialia ſiue ſubdiualia, nam {αἴ}θρη aerem ſi-
gnificat. Fieri vero & hypæthria ante templorum veſti-
bula conſueuiſſe, vel vnus Zenodotus in paroemiis au-
ctor eſſe poterit, ſed de hoc alibi. ÆDES DORI-
CÆ. Ædes ſacræ hoc loco triplici tantùm differentia
conſiderantur, Dorico genere, Ionico, & Corynthio.
Nam de Tuſcanicis lib. iiii. cap. vii. Doricarum est ne-
glectior & incultior ſtructura, vnde & ſeuerior. Coryn-
thiæ quod plura habent ornamenta, delicatiores ſunt.
Mediæ ſunt Ionicæ inter harum teneritatem, & illarum
ſeueritatem. SI INTERIORA PERFE-
CTVS HABVERINT ELEGAN-
TES. Aliqui codices habent perſpectus, verbis ſi di-
uerſis, eodem certe ſpectanctibus. Nam quæ abſolutæ
perfecta ſunt opera, non poſſunt non oculis, arridere,
et adblandiri. ITEM SI DORICIS EPI-
STYLIIS IN CORONIS DENTI-
CVLI SCALPENTVR. Qui Theatrum
architectatus est, quod Auguſtus ſub nomine Marcelli
nepotis ex ſorore Octauia extruxit, denticulos in Dori-
ca corona ſcalpſit, quod Ionicarũ erat proprium, ad
3012GVL. PHIL. ANNOT. ricas transferens. AVT IN PVLVINA-
TIS COLVMNIS, ET IONICIS
EPISTYLIIS EXPRIMENTVR
TRIGLYPHI. Ionicarum columnarum capitula
ſunt puluinata, vnde & puluinatæ columnæ vocari po-
tuerunt. At non in earum Zophoris (quæ freggia vulgo
vocantur voce vt exiſtimo a phrygionibus qui acu fa-
ciunt ducta, vt enim illorum opera acu picta figuris qui-
buslibet inſigniuntur, ita Zophororum fere ratio, ſcal-
pturam deſiderat) trigliphi ſcalpuntur, quorum guttæ de-
pendent in Epiſtylia vt lib. iiii. cap. iii. docet, ſed ſunt
Doricarum. Illarum autem Zophori ſunt puluinati, idest
ſubtumentes in circulum, idest delumbata circinatione
rotundi. In quibuſdam exemplaribus pro puluinatis co-
lumnis, ſcriptum est puluinatis capitulis, vt lib. iii. cap.
vltimo. SICVBICVLIS ET BIBLIO-
THECIS AB ORIENTE LVMINA
CAPIENTVR. & c. De balneis lib. v. cap. x.
Dereliquis quas cœli regiones ſpectare debeant, idem
ſcribit lib. vi. cap. vii. ET AD PECVNIÆ
COPIAM, ET AD ELEGANTIÆ
DIGNITATEM ÆDIFICIA ALTE
DISPONENTVR. Fœneratoribus & publica-
nis ædificia commodiora & ſpacioſiora & ab inſidiis tu-
ta eſſe facienda ſcribit lib. vi. cap. viii. vt hoc loco ſcri-
bendum ſit, aliter, non alte.
CAP. TERTIVM.
DIFICATIO. Hæc libris octo primis
æ # abſoluitur. GNOMONICE. Decla-
ratur libro nono, ea autem est quæ ex
3113IN LIB. I. nis, idest ſtyli vmbra, horologiorum deſcriptiones & ra-
tiones docet. MACHINATIO. Eam liber
decimus explicat. MOENIVM ET COM-
MVNIVM OPERVM IN PVBLI-
CIS LOCIS COLLOCATIO. Quæ
ad publica ædificia pertinent, totis quin primis libris
traduntur. PRIVATORVM ÆDIFI-
CIORVM EXPLICATIO. Debis liber
ſextus tractat. DEFENSIONIS EST MV
RORVM TVRRIVMQVE. Defenſio
ex lib. primo & ſecũdo petenda. RELIGIONIS
IMMORTALIVM DEORVM Liber
tertius & quartus ad religionem ſpectant. OPPOR-
TVNITATIS. Lib. quinto hæc docetur, Quá-
quam ad opportunitateni referri poſſunt quæ libro octa-
uo de aqua & aquæductibus dicũtur. FIRMITA-
TIS ERIT HABITA RATIO. De
firmitate ſcribitur cap. xi. lib. v. VTILITATIS
AVTEM. Hanc docet libri ſexti caput ſeptimum,
præter alia loca. VENVSTATIS VERO.
Huc referri poſſunt quæ de politionibus & pictura tra-
duntur libro ſeptimo. Q uanquam ad Symmetrias ſpe-
ctauit Vitruuius, quæ antecedẽtibus libris præſcribũtur.
CAP. QVARTVM.
LECTIO LOCI SALVBER-
e # RIMI. Magna profectò loci aeris est
habenda ratio, quòd is à nobis ſeparari non poſ-
ſit, perpetuó veluti connatus adhæreat, ambiat, &
3214GVL. PHIL. ANNOT. lædat vel quòd calidos immodice, vel quod frigidos, aut
ſiccos, aut humidos nos efficiat, quod tradit Galenus
lib. i. de ſanitate tuenda. IN CELLIS ENIM
VINARIIS TECTISLVMINA NE-
MO CAPIT A MERIDIE. Et Plin. lib.
xiiii. cap. xxi. ſcribit latus cellæ vinariæ, aut certe fe-
nestras obuerti in Aquilonem oportere, vel vſ in exor-
tum æ quinoctialem. Ne abs re videatur cellas vinarias
tectas dixiſſe. Scribit enim Plinius dicto loco ali-
quas gentes vinis cœlum præbere. Alibi vero impoſi-
tis tectis arcere. Et Campaniæ nobiliſſima vina expo-
ſita ſub diuo in cadis verberari Sole, Luna, imbre ac
ventis aptiſſimũ videri. Sed et Conſtantinus lib. de agri-
cultura. vii. cap. ii. fortius vinum ſub dio, leuius vero
ſub tecto ad ſeruari præcipit. GRANARIA
QVÆ AD SOLIS CVRSVM SPE-
CTANT, BONITATEM CITO
MVTANT. Granaria ſpectare oportere Septen-
trionem docet lib. vi. cap. ix. & nos aliquid ibi dicemus.
OBSONIAQ VE ET POMA. De po-
mis ſeruandis Plinius lib. xv. cap. xvi. hunc in modum
præcipit. Pomaria in loco frigido ac ſicco contabulari.
Septentrionalibus feneſtris ſereno die patere, auſtros ſpe-
cularibus arcere, Aquilonis quo afflatu poma detur-
pante rugis. NAM SEMPER CALOR
CVMEXCOQVIT, AERIBVSFIR
MITATEM ERIPIT. Forte à rebus, aut
corporibus, vt paulo poſt, omnia corpora calore fiant im-
becilla. NAM QVIA EX PRINCI-
PIIS QVÆ GRÆCI
3316IN LIB. I. APPELLANT OMNIA CORPORA
SVNT COMPOSITA. Elementa eſſe qua-
tuor, omniá horum mixtione conſtare, præter alios Ga-
lenus ſcribit Method. lib. i. aut potius totis libris de ele-
mentis. Item Hippoc. eius arguméti lib. IN QVI-
BVS CORPORIBVS CVM EXVPE
RAT EPRINCIPIIS CALOR. Si
calidi, frigidi, humidi & ſicci temperies ſanitas est, cer-
te huius contrarium neceſſe eſt morbum eſſe, vel aucto-
re Galeno lib. i. de morborum differentiis. PLVRI-
MVMQVEEX AERISET TERRE-
NI SVNT COMPOSITÆ. Aliqui codi-
cesſcribunt, ex aere & terrenis, ego, ex aere et terreno,
ex Vitruuio paulo ante. Quod autem hic tradit piſcium
naturas temperatas eſſe a calido, id videtur ex Empe-
doclis ſententia dictum, quem reprehendit Aristoteles
libro de reſpiratione, quod dicat animalia calidiſſima, &
ſummam ignis vim habentia, aquatilis eſſe generis, quò
caloris exuperantiam quam in ſe ſentiunt, vitent. CA-
STRA STATIVA CONSTITVE-
BANTVR. Caſtra ſunt aut temporaria, idest mo-
mentis mutabilia. Aut ſtataria quibus hoſtem dum ſe in
munito loco continuerit occupare instituas. Aut ſustento-
ria quibus vrgentem & laceſſentem hoſtem ſustineas.
De quibus Leo Baptiſta libro quinto, cap. x. & . xi.
multa. INSPICIEBANT IOCINO-
RA. Ex animalium iocinoribus illæſis, maiores,
loci ſalubritatem ratiocinabantur. Sin autem vitio in-
fecta apparuerant, vitandam loci inſalubritatem argue-
bant, vetere inſtituto, & vſque à Demetrio ducto.
3416GVL. PHIL. ANNOT. SVNT SPLENETICA. In aliis codicibus
legitur, ſplenem habent. Ne enim dicit eſſe lienoſa,
ideſt quorum Lienes intumeſcant, ſed habere apparentes,
verum non affectos. Lienoſos autem fieri ſcribit Ariſtot.
lib. iii. de partibus animalium, quoties plus excrementi,
in lienem diuertit, quam excoquere poſſit. Coerceri Lie-
ne m aqua in qua candẽs ferrum ſabinde tinctum ſit, Au-
ctor est Celſus lib. iiii. cap. ix. argumento eſſe, quod ani-
maduerſum ſit animalia apud fabros ferrarios educata
exiguos lienes habere. Sed hæc alterius ſunt instituti.
ITA EAM HERBAM COLLIGEN-
DO, CVRANT LIENOSOS HOC
MEDICAMENTO, QVOD ETIAM
CRETENSES ᾌΣΓΛΗΝΟΝ VOCI-
TANT. Herbam Aſplenium, vulgus Cetrac vo-
cat, est Scolopendræ Vermi, ideſt Centipedi tam ſi-
milis, vt qui alterum viderit, vtrun noſſe iudicari poſ-
ſit. Nan quæ Scolopendria credita eſt eá Dioſcorides
Phylitim appellat. Error ille multis rationibus explo-
ſus eſt. Ridicula eſt Marcelli Virgilii notatio, qui Aſple-
non dictum ait quòd longitudine latitudiné ſua faſcio-
læ & emplaſtelli formam haberet. Quan̈ inter ſple-
nium & emplastrum hoc tantum eſſe diſcriminis ex me-
dicorum libris animaduerto, quod id demum emplastrum
aſplenium vocatur, quod in longitudinem magis quàm la-
titudinẽ exteſum eſt, quæ figura eſt ſplenis. EXEM-
PLAR HVIVS REI, GALLICÆ
PALVDES POSSVNT ESSE, QV Æ
CIRCVM ALTINVM, RAVEN-
NAM. Altinum & Raucnnam ſcribit Strabo Lib. v.
3517IN LIB. I. in paludibus eſſe, ſed hanc quanuis odore tetro afficere-
tur, aere tamen fuiſſe non peſtilenti, quòd plurimo ma-
ri inũdaretur. AQVILEGIAM. Alii Aqui-
leiam vocant. SALEPIA VETVS. Sala-
piam Plinius lib. 3. cap. ii. oppidum in Apulia ponit, An-
nibalis meretricio amore inclytum. Et Plutarchus in vi-
ta Marcelli Salapianorũ meminit. QVATVOR
MILLIBV SPASSIBVS PROGRES
SI. Propaſſuum dixit paſſibus.
CAP. QVINTVM.
ALVBRITATIS IN MOE-
ſ # NIVM COLLOCANDO-
RVM. Scribendum, & mœnium, mutata
præpoſitione in coniunctionem, aut potius vacare exiſti-
mandum est vtran, quod & aliqui codices agnoſcunt.
ITINERA NON SINT DIRE-
CTA, SED ΣΚΑΙἍ. Aliqui codices pro
Græca dictione, eiuſdem ſignificationis habent latinam
ſcæua, hoc est obliqua, ſinistra, læua, vnde cognomen
Scæuolæ Mutio inditum, & porta Troiana vocata ſcæa,
quod in ſinistra vrbis parte eſſet, quanquam nonnulli ad
artificem referunt, alii quod Troianis parum fuerit for-
tunata. COLLOCANDA AVTEM
OPPIDA SVNT NON QVADRA-
TA. Muros non directos, ſed ſinuoſis anfractibus fe-
ciſſe antiquos, ſcribit Vegetius libro quarto. TVM
IN CRASSITVDINE PERPETVÆ
TALEÆ OLE AGINEÆ
3618GVL. PHIL. ANNOT. TÆ, QVAM CREBERRIME IN-
STRVANTVR. Per muri craſſitudinem gra-
ciliores trabes, quãtum ſatis erit exugendo humori vſtæ
(ita enim ſicceſcendo permanent ad diuturnitatem) in-
ter ſe ſi reuinciantur pectinatim ſerratim ue, aut cancel-
latim, eam colligationem connexionem, fibulatam qui-
da putarunt eſſe. Nos vero interpretamur quas in ſtru-
ctura vocant claues. & fibulas, traiecta veluti transtil-
la per trabium capita, noſtri ferreis ſubſcudibus armil-
lata trabiũ capita traiiciũt, itá retinent. ET ITI-
NER A SINT INTERIORIBVS
PARTIBVS. Melius alii codices, vt itinera.
IN ROTVNDATIONIBVS AV-
TEM. Cum rotundæ turres veluti multorum cuneo-
rum cõpactione conſtent, alteri alterorũ collaterarium
ope confirmentur, non poter at vllus ſede occupata protru-
di. Ita omniũ videbátur eſſe firmiſſimæ. PECTI-
NATIM DISPOSITA QVEMAD-
MODVM SERRÆDENTES SO-
LENT ESSE. Non abſimile est quodlib. 6.
cap. vltimo ait, de fundamentis loquens. Præterea in-
trorſus contra terrenum, vti dentes coniuncti muro ſer-
ratim struantur. Sed hoc addit amplius, quod in extre-
mis angulis cum receſſum fuerit ab interiore angulo ſpa-
tio altitudinis ſubstructionis, in vtran partem ſignetur,
& ab his ſignis diagonios structura collocetur, & ab ea
media, altera coniuncta cum angulo muri. Libet & hoc
loco admonere quod Ouidius lib. 9. Metamorph. dicit
digitos inter ſe pectine iunctos, id Plinium de eadem re
loquentem lib. 28. cap. 6. dicere digitos pectinatim
3719IN LIB. I. ter ſeſe amplexos. Sed & Apuleius lib. 3. de Aſino, di-
cit palmulas in alternas digitorum viciſſitudines conne-
xas, eundẽ geſtum exprimens. NEQ VE VNI-
VERSA PONDERE PREMENS,
POTERIT VLLA RATIONE EX-
TRVDERE MVRI SVBSTRV-
CTIONES. Scribendum priuatiue, non poterit.
VBI SAXA SVNT QVADRATA.
Hoc nomine non tam ſignificantur ſaxa paribus lateribus
cæſa, quam, planis ſuperficiebus, æqualibus angulis.
SIVE CÆMENTVM. Lapis rudis, non cæ-
ſus, vulgaris, vnde cæmentitia ſtructura, & cæmenti-
tii parietes lib. ſecundo. cap. ſeptimo & decimo.
PRO CALCE ET ARENA, ET CO-
CTO LATERE. Scribo, pro calce & arena,
eo & cocto latere. Tradit enim lib. 8. cap. 3. bitumine
& latere testaceo, structo muro, Semiramin cinxiſſe
Babylonem.
CAP. SEXTVM.
D AVTEM VERVM ESSE
i # EX ÆOLIPILIS ÆREIS LI-
CET ASPICERE. Æolipylæ (ita
enim ſcribendum) dictæ quaſi {αἲ}ό{λο}υ {πύ}λ{αι}. ideſt
æoli portæ, qua figura qua ue materia fiant, non in ma-
gno diſcrimine poſuero, dum cauæ ſint, exiguum ha-
beant foramen per quod infuſa aqua dum ad ignem collo-
catæ feruere cœperint, tantiſper flatum efficiant, quoad
quicquid intus habent humoris, ſit feruore exhaustum, &
3820GVL. PHIL. ANNOT. in fumum reſolutũ, ſit efflatum. SANGVINIS
EIECTIO. Αἲμό{πτ}{ισϊ}ς, ideſt ſanguinis expui-
tio. Palladius lib. 3. cap. 31. reiectionem ſanguinis vo-
cat. MAXIME Q VIDEM ANDRO-
NICVS CYRRHESTES. Varro lib. 3.
dere rustica cap. 5. nomine Cyprestis hoc refert.
VTI VENTO CIRCVMAGERE-
TVR, ET SEMPER CONTRA FLA
TVM CONSISTERET. In ſummis tem-
plorum pyramidibus (licet & metas appellare) in nobi-
lium item & priuatarũ ædium ſpeculis, collocamus bra-
cteas, ſiue petala, à vertendo gyroillos vocantes, pro ar-
bitrio ctiam variis ventorum indicibus vtimur, ſed quæ
vento auerſa, ipſum tamen quis ſit, indicent. COL-
LOCETVR AD LIBELLAM MAR
MOREVM AMVSIVM. Deformata ta-
bula, cuius ad regulam, & libellã, ſummum libramentum
ſit leuigatũ, & depolitũ, exactis ſi libet ad normá angu-
lis. COLLOCETVR ÆNEVS GNO-
MON. Gnomon ſignif@cat æneum ſtylum, ſiue veri-
culum, quod stans in medio amuſio collocatur, ad vmbras
indagandas. Vnde & à Græcis dicitur Σ{κι}α{θή}ρασ,
quòd {θή}ρα indaginem ſignificet. Eſt & ipſa tota ma-
chinula, qua vtimur in deſignandis, & metandis vrbium
viis, ad auertendam ab eis vim ventorum molestam, vt
in fine huius cap. A pud Sext. Pomp. reperio gnomam
dici à noſtris. Huiuſmodi (ni fallor) deſcribitur machina à
Plinio lib. 18. cap. 34. Alii aliter componunt. Apud
Plutarchum in vita Marcelli, {σνι}ιό{θη}ρα ſunt quædam
mathematica inſtrumenta. HVIVS
3921IN LIB. I. MERIDIANAM CIRCITER HO-
RAM QVINTAM. Non admodum refert, id
ſifiat alia antemeridiana hora, dum fiat propius meri-
diẽ (qui ſemper eſt idẽ inquit Plinius lib. 18. cap. 34.)
Vtrun vero non niſi cõmoditatis gratia dictum velim,
quod ante horam quintam, prolixior ſit vrnbra, quam vt
circulo contineri ſatis cõmode poſſit. DECVSSA-
TIM DESCRIBENDVM. Decuſſare eſt
in decuſſem formare, ideſt in ſpeciem. X. græcæ lite-
ræ, ſiue eius notæ, qua nos denarium numerum ſignamus,
ut cũ diagoniæ lineæ duæ, ſe in centro ſecant. QVÆ
TANGIT CIRCINATIONEM. Scri
bendum quà, aduerbium. ET PLATEARVM
ET ANGIPORTORVM VIDEN-
TVR DEBERE DIRIGI DESCRI-
PTIONES. Plateæ, ſunt viæ latiores. Angiporti,
arctiores & anguſtiores. Vias autẽ quæ exitum non ha-
bent, & peruiæ nõ ſunt, fundulas dici reperio apud Var-
ronem de lingua Latina libro quarto. Dicuntur & angi-
portus Terentio, & Horatio, ſi credimus Acroni. AD
ANGVLOS INSVLARVM. Inſulæ di-
cuntur domus ab aliis ſeiunctæ, idest, Auct. Sext. Póp.
quæ non iunguntur communibus parietibus cum vicinis,
ſed circuitu publico, aut priuato cingũtur. In vrbibus me-
tandis, inſulas accipimus, quicquid quatuor plateis, aut
Angiportis, aut alteris cum alteris mixtis, cinctum est.
QVI MVLTA VENTORVM NO-
MINA NOVERVNT. In ventorum parti-
tione, non ſatis inter Auctores conuenit. hebetius aliis,
@liis ratione nimis ſubtili & conciſa, vtentibus.
4022GVL. PHIL. ANNOT. quatuor omnino ſeruauere per totidem mundi partes. So-
lanum, Auſtrum, Fauonium, & Septentrionem. Alii octo
eſſe dicunt. Solanum, Eurum, Auſtrum, Africum, Fauo-
nium, Corum, Septentrionem, Aquilonem. Sunt & auct.
Plin. lib. 2. cap. 47. quibus viſum eſt eſſe duodecim.
Subſolanum, Vulturnum, Austrum, Africum, Fauoniũ,
Corum, Septẽtrionem, Aquilonem, Thraſciam, Cæciam,
Phæniciam, & Libanotum, Alii addiderunt Meſen &
Euronotum, vt eſſent quatuordecim. Necdum finis. Vi-
truuïus viginti quatuor refert. Solanum, Ornithias, Cæ-
ciam, Eurum, Vulturnum, Leuconotum, Auſtrum, Alta-
num, Libanotum, Africum, Subueſperon, Argeſten, Fauo-
nium, Etheſias, Circium, Caurum, Corum, Thraſciam,
Septentrionem, Gallicum, Supernalem, Aquilonem. Bo-
ream & Carbã, vide ſi libet Ariſtot. lib. 2. Meteororũ.
& lib. de mundo. Gellium, Vegetium, Senecam lib. 5.
Quæſt. naturalium, quoniam inter auctores non ſatis in
ventorum appellationibus, aut flatibus conuenit. IN-
VENTAMDVCENTORVM Q VIN
Q VAGINTA DVVM MILLIVM
STADIORVM. Hoc ſic Plinius lib. 2. cap.
108. de menſura terræ loquens, Vniuer ſum autem bũe
circuitum, Eratosthenes in omnium quidem literarũ ſub-
tilitate, & in hac vti præter cæteros ſolers, quem cun-
ctis probari video, ducentorum quinquaginta duorũ mil-
lium stadium prodidit. Q uæ menſura, Romana compu-
tatione efficit trecenties quindecies centena millia paſſ
Magna vero est inter auctores in terræ ambitu cõtrouer-
ſia, quibuſdam ſingulis Cœli gradibus, terræ ſpatium
quoddam statuentibus, aliis maius minus ue
4123IN LIB. I. existimantibus. Nos quid cui viſum est, exponemus,
ſed ita vt quod illi stadiis dixerint, milliaribus interpre-
temur. Eratoſthenes milliaria ſtatuit ſupra triginta &
vnum millia, ducenta & quinquaginta, ſiquidem recte
quis eum intelliget (nam Vitruuius, Plinius, Martianus,
& Macrobius ſupputát triginta millia et quingéta) Hip-
parchus vult eſſe milliarum triginta quin millium, ſex-
centorum & viginti quin. Poſſidonius autem triginta
tantum millium, Ptolemæus viginti duorum millium &
quingentorum. Alphraganus & Tebitius viginti millium
& quadrigentorum. Cætera quæ ad terræ magnitudinem
attinent, peti poſſunt ab Ariſtarcho Samio lib. de ma-
gnitudine Solis & terræ. SVNT AVTEM
NONNVLLI, QVI NEGANT ER A
TOSTHENEM VERAM MENSV-
RAM ORBIS TERRÆ, POTVIS-
SE COLLIGERE. Ad Eratoſthenis menſu-
ram, Hipparchus adiicit ſtadiorum paulo minus. 25.
millia, auctore Plinio, dicto cap. 108. VISVM
EST MIHI IN EXTREMO VOLV
MINE FORMAM. Scribendum formas, nã et
duæ ſunt, et poſtea ſequitur, ſiue vti Græci Σ{χή}{μα}{τα}
dicunt. Annotaui aliquot aliis locis, ad finem librorum
ſuas cui (id enim ſignificare extremum volumen indi-
cat libri quinti caput nonũ) promitti figuras, quæ omnes
perierũt, magna iactura lectorum, Loca hæc ſunt, lib. 3.
cap. 2. de adiectione in mediis columnis. De ſcamillis in
Stylobata, & voluta capituli Ionici cap. tertio eius libri.
De harmonia vaſorũ in Theatro lib. quinto, cap. quinto.
De chorobate lib. 8. cap. 6. De duplicatione
4224GVL. PHIL. ANNOT. cap. 1. & ſcalarum collocatione cap. 2. lib. 9. De cochlea
haustorio organo lib. 10. cap. 11. Poterat vero Plinii
Cæcilii auctoritas, ſcrupulum iniicere, qui de auunculi
libris ſcribẽs, inquit, Quitres libri, ſunt in ſex volumi-
na propter amplitudinem diuiſi. Ceu ſit liber, pars ope-
ris, volumen autem, libro minus, pro commeditate deſcri-
ptum, poterat, inquá, difficultatem adferre, mſi ipſe Vi-
truuius lib. 3. perpetuo, librum extremum vocaret, quod
hic extremum volumen. Non iuerim tamen inficias, vo-
lumina dicta eſſe ab inuolutione, quæ etiam a pugno pu-
gillares, Græci, quod manu gestarẽtur, ἐγ{χει}{ρι}δία vo-
cauerũt. IN ROTVNDATIONIS, ET
SEPT ENTRIONALI LINEA. Me-
lius in aliis codicibus vacat particula et. RELI-
QVÆ PARTES DEXTRA TRES
DIVIDENDÆ. Deſunt hæ tres dictiones, ac ſi-
niſtratres, Nam ſubiun git, quæ ſunt ad Orientë, in qui-
bus. l. & . m. & ab Occidéte in quibus ſunt literæ. n. et. o.
ET ITA DIRIGANTVR PLA-
TEÆ, ET ANGIPORTORVM DI-
VISIONES DV ODECIM. Si inter an-
gulos octogoni, platearum, & angiportorum diſtributio-
nes ſunt dirigendæ, neceſſe eſt non plures eſſe octo. In-
genui (inquit ille) eſt pudoris fateri per quos profeceris.
Hunc mehercule locum cum ante annos aliquot emendaſ-
ſem, erroris occaſionem non ſatis videram, eam feliciter
attigit. C. Ptolomæus noſter (libenter enim eius mentio-
nẽ facio, quod a viro multis nominibus claro profecta, nõ
poſſit non ſummopere ab omnibus commendari) qui do-
cuerit ſcriptum fuiſſe. IIX. pro octo, quaſi demptis
4325IN LIB. I. bus ex decem, ſicut. IX. idest nouem ſcribimus, ablato
ſcilicet vno ex decem. Indicem marmoreum ostendebat
in regione Transtyberina, haud procul a Ponte S. Ma-
riæ parieti adpactum, hac inſcriptione.
D M MELLVTIÆ
ROMANÆ VIXI
ANN. XXVI MES IIX
NVMITIA BENEDICTA
FEC SORORI BENEMERE.
Eius ſententiam eò libentius ſequor, quod in antiquo alio
marmore, quod in Capitolina Cõſeruatorũ porticu, colũnæ
pro ſtylobata ſubest, eam ſcriptionem repperi. Quam
viſum eſt addere, quò plus, amiciſſimi hominis animad-
uerſio, haberet ponderis. Ea vero est huiuſmodi.
IMP. CÆSARI
VESPASIANO AVG.
PONT. MAX. TR. POT. III.
IMP. IIX. PP. COS. III. DES. IIII.
S C.
QVOD VIAS VRBIS
NEGLIGENTIA
SVPERIOR. TEMPOR.
CORRVPTAS IN
PENSA SVA RESTITVIT.
Quin et in peruetuſto Varronis codice lib. de re ruſt. 1.
cap. 28. ſcribitur, XLIIX, pro quadraginta
octo, ſicut paulo ante, XXCIX, pro octoginta nouem,
demptis bis decem, ex. C. centenarii nota.
4426GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. SEPTIMVM.
XTRA MVRVM, VENERIS,
e # VVLCANI, MARTIS, FA-
NA. Venerem, Vulcanum & Martem, ve-
teres, Hetruſcouum diſciplina moniti, intra mœnium ſe-
pta, collocandos non putauerunt, quòd libidini, volupta-
tibus, incendiis, iurgiis, litibus præeſſent. Eos in vrbe
coluerunt, qui frugi eſſent, ideſt, qui eis rebus præeſſent,
vnde ad adoleſcentiam & matronas, mali nihil
deriuari poſſet. ET DE AREA-
RVM SYMMETRIIS.
Nihil muto, ſed tantùm mo-
neo, melius eſſe ſi ſcri-
batur earum,
vt in fine
Libri Secundi.
4527
GVLIELMI
PHIL ANDRICASTILIO-
NII GALLI CIVIS RO. IN SE-
cũdum Lib. M. Vitru. Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
AT ILLE DINOCRA-
TES. Staſicratem Plutar chus in
vita Alexandri, & lib. de virtute
& fortuna eiuſdem, vocat Archi-
tectum eum, qui ex monte Atho,
Alexadri facturum ſe effigiem pol-
licebatur, in cuius manu ciuitas aſſideret, capax decem
millium hominum. VT SI QVIS EDVXE-
RIT EO LOCO COLONIAM. Omni-
noſcribendum, deduxerit eò loci Coloniam. vt huius lib.
cap. 8. Coloniam cómunem eò loci deduxerunt. IVS-
SIT EVM SVO NOMINE CIVI-
TATEM ALEXANDRIAM CON-
STITVERE. Strabo, & Ælianus, Alexandriæ
Architectum, Chinocratem, ſiue vt aliqui ſcribunt
4628GVL. PHIL. ANNOT. Strabonem Chiromocratem, alii Cherſicratem, Plinius et
Solinus Dinocratem cum Vitruuio ſcribunt. Iustinus au-
tem lib. 13. Epitomæ Trogi Pomp. tradit Cleomenem,
Alexandriam ædificaſſe.
CAP. PRIMVM.
ENSÆ CREBRITATIBVS
d # ARBORES. Bononienſis manu ſcri-
ptus codex habet denſæ, crebritatis. PO-
STEARE QVIETA. Alias, poſt earequie-
ta, vt huius libri cap. 9. HABENTES AB
NATVRA PRIMVM. Aliqui codices habẽt,
præmiũ. MATERIA EOSIVGVMEN-
TANTES. Iugumentare, eſt cum ſubſtratis ſingu-
lis hinc at hinc trabibus directis, ſupra, tranſuerſariæ
aliæ hinc inde ſingulæ in angulis, rudius, idest vt inter-
uallum ſit, & non alta inciſura, ſiue crena, committuntur,
vt quaſi binæ per diuerſum contignationes, quatuor an-
gulis fiant. Iugumenta aliter accepit. M. Cato de re ru-
stica cap. 14. Villæ(inquit) fundamẽta ex cæmentis &
calce ſupraterram, pede, cæteros parietes ex latere, iu-
gumenta & antepagmenta quæ opus erunt, ex lapide in-
dito. Iugumenta, videtur intelligere ſuper liminare, & ſu-
percilium portarum, & fenestrarum. Dicta autem hæc
exiſtimauerim, aiugis, quæ arrectariis tranſuerſa ſuper-
ponuntur, inde militare iugum, quod fiebat, duabus defi-
xis hastis tertia ſuperligata, & iuga in vitibus, quæ pe-
damentis, quibus recta ſtat vinea, tranſuerſa iugantur,
vnde & iugatæ vineæ dicuntur.
4729IN LIB. II. ROBVSTEIS. Idest, robore aſſulatim ſecto.
Sunt autem ſcandulæ, tabellæ vicem tegularum præſtan-
tes, quibus cõtectamfuiſſe Romam annis. 470. Auctor
eſt Cornelius Nepos apud Plinium. lib. 16. cap. 10.
Iſidorus putat nomẽ eſſe ſortitas, à ſcindendo. SCHI-
DIIS ET LVTO OBSTRVVNT.
Schidiæ hic & lib. 7. cap. 10 ſunt ligni fragmenta, quæ
in marmore dicuntur aſſulæ. lib. 7. cap. 6. METAS
EFFICIVNT. Meta, græce pyramis, est ima
parte lata, ſuperiore anguſta. Ita struem M. Cato appel-
lat. cap. 55. deligno condendo loquens. Et Columella li-
bro. 2. cap. 19. de fœno. In metas (inquit) extrui conue-
niet, eas ipſas in angustiſſimos vertices exacui. Meta
inuerſa eidẽ lib. 9. cap. 15. eſt cuiuſmodi Qualus quo
vinum liquatur. MAXIMOS GRVMOS E
TERRA. Cõgeſtitios globos, tumulos. Alioquin gru
mus collectio eſt terræ. Columella lib. 2. cap. 10. Gru-
mos quos ad verſurã plerũ tractæ faciũt crates, diſſi-
pabimus. Vnde exgruminare dicitur Varroni lib. 3. cap.
14. NONNVLLI EX VLVA PA-
LVSTRI. Quod algaest mari, id paludi eſſe vl-
uã, viſum eſt Seruio, Æneid. 6. ROMVLI CA-
SA IN ARCE SACRORVM STRA-
MENTIS TECTA. Dehac Virg. Æneid. 8.
Romulea recens horrebat regia culmo. Et Ouidius
Faſt. 3. Quæfuerit nostri, ſi quæris, regia nati,
Aſpice de canna, straminibus domum. Requiret ali-
quis ſemel vniuerſam fere tegendorum tectorum rationẽ,
quæ aut fuerit, aut nunc in vſu eſt, explicari. Quare
non ab re hic viſumest, ſubiungere tecta tegi
4830GVL. PHIL. ANNOT. uertimus ex Vitruuio harundinibus & fronde, fronde et
luto, harundinibus & ſtramentis, ſubacta cũ paleis ter-
ra, ſtramentis. Scandulis vero, idest ligneis aſſulis vſos
Romanos, auctor eſt Plinius lib. 16. cap. 10. Idem li-
bri eius cap. 37. tradit, mauros mapalia ſua ſcirpis te-
gere. Paulus Diaconus refert pantheona æreis tegulis te-
ctum, quarum nos in ſummo fornice prægrandes aliquot
vidimus. Iabolenus iuriſconſultus pandectarum lib. 50.
de verb. ſignific. plumbo tegi indicat, quod receptum ẽt
nunc eſt. Mei vtuntur lataſtris lapideis, aut tegulis, iiſ
vel planis, vel hamatis cum imbricibus, ſed ita collocatis,
vt in duabus hamatis ſinguli imbrices inuehantur. Vtun-
tur et cerulei lapidis ſectilibus laminis, cruſtis ue. Is lapis
ſerra dentata, vt lignum ſecatur, aſſulatim frangitur,
non vt cæteri in cæmenta, ardoſiam vocamus, Eo etiam
Muſici & Algoristæ pro abacis vtuntur, ideſt tabulis
in quibus illi notas vocum ſonituum, ideſt ἠ{χεῖ}α, isti
numeros ſubinde deletiles ducũt. TVNC VERO
ET FABRICATIONIBVS. Muto &
cõiunctionẽ, in e præpoſitionẽ. MATERIA QVE
ET TEGVLA TECTA. Aliqui codices
ſcribunt tectas, vt referatur ad domos. NEQVE
RES SINE PRINCIPIORVM COE-
TV NASCI. Cap. ſtatim proximo ſic ait.
Ex his ergo congruentibus cum res omnes
coire naſci videantur, vt fortaſſe
non abs re hoc loco coitupro
cœtu, legatur.
4931IN LIB. II.
CAP. SECVNDVM.
HALES QVIDEM PRIMVM
t # AQVAMPVTAVITOMNI-
VM RERVM ESSE PRINCI-
PIVM. & c. Hæcrepetit in Prcœmio lib. 8. & nos
ibi non nibil ſcribemus. QVOD EA CVM
SINT DISIVNCTA NEC LEGVN-
TVR. Hoc dicit. Quod inſe@abilia illa & indiuidua
corpuſcula (quos atomos Democritus et eũ ſecutus, Epi-
curus vocabant) antequam concurrant & coeant, inter-
necionem non recipiunt, nec læduntur, ſimulat in cor-
pus coierunt æuo obnoxia fiunt. CVM RES O-
MNES COIRE NASCIQVE VI-
DEANTVR. Non coeuntres, ſed ex atomorum
coitufiunt.
CAP. TERTIVM.
ACIENDI AVTEM SVNT
f # EX TERRA ALBIDA CRE-
TOSA. Plinius lib. 35. cap. 14. albi-
cãte. AVT ETIAM MASCVLO SA-
BVLONE. Sabulum est album, rubrum, item ni-
grum, auct. Plinio lib. 17. cap. 4. PROPTER
LEVITATEM HABENT FIRMI-
TATEM. Primaſyllaba producta intelligẽdum eſt,
ſiue vt aliqui ſcribunt leuitatem, idest quod pinguis &
tenacis materiæ, ſit naturæ. Qua in ſignificatione Plin.
vſurpauit leuorem lib. 35. cap. 6. de paretonio loquens,
Æcandidis (inquit) coloribus pinguiſſimum &
5032GVL. PHIL. ANNOT. tenaciſſimum, propter leuorem. Alioquin, leuitas con-
traria est aſperitati & ſcabritiei, Plinio lib. 9. cap. 29.
Martiano lib. de Astrologia, Apuleio lib. de demonio So-
cratis. Plinius etiam leuorem vocat memorati libri cap.
35. Sed & GaZa, quam Theophraſtus λ{ει}ό{τη}{τα} dicit
leuitatem tranſſert. DVCENDI AVTEM
SVNT PER VERNVM TEMPVS
ET AVTVMNALE. Palladius lib. 6. cap.
12. lateres vult fieri menſe Maio. fieri autem terra cre-
ta diligenter & omni aſperitate purgata, mixta cum pa-
leis, diu macerata, & intra formam lateriſimilem, de-
preſſa longitudine pedum duorum, latitudine vnius, alti-
tudine quatuor vnciarum. Semel admonendum, lateres ad
Solem ſiccari, teſtas igni percoqui, vt infra cap. 8. Hæ
madefactæ & exſiccatæ rurſus, ad miraculum dureſcũt.
Noſtri etiam testas vitro illinunt, vocant vitreatas.
FIVNT AVTEM LATERVM GE-
NERA TRIA. Animaduerti Romæ in veterũ
monimentis, tribus his laterum generibus non fuiſſe cõ-
tentos, ſed pro commoditate, aut gratia, maioribus, mino-
ribus ue eſſe vſos. LONGVM PEDE, LA-
TVM SEMIPEDE. Plin. lib. 35. cap. 14.
Dyodoron, lõgum ſeſquipede latum pede, dicit, quaſi a lõ-
gitudine nomen acceperit, hoc eſt duorum maiorum pal-
morum, qui ſeſquipedem efficiunt. Quam ſcripturam in-
ueni in quodam Vitruuii codice, ſed pro dyodoron, erat
ſcriptũ lichum, mendoſe. Lichas quidẽ, vt ex Polluce di-
dicimus, eſt, quantum ſpatii eſt inter pollicem & indicem
extenſos, Georgius Valla dichada legit, ſed quod duos
palmos ait habere, hoc verum eſſe non exiſtimo. Sed
5133IN LIB. II. adrem? Noſtrum vero codicem, qui emendatum hacpar-
te credet. Vitruuium fortaſſe ad longitudinem & latitu-
dinem putabit reſpexiſſe. Vero tamen ſimilius est, de
palmo minore intellexiſſe, & latitudinem ſpectaſſe, nam
duo palmi efficiunt ſemipedẽ. Sed de palmo lib. 3. cap. 1.
EX HIS VNVM PENTADORON,
ALTERVM TETRADORON DI-
CITVR. DORON AVTEM GRÆ-
CI APPELLANTPALMVM, QVOD
MVNERVM DATIO GRÆCE ΔΩ-
ΡΟΝ APPELLATVR. ID AV TEM
SEMPER GERITVR PER MA-
NVS PALMVM, ID QVOD EST
QVOQVOVERSVS, & c. Hunc locum ita
legendum exiſtimo. Ex his vnũ Pentadoron, alterum Te-
tradoron dicitur. (Doron aũt Græci appellant palmũ, eò
que munerum datio græce {δῶ}ρον appellatur, quod ſem-
per geritur per manus palmum.) Id quod est quoquo-
uerſus, & c. Nam Plin. lib. 35. cap. 14. ita ſcribit de
lateribus loquens. Genera eorũ tria. Dyodoron quo vti-
mur longum ſeſquipede, latum pede. Alterum Tetrado-
ron. Tertium Pẽtadoron. Græci enim antiqni doron pal-
mum vocabant. Et ideo dora munera, quia manu daren-
tur. Ergo à quatuor & quin palmis, prout ſunt nomi-
nantur. Eadem eſt latitudo, minore in priuatis operibus,
maiore in publicis vtuntur in Græcia. ALTER-
NIS CORIIS PARIETES ALLI-
GANTVR. Idest curſibus & ordinibus. EST
AVTEM IN HISPANIA VLTE-
RIORE CALENTVM, ET IN
5234GVL. PHIL. ANNOT. LIIS MASSILIA, ET IN ASIA
PITANÆ, VBI LATERES CVM
SVNT DVCTI ET AREFACTI,
PROIECTI NATANT. Plin. lib. 35.
cap. 14. addit Maſſiam Hiſpaniæ, ſiue vt in aliquibus
codicibus ſcriptũ eſt, Maſſiliam. Vt fortaſſe apud Vi-
truuium, Maſſilia, aut Maſſia, aut certe Maxilua, re-
lictis duabus dictionibus (in Galliis) & pro verbo eſt,
ſunt appoſito, ſcribendum ſit ad bunc modum. Sunt aũt
in Hiſpania vlteriore Calentum & maſſia, aut maſſilia,
ſiue maxilua. Sic enim inquit Plinius. Pitanæ in Aſia,
& in vlterioris Hiſpaniæ ciuitatibus, Maſſia & Calen-
to fiunt lateres, & c. Maxiluam ideo nominaui, quod eam
Ptolomæus in Hiſpania Bœtica nominat, Maſſiam vero
Theopompus apud Stephanum in eadem ponit. Laterum
autem Pitanæ meminit Strabo lib. 13.
CAP. QVARTVM.
E ARENA QVÆRENDVM.
d # Arenæ genera tria ſunt. Foſſitiæ e quarta
pars calcis addi debet, fluuiatili, aut marinæ,
tertia, auctore Plinio lib. 36. cap. 23. & Vitruuio cap.
ſequenti. Sed ſi vti neceſſe ſit maris arena, erit commo-
dum, vt ſcribit Palladius lib. 1. cap. 10. prius eam lacu-
na humoris dulcis immergi, vt vitium ſalis, aquis ſuaui-
bus lota deponat, vt mirum videri non debeat, quod Vi-
truuius lib. 1. cap. 2. marinam lotá dixerit. GENE-
RA ARENÆ FOSSITIÆ SVNT
HÆC. NIGRA, CANA,
5335IN LIB. II. CARBVNCVLVS. Omnium, rufa ſiue ru-
bra optima, meritiſequentis eſt cana. Tertium locum ni-
grapoſſidet, vt ſcribit Palladius lib. i. cap. 10. VTI
SIGNINVM. Signinum opus fit ex testis tuſis
addita calce, auct. Plinio lib. 35. cap. 12. Aliter etiam
fieri ipſe Vitruuius docet ad finẽ libri octaui. Nos Galli
cimentum vocamus, nam cæmentum quid eſſet diximus.
CAP. QVINTVM.
E CALCE DILIGENTIA
d # EST ADHIBENDA, VTI
DE ALBO SAXO, AVT SI-
LICE COQVATVR. Cato Cenſorius cap.
38. Lapidem quàm duriſſimum, & quàm minime va-
rium in fornacem indendum ſcribit. Lege reliqua apud
Plinium lib. 36. cap. 23. & Palladium lib. 1. cap. 10.
Quan̈ oĩa pene hauſerunt è Vitruuio, ſed illud ex Pal-
ladio addere viſum eſt. Calcem quo (inquit) ex albo
ſaxo duro, vel Tyburtino, aut columbino fluuiatili co-
quemus, aut rubro, aut ſpongia, aut marmore, postremo
quæ erit ex ſpiſſo & duro ſaxo structuris conuenit, ex
fistuloſo vero, aut molliori lapide, tectoriis adhibetur vti-
lius. Quod autem ad Silicem attinet, tria vidimus ge-
nera. album, nigrum, & rubrum, Et ex eo quidem fieri
calcem, ſed eatenus, ſi ſtatim quam ex lapidicina exem-
ptus est coquatur. SI QVIS TESTAM
TVSAM, ET SVCCRETAM. Idest
cribratam, Nam ſuccernere & incernere & excernere
Vitruuio dicuntur pro cribrare, hic & lib. 7. cap. 1. &
5436GVL. PHIL. ANNOT. cap. 6. vnde incerniculum, pro cribro vſurpatur.
CAP. SEXTVM.
ST ETIAM GENVS PVL-
e # VERIS. Puluis hic, puteolanus dicitur
quòd in puteolanis collibus naſcitur, merſus
protinus fit lapis vnus inexpugnabilis vndis, & fortior
quotidie, vti ſi Cumano miſceatur cæmento, auct. Pli-
nio lib. 35. cap. 13. Puteolani mentio eſt apud Sene-
cam lib. 3. quæstionũ naturalium. QVOD SVB
HIS MONTIBVS, ET TERRÆ
FERVENTES SVNT, ET FONTES
CREBRI. Melius aliqui codices, quòd ſub his mõ-
tibus & terra, feruentes ſunt fontes crebri. TO-
PHVS EXVGENS EST. Tophus est lapis
notus, friabilis, minimum ponderi in ſtructuris habens.
Eſt autem coloris differentia triplex. ruber, niger, & al-
bus. vt cap. proximo. ERGO CVM TRES
RES CONSIMILI RATIONE. Pul-
uerem puteolanum, calcem, & tophum intelligit.
SPONGIA SIVE PVMEX POMPE-
IANVS. Plinio lib. 3. cap. 5. Pompeii oppidum
est Campaniæ, vnde Pumicem Pompeianum vocatũ exi-
stimamus. COLLIBVS MYSIÆ, QVIA
GRÆCIS ΚΑΤΑΚΕΚΑΥΜΕ´ ΝΟΙ NOMI-
NATVR. Scribendum, qui a Græcis {κα}{τα}{κε}-
{κα}υμ{ε\’ν}οι nominantur, aut potius, quæ a Græcis {κα}-
{τα}{κε}{κα}υμ{ε\’ν}η nominatur. Ita enim appellari Myſiam
docemus lib. 8. cap. 3. cum de vino catacecaumenite
5537IN LIB. II. loquimur. TRANS APENNINVM VE-
RO QVÆ PARS EST AD ADRIA-
TICVM NVLLA INVENIVN-
TVR. Et Plin. lib. 36. cap. 23. ab Apennin o ad
Padum non inueniri arenam foſſitiam auctor est. Quod
falſum eſſe, vſu comprobatum est. PROCREA-
TVR ID GENVS ARENÆ, QVOD
DICITVR CARBVNCVLVS. Car-
bunculus etiam est terra, Plinio lib. 17. cap. 4. De gẽ-
ma Carbunculo, ignor at nemo. Hoc autem arenæ genus
fieri in Hetruria ex materia, quæ ignibus natura intra
montes incluſis perusta, ita reddita ſit, vt Topho ſit mol-
lior, & ſolidior quàm terra non cocta, ex Vitruuio tra-
dit Leo Baptista. At ille non id dicit, ſed ex materia qua-
dam molliori topho, & terra ſolidiori, quæ ignibus naturæ
peruritur, fieri Carbunculum.
CAP. SEPTIMVM.
EQVITVR ORDO DELAPI
ſ # CIDINIS EXPLICARE. Quã-
do hoc capite de lapidibus ſermo est, quibus in
structura vtendum, facere non poſſum, quin de eo refe-
ram, qui est à me Romæ multis locis viſus, quod præſtat
commoditatem, & antiquorum (quod ſciam) nemo memi-
nit. Is grumoſus est, vt credas multos coaluiſſe, colore
fuluo. Vt leuitate cædit Topho, ita duritie facile ſupe-
rat. Veluti ſpongia aquam bibit, & reddit guttatim.
Ita vtuntur huiuſmodi pendentibus adpactis Tyburti-
@i pumicis glebis ad imaginem ſpecus & roſcidi antri
5638GVL. PHIL. ANNOT. te reddendam. Occultis enim plumbeis tubulis erogata
ſuperne aqua, extructi eo lapidis genere fontium forni-
ces, perinde at ſi Tophis laqueati eſſent, et Pumice vi-
uo, stillas exudant, magno ſpectantium stupore & oble-
ctamento. Spronium vulgus nominat, fortaſſe quòd inde
stillæ aquæ tanquam exprimantur, vel ab aſperitate po-
tius, quaſi aſpronium, ſiue aſperonium. Eſt enim propter
grumos, is lapis ſcaber. Mirum autem videri non debet,
quod hoc loco & alibi lapicidinas dicat, nam & lapicædi-
nas Iulianus pandect. lib. 50. de verbor. ſigniſic. dicit,
Vter melius quam qui lapidicinas nulla ratione, aut nõ
fœlici neceſſaria ue metatheſi vocant, cũ a lapidibus cæ-
dendis appellatæ ſint, quas iam vſurpato Latinis voca-
bulo, Græci, latomias, & latomos, qui lapides ad ædificia
eximũt, nominant. IN VMBRIA, ET PI-
CENO, ET VENETIA AL-
BVS QVI ETIAM SERRA DEN-
TATA, VTI LIGNVM SECATVR.
Plin. lib. 36. cap. 22. In Liguria quo Vmbria, &
Venetia albus lapis dentata ſerra ſecatur. Dentatam ve-
ro dixerunt qua molliores lapides exſecantur. Nam alia
non dentata ſecantur marmora. Id quod expreſſit Plin.
memorato. 22. cap. Serra (ait) in prætenui linea pre-
mente arenas verſando tractu ipſo ſecante. Ad hoc, ad-
modum refert qua arena vtaris, craſſior enim laxioribus
ſegmentis terit, & plus erodit marmoris, maius opus,
ipſa ſcabricia, polituræ relinquit, mollior autem leuius
atterit, & veluti lingit, eò polituræ accommodatior pro-
ximior. Illud quo animaduerti, interſecandum aſper-
giſolere aqua arenam. De qua re fuſius in libro de
5739IN LIB. II. ne marmorum & polituris explicabimus, quem librum
non inchoatum, ſed abſolutum fere, habemus, in quo de
lapidum origine quantum ingenio, & varia multiplici
auctorum vtriuſ linguæ lectione conſequi potui, altius
repetens explicui, ex aquæ ne ac terræ mixtione in li-
mum principia illaprius, ac deinde in lapidem duruerint,
quod quibuſdam viſum est, frigorís ne an caloris vi, So-
lis denſata radiis concreuerint, quæ ſententia non pro-
letarios obſcuros ue habet auctores, an potius, vt rerum
aliarum, ſic & lapidum ſint a rerum natura indita ſemi-
na, quod alii exiſtimauerunt. Præterea de eorum colori-
bus, ex rata corpuſculorum terrenorum cũ liquenti aqua
confuſione inſint, quæ ſententia ſuos vindices inue-
nit, an ex innata ſeminis ipſius vi, vt aliis placet, an po-
tius ex concepta radii impreſſione adſint, non oſcitanter
& perfunctorie (niſi me & cæteros fallo) diſputaui.
SIMVLQVE VT SVNT AB EO
TACTA DISSILIVNT ET DISSI-
PANTVR. Hoc etiam Plinius dicto cap. Tybur-
tini (inquit) ad reliqua fortes, vapore diſſiliũt. CIR-
CA LACVM VVLSINIENSEM,
ITEM PRÆFECTVRA STATO-
NIENSI. Plinii lectio paulum ab hac diuerſa. Le-
ge dictum caput. 22. NEQVE AB IGNIS
VEHEM ENTIA NOCENTVR. Pro
non eis nocetur, vt infra cap. 9. Larix ab carie, aut ti-
nea non nocetur. CVM Æ DIFICANDVM
FVERIT, ANTE BIENNIVM EA
SAXA, NON HYEME SED ÆSTA-
TE EXIIMANTVR. Plinius lib. 36.
5840GVL. PHIL. ANNOT. cap. 22. Remedium est in lapide dubio, æſtate eum exi-
mere, nec ante biennium eũ inſerere tecto domitum tem-
peſtatibus. Quæ ex eo læſa fuerint, in ſubterranea ſtru-
ctura aptantur vtilius. Quæ restiterint, tutum eſt, vel
cœlo committere.
CAP. OCTAVVM.
ETICVLATVM, QVO NVNC
r # OMNES VTVNTVR. Reticu-
latum opus dicitur cum cæmenta non iacentia,
ſed in latus stantia ponuntur, ea enim structura rete
videtur referre. Quanquam multò melius, ſi cæſis fiat
lapidibus, ac non potius rudibus & vulgaribus. Aut co-
ctilibus laterculis, quadratis, ſed in angulum ſtantibus,
cuiuſmodi Romæ vidẽtur in multis ruinis ex Topho, par-
te tantùm quæ extaret ſpecioſa & quadrata, quæ autem
in interiorem structur am inderetur, temere & vulgari-
ter ducta. Reticulatum opus Græci dictyotheton vocant,
vt tradit Plin. lib. 36. cap. 22. Sed & illi {δι}κ{τυ}ω{τὰ}
dicunt retis in modum ſtructa & quaſi cancellata, vt in
Auguſti Mauſoleo, & vestigiis Palatii Pincii, quod est
non ita procul à porta Pinciana, cui olim fuit nomen Col-
latiæ, videre licet, & aliis locis. INTER SE
QVE IMBRICATA. Idest vt vnum, duo-
rum cæmentorum angulis, at adeo cæmentis ipſis inue-
hatur, ſedeat imbricum tegularum modo. Sunt autem
Imbrices tegulæ aduolutæ, & canalis in modum ductæ,
& veluti ſemitubuli, ideſt, quæ crurum tuendorum arm@
imitantur. MEDIO CAVO
5941IN LIB. II. SECVNDVM OR THOSTATAS.
Orthoſtatæ arrectaria quacun ſint materia. Ligneorum
quamuis procumbentium mentio eſt lib. 10. cap. 19.
Lapideorum autem, ratio intelligi potest, ex Tyburtini
lapidis ſpondis pontium Adriani, Fabritii & Ceſtii.
Quanuis plus ſemidirutis. Inciduntur in his canales in
quos veluti fœminas, aliud quidpiá ceu maſculum ineat
committatur, cuiuſmodi ſunt quas regnátes nostri, ideſt,
perpetuas morteſias, quaſi mordeſias à mordendo vocát,
commiſſuræ ſcilicet genus. Hoc autem loco interpreta-
mur pro erectis coriis, ſecundum quæ excitandi bipedales
parietes. Reuinciuntur vero inter ſe eiuſdem plani corii
lapides, anſis ferreis, aut æreis potius. Quanquam & li-
gneis ſecuriclis (noſtri hyrundinis caudas vocant) cæra
& amurca perfuſis veteres in alligationibus vſos, ipſa
opera docent. Inferiores autem lapides cum ſuperioribus
configuntur clauis & connectuntur. QVOD CV-
BILIA FT COAGMENTAEORVM
Cubilia ſunt ſedes lapidum, aut laterum. SEV DE
LAPI DE DVRO ORDINARIAM.
Ordinaria ſtructur a media e ſt inter eam, quæ fit è qua-
drato lapide, & quæ ex informi cœmento, temere con-
geſto, vbi lapides & ſi ad normam non reſpondent, à ſe
inuicem non abhorrent, & ordine coagmentátur. EX
HIS VNVM ISODOMVM, ALTE-
RVM PSEVDISODOMVM. Plinius lib.
36. cap. 22. ita expreſſit Græcorũ ſtructuram. Græ-
ci (inquit) è lapide duro, ac ſilice æquo, construunt velu-
ti lateritios parietes. Cum ita fecerint, Iſodomon vocãt
genus structuræ. At cum inæquali craſſitudine
6042GVL. PHIL. ANNOT. cta ſunt, Pſeudiſodomon. Tertiũ eſt Emplecton, tantum-
modo frontibus politis, Reliqua fortuito collocát. Quod
aũt & ad rem attinet eodé loco ſcribit alternas coagmen-
tationes fieri debere, vt commiſſuras antecedentium, me-
dii lapides obtineant, in medio quo pariete, ſi res patia-
tur, ſin minus vti à lateribus mediis parietibus farctis
fractis cæmẽtis. CVM OMNIA CORIA
ÆQVA CRASSITVDINE FVE-
RINT STRVCTA. Coria, ideſt ordines, &
curſus. SED CONSERVANT EA IN
SVO HVMORE. Scribo eam, quia refertur ad
materiam. SED E SVISFRONTATIS
PERPETVVM. Frontatum lapidem, qui per-
tendit ad vtran frontem parietis, Græci Diatonon vo-
cant, quaſi extentum dicas. aliàs Diatoron, idest, pene-
trantem. Sunt enim & aliqui vna tantùm parte frontati
de quibus hic agitur, ſicut de vtra parte frontatis pau-
lopoſt, quos in muris referunt taleæ vti ex cap. quinto.
lib. 1. liquet. Maior enim eſt craſſitudo publicorũ vrbis
murorum, quàm priuatorũ parietum. IN VETV-
STATE NON RVINOSÆ. Scribendum
in vetuſtatem, vt ſupra hocipſo cap. Sed in vetustatem
parietes efficiunt ruinoſos. Hoc etiam animaduertendum
est, tres negationes vim duarũ habere. DE LATE-
RICIIS VERO DVMMODO AD
PERPENDICVLVM SINT STAN-
TES. Totos viginti ſequentes verſiculos mutuatus eſt
Plin. cap. 14. lib. 35. IN ITALIA ARE-
TIO VETVSTVM EGREGIE FA-
CTVM MVRVM. Plinius Meuaniam addit.
6143IN LIB. II. ITEM HALICARNASSI POTEN-
TIS SIMI REGIS MAVSOLI DO-
MVS CVM PROCONNESIO MAR-
MORE OMNIA HABERET OR-
NATA. Præter locum ſuperius citatum, Plinius hoc
ſcribit lib. 36. cap. 6. CVM ESSET ENIM
NATVS MYLASIS. Mylaſa oppidum Ca-
riæ, Plinio lib. 5. cap. 29. IN QVA ME-
DIA MAVSOLEVM ITA EGRE-
GIIS OPE RIBVS EST FACTVM.
De Mauſolo Sepulchro ab Arthemiſia vxore, Mauſolo
Cariæ Regulo facto, et Artificibus, ſcribit Plin. lib. 36.
cap. 5. Meminit & Strabo lib. 14. MARTIS
FANVM HABENS STATVAM
COLOSSI. Coloſſos vocant moles ſtatuarum tur-
ribus pares, auctore Plinio lib. 34. cap. 7. Annotatum
eſt a Póponio Gaurico libro de ſculptura, ſtatuas eas, quæ
intra humani habitus staturam fierent, vocari ſigna, &
ſigilla, cubitales, palmares ue, & ſi quæ eſſent harũ quo-
tæ partes. Dici autem pariles, cum eius qui exprimitur
staturam vndi præſentabimus, dari benemeritis, ac
ſapientibus viris. Magnas vero eſſe, cum infra ſeſquial-
teram ſtaturæ continebuntur, dicari Regibus, & Impe-
ratoribus, ſicut maiores, idest, quæ ad alteram excreue-
rint, ſolis Heroibus, Maximæ autem hoc eſt quando ter
bumani corporis ſtatura continebitur, itẽ rurſusac rur-
ſus ̈uis eas ſibi Romani et Barbari reges vẽdicauerint,
propriæ tamen ſunt Deorum, ſunt Coloſſi nominatæ,
vel ab auctore ipſo, vel ab noxia radiorum effuſione, quæ
fieri ſolet eiuſmodi moles intuendo, vel (vt ille
6244GVL. PHIL. ANNOT. a ſpecubus vasta intus inanitate, id enim eſſe {κο}{λο}-
γό{οσ}ον. Sed quid prohibet, ne non omnia communi demus
vtilitati, & illud adiungere, statuas quæ diis fiunt, vocari
{ἔι}{δω}{λα}, quæ Heroibus ξό{αν}α, quæ Regibus {α***}{δρ}ι-
{α\’ν}{τα}ς, quæ ſapientibus, {ἔι}{κε}{λα}, quæ benemeritis vi-
ris βρέ{τε}α. NOBILI MANV TELO-
CHARIS FACTA. Aliàs Leocharis, vt in
proœmio lib. 7. & apud Plinium lib. 36. cap. 5. IS
AVTEM FALSA OPINIONE PV-
TATVR VENEREO MORBO IM-
PLICARE EOS, QVI EX EO BI-
BERINT. Salmacidis fontis Cariæ, præter vul-
gi ſententiam f@buloſam, naturam explicat Vitruuius.
Strabo autem lib. 14. dum eos refutat qui hominum mol-
litiem eam ab aere, aut aquafieri exiſtimant, non in e@
quidem, ſed in diuitias & victus incontinentiam, cauſam
reiicit. EPIBATIS COMPARATIS.
Epibatæ Hircio libris de bello Aphricano & Alexãdri-
no, dicuntur claſſiarii milites. Ne dicam Demoſthenem,
Herodotum, Xenophontem, Harpocrationem, Pollucem,
Porphyrium in quæstionibus homericis, Appianum, Sui-
dam, & alios. LEGES PVBLICÆ NON
PATIVNTVR MAIORES CRAS-
SITVDINES QVAM SESQ VIPE-
DALES CONSTITVILOCO COM-
MVNI. Plinius lib. 35. cap. 14. de lateritio mur-
loquens. Romæ non ſunt talia ædificia. Quia ſeſquipe-
dalis paries non plus quàm vnam contignationem tollerat.
Cautum est ne communis craſſior fiat, nec in
6345IN LIB. II. rumratio patitur. LATERITII VERO
(NISI DIPLINTHII, AVT TRI-
PLINTHII FVERINT. Ideſt duorum,
aut trium ordinum laterum, qui plinthi græce dicuntur.
ERGO CVM RECIPERE NON
POSSET AREA PLANA TAN-
TAM MVLTITVDINEM. Aduerte
Romana ædificia principiò fuiſſe vnius contignationis,
poſt multarum. ET COENACVLORVM
ADSVMMAS VTILITATES PER-
FICIVNT, ET DESPECTIONES.
Alterutra tollenda est vocula, præpoſitio ad, aut poſte-
rior coniunctio. ERGO MENIANISET
CONTIGN A TIONIBVSVARIIS
Meniana erant podia, pergulæ ue, cuiuſmodi ſunt ea, quæ
hodie ita proiicere aſſueuimus, vt mutulis (Coruos di-
cimus, Itali Modigliones) firmiſſimis quieſcant & ni-
tantur. Romani vocabulo eo etiam hodie vtuntur. Græci
Orthas appellant, vt ſcribunt Theodoſius & Honorius
Impp. Cod. lib. 8. de ædificiis priuatis. SVMMIS
PARIETIBVS STRVCTVRA TE
STACEA SVB TEGVLA SVBII-
CIATVR ALTITVDINE CIRCI-
TER SESQVIPEDALI. Hoc etiam mo-
net Palladius lib. 1. cap. ii. HABEATQVE
PROIECTVRAS CORONARVM.
Coronæ hic dicuntur protecta, ſiue proiccta, meis Gallis
Larmerii vocantur, Bononienſibus Grundæ, idest, promi-
nentiæ & veluti ſupercilia parietum arcendis ſtillicidiis
inuenta. Quod etiam admonuit Budæus. Eam
6446GVL. PHIL. ANNOT ram paulopost loricam teſtaceam vocat. NON PA-
TIETVR LORICA TESTACEA
LÆDI LATEREM. Ideſt, testacea structu-
ra, aliàs lorica est tectorium, vt lib. 7. cap. 1. CRA-
TICII VERO VELIM NE IN-
VENTI QVIDEM ESSENT. Craticii
parietes appellati ſunt ab arrectariarum, traſuerſarum
cannarum structura in cratis modum. Sed locus hic ad-
mónet, vt ſemel complectamur percenſeamus parictum
genera. Sunt autẽ marmorei, alii quadrato ſaxo conſtat,
fiunt & cemẽticii ex informibus, ſed imbricum modo hæ-
rentibus lapidibus, ſunt teſtacei ex latere igne percocto.
Latericii vero crudis lateribus, idest, Sole tantum coctis,
fiunt. Craticii ligneis cratibus, aut cannis in moduni cra-
tis inſertis, cõſtant. Formacei vero parietes fiunt ex ter-
ra, dicti, auctore Plinio lib. 35. cap. 14. quoniam for-
marum modo circundati vtrin duabus tabulis, infarciũ-
tur verius quàm inſtruuntur. Locum hunc Plinii emen-
dauimus ex Iſidoro lib. 13. etymol. cap. 9. qui forma-
tum, ſiue formatium vocat, id genus parietis. Vtuntur &
ſepiendis fundis, vel hortis, maceriis, idest, ex puris cæ-
mentis, ſine arenato parietibus, vt taceã quod ſcribit Pli-
nius lib. 5. cap. 5. Hammanientes domos ſale e montibus
ſuis exciſo, ceu lapide cõstruere. & quod idem refert lib.
7. cap. 2. Pygmæos caſas ſuas luto pennis & ouorum
putaminibus construere, & ſi quid huiuſmodi aſcriptori-
bus memoratur. RIMAS IN HIS FA-
CIVNT ARRECTARIORVM ET
TRANSVERSARIORVM DISPO-
SITIONE. Dehis lib. 7. cap. 3. Vitruuius.
6547IN LIB. II.
CAP. NONVM.
ATERIES CÆDENDA EST
m # A PRIMO AVTVMNO AD
ID TEMPVS QVOD ERIT
ANTEQVAM FLARE INCIPIAT
FAVONIVS. Quo tempore materiem cædi
oporteat, præter ea quæ a Catone ſcribuntur cap. 17.
Plinius lib. 16. cap. 39. hunc in modum ait, Cædi tẽ-
pestiuum quæ decorticentur, vt teretes, ad templa cæte-
ra vſus rotundi, cum germinan@ aliàs cortice inextrica-
bili, & carie ſubnaſcente ei, materiá nigreſcente. Ti-
gna & quibus aufert ſecuris corticem, à bruma adfauo-
nium, aut ſi præuenire cogamur, Arcturioccaſu & ante
cum Fidiculæ. Nouiſſima ratione Solstitio. Certe Con-
ſtantinus Imperator, qui ex vtriuſ linguæ auctoribus
{γε}ω{πο}νικῶν, idest, de re ruſtica græce libros vigin-
ti ſcripſit. & Heron qui ante illum totidem, vter lib. 3.
tradit, cædendam materiam maxime menſibus Decem-
bri & Ianuario, id Luna iam ſeneſ ente, & ſub terra
abdita. Vegetius autem lib. de re militari. 4. cap. 35. à
Solstitio æſtiuali ad calendas Ianuarias. & à xv. Luna
ad xxiii. cædipræcipit. Columella vero lib. ii. cap. 2. à
xx. Luna ad xxx. cædi. Liber Theophraſti quintus de
plãtarum hiſtoria, quicquid hoc cap. de materie traditur,
abſoluit exactiſſime. ANTEQVAM FLA-
RE INCIPIAT FAVONIVS. Fauo-
nius incipit flare. 6. Idus Februarii, Plin. lib. 15. cap. 2
lib. 16. cap. 25. lib. 18. cap. 26. Columellæ aũt lib. ii
cap. 2. dicit. 7. idus. NEQVE IN
6648GVL. PHIL. ANNOT. LIBVS EA CVM SVNT PRÆ.
GNANTIA PRÆSTANTVR SA-
NA. Aliter Vlpianus Iuriſcon. Pandect. lib. 21. de
Edil tio edicto. Si mulier (inquit) prægnás venierit, in-
ter omnes conuenit ſanam eſſe eam. Maximum enim ac
præcipuum munus fœminarum, concipere, ac tuericon-
cæptum. Subſcribit Iuſtinianus codicis lib. 6. de indicta
viduitate. Mulieres (ait) ad boc natura progenuit, vt
partus ederent, & maxima eis cupiditas, in boc conſti-
tuta eſt. Sed hoc volebat Vitruuius, imbecillem eſſe præ-
gnantem, & ad munera obeunda minus aptam, quod em-
bryo detrabat in ſe alimentum. Vlpianus autem, intelle-
xit non morboſam, ideſt non redbibendam. Nam cum eſ-
ſet edictum ædilium curulium, vt venditores certiores fa-
cerent emptores, ſi quid morbi, aut vitii ineſſet, contra
qui feciſſet, re improbata cogi poſſet habere id quod ante
habuerat. Certe qui prægnantem vendidiſſet, nec empto-
ri dixiſſet tamen, ædicto cogi non poterat mancipium re-
cipere. Id redhibere dicebant, vnde redhibitio vocata.
Sed quid bonæ valetudini cum concœptione? Vt enim in
id natæ ſint fœminæ vt gignant, grauis non eſſe non po-
@eſt in operis, non valida, ne dicam alendum eſſe quod
naſci poteſt, multos annos antequam vſui eſſe poſſit, &
nos ſi tantum partu capimur, quis metuere non poſſit ab-
ortum, aut in nixu mortem? Mea profecto ſententia, ne-
mo prægnantem pro ſana acceperit, aut me auctore, com-
parauerit. CÆDI AVTEMITA OPOR
TET, VT INCIDATVR ARBO-
RIS CRASSITVDO ADMEDIAM
MEDVLLAM. Plinius lib. 16. cap. 39. ea
6749IN LIB. II. @e in bunc modum tradit. Circunciſas quo ad medullam
alii non inutiliter relinquunt, vt omnis bumor stantibus
defluat. Id & Palladius vult lib. ii. cap. 15. PRO-
FVNDVNT E MEDVLLIS QVEM
HABENT IN SE SVPERANTEM
ET VITIOSVM PER FORAMI-
NA LIQVOREM. Circunfoſſo stipite, &
ab ima parte, vſ ad medullam foratis arboribus, detra-
hitur inutilis ſuccus, & ſucco emiſſo, fit veluti detractio
ſanguinis, & deflues quaſi pituita abſtrabitur. PRO-
PTER NODATIONIS DVRITIEM
DICITVR ESSE FVSTERNA. Pli-
nius lib. 16. cap. 39. Abietis quæ pars à terra fuit, eno-
dis eſt, hac quam diximus ratione, fluuiata decortica-
tur, at ita Sapinus vocatur, ſuperior pars nodoſa du-
rior, fuſterna. Ibi tñ ſusterna ſcriptũ est, mendoſe iſtud
quidẽ. IMA AVTEM CVM CIRCVN-
CISA QVADRIFLVVIIS DISPA-
RATVR. Ideſt quadripartito venarum curſu, (vt
loquitur Plinius.) Q ui & fluuiatam ob id Abietem vo-
cat. Theophraſtus lib. de plantarũ hiſtoria. 5. tradit ar-
borum {τε}{τρ}αΖόο{ι***}, hoc eſt quadripartitas dici, qui-
bus in vtran partem medullæ, bini venarum curſus na-
turæ contrariæ, pertendunt, {δι}Ζόο{ι***}, ideſt, bipartitas,
curſum venarum vnum tãtùm in vtran partem medul-
læ gerere, eoſdem inuicem contrarios habere, {μο}νο-
Ζό{ου}ς, ſiue ſimplices appellari, quæ vnum duntaxat ve-
narum habent curſum. Theodorus GaZa (ſi credimus
Hermolao) vertit quadriuiuas, biniuiuas, & vniuiuas.
6850GVL. PHIL. ANNOT. quod {τε}{τρ}αΖώο{ι***}, {δι}Ζώο{ι***}, & {μο}νοζώο{ι***}, legiſ-
ſet. Manifeſto errore. Plinius ſignificantius tranſfert,
quæ habeant quadripartitos venarum curſus, bifidos, aut
omnino ſimplices. EIECTO TORVLO.
Intelligo partes medullæ proximiores, quas Architecti
(auctore Theophraſto lib. 5. de platarum hiſtoria,) au-
ferendas præcipiunt, vt quod ſpiſſiſſimum molli ſſimum
materiei ſit, tantũ relinquatur. AD INTESTI-
NA OPERA COMPARATVR. Opus
intestinum, dicitur quicquid materia, idest ligno conſtat.
TORQVETVR ET EFFICIT IN
QVIBVS EST OPERIBVS, EA
RVINOSA. Et lib. 7. cap 1. ſcribit aſſes quer-
nos ſimul humorem perceperint, ſe torquentes rimas fa-
cere in pauimentis. VITEX. Aliàs Latinis voca-
tur Amerina ſalix, Græcis ᾄγνος, quaſi castum dicas,
ab inſita ſcilicet vi. Vulgo, nomenclatura græca adiecta
latina interpretatione, appellant Agnum castum.
IGNIS ET AERIS SATIATÆ, AT-
QVE HVMORIS TEMPERATÆ,
PARVM TERRENI HABENTES.
Enuncianda ſunt aduerbialiter, ſatiate & temperatè.
IN PALVSTRIBVS LOCIS IN-
FRAFVNDAMENTA ÆDIFICIO-
RVM CREBRE FIXA. Alnũ palationi-
bus vtilem indicat lib. 3. cap. 3. & lib. 5. cap. vltimo.
SED CELERITER PANDANT.
Pandare, contrariũ eſt fornicari. Plin. lib. 16. cap. 42.
Populus contra omnia inferiora pandatur, Palma econ-
trariofornicatur. AVT IN AGRO PER.
6951IN LIB. II. FECTÆ. facilis lapſus Typographi, pro perſectæ.
ITEM CARPINVS. Carpinum Græci Zy-
giam vocant, quòd ex eo Iuga fiant, ſunt qui putant Ace-
ris eſſe genus, rubens, fiſſili ligno, cortice liuido & ſca-
bro. Alii proprii eſſe generis malunt. auctor. Plin. lib.
16. cap. 15. SIC EX CEDRO OLEVM
QVOD CEDREVM DICITVR, NA
SCITVR. Plin. dicitur Cedræleum. lib. 15. cap.
17. Cedria etiá aliis, De eo liquore caput eſt. Dioſcor.
90 lib. i. QVO RELIQVÆ RES VN
CTÆ (VTI ETIAM LIBRI) A TI-
NEIS ET A CARIE NON LÆ-
DVNTVR. Cedri oleo peruncta materies, nec ti-
neam, nec cariem ſentit, inquit Plinius lib. 16. cap. 39.
Idem lib. 13. cap. 13. ex ſententia Caſſii Heminæ,
ſcribit, libros Numæ tineas non tetigiſſe, quòd cedrati
fuiſſent. ARBORES AVTEM EIVS
SVNT SIMILES CVPRES SEÆ FO-
LIATVRÆ. Scribendum arboris. Folia (inquit)
Cedri ſunt cupreſſinis ſimilia. EPHESI IN
ÆDE SIMVLACHRVM DIANÆ.
Templi Epheſiæ Dianæ tectum fuiſſe ex cedrinis trabi-
bus, conuenire inter omnes auctores ſcribit Plin. lib. 16.
cap. 40. De ſimulachro ipſius Deæ ambigi, cæteris ex
ebeno tradentibus, vno Mutiano vitiligineum fuiſſe tra-
dente, vitruuius Cedrinũ exiſtimauit. NASCVN-
TVR AVTEMHÆ ARBORES MA-
XIMÆ CRETÆ, ET APHRICÆ,
ET NONNVLLIS SYRIÆ REGIO-
NIBVS. Hoc etiam Plinius lib. 16. cap. 39.
7052GVL. PHIL. ANNOT. drus in Creta, Africa, Syria, laudatiſſima. NEC
TAMEN TVNC FLAMMAM RE-
CIPIT, NEC CARBONEM RE-
MITTIT. Laricem nec ardere, nec carbonem fa-
cere, nec alio modo ignis vi conſumi, auctores ſunt Pli-
nius lib. 16. cap. 10. & Palladius lib. ii. cap. 15. Eius
rei cum periculum facere vellem Venetiis, monitus Vi-
truuii lectione, ſpectante Illustriſſimo Mecænate meo,
Legato tùm ad Venetos Regio, nunc ad Paulum Ter-
tium Pont. Max incenſa arſit, ità tamen, vt videretur
flammas dedignari, & velle à ſe diſcutere. CVM
AVTEM EA PER SE EXTINCTA
ESSET ET REQVIETA. Sic huius lib.
cap. i. vſus eſt. poſt ea requieta. IN SVBGRVN
DIIS. Subgrundia ſunt tecti partes prominentiores,
Ita appellat Iabolenus pandest. lib. 50. de verb. ſignific.
Varro ſubgrundas, Græci γ{εῖ}{σα} & υ`{πο}γ{εῖ}{σα}.
HABETQVE RESINAN LIQVI-
DAM MELLIS ATTICICOLORE.
Plinius lib. 16. cap. 10. Pluſculum huic erumpit liquo-
ris, melleo colore, atque lentiore, nunquam dureſcentis.
Reſina autem (vt obiter dicam) e viuentibus plantis de-
fluit, tæda, picea, abiete, terebyntho, larice, pinu. Mate-
ria vero vbi comburitur, fluit pix, principio liquida, po-
ſtea, decocta fit ſicca. ET SI NON IN O-
MNIBVS, CERTÆ TABVLÆ. Scri-
bo certè citra diphthongum, pro ſaltem, quod etiam di-
citur at certe, idest, ᾀλ\’λ{ου}ν{γε}. QVÆ IN
VRBE SVP ERNAS DICITVR A.
BIES, DETERIOR EST,
7153IN LIB. II. QVÆ INFERNAS. Abies dicitur ſupernas
& infernas, à ſuperiori & infero mari, vt cap. ſequen-
ti traditur.
CAP. DECIMVM.
ONTIS APENNINIPRIMÆ
m # RADICES, AB TYRRHE-
NO MARI. Tyrrhenum mare, inferum
vocatur. Adriaticum vero ſuperum. Quæ Abietes ex
Apennini ea parte quæ ad Tyrrhenum mare protẽditur,
aduehuntur, dicuntur infernates. Quæ autem ab ea quæ
vergit ad mare Adriaticum, eæ ſupernates nominantur.
AVGENTVR AMPLISSIMIS MA-
GNITVDINIBVS. Palladius lib. ii. cap. 15.
ſcribit quæcun ex parte meridiana cæduntur, vtilio-
res eſſe, quæ vero ex Septentrionali, proceriores, ſed fa-
cile vitiari. IDEO INFERNATES
QVÆ EX APRICIS LOCIS AP-
PORTANTVR MELIORES SVNT,
QVAM QVÆ AB OPACIS DESV-
PERNATIBVS ADVEHVNTVR.
Auctor est Plinius lib. 16. cap. 39. In arboribus robu-
stiores Aquilonias partes, in totum deteriores
ex humidis opacis, ſpiſſiores ex apricis,
& diuturnas, ideo Romæ inferna-
tem Abietem ſupernati
præferri.
7254
GVLIELMI
PHILANDRI CASTILIO-
NII GALLI CIVIS RO. IN TER-
tium Lib. M. Vitru. Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
OPORTVISSE HOMI-
NVM PECTORA FE-
NESTRATA ET APER
TA ESSE. Eam ſententiã Lu-
cianus in Hermotimo, Momo repre-
hendenti in hoc Vulcanum tribuit.
Nam cum ſuborta eſſet inter Neptunum, Mineruam, &
Vulcanum, controuerſia, quis artificii præstantia ante-
celleret, Neptunus taurum, Minerua domum, Vulca-
nus hominem componit. Qui ſtatuat vnus deligitur Mo-
mus. Is cum in reliquis operibus multa damnaſſet, hoc in
Vulcani homine non probauit, quòd feneſtellæ in pectore
additæ non eſſent, vt videri poſſet quid cogitaret, verum
an falſum diceret. SI NON PECVNIA
SINT COPIOSI. Diuitiæ, & officinæ
7355IN LIB. III. ſtas, adferunt artificibus auctoritatem. NAMQ VE
VTI CIVITATIBVS MAGNIS,
AVT REGIBVS, AVT CIVIBVS
NOBILIBVS OPERA FECERVNT.
Vel hinc diſce non parum referre ad cómendationem, cui
opus tuum dices, aut quo auctore faciendum recipias.
NOBILIBVS ET HVMILI FOR-
TVNA CIVIBVS. Fortaſſe melius alii codi-
ces, ignobilibus. VT HELLAS ATHE-
NIENSIS, CHION CORINTIVS,
MYAGRVS PHOCEVS, PHARAX
EPHESIVS, BEDAS BIZANTIVS.
Myagri & Bedæ ſtatuariorum mentio eſt apud Plinium
lib. 34. cap. 8. reliquorum quòd ſciam non meminit.
DEFORMATIONIBVS GRAMMI
CIS. Idest, deſcriptionibus, & deſignationibus quæ
per lineas fiunt. {γρα}μμὴ enim linea dicitur.
CAP. PRIMVM.
DIVM COMPOSITIO CON-
æ # STAT EX SYMMETRIA.
Symmetria, non habet nomen latinum, aucto-
re Plin. lib. 34. cap. 8. Vitruuius hoc cap. videtur cõ-
menſum tranſtuliſſe. Eam primus vſurpauit Euphranor,
vt ſcribit Plinius lib. 35. cap. ii. Est autem, partium ad
partes, & partium ad vniuerſum corpus reſponſus, con-
stat numero certo partium, vt in corpore, quas ſi minue-
ris, aut auxeris, peribit concinnitas, Quantitate, idest
proportione lõgitudinis, latitudinis & alt tudinis, &
7456GVL. PHIL. ANNOT. locatione, nam ſuo loco poſitæ partes, venuſtatem adfe-
runt, alieno & non decenti, mirũ quàm offendunt. Adeo
oportet omnia reſpondere, ſumma imis, dextra ſiniſtris,
ne quid ſit informe. Ardua profectò res, tam varias, tam
diſpares partes, ita collocare tamen, vt in organo non ſit
gratior concentus diſcordia illa fidium concordi, quam
oblectat in structura, grata partium, & vniuerſæ molis
commodulatio. VTI OS CAPITIS A
MENTO AD FRONTEM SVM-
MAM, ET RADICES IMAS CA-
PILLI ESSET DECIMÆ PARTIS.
Pomponius Gauricus lib. de ſculptura, Hominis iuſtã ait
altitudinem, nouem eſſe capitum, ideſt, nouies quantum
ſit à mento imo ad vnum capillum, Id in adultis dunta-
xat, putorum autem infantium longitudinem, niſi qua-
tuor constare faciebus. Non defuerunt qui in nouem par-
tes & vnius tertiam, hominis corpus partiẽtes (cuius rei
laudant auctorem Varronem) conſtituant partem vnam
à mento ad radices imas capillorum, duas à ſummo pecto-
re ad vmbilicum, ab hoc ad genitalia vnam, ab iſtis per
femora ad genu duas, infra genu per tibias ad malleo-
los duas. Rurſus vnius tertiam, à radicibus capillorum
ad verticem statuunt, tantundem à mento ad ſummũ pe-
ctus, Epigonatidiſiue mylæ, quæ iuncturam femoris &
tibiæ operit, tantundem tribuunt, à malleolis ad plantam
pedis tantundem, vt ſit à mento ad verticem ſeptima to-
tius corporis, à ſummo pectore adimas radices capillorũ,
tantundem, ad ſummum verticempaululum ſupraſextã.
Quòd autẽ apud eum ſcriptum legimus, quartæ eſſe par-
tis à ſummo pectore ad verticem, id quidem ſi
7557IN LIB. III. mus (quod fecerunt Lucas a Burgo Sacerdos lib. de di-
uina proportione, & Marius Aquicola de amoris natura
lib. 2.) immemor Vitruuius tantum statuet ad verticem
à radicibus, quantum à mento ad has ipſas, Cum tamen
ostenderimus non eſſe eius interualli, vel tertiam partem.
Eſt ita non quarta, ſed puſillum infra quintam, Sed &
cubitum cum dicit eſſe quartæ partis, accipit non vt cæ-
teri ferè auctores, à iunctura brachii ad carpũ ſiue bra-
chiale, ſed ad ſummum longiſſimum digitum. Pectus au-
tem quomodo quartæ eſſe poſſit, non video. Nam ſi ad
ilia vſ metimur, breuius erit quarta, ſi ad pudenda, lon-
gius erit quàm ſuperior pars, quã diximus eſſe infra quin-
tam. Quòd vero ad latitudinem corporis attinet, ita fe-
rè ſtatui video, vt ſit pectus ſextæ, Brachiorum vnum-
quod tantundem, cubiti duo duarum ſeptimarum, & eo
amplius puſillum, ambæ manus duarum decimarum, ſi-
quidem corporis ſit decima pars à mẽto ad ſummã fron-
tem. Animaduerti enim in nobiliſſimis statuis, Laocoon-
tis, Apollinis, Veneris, & Cleopatræ, quæ in Vaticano
Pontificum horto adſeruantur, at adeo in omnibus quas
pulcherrimas in vrbe vidimus, longiores eſſe manus à me-
tacarpio ad extremum longiſſimum digitum, quàm ſit à
mento ad ſummam frontem. Videbant præſtantiſſimi ar-
tifices, gracilitate & acceſſione ea, adferri venustatem.
Et mirum quàm, posteri, imo antiqui Sculptores, graci-
lioribus ſint modulis delectati. Adeo, virginalis tenerita-
tis, & ſubtilitatis membrorum imitatio, effectus recipit
ornatu venuſtiores. Quomodocun id fiet, curãdum est,
vt expaſſæ manus, ipſam corporis longitudinem æquent.
Cæterum vniuerſas penè partium omnium hominis
7658GVL. PHIL. ANNOT. metrias collationes ad inuicem copioſius docuit Alber-
tus Durerus pictor inſignis, ſcripto de ſymmetria corpo-
ris humani volumine. Et nos fortaſſe reliqua aliquando
trademus. CIRCINIQVE COLLOCA-
TVM CENTRVM. Centrum, pro altero cir-
cini crure dictum eſt, pedemin circino mobilem & immo-
bilem appellamus. Q uod expreſſit Ouidius Metamor-
pho. lib. 8. his verbis, de Talo Dædali ſororis filio loquẽs.
Et ex vno duo ferrea brachia nodo Iũxit, vt æquali ſpa-
tio distãtibusipſis Altera pars staret, pars altera duce-
ret orbem. Hoc vero loco non omittendum duco, ex vete-
ri marmore, quod Romæ in horto Angeli Colotii viſitur,
didiciſſe nos, duo etiá antiquis fuiſſe circinorum genera,
vnum, eorum qui rectis & rigentibus cruribus conſtarent.
Alterum, eorũ qui Valgi Vatii ue (vt ita dicam) eſſent,
hoc est, qui cruribus eſſent extrorſum incuruis, ſiue in-
trorſum flexis. Illorum vſus quis ſit, nemo non nouit,
horum autem, ſoli artifices. Vtuntur ita in dimetienda
ſtantiũ colũnarum craſſitudine, in circinádis ſpirarũ par-
tibus quæ ſubfugiunt, vti ſunt ſcotiæ et earũ quadræ, at
adeo quicquid huiuſmodi eſt. Vtrorum figuras ſubiũxi.
2[Figure 2]
7759IN LIB. III. NAM SI A PEDIBVS IMIS AD
SVMMVM CAPVT MENSVM
ERIT. Et Plin. lib. 7. cap. 17. & Solinus cap. 5.
Auctores ſunt, quod ſit hominũ ſpatiuni à veſtigio ad ver-
ticem, id eſſeſparſis manibus inter longiſſimos digitos.
Et nos aliquando experti ſumus, quanquam non continuo
id verum credi oportet, quandoquidem non omnium
corporum ſyncerus & probus est membrorum ad vniuer-
ſam compoſitionem commenſus & commodulatio.
QVÆ ADNORMAM SVNT QVA-
DRATÆ. Ideſt quatuor æqualium laterum & an-
gulorum, ná exiguntur ad normam anguli. PERFE-
CTVM AVTEM ANTIQVI CON-
STITVERVNT NVMERVM QVI
DECEM DICITVR. Perfectionis numero-
rum varia est conſideratio apud Martianum Capellá lib.
7. is eſt de Arithmetica, ſunt etiam quædam apud Bapt.
Alber um lib. 9. cap. 5. & Macrobium in ſomnium Sci-
pionis. Quod autem ad denarium numerum attinet, lege
Ariſtotelem problematum ſectione decima quinta.
DVABVS PARTIBVS ADDITIS,
ET DECVSSI FACTO, BES AL-
TERVM. Beſſem Varroni placet dictum à dempto
triente, quod, vt aſſem efficiat triens deſit. Sext. Pom-
peius mauult, quod, bis triens ſit. Ita denarium nume-
rum appellabant besalterum, quòd ex ſenario, quem per-
fectum & veluti aſſem exiſtimabant, & quaternario, qui
beſſis habebatur, componeretur. Nam & Pompeius alio
loco lignum besalterum dici ait, pedem & beſſem latitu-
dinis habens. Credo, quod quemadmodum in ſeſtertio
7860GVL. PHIL. ANNOT. mis erat tertius, ita in eiuſmodi numero, bes eſſet alter,
hoc est ſecundus. EX EO QVOD PERFI-
CITVR PEDVM NVMERO. Scriben-
dum quo. ET IN DENARIO, DENOS
ÆREOS ASSES CONSTITVE-
RVNT. Ante Pyrrhum Regem deuictum, vt memi-
ni legere apud Plinium lib. 33. cap. 3. libralis dipondius
appendebatur aſſis. Poſtea placuit denarius pro decem
libris æreis, quinarius pro quin, ſestertium pro dipon-
dio & ſemiſſe (nam Varro et Sext. Pomp. ſeſtertium di-
ctum produnt, quòd ſemis tertius ſit, hoc est quod valeat
duos aſſes & ſemiſſem) Deinde aſſes vnciales facti, &
denarius ſedecim aſſibus permutatus, ſestertium autem
quaternis. QVADRANTESQVEOBO
LORVM, QVÆ ALII DICHAL-
CA, NONNVLLI TRICHALCA
DICVNT. Scribit Iulius Pollux lib. 9. drachmam
obolos ſex habere, dichalcon autem oboli eſſe quadrantẽ,
ideſt partem quartam. Idem obolum octo habere chalcos
vult, Plinius autem lib. 21. cap. vltimo, dicit decem.
PALMVS AVTEM HABET QVA-
TVOR DIGITOS. Palmus duplex eſſe tra-
ditur, minor digitorum quatuor, qui græce {πα}λ{αι}{στ@}
dicitur, & maior duodecim digitorum, à Græcis {πτι}-
{θα}μὴ vocatus. Plinius lib. 7. cap. 2. dodrantem tranſ-
fert, ideſt quantum est ſpatii inter expanſos ſummũ pol-
licem & minimum digitum. Sed & lib. 21. cap. 7. de
Tripolio loquens, palmum alto caule ait, quod Dioſcor.
dicit {κα}υ{λὸ}ν {πτι}{θα}{μι}{αῖ}ον, idest dodrantalem. Et
de Anthyllide lib. 21. cap. 29. D. Hieronymus cap.
7961IN LIB. III. EZechielis. 40. ſcribit {πτι}{θα}μὴν dici palmam, {πα}-
λ{αι}{στὴ}ν vero palmum. ET TOTIDEM AS-
SES ÆREVS DENARIVS. Quod de-
narius fuerit aureus, aut argenteus, vt ex Plinii libri tri-
ceſimi tertii cap. 3. didicimus, pro æreus ſcribo æreos, vt
refer atur ad aſſes. ÆDIVM AVTEM
PRINCIPIA SVNT E QVIBVS
CONSTAT FIGVRARVM ASPE-
CTVS. Septuplex templorum ratio hicſcribitur, in
paraſtadibus, ideſt in antis, prostylos, amphiprostylos,
peripteros, pſeudodipteros, dipteros & hypæthros. Q uæ
nomina propter appendices acceperunt. Namiſtæ, aut in
antico ſolo, idest fronte, ſiue pronao cellæ, adiiciuntur,
aut in fronte pariter & postico, aut ipſa tota cella obſe-
pitur. Id antis, aut columnis perficitur, has στ\’ν{λο}{ι***}
Græci, antas {πα}ρ{στὰ}{δα}ς, murum, modo {πτ}ερὰ,
modo {πτ}ερώ{μα}{τα} vocát. Apud Strabonem lib. 17.
cum loquitur de peruetusto templo quod erat Heliopoli,
reperio, pteromata dici muros æque altos, ex vtra pro-
nai parte ad templorum altitudinem ſurgentes. Sed illam
quo quæ fit columnis ædium circunuallationem, et potiſ-
ſimũ in cellæ lateribus, pteromatos nomine intellexit Vi-
truuius, quod alarum ſpecie, quaſi protegant. Vnde pe-
ripteron ædem vocat, cuius cella vno tantum columnarum
ordine cingitur, Dipteron, quæ duplicibus, Pſeudodipte-
ron, in qua ſublato dipteri generis interiore columnarum
ordine, relinquitur ambulationis circa cellam laxamen-
tum. Nam monopteron lib. 4. cap. 7. dicit rotundam, cel-
la carentem, & columnis pro muro obſeptam.
8062GVL. PHIL. ANNOT. autem, nominat in fronte ſolum columnatam. Amphipro-
stylon vero, vtrin, idest in fronte & poſti co columnas
habentem. Genus ædium in antis fieri existimauit Her-
molaus, antis per ambitum templi extra parietes adhibi-
tis, Vitruuius certe, non niſi ex fronte ita appellauit.
Hypæthri vocabu um, ſatis indicat cuiuſmodi ædes eſſet,
nempe ſub diuo ſine vllo tecto. CVM HABE-
BIT IN FRONTE ANTAS PA-
RIETVM. Antas hoc loco interpretor lapideas pi-
las in parietũ extremis partibus. HVIVS EXEM
PLAR ERIT AD TRES FORTV-
NAS, EX TRIBVS QVOD EST
PROXIME PORTAM COLLI-
NAM. Iſtorum templorum, ne ruinæ quidem ſu-
perſunt, & apud alium auctorem quòd meminerim, non
legi. Porta autẽ Collina, in hodiernum diem Salaria vo-
catur, ab antiqua proxima via. IN VERSV-
RIS. Verſura hic ſignificat flexum angulorum in pa-
rietibus exteriorem, nam aliud ſcribimus lib. 5. cap. 6.
HVIVS EXEMPLAR EST IN IN-
SVLA TYBERINA IN ÆDE IO-
VIS ET FAVNI. Iouis quidem templum Ro-
mæ fuit iuxta ædem Æſculapii, Fauni autem, in initio
inſulæ Tyberinæ. Ouidius Fastorum lib. 1.
Quod tamenex illis licuit mihi dicere fastis,
Sacrauere patres hæc duo templa die.
Accepit Phæbo Nympha Coronide natum,
Inſula diuidua quam premit amnis aqua
Iuppiter in parte eſt, cœpit locus vnus vtrun,
Iunctá ſunt magno templa nepotis auo.
8163IN LIB. III.
De templo Fauni, idem lib. 2.
Idibus, agrestis fumant altaria Fauni,
Hic vbi diſcretas inſula rumpit aquas.
Neutrius eorum quorum meminit hoc loco Vitruuius, ap-
parent vlla veſtigia. Æſculapii autem eſſe quæ videntur
in hortis. D. Barptolomei, omnium cõſenſu receptum eſt.
ET AD MARIANA HONORIS, ET
VIRTVTIS, SINE POSTICO A
MVTIO FACTA. C. Mutium, ædem Hono-
ris & Virtutis Marianæ cellæ, feciſſe, Vitr. repetit in
proœmio lib. 7. & nos ibi de Mariana cella ſcribemus.
QVATERNAS COLVMNAS ME-
DIANAS. Architectonico vocabulo vſus, media-
nas colũnas dixit, ad differenciam angularium, quarũ me-
minit cap. proximo. Eadem ratione vocat mediana acro-
teria, epistylia, capita leonina, & reliqua. ET MA-
GNESIÆ, DIANÆ HERMOGENIS
ALABANDI. Et huius meminit in dicto proœ-
mio. EPHESIÆ DIANÆ IONICA
A CTESIPHONTE CONSTITV-
TA. De hac etiam testatur memor ato loco. HY-
PÆTHROS VERO ENDECASTY-
LOS EST IN PRONAO ET PO-
STICO. Ideſt ſubdiale templum vndecim habet co-
lumnas in fronte, & totidem in porticu quæ à tergo est.
Sed omnino ſcribendum decaſtylos, ne enim medianum
intercolumnium patitur in his locis imparem columnarum
numerum collocari, quod oporte at vtrin ad eundem mo-
dum columnas habere. AD CIRCVITIO-
NEM (VT PORTICVS)
8264GVL. PHIL. ANNOT. LIORVM. Peristylia loca ſunt columnis clauſa &
vndiſepta. HVIVS AVTEM EXEM-
PLAR ROMÆ NON EST, SED A-
THENIS OCTATYLOS, ET IN TEM
PLO IOVIS OLYMPII. Ioui templum
conſtitui debere ſub diuo, ideſt hypæthrum, monuit lib. i.
cap. 2. Pantheona autem, & Fauni templum, quod eſt in
Cœlio monte hodie diuo Stephano dicatum, quanuis ſolo
foramine ſuperne lumen admittant, Vitruuius hypæthra
non dixerit. Non ſunt illa quidẽ ſub diuo, ſed hemiſphe-
riis, idest circulatis cameris tecta, quanquam ſumma tã-
tum parte ſingulis for aminibus circularis figuræ, lucem
recipiunt. SED ATHENIS OCTASTY
LOS, ET IN TEMPLO IOVIS O-
LYMPII. Expungo partitulam et.
CAP. SECVNDVM.
PECIES AVTEM ÆDIVM
ſ # SVNT QVINQVE, QVA-
RVM EA SVNT VOCABV-
LA. A ſpatio intercolumnii, nactæ ſunt ædes appel-
lationes. Nam, cuius intercolumnium non amplius quàm
vnius & dimidiatæ columnæ erit, à frequentia, pycnoſty-
los vocatur, cum duæ craſſitudines dabũtur, ſyſtylos, ſi
integræ tres, diastylos, ſi ſuperabit interuallũtres craſ-
ſitudines, aræoſtylos vocatur ædes. Quæ maxime in
ædibus probatur ſpecies, nominatur eustylos, quaſi dicas
decenter & probe columnatam, habet ſpatia duarũ co-
lumnarum & quartæ partis vnius craſſitudinis. Leo
8365IN LIB. III. bertus lib. 7. cap. 5. quo à me ordine explicata ſunt, vo-
cauit latine, Confertam, Subconfertam, Subdiſpanſam,
Diſpanſam, & elegantem. QVEMADMO-
DVM EST DIVI IVLII, ET IN
CÆSARIS FORO VENERIS. Diuus
Cæſar propè forum ſuum templum habuit, in eodem fo-
ro fuiſſe templum Veneris Genitricis placet Appiano
historico ET SPIRARVM PLINTHI-
DES. Ideſt Plinthi baſis. Est autẽ Plinthus imapars
baſis, ita dicta, quòd forma ſua refer at laterem. Quan-
quam in columna Tuſcanica, Plinthus non fit quadrata,
ſed ad circinum, vt ſcribit lib. 4. cap. 7. Negat autem ſe
Baptiſta Albertus id genus baſis vſquam in operibus ve-
terum inueniſſe. Et nos, cum ſit Romæ antiquorum ope-
rum nibil quod non viſerimus, vt ſi quid poſſemus perdi-
ſceremus, nihil eiuſmodi repperimus. Sed mirum videri
non debet, cum quæ rerum exempla restabant, ex qui-
bus, tanquam ex optimis magistris, multa diſcerentur,
non ſine lacrymis etiã hodie videmus in calcem excoqui,
aut in alia ædificia, mutata & diminuta trãſferri. Quin,
& qui multis retro ſeculis extruxerũt, apparet nouis ine-
ptiarum deliramentis, potius quàm probatiſſimis lauda-
tiſſimorum operum rationibus, delectatos. Sed quid (ob-
ſecro) hoc est, ſi non eſt inſanire? ſi non est posteris in-
uidere? Illud quo admonebo, in peruetusto templo Ty-
burti, & in fornice Arimini, baſes corinthias Plinthos
non habere. Istud vero quam recte, viderint, quibus in-
uentis frugibus placet glande veſci, at adeo qui, ſi quid
eſt in antiquorum monimentis abſurdum, eo maxime ca-
piũtur. QVEMADMODVMEST
8466GVL. PHIL. ANNOT. TVNÆ EQVÆSTRIS AD THEA.
TRVM LAPIDEVM. Theatrum (niſi ful-
lor) intelligit Pompeii, quod manſurum primus omnium
extruxit, auctore Cornelio Tacito lib. 14. Cum antea
tempor aria struerent. Capiebat autem loca, vtſcribit P.
Victor ſiue potius Sext. Ruffus, octoginta millia. Eius
vestigia feruntur eſſe quæ in cãpo Floræ in Stabulo Vr-
ſinorum viſuntur. Porphyrio certe Ode Horatii. 20.
lib. 1. carminum tradit, non longe fuiſſe à monte Vatica-
no, in quo ſcimus. D. Petri baſilicam eſſe ſitam.
MATRES ENIM FAMILIARVM
CVM AD SVPPLICATIONEM
GRADIBVS ASCENDVNT. Non pa-
rum ad maiestatem & dignitatem templi facit, ſi à cæ-
tero vrbis ſolo extet, vt gradibus aſcendas. IPSA-
RVM ÆDIVM SPECIES SVNT
BARYCÆ, BARYCEPHALÆ, HV-
MILES, LATÆ. Cum in porticibus raræ, &
pluſculum distantes statuuntur columnæ, ob interuallo-
rum laxitudinem, craſſiores depreſſiores collocandæ
ſunt, ob id, & ipſas ædes minus attolli neceſſe. Eam
ſpeciem vocat Barycam, Barycephalam. Verbis his
quid ſignificari vellet, videtur mihi expreſſiſſe, cum in-
quit (humiles latæ.) Nam quòd pleri omnes ad
columnarum forman retulerunt, quas Balustrias, quaſi
Balaustias vocant (credo à ſimilitudine floris mali pu-
nici) non ſatis vidiſſe exiſtimo, velipſo auctore Vitru.
qui ait, In Aræoſtylis, ædium ſpecies eſſe Barycas, Ba-
rycephalas. Vſos autem eſſe antiquos his quas hodie
vocant Baluſtrias in candelabrorum ſcapis, didicimus
8567IN LIB. III. his quæ marmorea longe pulcherrima vidimus in æde.
D. Agnetis, ſecundo fere ab Vrbe lapide, in ſuburbano
viæ Nomentanæ ſiniſtra, cæterum, portenta illa verbo-
rum quæ in aliquot exemplaribus ſunt, Baricæ, Paricæ,
Phalæ, humiles, vrniles, latæ, his ſeptis arcemus.
POMPEIANI ITEM CAPITOLII.
De Pompeiano Capitolio non ſuccurrit quicquam apud
alium auctorem legiſſe. Erit fortaſſe qui ita diſtinguat,
Herculis Pompeiani, item Capitolii. Sed cum nec memi-
nerim legere extructam Herculi ædem à Pompeio, nihil
statuo, at in eis pono de quibus non liquet. Iouis certè
Põpeiani meminit Sextus Ruffus in nonaregione vrbis.
PRÆTER CREPIDINES ET PRO-
IECTVRAS SPIRARVM. Sunt margi-
nes baſium, idest Plinthorum, at adeo partium omnium
quæſcapum columnæ ſuperant, proiecturæ. Sed hoc loco
angulares tantum proiecturæ intelligendæ, cæteræ enim,
in intercolumniis annumerãtur. SED IN ASIA
THEOCTASTYLON LIBERI PA-
TRIS. Theoctaſtylon hic quid ſibi velit, non video.
Legendum autem, Teo octaſtylon, ſeparatis dictionibus.
Nam Teos Inſula est cum Oppido. auct. Plinio lib. 5.
cap. 31. vt infra cap. i lib. 4. Eodem errore in Proœmio
lib. 7. ſcriptum eſt, Teomonopteron, pro Teo monopte-
ron. Octastylos autem nominatur à columnarum nume-
ro, cuius quidem medianum intercolumnium, ſicut Te-
traſtyli et Hexaſtyli, vult Vitruuius tribus quartis craſ-
ſitudinis columnarum aliis eſſe maius. In qua re erraſſe
videtur octastyli pronai Panthei, ideſt porticus. M.
Agrippæ præstantiſſimus alioqui architectus, aut
8668GVL. PHIL. ANNOT. inſtaurator, qui intercolumnium medianum, nihilo penè
cœteris fecerit patentius. Diſſimulando tamen errore, fas
enim fuit opere in tanto ſomnũ obrepere. Eodem vitio la-
borant ſcalptæ in marmore ædium frontes tres, Tetraſty-
los, Hexaſtylos, & Octastylos, in horto Andreæ Card.
a Valle. Quanquam fortaſſe erit, qui eam ſymmetriam,
ad euſtyla tantum pertinere exiſtimabit. Sed videndum
erat ne vacuum, ideſt hostii apertura, latius eſſet media-
no intercolumnio. EX DIPTERI ENIM
Æ DIS SYMMETRIA, SVSTVLIT
INTERIORES ORDINES CO-
LVMNARVM. XXXVIII. Scribendum
xxxiiii. Sunt enim exteriores quadraginta duæ. VT
ASPECTVS PROPTER ASPERI-
TATEMINTERCOLVMNIORVM
HABERET AVCTORITATEM.
Simili dicendi genere vtitur lib. 7. cap. 5. Ita cum
aſpectus eius ſcenæ propter aſperitatẽ eblandiretur oĩum
viſus. PRÆTEREA SIEX IMBRIVM
AQVÆ VIS OCCVPAVERIT. Scri-
bendum, ſi et imbrium. Eandem autem ob cauſam dicit
post ſcenam porticus eſſe conſtituendas lib. 5. cap. 9.
ETIAMQVE ANGVLARES CO-
LVMNÆ CRASSIORES FACIEN-
DÆ EX SVA DIAMETRO QVIN-
QVAGESIMA PARTE. Cuiuſmodi ferè
Symmetriæ animaduerſum est Pantbei & Templi An-
tonini angulares colũnas eſſe. CONTRACTV.
RÆ AVTEM IN SVMMIS CO-
LVMNARVM
8769IN LIB. III. LIIS ITA FACIENDÆ VIDEN-
TVR. Hypotrachelii nomine, eam intelligo ſcapi par-
tem, quæ ſub astragalo eſt, Apotheſis ſiue Apophygis
conflexum (nam vtro nomine appellantur cum limbis
conflexus quifiunt in ſummis, & imis ſcapis) vbi con-
tractura ſpectanda, & in dimenſione columnarum, dia-
metros intelligenda. Vitruuius lib. 4. cap. 1. Baſim ſca-
pi appellat. Est autem diameter imi conflexus, breuior
diametro plantæ, ſeptima parte. Q uod vero ad ſuperio-
ris contracturæ rationem attinet, hic deſignabo figur am, è
qua pro ſententia Vitruuii peti poſſit.
11
Columnæ altitudo \\ pedum vſ. # Scapus imus \\ partium. # Contractura ſca- \\ pi ſummi partium.
.15. # .6. # 5.
vſ.20. # 6. ſemis. # 5. ſemis.
vſ.30. # 7. # 6.
vſ.40. # 7. ſemis. # 6. ſemis.
vſ.50. # 8. # 7.
Eatenus Vitruuius contr acturas præſcripſit ſuperioris
ſcapi. Fuerunt & columnæ centum viginti ſeptem, in té-
plo Dianæ Epheſiæ, à ſingulis Regibus factæ. 60. pe-
dum altitudine, auctore Plinio lib. 36. cap. 14.
8870GVL. PHIL. ANNOT. progreſſas vltra, non legi.) quarum ſcapus inferior de-
bet fuiſſe partium octo et ſemis, contractura ſumma, par-
tium ſeptem & ſemis. VTI SI COLVMNA
SIT A MINIMO ADPEDES QVI-
NOSDENOS. Q uod de pede hic ſtatuitur, de
palmo, pollice, digito, aliis maioribus minoribus ue mẽ-
ſuris cenſendum. Nam pro ſcaporum magnitudine, variis
vtemur modulis, dum referantur omnia ad istam rationé.
ET EARVM SEPTEM IN SVMMO
SCAPI HYPOTRACHELIO CON-
TRAHANTVR. Aduerte in columnarum cõ-
tractura, quo altiores ſunt, minus contrahi. Nam quæ
plus ab oculo abſunt, graciliora apparent. Et quemad-
modum creſcunt altitudines, proportione adaugendæ ſca-
porum craſſitudines. Quó in æde denſiores ſunt poſi-
tœ columnæ, eò craſſiores vidẽtur, auctore Plin. lib. 36.
cap. 23. vt plus minuendæ veniant præſcripta ratione.
Idem de striatis, dicendum, quòd viſus fallatur, circuitio-
ne crebra peruagando, vt infra lib. 4. cap. 4. Illud vero
ſcitu dignũ, pilas adpactas & adfixas, contrahi etiã opor-
tere. Earum autem nomine etiam atticurges, ſiue atticas
columnas accipi volo, quod genus ſunt in ſummo amphi-
theatro Romæ. DE ADIECTIONE
QVÆ ADIICITVR IN MEDIIS
COLVMNIS. Scapi columnæ deformata altitu-
dine & deſcriptis in ipſa quatuor diametris, duabus in
ſumma, Astragali, aut ſi libet ipſius tantum limbi apo-
phygis, & inflexæ ad cõtracturæ caput lineæ, (ita enim
apophygim accipimus præter ſuum limbum, quæ appel-
latur & hoc loco à Vitruuio Hypotrachelium) duobus
8971IN LIB. III. ima, calcis columnæ (qui eſt limbus altus ipſius diame-
triparte. 24.) & apophygis, idest conflexus qui proxi-
me limbum ſuccedit, cuius diameter eſt breuior diametro
plantæ, ſeptima parte, ſicut Aſtragali diameter maior
eſt contracturæ limbi diametro, parte ipſius nona & am-
plius dimidia. Ipſam autem contracturam quomodo fieri
oporteret paulo ante ex Vitruuii ſententia indicauimus.
His ita deſcriptis, ſigna in media colũna, diametrum
parem calci ſiue plantæ imi ſcapi, duc lineas rectas à
capitibus diametri apophygum, ad capita ipſius mediæ
columnæ diametri, videbis factam adiectionem, qui et
venter dicitur, quòd ibi videatur columna ſubturgere.
Rectas autem lineas illas, molliter in dorſum inflectes,
vt ſint columnæ teretes, ceu tornatiles. Romæ obſerua-
uimus, diuiſo ſcapo in parteis tres, imam ad perpendicu-
lum tornatam, duabus reliquis ſenſim retractis & dimi-
nutis, Q uod contracturæ genus multò gratiſſimum.
Superioris autẽ generis exẽplar eſt in Baſilica. D. Pe-
tri. In fine huius libri Vitru. docet craſſitudines ſtria-
rum eſſe faciendas, quantum adiectio in media columna
inuenitur. Atqui compertum eſt columnarum ſtriges eſſe
viginti quatuor, ſingularum autem ſtrias, eſſe nihil plus
quam ex tertiaipſarum parte, nihil minus quàm ex quar-
ta, vt iam facile ſit coniicere & ratiocinari, quantum ex
Vitruuii ſententia in media columna ſit adiiciendum, ni-
hil contracto imo ſcapo. Eiuſmodi columna nulla mihi vi-
ſa eſt, & haud ſcio an ſit oculo reſponſura, cuius ratio-
nem habendã maximam ſemper duximus. Sed & lib. 5.
cap. 1. indicare videtur colũnas, arborum naturam imi-
tari, abietis, cupreſſi, pinus, quæ ſenſim ab imo ad
9072GVL. PHIL. ANNOT. mum faſtigiantur, vt adiectio ea quam in medio fieri præ-
cipit, contr a natur am videri poſſit, niſi potius humanum
corpus imitari velimus, quod in ventrem creſcit.
CAP. TERTIVM.
VONIAM Inrei ædificatoriæ ornamen-
q # tis, primas partes columnis, & quæ ſaper
aſtruuntur, tribuerit vel mediocriter in ea ver-
ſatus, & de earum ratione hoc capite agitur, facturum
me preciũ operæ putaui, ſi quæ poſt Vitruuium hac parte
animaduer ſa ſunt ab aliis, aut quantum ex veterum mo-
numentis ipſe iudicio conſequi potui, breuiter exponerẽ.
Subſtructionibus igitur firmiſſime, & quam ſolidiſſime
iactis, & finitis columnarum interuallis, excitandi ſunt
muruli qui columnas ſustineant. Id non ante recte poſ-
ſis facere, quàm quo genere extruere velis, constitueris.
Nos reliquos imitati, vniuerſam columnationum, & tra-
beationis, rationem, in genera quin distribuemus. Vt
ſit primum maximé ſimplex genus Tuſcanum. Secun-
dum Doricum. Ionicum tertium. Q uartum locum da-
bimus Corinthio. Nouiſſimum Italicum ſiue mixtum
& compoſitum appellabimus. De quo quanquã apud Vi-
truuium præſcribitur mhil, conabimur quæ legerimus aut
viderimus, paucis explicare. De Tuſcano primùm, de
aliis deinde dicemus. A B IPSO Statim ſolo, mu-
rulus ille, idest Stylobata, extruendus. Fiet autem hoc
modo. Q uam lata futura eſt ſpiræ plinthus, tàm ma-
gnum quoquo verſum, conſtituatur quadratum, additis
poſtea ſumma & ima teniis, altis quartaipſius
9173IN LIB. III.& aliquantum proiectis, vt hæc ſit vice baſis, illa coro-
nicis. Figuras ſingulis membris quia adiicere viſum est,
hinc incipiemus.
3[Figure 3]
Stylobatam ſequitur baſis,
quæ erit alta quantum craſ-
ſus eſt medius imus columnæ
ſcapus, ea altitudo in par-
teis diuidetur duas, inferior,
erit plintho ad circinum fa-
ctæ dicata. Alterius in par-
teis tres diuiſæ, duæ tribuen-
tur toro, tertia erit cum apo-
phygi limbus, quæ licet ve-
rius pars erant ſcapi, hoc in
genere pro baſis parte habi-
ta ſunt, in aliis non item.
Scapus, ideſtipſa colũna,
4[Figure 4] ſuper baſim adperpendi-
culum statuenda, alta ſe-
xies quãtum est ima par-
te craſſa, habet in ſum-
mo aſtragalum et apophy
gim, ſed vt ſit astragalus
duplo maior quàm apophygis, vtra non amplius quam
media pars Hypotrachelii capituli. Columnæ imponen-
dum capitulnm, altum, quantum dimenſa craſſitudinis
imiſcapi pars media. Id diuidetur in parteis tres. In-
fima donabitur Hypotrachelio, mediæ diuiſæ in parteis
quatuor, tres partes erunt Echini, quarta Annuli,
quod ſuperest Capituli, erit Plinthus.
9274GVL. PHIL. ANNOT. 5[Figure 5]
Trabs ſequitur, Epiſtylium vocata.
Erit ea alta quantum capitulum, ſed
pro tenia addetur ſexta ipſius pars.
Epiſtylio imponitur pari craſſitu-
dine Zophorus, & ſummam trabea-
tionem ſibi vendicat Coronix, ea
omnino craſſitudine qua trabs, ſed cum ſecta erit in par-
teis quatuor, ima & ſumma erunt pro cimatiis, è mediis
duabus fiet corona, in cuius mento tres incidantur cana-
liculi. Corona & in hoc genere, & aliis, vt minimum
proiicietur quantum alta est.
6[Figure 6]
Non abs re erit, di-
mẽſis partibus, nomi-
na & ſeriem ſingulis
in generibus percenſe-
re, & figuras, quan-
tum voluminis angu-
stia patietur, inte-
gras deſcribere (quæ
vero deerunt partes, ex adiectis ipſis membris formis,
peti debebunt) vt ea vſura fruatur lector, dum mea ope-
rain Vitruuium graphicoteræ & emendatiores edantur
deformationes. Sunt igitur partium ordinis Tuſcanici
nomina et ſeries (ita in cæteris facturi ſumus) TRA-
BEATIONIS, Cimatium, Corona, Cymatium,
Zophorus, Tenia, Epiſtylium, CAPITVLI,
Plinthus, Echinus, Annulus, Hypotrachelium, CO-
LVMN Æ ſiue Scapi, Astragalus, Apophygis ſu-
perior, nam inferiorẽ Apophygim in Baſi nominauimus.
SPIR Æ ſiue Baſis. Limbus ſiue Apophygis,
9375IN LIB. III. rus, Plinthus. STYLOBATÆ, Tenia pro
Coronice. Quadratum perfectum. Tenia pro Baſi.
7[Figure 7]
HACTENVS in ſcriben-
do ſum eum ordinem ſequutus, qui
in extruendo ſeruari ſolet, vt indi-
carẽ quo pacto à ſolo ſurgeret opus
& per partes creſceret. Nunc mu-
tata ſerie, quod ſurſum verſus in
Tuſcanico dixi, in reliquis qua-
tuor ostendam deorſum verſus,
exorſus à ſumma trabe atione, ideſt
Coronice (ita enim vocabimus di-
ſtinguendi gratia, quandoquidem
Corona, quo nomine vtitur Vitru-
uius, Coronicis pars eſt.) Coronix
ita Dorica constat Corona & Si-
ma, alta media craſſitudine Scapi
(de imo ſemper intelligi volo) adie-
cta & octaua parte, quæ ſit Simæ
regula. Ipſa Sima mediam altitu-
dinem habet, reliquum cũ diuiſum
erit in parteis quin, dabuntur tres
Coronæ, duarum quæ restant, vna
Cymatio ſuperiori, alter a inferio-
ri cedet. Triglyphi qui Zophori lo-
cum obtinent, alti erunt quantum
media craſſitudo Scapi & totius
quarta, lati mediam craſſitudinem.
Latitudo ea in parteis duodecim diuidetur, quar@ extre-
mœ duæ erunt ſemicanaliculi, reliquarum decem, ſex
9476GVL. PHIL. ANNOT. buntur ſtriis, idest planis (cogimur hic, vt apertius dica-
mus, Striæ abuti nomine) Vitruuius femora vocat. Qua-
tuor quæ ſuperſunt duabus mediis ſtrigibus, ideſt cana-
liculis ad normæ angulum cauatis, tribuentur. Ab his ca-
naliculis, Triglyphi dicti ſunt. Conſtant enim veluti tri-
bus ſulcis & ſcalpturis, duobus mediis integris, & ſemi-
canaliculis hinc at hinc cæſis. Fiunt autem hoc modo.
In medio deformatur femur latum pirtes duas, dextra
at ſiniſtra excauátur ad normæ angulum canaliculi pa-
ri cum femore craſſitudine, deinde, hinc at hinc alia fe-
mor a nihilo anguſtiora primo, post, ſemicanaliculi duo
extremas duas partes occupant. Inter Triglyphos relin-
quendum interuallum tam latum, quàm ſunt alti ipſi, ita
enim fiet quadratũ perfectum, id vocant Metopam, quòd
ſit inter opas duas, ita enim dicunt tignorum, ſiue aſſe-
rum cubilia, ideſt vbi quieſcunt & ſedent. Metopæ aut
ſunt puræ, aut ſcalpuntur lancibus, & Taurorum capi-
tibus, reuinctis vittis cornibus, pendulis etiam floribus
frondibus & fructibus, aut baccis. Aliqui aliter orna-
uerunt. Supra Triglyphos eſt Tenia, quæ quanuis eis ad
perpendiculum reſpondeat, aliquantum exeritur, & ipſis
capitu orum vicem præstat. Inter Triglyphos & Epi-
ſtylium, eſt Tenia alta ſeptima parte mediæ craſſitudi-
nis Scapi. Ipſum autem Epistylium totam mediam craſ-
ſitudinem altum eſt. Eius pariem ſextam occupant re-
ſpondentes ſingulis Triglyphis guttæ ſex turbinis inuer-
ſi figura, quarum regula vnde pendent, ipſarum pars eſt
quarta. De Coronicis proiectura dictum ſit ſemel quod i@
Tuſcanico diximus, ne toties eadem res repetenda ſit.
9577IN LIB. III. 8[Figure 8]
PAR erit altitudo Dorici capituli quæ & Tuſcani,
par diſtributio, in Plinthum, Echinum, & Hypotra-
chelium, Sed ſubtilior, ſuprema enim in tres ſecanda,
quarum duæ Plintho relinquentur, Tertiæ in tres diui-
ſæ duæ partes efficiunt Cymatium, quæ restat, regula
erit Cymatii, media pars Echino aſcribitur. Eum vbi in
tres parteis diuiſeris, ipſe duas retinet, relictam tres pa-
res annuli capiunt. Hypotrachelium diximus totius eſſe
9[Figure 9] partem tertiam.
COLVMNA Habet
Aſtragalum & Apophygim
ſuperiorem vt in Tuſcana &
inferiorem, alta ſepties quan-
tum craſſus est imus Scapus.
Baſis alta quantũ media craſ
ſitudo, diuidetur in parteis
tres æquas, Imam Plinthus
habebit, duæ reliquæ in quatuor partiendæ, Earum vna
fiet ſuperior Torus, quæ reſtant, in æquas duas partes
vt diuiſæ erunt, vna dabitur Toro inferiori, altera
9678GVL. PHIL. ANNOT. chilo ſiue Scotiæ, ſedistius ſeptimis partibus fiant regu-
10[Figure 10] læ duæ quibus clauditur.
STYLOBATA erit
proportionis diagoniæ, ideſt
altus quantum est ab angu-
lo Plinthi baſis, quæ parium
est laterum, ad aduerſum
angulum, latus ad perpendi-
culum dictæ Plinthi. Ei al-
titudini pro Coronice & Baſi adduntur quintæ partes,
ſed Coronix diuidetur in partes tres, duæ dabuntur Cy-
matio cũ regula quæ ipſius eſt pars tertia, altera Aſtra-
galo & regulæ, quæ etiam ipſius tertia parte constat.
Baſi in duas diuiſa parteis, vna Plintho tribuetur, alte-
ra in duas diuidetur, Torus vnam accipiet, partito quod
11[Figure 11] ſupereſt in tria, A-
ſtragalus duas habe-
bit parteis, Regu-
la tertiam.
PARTIVM
Dorici generis nomi
na et ſeries huiuſmo
di ſunt, TRA-
BEATIO-
NIS, Regula. Si-
ma, Cymatium ſu-
perius, Corona, Cy-
matiũ inferius, Te-
nia vbi capitula tri-
glyphorum, Trigliphi cum Metopis, Tenia, Regula
9779IN LIB. III. Epiſtylio vnde pendent guttæ ſex, CAPITVLI,
Regula. Cimatium, Plinthus, Echinus, Annulitres, Hy-
12[Figure 12] potrachelium. CO-
LVMNÆ. Aſtra-
galus, Apophygis ſupe-
rior, & Apophygis infe-
rior. BASIS. To-
rus ſuperior, Regula,
Scotia. Regula, Torus
inferior, Plinthus. STY
LOBATÆ. Coro-
nicis. Regula, Cyma-
tium. Astragalus, Re-
gula. Quadratũ diago-
nium. Baſis. Regula,
Aſtragalus, Torus, Plin
thus.
SEQVITVR ge
nustertium. Ionicum, in
quo explicando, nonlicet
quod in ſuperioribus, in-
cipere à ſumma trabea-
tione, idest Coronice, ſed
quod imatrabs, ideſt Epi
stylium, eſt veluti modu-
lus quo ĩ dimetiẽdis aliis
partibus vſuri ſumus,
inde initium capere ne-
ceſſe est. Epistylii Io-
nici non est ſimplex
9880GVL. PHIL. ANNOT. tio, ſed ex magnitudine Columnæ, petenda illius altitu-
do. Id quo modo fiat, ſcribit hoc cap. Vitruuius, vt mi-
nus mihi ſit laborandum. Conſtituta quam oportet ex au-
ctoris præſcripto Epistylii altitudine, diuidenda eritea
in parteis ſeptem, quarum vna fiet Cymatium, quæ ſupe-
rabunt ſex partes, in tres faſcias ita distribuentur, vt ima
(cuius craſſitudinem reſpondere oportet ſummo columnæ
ſcapo) tres habeat partes, media quatuor, ſumma, tam
craſſa quam craſſus eſt imus Scapus, quin. Ita fiát Epi
stylii præter Cymatium, partes duodecim. Media trabs
Zophorus dicta, ſi pura statuetur, minor Epiſtylio quar-
ta parte erit facienda, Sin ſcalpetur, illo erit parte quar-
ta maior, addetur Cymatium altum ipſius parte ſeptima.
Supra Cymatium collocandus denticulus, ita enim appel-
latur faſcia ſecta ad dentiũ imaginem. Dentium aũt (ita
vocemus) altitudo duplo maior latitudine. Quod ſpaciũ
inter duos relinquitur cauum, altius erit quam latũ tertia
parte, adiungetur Cymatium altũ ipſius ſexta parte. Co-
ronicis (quæ ſumma est trabs) corona, quanta media Epi-
ſtylii faſcia, habebit Cymatium, altitudinis ipſius quarta
parte, Sima altior erit corona parte octaua, cui addita re-
gula, eius erit ſextapars.
13[Figure 13] IONICVM Ca-
pitulum altum erit, quam
craſſa eſt pars tertia dia-
metri imæ colũnæ. Aba-
ci frons præter Cyma-
tium latitudine reſpon-
debit toti diametro, ſed
ei latitudini in decem & octo partes diuiſæ, vtrin
9981IN LIB. III. detur vnius pars mediapro Cymatii proiectura, vt ſint
in vniuerſum partes decem & nouem. Ibi cum receſſeris
in interiorem partem, partis vnius & dimidiæ latitudi-
ne, demittenda ad perpendiculum linea (Vitruuius Ca-
theton vocat) alta partes nouem & dimidiam, harum ſu-
prema erit Abaci, dimidia veroilla fiet ei Cymatiũ. Su-
perest voluta in qua circinanda & rotundanda, poſtquam
Vitruuii periit deformatio, multi laborauerunt. Bapti-
sta Albertus (quod ſciam) primus cum bestia conflicta-
tus est lib. rei ædificatoriæ. 7. Quanquam locus men-
dis non caret. Albertus Durerus ſecũdus certamen iniit,
egregius vter pugnator. Nouiſſimus omnium commiſ-
ſus Sebaſtianus Serlius (quo ego ſum primis initiis huius
artis vſus præceptore) videbatur feram confecturus, ve-
rùm poſt multa vulnera, reſpirantem adhuc, & mem-
bra, licet ægre tollentem reliquit, vt ſi ita dimittatur, ſpes
ſalutis ſupereſſe videri queat. Nos dum languet, peri-
clitabimur ecquid poſſimus, vt ſi conficiamus, vel hinc
aliquid gratiæ à ſpectatoribus expectemus, ſi non ſucce-
det, hoc certe me nomine ſolabor, quòd fortes illi & egre
gii citra controuer ſiam pugnatores, etiam re infecta è cõ-
flictu redierunt. Et in magnis abunde eſt, voluiſſe. Vo-
luta ita recte (niſi fallor) ad circinum inuoluetur hoc
modo. Diuiſo quod reſtabat lineæ perpendicularis post
deformatum abacum, in parteis octo, in quinta quam ma-
gna eſt, deſcribetur Ciclus qui oculus dicitur, vt ſint ſu-
pra oculum partes quatuor, infra tres. Ille ipſe diuide-
tur in partes æquas octo, ductis totidem lineis. Deſcri-
betur idẽ in alia charta ſectus linea perpendiculari quin-
que partium, & plana linea partium trium, ducta
10082GVL. PHIL. ANNOT. tia linea à ſumma perpendiculari ad extremam pla-
nam. Collocato Circini pede ſtabili in puncto extremo
planæ, ducito ad aliud ipſius punctum quod in centro ocu-
li est, pedem mobilem, & circũagito dum lineam attingas
quæ ducta eſt à ſumma perpendiculari ad extremam pla-
nam. Id circinationis diuidito in parteis ſex æquas, & à
puncto planæ, ad perpendicularem ducito lineas rectas
per ſex illas partes. Quod interuallum erit inter ſingu-
las, partieris in quatuor, ducens item lineas à plana ad
perpédicularem, vt in ſex aliis feceras. Ductis his lineis,
nota puncta vbi attigerint perpendicularem, & iiſdem di-
stingue angustam chartam. Hanc vbi ad veram illã per-
pendicularem transtuleris, & in oculi centro acicula affi-
xeris, vt circũagi poſſit, vbicun ea puncta in circũactio-
ne reſponderint ad extremum vſ, ii erunt termini Vo-
lutæ, & craſſitudo corrigiæ, ſeu Baltheum dicere mauis,
ſenſim in finem imminutæ quantũoportet. Reliquum erit
in octantibus Cicli, ideſt lineis quibus primùm admonui-
mus octo ſecandum oculum, reperire, vnde ductus Circi-
ni mobilis pes ab octante in octantem, rectas circinatio-
nes efficiet. Nam locum præſcribere, non ita licet, cum
in multis eiuſdem lineæ locis, plerun id fieri poſſit.
Hoc poſſam monere, initium capi ab intrinſeco octante
plano, deinde ſur ſum verſus per reliquos octantes fieri
circinationem. Inter pendentes vtrin Volutas, ſcalpi-
tur Echinus ouiculis vſ ad libramentum ſummi oculi,
cum ſcalpto Baccis Aſtragalo ipſius tertia parte.
10183IN LIB. III. 14[Figure 14]
10284GVL. PHIL. ANNOT.
QVANTVM Potui, rem obſcuram oratione ita
explicare contendi, vt qui legerint, me eſſe facilem di-
cendo maluiſſe intelligant, quam videri diſertum. Quòd
ſi id demum aſſecuti ſimus, vt ab his intelligamur, qui in
hoc diſciplinæ genere ſunt verſati, At certe effecimus,
vt qui periculũ non fecerint, cum rem ipſam cognoſcent,
15[Figure 15] digno recëſuiſſe mo-
do ſtatuant.
COLVMNA
Aſtragalũ habet &
Apophyges, vt in
Tuſcana diximus,
ſed ipſa alta eſt quá-
tum craſſum habet
imum Scapũ, octies.
Baſis altitudine nó
ſuperat mediam Co-
lumnæ craſſitudinem, qua partita in tres partes, imam
relinquemus Plintbo, duas reliquas in tres ſecabi mus,
Quarum infimam cum in ſex diuiſerimus, vnam dabi-
16[Figure 16] mus Aſtragalo inferiori. Duæ
medietates quæ erũt Regùlæ,
claudant Scotiam complectan-
tem id quod restabat ſex par-
tium. Media pars diuidetur
etiá in ſex, vná habebit Aſtra-
galus ſuperior. Scotia ſupe-
rior, clauditur duabus regulis,
quarum quæ ſuperior eſt, vnius
eſt pa rtis, inferior dimidiæ, sũma tertia parte fit
10385IN LIB. III.17[Figure 17]STYLOBA-
TA Proportionis
erit ſeſquialteræ,
ideſt quadrati pa-
rium laterũ & eius
dimidiatæ partis,
ſed vtrin adiun-
gentur ſextæ par-
tes pro Coronice et
Baſi (ipſum qua-
dratum in hoc ge-
nere et aliis petitus
ex perpẽdiculo plin
thi Baſis.) Coro-
nix diuidetur in partes decem, duæ dabuntur Cymatio,
vna eius Regulæ, tres Coronæ, duæ Simæ, & vna vtrin
pro Regulis. Baſis diuidetur in partes quin. Vna da-
bitur Astragalo, & Regulæ quæ eius medietatem babe-
bit, ſecunda dabitur Simæ inuerſæ, addetur & quantum
eius tertia pars, proipſius regula. Tertiam accipiet To-
rulus. Quartam & quintam Plintus amplectetur.
NOMINA Et ſeriem partium generis Ionici ita
enumerauimus. TRABEATIONIS, Regu-
la, Sima, Cymatium, Corona, Denticulus, Cymatium,
Zophorus, Cymatium, Faſcia prima. Faſcia ſecunda. Fa-
ſciatertia. CAPITVLI, Cymatium, Abacus,
Voluta, Echinus, Astragalus, COLVMNAF,
Astragalus, Apophyges, ſumma & ima, BASIS,
Torus, Regula, Scotia ſuperior. Regula, Astragaluspri-
mus, Astragalus ſecundus. Regula, Scotia inferior.
10486GVL. PHIL. ANNOT.18[Figure 18] thus, STYLOBAT AF, Co-
ronicis, Cymatium, Corona, Sima,
Quadratum proportionis ſeſquial-
teræ. Baſis, Regula, Astragalus,
Simainuerſa, Torulus, Plinthus.
QVARTVM Noſtræ par-
titionis membrũ quod Corinthium
vocauimus, explicandum est. Eius
trabeatio tàm est Ionicæ ſimilis,
vt qui viderit, excultam potius,
quàm diuerſam ſit iudicaturus.
Eædem partes, idem commenſus,
hoc habet diſcrimen, quòd in ista,
inter Coronam & denticulum, col-
locatur tàm altus quàm eſt prima
Epistylii faſcia Echinus, ſcalptus
ouiculis aliquando integris, aliquan-
do ſuperne decacuminatis, cum in-
terſertis vtrin hamatis ſpiculis.
Præterea ſub Epiſtylii faſcia ſum-
ma & media, adduntur Astragali
ſinguli, craſſi ſuæ faſciæ parte octa
ua, ſed qui ſub ſumma eſt, refert
Baccas filo cü Verticillis inſutas,
qui autem est ſub media, eſt velu-
ti reſticula.
CAPITVLVM Corinthium
est veluti vas ab angustia in latitu-
dinem paulatim ſeſe laxans, effigie
Calathi, cui Abacus ſit pro
10587IN LIB. III. lo. Ipſius vaſis labrũ æquat amplitudine craſſitudinem
colúnæ infimá, fundi autem latitudo est quant a in ſummo
columna eſt præter proiecturas, idest quantum est ſum-
mum ſca-
19[Figure 19] pi Hypo-
tracheliũ,
ſiue con-
tractura.
Vestitum
ipſum A-
canthi fo-
liis Vas,
altitudine
cum Abaco æquabit imæ Columnæ amplitudinem (hac
parte ſequimur Vitruuium, quidipſi cenſeamus, indica-
bimus lib. 4.) Abaci craſſitudo erit ſeptima totius altitu
dinis parte, ſed eius diuiſi in partes tres duæ dabuntur
20[Figure 20] Abaco, tertia relinquetur Cy-
matio cum Regula. Quod al-
titudinis facto Abacoreſtat, id
dimenſum in partes tres, tripli-
ci etiam foliorum differëtia ve-
stitur. Nam ſuntima octo, ſunt
quæ ad duas vſ partes ſurgant
octo. Naſcuntur & tertia ex
caulibus qui octo ſunt, mino-
ra ſedecim, quæ ad Abacum pertinent. Ex his natæ cla-
uiculæ bipartito diſparantur, vt earum partes craſſiores
in Abaci angulos ſingulos protẽdátur, efficiát Volutas,
ideſt maiores Helices in vniuerſum octo, ſed enim binæ
10688GVL. PHIL. ANNOT. angulis conueniant. Alteræpartes ſub flores procurrant
(qui in frontium Abaci medio ſcalpti, totam eius craſſi-
tudinem occupant) reddant minores Helices, ideſt mi-
nores Volutas totidem. Singulæ frontes ima duo folia
oſtendũt, vnum tantum ex mediis ad floris perpendiculũ,
aliis ſub angulis existentibus. Inter hæc & illud ſur gunt
ſinguli caules. Flores ſunt quatuor ſinguli ĩ ſingulis Aba
ci ſinuatis frontibus deformati. Folia omnia reſupinis
ſunt per ambitum labris. Abacum autem quomodo ſinua-
21[Figure 21] ri oporteat, ſcribemus lib. 4.
COLVMNA Alta eſt quá-
tum in imaparte eſt craſſa nouies,
habet Aſtragalum & apophy-
ges, vt in aliis diximus. Baſisfiet
alta media parte craſſitudinis co-
lũnæ, quæ diuidetur in partes qua-
tuor, inde vnius Plinthus erit. Re-
liquæ tres diuidendæ ſunt in quin, & vna pars fiat To-
rus ſuperior. Inferior erit vna quarta maior. Quod re-
stat, diuidatur æqualiter, vna pars fiet cum Aſtragalo et
Regulis duabus, Trochilus inferior, ſed ita deſtribuetur,
vt ſit Aſtragalus ſexta pars Trochili. Quæ autẽ regu-
la illum tangit, ſit eius medietas, Nam quæ est ſuper
Torum Astragali habebit tantum duas tertias. Altera
pars diuidetur pari dimenſione in Trochilum, regulas
duas, & Astragalum.
STYLOBATA Erit proportionis ſuperbipartien
tis tertias, ideſt quadrati perfecti & duarum tertiarum,
ſed eius proportionis addetur ſeptima pars, pro Coronice,
& tantundem pro Baſi. Huius Coronix differt ab
10789IN LIB. III. ca quod pro Sima habet Zopbo-
22[Figure 22] rú et Aſtra galum medietatis Zo
phori. Baſis ſunt eædem partes
& omnium eadem menſura.
23[Figure 23]
CORINTHII Generis
partiũ nomina et ſeries. TRA-
BEATIONIS, Regula,
Sima, Cymatium, Corona, Echi-
nus, Denticulus, Cymatium, Zo-
phorus. Cymatium, Faſciaprima,
Aſtragalus, Faſcia ſecunda. A-
ſtragalus, Faſcia tertia. CA-
PITVLI, Cymatium, Aba-
cus, Flos in Abaco ſcalptus,
10890GVL. PHIL. ANNOT. gulum, Volutæ maiores, Volutæ minores, Folia minora,
Caulis, Folia media, Foliaima. COLVMNÆ
Astragalus, Apophyges quæ in Tuſcana. BASIS, To
rus ſuperior, Regula, Scotia ſuperior, Regula, Astraga-
lus primus, Astragalus ſecũdus, Regula, Scotia inferior,
Regula, Torus inferior, Plinthus. STYLOBA-
TÆ, Coronicis, Cymatium, Corona, Zophorus, Astra-
galus, quadratum proportionis ſuperbipartientis tertias.
Baſis, Aſtragalus, Simainuerſa, Torulus, Plinthus.
QVIN
24[Figure 24] TVM ge
nus finẽ fa-
ciet meæ ꝑ
titióisquod
Italicũ qui
dã, mixtũ
ſiue compo
ſitum alii vocauerunt. Id post Vitruuiſcripta excitatũ
est, adcitis ex genere Ionico ornamẽtis, et Corinthio ad-
iunctis. Trabeationis ſumma pars non ſuperabit craſſi-
tudinem ſupremæ columnæ. Ea altitudo cum diuiſa fue-
rit in partes ſex, duæ dabuntur Coronæ, vna Cymatio
inferiori, quod ſuper Zophorum distenditur facturũ mu-
tulis capitulum, cum illis ad perpendiculum reſponderit
aliquantum proiectius. Supra Coronam non Sima collo-
catur vt in aliis generibus, ſed Cymatium altum partes
illas tres reliquas. Zophorus in quo mutili ſcalpuntur, ni-
hil erit altior Coronice, tantundem ipſi mutili, ſed altio-
tiores quarta parte quàm latiores, inter mutilos relinque-
tur interuallum quautum duobus ſatis ſit. Mutilos
10991IN LIB. III. Coruos, Itali Modiliones appellant, repræſentant autem
ſinuatam Canteriorum proiecturam. Epiſtylium eadem
altitudine eſt, qua altera trabeationum, ſectum in faſcias
25[Figure 25] tres haud aliter ̈ Ionicum.
CAPITVLVM non
vno fit modo. Quod maxi-
me probutur, Abacum, Flo-
rem et Folia habet, vt Corin
thium, ſed pro Helicibus an-
gulorum, ei ſunt Volutæ nó
admodum abhorrentes ab Io-
nicis, inter Abacum & Oui-
culatum Echinum emergen-
tes. Echinus altus eſt quantum Abacus. Astragalus ſub
Echino ipſius tertia parte, ſcalptus inſutis Baccis cũ Ver
ticillis. Vidimus in Baſilica. D. Laurentii via Tyburti-
na, ab imo capitulo ad Abaci angulos ſcalpta ſigilla, ipſa
fronte trophæis militaribus ornata, & poſt trophæa. C.
Marii iuxta ædem. D. Euſebii, adactum parieti capitu-
lum à fronte ad angulos protenſa habens copiæ cornua.
Alia habent ſcalptam pro Voluta partẽ equi anteriorem
alatam. Sed quid moror? Non totus liber ſuffecerit ad-
26[Figure 26] notanda capitulorũ varietate quá
Romæ conſpeximus.
IPSA Colũna alta eſt quãtum
est craſſus imus ſcapus decies cũ
Aſtragalo & Apophygibus, vtin
aliis. Baſis petitur à Corinthia
iiſdem partibus & commenſu.
11092GVL. PHIL. ANNOT. 27[Figure 27]
STYLOBA-
TA Proportionis fit
duplæ, additur vtrin-
que pars octaua pro
Coronice & Baſi, ſed
illa ſumitur ab Ionica
aut Corinthia, hæc à
Corinthia. Compoſiti
ſiue Italici generis
partium nomina &
ſeries.
TRABEA-
TIONIS, Re-
gula, Cymatium, Co-
rona, Mutili in Zo-
phoro, Faſcia Epiſty-
lii prima, Faſcia ſe-
cunda. Faſcia tertia.
CAPITVLI, Cymatium, Abacus, Flos in Aba-
coſcalptus. Volutæ inter Abacum & Echinum emergẽ-
tes, Echinus, Caulis, Folia ſumma idest minora, Folia
media, Folia ima. COLVMNÆ, Astragalus,
Apophyges ſuperior & inferior. BASIS, Torus
ſuperior, Regula, Scotia ſuperior, Regula, Astragalus
primus, Astragalus ſecundus, Regula, Scotia inferior.
Regula, Torus inferior, Plinthus, STYLOBA-
TÆ, Coronicis, Cymatium, Corona, Sima, aut Cy-
matium, Corona, Zophorus, Astragalus, Quadra-
tum proportionis duplæ, Baſis, Astragalus, Sima in-
uerſa, Torus, Plintbus. PERFECI quanta
11193IN LIB. III.28[Figure 28] tui diligentia, vt que ab aliis
de his quin generibus tradi-
ta eſſent, ipſe excolerem, aut
prætermiſſa, ex Romanis rui-
nis petita adiicerem. Nec ve-
lim quæ à me ſcripta ſunt, ſan
cta eſſe, vt non liceat vel latũ
vnguem diſcedere. Nolim e-
contrario mihi obiiciat quiſ-
quam, ab antiquis Architectis
non ſemper habitam eſſe ha-
rum omnium part um, aut di-
menſionis rationem. Hæc ità
tradita ſunt ame, cæteriſ
vt qui imitetur, perbelle genus
à genere ſecernat. Eum autem
Architectum oportet vſu eſſe
peritum & ſolertem qui de-
mere aut adiicere praſcriptis
velit, Id demum, ſi nó im-
probe fiet, vt admonet Vitru-
uius lib. 5. cap. 7. & lib. 6.
cap. 6. (SI Q VEANT
INVENIRI) AB
SOLIDO ET IN
SOLIDVM. Scribe n-
dum (ſi queat inueniri) ad ſo-
lidum, & in ſolido, ſic lib. 1.
cap. 5. (Quanquam eo loco
vitioſe queant ſcriptum eſt) Tunc Turrium
11294GVL. PHIL. ANNOT. fundamenta ſic ſunt faciëda, vt fodiatur ſi queat inueni-
ri ad ſolidum & in ſolido. & c. SVPRAQ VE
TERRAM PARIETES EXTRVAN
TVR SVB COLVMNIS, DIMIDIO
CRASSIORES QVAM COLVMNÆ
SVNT FVTVRÆ. Hiparietes, modo ſtereo-
batæ, poſtea ſtylobatæ vocantur, (Vulgus Pedeſtala di-
cit) ſupra quos, Baſes collocantur. Quod autem ait di-
midio craſſiores faciendas quàm ſintipſæ columnæ futu-
ræ, ita accipiendum eſt. Spira maxima latitudine nó ſu-
perat columnam niſi dimidia craſſitudine, idesthinc at
hinc quarta parte, id in Dorica, nam proiectura Baſis
Ionicæ fit octaua & decima ſextaparte craſſitudinis co-
lũnæ, ideſt in vniuerſum vna quarta & octaua, ſicut Co-
rinthiæ ſi ſupra alias collocatur, ab Ionica mutuanda, ſi
in plano à Dorica. Ad Spiræ Plinthi perpendiculum (vbi
ſumma latitudo ſpectatur,) fit Stylobatæ truncus ſiue
quadratum, (adiiciũtur enim & quotæ partes vt ſcripſi-
mus pro Coronice & Baſi) At id, est quod Vitru-
uius ait ſpirarum proiecturas non procedere oportere
extra ſolidum, ideſt non oportere Plinthidẽ Baſis proce-
dere & latiorem eſſe quàm ſit Stylobatæ quadratum.
Solidum enim non erit, vt id ſemel moneamus, ſi perpen-
diculum à pede ſuperimpoſiti lapidis cadens, ſub ſe ae-
rem at vacuum inuenerit. Alias non negauerim ſtereo-
batam poſſe vocari ædificii veluti Baſim, quod Baſſa-
mentum vulgo dicunt, ſicut Stylobatam proprie Colũna-
rum fulcimentum. Baſis ædificii figuram ſubiunxi.
AVT SOLIDANDA FISTVCA-
TIONIBVS. Ideſt palationibus, palis è
11395IN LIB. III.29[Figure 29] alno, olea,
vstulatis,
& fistuca
machina
adactis, vt
hoc loco,
& lib. 5.
cap. vlti-
mo. Sed et
li. 2. cap.
9. tradit
alnum in paluſtribus locis infra fundamenta ædificiorum
palationibus crebre fixam, permanere immortalẽ ad æter-
nitatem. SVBLICÆQVE MACHI-
NIS ADIGANTVR. Ideſt pali. Sublica,
lingua Volſca trabes longas ſignificat, vnde & pons
Sublicius vocatus. Fiſtucæ eius qua ferè vtuntur in pala-
30[Figure 30] tionibus, ap-
poſui figu-
ram.
STRV-
CTVRIS
SOLIDIS-
SIMIS
FVNDA-
MENTA
IMPLE-
ANTVR.
11496GVL. PHIL. ANNOT.
Fundamenta vocat Vitruuius ipſas foſſas vbi ſubstrui-
tur (ait) lib. 5. cap. vltimo. Inter ſeptiones fundaméta fo-
diantur, ipſam autem structuram & fabricam, appellat
ſubstructionẽ vt lib. 5. cap. 3. ITEM IN SVM
MO TEMPLO PRIMVS ERIT PO-
NENDVS. In codice nomine Sulpitii impreſſo,
deest dictio ſummo, & merito, nam non in ſummitate të-
pli, ſed in pauimento id fieri certum eſt. VT NE-
QVE CRASSIORES DEXTAN-
TE, NEQVE TENVIORES DO-
DRANTE SINT COLLOCATÆ.
Aliqui codices pro dextante, habent ſextante, ſenſu pla-
ne abſurdo, ideſt vt craſſitudines graduũ ita ſint finiëdæ,
vt ne ſuperent vncias duas, ideſt duos pollices, ne ſint
tenuiores vnciis nouẽ, idest nouẽ pollicibus. Quis non vis
det ſi ita legatur, craſſiorem tenuitatẽ præſcribere, quam
ipſam altam craſſitudinem finiat? Nos pro ſextante de-
xtantem ſcribimus, idest vt ne ſint craſſiores decẽpol-
licibus, ne tenuiores nouem. Miror eundem errorem eſ-
ſe in Baptista Alberto lib. 1. cap. 13. Quod autem ad
graduum craſſitudinem attinet, ex veterum ædificiis an-
notaui, ſatis commodam eos putaſſe, quæ ita eſſet ducta,
queadmodum à Vitruuio definitur. Noſtri verò, quoad
eius fieripotuit, caſtigatioribus & preſſioribus, idest in-
traſemipedem, vti conſuere, interiectis etiam areis &
refractionibus, quibus matronæ & grandæuiſeſe lento
ferant gradu, at inter conſcendendũ quieſcant. Id quod
Paulus III. Pont. Max. ſolet dicere, Princeps, cuipræ-
ter dignitatis ornamentum accedit antiquitatis & lingua-
rum, at adeòrerum penè omnium cognitio non
11597IN LIB. III. memoria maxima, & in bonos at doctos propenſiſſima
voluntas. & vt ad fælicitatis cumulum nihil deeſſet, vi-
uo videntí eſt Nepos Alexander Farneſius Cardinalis,
quantum ætas patitur, doctiſſimus, idẽ liberaliſſimus, ne
dicam modestiſſimum & in iis, quæ ad Remp. pertinent,
vigil intiſſimum. Fœlix auus fœlice nepote. Sed locus hic
admonet (quando iamprimum vtimur eo ratiocinio) vt ſe-
mel dicamus, quare in interpretatione dodrantis, dextan-
tis, ſextantis, beſſis, & huiuſmodi menſurarum, vſi ſi-
mus vnciæ voc abulo, & pollicis, ſuperstitioſis homimbus
ablaturi calumniandi occaſionem. Sciendum ita, pedem
principio in palmos quatuor, ideſt digitos ſedecim, diuiſum
fuiſſe (quod fatentur præter Vitruuiũ Columella, Fron-
tinus, Iſidorus, & alii.) Quæ ratio quum paulò diffici-
lior aut minus expedita videretur, quiſecuti ſunt, pedem
pro aſſe habentes, eum quemadmodum & omne aliud in-
tegrum (quod aſſem nominauerunt) in duodecim æquas
partes diuiſere. Vnam portionem vnciam dixerũt, Duas
ſextantem, Tres quadrantem, Quatuor trientẽ, Quin-
que quineuncem, Sex ſemiſſem, Septem ſeptuncem, Octo
beſſem, Nouem dodrantem, Decem dextantem, Vnde-
cim deuncem, Duodecim aſſem ſiue pedem. Eas vncias
noſtri cum viderent pollicibus quadrare, non amplius vn-
cias, ſed pollices nominarunt. Et certe ſi componas, tres
pollices quatuor digitos efficiant. (Hic non ago de obſer-
uatione illa, qua apud Frontinum lib. de aquæductibus di-
gitus alius vocatur rotundus, alius quadratus, & rotundus
tribus vndecimis ſuis, quadrato minor traditur, Qua-
dratus autem tribus quartisdecimis ſuis rotundo maior)
Veruntamen quoniam non statim ex cuiuſcun
11698GVL. PHIL. ANNOT. aut digitis, quis fuerit apud antiquos Romanos pes, ſciri
potest, facturum me ſtudioſis rem gratam putaui, ſi ad
marginem libri (quòd integrum non caperet) ſemipedem
apponerem, petitũ ex antiquo marmore quod eſt in Hor-
tis Angeli Colotii Romæ, cuius etiam, niſi me fallit me-
moria, meminit Leonardus Porcius libro de ſestertio.
Eum autem nos cæteris, qui circunferuntur prætlimus,
quòd conueniret cum eo, qué ſculptum inuenimus in mar-
31[Figure 31] moreo Epitaphio. T. Statilii. Vol. Apri.
menſori ædificiorum, quod opera Iacobi Me-
leghini, Summi Pont. Architecti ex Ianicu-
lo non ita pridem refoſſum, in Vaticanum
hortum translatum eſt. Quanquam iacen-
tem in Baſilica Apoſtolorum columnam ex
Porphyrite cum his græcis in calce literis.
ΓΟΔ´. Θ. Ideſt pedum nouem, nos
cum dimenſi eſſemus, deprehendimus nó re-
ſpondere nostro, eum quo vſus fuerat eius
columnæ artifex, ſed noſtro eſſe maiorem
duobus ſcrupulis & beſſe, ideſt vnciæ parte
nona. Semipedis autem palmum vnum digi-
tis distinximus, alterum vnciis. RE-
TRACTIONES AVTEM
GRADVVM NEC MINVS
QVAM SESQ VIPEDALES,
NEC PLVS QVAM BIPE-
DALES FACIENDÆ VI-
DENTVR. Retractiones vocat vbi
gradus calcantur, quos impares in Templis
probauerunt, fieri aiunt oportere, vt dextro pede
11799IN LIB. III. ſus in Templum inchoetur, & eodem opcrtere vt deſi-
nat. Collocari animaduerti non plures continuos quam
ſeptem aut nouem, quòd ſipluribus conſcendendum erat,
post eũ numerum, fiebat retractio amplior & veluti areo-
la, vbi feſſi reſpirare & quieſcere poſſent. VTI
QVADRÆ, SPIRÆ, TRVNCI,
CORONÆ, LYSIS, & c. Quadras pro Plin-
this interpretor, ſpiras pro reliquo Baſis, vt paulo mox,
truncos pro exæquatis mediis, Corona quid ſit intelligi-
tur, id ſt Coronix, habet lyſimidest gulam inuerſam, vt
vulgo dicunt. Ait ita oportere podii baſim, medium, &
coronicem, reſpondere iiſdem Stylobatæ reſilientis par-
tibus. De Lyſi quid cenſeam, ſcribam lib. 5. cap. 7.
VTI HABEAT PER MEDIVM
ADIECTIONEM PER SCAMIL-
LOS IMPARES. Scamilli hic & lib. 5. cap. 9.
videntur, dicti quaſi gradilli, Quid autem ſignificent in
Stylobatarum adiectione, non liquet, & deſcriptioné pol-
licebatur Vitruuius deſignaturum ſe extremo hoc tertio
libro, ſedperiit, vt illa de adiectione in mediis columnis,
proximo cap. promiſſa, & aliæ multæ quas recenſuimus
lib. 1. cap. 6. Si quid poſtea iudicium aut anni afferent,
non inuidebimus studioſis eam vtilitatem, Me profectò
ne quicquam pœnitebit mei, ſi huic Auctori instructiſſi-
mo, ſed lacero & obſcuro, aliquid opis attulero, nam locis
omnibus lucem adferre, prorſus est facultatis & erudi-
tionis maioris, quam in me profitear, exorietur ſpero ali-
quis qui meo exemplo excitatus, id præſtabit, aut fiet vt
ætas ventura demat eis tenebras. VTI CRAS-
SITVDO CVM PLINTHO
118100GVL. PHIL. ANNOT. COLVMNÆ EX DIMIDIA CRAS-
SITVDINE. Craſſitudo intelligitur inſpira, quæ
& altitudo dicitur, contrà, craſſitudo in columna, prola-
titudine ſcapi accipienda eſt. ALTITVDO
EIVS SI ATTICVRGES ERIT.
Exiſtimo eſſe columnarum earum quas Plinius lib. 36.
cap. 23. Atticas appellat, quaternis angulis, pari late-
rum interuallo. Atticurges eſſe cenſentur, quæ ſunt ſum-
mo in Titi Veſpaſiani Amphitheatro, quod vulgo Col-
loſſeum appellant, quanuis non ſint pariũ laterum, ſed
adpactæ, & quota tantum parte extantes. Alioquin at-
ticurges eashabet partes quas quæ hodie dorica vocatur.
Ne Baſis vlla Dorica deſcribitur a Vitruuio, ſicut nec
Corinthia, ſed Architecti, Vitruuianæ Ionicæ addiderũt
inferiòrem Torum, vt hanc efficerent, Quin & ista,
pro Ionica vſi ſunt, immo vero Ionicis & Corinthiis Co-
lumnis Baſim, quam diximus Doricam, ſuppoſuerunt.
FIATQVE SVPERIOR TORVS
QVARTÆ. Cum ſint Baſis partes, Tori duo,
ſuperior & inferior, obtulit ſe nobis Romæ videndam, ſi
contra præſcriptum, at certe non ineleganti ne in venu-
ſta forma Baſis, quæ præter ſcalpturas quas habebat ſin-
gulis partibus varias, pro ſuperiore Toro habebat aduer-
ſas duas Simas, ideſt vt nunc loquuntur gulas rectas duas
oppoſitas, ſed diſcretas vna regula, huiuſmodi licentiam
malo ſemel admonere fugias, quam permittere imiteris.
Baſes antiquorum marmorum ſi vniuerſas complecti cu-
perem (Idem de Capitulis & Coronicibus intellectum
volo) graphide vtendum eſſet potius, ̈ ſcriptis. Quan-
quam mihi perſuaſum est poſſe certare cum Pictore
119101IN LIB. III. Scalptore, quis poſſit repræſentare magis rem, illí ne, an
quiſpiam verbis, Id nos aliquando tentauimus, ne non
ceſſit. DIVIDATVR IN PARTES
SEPTEM, INDE TRIVM PAR-
TIVM TORVS QVIEST IN SVM-
MO. Omnino Torus hic deſcriptus maior est quàm
decet, cum ſint Aſtragali (ſi conferas) ad modum exiguæ
craſſitudinis. Aliam Baſis Ionicæ partitionem, & ve-
nuſtiorem, paulò ante indicauimus, vt liberum ſit ſequi
Vitruuii auctoritatem, aut quam diximus. Nuſquam ta-
men in ruinis Romanis mihi contigit videre Ionicam Spi-
ram, idest ſine Toro ſub inferiori Scotia. VNA
PARS FIAT CVM SVIS ASTRA-
GALIS ET SVPERCILIO SVPE-
RIOR TROCHILVS. Supercilium pro ſu-
periore Scotiæ ſiue Trochili Quadra ſiue Regula hic
dictum eſt. Nam lib. 4. cap. 6. Supercilium appellatur
quod ſtatim ſuper hoſtiorum antepagmenta ponitur, non
ipſum quidem Hyperthyrum, idest ſuperliminare, ſed
quod ſub ipſo est, vtrũ verò, με{τα}φο{ρι}κως dictũ.
SPIRIS PERFECTIS ET COLLO-
CATIS. Subit hoc loco mirari, Iulium Pollucẽ lib.
7. cap. 27. ſcribere, Stylobatá eſſe Doricarum colũna-
rum Baſim, Spiram autem Ionicarum, cum ſint res di-
uerſæ, & Stylobata Baſim excipiat. EXTERIO-
RES AVTEM PARTES, VTI DI-
CANT SE EARVM CONTRA-
CTVRA. Scribo, vti dictum de earum contractura,
ita (inquit) ſunt tornandæ columnæ angulares, & quæ
ſuntè regione, vt partibus quæ ad cellam ſpectant,
120102GVL. PHIL. ANNOT. imminuantur, ſed perpetua ſint craſſitudine, exteriores
autempartes contrahantur vtipræſcriptum est proximo
cap. Id, & ſi in ſpeciem abſurdum videri poſſit, experiẽ-
ti proculdubio nihilminus, nam & nos vſu ita eſſe com-
probauimus, & noſtræ castigationis vindices vtrũ San-
gallum nobiles nostræ ætatis Architectos, inuenimus.
CAPITVLORVM RATIO SI PVL-
VINATA ERVNT. Puluinata, Ionica in-
telligit, à Pu uino, quem partem interpretamur qu inter
Abacum & Echinum eſt, vnde Volutæ propendent.
HIS SYMMETRIIS CONFIRMA-
BVNTVR. Scribendum conformabuntur, vocabu-
lo Vitruuio familiari, vnde conformatio Theatri lib. 5.
LINEÆ DEMITTENDÆ QVÆ
CATHETI DICVNTVR. Lineæ ſunt
ad perpendiculum demiſſæ. Nam quæ alia linea in inte-
riorem partem recedens demittitur, eam non aliam ob cau-
ſam addi iudicaui, quam vt eſſet æquidistans, & prior
vere Cathetos haberetur. IN SINGVLIS
TETRANTORVM ACTIONI-
BVS. Tetrantorum pro Tetrantum flexum est. Sunt
autem Tetrantes rei diuiſæ in partes quatuor ſingulæ li-
neæ, ſiue potius ĩterualla ipſa, ſed de his li. 10. cap. 11.
Viſa eſt hactenus res ardua, Veruntamen ſiquis exa-
ctius animaduerterit, non ita difficilem comperiet. Eam
nos hoc modo acceptam volumus. Constituta Abaci lati-
tudine, diuiſa in partes decem & nouem, cum in interio-
rem partem receſſeris partis vnius & dimidiæ latitudi-
ne, demittenda perpendicularis linea ex Abaci media la-
titudine. Ea craſſitudo in partes nouem & dimidiam
121103IN LIB. III. uidetur, quarum vna pars & ſemis, Abaco relinquatur,
ex reliquis octo, volutæ constituantur, ſed ita vt in quin-
ta, quam magna eſt, ducatur circulus, qui oculus dicitur,
eo modo cumerit deſcriptus, ab eius centro ad Abacum
imum, erũt partes quatuor & dimidia, ab eodem deorſum
verſus, partes tres & dimidia, Per centrum deinde, per-
pendenti lineæ reſpondens linea tranſuerſa agatur. Eas
lineas vocat Tetrantes, quòd efficiant quatuor lineas pa-
ribus interuallis distinctas. Collocato igitur pede circini
immobili in oculi centro, duc pedem mobilem à Tetrante
qui ſab Abaco eſt, in proximum Tetrantem extrinſecũ,
prior linea longa erit partes quatuor & dimidiam, ſequẽs
eritlonga quatuor, à qua agetur linea in tertium Tetran-
tem cuius linea non amplius demittitur, quàm ſunt partes
tres & ſemis, à qua in quartum Tetrantem circũacta li-
nea non longior erit quàm ſunt partes tres. Rurſus agi-
tur linea in primum Tetrantem, vbi ab Abaco imo diſtat
partes duas. Deinde in ſecundum Tetrantem, vbi à cen-
tro oculi distat, partes duas, post in tertium Tetrantem,
vbi interuallum est partium vnius & ſemis, inde in quar-
tum Tetrantem, vbi diſtat à cẽtro partem vnam, poſtre-
mo in primum Tetrantem, vbi conuenit cũ oculi circun-
currente linea. Vides de Tetrante in Tetrantem minui
quantum eſt medii oculi ſpacium, idest quanta eſt me-
dia pars vnius earũin quas diuiſa eſt perpendens linea.
Illud autem ſcitu dignum eſſe duximus, in periſtyliis, aut
locis eis qui per ambitum parietibus adpactas habent co-
lũnas, non eſſe eandem angularium, quæ cæterorum me-
dianorum capitulorum rationem, Alioquin, nonnullæ in
cauum ædium latus haberent obuerſum, cum omnes,
122104GVL. PHIL. ANNOT. tibus ad interiorem partem & exteriorem ſpectare opor-
teat. Huius rei exemplar etiam nunc est Romæ in æde
Fortunæ Virilis, ideſt. D. Mariæ Ægyptiacæ, et Tybur-
32[Figure 32] ti in æde. D.
Petri. Nosi-
stius Ichnogra
phiã ſubieci-
mus, (quia in
illo templo co-
lũnæ non ſunt
expeditæ, ſed
adhærent &
parte tantum
quota promi-
nent,) vt in-
telligatur quo-
modo in expeditis operibus vtendum ſit.
DONICVM IN EVNDEM TE-
TRANTEM. Aduerbium antiquum pro donec,
vt lib. 5. cap. vltimo. & lib. 9. cap. 4. Cato de re rust.
cap. 149. Viri boni arbitratu reſoluetur, donicumpecu-
niã ſatisfecerit. CYMATIO ADEMPTO,
ABACO ET CANALI RELIQVA
SIT PARS. Immo Cymatii est dimidia illa pars
ſapra nouem, vt ſit tollenda dictio adempto, aut fortaſſe
eius loco, ſurroganda, addito. VTI CIRCINI
CENTRVM VNVM CVM SIT PO-
SITVM IN TETRANTE. Centrũ Cir
cini crus alterum ſiue pedem vocat, vt huius lib. cap. 1.
diximus. QVÆ SVPRA
123105IN LIB. III. LIQVA HABEBVNT AD EVNDEM
MODVM SYMMETRIAS. Velim pro
reliquaſcriptum reliquæ, vt ſit ſenſus. Columnæ quæ ſu-
perabunt pedes quindecim, habebunt capitulorum Sym-
metrias dempto Abaco, eaproportione. AVT E-
TIAM IPSA COLOSSI CÆTERA
HABEBVNT MAGNITVDINVM
RATIONEM. Scribendumipſa coloſſicotera ha-
bebunt, & c. Sunt autem onera ſiue opera, quæ excedunt
iuſtam magnitudinem, amplitudinem ue, idest magni pon-
deris, excelſa, de quibus lib. 10. cap. 4. Cæterum Her-
molaus, proipſa coloſſicotera, hypocoloſſicoteralegendum
arbitratur, ſed non video ecquid induci priorem ſcriptu-
ramoporteat. Hoctñ admonendũest, @ũ qui exſcripſit,
cũ coloſſicotera, & postea, certam, vocabulũ reperiſſet,
pro coloſſicotera, Coloſſi cætera, imperitè, & certa, alio-
quin neceſſariã dictionẽ, veluti ſubſultantẽ ſummoùiſſe.
Poteſt & hoc admoneri Coloſſum adiectiue dici à Lam-
pridio in Alexádro, à Plin. lib. 34. & . 35. Coloſſeum,
à Vitruuio coloſſicum. RELIQVA PARS
PRÆTER CYMATIVM DIVIDEN
DA EST IN PARTES. XXII. ET
EARVMTRIVM, PRIMA FASCIA
EST FACIENDA, SECVNDA QVA
TVOR, SVMMA QVIN QVE. No-
lim imiteris eũ Architectum, qui extruxit Fornicem Ve-
ronæ qui est ad eam portam quæ à Leonibus appellatur,
In Epiſtylio enim, præpoſterum faſciarum vidimus ordi-
nem, imaſcilicet faſcia craſſiſſima, media, ſecundæ craſ-
ſitudinis, ſumma, tertiæ craſſitudinis. Idipſum vitii
124106GVL. PHIL. ANNOT. ſeruaui in Fornice qui Spoletii Druſi & Germanici no-
mine extructus est. Hoc dixi, ne eſſes neſcius etiam in
veteribus monumentis eſſe, quæ niſi cum vitio imitari nó
poſſis. VT FRONS CORONÆ AB
EXTREMIS CYMATIIS, TOTA
DIMETIATVR IN PARTES NO-
VEM, ET EX EIS VNA PARS IN
MEDIO CACVMINIS TYMPANI
CONSTITVATVR. Si cui præſſior videbitur bæc
Tympani altitudo (vt certè est) ita emẽdare poterit, Se-
cto in partes æquas duas Cymatio, in medio demitta-
33[Figure 33] tur vni par
Cathetus,
ideſt perpẽ-
dicularis li-
nea, in qua
ima colloce-
tur pars cir
cini immobi
lis, In Cy-
matio verò
extremo ꝑs
mobilis có-
stituatur,
ducatur i
aliud extre
mum circi-
natio, ad cu
ius medium
à
125107IN LIB. III. vtro latere rectæ ducantur lineæ. Ea erit venuſta tym-
pam triangula ſpecies. Sunt etiam qui ea circina-
tione adfaſtigia vtantur, vt efficiant non trium angu-
lorum, ſed circulata, vocant vulgo remenata, rationem
potes videre in ſubiecta figura.
34[Figure 34]
IMPONVNTVR Fastigio veluti arulætres,
guas Acroteria appellat, mediam oportet angulares
126108GVL. PHIL. ANNOT. parte octaua excedere, tantum altam eſſe, quantum eſt
medium tympanum. Scribit Plinius lib. 35. cap. 12.
Dibutadem primum perſonas, tegularum imbricibus ex-
tremis impoſuiſſe. Id Buccidem feciſſe prodit Baptiſta
Albertus. lib. de re ædificatoria. 7. cap. ii. DVM
CONTRA EPISTYLIA, COLVM.
NARVMQ VE HYPOTRAC HELIA
AD PERPENDICVLVMRESPON-
DEANT. Scribendum reſpódeat, vtintelligas imam
Epiſtylii Faſciam, ad cuius perpendiculũ reſpondet etiam
Zophorus. Nam Faſciæ ſummæ latitudo eſt, quantus
imus Columnæ Scapus. COLVMNARVM
QVE HYPOTRACHELIA. Hic pro
ſummi Scapi Apophygis conflexu, & ſumma Columnæ
cõtractura ponitur (quo modo interpretati ſumus cap. 2.
huius libri, nam Hypotracbelium in capitulis ponitur
Dorico et Tuſcano, nó in aliis. INSVPER CO-
RONAS SIMÆ. Simæ niſi in ſummis coronis
non ponuntur, in imis non item. Sunt autem, partes illæ
obtuſiores & hebetiores, instar naſi Caprarum, gulas re-
ctas vocant Itali, vt Cymatium inuerſam gulam.
RES VPINATAM FACIT EIVS
SPECIEM. Ideſt retrorſus pandam, in murum in-
clinatam. CVM AVTEM VTISVPRA
SCRIPTVM EST, IN FRONTE
INCLINATA FVERINT. Ideſt alti-
tudinis frontis ſuæ parte duodecima TVNC IN
ASPECTV VIDEBVNTVR ESSE
AD PERPENDICVLVM. Cum in fron-
tem inclinantur, oculo fiunt propiora, lineæ viſus
127109IN LIB. III. uiores, ita enim aliquid perit, vt in ſpeciem ſumma &
ima æ qua videantur. COLVMNARVM
STRIGES FACIENDÆ SVNT.
Striatarum Columnarum ipſum cauum strix dicitur,
pars autem eminula ſiue protuberans vocatur stria, vnde
striatam frontem dixit Apuleius lib. 10. Aſini aurei,
pro rugoſa. Fieri autem strias, in veterum operibus có-
perias, nihil plus quàm ex tertia parte, nihil minus quàm
ex quarta apertionis canaliculi. VTI NORMA
IN CAVO STRIGIS CVM FVE-
RIT CONIECTA, CIRCVNA-
CTA, ITA ANCONIBVS, & c. Anco-
nes appellantur conflexus illi qui rectos angulos faciunt
vti videmus in norma, hic autem pro ſingulis normæ re-
gulis, ſed ea potiſſimum parte vbi iunctæ rectum angu-
lum efficiunt. Quòd autem excauandas ita striges præ-
ſcribit, vti coniect a norma angulo tangat canaliculi imum,
lateribus verò, ſtriarum angulos, vult hemycicli excaua-
ri lineamento. Nam qui non eſt geometriæ plane impe-
ritus & rudis, nouit ex quo velis in ſemicirculi ambitu
35[Figure 35] constituto puncto, du-
ctis lineis ad capita dia
metri, idest mediæ li-
neæ, effici orthogonion
triangulum, ideſt emen-
datam normam.
NEQ VE TRAN-
SEVNTES PER-
FVNDANT.
Aut legendum
128110GVL. PHIL. ANNOT. dat, vt referatur ad illud vis aquæ, aut ſcribendum per-
fundantur. Extant ad hanc diem ſculpta in ſima, capita
leonina in reliquiis templi. (Nam quidam quod archite-
cturam neſcirent, pontis eius eſſe quem Caligula per fo-
rum Romanum à colle Palatino ad Capitolinũ duxerat,
exiſtimantes, fœdelapſi ſunt) extant inquam in reliquiis
templi, cuius in foro Romano cum tribus ex lateralibus
columnis, eſt Epiſtylii, Zophor, & Coronæ portio, vnis
ex capitibus Leoninis reſpondentibus ſubiectis mutilis et
columnis, alteris autem, ipſis intercolumniis. Sunt
& in Templo Fortunæ Virilis, (quod Pu-
dieitiæ eſſe Raphael Volaterranus
& Fuluius exiſtimauerunt,)
hodie. S. Mariæ AFgy-
ptiacæ dicato,
haud pro
cul à
ponte olim
Palatino qui nũc à di-
cto Templo, Sanctæ Mariæ vocatur.
129111
GVLIELMI
PHIL ANDRI CASTILIO,
NII GALLI CIVIS RO. IN QVAR-
tum Lib. M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
CAP. PRIMVM.
QVOD IONICI CAPI-
TVLI ALTITVDO TER
TIA PARS EST CRAS-
SITVDINIS COLVM-
NÆ, CORINTHII TO-
TA CRASSITVDO
SCAPI. Hoc expreſſit Plinius. lib. 36. cap. 23.
in hunc modum. Et differentia, quoniam capitulis Co-
rinthiarum eadem est altitudo, quæ colligitur craſſitudi-
ne ima, ideo graciliores videntur, Ionici enim altitu-
do tertia pars est craſſitudinis. SEDAVTE
TRIGLYPHORVM RATIONI-
BVS MVTILI IN CORONIS, ET
IN EPISTYLIIS GVTTÆ DOR I-
CO MORE DISPONVNTVR.
130112GVL. PHIL. ANNOT. admodum (inquit) in Dorico genere ſolent Triglyphi in
Zophoris Scalpi, ita ad eorum imitationem deformati
ſant in Corinthio genere in Coronis mutili, et quod Tri-
glyphis ſupponerentur guttæ, quia non ita viderentur ab
illis abborrere mutili, ſubiecerunt & his gutt as. Nos ve-
rò in antiquorum quæ extent monument@s, nuſquam vi-
dimus ſuppoſitas mutilis guttas, quod certe, ſi rem ſpe-
ctamus, magis rationi conſentaneum videbatur, cum refe-
rant canteriorum capita vnde stillicidium fieri certum
eſt, Triglyphi autem tignorum. Id ex recentioribus Bal-
thaſarem Senenſem feciſſe animaduerto, ſed eatenus ſi
Triglyphorum eſſent loco. Prætereundum & illud non
est, Bramantem in ambul atione Vaticana, ideſt producta
illa Pontificum Maximorum porticu, ſuper Triglyphos
collocaſſe mutilos. DORVS HELLENIS
ET OPTICOS NYMPHÆ FILIVS.
Dorum ex Iſidoro & Rabano ſcribit Boccatius lib. Ge-
nealogiæ Deorum. 10. cap. 2. fuiſſe Neptuni & Elopis
filium, à quo Dores nomen & originem duxerint. IO-
NI XVTHI ET CREVSÆ FILIO.
Et Strabo lib. 8. Xuthum Ionis tradit fuiſſe patrẽ, Ste-
phanus autem lib. de Vrbibus, Apollinis & Creuſæ Eri-
cthei, filium ſcribit. ET QVA CRASSI-
TVDINE FECERVNT BASIM SCA-
PI. Baſimhic & paulopost non tam pro planta & infi-
ma Scapi parte, quam pro conflexu ſiue Apophygi, vnde
craſſitudo columnæ iudicanda eſt, accipit. Alioquin ſi-
gnificat ipſam Spiram quæ Scapo ſupponitur. ITA
DORICA COLVMNA VIRILIS
CORPORIS PROPORTIONEM.
131113IN LIB. IIII.
Columnarum hic referuntur genera tria. Doricarum quæ
ſex craſſitudines ſunt altæ, accepta dimenſione à pede
viri qui ſexta est pars altitudinis corporis. Secundæ à
muliebri ſpecie ductæ ſunt, quibus nomen eſt Ionicis,
quæ ſunt altæ craſſitudines, imæ partis nouem. Ter-
tium genus eſt Corinthiarum, quibus eadem altitudo quæ
Ionicis, Auctore Plinio dicto cap. 23. ET EN-
CARPISPRO CRINIB VS DISPO
SITIS FRONTES ORNAVE-
RVNT. Enc arpus Græcis fructuoſum ſignificat,
hoc loco orname ntum est, hoc est florum frondium &
pomorum implexus at contextus, coronario luxu foliis
flores & fructus intercurſantibus, cuiuſmodi ſunt qu
ſerta & corollas triumphales nostri vocant, Itali ghir-
landas, & feſtones à festiuitate, appellant. FOR-
TVITO SVPRA ACANTHI RA-
DICEM FVERAT COLLOCATVS.
Quæ Acantho Scriptores tribuunt, tam quadrant her-
bæ vulgo, quòd referat pedes vrſi anteriores, brancha vr-
ſina appellatæ, vt nihil amplius dubitádum ſit eam ipſam
eſſe. Dioſcorides etiá Herpacantham ait vocari lib. 3.
cap. 17. Folia habet multò quàm Lactucæ latiora, lon-
giora, erucæ modo inciſuris diuiſa. Eatenus Archite-
cti & reliqui artifices in Corinthiis capitulis ſunt natu-
ram imitati. Nam cum caule ſit duorum cubitorum alti-
tudine, craſſitudine digiti, per interualla ſub ipſum vſ
verticem foliolis quibuſdam oblongis veluti nucamentis
vestito, ex quibus candidus prodit Flos, ſemine oblongo
& luteo, capitulo thyrſi figura, illi quod magis ad rem
ſuam faceret, bipartiuntur, vt inde procurrant in
132114GVL. PHIL. ANNOT. angulum maiores helices, in eiuſdem medium minores, vt
ſcripſi lib. 3. in digreſſione. TVNC CALLI-
MACHVS QVI PROPTER ELE-
GANTIAM ET SVBTILITATEM
ARTIS MARMOREÆ AB ATHE-
NIENSIBVS CATA TECHNOS
FVERAT NOMINATVS. Scribit Plin.
lib. 34. cap. 8. Callimachum appellatũ Cacizotechnon
quòd ſemper eſſet calumniator ſui, nec finem haberet di-
ligentiæ. Reperio & dictum eſſe {τη}ξί{τε}χνον, quòd
artem ſubtilius expoliiſſet, ſiue vt Pauſanias lib. 1. ait.
ὃς {πρ}ω{το}ς ἐ{τρ}ύπη{σε} {το}ύ{θο}{ι***}, Quanquam
in impreſſo formis codice ſcriptũ est, {κα}{κι}Ζό{τε}χνον.
ANIMADVERTIT EVM CALA-
THVM, ET CIRCA FOLIORVM
NASCENTEM TENERITATEM.
Vidi non ſemel Romæ capitula quanquam negligenter fa-
cta, non ita abhorrentia ab hac inuẽtione. In móte Qui-
rinali est Calathus vario veluti viminum implexu conte-
xtus, Abacum pro tegula habens, & ii Satyri quos Ro-
mæ in ædibus Barptol. a Valle eſſe oneri ferundo etiam
nunc collocatos retulimus pro capitulis habent Calathos
pendentibus racemis fructibus plenos, ſed nullo Abaco
opertos. VTI QVANTA FVERIT
CRASSITVDO IMÆ COLVMNÆ,
TANTA SIT ALTITVDO CAPI-
TVLI CVM ABACO. Venustior & gra-
tior futur a eſt capituli altitudo, ſi tanta ſit dempto Aba-
co, cuiuſmodi ferè ſunt, quæ Romæ & aliis vrbibus
133115IN LIB. IIII. qua vìſuntur. ABACILATITVDOITA
HABEAT RATIONEM. Si ima colũnæ
craſſitudinem quadrato clauſam, circulo cinxeris, eum
ipſum alio quadrato includas, quæ ad angulos ducentur
lineæ, duplo maiores erunt, imi Scapi diametro, ea erit
iusta Abaci latitudo, qui ſinuatur nonnullis hoc modo.
Collocant eum ad Regulam expolitum latum quátum di-
ximus & quàm magna est frontis eius linea, deſc ribunt
parium laterum triangulum. Quo autem ſpacio ſupera-
tur ea latitudine craſſitudo Scapi imi, id diuidentes in
parteis quatuor, tum circini crure in angulo infimo con-
stituto, alterum mobile ad tertiam vſ earum quæ ſupe-
rant craſſitudinem Scapi deductam, per frontis angulos
ita circũagunt, vt ablatis tribus, retenta vna, ſinuetur de-
lumbetur & fornicetur nona ferè ſuæ latitudinis parte,
at vbi linea circinationis later a trianguli tanget, eum
putant eſſe cornuum Abaci terminum. Quidam facto
triangulo quẽ diximus, ab angulis extremis Abaci in in-
teriorem partem recedentes hinc at hinc parte decima
octaua, collocato circini centro vno in angulo trigoni imo,
altero per eas receſſiones ducto, circinant, eum eſſe cor-
nuum terminũ aiunt. Nonnulli frontem Abaci ab extre-
mis angulis totam dimetiẽtes in partes nouem, ex eis par-
tem vnam in medio collocant, reliquis octo propendenti-
bus, in quarum ima circinum conſtituũt, diducunt ad no-
nam illam, hinc at hinc agentes ad lineam frontis, termi-
nant cornua vbi circinus tangit lineá frontis. Omnium
ſinuandi ratio non diſplicet, ſed videntur mihi in cornuũ
finitione errare, & qui extra quadratum petunt, & qui in
quadrato ſecant, neutro enim modo Abaci latitudo
134116GVL. PHIL. ANNOT. tur a eſt eam rationem quam præſcribit Vitruuius, idest
vt quanta fuerit altitudo, bis tanta ſit diagonios linea, il-
lo enim additur aliquid, iſto demitur. Ego vero nihil præ-
ter ſinuationem fieri oportere exiſtimo, cornua in angu-
lum deſinere, quanuis in veterum monimentis nullũ poſſe
ostendi eiuſmodi putẽ, adeo quæ ſuperſunt, diuerſa ſunt
a præceptis, quæ tamen ad hanc diem extant capitula,
cornua habent ex priorũ ſentëtia terminata. Nos quomõ
Vitruuiũ feciſſe intelligamus, ſubiecta figura oſtẽdemus.
36[Figure 36] PRÆTER APO
THESIM. Ali@@
dicitur Apophygis, re-
fert Trochili ſiue Sco-
tiæ partẽ dimidiatæ ſu-
periorem in ſummo Sca-
po, in imo inferiorem.
Hoc autem loco pro lim-
bo Apophygis intelligë-
dum, cuius origo & pri-
mordiũ fuit huiuſmodi.
Veteres Architecti cum
ſcirent columnas initio
ligneas & rotundas, vt
natura tulerat, hoc est
ex arboribus perpetuis
& non dolatis, ſu stinen-
di faſtigii tectorum gra-
tia inuentas (quod et Vitruuius innuit huius lib. cap. 2.)
vidiſſent capitibus ferreos additos annulos, ne ad pon-
dus finderentur. Poſtea marmorearum in calce, latũ
135117IN LIB. IIII. nulum fixerunt, quem hoc loco Apophygim nominat, in
capite vero, Aſtragalum, idest, Torulum veluti tor quem
annulo addiderunt, quibus adiumentis ligneam columnam
viderant communitam, adeo in hoc vt in cæteris naturam
imitati prudentes artiſices, quæ ædificabant, æterna eſſe
elaborarunt. E QVIBVS FOLIA NA-
SCVNTVR PROIECTA, VTI A-
BACVM EXCIPIANT, QVÆ EX
CAVLICVLORVM FOLIIS NA-
TÆ PROCVRRVNT AD EXTRE-
MOS ANGVLOS VOLVTÆ, MI-
NORESQVE HELICES INTRA
SVVM MEDIVM, QVI SVNT IN
ABACO FLORIBVS, SVBIECTI
SCALPANTVR. Luxatum & deprauatum lo-
cum curo hoc pacto. Equibus folia naſcuntur proiecta
vti Abacum excipiant. Ex cauliculorum foliis natæ pro-
currant ad extremos angulos Volutæ, minores helices
floribus (qui intra medium frontium Abaci ſunt) ſubie-
cti ſcalpantur. Cur ita ſcribam facile intelliget qui no-
stram cupituli deſcriptionem legerit. Volo enim, veterũ
monumentorum auctoritate, eſſe Volutas, idest maiores
helices, ſub angulis, volo minores helices ſcalpi ſubiectos
floribus, qui in ſrontium Abaci medio ſunt collocati.
MINORESQVE HELICES. Volutu-
læ, dictæ à ſimilitudine cauliculorum annulatorum vi-
tis, ideſt capreolorum qui helices nominantur {ᾀτ\‘ρ} {τοῦ}
ἑ{λλ}ί{οσε}{θαι}, ideſt à circũagendo & inuoluendo. Cla-
uiculæ Plinio dicuntur lib. 23. in Proæmio.
136118GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. SECVNDVM.
VPRA COLVMNAS ETPA-
s # RASTATAS. De Paraſtatis di-
cam lib. 5. cap. 1. TIGNA ET A-
XES. Axes ſiue Aſſes, vnde coaxatio & coaſſatio,
ſunt ſectiles tabulæ ligneæ, aſſeres autem ſunt trientales
fere, ideſt lati fere quatuor pollices, ſed craſſiores, di-
cti ab aſſidendo parietibus at tignis, Auctore Sexto
Pompeio. Hermolaus Barbarus ait eſſe craſſiorem, &
angustã in modũ paruæ trabis, materiem. TRANS-
TRA ET CAPREOLI. Trabes ſustinen-
tes Capreolos dicuntur Transtra, vſurpat & tranſtilla
pro tigillis, lib. 5. cap. 12. Capreoli autem qui ſint pau-
lo mox dicam. VNDE ET COLVMNÆ
DICVNTVR. Nam proprie columnæ ſunt arre-
ctaria, quæ columen, idest ſummum faſtigii percurrens
tignum ſustinent, innitũtur vero tranſtris, ideſt tranſuer-
ſis trabibus, habent & capreolos, hoc eſt proclinata
hinc at hinc ligna quæ canterios ſustinent. Culmen au-
tem dicit Seruius Ægloga prima eſſe tectum, quòd vete-
res ædificia culmis tegerent, ideſtpaleis è meſſibus.
CANTERII PROMINENTES AD
EXTREMAM SVBGRVNDATIO-
NEM. Canterii dicuntur ligna tecti oblonga à colu-
mine ad extremum tectum ducta, quæ vbi longius pro-
minent, efficiunt ſuggrundam, ideſt tecti partem porre-
ctionem vbi fit stillicidium. Aliæ ſunt Canterii vocabu-
li ſignificationes, nam ita appellat equum Portius Cato,
eum cui exſecti ſunt teſtes, & apud Plin. &
137119IN LIB. IIII. pro ſimplici vineæ iugo. Vnde canteriatas vocant vites,
ad differentiam earũ quæ in longitudinem & latitudinem
iugatæ ſunt, quæ compluuiatæ dicũtur. Canteriolos etiá
Columella ait oportere adhibere capitibus cæparum &
arundinibus, hoc eſt, adminicula quibus fulciátur. SV-
PRA CANTERIOS TEMPLA. Tem-
pla tranſuerſa ponuntur vtſcribemus cap. 7. # ET A
MATERIATVRA FABRILI. Mate-
riatura à materia, idest ligno, ea est fabrilis ars, quá nos
minutiariam dicimus. CVM ITA AB IN-
TERIORIBVS PARIETIBVS, AD
EXTREMAS # PARTES, # TIGNA
PROMINENTIA HABVISSENT
COLLOCATA. Quòd faſtigia in fróte aut po-
ſtico fiant, ſuſpicari licet, apud veteres tigna directa
collocariſolere, non tranſuerſa, ideſt non per latitudi-
nẽ traiecta. VTI NVNC FIVNT TRI-
GLLYPHI. Triglyphorum mentio est apud Ari-
ſtot. lib. Ethicorũ. 10. Eius Interpres Græcus Euſtra-
tius dicit à nonnullis vocari {μο}ύ{τλ}α, volẽtibus vt exi-
stimo ſignificare mutilos, res figura & loco diuerſas, cum
mutilorum locus ſit in coronis, Triglyphorum ſedes in
Zophoris, vti in ſubiecta figura videri licet. Neque
enim tantum velim tribui Architecto Amphitbeatri Do-
mitiani, vt quod in ſummo Zophoro mutilos collocarit, idẽ
omnibus licere arbitremur, poterat enim is citra repre-
henſionem, inopiæ, quam loci altitudo adferebat occurre-
re, ideſt, quod in extrema ædificii parte poſitus Zopho-
rus, humilior videretur, ſi cóſuetam & vſitatam Zopho-
rorum ſeruaſſet altitudinem, quoniam a viſu nostro
138120GVL. PHIL. ANNOT.37[Figure 37] ge eſſet poſitus, poterat inquam ei inopiæ, & vt ita di-
cam humilitati, occurrere, craſſitudinis interuallo ſcan-
dentis oculi fallens ſpeciem. Qui latine verterunt Ari-
stotelem, præter vnum antiquum Interpretem qui tri-
ſculptos vertis, laquearia transtulerunt. Hunc vt verbũ
verbo reddidiſſe inficias ire non poſſumus, ita rem ipſam
intellexiſſe, non audemus aſſerere, certe illos contendi-
mus lóge aliter ̈res haberet, expreſſiſſe. ET EAS
CERA # CÆRVLEA DEPINXE-
RVNT. Ceras coloribus pingi ad eas picturas quæ
inuruntur, Auctor eſt Plinius lib. 35. cap. 7. vt mirum
videri non debeat, ſi Iulius Pollux lib. 7. cap 28. &
Martianus Iuriſcon. Pandect. lib. 23. de fundo inſtru.
139121IN LIB. IIII. eas in pictoris inſtrumento ponant. Ceris pingere, a@
picturam inurere, quis primus excogitauerit, non con-
stare prodit Plinius lib. 35. cap. ii. Eius præterea duo
fuiſſe antiquitus genera, cera, & in ebore ceſtro, ideſt vi-
riculo, donec claſſes pingi cœpere, tum acceſſiſſe tertiũ,
reſolutis igni ceris, penicillo vtendi. Id genus picturæ
Callixenus Rhodius apud Athenæum lib. quinto, vocat
κηρο{γρα}{φί}{αν}, alii encauſticen dicunt. Sunt enim &
ſua pictoribus cauteria, quorum præter cæteros memi-
nit Martianus Iuriſconſultus Pandect. lib. 33. de fun-
do inſtructo. quo etiam in loco, conchas appellat vaſcula
ſiue testas vbi pictores ſuos colores reponunt, quod ma-
rinis conchis ad eam rem pictores vti fere ſoleant.
ITA DIVISIONES TIGNORVM.
ideſt præciſiones. # MVTILORVM SVB
CORONIS RATIO. Nõ in Zophoro quod
tamen in Amphitheatro. T. Veſpaſiani factum videtur
MVTILI INCLINATI SCALPTV
RIS DEFORMANTVR. Nuſquam tamẽ
vidi in fronte inclinatos, ſed rectos & æquilibres.
CONTRAQVE TETRANTES
COLVMNARVM. Cap. proximo explicabo.
DISSOLVVNTVR ENIM ANGV-
LORVM IN ÆDIFICIIS IVN-
CTVRÆ. Feneſtras in ædificiorum angulis nó pu-
tat tollerãdas, quo vitio Venetiis pulcherrimæ ædes labo
rant. VTI NOSTRI EA CAVA CO-
LVMBARIA. Alioquin Columbaria lib. 10.
cap. 9. ſunt foramina, ſiue canales ſecundũ ſingulos axis
Octantes, per quæ aqua in Tympano haustorio organ@.
140122GVL. PHIL. ANNOT. concepta, effluit. Priſcianus lib. 5. ex Plauti rudente, Co-
lumbar interpretatur vinculi genus. Iſidorus lib. 19.
cap. 2. putat eſſe colũbaria in ſummis nauium lateribus
loca concaua, per quæ eminent remi, dicta quod ſint ſi-
milia latibulis columbarum in quibus nidificant. Varro-
ni enim & Columellæ ſunt loculamenta in quibus ſingu-
la paria fœtificant, cum Palladiusipſum {π@ρι}{στε}ροβο-
φ{εῖ}ον, idest locum alendis Columbis destinatum, ita ap-
pellet. IT AQVE IN GRÆCIS OPE-
RIBVS # NEMO # SVB # MVTILO
DENTICVLOS CONSTITVIT. Id
vitii antiquorum, vti cætera omnia vſ adeo pleri oés
Architecti aut per manus traditum acceperunt, & imbi-
berunt, aut non docti viſum amplexi ſunt, vt qui Vitru-
uium ſunt ſecuti, nullius in operibus vitii fuga tam dele-
ctatos appareat, quam hoc quæſiuiſſe. Nimium cõtra na-
turam videas ſub mutulis denticulos Romæ in Titi Ve-
ſpaſiani & Constantini, at Neruæ fornicibus, in eiuſ-
dem Neruæ porticu, & Thermis Diocletiani. Veronæ in
Theatro & duobus veteris ſtructuræ Fornicibus, Arimi-
ni vno, tota deni Italia, & vbi non? Verecundius qui
extruxit Pantheon Templum Romæ, & Fornicem Be-
neuenti, vbi ſi Tenia ſub mutilis eſt, at certe non ſecta in
denticulos, vt colligere hinc poſſis, non continuo cũplau-
ſu excipienda eſſe quæcun, quam vultis magno ante tẽ-
pore constructa. Iudicium ſanè adhibendum, & ea demũ
in operibus imitanda, quæ à natura rerum non vſquequa
ſint abhorrentia, id quod & optat, & queritur non fieri
Vitruuius lib. 7. cap. 5. NEQVE INSTI-
TVERVNT IN FASTIGIIS
141123IN LIB. IIII. TICVLOS FIERI. Luxatus eſt locus hic,
mihi autem videtur poſſe in artus redire hoc modo. Ne
instituerunt in faſtigiis mutilos aut denticulos fieri, ſub-
iungit enim. Ideo quod nec canterii nec aſſeres, & c.
Mutilos vero in faſtigiorum frontibus videre est Romæ,
in Pronao Panthei & Turri ſemeſa montis Quirinalis,
quam Blondus falſo Mecœnatis credidit, cæteri ferè Tẽ-
pli Solis partem fuiſſe existimant, Veronæ etiam in For-
nicibus duobus, Arimini item in vetusto vno.
CAP. TERTIVM.
X EADEM COPIA EAM IO-
e # NICAM LIBERO PATRI
FECIT. Eius ædis meminit lib. 3. cap. 2.
et in Proœmio lib. 7. Cæterum cur Ionicam Libero pa-
tri fecerit Hermogenes, dubiũ videripoter at, niſi lib. 1.
cap. 2. tradidiſſet Iunoni, Dianæ, Libero patri ita con-
strui opertere. Nam cũ Deorum triplex ratio habita eſ-
ſet, fortium, delicatorũ, & mediorum. Fortibus vt Marti,
Herculi, Mineruæ, ædes Doricæ ſeuerioris structuræ cõ-
ſtitutæ ſunt. Delicatioribus, vt Veneri, Proſerpinæ, Flo-
ræ, Corinthio genere propter teneritatẽ oꝑis factæ ſunt.
Mediis, vt Iunoni, Dianæ, Baccho constructæ ſunt Ioni-
cæ, quod id genus ædes temperatæ ſint, ideſt nec vſque-
qua gracili florida ſint ſtructura, nec rurſus ſeuera.
ET LACVNARIORVM DISTRI-
BVTIONE. Lacunaria quæ & laquearia & la-
cus dicuntur auctore Seruio, ſunt contignationum cœlum,
vnde laqueatæ cœnationes appellantur. Lucillius
142124GVL. PHIL. ANNOT. Iſido. lib. 19. Reſultant ædes lacus. Quod autem
ad lacunariorum diſtributionem attinet, ſciendum lacu-
naria dici & tigna ipſa & intertignia. Ita cum Trigly-
phireferant exteriorem tignorum partem, & quæ inter
duo ſunt interualla, ipſæ metopæ, ſi illorum erat impedi-
ta diſtributio, & interiorum lacunariorũ neceſſe eſt fuiſ-
ſe impeditam. Illud addam auctarii loco, antiquorũ lu-
xuriam verſatilia cœnationum laquearia feciſſe, & ità
coagmentaſſe vt ſubinde alia facies at alia ſuccederet,
& toties tecta, quoties fercula mutarentur. Auctor eius
rei Seneca Epistol. lib. 14. SED OBLON-
GIORES TRIGLYPHIS DIMIDIA
ALTITVDINE. Scribendũ, oblongiores Tri-
glyphi dimidia latitudine, vt ſit ſenſus, ſunt lõgiores quã
deceret ſemimodulo ſiue vno Tetráte. Nam oportebat eſ-
ſe paribus lateribus quadratas, & occupare ſolum primum
colũnarum Tetrantem, medios duos ſeruari extremo hinc
at hinc Triglypho. Si verò Triglyphi ſuper duos ex-
tremos Tetrantes collocentur, neceſſe est metopas produ-
ci in duos priores. Quod autem dimidia latitudine hic et
paulopoſt restituendum ſit, facile iudicabit, qui ſciuerit
Triglyphorum mediam altitudinem eſſe ſemimoduli &
quartæ partis vnius moduli, cum ipſæ metopæ, quadratũ
ſolo ſemimodulo ſuperẽt. FRONS ÆDIS DO-
RICÆ IN LOCO QVO COLV-
MNÆ CONSTITVVNTVR, DI-
VIDATVR SI TETRASTYLOS
ERIT IN PARTEIS. XXVIII. SI
HEXASTYLOS. XLIIII. EX HIS
VNA PARSERIT
143125IN LIB. IIII. Scribendum, ſi Tetrastylos erit in partes. xxvii. ſi He-
xaſtylos. xlii. Nam ſi ſupra ſingularum colũnarum Te-
trantes collocantur ſinguli Triglyphi, ct in ſingulis inter-
columniis angularibus triglyphi duo, & metopæ tres, in
mediano metopæ quatuor & triglyphi tres, metopæ auté
craſſæ ſint modulum vnum & ſemiſſem, ipſi vero trigly-
phi craſſi modulũ vnum, adiectis ſingulis in extremis an-
gulis ſemimetopiis (vt vocat) ſi recte ſupputabis, repe-
ries modulos omnino non eſſe plures viginti ſeptem ſi Te-
traſtylos erit. Quòd ſi fuerit Hexaſtylos, fient moduli
quadraginta duo, adduntur enim vtrin triglyphitres, &
metopæ tres, idest moduli quindecim. EX HIS
VNA PARS ERIT MODVLVS. Mo-
dulum accipit pro menſura qua partes omnes dimetien-
dæ ſunt, ea, in aliis à craſſitudine imi ſcapi colũnæ, in do-
rico genere à triglypho, petitur. ALTERA E-
CHINVS CVM ANNVLIS. Subaudi
tribus, nam tot animaduerti addi velutiregulas ſub Echi-
no in antiquorum operibus Doricis, in Tuſcanicis autem,
vnicum annulum. TERTIA HYPOTRA-
CHELION CONTRAHATVR CO-
LVMNÆ. Qui ita emendauit, deceptus eſt, quòd
paulopost hypotrachelion ſummæ columnæ nominet, &
cap. 2. lib. 3. de contractur a hypotracheliorũ, ideſt ſum-
marum columnarum tradiderit. Sanè aduertendum est,
Doricorum & Tuſcanicorũ capitulorum partem imam,
etiam hypotracheliõ dici, vt liquet ex cap. 7. huius libri.
Leo Albertus collum vocat. Vt hoc loco ſcribendum fue-
rit, tertia hypotrachelion, deinde. Cótrahatur colũna, etc.
Illud tamen tacendum non eſt, animaduerſum minus
144126GVL. PHIL. ANNOT. trahi doricas columnas quam Ionicas. Ad hæc, hypotra-
chelia Dorica, alios pura reliquiſſe, alios roſas, aut achã-
ti folia ſcalpſiſſe. ALTI VNIVS ET DI-
DIATI MODVLI, LATI IN FRON
TE VNIVS. Syncerior ſcribendi ratio nõ patitur
ita dici, ſed, alti dimidiatum modulum, & lati vnum mo-
dulum, ipſe vero Vitruuius ſecurus istiuſmodi rerum, ſi-
mili dicẽdi genere vtitur lib. 10. cap. 14. 15. & . 19.
Quin et Columel. lib. de arbor. cap. 5. ſi modo vitio nõ
caret locus eo dicendi genere vſus est hunc vero in modũ
ſcribit. Sulcum autem terrenum pedum duorum altum &
longum ſeptuaginta, vna opera effodit. Sed & Varronem
annotaui apud Pliniũ lib. 36. cap. 13. non abhorruiſſe,
cum Porſennæ ſepulchrum deſcriberet. CONTRA
TETRANTES MEDIOS SINT
COLLOCATI. Ideſt diuiſa ſcapi craſſitudine
in partes quatuor, ita triglyphi ſupra colũnas collocentur,
vt partes medias duas occupent, relictis vtrin ſingulis,
in extremis tantum deeſt, quantũ ſuperatur ſummus ſca-
pus ab imo, hic autem craſſus est duos modulos, triglyphi
vnum ſolũmodo, contrahitur verò ſummus ſcapus vt ſcri-
ptũ eſt lib. 3. cap. 2. Locatus ita triglyphus ſuper duos
medios tetrantes, neceſſe eſt occupet pauxillum plus quàm
dextra at ſinistra relinquatur. Bramantes vt id obiter
dicam in ambulatione Vaticana non triglyphos, ſed meto-
pas ad perpendiculũ colũnarum collocat, non imitanda li-
centia, quanquà & ſuos inuenit imitatores. IN IN-
TERCOLVMNIIS RELIQVIS BI-
NI. Intercolumniũ hoc loco accipiendum, quantù Epi-
ſtylii eſt à triglypho qui ſuper columnam eſt, ad alium
145127IN LIB. IIII. ſuper proximam est collocatus. IN EXTRE-
MIS ANGVLIS SEMIMETOPIA
SINT IMPRESSA. Semimetopia dicuntur,
quod dimidiarum metoparum ſint loco, quanquam non ea-
rum dimidiatarum ſed ſemimoduli ferè habent craſſitudi-
nem, id propter ſcapi ſummi contractur am ad cuius re-
ſpondent perpendiculum. CORONA EST
COLLOCANDA IN PROIECTV-
RA DIMIDIA. Idest coronæ proiectura faciẽ-
da eſt ex dimidia parte moduli, quantum ſcilicet alta eſt,
vt ſubiungit. In quo non poſſum non valde mirari, quid
venerit in mentem Architecto Theatri. M. Marcelli, qui
coronam proiecerit duplo ferè magis quá par erat. Id ta-
men video non diſplicuiſſe Sangallo, qui in extruẽda Far-
neſiorum domo, eadem ſit vſus corona. ITA VTI
GVTTÆ SEX IN LONGITVDI-
NEM, TRES IN LATITVDINEM
PATEANT. Sũt omnino guttæ quæ in corona ima
ſcalpuntur ad perpendiculum ſingulorum triglyphorum,
decem & octo, figura diuerſæ ab eis quæ ſub triglyphis
propendent. Nam hæ coni ſiue metæ figur a deforman-
tur, illæ verò ad circinum fiunt, vt in Theatro Marcelli
38[Figure 38] animad
uerti-
mus.
HÆC
RA-
TIO
IN OPERIBVS DIASTYLIS ERIT
CONSTITVTA. Ideſt, in his operibus
146128GVL. PHIL. ANNOT. intercolumnia trium columnarum craſſitudinem habebũt
interpoſitam. Ita lib. 3. Vitruuius expoſuit, ſed in tri-
glyphorum & metoparum diſtributione, alia ratio haben-
daeſt, nam præter trium colũnarum interuallum, addi-
tur intercolumniorum Epistyliis (vt diximus) ſemimo-
dulus. SI VERO SYSTYLON ET
MONOTRIGLYPHON OPVS
ERIT FACIENDVM. Idest, cuius inter-
columnium tantum patet quantum craſſæ ſunt columnæ
duæ, nec habet plures triglyphos quam vnum, quem circũ-
stent duæ metopæ. Systylon verò, hoc loco non propme
dicitur, quia à colũna ad columnam ſolum est trium mo-
dulorum interuallum, cum Syſtylon ſit quatuor, ſiquidem
habet ſpacium duarum columnarum. Sed quemadmodum
nó ita multũ ante, intercolumniũ interpretati ſumus quá-
tum à triglypho ad triglyphum eſt ſpacii, non quantum à
columna ad colũnam, it a ſi hoc loco accipimus, non dubiũ
eſt, quin ſint ſuturi moduli quatuor, ideſt, duæ meto pæ &
triglyphus vnus. FRONS ÆDIS SI TE-
TRASTYLOS ERIT, DIVIDA-
TVR IN PARTES. XXIII. SI HE-
XASTYLOS ERIT, DIVIDATVR
IN PARTES. XXXV. EX HIS
PARS VNA ERIT MODVLVS. Lo-
cus hic mendoſus est. Scribendũ autem. Si tetrastylos
erit, diuidatur inpartes. xix. S. Sihexaſtylos erit, diui-
datur in partes. xxix. S. id ita ostendo, hoc differt opus
Syſtylon monotriglyphon à diaſtylo, quòd in huius angu-
laribus intercolumniis ſunt metopæ tres et triglyphi duo,
quæ efficiunt modulos ſex cum dirnidio, in mediano
147129IN LIB. IIII. metopæ quatuor, triglyphi tres, ideſt moduli nouem, in il-
lius autem intercolumniis angularibus ſunt metopæ duæ
cum triglypho vno, ideſt moduli quatuor, in mediano verò
metopæ tres, triglyphi duo, ideſt moduli ſex etſemis. (Nõ
enim eſt neceſſe admonere ſupra tetrantes colũnarum me-
dios, ſinguloseſſe triglyphos, idest totidem modulos) ſu-
peratur, igitur Systylõ opus vtrin ſingulis modulis duo-
bus & ſemiſſe, & in medio totidem (de tetraſtylo enim
nũc mihi eſt res) ideſt in vniuer sũ ſeptẽ modulis & ſemiſ-
ſe. Atqui ostẽdimus tetr aſtyli dyaſtyli, modulos eſſe. 27.
à quibus ſi auferes ſeptẽ eos modulos & ſemiſſem quibus
ſuperat Systylon, videbis ſupereſſe. 19. S. Quòd fi
erit hexastylon, ſuperabitur duodecim modulis & ſe-
miſſe, quibus ablatis, reſtabunt. 29. S. ITA SV-
PRA SINGVLA EPISTYLIA. Supra
ſingulas Epistylii partes, non ſolũ quæ intercolumniis re-
ſpondent, ſed quæ ſunt à triglypho ad triglyphum. ET
METOPÆ DVÆ ET TRIGL YPHI
BINI ERVNT COLLOCANDI. Im-
moſinguli triglypbi, non bini, vnde & monotriglyphi no-
men nactum est id operis genus, quare pro bini, ſinguli
ſcribendum. Nec enim poſſunt eſſe in intercolumnio tri-
glyphi duo, vbi ſunt metopæ ſolũ duæ. IN ANGV-
LARIBVS HOC AMPLIVS DIMI-
DIATVM QVANTVM EST SPA-
CIVM HEMITRIGLYPHI. Expungẽ-
da dictio dimidiatum, nam quantum hemitriglyphus am-
plus est, tantũ in angulis (quantumſcapi contractura pa-
titur, ea enim prudenti Architecto moderabitur) relin-
quendum, idest ſemimodulus vtrin, quæ diximus
148130GVL. PHIL. ANNOT. metopiorum nomine accipi. Quòd ſi animaduertere ſe-
uerius, & castigare mihi permittatur, vel reclamantibus
omnibus exemplaribus, isti ſcripturæ notam inuram, &
in deportatæ locum hanc ſufficiam. In angularibus non
amplius quam quantũ eſt ſpacium hemitriglyphi. Tripli-
cem enim habendam eſſe in triglyphis distribuendis Epi-
styliorum rationem cenſet, angularium mediani, & eorum
quæ vtrin inter hoc & illa ſunt, ista ait in Syſtylo &
monotriglypho genere, habere metopas duas & triglyphũ
vnum, Angularia autem ſemitri glyphi ferè ſpacium, ne
amplius quicquam. Medianũ verò, triglyphos tres & me-
topas quatuor, ita enim nos emendamus. IN ME-
DIANO CONTRA FASTIGIVM
TRIVM # TRIGLYPHORVM # ET
TRIVM # METOPARVM # SPA-
CIVM. Fieri non potest vt collocatis ſupra columnas
triglyphis, in mediano intercolumnio triglyphi tres conſti-
tuantur, & non plures quam tres metopæ. Quare ſi eam
ſcriptionem recipimus, exigenda loco, dictio trium, & pro
eaſcribendũ quatuor, vt ſit, trium triglyphorũ & quatuor
metoparum. Statim enim poſt collocatos ſupra columnas
triglyphos, ſequitur metopa, deinde triglyphus, poſt, meto-
pa, inde triglypbus, post metopa tertia, deinde tertius tri-
glyphus, ſequitur quarta metopa, inde, ſupra colũnamtri-
glyphus. Vides in intercolũnio eſſe metopas quatuor, cum
ſint triglyphi tres, ſed quod vel nostra emendatione cen-
ſuerimus diaſtyli & ſyſtyli diuerſa eſſe mediana interco-
lumnia, ſcribendũ exiſtimamus, duorum triglyphorum &
trium metoparum. VIARVM DIREPTIO-
NES. Aliàs hic & paulo ante legitur directiones.
149131IN LIB. IIII. Cuiuſmodi autem ſculptura fuerit non conuenit. PV-
RA # RELINQVANTVR, # AVT
FVLMINA SCALPANTVR. Nuſ̈
in antiquorum monumẽtis vidi in ima corona ſcalpta Ful-
mina, ſicui vero ex Vitruuii præcepto placebit ſcalpe-
re, formas duas appoſui, ſimpliciorem petitam ex for-
nice antiquo Arimini, cuiuſmodi fere viſitur etiam in nu-
miſmatibus Auguſti patris & Neronis, alterã ex cochli-
lide colũna Traiani, quæ eſt Romæ in eius principis foro.
39[Figure 39] QVÆ
SI PLA
NÆ E-
RVNT,
ANGV-
LOSHA
BEANT
XX. Co-
lũnæ, Do-
ricæ, aut
angulis in-
ſigniuntur
viginti aut
totidẽ ex-
cauantur
strigibus,
ſedſao quo
dã & pro-
prio modo,
vt hic præ
ſcribitur.
150132GVL. PHIL. ANNOT. 40[Figure 40] 41[Figure 41]
Nam eſt aliud striá-
di genus Ionicis a-
ptum, de quo ipſe di-
xit cap. vltimo lib.
3. Quæ striantur
aut rectis lineïs, aut
inclauicularum mo-
dum ſurſum verſus
obuolutis striantur,
vtin cocbleis
151133IN LIB. IIII. larium videre licet. Corinthiæ ab Ionicis strias mutuan-
tur, ſed aut totæ à ſummo ad imum excauantur, aut par-
tium triũ infima, veluti baculo inſerto oppletur. Sunt Ro-
mæ in Baſilica. D. Petri ſtriis alterno ordine, clauicula-
tim ſpir atim obuolutis ſtriatæ, & frondibus, ſigillis, aui-
culis, palmitibus, racemis, aſperæ. VTIIN TER-
TIO VOLVMINE DE IONICIS
EST PERSCRIPTA. Cap. 2. perſcripſit.
CAP. QVARTVM.
LVTEIS MARMOREIS SI-
p # VE EX INTESTINO OPE-
RE FACTIS. Plutei, hoc loco dicuntur
ſepta marmorea, aut ex lateribus alia ue materia, quibus
intercolumnia obſepiri, intercludiue ſolent. Opus autem
inteſtinũ est quod ligno conſtat. CIRCA STRI-
GIVM CAVA. Nam Strix est canaliculus lib.
10. cap. 15. Strigæ autem, auctore Sexto Pompeio ſunt
ordines rerum inter ſe continuatarum, qua in ſignificatio-
ne vſus eſt Columella lib. 2. cap. 19. de fœno loquens.
Vtrun (inquit) ſiccatum coartabimus in ſtrigam, atque
ita manipulos vinciemus. Q uanquam in Aldino exem-
plari estſcriptum ſtriam. Striges etiam, Pompeio ſunt in-
auſpicatæ aues, vnde et maleficiis mulieribus inditum no-
men. SIN AVTEM QVADRATO
SAXO. Lapide cæſo paribus angulis, licet non pari-
bus lateribus. EMINENTES EXPRES-
SIONES. In aſperitatem exciſæ, prominentes, & ,
guod vulgo dicimus, releuatæ. Quod genus viſuntur
152134GVL. PHIL. ANNOT. ſuperbiſſimi pontis reliquiis qui ad Narniam extructus
erat. O tempus edax, inuidioſam vetustatem, aut potius
o immanem fer am Barbariem. Quenquam fuiſſe præ-
cordiis adeo adamantinis, adeo hostem Romani nomi-
nis, vtpulcherrimæ in toto orbe ſtructuræ manus adferret
violentas? Sed quid hoc tantum queror? ac non potius vr-
bis calamitatem deploro? cuius refodi oſſa, ideſt vastiſſi-
mas Columnas, Capitula, Coronices (locupleſtiſſimos in-
exhaustæ voluntatis teſtes) ſed in calcem, aut nana, ſi
cum antiquis conferas, opera, nos quotidie cernimus. Pa-
rum erat externum hoſtem ſæuiſſe, niſi et intestino velu-
ti odio Ciues, at adeo Principes viri in reliquias maio-
rum flagrarent. O ter crudeliſſimos egregiorum excel-
ſorum animorum nepotes. GRAPHICOTE-
RAM EFFICIENT IN ASPECTV
DELECTATIONEM. Vehementius oble-
ctabunt, metaphoricos dictum, magis expreſſam, maioris
energiæ efficient.
CAP. QVINTVM.
TI ÆDIS SIGNVM QVOD
v # ERIT IN CELLA COLLO-
CATVM SPECTET AD VE-
SPERTINAM COELI REGIONEM.
Templa ita ſunt conſtituenda, vt eorum frontes in occi-
dentem vergant, ita enim futurum eſt, vt altaria, & ſimu-
lachra, ea ſint parte qua primum terra illuminatur, vt in-
de veluti ſurgentia cum Sole hæc, conſpiciamus. Vetus
enim fuit apud gentes omnes in adorandis Diis
153135IN LIB. IIII. vt ad Orientem conuerterentur, & nos recepimus. Mer-
curius autem Tr ſmegiſtus in fine Aſclepii, tradit, Sole
Occidente cum quis Deum orare voluerit in Auſtrum in-
tendere debere, Sole autem oriente, in eum qui ſubſola-
nus dicitur. Sed illud præterire non debui, quod Sextus
Pompeius refert antiquos Diis ſuperis in ædificiis à terra
exaltatis ſacra feciſſe, Diis terreſtribus in terra, Diis in-
fernalibus in effoſſa terra. Et conferre quidem arbitra-
mur, ſi statuæ in Templis ponantur, vt imperitorum ani-
mi retineantur, dum ſe diuos ipſos adire credunt, ſimul, vt
dü videmus eos qui bene de hominum genere meriti ſunt,
aut vitæ integritate cæteris præstiterint, in diuos referri,
ad virtutis imitationem incédamur. Id verò tum maxime
fieri poterit, ſi & habitu & gestu, quoad per artificẽ poſ-
ſit, vita & mores exprimantur, ſi gratiam & maiestate
Diuis dignam præ ſe ferant, ſi ſupplicantibus gratifica-
ri, vltro velle videantur. Ita autem extructa eſſc templa
oportet, vt externos ad ſe viſenda alliciant, præſentes re-
tineant, locum vbi ſintſutura, maximæ venerationis, pro-
cul ab omni re, quæ accedẽtes ſupplicatũ offendere poſſit.
CAP. SEXTVM.
TEORVMANTEPAGMEN. -
a # TORVM. Antepagnienta ſunt lapides
vtrun hostii latus munientes, qui et Antæ di-
cuntur, {πα}ρα{στά}{δε}ς à Græcis ſiue {στα}θ{μο}ὶ nominan-
tur, nam paraſtatas aliud eſſe dicemus lib. 5. cap. 1. ſed
& parastas ex nonnullorũ ſententia pars est Græcorum
edificiorum vt ſcribit Vitruuius lib. 6. cap. decimo.
154136GVL. PHIL. ANNOT. GENERA ENIM THYROMATON
HÆC. Ide ſt hostiorũ, portarum. ATTICVR-
GES. Pro Corinthio hoc loco intelligendum, ex fine hu-
ius capitis. Q uanquam Atticurgen Baſim lib. 3. dixiſ-
ſe videtur pro ea quæ est hodie Dorica. AEQVE
LIBRATA SIT CAPITVLIS SVM-
MIS COLVMNARVM QVÆ IN
PRONAO FVERIT. Istiuſmodi corona ſua
altitudine erit deformis. LVMEN AVTEM
HYPOTHYRI CONSTITVATVR.
Hypothyrum {αὺ}*** *** χά{σμ}α τῆς {θύ}ρ{α***}, idest
hiantem inanitatem & vacuum ipſius hoſtii dixit. Iulius
Pollux lib. 10. cap. 4. {τὰ}ς {θύ}ρ {α***}, niſi mendoſus eſt
codex, vocat, Hermolaus enim {τη\‘ν} {θυ}{ρί}{δα} legit, &
{τὰ}ς {θυ}{ρί}{δα}ς proipſis foribus & valuis, aliàs hypo-
thyri nomine limen inferius ſignificatur. Illud fortaſſe
non fuerit negligendũ, valuas dici quæ intus aperirentur,
fores autem foris, at istud à Grammaticis, quos tamen
negligere in his quæ Architecturæ ſunt, fuerit aliquando
neceſſe. VTI QVÆ ALTITVDO Æ-
DIS A PAVIMENTO AD LACV-
NARIA FVERIT. Lacunaria (niſi valde
fallor) reſpondent libramento coronæ pronai, aliis magis
placebit Epiſtylio, quod mihi nó probatur. AD PER-
PENDICVLVM VIDENTVR O-
PORTERE COLLOCARI. Idest ſine
contractione. COLLOCANDVM EST
HYPERTHYRVM. Superliminare dicitur à
Plinio lib. 29. cap. 4. Græci {θύ}ρ{αν} ianuam
155137IN LIB. IIII. quod vocabulum Germaniretinuerunt, thur appellantes,
ſicut ὑ{πε}ρ {θύ}ρον vberthur. ASTRAGALVM
LESBIVM SIMA SCALPTVRA.
Monui aliquando Sebastianum Serlium, locum hunc cor-
ruptum non eſſe, pro ſine ſcalptura, dicebam enim ſimæ
ſcalpturæ eſſe Astragalum quifieret parum eminentibus
expreſſionibus (id vulgus vocat humiliter releuatum) ſi-
ue qui reſimas Caprarũ nares ſua ſcalptura, ideſt linea-
mento imitaretur, & non torulum vt cæteri, ſed Echinu-
lum, ná Cymatium Leſbium cuius bocloco meminit Vi-
truuius ab alio non abborrere obſeruaui (ſi modo Leſbium
est quod bodie videmus) niſi & quis ſcalpturæ orna-
mentum deſcriminis loco additum velit existimarit.
42[Figure 42]
Noluit mutati iudicii defraudare studioſos, & hoc, ne po-
steri errarent, & alia quædam à ſe male tradita dú Bal-
thaſarem Senenſem audit, poſt veteres facile principem
(femper vnum Bramantem excipio) correxit annotata
à nobis cum eius quartum commentarium ſimul legimus,
Restab at tertius qui est de antiquorum monimentis, cui
tum nostram operam præstare non potuimus, non dum vi-
ſa vrbe peragrata Italia, Venit in manus hominũ non
ſatis emendatus, ne dicam mendacem, At vtinam non
fuiſſet coactus auctor æditionem præcipitare, aut eatan-
tum ſcripſiſſet, quæ viderat, ac nonpotius quæ ab aliis
156138GVL. PHIL. ANNOT. menſa acceperat, non arripuiſſent occaſionem acerbius
in eum inuehendi, graphydos at adeo architecturæ oĩs
ignari prorſus homines. Laudandi erant eius conatus,
quod prodeſſe voluerit, & ſi diſſimulandi errores nó fue-
runt, at certè a peritis indicari oportuit, & moderatius
cum viro bono agendum. VTI # CREPIDI-
NES # EXCVRRANT. Idest margines.
LVMEN ALTVM AD EVNDEM
MODVM QVEMADMODVM IN
DORICIS FIERI VIDEMVS. Cum
graciliores ſint & altiores Colũnæ Ionicæ Doricis, de-
buer at certè Ionicorum hostiorum lumen, non idem, ſed
altius eſſe, id quod ſi non fiet, creſcet in immenſum coro-
na, fiet ex deformi, amplius non toleranda. LATI-
TVDO # CONSTITVATVR, VT
ALTITVDO DIVIDATVR # IN
PARTES DVAS ET DIMIDIAM,
EIVSQVE PARTIS VNIVS SE-
MIS IMA LVMINIS FIAT. Hoc ſi
verum ſit, rationem habeas ſymmetriæ intercolumnio-
rum quam antea praſcripſit, fiet vt lumen in ima parte
latius ſitipſo medio intercolumnio, quod certè & vitio-
ſum & deforme eſt. HARVM TRIVM
PRIMA CORSA FIAT CVM A-
STRAGALO. Ideſt prima faſcia antepagmento-
rum. QVEMADMODVM IN DORI-
CIS HYPOTHYRIDIBVS. Scribendum
hyperthyridibus. ANCONES SIVE PRO-
THYRIDES VOCENTVR. Sunt men-
ſulæ quæ capitibus ſuis in volutarum anfractus
157139IN LIB. IIII. tur ad S maiuſculi formam et propendent ab ma corona
ſecundum antepagmenta ad libramentum imi ſupercilii,
vt in ſubiecta figura vides, quan̈ tantum valuit error,
vt præſtantes ferè nostri ſæculi architecti, vnum exem-
plum, quod præneſte in Fortunæ templo viſitur, in quo in-
fra ſupercilium pendent, imitari maluerint, Supercilium
43[Figure 43] quid ſignificaret dixi-
mus ſupra, probè ſcal-
ptas vidimus, ſed ſeme-
ſas in vetusto tẽplo quod
nunc. D. Concordio di-
catũ eſt, ad Spoletiũ Vm-
briæ vrbem, vbi præter
alia antiquitatis monu-
menta, hostia tria viſun-
tur. VTI SCA-
PI CARDINA-
LES SINT EX
ALTITVDINE
LVMINIS TOTIVS DVODECI-
MA PARTE. Cardinales pro cardinatis dixit.
Oportet inquit ſcapos eos quorum cardinibus, ideſt cuſpi-
dibus inuertuntur fores, eſſe aduerſis ex duodecima par-
te luminis longiores. Ea verò lógitudo additur, quod car-
dines in cæſa caua inferioris & ſuperioris liminis veluti
in fœminas immittantur. IMPAGIBVS DI-
STRIBVTIONES # ITA # FIANT.
Impages ſunt regulæ quæ circundant tympanũ valuarũ.
Tympanum autem noſtri fabri materiarii pannellum vo-
cant. ITEM REPLVM DE
158140GVL. PHIL. ANNOT. DIMIDIA ET SEXTA PARTE.
Replum dici coronicem impagis arbitramur, quæ orna-
menti cauſa impagi adpingeretur, præter Cymatiũ, quod
partem eſſe impagis animaduertimus. Vſurpatur & e@
vox lib. 10. cap. 17. ſed alia ſignificatione, Cheloni (in-
quit) Replum, quod est operimentum ſecuriculæ, includi-
tur. Valuas quidem antiquas æreas vidimus multas Ro-
mæ, Panthei, ad limina, ideſt in pronao Baſilicæ. D. Pe-
tri, in ædibus Sanctorum Hadriani, at Coſmæ & Da-
miani (quarum illa olim Saturni, ista Romuli ac Remi
fuiſſe creditur) ſed ſuo quaſ modo perfectas, & diuer-
ſas ab his quas Vitruuius constituit. SIQVA-
DRIFORIS FVTVRAEST. Hoc
eſt, ſectain partes quatuor conduplicabiles, vt vtar verbo
ab Iſidoro vſurpato, & rem exprimẽte. IPSAQVE
FORIVM OR NAMENTA NON
FIVNT CEROSTRATA. Lego cero-
strata, vt intelligatur ceroſtrotũopus, cuius meminit Plin-
lib. ii. cap. 37. idest ramentis & teſſellis pictorum cor-
nuum compoſitum, vtlitoſtrotum, lapidibus, eadem figu-
ra fortaſſe appellare poſſimus hyaloſtrotum opus, quod
Venetiis conſpicitur vitreis teſſellis verſicoloribus inſi-
gnitũ & pictum, & xylostrotũligneo vermiculatum em-
blemate ſegmento ue, quod Bononiæ in æde. D. Dominici
pulcherrimum vidimus, opus Damiani monachi. Eaope-
rainter picturæ genera nominantur.
CAP. SEPTIMVM.
ÆQVE SINT IMA CRAS-
e # SITVDINE ALTITVDINIS
PARTE SEPTIMA. Miratus
159141IN LIB. IIII. non ſemel, cum Tuſcana columna ſit omnium ſimpliciſſi-
ma, minus partibus ornata, ecquid ſeptimam partem al-
titudinis in ima craſſitudine haberet, Dorica autem, ſextá
tantum, cum pro gracilitate & teneritate, partes tempera
ri ſoleant, ideſt augeri aut minui. ALTITVDO
TERTIA PARTE LATITVDI-
NIS TEMPLI. Plinius lib. 36. cap. 23. An-
tiquaratio er at columnarum altitudinis, tertia pars lati-
tudinum delubri. TORVM INSVPER
CVM APOPHYGI. Apophygis refert Sco-
tiæ partem mediá inferiorem, ſi quidem in imo ſcapo no-
minatur aut Baſi vt hoc loco, cum verò in ſuperiori ſca-
po dicitur, Scotiæ refert ſuperiorem partem, vt paulopost,
vocatur & apotheſis. Huius libri cap. 1. pro ipſo tan-
tum conflexu accepimus, nam ex conflexibus, columna-
rum craſſitudinem intelligendum arbitramur, non ex cal-
ce aut ſummo Astragalo. Et in aliarum columnarum di-
menſione cum ſit cũ limbo pars ſcápi, in Tuſcana fit pars
Baſis. PLINTHO QVÆ EST IN A-
BACO. Scribendum eſſe, pro Abaco, aut, quæ est
Abacus, qui rem intelliget, facile iudicabit. ALTE-
RA ECHINO. Subaudi cum annulo vno.
TERTIA # HYPOTRACHELIO
CVM APOPHYGI. Scribendum cum Astra-
galo & apophygi, quanquam iſta erant potius partes ſca-
pi quam capituli. SVPRA COLVMNAS,
TRABES COMPACTILES IMPO-
NANTVR. Tignis cóiunctis cópoſitæ quas euer-
ganeas (vt interpretor) vocat lib. 5. cap. 1. ITA
SVNT COMPACTÆ
160142GVL. PHIL. ANNOT. BVS. Subſcudes ſunt tabellæ ligneæ quibus inter ſe
trabes compinguntur, dicitur & ferrea ſubſcus lib. 10.
cap. 10. ſed pro ea quæ molam ſuſtinet. ET SE-
CVRICLIS. Nostri id genus ſubſcudis tenones
& claues vocant, ſcribemus & aliud lib. 10. cap. 15.
CONCALEFACIVNTVR ET PV-
TREFIVNT. Pro concalefiunt dictum. In hu-
iuſmodi vitiis Vitruuio indulgendum conniuendum est.
Petiit enim à Cæſare, & his qui ipſius volumina lecturi
erant, vt ſi quid parum ad artis Grammaticæ regulam eſ-
ſet explicatum, ignoſceretur. Id autem fecit lib. 1. cap. i.
TRAIECTVRÆ MVTILORVM.
Hoc loco ſunt proiecturæ tignorũ. IN EORVM
FRONTIBVS ANTEPAGMENTA
FIGANTVR. Improprie vſus est vocabulo an-
tepagmentorum, pro ornamentis quibus tignorum frontes
ſunt operiendæ. SVPRAQVE EA TYM-
PANVM FASTIGII STRVCTV-
RA SEV DE MATERIA COLLO-
CETVR. Idest opere cæmentario aut laterculis, id
enim ſtructuræ nomine ſignificatur, vel ligno, quod mate-
riæ ſiue materiei vocabulo ferè intelligitur. SVPRA
QVE ID FA STIGIVM COLVMEN.
Columen eſt tignum quod ſummum totius culminis faſti-
gium occupat, vt ſupra cap. 2. TEMPLA. Tem-
pla hoc loco ſunt aſſamenta quæ tranſuerſa ſupra cante-
rios ponuntur, ſupra quos collocantur aſſeres, qui viden-
tur eſſe oportere craſſiores quàm latiores, quod eorũ pro-
iecturas, denticulorü referre imaginem dixerit. Scribat
lib. 3. denticulũ cportere altitudinis ſuæ dimidiam
161143IN LIB. IIII. tem habere in fronte. Inſuper aſſeres ponuntur tegulæ vt
ex cap 2. hiuius libri docemur. VT STILLI-
CIDIVM TECTI ABSOLVTI,
TERTIARIO RESPONDEAT.
Tertiarii vocabulo, intelligimus cum tranſtris ligna quæ
à tecti culmine ducta in vtrun latus, à capreolis & co-
luminari columna ſustinentur.
44[Figure 44]
FIVNT AVTEM ÆDES ROTVN-
DÆ. Temploru n quanquam alia fiunt quadrata, alia
exagona, alia multorũ angulorum. Cœli natur am imita-
ti veteres, impr mis rotundis ſunt delectati. Eorum, quæ
ſine cella ſunt ſed columnis tantum circunuallata, mono-
ptera dicuntur, quæ cellam habent, periptera vocantur.
INSVPER STYLOBATA COLV-
MNÆ CONSTITVANTVR. Scriben-
bendum inſuper Stylobatas. DVO GRADVS
ET STYLOBATÆ AB IMO CON-
STITVANTVR. Atqui, libro tertio dixit o-
portere ſieri gradus impari numero, ſed fortaſſe, ibi quod
fieri oportuit, hoc loco quod eius generis ædis erat pro-
prium, docuit. DIMIDIA ALTITVDO
FIAT THOLI. Tholus eſt alias
162144GVL. PHIL. ANNOT. vmbilicus, idest veluti ſcutum in medio tecto, quo trabes
omnes conueniunt, vbi dona ſuſpendebantur, auctore Ser-
uio Æneid. 9. Varro lib. de re ruſtica. 3. cap. 5. de Or-
nithone loquens, Tholum dixit ædificium rotundum co-
lumnatum, duplici columnarum ordine, inter quas retibus
pro parietibus obiectis, aues omne genus, maxime can-
tatrices nutriebantur. De Tholo multa Varinus Phauo-
rinus, & nos alibi. QVANTA HABVE-
RIT IN SVMMO CAPITVLVM. Scri-
bendũ quantá. Supra Tholum (mei laterná appellant, Ita-
li tribunam) fiebat pyramis ſuprapyramidẽ flos addeba-
tur, quod quadantenus imitatus eſt Bramantes Romæ, in
ædicula periptera in monte Aurelio. D. Petro dicata.
ET INTER DVOS LVCOS VEIO-
VIS. Hoc Ouidius Fast. lib. 3. Sacrata quod illis,
Templa putant lucos Veiouis ante duos.
Erat id templum prope aſylũ inter Capitolium & arcem
Tarpeiam. ARGVTIVS, NEMORI
DIANÆ. Locumbunc tripliciter intelligimus. Aut
enim Templum fuit in luco qui in ſuburbano agri Tu-
ſculani colle, qui Corne appellatur, Dianæ ſacratus fuit,
vt ſcribit Plinius lib. 16. cap. vltimo. Aut quod multis
ornamentis inſigne in Auentino monte (qué ſyluis omnis
generis plenum fuiſſe constat) Ancus Martius collatis
ab vrbibus pecuniis extruxit commune Romanis & La-
tinis auct. Dionyſ. Halicarn. lib. 3. Fuit & Templum
Dianæ in luco propè Ariciam, de quo Virg. Æneid. 7.
Triuiæ templo, lucis facratis. ATHENIS IN
ARCE MINERVÆ. Meminit in Proœmio
lib. 7. Fuit autemid Templum ad Acropolim,
163145IN LIB. IIII. Pericle conſtructum ab Ictino Architecto, auct. Strabo-
ne. libro nono. ET IN ATTICA SVNIO
PALLADIS. Sunium promontorium Atticæ.
Auct. Q. Curtio lib. 10. & Scholiaste Callimachi in
hymno Deli, præter alios nam Homerus, & Aristopha-
nes in nubibus ᾄ{κρ}ον ᾀ{θη}ν{αί}{αν} dicunt. Suniadis au-
tem Mineruæ, meminit Pauſanias in Atticorũ principio.
CAP. OCTAVVM.
LTITVDINES AVTEM EA-
a # RVM SIC SVNT EXPLI-
CANDÆ. Altariapro Deorum natura,
auctoritate, ſunt excelſa aut bumilia constituenda, ſpe-
ctare vero omnia ad orientem oportere & ſcribit hoc cap.
& ſupra cap. quinto.
164146
GVLIELMI
PHIL ANDRI CASTILIO-
NII GALLI CIVIS RO. IN QVIN-
tum Lib. M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
CONSTITVERVNT
QVE CVBVM. CCXVI.
VERSVVM. Cubus hic, ex
ſenario fit, qui ſe multiplicans, efficit
ſuperficiem quadratam Cubi, idest
triginta ſex. Eam autem Senarius
ſi multiplicauerit faciet cubum. 216. Cubus dicitur &
Teſſera a Martiano lib. Arithmeticæ. Eum ſcribit Ti-
mæus Locrenſis lib. de anima mundi (vt refert Reuchli-
nus de Cabalistica lib. 2.) ex Tetragono naſci, ſolidiſ-
ſimum & ſtabile omnino corpus, ſex quidem latera, octo
verò angulos habens. Eius verba ſunt. Ε’κ {δὲ} {τ@} {τε}-
{τρ}α{ιώ}νῳ {γρν}νᾶ{θαι} ***ν κύβον ἑ{δρ}{αι}ό{τα}{το}ν
{καὶ} {στα}{δαῖ}ον {πά}ν{τη} {στῶ} {μα}, {ἐξ} {μρ\‘ν} {πλ}{δν}ρὰς,
ὀκτὼ {δὲ} γωνί{α***} ἔ{χο}ν.
165147IN LIB. V. SCRIB ER E. Eo dicendi genere vſus est lib. 2.
cap. 1. putaui exponere.
CAP. PRIMVM.
RÆCI IN QVADRATO,
g # AMPLISSIMIS ET DVPLI-
CIBVS PORTICIBVS FO-
RA CONSTITVVNT. Græci quadrato
foro vſi ſunt. Itali oblongo, vti fori latitudo duas longi-
tudinis tertias haberet. Ego verò non improbauero ſi du-
plæ erit longitudinis ad latitudinem. GLADIA-
TORIA MVNERA IN FORO DA-
RI. Veteri inſtituto, munera gladiatoria in foro ædi
ſolita eſſe, ex cap. 1. lib. 19. Plin. Aſconio Pediano, &
Suetonio in C. Cæſare, didicimus. MENIANA
QVE SVPERIORIBVS COAXA-
TIONIBVS COLLOCENTVR. Me-
niana ſunt protectæ proiectæ ue pergulæ, dictæ à Menio,
qui cum domum quam habuerat ad forum ſpectantem,
excepta vna columna vẽdidiſſet, tigna proiecit, at tabu-
latũ cõſtruxit, vnde ipſe & poſteri, gladiatores ſpectarẽt.
Auct. Aſcon. Pedianus, Sext. Pomp. & Porphyrio. Coa-
xationes aũt dixit pro tabulatis, ab axibus, ideſt tabulis.
COLVMNÆ SVPERIORES QVAR
TA PARTE MINORES QVAM
INFERIORES SVNT CONSTI.
TVENDÆ. Hic de craſſitudine loquitur, quan̈
& eandem rationem in altitudine ſequi oportet. VT
IN ARBORIBVS
166148GVL. PHIL. ANNOT. ABIETE, CVPRESSO, PINV. Con-
tractura columnarum ducta eſt à naſcentibus arboribus,
quæ ad radices craſſæ, ſenſim ſeſe contrahentes faſtigian-
tur. BASILICARVM LOCA AD-
IVNCTA FORIS. Regiæ domus Baſilicæ
interpretantur, vt videatur fuiſſe initio loca, quò conue-
nirent Principes ad ius dicendum, poſtea cũ additum eſ-
ſet Tribunal, etiã Baſilicas negociatoribus ceſſiſſe, Tri-
bunali magiſtratibus relicto, vt mox ipſe Vitruuius re-
fert. Si libet legito de bac re Baptistam Albertum de re
ædificatoria lib. 7. cap. 14. SIN AVTEM
LOCVS ERIT AMPLIOR IN LON-
GITVDINE, CHALCIDICA IN
EXTREMIS CONSTITVANTVR.
Existimo chalcidica fuiſſe ambulationes ſecundũ Tribu-
nal tranſuerſas, vbi Rhetores & Cauſidici etiam ver-
ſarentur, diuer ſas ſcilicet aporticibus. Eam ambulatio-
nem vocat Leo Albertus Cauſidicam, vt ſortaſſe nó ma-
le boc loco legi poſſit, cauſidicæ in extremis conſtituan-
tur, vt ſubaudiatur ambulationes. De chalcidicis nihil
apud alium ſcriptorem legere memini. HABEN-
TES POST SE PARASTATAS. Hoc
loco poſtponuntur. Sunt aliàs paraſtatæ pilæ quadratæ
aut lapides pilarum modo ad columnarum latera appoſi-
ti, vulgo pilastratæ dictæ, prominentibus ipſis columnis
partibus duabus, aut ſecundum alios parte ſolummodo ſui
media. HEMICYCLI SCHEMATIS
MINORE CVRVATVRA FOR-
MATVM. Periphraſis est arcus circuli, cum non
eſt in@eger ſemicirculus, ſed flexa eo minor linea.
167149IN LIB. V. TRABES EVERGANEÆ. Compacti-
les ſuperius vocauit, idest tignis iunctis compactas, niſi
cui magis placebit affabre factas, quod δ***{δρ}{γὲ}ς Græcis
ſit accur ate fabricatum. ET PLVTEORVM
COLVMNARVMQVE SVPERIO-
RVM DISTRIBVTIO. Plutei ſunt ſupe-
riorum ab inferioribus columnis interſepta, vt paulo ante.
CAP. SECVNDVM.
RARIVM, CARCER, CV-
æ # RIA, FORO SVNT CON-
IVNGENDA. Carcerum quod ad no-
ſtrum tempus pertinet, duo ſunt genera. Vnum quo ære
alieno obnoxii tantiſper detinentur, dum perſoluerint,
aut parum excultis moribus & petulantes, vt ab inita vi-
tæ laſciuia, & petulantia absterreantur, detinentur, Al-
terum quo flagitioſi & ſcelerati coercentur. Is quomodo
extrui debeat, docet Leo Albertus lib. 5. cap. 13.
CORONIS EX INTESTINO OPE-
RE AVT ALBARIO. Coronas pro coroni-
cibus integris dixit, ideſt præcinctionibu. & veluti trãſ-
uerſis cingulis quibus præcingũtur parietes, ne vox priuſ-
quam intellecta ſit diſſipetur. Eadem ratione pulpita &
ſuggesta concionantum obtegimus, & hemicyclas ſedes
chori in Templis. Ita præcinctionibus illis fiebat vt
vox non elaberetur, ſed veluti repulſa cogeretur, & ple-
nior confirmatior fieret. Alias corona ornamentum est
cameræ, vt lib. 7. cap. 3. vnde coronarium opus eiuſdem
libri cap. quarto & ſexto.
168150GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. TERTIVM.
VDORVM SPECTATIONIBVS
l # ELIGENDVS EST LOCVS THEA-
TRO. Spectaculorum loca triplici fuerunt
apud veteres differentia. Erat enim Theatrum veluti
pars circuli dimidia, & eo amplius diametri quartapars,
ſi modo hemicycli cornua rectis & coæquabilibus lineis
producerentur, nam cum flexis poſt ſemicirculum lineis
vterentur, ex integro circuli ambitu quartam partem adi-
mentes, quod reliquum erat, Theatro dabant. Theatrum
autem non constitiſſe ſolo hemicyclo, & forma ipſa mi-
nus arridens, & Amphitheatrorum, quæ extant ouata
Romæ, Otriculi, Veronæ, Nemauſi, Arelatis, & aliis lo-
cis, figuræ probant, In eo fiebant fere ludi Scenici. Duo-
bus Theatris iunctis cœptum est ædificari Amphithea-
trum, ad ludos magis gladiatorios & concluſarũ ferarum
venationes. Quomodo contra belluas decertaretur, ſcri-
bit Caſſiodorus Variarum lib. 5. qui auctor quia non
omnium teritur manibus, & ab alio quem viderim, ratio
concertandi non traditur, non erit ab instituto alienum,
eius verba adſcribere. Primus (inquit) fragili ligno con-
fiſus currit ad ora belluarum, & illud quod cupit euadere,
magno impetu videtur oppetere, pari ſe curſu feſtinat
prædator, & præda, nec aliter tutus eſſe potest, niſi huic
quam vitare cupit occurrerit. Tunc in aere, ſaltu corpo-
ris eleuato, quaſi vestes leuiſſimæ, ſupinata membra ia-
ciuntur, & quidam arcus corporeus ſupra belluam libra-
tus, dum mor as diſcedendi facit, ſubipſo velocitas feri-
na diſcedit. Sic accidit, vt ille magis poſſit mitior
169151IN LIB. V. qui probatur illudi. Alter angulis in quadrifaria mundi
distributione compoſitis, rotabili velocitate præſumens,
non diſcedendo fugit, non ſe longius faciendo diſcedit, ſe-
quitur inſequentem, poplitibus ſe reddens proximum, vt
ora vitet Vrſorum. Ille in tenuem regulam venire ſuſpẽ-
ſus, inuitat exitiabilem feram, & niſi periclitatus fuerit,
nihil vnde viuere poſſit acquirit. Alter ſe gestabili mu-
ro cannarum, contra ſæuiſſimum animal, ericii exemplo
receptatus, includit, qui ſubito in tergus ſuum refugiens,
intra ſe collectus abſconditur, et cum nuſquam diſceſſerit,
cius corpuſculum non videtur. Nam ſicutille, veniente
contrario reuolutus in ſphæram, naturalibus defenſatur
aculeis, ſic iſte conſutili crate præcintus, munitior reddi-
tur fragilitate cannarum. Alii tribus, vt ita dixerim, di-
ſpoſitis hoſtiolis, paratam in ſe rabiem prouocare præſu-
munt, in patẽti area cancelloſis ſe poſtibus occulentes, mo-
do facies, modo terga monſtrantes, vt mirum ſit euadere,
quos ita reſpicis per Leonum vngues denteſ volitare.
Alter labenti rota feris offertur, eadem alter erigitur vt
periculis aufer atur. Sic hæc machina ad infidi mũdi for-
mata qualitatem, iſtos ſæperefouet, illos timore diſcru-
tiat, omnibus tamen viciſſim, vt deciperepoſſit arridet.
Hactenus Caſſiodorus amphitheatrales ludos explicuit.
Amphitheatrum poſtquam in oblongam formam tractum
eſt, Circus cœpit vocari a circuitu dictus ad ludos curru-
les, curſus, & naumachias. De circi verò ratione qui vo-
let intelligere, velim conſulat Caſſiod. librum tertium va-
riarum. IN QVAS INSIDVNT AV-
RARVM FLATVS. Quieſcentium & attë-
corum corporum facilius perflantur vitioſis, &
170152GVL. PHIL. ANNOT. bus ventis patétes venæ. DEFVNDATIONI.
BVS ÆDIVM SACRARVM IN
TERTIO LIB. EST SCRIPTVM.
CAP. III. PRÆCINCTIONESAD
ALTITVDINES THEATRORVM
PRORATA PARTE FACIENDÆ
VIDENTVR. Præcinctiones hoc loco graduum
ſuperiorum ab inferioribus diuiſiones. Tota enim grada-
tione in partes tres diuiſa, ſingulis diuiſionibus fiebat gra
dus duplo cæteris atior. Altitudinem obſcurius ſignifi-
cauit Vitruuius cum ait, Præcinctiones non eſſe altiores
quam quanta ſit itineris præcinctionis latitudo, idest in-
teriectas veluti graduum refractiones & areolas, altio-
res eſſe non debere quam ſint latæ. Latitudinis non finit
rationem, ſed fuiſſe eam quá dixi animaduerſam est ve-
terũ monumentis. VTI LINEA, CVM AD
IMVM GRADVM ET AD SVM-
MVM EXTENTA FVERIT. Hic li-
neapro funiculo accipitur vt lib. 6. cap. 9. et lib. 9. cap.
9. Vtitur Plinius lib. 32. cap. 2. & Columella alicubi.
DIRECTOS ET SINE INVERSV-
RIS FACIENDOS. Sine flexu, ne in angu-
lis dum diuertendum & flectendum eſt, quando èſpecta-
culis deſcendit populus, confluentes ſe cõprimant. EA
MOVETVR CIRCVLORVM RO-
TVNDATIONIBVS INFINITIS.
Confert vocem cum orbibus & circulis. quos vnda iacto
lapide reddit, Philoſophice istud quidem. DIESI
AD CHORDARVM SONITVVM
CLARITATEM
171153IN LIB. V. TVR. Dieſis, intelligitur statim quam ſonus ſenſu
percipi poteſt, hoc loco pro ſonituum quodam diſcrimine,
capite proximo in harmonico pro quarta toni parte. Et
Dieſim quidem Philolaus apud Boethiũ lib. Muſices. 5.
cap. 4. eſſe ait ſpaciũ quo duobus tonis maior eſt ſeſquial
tera proportio, ideſt hemitonium minus, cuius dimidiũ vo-
catur Diachyſma (Quan̈ in æquas duas partes diui-
di non poteſt re ip ſa, cũ contine at Dieſis ſupra tria có-
mata ferè dimidium.) Hemitonium aũt maius, quæ Aro-
tome dicitur, eſt hemitonium cũ commate, in ſuperpartiẽ-
te proportione obſeruatum.
CAP. QVARTVM.
T EIVS DIAGRAMMA SVB
e # SCRIBAM. Diagramma deſignatio-
nem, deformationẽ, deſcriptionem ſignificat.
Iſtius autem Diagrammatis vt aliarum omniũ quas Vi-
truuius pollicetur, iacturam fecimus, nam quod à Iocundo
Veronẽſi additũ est (ſi modo eius eſt quod excuſum cer-
nitur) vitio non caret, vt reliqua ferè omnia. Quin &
Vitruuius ipſe ſibi aduerſabitur ſi quidem vulgatam &
receptam retinemus ſcripturam, vt ſine controuerſia, ſi@
hoc & ſequenti capite aliqua mutare neceſſariũ. VOX
ENIM MVTATIONIBVS CVM
FLECTITVR, ALIAS FIT ACV-
TA, ALIAS GRAVIS. Soni quidem gra-
uitatem fieri cum ex intimo quidam ſpiritus trahitur,
Acumen verò, ex ſuperficie oris emitti, auctor est Mar-
tianus Capella lib. 9. E QVIBVS VNVS
HABET EFFECTVS CONTINVA-
TOS, ALTER DISTANTES.
172154GVL. PHIL. ANNOT. tianus idem lib. eodem, idest de Muſica, triplicẽ vocis ra-
tionem eſſe ſcribit. Continuam, velut colloquiũ, Diuiſam
ſiue Diastematicam, quá in modulatione ſeruamus, & mi-
xtá, qua carmina recitátur. Vide tñ Boethiũ lib. Muſicæ
1. cap. 12. ná lib. 5. cap. 4. et. 5. tradit de vocibus vni-
ſonis & nó vniſonis. IT AQVE INTERVAL-
LIS EA CVM VERSATVR. Interualla, dicun-
tur diastemata, ideſt vocis ſpacia quibus acuta & grauis
includitur. Quemadmodũ aũt ex eis fiunt ſyſtemata, ita
hæc ex phihongis, qui elementorũ vice in muſica fungũtur
auct. Adraſto Peripatetico. Quòd verò triũ tantũ modu-
lationũ generum meminit Vitru. harmoniæ Chromatis et
Diatoni, id fecit plurimorũ ſententiá ſecutus, Nã Pappus
& Cleonides mixtũ addiderunt vel cõmune, hoc quidẽ ex
inſistentibus phthongis, illud verò in quo duo aut tria ge-
nera ineſſent. DISSIMILES SVNT TETRA-
CHORDORVM DISPOSITIONES. Exponit
Capella Tetrachordũ quatuor ſonorũ in ordine poſitorum
congruentẽ & fidam concordiam. DIATONI, DVO
SVNT CONTINVATI TONI, TERTIVM
HEMITONIVM. Hoc demũ verũ est, ſi ab Hemito-
nio incipiẽs, duos tonos ſubstituas. SONITVS QVI
GRÆCE ΓΘΟ´ΓΓΟΙ DICVNTVR IN VNO
QVOQVE GENERE SVNT DECEM ET
OCTO. Phthongus quid eſſet, varii tradiderunt. Pto-
lemæus volumine de muſica ſonú eſſe ait vnũ & eundem
tenentem tenorem. Eius Interpres Porphyrius tradit eſſe
ſonum per vnũ eductũ tenorem. Bacchius interuallorũ mi-
nimum. Ariſtides Quintilianus minimũ vocis per ſe ele-
ctum. Aristoxenus caſum vocis modulatilis ad tonũ
173155IN LIB. V. cui ſuffragantur Pappus & Emmanuel Bryennius, nam
Thraſylo & Theoni eſt ſenſibilis inſtrumẽti vocis enhar-
monius. Antiqui phthongos ſeptem ſtatuerunt, Heptachor-
dum Lyram cóponentes, vt referret Lunam hypaie, Mer-
curium parhypate, Venerem hyperparhypate quæ & Li-
chanos, Solem meſe, Martem parameſe, Iouem parane-
te, Saturnum nete. Nicomachus in harmonices Encbiri-
dio contr ario ordine enumerat, & planetis distribuit vt
ſit ſumma hypate Saturno, & ima nete Lunæ dicata.
Alii quindecim voluerunt, alii phthongorũ, idest ſonorum
qui apte & cũratione modulationem cõponerent eſſe de-
cem & octo tropos tradiderunt, quorũ hic Græcas appel-
lationes Vitruuius ponit. Nos quomodo latine dici queãt,
& adſcalã muſices noſtri tẽporis referri valeãt, ex Mar-
tiani, Gaphurii, Petri Aronis & aliorú Muſicorum quos
vidimus libris indicabimus, ſi prius monuerimus ex ſen-
tentia Franchini Gaphurii claues eſſe viginti duas, cũ Io-
annes Pontifex. xxii. & Guido Aretinus (qui vt refert
Andreas Ornithoparchus primus ex hymno. D. Ioannis
Baptistæ ſex illas ſyllabas. vt. re. mi. fa. ſol. la. Muſicis
cõſonátiis cõuenire perpendit) viginti tantũ velint. Certè
Ioan. Froſchius fides his literis. Γ. b. bb. ******. cc. dd. et
ee. inſignitas antiquis ignotas ſcribit. Ne libet recẽſere
alia quæ de his tradũt Berno Cluniaceñ Abb. D. Bernar
dus Abb. Clareuallẽſis, ciuis meus, ̈uis alii Fontenaium
putẽt, Ioan. Tinctor. libris oẽs de Muſica ſcriptis. Ante
oĩa dicimus nó eſſe cui cõferre poſſimus nostrarũ ſummá
& imã, ideſt. E. LA. & . G. VT. deinde nõ eſſe eundem
ordinem. Quid cum quo conueniat, deſcriptis noſtrorum
numeris intelliges. Itaque incipiemus à Proslambano-
meno qui Troporum primus & infimus eſt.
17411
1. # Proslambanomenos. # Acquiſitus. # A. re. # 2. # # #
2. # Hypatehypaton. # Principalis princip. # B. mi. # 3. # Tonus. # Tonus. # Tonus.
3. # Parbypatehypaton. # Subprincipalis princ. # C. fa. vt. # 4. # Dieſis. # Hemiton. # Hemiton.
4. # Lichanos ſiue diato- \\ nos Hypaton. # Extenta principaliũ \\ ſiue index. # D. ſol. re. # 5. # Dieſis. # Hemiton. # Tonus.
5. # Hypate meſon. # Vltima mediarum. # E. la. mi. # 6. # Ditonus. # Trishemiton # Tonus.
6. # Parhypate meſon. # Subprincip. mediarũ. # F. fa. vt. # 7. # Dieſis. # Hemiton. # Hemiton.
7. # Lichanos ſiue Diato \\ nos meſon. # Extenſa mediarum. # G. ſol. re. vt. # 8. # Dieſis. # Hemiton. # Tonus.
8. # Meſe. # Media. # A. la. mi. re. # 9. # Ditonus. # Trisbemiton # Tonus.
9. # Trite ſynemmenó, ſi \\ ue ſynzeugmenon. # Tertia coniunctarũ. # B. fa. B. mi. # 10. # Dieſis. # Hemiton. # Hemitonium
10. # Paranete ſynẽmenó. # Penultima coniunct. # C. ſol. fa. # 18. # Dieſis. # Hemitonium # Tonus.
11. # Nete ſynemmenon. # Vltima cõiunctarũ. # D. ſol. # 19. # Ditonus. # Trishemiton # Tonus.
12. # Parameſe. # Prope mediam. # B. fa. B. mi. # 17. # Tonus. # Tonus. # Tonus.
13. # Trite DieZeugmenó # Tertia diuiſarum. # C. ſol. fa. vt. # 11. # Dieſis. # Hemiton. # Hemiton.
14. # Paranete dieZeugme. # Penultima diuiſarũ. # D. la. ſol. re. # 12. # Dieſis. # Hemiton. # Tonus.
15. # Nete dieZeugmenó. # Vltima diſiũctarum # E. la. mi. # 13. # Ditonus. # Trishemito. # Tonus.
16. # Trite hyperboleon. # Tertia excellẽtium # F. fa. vt. # 14. # Dieſis. # Hemitonium # Hemiton.
17. # Paranete hyperboleõ # Penultima excelleñ. # G. ſol. re. vt. # 15. # Dieſis. # Hemiton. # Tonus.
18. # Nete hyperboleon. # Vltima excellẽtium. # A. la. mi. re. # 16. # Ditonus. # Trishemito. # Tonus.
175157IN LIB. V.
EX Decem & ſeptem phthongis (Proslambanomenos
enim in Tetrachordis non recipitur) cóstituuntur Tetra-
chorda quin, hypaton, meſon, ſynemmenon, DieZeugme-
non, & hyperboleon. Quæ cum in tribus modulationum
generibus, harmonico, chromatico, & diatonico, duobus
tonis & hemitonio perſiciantur, diſſimiles tamen habent
interuallorum diſpoſitiones. Primum quidem ab hypate
hypaton, ad hypaten meſon deſignatur. Secundum ab hy-
pate meſon ad meſen. Tertium à meſe ad neten ſynemme-
non. Quartũ à parameſe ad neten dieZeugmenon. Quin-
tum à nete dieZeugmenon ad netẽ hyperboleon. Ea autem
omnia in harmonia fiunt duabus dieſibus & ditono, In
chromate duobus hemitoniis & trishemitonio, in diato-
no, hemitonio & duobus tonis. Ita magnitudine quidem
peræquantur, ſed interuallorum distantia, ſunt diſſimilia.
IN DIATONO VERO TONVM. In
manuſcripto exemplari quod Bononiæ in. D. Saluatoris
Bibliotheca vidimus, deſunt hæ quatuor dictiones, & re-
cte quidem. Eam ſcripturam ſequũtur quidam codices, ip-
ſi impreſſi.
CAP. QVINTVM.
X ORDINE AD DISDIA-
e # PASON. Idest ita fabricata ſint vaſa, vt
collocata cum tacta fuerint, reddant ſympho-
niarum differentias omnes, ideſt, Diateſſaron, Diapente,
Diapaſon, Diapaſon & Diateſſaron, Diapaſon & Dia-
pente, & Disdiapaſon, idest ratione interualli ſeſquiter-
tia, ſeſquialterà, dupla, dupla ſeſquitertia, dupla
176158GVL. PHIL. ANNOT. tera, quadrupla. His ſeptis clauſerunt Pythagorici vocum
concentum, Quicquid ſupra eſſet, putauerunt ſtridorem
eſſe verius quàm concinnam vocem. Vide Boethium lib.
de Muſica. 1. et Plutarchum, nam recentiores haud in-
ſcite diſdiapaſon cũ diapente addiderunt, idest nonam de-
cimam, (Diateſſaron enim quartam vocant, Diapente
quintam, Diapaſon octauam, Diapaſon cum Diapente
duodecimam, Diſdiapaſon quintamdecimam. Quin cum
natura comparatum ſit, vt vox hominũ haud ferè ad dis-
diapaſon intendatur (ſiquidem inter ſe quantũ aut inten-
di aut deprimi poſſunt, expendatur) fidibus adiectis ad
vigeſimum vocis gradum progreſſos, at adeo ad triſdia
paſon & vigeſimum ſecundum gradum, ſenſu nec quicqu@
eatenus reclamante, tradit Froſchius. Addamus & hoc
auctarii vice, Diateſſaron, recipere ſonos quatuor, ſpacia
tria, tonos duos & ſemiſſem. Diapẽte ſonos quin, ſpacia
quatuor, tonos tres & ſemiſsẽ. Diapaſon, ſonos octo, ſpa-
cia ſeptem, tonos ſex. Diapaſon & diateſſaron, ſonos vn-
decim, ſpacia decem, tonos octo & ſemiſsẽ. Diapaſon &
diapente, ſonos duodecim, spacia vndecim, tonos nouem &
ſemiſſem. Diſdiapaſon, ſonos quindecim, ſpacia quatuor-
decim, tonos decem. # SVPPOSITOS # CV-
NEOS. Hoc loco cuneis ferreis altis ſemipede ſusti-
nentur ærea vaſa, proximo cap. cunei ſunt Theatri gra-
duum vbi ſedent ſpectatores ordines qui diriguntur in in-
teruallis duarũ line arum à centro ad circunferentiam cu-
nei modo ductarum (centrum hic pro Orchestræ punct@
medio accipimus.) Spectantur autem à ſumma gradatio-
ne ad ima. Inter cuneos fiebant itinera, id nos ex Thea-
tri. M. Marcelli ichnographia animaduertimus, nam
177159IN LIB. V. truuius tradit à præcinctionibus itineribus alternis cuneos
deſcribi oporrere, vt quemadmodum ſunt præcinctiones
tres, ſint & cuneorum genera tria per eas, alterna & non
directa. VTIEA ECHEA. Idest Sonituum
& Troporũ diſcrimina illa decem & octo. QVAR-
TA DIATESSARON, AD NETEN
SYNEMMENON. Hoc falſum ect, quare ex-
pungenda dictio diateſſaron. VT AB CEN-
TRO PROFVSA SE CIRCVMA-
GENS. Hucpertinet quod ſcribit. 3. cap. de motione
vocis ad circinũ. TACTVQVE FERIENS
SINGVLORVM VASORVM CA-
VA. Existimauit Ariſtot. Problematon Sectione. ii.
non parum ad vocis conferre conſonantiam vaſa vacua et
puteos. Vitruuius in graduum præcinctionibus quas di-
ximus eſſe tres. (Siquidem magna ſunt Theatra) toti-
dem cellarum regiones constituit vbi collocentur vaſa in-
uerſa quorú percuſſione ad ſpectatorum aures vox vege-
tior, clarior at ſuauior perueniret. Eas regiones in tre-
decim cellas diuidit æqualibus interuallis, ſex hinc atque
hinc, & vnam mediam. In ima præcinctione ponuntur va-
ſa quæ rationem habent harmoniæ, hoc modo. In cornuum
cellis collocantur quæ ſonitum habent Netes hyperboleon.
Subſequuntur vtrin quæ ſunt ad Neten dieZeugmenon
interuallo conſonantiæ Diateſſaron. In tertiis cellis ſunt
quæ ad Neten parameſen, interuallo item Diateſſaron.
Quæ ſun in quartis, tono ſolũmodo diſtant & ſunt Ne-
tes ſynemmenon. In quintis cellis ſunt ad meſen inter-
uallo Diateſſaron. In ſextis cellis ad hypaten meſon, item
Diateſſaronſpacio. In media cella ſunt ad hypaten
178160GVL. PHIL. ANNOT. paton interuallo Diateſſaron. In media præcinctione ſun@
vaſa chromatos. Collocantur autem in cornibus vaſa quæ
ſunt ad par@neten hyperboleon. In ſecundis cellis ad pa-
raneten dieZeugmenon ſpacio diateſſaron. In tertiis ad
paraneten ſynemmenon ſpacio diapente. In quartis ad
Lichanon meſon, interuallo Diateſſaron. In quintis ad
Lichanon hypaton, item diateſſaron. In ſextis ad para-
meſen, quod ad paraneten hyperboleon distat diapente, &
paraneten ſynemmenon, diateſſaron. In chromatis media
cella nulla ſunt vaſa, quod à Lichano hypaton ad proslã-
banomenon, aut ad altam omnino decem & octo vocũ nul-
la ſit conſonantia, Sunt enim hemitonia tantu@@ duo &
tonus. In tertia præcinctione collocantur vaſa diatoni. In
cornibus quidem ea quæ ſunt adparaneten hyperboleon.
In ſecundis cellis ad paraneten dieZeugmenon, ſpacio
Diateſſaron. In tertiis ad paraneten ſynẽmenon, diapẽte.
In quartis ad Lichanon meſon, diateſſaron. In quintis ad
Lichanon hypaton, diateſſaron. In ſextis quæ ad proslã-
banomenon, diateſſaron. In media, quæ ſunt ad meſen.
Qnod ea ad proslambanomenon habet conſonantiã dia-
paſon, & ad Lichanon hypaton diapente Hæc egoſcripſi
vt locus apud Vitruuium mendoſus emendari poſſit, cu-
ius me rei ſubmonuit, ne quem laude ſua defraudem, Lu-
douicus Lucenius, vir liber alibus diſciplinis præter medi-
cinæ peritiam eruditus, cui tantum ſemper tribui, quan-
tum homini nemini, eo er at morum cádore, ea ingenii fœ-
licitate eo iudicio vt acerrimi cui æquari poſſet, ami-
citia quidem neſcio an habuerim parem neminem, quod
tamen nolo testimoniũ hac in re eleuet meum. Semel aũt
statuendum eſt, eos troporum qui Licbani et paranetæ
179161IN LIB. V. @untur, in chromate dici etiam chromaticas, & in Diato-
no, diatonos. Quod tr adit Boethius lib. Muſicæ. 1. cap.
22. IN TERTIIS DIATESSARON
AD CHROMATICEN SYNEMME-
NON. Non diateſſaron, ſed diapente est conſonantia.
ET AD CHROMATICEN MESON,
DIATESSARON. Pro meſon, ſcribendum, ſy-
nemmenon. Alioquin Vitru. non ſatis viderit. TER-
TIIS DIATESSARON, AD DIA-
TONON SYNEMMENON. Immo dia-
pente, non diateſſaron. MVLTA THEA-
TRA ROMÆ QVOT ANNIS FA-
CTA. Theatra ex vetere more, lignea ac tempor ari@
primum fiebant, poſt etiam verſatilia, cuiuſmodi. C. Cu-
rionem in funebri patris munere feciſſe ſcribit Plin. lib.
36. cap. 15. Postea lapide cæſo & marmore extructa
ſunt, non temporaria mora verum æternitatis destinatio-
ne, vt dicam cum Plinio.
CAP. SEXTVM.
VÆ DISIVNGAT PROSCE.
q # NII PVLPITVM. Proſcenium, au-
ctore Diomed. est locus ante Scenã. QVOD
OMNES ARTIFICES IN SCENAM
DANT OPERAM. Secus apud Græcos, apud
quos, cum reliqui artifices per Orcheſtram peragant ſua,
ſoli Tragici & Comici ſuas in Scena præstant actiones.
Est autem Scena vt Caſſiodoro placet variarum lib. 4.
frons Theatri, ideſt ea Theatripars quæ ab vno eius
180162GVL. PHIL. ANNOT. nu ad alterum cum coopertura ducebatur, quòd fieret
Theatr@ in hemicycli fere formam. Ea aut verſilis fuit,
quum ſubitò tota machinis quibuſdam verteretur & aliã
picturæ faciem ostenderet, aut ductilis, quum tractis ta-
bulatis hac at illac ſpecies picturæ nudaretur interior.
Auctor Seruius lib. 3. Georg. ſed libet Caſſiodori verba
de origine Theatri adferre, ſunt autem ex Epistola ad
Symmachum. Cum agricultores (inquit) feriatis diebus
ſacra diuerſis numinibus per lucos vicoſ celebrarent,
Athenienſes primum agreſte principium, in vrbanũ ſpe-
ctaculum collegerunt, Theatrum græco vocabulo, viſoriũ
nominantes, quod eminus aſtantibus turba conueniens ſine
aliquo impedimento videatur. Frons autem Theatri, ſce-
na dicitur, ab vmbra luci denſiſſima, vbi a paſtoribus in-
choante verno, diuerſis ſonis carmina cantabantur, hacte-
nus Caſſiodorus. EXTREMI DVO SPE-
CTABVNT ITINERA VERSV-
RARVM. Verſuræ ſunt vbi vno latere abſoluto in
aliud deflecti neceſſe est. Sic Columella lib. 2. cap. 2. de
Iuuencis arantibus loquens. Sed nec in media parte ver-
ſuræ conſiſtat, & paulopoſt. Cum ventum erit ad verſu-
ram in priorem partem iugum propellat, ideſt cum ventum
erit ad extremum ſulcum & reflectendum erit, vt alium
proſcindas. Hoc verò loco ſunt porticus à Scena ad Thea
tri cornua ductæ non quidem pertinentes, vti in Theatro
Marcelli obſeruatum vidimus, quãquam in eo quod Polæ,
quæ vrbs est Dalmatiæ, cernitur, adipſa cornua ita pro-
currunt, vt liceat ipſum Theatrum plano pede ex eis in-
gredi. NE MINVS ALTISINTPAL-
MO PEDE. Idest viginti digitis, ſiue palmis
181163IN LIB. V. que, dictione compoſita.
CAP. SEPTIMVM.
RCHESTRA NOMEN A SAL
@ # TANDO NACTA. Orcheſtram, ab
ὸρχέο{μομ}, Idest ſalto ſiue gesticulor di-
ctam, locum eſſe in medio Theatro, vbiſunt deſignata
Senatorum loca, proximo cap. voluit. Id quidẽ qpud Ro-
manos. Nam Iulius Poll lib. 4. cap. 9. chori dicit eſſe
propriam, vt Scená actorum. ET QVÆ PRÆ-
CISIO FVERIT. Scribendum, quà. PO-
DII ALTITVDO. Podium, menianorum ha-
bet ſpeciem, cuius pars quæ magis prouehitur, pulpitũ est,
veluti pergula quædam. CVM CORONA ET
LYSI. Lyſim & paulopost vndam, pro eodem dicta
exiſtimauerim, nempe pro ſima recta aut inuerſa, idest,
gula recta aut inuerſa, (vt Itali vocant) quæ coronæ im-
poni ſolent, & vndam imitantur, hoc eſt, vndæ instar, ſi-
nuoſæ ſunt. Sed in coronis quæ ſupra Zophorum conſti-
tuuntur, nunquá niſi restæ fiunt, In ſtylobatarum autem
coronis, inuerſæ aut etiam rectæ. In Stereobatis, quæ baſ-
ſamenta vocant, animaduerti niſi inuer ſas collocari. Fi-
guras ſubiunxi. # recta, # inuerſa.
45[Figure 45]
182164GVL. PHIL. ANNOT.
PLVTEVM INSVPER CVM VN-
DA. Pluteum monui eſſe quo inferiores columnæ à ſu-
perioribus ſeiunguntur. Hoc autem loco vti lib. 4. cap. 4.
pro podio dictum est, vt vel hinc Vitruuius noster quan-
uis doctiſſimo lectori negocium facere poſſit, quòd eodem
vocabulo diuerſis in rebus vtatur. DIAZOMA-
TA. Præcinctiones & veluti tranſuerſa cingula, ideſt
interiectas gradibus areolas. ITA VTI ME-
DIÆ VALVÆ ORNATVS HABEANT
AVLÆ REGIÆ. Trium valuarum, media
βα{σί}λ{ει}ον, aut οἵ {κο}ς {ε***}{δο}ξος à Polluce dicitur.
SEV DEORVM ADVENTVS CVM
TONITRIBVS # REPENTINIS.
Quæ ad hoc pertinent ſunt tria vocabula apud pollucem
lib. 4. cap. 19. θεο{λο}γ{εῖ}ον, vnde Dii è ſublimi ſuper
Scenam apparebant, {κε}ρ{αυ}νο{σκ}ο{πεῖ}ον, alta verſa-
tilis machina instar ſpeculæ, ex qua fulmina Iupiter eia-
culabatur, βρον{τεῖ}ον, locus poſt Scenam, in quo vtribus
calculis confertis & per æra verſatis, tonitrus ſimilitu-
dinem imitabantur. SECVNDVM EA LO-
CA VERSVRÆ SVNT PROCVR-
RENTES. {πε}{ρί}ακ{το}ι à Polluce vocantur.
CAP. OCTAVVM.
ENERA AVTEM SVNT SCE-
g # NARVM TRIA. Quæ ſequuntur de
tribus Scenarum generibus, velim ſuperiori ca-
piti addi, vt ſit initium octaui cap. ibi. In Græcis Thea-
tris. Nam quæ vſque illuc dicentur, ad Romanos
183165IN LIB. V. nent. Atibi de conformatione Theatri Græcorum inci-
pit tractare, argumento ſi non diuerſo, certè entium va-
riarum. Ne tamen velim quenquam exiſtimare à Vi-
@ruuio ſectos in capita libros, quin potius, quod alibi teſta-
ti ſumus, perpetua & continua vſum dictione. Eius rei ſi
non ſit aliud argumentum, certè tria libri noni prima ca-
pita fidem facere poſſunt quæ constat partem eſſe Proœ-
mii. IN TOPIARII OPERIS SPE-
CIEM DEFORMATIS. De Topiariis li-
bro. 7. cap. 5. dicam. PARALELLOS LI-
NEA DESIGNATVR. Æquidiſtans, coæ-
quabilis, mutuò cum alia correſpondens. ET QVÆ
SECAT CIRCINATIONIS LI-
NEAS. Scribendum quà. ITAQVE EX EO
SCENICI ET THYMELICI GRÆ-
CE SEPAR A TIM NOMINAN-
TVR. Scenici complectuntur Comicos & Tragicos.
Thymelicorum nomine intelligimus Cytharædos, Cytha-
ristas, Lyristas, & Tibicines, at id genus Symphonia-
corum. EIVS LOCI ALTITVDO.
Non defunt exemplaria vbi pro loci ſcriptum est logei,
ne fortaſſe abs re, nam logeum, idest {λο}γ{εῖ}ον, pulpi-
@um ſignificare pauloante dixit, & apud Iulium Pollucem
legimus lib. 4. cap. 19. SVNT ENIM NON
NVLLI LOCI NATVRALITER
IMPEDIENTES vocis MOTVS.
Cum ſint loci aut diſſonantes, aut circunſonantes, aut re-
ſonantes, aut conſonantes, horum maxima eſt habenda ad
vocis in Theatris effectum ratio, reliquæ differentiæ,
vitioſæ ſunt.
184166GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. NONVM.
HORAGIAQVE LAXAMEN-
c # TVM HABEANT AD CHO-
RVM PARANDVM. Choragia
ſignificant & eos qui ludorum instrumentum ſuppeditát,
& locum vnde totum instrumentum promitur. De veſti-
bus quidem Tragicis & Comicis ſcribit plera Iulius
Pollux lib. 4. cap. 18. De Choragis verò Libanius in
argumento or ationis Demoſth. {κα}{τὰ} μ{ει}{δί}ου. Solebát
indumenta a Choragiis aſſumi, quæ ædiles præbenda lo-
cabant, vt eſt apud Plautum in Perſa, verba eius ſunt, Sa-
turio paras, {πό}θ{εν} ornamenta? Toxillus, abs chorago ſu-
mito, dare debet, præbenda ædiles locauere. ET EX-
EVNTIBVSE THEATRO SINI-
STRA PARTE ODEVM. Odeum etiam
Romani habuerunt vt meminit præter alios Ammianus
lib. 16. Α’ τ\‘ρ τῆς ὠ{δῆ}ς inquit Suidas, idest à cantu
dictum. Erat autem gradatim, veluti θεα{τρ}ί{δι}ον, ideſt
minuſculũ Theatrum, ſtructus locus, vnde muſica certa-
mina ſpectabantur. Scribit enim Tranquillus, Neronem,
Muſicum certamẽ inſtituiſſe, Domitianum item, vbi præ-
ter Cytharædos certarẽt Choristæ & Pſallocytharistæ,
at etiam Odeum excitaſſe. Et Plutarchus in vita Peri-
clis auctor est retuliſſe regii tabernaculi formam, nam et
Suidas ait in eo {δι}{κα}{στή}{ρι}ομ {τοῦ} ᾄρ{χο}ν{το}ς fuiſſe.
REX ARIOBARZANES RESTI-
TVIT SMYRNÆ STRATAGEVM.
Strategeum, armamentarium dici potuit vbireponerentur
bostium ſpolia, aut Prætorium, quò milites conuenirent.
185167IN LIB. V. Hermolaus castigationum Plinii lib. 36. cap. 25. Aſa-
roton œcum videtur legiſſe, de quo nos infra nonnulla.
QVÆ VIDENTVR ITAOPORTE-
RE COLLOCARI, VTI DVPLI-
CES SINT. Porticus duplices, appellatæ ſunt à
duplici columnarum ordine. Nam & Galienus Impera-
tor, porticum Flaminiam vſ ad Pontem Miluium para-
uerat ducere vt Tetrastiche fieret, aut etiam Pentasti-
che (inquit Iulius Capitolinus in eius vita) ideſt quatuor
aut quin ordinum columnarum. VTI IN TER-
TIO LIBRO EST DEMONSRA-
TVM. Cap. 3. eo certe loci & ex ſententia nostra
indicauimus quomodo deſcriberetur ad circinum Ionicum
capitulum, idest rectæ volutæ inuoluerentur. Nam quæ
fiunt ex Vitruuii præſcripto, niſi artificis manu adiuue@
tur, haud ſcio an ſuperbo iudicio ſint facturæ ſatis. &
quanquam hactenus is locus habitus est vt Delio (quod
dicitur) haberet opus natatore, & Oedipo coniectore, ni
fallor quæ ſcripſimus, ita ſcripſimus, vt quæ tradiderit pa
rũ culta & difficilia, pro viribus nõ negligenter, & diluci-
de tractauerimus. QVEMA DMODVM IN
QVARTO LIBRO EST SCRIPTVM.
Cap. 1. Nos tamen vt ſemel totam columnationis ratio-
nem traderemus, lib. 3. in Digreſſione nostra Corinthii
capituli rationẽ maluimus indicare. STYLOBA-
TIS ADIECTIO QVÆ FIT PER
SCAMILLOS IMPARES. Ampliaui-
mus libro tertio, cum diceret ita exæquari oportere Sty-
lobatas, vtihaberent per medium adiectionem per ſcamil-
los impares. Quid verò iam tunc ſuſpic aremur libet
186168GVL. PHIL. ANNOT. loco exponere (nam forta ſſe non fallet à diuinatione pe-
titum auxilium. Quid enim huiuſmodi in rebus aliud fa
cias?) Eandem plane habuiſſe in Stylobatis rationẽ Vi-
truuium quam in columnis putabamus. Atqui ex eius ſen-
tentia (perier at enim promiſſa deformatio) demonſtr aue-
ramus columnis veluti ventrem adiici, vt intumeſcerent
in media, capitibus ſummo at imo contractis & diminu-
tis. Ita cum intelligeremus Athenis vrbe Græciæ vetu-
stiſſima, e@iam hodie oſtendi Stylobatas ad Baſis Plinthi
latitudinem non reſpondentes, (quæ alioquin forma est et
pulcherrima & Romanis perpetuò vſurpata) ſed contra-
ctos, Exiſtimabamus Græcorum conſuetudine per ſca-
millos impares, idest ceu gradibus quibuſdam, fieri adie-
ctionem in mediis ſtylobatis, hoc est, fieri, vtgradatim à
ſupremis at infimis partibus quadratorum, quæ coroni-
cibus ſuis & Baſibus clauduntur, medium verſus ſubtur-
gerent & adaugerentur. Id cum non ſatiſſaceret, cœpi-
mus & istud expendere. Initio Stylobatam fuiſſe statim
à fundamentorum ſubſtructione veluti perpetuum parie-
tem qui columnarum baſes exciperet. Eius ſuperiorẽ par-
tem coronice, inferiorem baſi, relinquo medio ſpacio ad li-
bellam exæquato ornari ſolitam. Eo modo cum eſſet, al-
ueolatum viſum fuiſſe, pari ſcilicet præter circuncurren-
tes partes perpendiculo, id qui ſequuti ſunt cü vitare vel-
lent, ad ſpirarum perpendiculum quicquid reperiebatur,
ſpacio quod cum intercolumnio conueniebat ſua relicta
ſpecie, efficiebant vt reſiliret, ſed nuſquam magis aut mi-
nu, quam vt ad amplitudinem Plinthi baſis præter ſuas
proiecturas reſponderet, & interſepti ſiue plutei partes
(ita enim voco quod ex ſtylobata non reſilit) cum proie-
ctipartibus, ideſt coronix cum coronice, medium
187169IN LIB. V. tum cum exæ quato medio, & baſis cum baſi conſentiret-
Huiuſmodi reſilientes stylobatas (quos niſi fallor ſcamil-
los Vitruuius vocat ſiue ſcabellos, aut ſcamnulos vt ali-
qui codices habent, impares autem, quod interstylobatiis,
Idest interſeptis perpendiculo non reſponderent) cum ma
gis ad rationes podiorum vnde ſpectari ſoleat, pertinere
arbitrarentur, aut quando ſine apertionibus, idest ſine po-
dio frontes vel latera ædificiorum fiunt, & columnæ ita
parieti adhærent, vt tantum pars quota promineat (quod
diximus huius lib. cap. 1. cum de Parastatis loqueremur)
vbi itiones habere vellent expeditiores, tátum ex illo per-
petuo pariete ſub baſibus reliquerunt amotis interſeptis,
quantum ipſis excipiendis ſatis eſſet. Vt ſint omnino ge
nera ſtylobatarum duo, perpetuum, & expeditum. Illud
aut vno eodem ductu percurrit, aut reſilit ad ſpirarum
perpendiculum. De expedito dixilib. 3. vbi ſingulorum
generum trado rationes. Poſterioris nostræ ſententiæ in-
ueni vind ces Antonium & Baptistam Sangallos archi-
tectos inſignes, vt minus me coniecturæ pœniteat,
46[Figure 46]
188170GVL. PHIL. ANNOT. Quod ad remfaciat, ex antiquorum monumentis aliud
coniicere nonpotui. QVÆ SVPRASCRI-
PTA EST IN LIBRO TERTIO.
Diximus eius libricap. 3. Scamillorum deformationem
promitti quidem à Vitruuio, ſed neſcio quo malo fato, ad
nos non perueniſſe. SVB DIVO HYPÆ-
THRISQVE. Fiunt enim & hypogeæ ambula-
tiones, vtloquar cum Egeſippo & Petronio arbitro, ideſt
ſubterraneæ, quibusnon ſunt abſimiles Cryptoporticus,
vndi ſcilicet parietibus tectæ. ET DEXTRA
ATQVE SINISTRA STRVCTI-
LES CLOACÆ FIANT. Cloacam locum
eſſe concauumper quem colluuies quædam fluat, eius
appellatione tubos & fistulas contineri, Auctor est Vl-
pianus Pand. lib. 43. de cloacis. PRÆTEREA
IN HIS OPERIBVS THESAVRI SVNT
CIVITATIBVS IN NECESSARIIS
REBVS AMAIORIBVS CONSTI-
TVTI. Theſaurum cuiuſcun rei eſſe copiam, qui
Sexti Pompei legerit fragmenta ignorare minime potest.
IN CONCLVSIONIBVS. Eonomine in-
telligit Vrbium obſidiones. VNAM IN PACE
SALVBRITATIS, ALTERAM IN
BELLOSALVTIS. Salubritatis, quia ambu-
latione & motione corporis, humorum plenitudines mole-
stiores exuguntur, Salutis, quia ex hypæthris (in
quibus arbores fuerant conſitæ) in conclu-
ſionibus cæduntur ligna, quorum
difficilis erat apparitio.
189171IN LIB. V.
CAP. X.
RIMVM ELIGENDVS LO-
p # CVS EST QVAM CALIDIS-
SIMVS. Penè quicquid hic de balneis ſcri
ptum est, Palladius in libri ſui primi caput. 40. transtu-
lit. De eius nominis deriuatione ſi quis requirat, videndus
Etymologus, & Suidas. Sed illud prætereundum non eſt
quod tradit Spartianus in Adriano, neminem niſi egrum
lauari in publico paſſum ante horam octauam, Martialis
certè lib. Epigrammaton. 4 paleſtræ nomine, horam octa-
uam lotioni adſcripſit. Epigramma quoniam eſt pulcher-
rimum viſum est ſubiungere, eſt verò ad Euphemum.
Prima ſalutantes, at altera detinet hora:
# Exercet raucos tertia cauſidicos,
In quintam varios exercet Roma labores.
# Sexta quies laſſis, ſeptima finis erit.
Sufficit in nonam nitidis octaua paleſtris,
# Imperat extructos frangere nona toros.
Hora libellorum decima eſt Eupheme meorum.
# Temperat ambroſias cum tua cura dapes:
Et bonus ætherio laxatur nectare Cæſar:
# Ingenti tenet pocula parca manu.
Tunc admitte iocos; greſſu timetire licenti
# Ad matutinum nostra thalia Iouem.
IPSA AVTEM CALDARIA TEPI-
DARIAQVE. Hic, pro cellis accipiuntur, mox
provaſis. EX HYPOCAVSTO. Paulopoſt
hypocauſim vocat, idest fornaculam in quaignis ſuccen-
ditur, vnde aqua calefit. Papinius ſyluarum libro primo.
190172GVL. PHIL. ANNOT. Tenuem voluunt hypocaust a vaporem,
Cicero ad Quint fratrem, vaporarium appellat. Hyp@-
causti mentionem facit Vlpianus Pandect. lib. 17. man-
dati fornacatorem in Papiniano Pandect. lib. 33. de fun-
do inſtr. interpretor ſeruũ qu in balneo curã habet ſuc-
cendendi ignis. EX COMMVNI HYPO-
CAVSI CALEFACIENTVR. Pro ca-
lefiant dictã, vt lib. 4. cap. 7. concalefaciũtur. RVR-
SVS REDEAT AD PRÆFVRNIVM.
Præfurnium os est hypocausti, quo nomine vtitur Cato,
cap. 38. LATERCVLIS BESSALI-
BVS. Octo vnciarum, ideſt pollicum, Pes enim in duo-
decim vncias, ideſt pollices diuiditur. Et vt ſemel dicam,
pes diuiditur in palmos quatuor. Palmus constat quatuor
digitis ſiue pollicibus tribus. Digitus tam latus eſt quàm
ſunt lata quatuor Ordei grana. Mendoſe citatur Iſido-
rus a gloſſematicis Iuriſconſ. vt dicat pedem constare di-
gitis. xv. Scribendum enim. xvi. Animaduertendum eſt
antiquos pedem pro aſſe ſiue pondo habuiſſe, quod in duo-
decim æquas partes diuideretur, vnde Columella lib. 6.
cap. 18. dupondium dixit pro duobus pedibus. & lib. de
arboribus cap. 16. Abipſo (inquit) arboris crure peda-
le ſpacium intermittito, deinde ſulcum in quatuor pedes
longum, in tres altum, in dupondium & ſemiſſem cum fe-
ceris, & c. DEINDE OPERE ALBARIO.
Hoc fitpura calce. SIVE TECTORIO. Te-
ctorium cóplectitur arenatum, ideſt mortarium, & mar-
moratum. PRÆTER SCHOLAM LA-
BRI. Schola, Hermolao pars est labri, ſiue ſolii aut
aluei, ideſt foſſæ lapideæ balnearum, vbipoſteriores,
191173IN LIB. V. cupato à prioribus labro, præstolabantur, & ſpectantes
ſtabant, alus magis placet porticum eſſe circum labrum.
LACONICVM SVDATIONES
QVE. Laconicis ſudorem ex calore ſicco elici auctor
eſt Cornelius Celſus lib. 2. cap. 16. Vnde illud Colu-
tnellæ in Proœmio lib. 1. Quotidianá cruditatem laco-
nicis excoquimus, & exucto ſudore ſitim quærimus.
Erant autem veluti Turriculæ cameratæ in hemiſphe-
rium. Quæ loca ſignificat, cum ait, ſudationes, ea Sene-
ca in epistolis ſudatoria vocat. Cornelius Celſus lib. 3.
cap. 27. dicit aſſas ſudationes, ad differentiam earum
quæ fiunt balneis. Apud Dionem libro. 53. legimus La-
conicum dici, quòd Lacædemonii huiuſmodi ſudatoriis
cruditatem coquerent. MEDIVMQVE LV-
MEN IN HEMISPHÆRIO RELIN-
QVATVR. Hemiſphærium à teſtudine differt, @
bæc ex duobus arcubus in crucemſe in centro ſecantibus
conſtare videtur, illud autem planè ſphæricum & orbicu-
latum est.
CAP. XI.
ONSTITVVNTVR AVTEM
c # IN TRIBVS PORTICIBVS
HEXEDRÆ. Hexedra à ſedium fre-
quentia dicta est. Eius figuram referunt quæ in Cœnobiis
vocantur capitula. QVOD GRÆCI VO-
CANT ΔΙ´ΑΥΛΟΝ. Diaulon dicunt cur-
riculum ſiue ſpacium ita conſtructum vt cum curſores ad
ſtadii metam perueniſſent, flexo curſu per uerſuram
192174GVL. PHIL. ANNOT. dirent vnde eſſent digreſſi. Alioqui Diaulos Heroni ha-
bet in longitudinem pedes mille ducentos, Stadium verò
ſexcẽtos. Certe hoc loco Vitruuius {δί}{αυ}{λο}ν dicit quod
duorum ſtadiorum ambulationis habeat circuitionem.
EPHOEBEVM IN MEDIO. Ita appella-
tur locus vbi puberes exercebantur, quos Cenſorinus lib.
de die natali vult eſſe decimo ſexto ætatis anno. SVB
DEXTRO CORTICEVM. Lego aut Co-
riceum pro loco vbi puellæ exercebantur, aut Couriceum,
pro Tonſtrina. DEINDE PROXIME CON-
NISTERIVM. Scribo Coniſterium à {κο}νὶς, vbi
puluere post vnctionem luctaturi aſpergebantur, vt præ-
benſiones eſſent firmiores & non lubricæ. Nicolaus ta-
men Perotus vir alioquin de lingua latina non male meri-
tus pro Apodyterio accepit ideſt cella in balneis vbi loturi
vestes deponebant, parũproſpiciens. Hoc vtuntur Varro
lib. 2. de re rustica, Cicero & Plinius in Epiſtolis.
AD SINISTRAM EPHOEBEI ELEO-
THESIVM. Locus vbi ceromatæ, idest cerato oleo
perfundebantur, quanquam eleodeuſium potius dicendum
videtur. Δδύω enim rigo ſignificat. Ceroma apud Pli-
nium lib. 35. cap. 2. pro coniſterio & eleotheſio inter-
pretantur, alii pro loco vbi Athletæ exercebantur. Vte-
bantur oleo & in balneis, item ſtrigilibus ad diſtringen-
dum detergendũ ue ſudorem. Artemidorus lib. de Sónio-
rum interpretatione. 1. cap. 66. (vbi de balneis multa)
Lecythum tradit vocari in quo oleum, Xyſtrophylacem
in quo strigiles adſeruarẽtur. Strigmenta autem ſunt ſor-
des gymnaſiorum, hoc est quæ ex vnctorum
193175IN LIB. V. corporibus raduntur. Græci Γ{λο}ίο{ι***}, {στε}λ{γί}{σμ}α{τα}
& ῥύ{πο}{ι***} vocant. Nam ſordem in palæstris acceptam
{πά}{το}ν dici tradit lib. ſimpliciũ medicamentorũ. 8. Ga-
lenus. Strigmentorum gymnaſiorum mentio eſt apud Pli-
nium lib. 15. cap. 4. De eis & balnearũ ſcribit Dioſcor.
lib. i. cap. 28. A Plin. lib. 34. cap. 8. vt id quo addã,
dicitur Apoxyomenos et Perixyomenos qui ſe diſtringit
ſed hic vndi. PROPNIGEVM IN VER-
SVRA PORTICVS. Idest ſuffocatorium aut
præfurnium. DVÆ DEXTRA ATQVE
SINISTRA STADIATÆ. Porticus ſta-
diatæ dictæ ſunt, quòd in iis ceu tectis stadiis per hye-
mem cœlo non ſereno Athletæ exercerentur aut ſpectan-
tibus hominum copiis certarent. AVT PLATA-
NONES. Loci platanis conſiti, Refert Plinius lib.
12. Platanos Athenis fuiſſe cœlebratas in ambulatione
Academiæ. Nos multas non ſine voluptate vidimus Ro-
mæ in vinea Cardin. Saluiati, & aliis locis. QVOD
ATHLETÆ PER HYBERNA TEM
PORA IN TECTIS STADIIS E-
XERCENTVR. Stadium præter vulgatam ſi-
gnificationem vſurpant auctores pro curriculo, ideſt loco
vbi curſores aut Athletæ exercentur, in qua ſignificatio-
ne (quantum iudico) accipitur ab Aphthonio in deſcri-
ptione Arcis Alexandriæ. Eius Scholiaſtes pro Thea-
tro interpretatur. NOSTRI XISTA AP-
PELANT. Xistus & Xiſtum cum apud Græcosidé
ſignificent, apud Latinos nonnihil habent diſcriminis, ná
Xistos vocant porticus tectas vbi Atbletæ per
194176GVL. PHIL. ANNOT. exercebantur, Xiſta autem ſubdiales ambulationes vbi
ſudo cœlo ſuas exercebant paleſtras. Tertullianus lib.
ad martyres. Xyſtarchen vocat eum qui Xysto præeſt.
CAP. XII.
E OPORTVNITATE POR-
d # TVVM NON EST PRÆTER-
MITTENDVM. Portus est locus có-
cluſus quò portantur merces, & inde exportantur, aucto-
re Vlpiano Pandect. lib. 50. De verb. & rerum ſignifi.
Cothona neutraliter, & Cothones maſculino genere dici
artificiales portus, auctor est Seruius Æneid, lib. primo.
CIRCVM ENIM PORTICVS SIVE
NAVALIA SVNT FACIENDA.
Naualia intelligit loca vbi construuntur naues, aut ſub-
ductæ quaſſatæ ue inſtaurantur & adſeruantur. Quorũ
rationem tradit in fine buius capitis. SIVE EX POR-
TICIBVS, ADITVS AD EMPORIA. Qui-
dam codices pro porticibus habent portubus. Emporia ve-
rò, ſunt loca vbi merces venduntur. Vnde ſcribit ad finẽ
libri primi, Mercurio vti Iſidi & Serapi, in emporio ædẽ
constituendam. SED ERIT EXVNA PAR
TE STATIO. Stationem Vlpianus Pandect. lib.
43. de fluminibus, interpretatur locũ vbi tutò naues ſta-
re poſſint. EXPEDTANTVR PROGRES-
SVS. Progreſſus appellat agerum illam continuatamſe-
riem, quam nos ab elata terra leuatam dicimus. VTI
PORTETVR PVLVIS A REGIO-
NIBVS QVÆ SVNT A
195177IN LIB. V. TINVATÆ AD PROMONTORI-
VM MINERVÆ. Hic vocatur puteolanus, de
quo lib. 2. cap. 6. Solidatur autem aquis vel teſte Sido-
nio Apollinari in Panegyrico. VTI IN MOR-
TARIO DVO AD VNVM RESPON-
DEANT. Mortarium hic non ſignificat arenatum, ſed
locum vbi rutro ſubigimus calcem & huiuſmodi. Ita au-
tem miſcebuntur puluis & calx, vt ille ad hanc proportio-
ne dupla reſpõdeat. ARCÆ STIPITIBVS
ROBVSTIS ET CATENIS INCLV-
SÆ IN AQVAM@ DEMITTENDÆ DI-
STINENDÆQVE FIRMITER. Id
genus aquarii ſepti vulgus vocat cataractas. Figũtur ex-
cauata & ſulcata à ſummo ad imum tigna, pari inter ſe
ſpacio. Vbi obfirmata ſunt, tam longe quam magnum est
interuallum & aliquanto plus, ſed pro ratione caui craſſæ
comparatæ tabulæ indũtur in ſummis canalibus, vt ad in-
fimas vſ partes deſcendant, induntur aliæ ſuper alias
vti bene cohæreant dum ad eam altitudinem ſeptum ere-
ctum ſit quæ erit neceſſaria, poſt hauſtoriis machinis, in-
cluſa ſepto aqua exinanitur. DEINDE INTER
EAS EX TRANSTILLIS. Tigillis, aſſe-
ribus. DONICVM COMPLEATVR
STRVCT VRÆSPACIVM. Pro donec,
vt lib. 3. & lib. 9. TVNC AB IPSA TER
RA SIVE CREPIDINE. Idest à ſummo
litore quod fluctibus eliditur & alluitur. PVLVI-
NVS QVAM FIRMISSIME STRVA-
TVR. Fundamentum farctum cæmentis aut arena.
Alià puluinũ. Seruius lib. 10. Ænei. ait à nautis
196178GVL. PHIL. ANNOT. ri duriorem arenam quæ remeantibus fluctibus & eunti-
bus denſatur, & in modum ſaxi dureſcit. Beroaldo pla-
cet molliorem eſſe arenam. Et puluinos ſcribit Iſidorus
lib. 19. eſſe machinas quibus naues in portum deducun-
tur aut ſubducuntur. Vnde illud Plauti in Caſſina, vt
ſubducam nauim in puluinarium, quod tamen non deſunt
viri docti qui à puluino arena dictum putent. MAR-
GINES STRVANTVR ÆQVILI-
BRES EI PLANITIÆ. Pari libramento,
ad regulam coæquatæ. RELATIS TABV-
LIS. Commiſſis vt in Orthoſtatis fieri diximus lib. 2.
MERONIBVS EX VLVA PALV-
STRI FACTIS. Aliàs peronibus, ideſt ſaccis
vt apud Plinium lib. 36. cap. 14. TVNC CO-
CHLEIS, ROTIS, TYMPANIS COL-
LOCATIS. Hauſtoriæ ſunt rotæ de quibus lib. 10.
cap. 9. QVEMADMODVM IN THEA-
TRORVM ET MVRI FVNDATIO-
NIBVS EST SCRIPTVM. De muris
dixit lib. 1. cap. 5. De Theatro lib. huius cap. 3. Quá-
quam eorum fundationes vult peti ex lib. 3. cap. tertio.
RVDERATIONE SIVE STRVCTV-
RA COMPLEATVR. De ruderatione inte-
grum eſt cap. 1. lib. 7. HIS PERFECTIS
NAVALIORVM EA ERIT RATIO.
Pro naualium mutata declinatione. TINEAM,
TEREDINES. Separauit Tineam à Teredine
vt Plinius lib. 16. cap. 41. qui ſcribit Teredinem in
mariſentiri, terrestres eſſe Tineas Id ante eum dixerat
Theophraſtus lib. de Historia plátarum quinto.
197179IN LIB. V. eſſe Teredinem corpore paruam, capite magno & den-
tibus, Tineas verò ſimiles vermiculis, quibus paulatim
materies perforatur. Libro ſecundo, cap. nono. termitem
vocauit. Est & Thrips lignarius vermiculus, hoc eſt qui
ligna rodit, ſicut Ips cornua & vites, Cis frumen-
ta, Midas fabam, Ix vitrum, Sis vestes
Auctore Phocione Crammatico in
Lexico. MINIME
SVNT MATE
RIAN-
DA.
Ligno extruen-
da non ſunt, immo
omnino à Ciuium domibus
propter incendia ſunt
naualia ſemo-
uenda,
arcendáque, vt
eius quoque rei nos lectorem moneamus.
198180
GVLIELMI
PHILANDRI CASTILIO,
NII GALLI CIVIS RO. IN SE-
xtum Lib. M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
ENCYCLIO QVE DOCTRI-
NARVM OMNIVM DI-
SCIPLINA. Encyclion diſci-
plinam ſiue Encyclopædiá vocat cir-
cularem orbiculatam diſciplinarum
omnium ſcientiam, quas vt nemo me-
diocriter doctus coniunctionem communicationem inter
ſe habere iuerit inficias, ita lib. 1. cap. 1. vult in omnibus
Architectum ſi nó excellere, at certe tinctum & non im-
peritum eſſe. PHILOLOGIS ET PHI-
LOTECHNIS REBVS. Ista tribuit rebus
quæ ſunt hominum, Nam philologus, is dicitur qui vehe-
menti diſciplinarum tenetur amore, qui diſcendi ſtudio
inhiat, in eo commentatur, & totus incũbit. Philotechnus
æũt artium opiſiciorum studioſus, & artificiorũ cultor.
199181IN LIB. VI.
CAP. PRIMVM.
AMQVE ALITER ÆGYPTO,
n # ALITER HISPANIA. Habent
enim diuerſos horizontes. Est autem horizon
qui hemiſphærium manifestum ab occulto terminat, ab
ὁ{ρί}ζω, idest finio nominatus. Macrobius ſuperstantis
cœliterminum, Martianus Capella finitorem, Ptolemæus
& Alphagranus bemiſphærii circulum vocant. SVB
SEPTENTRIONIBVS NVTRIVN
TVR GENTES IMMANIBVS COR
PORIBVS, CANDIDIS COLORI-
BVS, DIRECTO CAPILLO ET
RVFFO. Hoc etiam narrat Galenus lib. 2. de tem-
peramentis. Et ſcribit Tacitus lib. de Germanis, eorum
comas eſſe rutilas, & procera corpora. Vide Plin. lib. 2.
cap. 78. Nam flauos eſſe, memini legere apud Iuuena-
lem ſatyra. 3. Lucanum lib. 1. & . 2. Strabonem lib. 7.
Herodianum lib. 4. Claudianum, & Chonradum Celtem
in elegiis. ANIMO SVSTINENTES.
Idest fingẽtes & imaginãtes, vt vulgus loquitur. VTI
ORGANI, QVAM ΣΑΜΒΥ´ΚΗΝ
GRÆCI DICVNT. Sambuca, muſicum or-
ganum triquetrum, imparibus longitudine fidibus & ſo-
nis. SPIRITVSVOCIS HABENTES
HVMORE REPLETOS, AD HYPA-
TOS ET PROSLAMBANOMENOS.
Vocum varietas ex climatum diuerſitate naſcitur. Nam
gentes quo breuiorem habent Poli eleuationem, eò ſunt
acutioris vocis, quo ſublimiorem, eò ſunt ſonitibus
200182GVL. PHIL. ANNOT. uioribus, à Nete ſcilicet (tranſeũdo per Meſen) ad Hy-
paten & Proslambanomenon pertingendo vt in Muſica
Theatri deſignatione, ſuperiore libro. Id verò fieri ait
propter breuitatem altitudinis, aut distantiam ad mun-
dum, vti in organo Sambuca, chorda quæ est angulo pro-
ximia, (Ita enim Vitru. loquitur) ideſt quæ est breuiſſi-
ma tenuem & acutiſſimũ habet vocis ſonitum, ab ea quæ
ab angulo maxime abeſt, ideſt a longiſſima grauior ex-
primitur ſonitus. Sed animaduerſione dignum putamus
quod ex Capella & Auſonio refert Ianus Parrhaſius in
arboribus muſicã rationem diuerſam eſſe. Nam vt quæ
procerior arbor eſt & in altü tendit, eo magis acutũ red-
ditſonum. Quæcun verò quam minimum abſunt ab
radice, grauius & rauco murmure quatiuntur. Scribo au-
tem hoc loco ad hypatas & Proslambanomenon. HOC
AVTEM ITA ESSE, A SERPEN-
TIBVS LICET ASPICERE. Tradit
Galenus extremo ſecundo libro de affectis locis, calorem
motum excitare, frigus verò ocioſum, & ad motiones pi-
grum efficere animal. Inde animalia frigidioris naturæ
per hyemem ſolere latere, ipſas adeo Viperas ſi cótra-
ctentur defer antur non mordere, contrà per æſtatem
at tum potiſſimum cum Caniculæ ardore exæſtuant,
ſæuire & furorem præ ſe ferre. Eò reſpexiſſe mihi vide-
tur Ouidius ſecundo Metamorph. cum ait,
Quæ polo poſita est glaciali proxima ſerpens
Frigore pigra prius nec formidabilis vlli,
Incaluit, ſumpſit nouas feruoribus iras.
CVM SINT AVTEM MERIDIA-
NÆ NATIONES ANIMIS
201183IN LIB. VI. TISSIMIS. Nationes quæ ad meridiem vergunt,
cum animi perſpicuitate & conſilio plurimum valeant,
viribus minimum poſſint, Septentrionem incolentes viri-
bus innixæ, & conſiliis destitutæ, franguntur, vt verũ ſit
cœli qualitate ingeniis aliquid accedere aut adimi. ITA
DIVINA MENS CIVITATEMPO-
PVLI ROMANI EGREGIA TEM-
PERATAQVE REGIONE COL-
LOCAVIT. Decebat ſcilicet eam vrbẽ quæ erat
futura mundi caput, quæ tot populorum diſcorde. feraſ
linguas ſermonis commertio contraheret ad colloquia, quæ
vna cunctarum gentiũ in toto orbe eſſet utura princeps,
& pollere conſiliis, & viribus valere.
CAP. SECVNDVM.
TI CVM DE SYMMETRIA
v # SIT DETRACTVM AVT
ADIECTVM. Oportet omnino Ar-
chitectum ingenio eſſe ſolerti, multa doctrina, maximo
vſu, atque imprimis acerrinio ſſe iudicio, cui pro loci
commoditate, aut decore, artis interdum præcepta negli-
genda. Nec enim in omnibus locis omnes ſymmetriæ ef-
fectus reſpondere poſſunt. Tum animaduertendum qui-
bus rationibus ad loci naturã aut magnitudinẽ, opus debeat
tẽperari. Ibi erit ĩgenio opus & acumine vt de ſymmetriis
adiectiones aut detractiones fiát, ingenio vt inueniat, vſu
vt cognoſcat, iudicio vt ſeligat, conſilio vt cóponat, arte vt
perficiat quod conſtituerit. In re autem ædificatoria laus
eſt omnium prima iudicare quid deceat.
202184GVL. PHIL. ANNOT. RVM FIGVRÆ PROMINENTES
CVM SIT TABVLA SINE DVBIO
AD REGVLAM PLANA. Pictores pro-
minentias ex tabula, vmbris, lineis, & cóminutis angulis
monſtrare elaborant. Vmbris quomodo fiat docet Plinius
lib. 35. cap. ii. Omnes inquit qui volunt eminentia vide-
ri, candicantia faciunt colorem condiunt nigro. Magna
prorſus ars, in æquo extantia ostendere, & in confracto
ſolidaomnia. Sed de eare nos libro de pictura ſcripto do-
cebimus, vbi præter quam quod indic abimus quicquid ſub
picturam cadit, id regulæ & circini beneficio ſieri poſſe,
vtcun pictores negẽt Empirici & {λο}{γο}Ζω{γρά}φοι,
idest verbis tenus pictores, ita enim libet appellare pe-
niculi ductores indignos non qui pingant cuiuſmodi nullos
videmus, ſed qui nec terãt colores (egregios enim pictores
aut potius tolerandos ætas nostra vnũ at alterum tulit)
præter inquam quod docebimus circino & regula vniuerſa
pingendi rationem perfici oportere, oſtendemus etiam qua
ſymmetria partes ad vniuerſum corpus referantur, quotu-
plices ſint ſtatus & flexus corporum & rerum pingenda-
rum, qua ratione omnem colorem non temere, ſed certo
iudicio componas miſceas ue. Sunt de vmbris nónulla ſcri-
pta à Leone Baptiſta libello de pictura non infeliciter
quidem illa, ſed quæ meos conatus nihil ſint tardatura.
NON ENIM VEROS VIDETVR
HABERE VISVS EFFECTVS. Ocu-
lorum profecto ſenſus acerrimus, veruntamen qui non ra-
ro fallatur. Remi enim (quod & ipſe & omnes fatentur)
cum ſint ſub aqua recti, oculis tamen fracti videntur.
Cauſam vel ex Ioanne Cátuarienſi Archiepiſcopo,
203185IN LIB. VI. te perſpectiue tertia, hanc eſſe liquet, quòd pars quæ in
aqua eſt, proprior apparet quam ſitreipſa, pars quæ ex-
tra aquam est ſuo in loco apparet. Ita cum partes hæ
directe continuæ apparere non poſſint, apparent conti-
nuatæ indirecte. Reliqua quia paucis explicari non poſ-
ſunt, præstat ad opticæ ſcriptores reiicere. VTI
NON CONSIDERANTIBVS ASPE-
CTVS EVRYTHMIÆ DVBIVS. Eu-
rythmia est venusta ſpecies commodus in compoſiticni-
bus mẽbrorum aſpectus, auctore Vitruuio lib. 1. cap. 2.
ea concinnitas naſcitur ex Symmetriis præſcriptis, aut iis
quæ à ſolerti & acuto Architecto pro occaſione quæ-
runtur.
CAP. TERTIVM.
NQVIBVS TRABES IN
i # ATRII LATITVDINE TRA-
IECTÆ HABEANT INTER
PENSIVA. Interpenſiua Hermolaus ait eſſe ti-
gilla aut aſſeres ab angulis parietum ad angulos tignorum
intercluſos ad imbres in colliquias deriuádos. Ego eo etiá
nomine dici crediderim ligna quædam, fulcra stillicidio-
rum, aut quorum pars traiect as & alioquin veluti penſi-
les trabes ſuſtinet, alter a parieti infixa. ET COL-
LIQ VIAS. Idest canales qui defluentem ex ſtil-
licidiis aquam recipiunt. DISPLVVIATA
AVTEM SVNT. Diſpluuiata tecta fiunt, tra-
bium iunctis capitibus, mutuo innixu paribus contra ſe
ponderibus, pedibus imis diuaricatis, quæ (niſi
204186GVL. PHIL. ANNOT. Sext. Pomp. pectinata appellat, ſicut testudinata in par-
tes quatuor deuexa. Nam aliter pectinatim diſpoſitum
dicitur à Vitruuio lib. 1. cap. 5. idest quemadmodum ſer-
ræ dentes ſolent eſſe. DELIQVIÆ ARCAM
SVSTINENTES. Deliquias videtur intelli-
gere quas Sext. Pomp. dicit delicias, tigna quæ à culmine
ad tegulas angulares infimas verſus fastigatum collocan-
tur, vnde tectum deliciatum, & deliciares tegulæ. Nam
collicias tegulas idem auctor ait per quas aqua in vas de-
fluere poteſt. ET OPVSINTESTINVM.
Pro feneſtris hoc loco accipiendum. Aliàs omne opus ma-
teria constans ſignificatur intestini operis appellatione.
CAP. QVARTVM.
TRIORVM VERO LONGI-
a # TVDINES. Statim ab interiori ianua
introeuntibus occurrit atrium, æ dificium conti-
nens aream in quam collecta (inquit Sextus Pomp.) ex
omni tecto pluuia deſcendit. Dictum vt Varro existimat
ab atriatibus Hetruriæ populis, vnde exemplum ſit ſum-
ptum, Seruius, AFneid. 1. ab atro, quòd in eo culina eſſet
dici mauult. Illud verò non fuerit negligendum, quod ſa-
cri Euangelii ſcriptores {αὐ}λὴν vocant, id interpretes
vertiſſe atrium, quanquam atrio Græci non vtuntur, vt
ſcribitur huius libri cap. 10. Gellius certe lib. 16. cap.
6. refert nonnullos existimaſſe primorem partem domus
quæ atrium vulgo diceretur, vestibulum eſſe, nam quod
ad vocabulum græcum attinet, Atheneus tradit {αὐ}λὴν
appellariperflabilem locum, & {δι}{αυ}λωνίζ{ει}ν
205187IN LIB. VI. cum vtrin ventum excipientem, vſurpari autem ſua
ætate (quemadmodum Menander & Diphilus vſi erant)
pro regiis, quod ante ſe habeát ampla ſubdialia loca, quia
ibi prætoriani milites obdormiant, Homerum verò, per-
petuò aulæ nomine ſubdialia loca intelligere, vbi hercei
Iouis er at ara. Verba eius libitum eſt apponere, ea ve-
rò ſunt ex lib. δ{ει}{πν}ο{σο}{φι}{στῶ}ν quinto. Ο’{γο\‘ρ} {δι}α-
{πν}εόμ{εν}ος {τό}{πι}ς {αὐ}λὴ λέ{γε}{ται}, {κὶ} {δι}{αυ} {λφ}-
νίΖ{ει}ν φα{μρ\‘ν} *** {δε}{χό}μ{εν}ον {ἐξ}ε{κα}{τέ}ρου {πν}@ῦ-
{μα} χω{ρί}ον. paulo post. Νῦν {δὲ} {τὰ} βα{σί}λ{ει}α
λέ{γο}{υσϊ}ν {αὺ}λὰς ὤς{πε}ρ Μ{εν}{α\’ν}{δρ}ος {καὶ} Δί{φι}-
{λο}ς. Ἤ{το}ι {δτὰ} *** με{γά}{λο}{ι***} ἔ{χει}ν {πρὸ} {τφ\~ν} οἴ-
{κω}ν ὺ{παι}θ{ρί}ο{ι***}, {κα}ὶ {πα}ρα{κο}ι {μᾶ} {θαι}
*** {δο}ρυφόρο{ι***} ***ῖς βα{σι}λ{εί}οις. Ὅμηρος {δὲ}
{τη\‘ν} {αὐ}λὴν ᾀεὶ {τά}{ττ}{ει} {ὐθὶ} {τφ\~ν} ὑ{παι}θ{ρί}ων {τό}-
{πω}ν, {εἴ}{θα} ἦν ὁ {τοῦ} Ερκ{εί}ου Ζηνὸς βω{μό}ς.
LACVNARIORVM ET ARCAF.
Idest caui ipſorü laquearium. ALIS DEXTRA
ET SINISTRA. Alæ dicũtur hoc loco, vtrin
quod cótinuò ab impluuio struitur. TABLINVM
SI LATITVDO ATRII ERIT PE-
DVM VIGINTI. Pro Pinacotheca Tablinum
poſuit. Nam in Tablino codices & monumenta rerum
in magiſtratu geſtarum adſeruantur. In Pinacothecis
aũt pictæ tabulæ & ſtatuæ, vt ex Plin. lib. 35. cap. 2.
coniicere licet. Vide quæ ſunt apud Alexádrum ab Ale-
xandro lib. 5. dierum genialiũ cap. 24. SI ENIM
MINORVM SYMMETRIIS VTE-
MVR IN MAIORIBVS. Scribendum,
206188GVL. PHIL. ANNOT. enim maiorum ſymmetriis vtemur in minoribus. Item
paulopoſt. Sin autem maiorum in minoribus vtemur, re-
ſtituendum, ſin autem minorum in maioribus. Fugiſſet me
locus hic, niſi conniuenti mihi tranſilienti ſummõstraſ-
ſet acrivir ingenio Lucenius meus. IMPLVVII
LVMEN LATVM ATRII NE MI-
NVS QVARTA. Deorſum quo impluit, implu
uium dicitur, ſurſum qua compluit, compluuium, vtrun
à pluuia. Auctor Varro de lingua latina lib. 4.
GAP. QVINTVM.
RICLINIORVM QVANTA
t # LATITVDO FVERIT. Tri-
clinium à tribus lectis dictum, à Cicerone 2.
de Orat. conclaue transfertur. Seruius Æneid. 1. ſcribit
antiquos stratis tribus lectis epulari ſolitos, errare eos
qui Triclinium dicút ipſam Baſilicam aut cœnationem.
Velhic vnus locus facit contra Seruii ſententiam, ne lau-
dem Q uintilianum & Valerium Maximum qui quod
Cic. 2. de Oratore, de Scopa loquens conclaue dixerat,
Triclinium interpretantur. Q uis autem fuerit apud ve-
teres accumbendi mos, quæſitum eſt, nec ab vllo cuius ad
hanc diem ædita ſit (quod ſciam) ſententia expoſitum.
Nos verò quod lectione & marmoribus antiquis animad-
uerterimus, non pigebit adferre, vt ad cæteros aliqua quo
hinc vtilitas perueniat. Ita pranſuri aut cœnaturi illi
(prandiorum enim ne cui Seruii auctoritas imponat, mẽ-
tio eſt apud Hippocratẽ lib. 2. de victus ratione in mor-
bis acutis, apud Plautum, Terentium, Valerium Max.
207189IN LIB. VI. Plinium Cæcilium, & alios, Q uanquam Galenus lib. 6.
de tuenda valetudine, refert ſe niſi tardius lauaret, cibum
non ſumpſiſſe, & illum quidem cum ſumeret, ſolo pane
vti, abſ potu, Q uoſdá verò oliuis, melle, at id genus,
vſos cum potu, vt videri poſſit cibus quem interdiu ſume-
rent, leuis & facilis fuiſſe, cœna copioſior, vtcun gra-
uiſſimus auctor Ariſtoteles Problematon ſectione. 3. ait
prandere large, cœnare parcepræcipi) Illi inquam pran-
ſuri aut cœnaturi, ſolebant lectos nonnunquam tres ſter-
nere accubitorios, diuerſos ſcilicet ab eis in quibus dormi-
rent. (Nam Heliogaballum tradit Lampridius ſolido ar-
gento habuiſſe lectos triclinares & cubiculares) vnde
vocatum Triclinium, aliquando duos, inde Plautus quar-
to actu Bacchidum, biclinium formauit. Sed & Vitru-
uius huius lib. cap. 10. vt in Oeco quatuor Triclinia ſter
ni poſſint, præſcribit. Et Iulius Pollux lib. 1. cap. 8.
tradit οἵ{κο}ν dici {τρ}ί{κλ}ινον, {πε}ν{τά}{κλ}ινον, {δε}{κά}-
{κλ}ινον, ex lectorum numero. Antiphanes & Anaxan-
drides {τρ}ί{κλ}ινον dixerunt, Phrynichus ἐ{πτ}{άκλ}ινον
& {ε***}νεά{κλ}ινον vſurpauit vt eſt apud Athenæam lib.
2. Et apud eũdem lib. 5. ſcribit Callixenus ad prorã na-
uis Pbilopatoris fuiſſe οἵ{κο}ν {τρι}{σκ}{αι}{δε}{κά}{κλ}ινον,
vt coniecturæ ſit locus, plures aliquãdo ſtratos lectos pro
conuiuarum numero. Quanuis fere gratiarum numero
eſſe delectatos, & in Muſarum deſiiſſe animaduerſum
ſit. Notum est enim illud ex Iulio Capitolino in Vero,
ſeptem conuiuium, nouem verò conuitium. Nam & Ar-
chestratus Poeta Syracuſius conuiuas eſſe aut tres, aut
quatuor, aut nõ plures quin vult, aliàs futurum
208190GVL. PHIL. ANNOT. tum manipulariũ & rapto viuẽtium. Ἔ {στω}{Cαν}(inquit)
\’δ ἢ {τρ}{\~ει} ἢ {τέ}{ττ}αρ{εσ} οἱ ξυνά{πα}ν{τε}ς. Ἡ {τφν}
{πέ}ν{τε} {γε} μὴ {πλ}{εί}ο{ι***}, Ἤ {δη} {γδ} {α***} {εἴ}η. Μι{θω}-
φόρων ἁρ{πα}ξιβίων {σκ}ηνή {στ}α{τι}ώτων. (Sunt
autem hi verſus ex libro qui ſecundum Chryſippum in-
ſcribitur {γα}{στρ}ονο{μί}α, ſecundum Lynceum & Calli-
machum ἡ{δυ}{πα}θ{εί}α, vt Clearchus vult δ{ει}{πν}ο{λο}-
{γί}α, vt alii ὀψο{πο}ιία. Id quod lib. 1. Dipnoſophi-
ston Athenæus annotauit) etiam ſi Platonis Sympoſium
viginti celebr auerunt, vt idem prodit. Toties verò men-
ſas, quoties fercula & obſonia mutari, & onustas a duo-
bus ferri, conuiuiſ accubantibus apponi ſolere, ex Alexi
Poeta apud Athenæum lib. 9. & Plutarcho in vita Pelo-
pidæ coniecimus. Conſueuiſſe autem in lectis diſcumbe-
re, præter alia loca, indicat Virgil. Æneid. 1.
Tudas epulis accumbere Diuum. & Æneid. 2.
Inde toro pater Æneas ſic orſus ab alto. Et alibi.
Toris iuſſi diſcumbere pictis. Ad hæc Horatius lib. 1.
Sermonum, Satyra quarta. Sæpe tribus lectis videas cœ-
nare quaternos. & carminum lib. 1. Ode. 27. & cubi-
to remanete preſſo. Item Ouid. Amorú lib. 1. Elegia. 4.
Cum premet ille torum, vultu comesipſa modesto Ibis vt
accumbas. Suetonius in Auguſ. Ne cœnauit vnà, niſi
vt in imo lecto aſſiderent. Et post. Solebat & inæqua-
liſſimarum rerũſortes, & auerſas tabularum picturas in
conuiuio venditare, incerto caſu ſpem mercatiũ vel fru-
stari, vel explere, ita vt per ſingulos lectos licitatio fie-
ret. Terentius in Heauton. Accurrunt ſerui, ſoccos de-
trahunt, video alios feſtinare, lectos sternere, cœnam
209191IN LIB. VI. parare. Columella lib. ii. cap. i. Villicus ſit frugalitatis
exemplũ, nec niſife riis diebus accubans cœnet, Vale-
rius lib. 2. de institutis antiquis. Fœminæ cũ viris cubã-
tibus, ſedentes cœnitabant. Et ne mihi neceſſe ſit omnia
@mnium loca laudare, Romæ vidimus in ædc. D. Euſtha-
tii, & aliis locis, Mutinæ etiam ſcalptum in marmoribus
ſingulis iacentem in lecto hominem ſubiecto puluillo cu-
bito, appoſita ad lectum tripede menſa, aliquando mono-
podio. Ostendit & Venetiis huiuſmodi duo marmora Io-
annes Franciſcus Valerius Venetus, Romanum vnum,
puſillum illud quidem, Alterum à Peloponneſo vſ adue-
ctum. Præterea Romæ in ædibus Hieronymi Maffei &
Matthæi Saſſii, viſuntur marmora non admodum abſimi-
lia, vbi ſunt lecti duo decubitorii cum menſa vna. In vno
ſedet vir ſeminudus ſuppoſito humeris puluino, ad eius ge
nua eſt & alter ſeminudus pronus innixus cubito. Iuxta
Secundũ lectũ stat promiſſa barba ventroſus ſenex (Si-
lenum eſſe crediderim) cui ſoleas nudus iuuenis, vt iaci-
turo demit, (Soleas enim demere ſolitos eſſe puluiniſ
inniti cœnantes, præter marmora, multis Martialis &
aliorum ſcriptorum locis probari potest) ponè verò alius
nudus inclinabundũ ſustinet dũ detrahuntur. Quin &
apud veteres Romanos non fuiſſe vſum accũbendi, ſed
postea viros diſcumbere cœpiſſe, & mulieres ſedere quòd
turpis viſus est in muliere accubitus, auctor est Iſidorus
libro Etymologiarũ. 20. ex Varrone de vita populi Ro-
mani. Et Catonem Vticenſem nun̈ iacuiſſe niſi dormi-
turũ, ſed ſediſſe poſt cœpta ciu lia bella & auditam Phar-
ſalicam cladem ſcribit Plutarchus in ipſius vita. Ne
tamen velim existimari nudos cum ederent iacuiſſe,
210192GVL. PHIL. ANNOT. uis ita ſculptores expreſſerint. Id certe effecerunt vti
artis plus appareret, ibi muſculos, venas, flexus elucere
erat neceſſe, panno autem operire quod effingere non po-
tuiſſe tredibile ſit, eius vero vel ſuſpicionem à ſe aliená
eſſe oportere exiſtimabant. De his rebus cũ ad Paulum
Iouium Nouocomenſem virum & diſertiſſimũ & ſi quem
noſtrum ſeculum tulit {πο}λυἴ{στο}ρα retuliſſem (ſoleo
enim non raro mei amantiſſimum inuiſere, & poſt lectas
pulcherrimæ & omnibus numeris abſolutæ Historiæ quá
ſcribit aliquot paginas, pleriſ de rebus ſententiam roga-
re) dixit non defuiſſe qui exiſtimarent triclinia veterum
non admodũ fuiſſe diuerſa a monachorum nostrorũ Tri-
cliniis (quæ refectoria vocant) vbi sternũtur menſæ tres,
ad caput vna, & ad latera duæ, tantum hoc intereſſe,
illi in lectis ſederent (quod eum facere menſa humiliore
vidi, & Germanos in hypocauſtis morem dicebat ſeruaſ-
ſe) hi autem noſtri ſedilibus vtantur. Notari autem Ho-
ratiano dicto verſo conuiuatoris auaritiam, qui tribus
lectis ideſt (vt interpretantur illi) ſtratis ſedilibus, vole-
bat cœnare duodecim, potius quam quartum lectu & men-
ſam ſternere, ceu non amplior eſſe deberet lectus, quam
qui tres caperet niſi anguſte. Et certe in ſpeciem videri
poſſit ea ſententia plauſibilis, ſed cũ ne cuiuſquam ſcri-
ptoris, ne veteris marmoris auctoritati innitatur, haud
ſcio an temere amplectenda ſit. Animaduerto enim ia-
cuiſſe aut non ſediſſe vt nos ſolemus, idest vt ſpina cum
femore rectum angulum efficeret, & item femur cũ tibia
(nam id eſſe ſedere docuit Galenus lib. de vſu partiũ cor
poris. 3.) ſed diſtentis aliquando cruribus, nonnunquam
dextro poplite læuumprementes genu, interdum compli-
citis cruribus in alternas viciſſitudines, aliquando
211193IN LIB. VI. xantes ſeu coſſim inſidentes (liceat enim mihi ſi vetera,
at certe ſignificantia Pomponii verba renouare & molli-
re) quogestu ſedere ſolent ſartores, & Turcas edere
conſpexi Venetiis. Plures etiá tribus in lecto accubitorio
iacuiſſe indicat Martialis Epigram. lib. 9. in Mamurrã.
Et teſtudineum menſus quater hexaclinon,
Ingenu it citro non ſatis eſſe ſuo.
Querebatur Mamurra quòd lectus quẽ comparare velle
videri optabat, minus quadraret, cumſex tantum cape-
ret, ipſius autem menſa amplior eſſet at capacior. Illis
tamen ſuccenſendum non arbitror, ſi antiquorum morem
noſtro tempori quo ad eius fieri potuit accommodare ſtu-
duerint. Potuit autem eos aliquid mouiſſe, quòd diutius
& diligentius perſcrutantibus at rectius conſulentibus
ſatisfacturum non erat. De me hoc certè profiteor, mul-
ta incidiſſe ſæpius in mentem ſententias, quas tum qui-
dem maiorem in modum probauerim, de eis verò cum ſe-
uerius & exactius anquirerem, errores inueni, in ea parte
ipſa quæ potiſſimũ delect aſſet, & valde castigandos Mu-
tinenſium quod pulcherrima videbátur figuras ſubiunxi.
47[Figure 47]
212194GVL. PHIL. ANNOT.48[Figure 48] ALTITVDINES OMNIVM CON-
CLAVIORVM. Pro conclauium dictum eſt,
variataflexione. SIN AVTEM EXHE-
DRÆ. Exhedra enim & cellam ſignificat ad colloquẽ
dum, aut meridiandum, ideſt meridie dormiendum. Cic.
3. de Orat. de Cotta loquens. Cum dedita opera quie-
ſcentibus aliis, in eam Exhedram veniſſet, in qua Craſ-
ſus lectulo poſito recubuiſſet. AVT OECI QVA
DRATI FVERINT. In Oecis fiebant conui-
uia virilia vt infra cap. 10. ait, vnde Aſaroton œcon
vocat Plinius lib. 36. cap. 25. quaſi dicas non ſcopis
mundatum, non verſum, quod quæ ſolent conuerri, è testu
lis tinctis in pauimento erant elaborata, & veluti purga-
menta cœnæ in eo relicta, repræſentata. Statius Papi-
nius Syluarum lib. 1. Subeunt nouis aſarota figuris.
Sed & matres familiarum cum lanificis in œcis habere
ſeſſiones illo eodem capite decimo ſcripſerat, vt
213195IN LIB. VI. omnino nomine intelligamus, quas Salas plebeia voce vo-
camus, à ſaltando, vt putat Baptiſta Albertus, quòd in
eis nuptiarú & conuiuiorũ alacritas celebretur. CVR-
VA LACVNARIA AD CIRCI-
NVM DELVMBATA. Idest curua quide m
ſed non ad perfectam rotundationem, humiliter conforni-
cata. IMPONENDA CONTIGNA-
TIO, SVPRA EAM COAXATIO-
Facta tignorum textura, ſectiles tabulæ (quæ axes &
aſſes dicuntur) ſupra statuendæ, & clauis configendæ.
Qua autem ſit materia ad coaxationem vtendum, doce-
bit capite primo libri ſeptimi.
CAP. SEXTVM.
CI QVOS GRÆCI ΚΥΖΗ-
æ # ΚΙΝΟΥ´Σ. Κυζικηνοὺς, idest Cy-
zicenos, à Cyzico oppido Mileſiorum in Pro-
pontide, auctore Plinio cap. vltimo lib. 5. Fuit autem no-
bile, Arce, mœnibus portu, turribus marmoreis, vt tra-
dit Florus. VTI VIRIDIA DE TE-
CTIS PER SPACIA FENESTRA-
RVM PERSPICIANTVR. Ea alii Vi-
ridaria appellant, ſunt autem loca virentibus arboribus
conſita. Viridiarios Vlpianus Pand. lib. 33. de fundo
instructo, vocat præfectos curandis viridariis. Sed corri-
gendus est (vt opinor) hic locus pro tectis legendũ le-
ctis, ſcilicet pro accubitoriis, è quibus cœnantes ſpectare
ſyluas, platanones, pomaria, aut hortos per fenestrarum
loca poſſe cupiebat Vitruuius. TVM OPVS
214196GVL. PHIL. ANNOT. VT INGENIO ET ACVMINE DE
SYMMETRIIS DETRACTIONES
AVT ADIECTIONES FIANT. Le-
ge quæ huc pertinent ſupra cap. 2. & lib. 5. cap. 7.
CAP. SEPTIMVM.
YBERNA TRICLINIA ET
h # BALNEARIA, OCCIDEN-
TEM HYBERNVM SPE-
CTENT. Triclinia, vt non eadem ſunt omnia, ſed
pro anni temporibus mutantur, ita varias cœli regiones
ſpectare debent. Æstiua ita obuerti debent vt excipiát
ſeptentrionem, Verna & Autumnalia, orientem, Hyber-
nis occidentem hybernum dari vult Vitruuins, aliis magis
placet meridianum Solem. ET PLVMARIO-
RVM TEXTRINÆ. Plumarios, ſunt qui à
pluma acu dictos putant, Alii à plumeis culcitris. Nos
existimamus eorum nomine intelligi qui tomento quodcũ-
que genus vestis aut straguli confarctum, inculcatum ue
acu pingunt. Eos noſtri à punctis punctores vocant. Nam
polymitarios diuerſos eſſe cẽſemus à plumariis, vtcunque
plumarii variis filis vtantur, ſunt illi quidem, vt existi-
mamus, textores qui in texendo liciis, idest filis diuerſo-
rum colorũ vtuntur. Certè. D. Hieronymus, Hermolaus,
et Egnatius, plumarios & polymitarios pro eiſdem
intelligunt, à liciorum multiplici varietate,
{μί}{το}ς, enim filum ſiue licium
ſignificat.
215197IN LIB. VI.
CAP. OCTAVVM.
VOD HI ALIIS OFFICIA
q # PRÆSTANT AMBIVNDO
QVÆ AB ALIIS AMBIVNT.
Mediocris fortunæ homines, quæ ab humilioribus officia
expectant, vt ſalutationes, ea maioribus præstant, de qua
re extat lepidiſſimũ Martial. Epigrá. in Maximú. lib. 2.
Capto iuam (pudet heu) ſed capto Maxime cœnam.
Tu captas alias, iam ſumus ergopares
Mane ſalutatum venio, tu diceris iſſe.
Ante ſalutatum, iam ſumus ergopares.
Sum comes ipſe tuus, tumidi anteambulo Regi,
Tu comes alterius, iam ſumus ergo pares,
Eſſe ſat est ſeruum, iam nolo vicarius eſſe
Qui Rex est, Regem Maxime non habeat.
IN ÆDIBVS CRYPTÆ. Cryptæ dicun-
tur foſſæ testudinatæ ſubterraneæ, aut concaua loca, &
ſcrobes vbitriticum conditur. Nam vtſcribit Varro lib.
1. cap. 57. de re ruſtica, Quidam habent granaria ſub
terris vti ſpeluncas quas vocant Siros. Alii vtuntur ad
id, puteis. APOTHECÆ. Sunt cellæ vinariæ,
idest vbi vinũ & ſeruatur & vẽditur. RVRI VE-
RO PSEVDOVRBANIS STATIM
PERISTYLIA. Villa, auctore Columella lib. 1.
cap. 6. in treis diuiditur parteis, Vrbanam, rusticam, &
fructuariam. Pſeudourbana ſiue vrbana, ea villæ eſtpars,
quam ſibi paterfamilias reſeruat, Prætorium vocatur à
Palladio lib. 1. cap. 8. et à Neratio Iuriſcon. Pandect.
lib. 8. de ſeruit. ruſtic. prædiorú. Ruſtica pars, villici est
& familiæ, ibi ſunt Bubilia, Equilia, Ouilia,
216198GVL. PHIL. ANNOT. omne deni ruſticum inſtrumentum. Fructuaria pars,
continet cellam ole ariam, torcularia, cellam vinariam, de-
frutariam, Fœnilia, Palearia, & apothecas, & horrea.
CAP. NONVM.
VNC RVSTICARVM EX-
n # PEDITIONVM VT SINT
AD VSVM COMMODÆ, & c.
DICAM. Aut aliquid deest, aut manifeſtiſſimus
eſt ſolœciſmus, Fortaſſe ſcriptum erat. Nũc rusticorum
expeditiones, vt ſubintelligeretur, ædificiorum, aut nunc
ruſticas expeditiones. Dixit enim præſcripſiſſe vrbanas
rationes ædificiorum, niſi potius referatur ad vocabulum
rationes, quod nos existimamus, vt ſit capitis initiũ. Pri-
mũ de ſalubritate. Vt hinc intelligatur, ineptam ne quid
grauius dicam, capitú ſectionem. ITEM AGRI-
COLÆ REGIONVM IMPERITI.
Aliqui codices habent periti. HABEATQVE
CONIVNCTAM VINARIAM CEL
LAM, HABENTEM AD SEPTEN-
TRIONEMLVMINA FENESTR A-
RVM. Cellam vinariam, Septentrionẽ ſpectare opor-
tere ſcribũt Plinius lib. 14. cap. 21. et Palladius lib. 1.
cap. 18. frigidam illam quidem, longè à balneis, ſtabulis,
furno, Sterquiliniis. Columella tamé lib. 1. cap. 6. Apo-
thecas recte ſuperponi ait his locis, vnde plerun balnea.
rum fumus exoriatur, quoniam vina celerius vetuſte-
ſcunt, quæ fumi quodam tenore præcoquem maturitatem
trahunt. ET NVMERVM, ET
217199IN LIB. VI. LIORVM SVNT FACIENDÆ.
Poſterior coniunctio abundat. QVÆ CVM
SINT CVLLEARIA. Culleare vas, vigin-
ti amphoras continet, amphora autem quadraginta ſexta-
rios. De culeo ita ſcribit Fannius, Eſt & bis decies quem
conficit amphor a nostris Culeus, hoc nulla est maior mẽ-
ſura liquoris. Sed præſtat hoc loco paucis menſurarũ ra-
tionem complecti. Culeus amphoras viginti capit, idest
libras menſurales mille ſexcentas, Amphora vrnas duas,
idest libras octoginta, Vina Congios quatuor, idest libras
quadraginta, Congius ſextarios ſex, idest libras decem,
Sextarius heminas duas, idest libram & beſſem, ideſt vn-
cias viginti, Hemina quæ & cotyla quartarios duos, idest
vncias decem, Quartarius acetabula duo, idest vncias
quin, Acetabulũſeſquicyathú, vncias duas cũ dimidia.
Cyathus ligulas ſiue cochlearia quatuor, idest ſeſcunciá,
drachmam & ſcrupulum. IPSVM AVTEM
TORCVLAR. Quod hic deſcribitur diuerſum
est à noſtræ tempeſtatis torcularibus. Illud etiam ſcien-
dum est Torculũ, Torcular, & Torcularium dici à Co-
lumella, Plinio & Catone. SI NON COCLHEIS
TORQVETVR. Cochleæ ſunt per quas cla-
uiculatim ſtriatas, for atũprælum & ipſum ſpiratim, at-
tollitur & demittitur in torculari, vectiariis ſuculam ver-
ſantibus ſeu potius ergatam. Sed de his lib. 10. Sunt au-
tem vectes traiecti per eas machinas baculi, vnde vocati
vectiarii. SED VECTIBVS ET PR Æ-
LO PRÆMITVR. Scribit Seruius Georg. 2.
Præla eſſe trabes quibus vua iam calcata premitur.
GRANARIA SVBLIMATA,
218200GVL. PHIL. ANNOT. AD SEPTENTRIONEM AVT A-
QVILONEM SPECTANTIA. Scri-
bit Varro rei ruſt. lib. 1. cap. 57. triticum condioporte-
re in granaria ſublimia, quæ perflentur vẽto ab exortu,
ac Septentrionũ regione, ad quæ nulla aura humida è pro-
pinquis locis aſpiret. Lege Columellam lib. 1. cap. 6.
Plinium lib. 18. cap. 38. Palladium lib. 1. cap. 19.
EQVILIA QVAM MAXIME IN
VILLA VBI LOCA CALIDISSI-
MA FVERINT, CONSTITVAN-
TVR. Equorũ ſtabula vult Palladius lib. 1. cap. 21.
ita meridianas plagas reſpicere, vt non tamen egeant Se-
ptentrionis luminibus, quæ per hyemem clauſa nõ noceát,
per æſtatem patefacta refrigerent, Plancas habere robo-
reas ſuppoſitas cũstramine, vt iacentibus molle ſit, ſtan-
tibus durum. HORREA, FOENILIA,
FARRARIA, PISTRINA, EXTRA
VILLAM FA CIENDA VIDEN-
TVR, VT AB IGNIS PERICVLO
SINT VILLÆ TVTIORES. Hoc etiá
Palladius lib. 1 cap. 32. de fœnili, paleario, & lignario
admonet. LINEA TENDATVR AB
ALTITVDINE PARIETIS. Idest
funiculus, reſticula, qua in ſignificatione vtitur non ſemel.
SIN AVTEM OFFICIENT TRA-
BES SEV LIMINIA. Scribendum limina,
pro ſuperliminaribus vt cap. vltimo huius libri. Et apud
Plinium lib. 36. cap. 14. Difficillime hoc contigit in li-
mine ipſo, quod foribus imponebat. Vnde Varro cap. 4.
lib. 2. dere ruſtica, vocat limen inferius, vt
219201IN LIB. VI. ret à ſuperiori.
CAP. DECIMVM.
T EX ALTERA, HOSTIA. -
e # RIIS CELLAS. Iulius Pollux cap. 8.
lib. 1. tradit Ianitoris locũ dici {πυ}{λά}{ρι}ον,
ſubſequi, {πρό}{δρ}ομον & {πρό}{αυ}{λο}ν, {αὐ}λὴν verò in-
teriorem eſſe partem, quam {αἴ}{θο}υ{Cαν} ait ab Homero
vocari. Enarrator autem Homeri Iliad. 9. hanc pro illu-
strata Sole porticu interpretatur. Eius hæc ſuntverba.
{θά}{λα}{μο}ς {μρ\‘ν} {γὸ} ὁ ἔ{στω} οἵ{κο}ς τῆς {αὐ}λῆς, ***
{δὲ} {πρὸ} {αὐ}{τοῦ} {πρὸ}{δρ}ο{μο}ς, {αἴ}{θο}υ{σα} {δὲ} {πε}{ρί}{στυ}-
{λο}ν, {το}ῦ***ἔ{στι} {πρὸ}ς ἥλιον {τε}{τρ} α{μμ}{ε\’ν}η {στο}ὰ,
{πα}ρὰ *** {αἴ}{θε}{θαι}, ὃ ἔ {στι} φλέ{γε}{θαι}. CON-
STITVVNTVR COECI MAGNI.
Scribendum Oeci de quibus ſupra, & mox. Q VO-
RVM VNVM THALAMVS. Viri &
vxoris cubiculum. Thalamus auctore Artemidoro lib.
de ſomniorum interpretatione ſecundo, cap. 10. quod ad
ſomniorum rationem attinet, vxorem ſignificat, aut ſi non
est, dominum domus, ſicut andrones in quibus viri ver-
ſantur, cognatos & ſeruos, Gynæcium verò ſeruas.
ALTERVM AMPHITHALAMVS.
Vbiancillæ, ne enim longius abeſſe oportet, quam vt
vocatæ extemplo audire poſſint, & præsto ad iubentis
imperia eſſe. Hermolaus antithalamus legit, quod Plin.
in Epistolis procœtion ideſt antecubiculũ vocat. HÆC
PARS ÆDIFICII GYNECONITIS
APPELLATVR. Cræci ædificium in
220202GVL. PHIL. ANNOT. duas diſtribuebant, nam in qua parte viri ſine fœmina-
rum interpellationibus verſabantur, eam andronitida ap-
pellabant, vbi autem congruerent mulieres, gyneconiti-
da vocabant. Gynæcium video eam fuiſſe partem in qua
mulieres præcipuè lanificio & textrinæ dabant operam.
Vnde legimus apud Paulum Diaconũ lib. 8. vbi de Nar-
ſete loquitur, ei Augustam quòd Eunuchus eſſet mandaſ-
ſe vt cum puellis in Gynæcio lanarum penſa faceret diui-
dere. Inde Valẽtinianus & Valens Imperatores lib. ii.
Cod. de muricilegulis & gynæc. eos intelligunt gynæ-
ciarios qui fœminis mixti ea opera exercent. HA-
BENTES LATIORA PERISTY-
LIA. Dixiperistylium locum eſſe ſeptum columnis.
Addit Iulius Pollux lib. 1. cap. 8. dici & {περ}{κί}ονχ
quòd {στύ}{λο}ς & {κί}ων pro eodem Cræci vſurpent, voca-
ri autem ſecũdum Atticos {πε}{ρί}{στο}ον, quia {στο}ὰ, {πλ}{ευ}-
ρ{α\‘ν} idest latus ſignificet. PARES SVNT
QVATVOR PORTICIS ALTITV-
DINIBVS. Scribendum porticus. VTI FA-
CILITER IN EIS, TRICLINIIS
QVATVOR STRATIS. Triclinium pro
lecto diſcubitorio ſiue accubitorio dixit, vt Varro lib. de
re rustica. 3. cap. 13. Erat locus celſus vbi Triclinie
poſito cœnabamus. Et lib. 1. cap. 59. in quo quidam etiá
Triclinium ſternere ſolent cœnandi cauſa. Aliàs ſignifi-
cat conclaue, vt ſupra cap. 5. Legi alicubi, nec ſuccurrit
locus, apud antiquos tres menſas fuiſſe vnde & Tricliniũ
vocatum eſſet, Primam domini, vxoris liberorum, ſc-
cundam hoſpitum, tertiam ſeruorum & domeſticorum.
221203IN LIB. VI. NOSTRI AVTEM EAS ANDRO-
NAS APPELLANT. Andronas (inquit)
appellát itiner a inter aulas ideſt atria, cum andron Græ-
cis locus ſit domicilii longitudine angustior in quo viri
plurimi mor abantur, Auctore Sexto Pompeto. Secundum
autem Vitruuium Oeci vbi virilia conuiuia fiunt. Vide
Suidam & Pollucem lib. 1. cap. 8. nam & virilia conui-
uia dici andronas ait Hermolaus. QVÆ GRÆ-
CE DICVNTVR ΔΙΑ´ΘΥΡΑ. Sunt
repagula lignea quibus arcentur equi aut currus ab æ diũ
veſtibulis. Andreas Alciatus lib. de verb. ſignific. eo no-
mine intellexit quæ ex tabulis conficiuntur ad arcenda
dum valuæ aperiuntur irrumpentia frigora, aut tabula-
rum vice appoſitos tapetas ſiue aulea. NOSTRI
TELAMONES APPELLANT, CV-
IVS RATIONES, QVID ITA, AVT
QVARE, EX HISTORIIS NON
INVENIVNTVR. Id Seruius Æneid. 1.
ex Ennio explicat. Ait enim Telamonem latine, græce
Atlanta dici. Mirum eſt Vitruuium id latuiſſe. FI-
LIÆQVE EIVS ATLANTIDES
(QVAS NOS VERGILIAS, GRÆ-
CI AVTEM ΓΛΕΙ´ΑΔΑΣ NOMI-
NANT. Ouidius Fastorum quarto.
Pleiades incipient bumeros releuare paternos,
Quæ ſeptem dici, ſex tamen eſſe ſolent.
Vide Aulum Gellium lib. noctium atticarum. 12. Vi-
truuius lib. 9. cap. 5. indicare videtur, eas eſſe in cau-
da Tauri, quod imitatur Plinius lib. 2. cap. 42. cum ta-
men Ouidius in Fastis, & cæteri tradãt, poſteriores
222204GVL. PHIL. ANNOT. tes non videri. Ouidii verſus ſunt.
Vaccaſit an Taurus, non est cognoſcere promptum,
Pars prior apparet, poſterior a latent.
Seu tamen eſt Taurus, ſiue hoc est fœmina ſigno,
Iunone inuita munus amoris habet.
CAP. XI.
DIFICIA QVÆ PLANO PE-
æ # DE INSTITVVNTVR. Ita
lib. 7. cap. 1. ſi plano pede erit ruderandum, &
cap. 4. eiuſdem lib. cóclauibus quæ plano pede fuerint, ad
differentiam contignationum. SIN AVTEM
HYPOGEA CONCAMERATIO-
NESQVE INSTITVENTVR. Sunt
ſubterranea ædificia arcuato opere extructa, vt cellæ vi-
nariæ, oleariæ, & eiuſmodi. MEDIO SPACIO
PANDANTES. Ideſt incuruatæ & ponderi ce-
dentes. Ei contrarium eſt fornicari, ideſt remti, pondus
ſustinere, in diuerſum curuari. FRANGVNT
SVB LYSI STRVCTVRAS. Lego aut
ſu a lyſi, ideſt ſolutione, aut ſubliſæ, aut vocabulũ eſt ar-
chitectonicum, de quibus in Proœmio lib. 5. Vitruuius
verba fecit. SINE MOLITIONE FVL-
TVRARVM. Non neceſſe erit admouere tibici-
nes & fulcimenta ſi quid immutandum erit. QVÆ
PILATIM AGVNTVR ÆDIFI-
CIA. Idest per pilas. Sunt autẽ pilæ quadratæ, quas
Græci {στή}λ{α***} hoc eſt stelas vocant, quo nomine vtitur
Plinius lib. 6. cap. 28. Quanquam propriè
223205IN LIB. VI. stantes in monumentis columnæ. Quæ autem ſunt rotũ-
dæ, vocantur {κί}ονες & {στ}ύ{λο}ι. A pila formauit Cicero
Philipp. 2. oppilare pro obfirmare & obcludere, à quo po-
stea recentiores Medici oppilationem appellarunt iocino-
ris præcluſi, at adeo aliorum viſcerum vitium. PER
COAGMENTA AD CENTRVMSE
PREMENTES EXTRVDERINT
INCVMBAS. Appellare videtur incũbentes cu-
neos idest reliquos præter medium, qui vnus rectus, idest
ad perpendiculum ad centrũ fertur, aut, quod omnino ſen-
timus, eam pilæ partem vbi arcus innituntur, Itali impo-
stas ab imponendo vocant, quo nomine etiam intelliguntur
testudinum, fornicum, & lunulati generis cameræ, ful-
cturæ et veluti mutuli, formam vnam ſubiunximus.
49[Figure 49]
Extruderint autem pro
extruſerint dictum eſt.
Admonebo obiter post
antiquos Architectos,
omnes ferè in peristy-
liis, templis, fenestris,
arcus non pilis, ſed ro-
tundis columnis adpo-
nere, fulciré ue, magno
vitio, cum debeant ſum-
mis truncis reſpondere, at in huiuſmodi operibus nó poſ-
ſint, his rotundis, illis autem angulis cóſtantibus, quos ne-
ceſſe eſt perpendiculum ſcaporum rotundorum ſuperare,
contra quam res expetit. VTI OMNES
STRVCTVRÆ PERPENDICVLO
RESPONDEANT.
224206GVL. PHIL. ANNOT.50[Figure 50] ter id de quo lib. 7. demonſtrabimus, eſt
aliud genus quo exploratur vlla ne ſit in
structura proclinatio, fiet autem hoc modo.
Sit regula per cuius medium, quam longa
est, deformata ſit recta linea. propendeat
è filo plumbum, at vt commodius fiat in
extrema ima regula ſit foramẽ in quod in-
trare poſſit, aut aliud quippiam eiuſmo-
di. Ea regula cum admouebitur ſtructuræ,
ſiquidem recta erit, filum e quo pendet plũ-
bum, tanget totam deſcriptá lineam, ſi ali-
qua inclinatio fuerit, & ipſum filum ne-
ceſſe eſt à linea diſcedere, eius figuram
ad marginem adiecimus. ANTERIDES SI-
VE ERISMÆ SINT. Nos contrafortia &
arcus obnitentes dicimus, Italiſperonos, ceuſint calcaria,
idest obnitẽtes muris pilas, vocant. IN EXTRE-
MIS ANGVLIS CVM RECESSVM
FVERIT AB EXTREMO ANGV-
LO. Locum hũc indicauimus lib. 1. cap. 5. IDEO
QVOD IN OMNIBVS LOCIS O-
MNIA GENERA COPIARVM NA-
SCVNTVR. Legendum negatiue, hoc eſt, non in
omnibus locis. Nam lib. 1. cap. 2. dixit non omnibus
locis arenam foſſitiam naſci, aut cementorũ, abietis, ſap-
pinorum, marmoris, copiam eſſe. Et in fine ſuperioris li-
bri de puluere puteolano hocipſum monuit. OFFI-
CINATORIS EXACTIO. Officinator
ipſe faber est qui extruit, Architecti autem est arbitrari
& deformare, ideſt deſignare.
225207
GVLIELMI
PHILANDRICASTILIO-
NIIGALLI CIVIS RO. IN LIB.
ſeptimum M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
CVM EGREGIAM BI-
BLIOTHECAM PER-
GAMI AD COMMV-
NEM DELECTATIO-
NEM INSTITVISSET.
In qua erant librorum ducenta millia
Auctore Plutarcho in vita M. Antonii. NON MI-
NORIBVS INDVSTRIIS AD EVN-
DEM MODVM CONTENDERAT
ALEXANDRIÆ COMPARARE.
In ea Bibliotheca ad millia fermè voluminum ſeptingen-
ta fuiſſe ſcribit Gellius lib. 6. cap. vltimo. Meminerunt
eius Euſebius lib. 8. de præpar atione Euangelica, et Ari-
ſteas lib. de ſeptuaginta interpretibus. IONICA
EPHESI, QVÆ EST DIANÆ.
226208GVL. PHIL. ANNOT. ædem Dipteron fuiſſe ſcribit lib. 3. cap. 1. ITEM
DE Æ DE MINERVÆ DORICÆ
QVÆ EST ATHEN IS IN ARCE.
Scribendũ Dorica, refertur. n. ad ædë, cuius ſpecies erat
Dorica. Dixi autẽ de ea cap. 7. lib. quarti. ET LI-
BERI PATRIS TEOM ON OPTE-
ROS. Admonui lib. 3. non vnam eſſe dictionem ſed
duas, ideſt in Teo inſula fuit ædes monopteros dicata
Baccho de qua ſcripſit Hermogenes. Q uid autem eſſet
ædes monopteros, ſcripſimus lib. 4. cap. 7. DE MAV
SOLEO SATYRVS ET PHITEVS.
Meminit Pythii veteris cuiuſpiá Architecti cap. i. lib. i.
qui ædem Mineruæ ſit Prienæ architectatus. Et lib. 4.
cap. 3. Pytheum dicit, vt poſſit idem eſſe Architectus,
tantum moneo, nihil ſtatuo. NANQ VE SIN-
GVLIS FRONTIBVS, SINGVLI
ARTIFICES SVMPSERVNT CER
TATIM PARTES AD ORNAN-
DVM ET PROBAND VM, LEO-
CHARES, BRIAXES, SCOPAS,
PRAXITELES. De Mauſoleo, Plin. lib. 36.
cap. 5. in hunc modum. Patet (inquit) ab Auſtro & Se-
ptentrione ſexagenos ternos pedes. Breuius à frontibus
toto cir cuitu pedes quadrigentos. xi. Attollitur in altitu-
dinem. xxv. cubitis. cingitur columnis. xxxvi. ab Orien-
te cælauit Scopas, à Septétrione Bryaxes, à meridie Tim
motheus, ab occaſu Leochares, & c. COEGIT AD
SEPTEM SPECTACVLORVM E-
IVS OPERIS PERVENIRE FOR-
MAM. Orbis ſeptem miracula, præter cæteros
227209IN LIB. VII. ſet Caſſiodorus, variarum lib. 7. eius verba ſunt hæc.
Ferunt priſci ſæculi narratores, fabricarum, ſeptem tátum
terris attributa miracula, Epheſi Dianæ templum, Re-
gis Mauſoli pulcherrimum monumentum, a quo & Mau-
ſolea dicta ſunt, Rhodi ſolis æneum ſignum, quod Coloſ-
ſus vocatur, Iouis Olympici ſimulachrum, quod Phidias
primus artificum, ſumma elegantia, ebore auro forma-
uit, Cyri Medorum Regis domus, quá Memnon arte pro-
diga, illigatis auro lapidibus fabricauit, Babyloniæ muri,
quos Semiramis Regina, latere cocto, ſulphure, ferro có-
ſtruxit, Pyramides in Ægypto, quarum in ſuo statu ſe
vmbra conſumens, vltra constructionis ſpacia, nulla par-
te reſpicitur. EVPRANOR. Scribo Euphranor
vt apud Plinium lib. 35. cap. ii. IN DEORVM
SESSIMONIO. Pro templis, quod non memini
legere apud alium Auctorem. SED ETIAM A
C. MVTIO, QVI MAGNA SCIEN-
TIA CONFISVS, ÆDES HONO-
RIS ET VIRTVTIS MARIANÆ
CELLÆ. Eius ædis mẽtio eſt lib. 3. cap. 1. et apud
Plutarchum lib. de fortuna Romanorum. Marmorea ta-
bula inuẽta in via Flaminia indicat de manubiis Cimbri-
cis & Teutonicis extructam. Fuit autem in ea Eſquilini
montis parte quæ hodie Merulana pro Mariana
vocatur. Illud verò prætermitti non debet,
quod. D. Augustinus intellexit, nemi
nem honoris templum ingredi
poſſe, qui non ſit
prius vir
tutis ingreſſus.
228210GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. PRIMVM.
TINDVCATVR CVM STA-
e # TVMINE RVDVS. Statumen di-
citur quicquid pro fulcimento ſternirur, idest
inductionis corum imum. Fieri ſtatumen debere non mi-
nore ſaxo quàm quod poſſit manũ implere paulopost tra-
dit. FISTVCATIONIBVS GVM MA
GNA CVRA SOLIDETVR, Idest pa-
lationibus, palis aut ſublicis vſtilatis confixis & machi-
nis adactis. PANDATIONE SIDEN-
TIBVS. Hocipſo capite paulo mox. Contignatio-
nes humore creſcentes, aut ſiccitate decreſcentes, ſeu pan-
dationibus ſidentes mouendo ſe, faciunt vitia pauimentis.
ITEM DANDA EST OPERA NE
COMMISCEANTVR ASSES ESCV-
LINI Q VERNIS. Palladius lib. 1. cap. 9.
Deinde vt axes quernæ cum æſculeis non miſceantur,
nam quercus humore concepto, cum ſe cœperit ſiccare
torquebitur, & rimas in pauimento faciet. Æſculus au-
tem ſine vitio durat. Sed ſi quercu ſuppetente æſculus
deſit, ſubtiliter quercus ſiccetur, & tranſuerſus at di-
rectus duplex ponatur ordo tabularum clauis frequenti-
bus fixus. NAMQ VE DE CERRO AVT
FAGO SEV FARNO NVLLVS AD
VETVSTATEM POTEST PER-
MANERE. Palladius dicit de his arboribus, diutiſ-
ſime eas durare, stratis paleis vel filice. Farnum autem
etiam hodie vocat Italia de genere quercuum arborem.
COASSATIONIBVS FACTIS,
229211IN LIB. VII. ERIT FILEX, SI NON PALEA
SVBSTERNATVR. In Plinio lib. 36. cap.
25. mendoſe ſcriptum eſt ſilice pro filice, & in meo exë-
plari hoc loco ſilex pro filex, quanquam aliàs dicitur fi-
lix, cuius duo ſunt genera apud Plinium lib. 27. cap. 9.
NE MINORE SAXO QVAM QVI
POSSIT MANVM IMPLERE. Facile eſt
vel indoctiſſimo iudicare, ſcribendum eſſe, quam quod.
RVDVS SI NOVVM ERIT, AD
TRES PARTES VNA CALCIS MI-
SCEATVR. Palladius lib. 1. cap. 9. Statumina-
bis rudus, ideſt ſaxi contuſi duas partes, & cum vna cal-
cis temperatæ constitues. SI REDIVIVVM
FVERIT. Idest e veteri renouatũ. Vtuntur enim
ad pauimenta duplici rudere, nouo quod fit è lapide tunc
primũ contuſo, aut teſtis, addita vna parte calcis ad duas.
Vtuntur & vetere ſiue rediuiuo, ex pauimentis aut ædi-
ficiis dirutis, in quo miſcendo minus opus eſt calcis, ſed ad
quin ſufficiunt partes duæ. DE CVRIIS IN-
DVCTIS. Ideſt inducta hominú decuria ſiue mul-
titudine qui ligneis vectibus pinſant & ſubigant materiã,
vt mox. cap. 3. CRASSITVDINE SIT
DODRANTIS. Idest nouem pollicum. Nam
pollex vncia ẽ, idest pars pedis duodecima. INSVPER
EX TESTA NVCLEVS INDVC A-
TVR. Nucleum vocat maxime reſiſtentem cruſtam,
ſiue coriũ, ideſt interius pauimẽtũ, vulgus Italum animam
vocat. AD REGVLAM ET LIBEL-
LAM EXACTA PAVIMENTA
STRVANTVR SIVE
230212GVL. PHIL. ANNOT. BVS, SEV TESSERIS. Pauimenta princi-
piò picta fuerunt, poſte a facta ſunt lithoſtrota, ideſt teſ-
ſellatis lapillis ſtrata, quorum fit mentio apud Varronem
lib. rei rusticæ. 3. cap. 1. & Plinium lib. 36. cap. 25.
Per ſectilia intelligo ſectas paruas marmoreas cruſtas in
varios interdum colores, ideſt opus amuſſeatum, ſiue mu-
ſiuum vt Spartianus in Peſcẽnio, nos moſaicum vocamus.
Per teſſeras, quadrata grandia. Opus muſiuum expreſſit
Nilus ſcholaſticus Epigram@aton lib. 4. Πως {ἐκ} {λί}-
{θο}υ ᾄ{λλ}οθ{εν} ᾄ{λλ}ης Συμφερ{τὸ}ς, {γρν}όμην {εξ}α-
π@νης {σα}{τυ}ρ***. Alciatus vertit, Qua arte ex aliis
aliiſ lapillis Tam cito compoſitũ tranſierim in ſatyrũ.
Artifices dicuntur muſiuari a Theodoſ. & Valentinia-
no Codicis lib. 10. de excuſationibus artificũ. NVL-
LI GRADVS IN SCVTILIS. Palla-
dius lib. 1. cap. 9. teſſeras & ſcutulas in pauimento di-
xit pro fruſtis quadratis & rotundis à ſcuti figura, à qua
etiam ſcutulatũ equum dicunt, qui vulgo pomulatus vo-
catur. Et ſcutulatum aranearum rete nominatur Plinio
lib. 11 cap. 23. Nam ſcutulas idem auctor lib. 17.
cap. 16. intelligit cortices qui in emplastratione ex arbo-
ribus ſcuti figura eximuntur, & qui eadem forma impo-
nuntur. SEV FAVIS EXTENT. Nos cum
quæreremus quid hoc nomine ſignificaretur, incidimus in
apum aluearia, contemplati ſumus cellas ſexangulas, tum
intelleximus Vitruuium fauos dixiſſe pro frustis exago-
nis. Nam fauus, vt ſcribit Varro lib. 3. rei ruſtic. cap.
16. eſt quem fingunt apes multicauatum è cera, cum ſin
gula caua ſena latera habeant, quot ſingulis pedes
231213IN LIB. VII. natura. Quan̈ non ſemper eiuſdẽ figuræ reperiri, auct.
eſt Columella lib. 9. cap. 15. ſed & quadrata, & rotun-
da, & longa. ET SVPRA LORICÆ EX
CALCE ET ARENA INDVCAN-
TVR. Ideſt tectorium, crusta, corium, vnde loricare
parietes Varroni lib. dere rust. 1. cap. 57. & Plinio
lib. 8. cap. 24. de Ichneumone limoſe mergente ſiccan-
te Sole & huiuſmodi coriis ſe loricante. Loricá diximus
lib. 2. eſſe testaceam structuram, idest veluti coronices
proiectas ſiue ſemifastigia quæ ſtillicidium à muris arce-
rent. Apud Vegetium lib. 4. loricula ſignificat id mu-
nimentum quod vrbium obſe ſſores vltra iactum teli ædifi-
cant, foſſa, vallo, ſudibus, & turriculis instructa, vt erum-
pentibus è ciuitate obſiſtere poſſint. Et loriculam in te-
cto Hieronymus contra Pelagianos lib. 1. ex Deuterono-
mii cap. 22. vertit pro murulo qui in circuitu tectorũ fit,
ne quis in præceps labatur. Quod Interpretes ſeptuagin
ta {στε}φ{α\’ν}ην dixerunt, nam quod EZechielis cap. 40.
{πε}{ρι}βό{λο}ν Symmachus & illi vertcrunt. (Simodo eo-
rum est verſio, de quo video pleroſ dubitare, neid for-
taſſe abs re, nam. D. Hieronymus non vno tátum loco, ſed
& Ioſephus in præfatione Iudaicarum antiquitatum tra-
dunt ſeptuaginta illos duos legem tantùm idest quinque
Moſis libros in Græcam linguam tranſtuliſſe.) Aqui-
la autem & Theodotio murum, vt ſcribit Hieronymus,
Id verò loriculam dici oportuiſſe contendimus. SVB
DIO VERO MAXIME IDONEA
FACIVNDA SVNT PAVIMENTA.
Subdialia pauimenta Græci inuenere, vt ſcribit Plin. lib.
36. cap. 25. CALCISQVE DVÆ
232214GVL. PHIL. ANNOT. TES, AD QVINQVE MORTARII.
Proportio eſt dupla ſeſquialtera. Aduerte autem hic mor-
tarium dici, non pro ipſo lacu vbi rutro ſubigitur, vt ſupra
lib. 5. cap. vltimo, ſed pro ipſo rudere ſiue materia, Sic in
fine lib. 8. vſurpatum reperies. Plinius hunc locũ trãstu-
lit memorato loco. Neceſſarium (inquit) ruderi nouo ter-
tiam partem testæ tuſæ addi, deinde rudus in quo duæ
quintæ calcis miſceantur. TVNC AVTEM
NVCLEO INDVCTO. Craſſo ſex digitos
inquit Plinius dicto cap. 23. FASTIGIVM
HABENS IN PEDES DENOS, DI-
GITOS BINOS. Plin. ſeſquncem, idest vnciam
cum dimidia ſiue pollicem cũ ſemiſſe, qui ſunt digiti duo.
Sane vncia continet digitum vnum & tertiam digiti par-
tem. Sextans duos & duas tertias. Q uadran quatuor,
qui eſt palmus minor, ideſt {πα}λ{αι}{στὴ}. Triens quin &
vnam tertiam. Quincunx ſex & duas tertias. Semis ſi-
ue ſemipes octo. Septũx nouem & vnam tertiam. Bes de-
ccm & duas tertias. Dodrans duodecim. Est Græcis
{πτι}{θα}μὴ (mendoſus enim eſt etymologus vbi pro δώ-
{δε}{κα} ſcriptum eſt {δέ}{κα}) Dextans tredecim & vnam
tertiam. Deunx quatuordecim & duas tertias. Pes qui as
& pondo habetur, (vnde dupondium Columellæ lib. 5.
cap. 1. & lib. 12. cap. 2.) ſedecim continet. Hoc ratio-
cinii per digitos genus, diximus eſſe minus expeditum, ſed
illud adnotatione dignum ſuccurrit, quod Columella libro
12. cap. 34. decoquere ad palmũ vſurpat, pro ad quar-
tas. FRACIBVS Q VOTANNIS AN-
TE HYEMEM SATVRETVR.
233215IN LIB. VII. fecibus, amurca, retrimento olei, ſunt enim fraces olearum
carnes, & inde feces auct. Plinio lib. 15. cap. 6. TE-
GVLÆ BIPEDALES INTER SE
COAGMENTATÆ, & c. Hunc locum ita eſt
imitatus Palladius lib. 6. cap. ii. Tunc antequam rudus
ſiccetur, bipedas (intellige tegulas) quæ per omnia late-
ra canaliculos habeát digitales, iungemus, ita vt calce vi-
ua ex oleo temperata, bipedarum canales, qui inter ſe có-
nectendi ſunt, impleantur, & earum coniunctione rudus
omne cooperiatur, nam ſiccata omnis materia vnum cor-
pus efficiet, & nullũ tráſmittet humorem. ET VIR-
GIS CÆDENDO SVBIGATVR.
Frequenter bacillis rudibús ue verberádo denſetur. SI-
VE EX TESSERA GRANDI, SIVE
EX SPICA TESTACEA STRVAN-
TVR. Spicatorum testaceorum meminit Plinius lib.
51[Figure 51] 36. cap. 25. fit autem paui-
mentum ſpicatum testaceum,
laterculis coctilibus iunctis &
in latus proclinatis adſpicarum
imitationem, vulgus vocat pi-
ſcis ſpinam. Romæ in co paui-
menti antiqui genere, viſuntur
laterculi craſſi digitũ vnum, lati
tres, longiſex. Sunt & longi di-
gitos quatuor, craſſi vnum, lati
duos. Mille ſunt aliœ in Baſili-
cis, pauimentorũ ſpecies ex mar
moris omni genere, Iaſpide, Por
phyrite quorum materiem longo interuallo ſuperat
234216GVL. PHIL. ANNOT. quã̈ nec illa quidẽ antiquorũ ſunt opera, ſed nec recẽtia.
CAP. SECVNDVM.
E ALBARIIS OPERIBVS
d # EST EXPLICANDVM. Te-
ctoria aut gypſo fiunt, aut pura calce, hoc voca
tur albarium opus, aut calce & arena, & dicitur arenatũ,
aut marmore & calce & marmoratum nominatur. Qui
parietes tectoriis inducunt Græcis {κο}νιά{ται} dicuntur
οἱ *** ***ίχο{ι***}ρα{χρ}ίον{τε}ς. Theodoſ. & Va-
lentin. AA. Cod. lib. 10. de excuſationibus artificum.
vocant albinos ſiue potius albarios. SI GLEBÆ
CALCIS OPTIMÆ, ANTE MVLTO
TEMPORE QVAM OPVS FVERIT
MACERAB VNTVR. Calce non vno modo
ad tectoria vtuntur, nam est quæ statim à gleba ad opus
tonfertur, vilioribus albariis dicata. Intritam autem vo-
cant quæ tempore macerata & fermentata, nobilibus re-
linquitur albariis. Tradit Plinius lib. 36. cap. 23. In-
tritam quo vetustior ſit, eo meliorem, Inueniri in anti-
tiquarum ædium legibus, ne recentiore trima vteretur re-
demptor quiſquam. Tertia quo parte põderis quam ſuus
fuerat lapis, leuior ſit calx oportet ea, quam periti probẽt,
vt hoc non prætermittam. SVMATVR ASCIA
ET QVEMADMODVMMATERIA
DOLATVR, SIC CALX IN LACV
MACERATA ASCIETVR. Calcem vt
vtilem ad albarium opus probes, poſt Vitruuium etiam
docet Palladius lib. 1. cap. 14. Aſcia (inquit)
235217IN LIB. VII. quaſi lignum dolabis. Si nuſquam acies eius offeñderit,
& ſi quod aſciæ adhæret fuerit molle at viſcoſam con-
stat albariis operibus conuenire. Hoc & Plinius ſcribit,
lib. 36. cap. 23. SVMATVR ASCIA.
Dolabra, notum fabrorum materiariorum inſtrumentum,
quo aſperitas dolatur & perpolitur. SIC CALX
IN LACV MACERATA ASCIE-
TVR. Lacum appellat conceptaculum vbi calx mace-
ratur, vt ſi qua gleba parumignibus excocta fuerit, mace-
ratione ſoluatur. INDICABIT EAM E-
VANIDAM. Raram, inanem, cum oporteat lentá
eſſe et glutinoſam quam ad tectoria probes. CAME-
RARVM DISPOSITIONES IN
CONCLAVIBVS DISPONANTVR
NISI LACVNARIBVS EA FVE-
RINT ORNATA. Lacunaria contignatio-
num ſunt. Cameræ verò curuantur, aliæ in fornices, aliæ
in testudines, aliæ in bemiſphæria, aliæ compluſculis ar-
cubus constant, aliæ istorum quota ſant pars.
CAP. TERTIVM.
VM ERGO CAMERARVM
c # POSTVLABIT RATIO.
Cameræ dictæ ſunt à Camuro, ideſt curuo, au-
ctore Scruio Georg. 3. Earum ſunt genera, testudo, &
hemiſphærium, de quibus dixi lib. 5. cap. 10. & fornix
quæ oblonga & in arcum curua eſt, quo genere in hypo-
geis & cryptoporticibus vtimur. Eſt & genus apud
Italos non inuenustum, nec inutile, quod à forma
236218GVL. PHIL. ANNOT. tum vocant, media ſcilicet Testudo, fit autem quaqua-
uerſus, medio fornicato.
52[Figure 52]FORNIX.
237219IN LIB. VII.53[Figure 53]HEMISPH ÆRIVM.
LVNVLATVM.
238220GVL. PHIL. ANNOT.
CATENIS DISPOSITIS. Idest ligneis
vinculis quibus inter ſe compinguntur & eodem tenore re-
tinentur aſſeres, ita est vſus lib. 5. cap. vltimo. CRE-
BRITER CLAVIS FERREIS FI-
XI. Vſu cóprobatum est ferreos clauos in inteſtino ope-
re plurimú valere, æreos in cæteris at humido locopræ-
stare & penè æterna eſſe. Animaduertimus marmora
clauis ferreis maculari, labefactari & corrumpi. Rubigi-
nem qui verebuntur, ceruſſa, gypſo, & pice liquida inun-
gant. BVXO, IVNIPERO, OLEA,
ROBORE, CVPRESSO. Hac materiafie-
ri oportere catenas ſcribit Palladius lib. 1. cap. 13.
TVM TOMICES EX SPARTO HI-
SPANICO. Scribendú tomice, aut tomica vt pau-
lo post auferendi caſu. Sunt autem Tomices, ſiue tomi-
cæleuiter tortæ restes exſparto, aut ex harundinibus, ex
canabi etiá impolito & lino, iunco, at palma, vt ex Pli-
nio lib. 17. cap. 10. Columella lib. 12. cap. 32. Pal-
ladio lib. 1. cap. 13. & aliis deprehẽditur. ET MA-
TAXÆ, TOMICÆ, AD
239221IN LIB. VII. LONGITVDINEM VNA CRAS-
SITVDINE ALLIGATIONIBVS
TEMPERENTVR. Lego & mataxæ & to-
micæ, vt ſit mataxa reſtis ſiue funiculi ſpecies. Iſidorus
lib. 19. cap 29. dictam existimat à circuitu filorum, à
meta, vel quòd transferatur, quaſi metaxam. Aquitani
madaiſſam, Hetrures, Romani, & penè vniuerſa Italia
mataſſam vocant. μέ{τα}ξα Græcis dicitur ſericum, qua
in ſignificatione opinor vſurpatum ab Arcadio & Hono-
rio lib. 11. Cod. de muricilegulis. Vnde metax arii Iusti-
niano lib. 8. Cod. de pigno. et hypothecis. meminit et me-
taxæ Martianus Iuriſcon. lib. 39. Pandect. eodẽ titulo.
Aetius & Actuarius medici, bombicum vermium vellus
antequam cortinam experiatur, idest vt vulgo dicũt ſeri-
cum crudum, Cataxam dicunt, luxata & inducenda di-
ctione pro mataxa ſiue metaxa, vtcun Cataxam agno-
uit Ruellius lib. de ſtirp. 2. Adeopertinax in illis Au-
ctoribus mendum irrepſerat. Mattæ autem dicuntur Sto-
reæ, quo vtitur Ouidius Faſtorum libro ſexto.
At dominus diſcedite ait, plauſtro morantes
Sustulit, in plauſtro ſcirpea matta fuit.
ET HÆ AD ASSERES (VTI SV-
PRASCRIPTVM EST) TOMICÆ
RELIGENTVR. Nuſquam legi tomicam pri-
ma inflexione quod meminerim, niſi his locis, et apud Pli-
nium lib. 17. cap. 10. CVLTELLIQ VE
LIGNEI IN EAS CONFIGANTVR.
Sunt vericula quibus transfiguntur tomices veluti ſpa-
thellæ. IMVM COELVM EARVM
TRVLLISSETVR. Ideſt gypſo inducatur.
240222GVL. PHIL. ANNOT. Aliàs est trulliſſatio trulla cuiuſcun tectorii inductio.
Sed quod paulopost gypſi meminit ceu nó admiſcendi co-
ronis, credidimus camer arum ipſarum primam inductio-
nem gypſo fieri, at itatrulliſſationem interpretati ſu-
mus. Hic (niſi fallor) locus occaſionem dedit Budæo vi-
ro alioquin iudicio acerrimo, & noſtræ Galliæ ornamento
ſuſpicandi trulliſſationem fierigypſo, ceu eaſemper eiuſ-
modi eſſet, ſed potuit eum admonuiſſe locus ex proximo
capite. Pro arenato (inquit) testa trulliſſetur. IN
HISQVE MINIME GYPSVM DE-
BET ADMISCERI. Plinius tamen lib. 36.
cap. 24. gypſum ait coronis eſſe gratiſſimum. Proxi-
ma calcires est gypſum, fit ex cocto lapide, & e terra fo-
ditur vt in Cypro. Præter id quod denſum eſt, vidi Ro-
mæ duas non diſſimiles alabaſtritæ, ſquameolam vtran
vocant, quod veluti ſquamis constent, ſed vna maioribus,
altera minoribus, hac non mſi ad gypſum vtũtur, illa etiã
ſecta in cruſtas ad tectoria. AD REGVLAM
ET LINEAM. Exigenda rectitudine ſolent ferè
artifices vti regula (ea Græcis {κά}νων dicitur) fabri au-
tem materiarii ſiue carpentarii etia amuſſi vtuntur, idest
funiculo quem rubrica aut alio colore oblinunt, Græci
{στά}θμ{ην} dicunt, Gellius libro vltimo cap. vltimo lineam
vocat, Angelus Politianus in Charmide Platonis regulam
transfert. Ammonius in Categorias Aristotelis ſiue
Architæ ſcribit, fabrum amuſſi vti inſtrumento ad exigẽ-
dam materiæ rectitudinem aut curuitatem, non aliter at
domorum structor Catheto, idect Perpendiculo exigit pa-
rietes recti ſint an cõtra ὡς {γδ} ὁ {τέ}κτων τῆ
241223IN LIB. VII. {κέ}{χρ}η{ται} ὀρ{γά}νῳ {προ}ς{δι}ά{κρ}ι{σι}ν {τφ\~ν} {τε} ὸρθ@ν
ξύ{λφ}ν {καὶ} {τφ\~ν} {κα}μ{πύ}{λφ}ν, ὁ{μο}ίως ὁ οἲ{κο}-
οό{μο}ς τῆ {κα}{θέ}τῳ {δι}{κρ}ινού***Ḥ *** ὀρθοὺς {κὶ}
*** μὴ {το}ιού{το}{ι***} {τφ\’ν} {το}ί{χω}ν, Vtuntur etiam libra
quæ & libella dicitur, ad directiones exigendas, & longi-
tudines, vt ex Vitruuio didicimus & Plinio lib. 36. cap.
22. & . 25. Constat autem gnomone, ideſt regulis dua-
bus ita iunctis capitibus duobus, & diuaricatis alteris, vt
rectum angulum efficiant, ab angulo pendente è filo plũ-
bo, quod vbi tranſuerſæ compactæ tertiæ regulæ deſcri-
ptam in medio ad perpendiculum lineam tetigerit, indica-
bit libratam longitudinem. Inſtrumentum nostri Niuel-
lum, Itali partim liuellum, partim arcipendulum nomi-
54[Figure 54]narũt ſi-
 cut quod
 ad perpẽ-
 diculũ eẽ
dicimus,
id eſſe a-
 iunt fa-
 ctum ad
plũbum. ANGVLI AD NORMAM. Normam fa-
bri appellant ſquadrá. Regulæ capiti coagmentant aliam
prominentem, vt referát duæ angulum rectum. Vitru@ius
lib. 9. cap. 1. veram normam ita derformat vt ſit trian-
gulus diſparibus lateribus, vno tamen recto angulo. Su-
mantur (inquit) regulæ tres, è quibus vna ſit pedestres,
altera pedes quatuor, tertia pedes quin. Hæ regulæ
inter ſe compoſitæ tangant alia aliam ſuis
242224GVL. PHIL. ANNOT. extremis Schema habentes trigoni deformabunt normam
emendatam. CVM AB ARENA PRÆ-
TER TRVLLISSATIONEM NON
MINVS TRIBVS CORIIS FVE-
RIT DEFORMATVM. Palladius lib. 1.
cap. 15. bunc locum ita imitatur. Parietum tectura ſic
fiet fortis & nitida. Primo trullis frequentetur inductio.
Cum ſiccari cœperit iterum inducatur, actertio, post hæc
tria coria, ex marmoreo grano cooperiatur ad trullã, quæ
inductio ante tandiu ſubigenda est, vt rutrum quo calx
ſubigitur, mundum leuemus. Hæc quo marmorei gra-
ni inductio, cum ſiccari cœperit, aliud corium ſubtilius
oportet imponi, ſic & ſoliditatem cuſtodiet & nitorem.
TRIBVS CORIIS FVERIT DE-
FORMATVM. Corium etiam pro ductu & di-
rectione tectorii at pauimenti dixit M. Cato cap. 18.
de re ruſtica. VTI CVM SVBIGITVR
NON HÆREAT AD RVTRVM.
Contrain albario opere cenſendum docet Plin. lib. 36.
cap. 23. SED ETIAM MORTARIO
COLLOCATO. Pro loco mortariũ dixit vbi adnitẽte
certatim hominũ multitudine, materia pinſitur & ſubigi-
tur. ITAQ VE PARIETIBVS VETERIBVS
NONNVLLI CRVSTAS EXCI-
DENTES. Tectoriũ tanta fuit apud antiquos craſ-
ſitudo, vt exectis logiſtæ ideſt algoristæ in ſupputationi-
bus ſuis pro menſulis & tabulis deformatoriis vterentur.
Porrò illud admonendum puto, vſos eſſe antiquos ad pa-
rietũ tectoria, ſectis in quadrata, tabulas, ſexangula, tri-
quetra, marmoribus, alabaſtrite, & id genus lapidibus, &
243225IN LIB. VII. vitro, aut inductis crustis puris, vel pictis, aut cælatis,
idest albario opere, vel marmorato, nõ inſignitis, nec aſpe
ris, aut contrà, inſignito albario, marmorato ue, nos niſi
fallor anaglyphicum opus dicere poſſumus cum exta-
bit, ſicut diaglyphicum quando introrſus fiet impreſſio.
Admiſcuerunt et incruſtationibus conchas, potiſſimũ fon-
tium fornicibus, quodgenus videtur in villa Ciceronis ad
Formias Campaniæ oppidum, interſparſis purpuris, pelo-
ridibus & aliis conchis. Et Romæ aliquot locis. Id quod
recentiores imitati ſunt non infeliciter. IPSAQ VE
TECTORIA ABACORVM ET SPE-
CVLORVM DIVISIONIBVS. Aba-
cus auctore Capella lib. Geometriæ, res est depingendis
deſignandis opportuna formis. ET SPECV-
LORVM DIVISIONIBVS. Ne enim
vlla ſpecula reddút certiores imagines, quam huiuſmodi
expolita tectoria, aut leuigatæ marmoreæ crustæ, ad quã
rem vidimus Venetiis & Romæ Smirillo & Tripolea
vti, vt nos docemus libro de polituris. Specula aut fieri
ſolere ex ſtanno, & postea argentea, tradit Plinius lib.
33. cap. 9. SIN AVTEM IN CRATI-
CIIS TECTORIA ERVNT FA-
CIENDA. Craticii parietes fiunt ex directis &
tranſuerſis lignis, aut cannis potius intextis in cratis mo-
dum vt lib. 2. cap. 8. A Papiniano lib. Pandect. 17.
pro ſocio, ex Mela, dicitur paries concraticius, ideſt cra-
ticius inter duos communis, ideſt qui inter duos confines
ſtruitur & quaſi intergeritur, vnde intergerinum appel-
lant, Plinius lib. 35. cap. 15. & Sextus Pompeius.
CLAVIS MVSCARIIS
244226GVL. PHIL. ANNOT. TVÆ FIGANTVR. Clauos muſcarios inter-
pretor qui ſunt vmbellati, idest capitibus latioribus, &
expaſſis in orbem cacuminibus, quomodo vmbellatos fœ-
niculi, ſambuci, & aniſi dicimus flores. Nam quæ Dio-
ſcorides dicit {σκ}ιά{δι}α, ideſt comas & vmbellas, Plin-
lib. 12. cap. 26. vocat muſcarìa, ſemine (inquit) in mu-
ſcariis pendente. Sunt & alii claui vncinati, ideſt nõ cir-
culatis capitibus, ſed qui pro vmbella vncũ habent, Vn-
cinos Vitruu. lib. 5. cap. 10. appellat. ITERVM
LVTO INDVTO. Scribendum inducto. Est
auteminducere, tectoriũ addere. Inducũtur calx, gypſum,
arenatum, marmoratum & ſimilia trulla, colores & cera
penicillo. Dicuntur etiam decreta & ſcripta at huiuſmo-
di, inducta, pro abolitis & obliteratis, quod atramento in-
ducto deleantur.
CAP. QVARTVM.
ABENS NARES ADLOCVM
b # PATENTEM. Nares intelligit extre-
mam perſtructi canalis partem, qua egeritur
quicquid humoris conceptum est, idest ipſas canali fau-
ces. BESSALIBVS LATERCVLIS
PILÆ SVBSTRVANTVR. Idest octo
pollicum. DEINDE INSVPER ERE-
CTÆ HAMATÆ TEGVLÆ. Hamatæ
ad differentiam earũ quas lib. 5. cap. 10. dixit ſine mar
ginibus. Sunt enim tegularum aliquæ planæ, ſunt & in
canaliculi modum ductæ, Aliæ habent margines vtrin
extantes, cætera planæ, eas hoc loco vocat bamatas.
245227IN LIB. VII. gulæ præterea Vitruuio ſunt teſtæ latiores quibus non
tam ad structuram vtimur, quam ad pauimenta & alia
opera, in quibus tegendi vſum præbent. QVARVM
INTERIORES PARTES CVRIO-
SIVS PICENTVR. Pice liquata inungantur
oblinátur ue. NEC MEGALOGRAPHIA.
Megalographiam interpretor picturam magni ſumptus,
& magnarum perſonarum aut rerũ deformatricem at
figuratricem, vti Deorum, pugnarum, fabularum, vt proxi
mo cap. ſequẽti. Eo modo dixit Plinius lib. 35. cap. 10.
Rhyparographon, ſordidarũ at humilium rerum picto-
rem. NEC CAMERARVM CORO-
NARIO OPERE SVBTILIS OR-
NATVS. Hoc iam monuit proximo tertio capitulo.
ET SOLO FISTVCATO INDVCI-
TVR. Ideſt ſolo palato, alias ſignificabit pauito fistu-
ca aut vectibus. DEINDE CONGESTIS
ET SPISSE CALCA TIS CARBO-
NIBVS. Hoc ſcribunt Plinius lib. 36. cap. 25. &
Palladius lib. 1. cap. 9. ET SVMMO LI-
BRAMENTO COTE DESPVMA-
TO. Idest leuigato, absterſo. Plinius dicto capite, di-
cit deſpumare, & paulopost. Cote depolitum, interpre-
tans illud deſpumare. ET Q VOD POCV-
LIS ET SPVTISMATIS EFFVN-
DITVR. Ideſt ſputis & cxcreationibus, quæ à Græ
cis {πτ}ύ{σμ}α{τα} & {πι}{τύ}{σμ}α{τα} dicuntur. Iuuenalis
Satyra. ii. posteriore vſus eſt, nam ita vt legatur placet
magis, quàm vt aliis viſum est, pœdemate. Q ui Lacæ-
demonium (inquit) pityſmate lubricat orbem, pro annula.
246228GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. QVINTVM.
ÆTERIS CONCLAVIBVS
c # Ideſt tricliniis de quibus lib. 6. cap. ſeptimo.
NANQVE PICTVRA, IMA-
GO FIT EIVS QVOD EST, SEV
POTEST ESSE. Vulgo iactari ſolet Horatia-
num illud ex arte Poetica. Pictoribus at poetis quidli-
bet audendi ſemper fuit æqua poteſtas. At non ſine riſa
ſpectari poſſe initio eius libri ait pictorẽ qui humano ca-
piti velit iungere equinam ceruicem, & varias inducere
formas. Ea demum pingenda existimabat quæ à natu-
ra non abhorrerent. Nec mihi obiicias antiquorum huiuſ-
modi opera etiam nũc oſtẽdi, & , quod picturæ genus mox
reprehendit, Italis dictas groteſcas, non poſſunt veræ
dici picturæ, quæ ſunt à veritate alienæ, etiam ſi aucto-
res nactæ ſint egregios. Sed de pictur a ſcribemus aliqua-
do & colorum compoſitione proprio dicato ei rei libro,
quod nullus tentauit, & pictoribus ipſis vſu magis quàm
ratione cognitũ. Quod autem ad reliquorum colorum ra-
tionem attinet, (quandoquidem vitrariis, figulis, infecto-
ribus ſua est & colorum ratio) id nos in Hyalurgia, pla-
stice, & Baphice, libris trademus. ET SILA.
CEORVM MINIACEORVMQ VE
CVNEORVM INTER SE VARIAS
DISTRIBVTIONES. Silaceos à Sile pro
purpureis hoc loco interpretor ex cap. ii. & . 14. huius li-
bri. Quan̈ fuiſſe ſillutei coloris facile ex cap. 7. ſumi
potest. Cum enim dixiſſet Ochram Atticam non haberi
ſubiungit. Ita antiqui egregia copia ſilis ad politionem
operum ſunt vſi, vt liberum ſit vtrum voles dicere
247229IN LIB. VII. ſilaceos, purpureos, aut luteos. SCENARVM
FRONTES TRAGICO MORE, AVT
COMICO, SEV SATYRICO DESI-
GNARENT. Ea ſunt tria Scenarú genera de qui-
bus ſcripſit lib. 5. cap. 8. VARIET ATIBVS
TOPIORVM ORNARENT. Topiaria
arbuſculis, fructicibus, & herbis variarum rerum effigies
repræſentant, à Topiis, ideſt funiculis. Topiarii autem
dicuntur artifices formandarum arborum, aut herbarum
in varias formas, quo nomine vtũtur Africanus Pandect.
lib. 32. de legatis tertio, & Vlpianus non ſ@mel de fun-
do instructo. Pandect. lib. 33. FLVMINA,
FONTES, EVRIPI. Euripi, auctore Cicero-
ne lib. 1. de legibus, ſunt ductus aquarum, qui & Nili eo-
dem loco dicuntur, ita tamen vt existimem nilos eſſe ſi
maiores ſint. Vtuntur Euripo hac ſignificatione Plinius
lib. 8. cap. 26. lib. 36. cap. 15. & aliis locis, Ouidius
lib. 1. de Ponto, Suetonius in Cæſare Dictatore, Seneca
Epiſtolarum lib. 14. & Lampridius in Heliogabalo.
PRO FASTIGIIS, ARPAGINETV-
LISTRIATI. Ornamẽti genus quod quale fue
rit, ne ſuſpicari quidem potui. IN MINVSCV-
LO THEATRO QVOD Ε’ΚΚΛΗ-
ΣΙΑΣΤΗ´ΡΙΟΝ APVD EOS VO-
CITATVR. Locus quo ſpectatum conuenirent,
minuſculum autem Theatrum à Græcis {θε}α{τρ}ί{δι}ον
dicitur, vt apud Varronem lib. 3. dere rustica. cap. 5.
PRÆTEREA SVPRA EAM NIHILO
MINVS EPISCENIVM. Epiſcenium
248230GVL. PHIL. ANNOT. Epiſcenos vt lib. 5. cap. 7. dicitur quod ſupra Scenam
extruitur, ideſt columnationũ ſiue contignationum ordi-
nes. IN QVA THOLI. Tholos, quorũ men-
tio facta est lib. 4. cap. 7. (ſed hoc omiſeramus quod pro-
prium er at eius loci) intelligimus erectiores testudines
templis addi ſolitas, quas Itali tribunas vocant. Eæ fiunt
aut rectangulæ, aut ad hemicycli ducuntur ambitum.
ACCEDIT HVC CHRYSOCOL-
LA. Chryſocolla vtuntur Aurifices adglutinando fer-
ruminando auro, Boracem vocantes, eam Venetiis vi-
dimus quadruplici coloris differentia, albam, luteam, vi-
ridem, & nigricantẽ. Quanquam ſcribit Plin. lib. 33.
cap. 5. èi colorem eſſe herbæ ſegetis. læte virentis, eſſe
humorem in puteorum ſcrobibus per venam auri defluen-
tem, craſſeſcente limo rigoribus hybernis vſ in duritiá
pumicis. Laudatiorem in ærariis metallis, proximam in
argentariis fieri. Inueniri & in plumbariis, viliſſimam
aurariam, pingi etiam antequam pingat, lege reliqua.
OSTRVM. Purpuram vt infra cap 13. AR-
MENIVM. Armenius lapis Dioſcoridi lib. 5. cap.
96. cerulei coloris eſt, Plin. lib. 35. cap. 6. viridis com
municato colore cũ ceruleo. VT A DOMINO,
NON A REDEMPTORE REPRÆ-
SENTENTVR. Ideſt qui recipit extruendam
& inducendam domum, cogi non potest lege, in pingendo
vti chryſocolla, oſtro & armenio, quandoquidem id genus
colores præcioſiores ſunt, quam vt inter reliquos haberi
debeant niſi id pactus ſis. Plin. lib. 35. cap. 6. floridos
colores dicit eſſe quos dominus pingenti præſtat, Miniũ,
Armenium, Cinnabarim, Chryſocollam, indicum, & Pur-
puriſſum.
249231IN LIB. VII.
CAP. SEXTVM.
RÆSTANT TECTORIIS
p # ET CORONARIIS OPERI-
BVS VTILITATEM. Corona-
rium opus duplex eſt. Intestinũ, & albarium, vt cap. 2.
li. 5. ideſt ex materia & ex calce, ſed pro coronis, quibus
præcinguntur parietes, illo loco accipit, hoc autem cap. &
quarto, pro ornamento camerarum intelligendũ opus coro-
narium, de quibus coronis ſcripſit huius lib. cap. 3. SI-
VE ASSVLÆ DICVNTVR. Aſſulas
vocat quas Græci {σκ}ύρο{ι***} dicunt, idest fragmenta ſiue
fruſtula quæ ſcalpendo marmore excidunt, ea ferreis pi-
stillis tunduntur & ſetaceis incerniculis triplici differen-
tia cribrantur ad tectoria, quod craſſiſſimum fuerit, ſub-
actum inducitur primo, vbi aruerit mediocri fit ſecundum
coriũ, ſubtiliſſimo tertiũ corium dirigitur. QVEM-
ADMODVM SVPRASCRIPTVM
EST. Cap. 3. huius lib.
CAP. SEPTIMVM.
OLORES, ALII SVNT QVI
c # PER SE CERTIS LOCIS
PROCREANTVR. Colorum, alii
@atiui ſunt, idest, vt vulgus vocat minerales, qui fodiun-
tur, quos numerat Plinius lib. 35. cap. 6. Sinopin, rubri-
cam, parætonium, eretriam, Auripigmentum, alii ſunt fa-
ctitii, qui mixtura & arte finguntur. Dehis qui naſcun-
tur, hoc capite & proximis duobus loquitur. De aliis qui
fiunt, reliquis capitibus ſermo erit. VTI
250232GVL. PHIL. ANNOT. GRÆCE ὦΧΡΑ DICITVR. Ochra
lutea eſt, cum vritur fit rubra. Scribit Plinius dicto cap.
6. Ochram etiam fieri exuſta rubrica in ollis nouis luto
circumlitis. Nam & in Topazio, Inſula rubri maris na-
ſci, idem ex auctoritate Iubæ refert. Vide Dioſcoridem-
lib. 5. cap. 99. ITAQ VE ANTIQ VI
EGREGIA COPIA SILIS AD PO-
LITIONEM OPERVM SVNT VSI.
Silis tria ſunt genera apud Plinium lib. 33. cap. 12.
Atticũ Marmoroſum, Præſſum ſiue Scyricum, proprie
limum eſſe dicit. Pauloante indicauimus ex hoc loco exi-
ſtimare nos Sil lutei eſſe coloris. Cum enim Ochra At-
tica carerent, vſi ſunt Sile, Non illo quidem Attico, ſed
quod proxime ad colorẽ accederet Ochræ. Nam Sil At-
ticum existimamus coloris eſſe purpurei violacei (qui &
ianthinus dicitur) Scribit enim Vitruuius cap. vltimo hu-
ius libri ad hanc ſententiam, Attici Silis colorem effici
trita creta perfuſa & macerata in aqua, in qua confer-
buerint violæ & expreſſæ ſint. Sanè Georgius Agrico-
la, lib. de metallis, poſt Hermolaum existimat id Latinis
eſſe Sil, quod Græcis ώ{χρ}α. Et Hermolaus fatetur ſe
aliquando deceptum qui putarit ceruleum & Sil, idem eſ-
ſe. ITEM RVBRICÆ COPIOSÆ,
MVLTIS LOCIS EXIMVNTVR, & c.
Nihil neceſſe est admonere rubricam terram eſſe rubrá
qua pictores & fabri materiarii vtuntur. Quæ autem
hic de rubrica ſcribuntur, ea de ſynopide ait Plinius lib.
35. cap. 6. Synopis (inquit) inuenta eſt primùm in Pon-
to, inde nomen à Synope vrbe, Naſcitur & in Ægypto,
Balearibus, Africa, ſed optima in Lemno, & in
251233IN LIB. VII. cia effoſſa eſpeluncis. Quòd autem addit Cappadociam
prætermiſſam à Vitruuio, & Strabo lib. 12. Scribit ru-
bricam ſynopicam naſci in Cappadocia, & Dioſcorides
lib. 5. cap. 102. Palmam Lemnia fert, quòd ſit rubore,
minio proxima. NON MINVS ETIAM
LEMNO. Plinius dicto cap. 6. exiſtimauit rubricã
Lemniam non niſi ſignatam venundari vnde & ſphragis
appellaretur. Deceptus qui putarit eandem eſſe rubricam
Lemniam, & Lemniam ſigiliatam, cum hæc, terra ſit di-
uerſa à rubrica, vel auctore Galeno lib. antitodon. 1. ta-
metſi Paulus Ægineta lib. 7. eandem dicit. Lemnia lo-
ta in tres differentias ſecernebatur. Nam quod ſummum
& imum er at veluti aquoſum & terrenum reiiciebatur,
quod lutum medium er at, exſiccatũ deinde, imagine ſi-
gnabatur. Vt videri poſſit qui Bolu: Armenius falſo ha-
ctenus in officinis creditus eſt, terra eſſe Lemnia, cum nõ
ex Armenia ille, ſed Lemno Aegei maris Inſula adueha-
tur, & à terra, qua etiam nunc Lemno aduecta ſigillata
vtimur, ſolum differat, quod videntur admixta fuiſſe ſa-
bulonis grana vt commodius ſigillo inſigniretur. Id quod
monuit Antonius Muſa, et nos Venetiis probauimus, quã-
quam Aloyſio Mundellæ aliter viſum eſt in medicinali-
bus Epiſt. Lege Dioſcoridem lib. 5. cap. 104. & Gale-
ſimplicium medicamentorũlib. 9. nan inter eos non cõ-
uenit. Apud Nicandrum reperio milton Lemniam pro
rubrica lemnia. PARÆTONIVM VERO
EX IPSIS LOCIS VNDE FODI-
TVR HABET NOMEN. Parætonium à
loco Ægypti vnde foditur nomen habet, fieri ſcribit Plin.
lib. 35. cap. 6. ex ſpuma maris ſolidata cum limo, è
252234GVL. PHIL. ANNOT. didis coloribus pinguiſſimum, & tectoriis tenaciſſimum
propter leuorem, quod & dixerat lib. 33. cap. 5. EA-
DEM RATIONE MELI MVM. Meli-
num & ipſum candidũ est, optimum in Meloinſula auct.
Plinio lib. 35. cap. 6. Melinũ colorem latinigiluum auct.
Seruio Georgicon. lib. 3. appellant, in floribus pro luteo
dici animaduerto Dioſcoridi & cæteris. Meminit Paulus
Iuriſconſ. Pandect. lib. 32. de legatis. 3. melini coloris.
Et Galenus lib. 2. de compoſitione ſecundũ genera docet
quæ dicantur melina emplaſtra. CRETA VI-
RIDIS ITEM PLVRIBVS LOCIS
NASCITVR. Ea eſt quantum coniicere poſſum,
quam veluti terram viridẽ appellant. HANC AV-
TEM GRÆCI ΘEO ΔO´TION VO-
CANT, QVOD THEODOTVS NO-
MINE FVERAT, CVIVS INFVN-
DOID GENVS CRETÆ PRIMVM
EST INVENTVM. Videtur Plinius lib. 35
cap. 6. id ceruſſæ tribuiſſe. Est & colos (inquit) tertius
è candidis ceruſſæ, cuius rationem in metallis diximus.
Fuit & terra per ſe in Theodoti fundo inuenta Smyrnæ,
qua veteres ad nauium picturas vtebantur, Nunc omnis
ex plũbo & aceto fit. AVRIPIGMENTVM
QVOD Α’ΡΣΕ´ΝΙΚΟΝ, GRÆCE
DICITVR FODITVR PONTO.
Auripigmentum ſcribit Plinius lib. 33. cap. 4. in Syria
fodi pictoribus in ſumma tellure, auri colore, ſed fragili,
lapidum ſpecularium modo. Non tam differt re à ſanda-
racha, quàm colore. Nam præter eam quæfit ceruſſa in
fornace cocta, de qua cap. 12. inferius, Est alia
253235IN LIB. VII. tia apud Dioſcoridem lib. 5. cap. 113. Reperitur au-
tem cum auro & argento infodinis colore flammeo, vul-
gus arſenicon rubrũ vocat, quod autem mixtum lutei est
coloris, dicitur auripigmentum, ideſt croceũ arſenicon. Eſt
& tertium arſenici genus album, etiam foſſitium.
CAP. OCTAVVM.
NGREDIAR NVNC MINII
i # RATIONES EXPLICARE.
Minium ſcribit Plinius lib. 33. cap. 7. eſſe
arenæ coccinei coloris tritæ lotam farinam, quod ſubſede-
rit iterum lauari, id eſſe viſum nonnullis Minium opti-
mum, aliis quòd prima lotura fieret. Explodendus eorum
error est, qui Cinnabarim & Minium idem eſſe credide-
runt, cum Cinnabarim ſcribant Dioſcorides lib. 5. cap.
100. ex quorundam ſententia, & Plinius dicto cap. ſa-
niem eſſe Draconis eliſi Elephantorum morientiũ ponde-
re, permixto vtriuſ animalis ſanguine, ne alium eſſe
colorem qui in picturis proprie reddat ſanguinem. Arria-
nus verò in periplo tradit Cinnabari quod indicũ appella-
tur, eſſe ex arboribus quibuſdã veluti lachrymas. ID
AVTEM AGRIS EPHESIORVM
CLIVIANIS PRIMVM MEMORA-
TVR INVENTVM ESSE. In Plinii co-
dice dicto cap. ſcriptum eſt Cylbianis, & lib. 5. cap. 29.
cum de Epheſo loqueretur, dicit allui Caystro in Cylbia-
nis iugis orto. Et in fine capitis, Cylbianorum populorum
meminit. CREBRAS EMITTIT LA-
CHRYMAS ARGENTI VIVI.
254236GVL. PHIL. ANNOT. tuor eſſe argenti viui genera animaduerto. Est primum,
Vomica liquoris æterni ex eo lapide fluentis qui in argẽ-
ti venis reperitur. Auct. Plinio lib. 33. cap. 6. Secundi
generis meminit quod ſciam, vnus hic Vitruuius. Colligi-
tur autem ex Anthrace ſubruffi coloris gleba, qua conie-
cta in fornacem, qui fumus ex ea ſuſcitatur, vbi in ſolum
reſederit, est argentum viuũ, ipſa arefacta, contuſa pilis
ferreis, & molita lota fit minium. Tertiũ genus ex mi-
nio fingi & quomodo id fiat docet Dioſcorides lib. 5. cap.
91. Q uo in loco & quartum genus reperio, quod inter
metalla naſcitur. Plin. lib. 33. cap. 8. Hydrargyri no-
mine tertiũ illud appellauit. ID AVTEM CVM
SINT QVATVOR SEXTARIO-
RVM MENSVRÆ. Scribo, eæ cum ſint, refer-
tur enim ad guttas. SI IBI AVRI SCRV-
PVLVM IMPONATVR. Scrupulus qui
& ſcripulus dicitur à Frontino lib. de Aquæductu, est
drachmæ tertia pars, vt docet Priſcianus lib. de ponderi-
bus, ſiue Rhemnius Fannius, vt creditur. Voluſius Me-
tianus ſcriptulum ſcribit, ceu ſit a Græco {γρά}μμα,
nam idem ſignificare Fannius indicat. Gramma vocant,
nostri ſcruplũ dixere priores. NEQVE ENIM
ARGENTVM, NEQVE ÆS, SINE
EO POTEST RECTE INAVRA-
RI. Plin. lib. 33. cap. 6. de argento viuo loquens, ergo
& cũ æra inaurantur, ſublitũ bracteis pertinaciſſime re-
tinet. ID AVTEM OMNES MICAS
AVRI CORRIPIT, ET COGIT IN
SE COIRE. Plin. eodem cap. Omnia ei innatant
præter aurum, id vnũ ad ſe trahit. Nota autem ex hoc
255237IN LIB. VII. co qua ratione ex detrita aur at a veste aurũ colligi poſſit.
Ex inauratis metallis quomodo id fieri queat tradit Van-
nocius Biringucius lib. pyrotechniæ. 9. cap. 10.
CAP. NONVM.
EVERTAR NVNC AD MI-
r # NII TEMPERATVRAM. Di-
uerſum est hoc à Minio Dioſcoridis. Nam lib.
5. cap. 100. ſcribit ex quodam lapide argenteæ arenæ
mixto temperari. In eſquiliis, vinea hodie Ioannis Gadi,
& ei proxima, ſunt reliquiæ, vt ſuſpicantur aureæ domus
Neronis, ego verò Palatii Titi eſſe, potius dixerim, in his
elegantiſſima cernitur pictura, quam cũ admirarer edaci
tempori non ceſſiſſe, ſed ita obluctatam eſſe, vt recens in-
ducti videantur colores, eorũ præter alios dici vix queat
quantũ nobis arriſerunt duo noſtro ſæculo non imitabiles,
luculente & temperanter rubens vnus, alter læte virentis
ſegetis modo. Illum niſi Minium eſſe, hunc niſi Chryſo-
collam, adduci non poſſum vt credam. TVNC CE-
RAM PVNICAM IGNI LIQVE-
FACTAM. Ideſt candidam ceram. Quo autem
fiat modoſcribit Plin. lib. 21. cap. 14. Ventilatur (in-
quit) ſub dio ſæpius cera fulua, deinde feruet in aqua
marina ex alto petita addito nitro, inde ligulis eligũt flo-
rem, ideſt candidiſſima quæ, trãsfundunt in vas, quod
exiguũ marinæ habeat frigide, & rurſus materiam deco-
coquũt ſeparatim, d hinc vas ipſum refrigerant, & cum
hæc ter fecere, iuncea crate ſub Diuo ſicco Sole, Luna,
hoc enim candorem facit, ſi ſic ſiccatur, & ne
256238GVL. PHIL. ANNOT. protegunt tenui linteo. Candidiſſima verò fit post inſola-
tionem etiamnũ recocta. SETA INDVCAT.
Ideſt penicillo ſetis cõpoſito. ITA OBSTANS
CERÆ PVNICÆ LORICA, NON
PATITVR NEC LVNÆ SPLEN-
DOREM, NEC SOLIS RADIOS,
LAMBENDO ERIPERE EX HIS
POLITIONIBVS COLOREM. Hũc
locũ cum ſu periore ita transtulit Plinius lib. 33. cap. 7.
de Minio loquens, Solis at Lunæ contactus inimicus, re-
mediũ, vt parieti ſiccato cera punica cum oleo liquefacta
candens ſetis inducatur, iterũ admotis gallæ carbonibus
aduratur ad ſu dorem vſ, poſtea candelis ſubigatur, ac
deinde linteis puris ſicut & marmora niteſcunt. FER-
REA LAMNA SVMATVR, IN EA
MINIVM IMPONATVR. Lamna pro
Lamina, ea figura qua mna, & mina, videri poteſt dictũ,
vt apud Horatium lib. 2. Carminum, Ode. 2. Sed enim
mnam Græcum & integrum verbũ, minam autem Latinũ
eſſe exiſtimari debet ex Plinio lib. 21. cap. 10. Sũt qui
gradatim putant dici lamam, laminam, & lamellam. Cer-
te Sext. Pompeius lamam ait eſſe lacunã, ideſt aquæ col-
lectionem quam alii lustrum appellent. Quod autem ad
rem attinet, Plinius dicto. 33. libri loco, dicit auri modo
Minium probari. Auro candente fucatũ nigreſcit, ſynce-
rum retinet colorem. ET SI REFRIGERA-
TVM RESTITVAT IN PRISTI-
NVM COLOREM. Scribendum reſtituatur.
CHRYSOCOLLA APPORTATVR
A MACEDONIA. Dioſcorid. lib. 5. cap. 95.
257239IN LIB. VII. ſcribit Chryſocollam laudatiſſimam Armeniacam. Et
Plinius lib. 33. cap. 5. laudatiſſimam in Armenia, ſecũ-
dam in Macedonia, largiſſimam in Hiſpania. MI-
NIVM ET INDICVM NOMINI-
BVS IPSIS INDICATVR, Q VI-
BVS IN LOCIS PR OCREANTVR.
Minium, Minio Hiſpaniæ fluuio nomen dedit, vt tradit
Iustinus lib. 44. Scribit Plinius lib. 33. cap. 7. non fe-
rè aliunde inuehi ad Romanos, quam ex Hiſpania. Cele-
berrimum ex Siſaponenſi regione in Betica, miniario
metallo vectigalibus Pop. Romani, nullius rei diligentiore
custodia. Indicũ autem idem auctor est lib. 35. cap. 6.
ex India apportari, inexploratæ adhuc inuentionis. Ve-
neti endigo vocant, nostri quibus chirothecarum candor
ingratus est, eas Indico inficiunt & colorant, Indi Appel-
lantes. Ceruleus est illi color, verum nigrior, ſed de
co mox.
CAP. X.
DI FICATVR LOCVS VTI
æ # LACONICVM. Diximus lib. 5. la-
conicum eſſe veluti cameratam in Hemiſphæ-
rium turriculam in Balneis, ad eius formam iubet extrui,
in quod ex adhærente fornacula deferatur fumus reſinæ.
HABENS IN LACONICVM NA-
RES. Ideſt interiores fauces. ET EIVS PRÆ-
FVRNIVM MA GNA DILIGENTIA
COMPRIMITVR. Hoc loco pro exteriore
ore fornaculæ interpretor. FVLIGINEM.
258240GVL. PHIL. ANNOT. ligo eſt denſatus fumus parietibus inhærens. INDE
COLLECTA PARTIM COMPONI-
TVR EX GVMMI SVBACTO AD
VSVM ATRAMENTILIBRARII,
RELIQVA TECTORES GLVTI-
NVM ADMISCENTES PARIETI-
BVS VTVNTVR. Præter atramentũ libra-
rium, idest quod ſcribimus de quo Dioſcorides lib. 5. cap.
vltimo, hic triplex ratio faciendi atramenti tectorii præ-
ſcribitur. Plinius. lib. 35. cap. 6. hunc locũ eſt imitatus,
cum enim dixiſſet atramentum natiuum, aut ſalſuginis
modo emanare, aut terram ipſam ſulphurei coloris ad hoc
probari. Fit (inquit) & fuligine pluribus modis, reſina,
vel pice exustis, propter quod officinas etiam ædificaue-
re, fumũ eum non emittentes. Laudatiſſimum eodem mo-
do è tædis. Adulteratur fornacium, balnearum fuligine,
quo ad volumina ſcribenda vtuntur. Sunt & qui vini fe-
cem ſiccatam excoquant, affirmant, ſi ex bono vino fex
fuerit, Indici ſpeciem id atramentum præbere. SAR-
MENTA, AVT TÆDÆ, SCHIDIÆ,
COMBVRANTVR. Tollo ſubdiſtinctionem,
& ſcribo. Tædæ ſchidiæ, ideſt fragmenta & veluti aſſu-
læ & ſecamenta tædæ arboris, de qua eſt apud Plin. lib.
16. cap. 10. Qua ſignificatione vſum admonuimus lib.
2. cap. 1. SED ETIAM INDICI CO-
LOREM DABIT IMITARI. Indicum
præter id quod tanquam ſpuma in indicis harundinibus
naſcitur, eſt & ſpuma purpurea innatãs infectoriis corti-
nis. Optimum autem quod ceruleum eſt, auctore Dioſco-
ride lib. 5 cap. 98 Et Plin. lib. 35. cap. 6. Hoc
259241IN LIB. VII. quomodo fiat tradidit Ruellius lib. 2. de natura ſtirpium,
(vt fateamur vnde profecimus) Iſatim ſatiuam, quæ Gal-
lis, auctoribus Cæſare primo de bello Gallico, & Plinio
Glaſtum dicebatur, nunc Guadum, aliis Paſtellũ vocatur,
herbam & ſi inſignibus virore cauliculis notatam, ſucco
tamen inficientem cæruleo, truſſatilibus molis premunt vt
herbaceam ſaniem excludant, deinde exuctam digerunt
in paſtillos & tabulatis putreſcere ſinunt, poſt, cortinis
infectoriis coquunt, & poſt tinctos pannos, ceruleam illam
innatantem feruentibus cortinis exemptam ſiccant picto-
rum vſibus, Indum vocantes.
CAP. XI.
ÆRVLEI TEMPERATIO-
c # NES ALEXANDRIÆ PRI-
MVM SVNT INVENTÆ.
Cæruleum Græci Cyanon, etiam ſi in recentiorum com-
mentariis Lazurion inuenitur. Arabes lapidem lazuli
vocant, eius meminerunt Dioſcorid. lib. 5. cap. 97. &
Galenus lib. medicamentorũ ſimplicium. 9. Plinio & Vi-
truuio est arena. Cærulei etiam nomine intelligi potest
gemma quam Hermolaus Turchicam ait appellari ab of-
ficinis. ARENA ENIM CVM NIT RI
FLORE CONTERITVR. Cærulei are-
næ tria antiquitus fuiſſe genera refert Plinius. lib. 33.
cap. vltimo, & ante eum Theophraſtus lib. de gemmis.
Æ gyptium quod maxime probatur, Scythicum, quod cũ
teritur in quatuor colores mutatur, candiorẽ, nigriorem ue
craſſiorem, tenuiorem ue, Præfertur huic Cyprium.
260242GVL. PHIL. ANNOT. reſſerunt postea Puteolanum & Hiſpanienſe. Vide reli-
qua. CVM NITRI FLORE CONTE-
RITVR. Nitri florem intelligo non Arabum Bau-
rach, ideſt Aphronitrũ nitriſpumam. De quo Dioſcorid.
lib. 5. cap. 122. & Plinius lib. 31. cap. 10. ſed fauil-
lam nitri, ideſt quod eſt in Nitro leuiſſimum & candidiſ-
ſimum, vt in ſale fauillam interpretatur Plinius lib. 31.
cap. 7. ET ÆRI CYPRIO LIMIS
CRASSIS, VT SCOBIS, FACTO
IMMIXTA CONSPERGITVR.
Ideſt delimatæ æris Cyprii ſcobi, ſiue ramento trita are-
na mixta conſpergitur. Fuiſſe autem primam æris inuen-
tionem in Cypro, auctor eſt Plinius lib. 34. cap. ſecũdo.
VSTA VERO QVÆ SATIS HA-
BET VTILITATIS IN OPERI-
BVS TECTORIIS. Vsta, vt ſcribit Plinius
lib. 35. cap. 6. caſu reperta eſt incẽdio Piræei, Ceruſſa
in orcis cremata. Optima Aſiatica quæ purpurea ap-
pellatur. Fit & cremato Sile marmoroſo & restincto acc-
to. Sine ea vmbræ non fiunt.
CAP. XII.
E CERVSSA. Pſimmythium, ideſt
d # Ceruſſam laudatiſſimam in Rhodo Plin. refert
lib. 34. cap. vltimo. Fieri autem ramëtis plũ-
bi tenuiſſimis ſuper vas aceti aſperrimi impoſitis, atque
ità distillantibus. Quod ex eo cecidit in ipſum acetum,
arefactum molitur & cribratur, iterum aceto mixto in
paſtillos diuiditur, & in Sole ſiccatur æstate. Vide
261243IN LIB. VII. qua apud Dioſcoridem lib. 5. cap. 94. & Serapionem
qui omnium quos legi, diligentiſſime de eareſcripſit cap.
368. EADEM RATIONELAMEL-
LAS ÆREAS COLLOCANTES EF-
FICIVNT ÆRVGINEM. Siæris laminas
aut maſſas in dolio ſuper ſarmenta aceto acerrimo aſper-
ſa compoſueris, vt nullũ ſit ſpir amentum, decimo die vbi
dolium aperueris æruginem inuenies. Fit & laminis æreis
ſupra acetum ſuſpenſis in cadis, ne attingant, poſt totidem
dies raſis. Alii delimatam æris ſcobem aceto ſpargunt,
verſant ſpatbis ſæpius die, donec abſumatur, eandem
ſcobem alii in mortariis æreis ex aceto terunt. Reliqu@s
modos quibus fit ærugo ſcribunt Dioſcorides lib. 5. cap.
82. & Plin. lib. 34. cap. ii. CER VSSA CVM
IN FORNACE COQVITVR, MV-
TATO COLORE AD IGNIS IN-
CENDIVM EFFICITVR SANDA-
RACHA. Sandaracba est duplex. Foſſitia colore
Cinnabaris, diximus id eſſe quod à vulgo arſenicon rubrũ
vocaretur. Alia est factitia, ceruſſa in fornace cremata.
Errant Arabes Serapion, Albugerig, Bedigoras, Meſa-
rugie, Aben meſa ai, Abix, Atabati, Raſis, Iſaac eben
amram, & cæteri, aut fortaſſe eorum interpretes, qui
putant Sandaracbam eſſe nostrũ Vernicem, cu bic ſit Iu-
niperi gummi.
CAP. XIII.
D AVTEM EXCIPITVR
i # EX CONCHYLIO MARINO,
EQVO PVRPVRA INFI-
CITVR. Concbylium vt interpreter ſimpliciter
262244GVL. PHIL. ANNOT. ctum pro purpura piſce, facit quod ſequitur, e quo purpura
inficitur. Rurſum cú ait Ostrum è concbylio marino ex-
cipi, tum neſcio quid ſcrupuli ſuboritur. Nam Concby-
lium, Ostrum, & Muricem idem eſſe, pleri omnes faten
tur. Distingui autem à purpura, non ibit inficias cui le-
ctũ erit Plinii lib. 9. cap. 36. Vitruuius quadruplici eſ-
ſe coloris differentia pro regionũ vnde excipitur varieta-
te, ſcribit, vt ſit Septentrionale, atrum, quod petitur inter
Septentrionem & Occidentem, liuidum, quod ad Occide-
tem Orientem æquinoctialem, violaceum, quod ad me-
ridiem legitur, rubrum. Plin autem nominato cap. Con-
chylii dicit colorem austerũ in glauco & iraſcenti ſimi-
lem mari. Et lib. 21. cap. 8. ait Conchylii colorem vnú
intelligi in Heliotropio, alium in malua ad purpuram in-
clinantem, alium in viola ſerotina vegetiſſimum. Nos
ita Concbylium hic pro purpura, & Oſtrum pro purpu-
ræ ſanie accipimus, quomodo apud Virgil. Muricẽ, æglog.
4. & Ostrum Georg. & Æneid. 4. Venetiis quado age-
bamus, cum Stella piſce attulit purpuras aliquot Philippus
Strozzius Florentinus, ſolebat enim vir ille bene do-
ctus, non raro inuiſere Mecœnatem meũ tum Regium le-
gatum, diſſerendi cauſa de rerũ natura, potiſſimũpiſciũ,
ex illis inquam contuſis purpuris, excepimus ſaniem vio-
laceam gratiſſimam. Porrò illud prætereundum non est,
à Cicerone Academic. 4. dici mare purpureũ. à Virgilio
Georg. 1. purpureum capillum Niſi, quod imitatus Tibul
lus Elegia. 4. lib. 1. vocat purpuream Niſi comam, ab
eodem Æneid. 1. purpureum lumen iuuentæ, ab Horatio
in principio ſtatim lib. 4. Carminum, purpureos olores, ab
Albinouano apud Tbylæſium, purpuream niuem (est
263245IN LIB. VII. tem ex Elegia quæ nunc incerto auctore legitur de morte
Augusti.) à Propertio lib. 1. ad Gallam, purpurea papa-
uera, cum Catullus in Epithalamio Iuliæ & Mallii dicat
luteum papauer, ſed purpureum auctore Porpbyrione &
Acrone apud Poetas accipitur pro pulcbro, idest vt inter-
pretor, cui inest naturalis pulcbritudo & ſyncerus color.
EQVIBVS PLAGIS PVRPVREA
SANIES. Conchyliorum idest purpur arum cruore,
nigrantis roſæ colore ſublucente vtuntur partim tingentiú
officinæ, partim pictores colore excellentiſſimo & ſuauiſ-
ſimo. Q uomodo ad lanas apparari debeat, docent Plin.
lib. 9. cap. 38. & Iulius Pollux cap. 4. lib. 1. Pictores
autem ipſo purpureo vtuntur cruore trito in mortario ſi-
cuti indicat Vitruuius, aut creta argentaria in eum liquo-
rem feruenti abeno addita, & inebriata (bibit enim eum
colorem celerius lanis) purpuriſſum vocat Plin. lib. 35.
cap. 6. Argentaria autem creta, nitorem argenteũ reddit
codem auctore lib. 35. cap. 17. Meminit & lib. 17.
cap. 8. QVOD EX CONCHARVM
MARINARVM TESTIS EXIMI-
TVR, IDEO OSTRVM EST VOCI-
TATVM. Nó@gitur ab Ostreis piſcibus quod exi-
stimauit Cbristophorus Landinus, vir alioqui doctus, ſed
{ᾀτ\‘ρ} τ{οῦ} ὀ{στρ} ά{κο}υ, idest testa, quod ex concbyliis ſiue
purpurislegatur, tectis testa piſcibus. Q uanquam pur-
puram oſtreorum quandam eſſe ſpeciem annotatum est.
Nam ὄ{στρ}{ει}α genus eſſe ad omnia testacea, ὄ{στρ}εα aũt
ſine diphtbongo ſpeciem ex Ariſtotele admonuit Gale-
@us lib. ſimpliciwm medicamentorum. 11.
264246GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. XIIII.
IVNT ETIAM PVRPVREI
f # COLORES INFECTA CRE-
TA RVBIÆ RADICE ET
HYSGINO. Plinius lib. 35. cap. 6. laudari ait
Puteolanum purpuriſſum potius quàm Tyrium, aut Ge-
tulicum, vel Laconicũ, cauſam eſſe quod Hyſgino maxi-
me inficeretur, Rubiam cogeretur ſorbere. RVBIÆ
RADICE. Rubiam Dioſcorides libro. 3. cap. 162.
Erythrodanũ vocat. Aliqui Ereuthodanum. Radix est
rubra qua tingũtur lanæ pelles perficiũtur, vnde & vul-
go dicitur Rubia tinctorum, earadice, pueri liberalibus
tingebamus oua. Lege Plinium libro decimo nono, capite
tertio, & libro vigeſimo quarto, capite. 11. ET HY-
SGINO. Hyſginum id eſſe quod vacinium & hya-
cinthum exiſtimat Hermolaus, cui vt ſubſcribam facit
quod mox ſequitur, eadem ratione vaciniũ temper antes &
lac miſcentes purpurã faciunt elegantem. Sed & qui ſcri-
pſit opus Pandectarum medicarum, Mattheum Siluaticũ
video fuiſſe in ea ſententia vbi de vacinio. Q uid ſenſe-
rit Plinius iudicari ſatis non potest, cum Hyſgini memi-
nerit lib ro vigeſimo primo, cap. vigeſimo ſexto, & libro
nono, capite. 41. Quod autem ad Vacinium & Hya-
cinthum attinet, Ioannes Ruellius eadem putat aſtipulatus
Seruio. Nicolaus Leonicenus credidit vacinium eſſe ligu-
stri acinos, idest eius arboris quam noſtri Troenam vul-
go dicunt. Franciſcus Maſſarius agreſtia eſſe mora ma-
uult. ITAQVE TINCTORES CVM
VOLVNT SIT ATTICVM IMI-
TARI. Scribendum Sil Atticũ, quod trium
265247IN LIB. VII. eſſe optimũ Auct. est Plin. lib. 33. cap. 12. VIO-
LAM ARIDAM CONIICIENTES
INVAS. Plinius lib. 33. cap. vltimo. Non Silis ſed
cerulei eam fraudem refert. Fraus inquit (de cæruleo lo-
quens) viola arida decocta in aqua, ſuccoper linteũ ex-
preſſo in cretam Eretriam. ET EO CRETAM
INFVNDENTES. Intellige Eretriá quæ ter-
ræ ſuæ habet nomen inquit Plin. lib. 35. cap. 6. Ea du-
plex eſt apud Dioſcoridem lib. 5. cap. 162. Alba &
Cinerea, quod & Plin ſcribit lib. 35. cap. 16. ITEM
Q VI NON POSSVNT CHRYSOCOLLA
PROPTER CARITATEM VTI, HERBA
QVÆ LVTEVM APPELLATVR CÆRV-
LEVM INFICIVNT. De Chryſocolla natiua di-
ximus, eam mentitur Cæruleũ lutea herba infectũ. Q uo-
modo autẽ & hæc ipſa tingatur lutea, docet Plin. lib. 33.
cap. 5. ſed quæ herba eſſet quæſitũ eſt, nos apud Dioſcor.
lib. 2. legimus luteam herbam Romanis eſſe, quá Græci
Iſatim dicút ſi modo ſatis emendati ſunt codices. Q uid
autem eſſet Iſatis dixi ſupra cap. 10. vbi de Indico ſcri-
pſi. Emendandus interea est Apuleius lib. de herbarũ me-
dicaminibus, vbi pro lutea ſcriptũ é ruta. ITEM PRO-
PTER INOPIAM COLORIS INDICI, CRE
TAM SELINVSIAM AVT ANNVLARI-
AM. Hoc & Plin. lib. 35. cap. 6. Qui adulterant (in-
quit) Indicũ, ſtercora colũbina, aut cretam Selinuſiam vel
annulariam vitro inficiunt. CRETAM SELINV-
SIAM. Ealactea é auct. Plin. lib. 35. cap. 16. Maxi-
me laudari ait Dioſcorid. lib. 5. cap. 166. eam quæ ve-
bementer reſplẽdet, candidá, friabilem, & aqua dilui
266248GVL. PHIL. ANNOT. lerrimam. ANNVLARIAM VITRVMQ VE.
Annulare ſcribit Plin. lib. 35. cap. 6. candidũ eſſe quo
muliebres picturæ illuminãtur, fieri ex creta admixtis vi-
treis gẽmis ex vulgi annulis, vnde et annulare dicatur. Id
existimo intelligi, ex quo poſse imitari Indicũ Vitru. ait.
GVLIEL MI
PHIL ANDRI CASTILIO-
NII GALLI CIVIS RO. IN LIB.
octauum M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
THALES MILESIVS O-
MNIVM RER VM PRIN-
CIPIVM AQVAM EST
PROFESSVS Mileſio tha-
leti viſum est vnũ aquæ elementum,
ideſt rerũ omnium principium, quod
à Plutarcho traditur lib. de placitis philoſophorũ. 1. cap.
3. vnde petenda de principiis reliqua. Item Aristot. lib.
2. Metaphyſic. at Probo Æglog. Virgil. ſexta. MA-
GORVM SACERDOTES
267249IN LIB. VIII. ET IGNEM. Magi apud Perſas (vt præter alios
tradit Suidas) erant Philoſophi {κα}ὶ {φι}{λό}{θε}οι, quorũ
princeps Zoroaſtres, eiuſmodi, Græci vocabant Philoſo-
phos, Latini ſapientes, Ægyptii Prophetas, Aſſyrii Chal
dæos, Indi Gymnoſophiſtas, Galli Druydas. EVRI-
PIDES AV DITOR ANAXAGORÆ,
QVEM PHILOSOPHVM ATHE-
NIENSES SCENICVM APPELLA-
VERVNT, AERA ET TERRAM.
Scribit Diodorus Siculus lib 1. exiſtimaſſe Euripidem
Phyſici Anaxagoræ auditorem in Menalippa, Cœlum et
terram mixta aliquando, cum diſiuncta fuiſſent, produ-
xiſſe arbores, aues, feras, at adeo quicquid videtur, ideſt
vt interpretor fœcũdatam hymbribus terram, omnia pro-
creaſſe, vtid eſſet aer quod mas, pluuia quod ſemen, terra
quod fœmina. NEQVE CRESCERE,
NEC TVERI. Tueor paſſiue vſurpauit, quem-
admodũ inueni in antiqua ex hiſpania inſcriptione, cuius
mibi fecit copiam Thomas Cadamuſus Laudenſis. Pauli
III. Pont. Max. medicus, ſed auctore Iacobo Corne-
liano, iuuene ingenio doctrina, & morũ elegantia inſigni,
eo nomine mihi chariſſimo. Eam hic appoſui.
PALLADI VICTRICI
SACRVM
HIC HOSTIVM RELIQ VIAS PROFLI
GAVIT CATO. VBISACELLVM MIRO
ARTIFICIO CONDITVM ET ÆREAM
PALLADIS EFFIGIEM RELIQ VIT
PAREANT ERGO ET NOSCANT O-
MNES SENATVS ET POPVLI
268250GVL. PHIL. ANNOT. IMPERIVM DEORVM NVMI-
NE ET MILITVM FORTITVDI-
NE ET TVERI ET REGI.
IGITVR DIVINA MENS QVÆ
PROPRIE NECESSARIA ESSENT
GENTIBVS, NON CONSTITVIT
DIFFICILIA, ET CLARA. Scribendũ
& cara. Est autem ſenſus. Natura, minus vitæ hominũ
neceſſaria, in mari, vt margaritas, aut terræ viſceribus,
vt Aurum & Argentum, abdidit, ſine quibus vero consta-
re vita ſatis non poterat, ea quaſi ad manum poſuit, nec
magnoparáda. AQVA VERO NON SO-
LVM POTVS, SED INFINITAS
PRÆBENDO NECESSITATES,
GRATAS (QVOD EST GRATVI-
TA) PRÆSTAT VTILITATES.
De aquæ præſtátia, & vtilitatibus, hunc in modum à Pli-
nio est traditum lib. 31. cap. 1. Hoc elementũ (inquit)
cæteris omnibus imperat, terram deuorant aquæ, flam-
mam necant, ſcandunt in ſublime, & cœlũ quo ſibi vẽ-
dicant, ac nubiũ obtẽtu vitalem ſpiritum ſtrangulant, quæ
cauſa fulmina elidit ipſo ſecum diſcordante mũdo. Quid
eſſe mirabilius poteſt aquis in cœlo ſtantibus? At illæ ceu
parum ſit in tantam peruenire altitudinem, rapiunt eò ſe-
cum piſcium examina, ſæpe etiam lapides ſubuehunt por-
tantes aliena pondera. Eædem cadentes omniũ terra na-
ſcentium cauſa fiunt. Prorſus mirabili natura, ſiquis ve-
lit reputare, vt fruges gignatur, arbores fructices viuãt,
in cœlum migrare aquas, animam etiam herbis
269251IN LIB. VIII. inde deferre, iusta confeſſione, omnes terræ quo vires
aquarum eſſe beneficii. ITAQVE CVM HY-
DRIAM TEGVNT QVÆ AD TEM-
PLVM ÆDEMQVE CASTA RELI
GIONE REFERTVR. Id cæremoniarũ ge-
nus, facile adducor, vt credam ad Ægyptios inuectum
postquam de Deorum præstantia inter gentes eſt certa-
tum, nam vt eſt ſcriptum apud Suidam, cú Chaldæi ignem
haberent Deum, circunferentes, quòd omnia peruinceret,
vnum Deum existimari volebant, cæterarum enim gen-
tium Dii, quia ære, argento, ligno, lapide, aut huiuſmodi
aliqua materia constarent, eos aiebant igne conſumi. Id
cum ad Canopi ſacerdotem adlatum eſſet, vt er at inge-
nio ad astutiam compoſito, hydriæ pertuſæ aqua plenæ
foramina cera obduxit, & totam variis pinxit coloribus,
& Simulachro (quod gubernatoris Menelai eſſe fereba-
tur) prius abſciſo capite, aptauit. Non ita multo poſt tem-
pore cum Chaldæi veniſſent, ignem Simulachro admo-
uiſſent facturi ipſi periculum nũ poſſet & Ægyptiorum
Deum ſuperare, liquata cer a ſenſim effluens rimis aqu@
ignem extinxit, vt Ægyptiorum Canopus, ſacerdotis a-
stutia, Chaldæorum Dei victor cœperit ab aliis coli. Re-
fertur et a Ruff no hyſtoriæ eccleſiaſt. lib. ii. cap. 26.
CAP. PRIMVM.
VÆRENDA SVB TERRA
q # SVNT CAPITA. Caput aquæ est
vnde naſcitur, auctore Vlpiano Pandect. lib.
43. De aqua quotid. & æstiua. QVÆ SIC
270252GVL. PHIL. ANNOT. RVNT EXPERIVNDA, VTI PRO-
CVMBATVR IN DENTES, ANTE
QVAM SOL EXORTVS FVERIT.
Quæ hic traduntur in quærenda aquarum ſcaturigine,
eſſe aquilegibus animaduertenda, vniuerſa Plinius tranſ-
tulit in cap. 3. lib. 31. Et refert Palladius li. 9. cap. 8.
Ante ortum Solis (inquit hic) iis locis quibus aqua quæ-
renda eſt, æqualiter pronus mento adſolum depreſſo ia-
cens in terra orientẽ inſpectabis, & in quo loco criſpum
ſubtili nebula acrem ſurgere videbis, & velut rcremſpar
gere, ſigno aliquo vicinæ stirpis aut arboris notabis. Nam
constat ſiccis locis vbi hocfiet, aquã latere. HVMO-
RES SE CONCRISPANTES. Vapo-
res vndatim è terra ſurgẽtes, vndatim criſpos. ITEM
ANIMADVER TENDVMESTQVÆ
RENTIBVS AQ VAM QVO GENE-
RE SINT LOCA. Et terrarum genus conſi-
derandum vt poſſis vel de tenuitate vel abundãtia & ſa-
pore iudicare, quæ hic docentur, & Plinius & Palladius
dictis locis repetũt. GLAREA VERO ME-
DIOCRES. Ideſt terra quæ ſabuloſa erit & plena
lapidibus minutis, cuiuſmodi qui ad fluuiorum ripas ſunt,
qui glarea etiam vulgo Italorum dicütur, ſicut apud Co-
lumellam lib. 2. cap. 2. non ſemel. SABVLONE
MASCVLO. Ideſt aſpero, ſcabro, minus flauo, ſub-
fuſco. Quanquam de hoc video etiam plurimũ addubita-
ri, quod cap 3. lib. 2. Sabulonem maſculum inter eater-
rægenera recenſeat vnde ducendi ſint lateres, at idpro-
pter leuitatem, vt eſſe poſſit ſabulo maſculus terræ genus
& arenæ, idest materiæ ſolidioris quam ſit terra.
271253IN LIB. VIII. pauloante dixit ſabulonem ſolutum, ad differentiam (vt
æpparet) maſculi. ARENAQVE ET CAR-
BVNCVLO. Plinius dicit arena carbunculoſa.
Est autem carbũculus arenæ genus vt lib. 2. cap. 6. aliàs
gẽma Plin. lib. 37. cap. 7. SIGNA AVTEM
QVIBVS TERRARVM GENERI-
BVS SVBERVNT AQVÆ. Signaſex,
præter ſuperius ſeptimũ, quærendæ aquæ refert, ſi iuncus
tenuis naſcatur, ſalix ſyluatica, Alnus, Vitex, Arundo,
Hædera, quibus tum credendũ inquit Palladius dicto cap.
ſi ne lacuna est, ne aliquis ibi ex conſuetudine humor
inſidet. Plin, addit tuſſilaginem ſyluestrem lib. 26. cap.
6. & ranam multum alicui loco pectore incũbantem lib.
31. cap. 3. Sũt etiam plera ab Imperatore Conſtantino
tradita libro de agricultura. 2. cap. 4. & . 5. Libet verò
hoc loco verba ex Theodoriciprimi Ostrogothorum Re-
gis epistola ad Apronianum comitem priuatarũ in Aqui-
legis Africani cómendationem adſcribere. Sunt autem
apud Caſſiodorũ variarum lib. 3. Signis (inquit) viren-
tium herbarum & proceritate arborũ vicinitatem colligit
diligẽter. Terris enim quibus dulcis humor nó lóge ſubeſt,
vbertas quorũdam germinũ ſemper arridet, vt est iuncus
aquatilis, cãna leuis, vimen lætũ, validus rubus, ſalix lẽta,
populus virens, & reliqua arborũ genera quæ per terre-
nam humiditatem fœlici proſperitate luxuriant. Sunt &
alia huius artis indicia, cum nocte veniente, lana ſicca in
terram ponitur iam prouiſam, et rudi caccabo tecta relin-
quitur hinc ſi aquæ proximitas arriſerit, mane humida re-
peritur. Sole etiam declarato intuẽtur magiſtri loca ſolli-
citi, et vbi ſupra terram volitare ſpiſſitudinem
272254GVL. PHIL. ANNOT. marum conſpexerint omnino muſcarũ, tunc promittitur,
quod quæritur facile inueniri. Addũt etiam in columnæ
ſpeciẽ conſpiſci quendam tenuiſſimum fumum, qui quan-
ta fuerit altitudine porrectus ad ſummum, tantũ in imum
latices latere cognoſcunt, paulopost ait. Dicũt aquas quæ
ad Orientem Auſtrum prorumpunt, dulces at perſpi-
cuas eſſe, & pro ſua leuitate ſaluberrimas inueniri. In
Septentrionem verò at Occidentem quæcun manant,
probari quidem nimis frigidas, & craſſitudine ſuæ graui
tatis incómodas. Hactenus Theodoricus. IN QVI-
BVS LOCIS EÆ NON SIGNIFI-
CABVNTVR INVENTIONES. Si
deerunt ea ſigna ſex quibus aſſerint ſignificari ſubeſſe
aquam, aliis quin rationibus indic at tentandam. Quæ
traduntur à Plinio & Palladio vbi ſignificaui. FO-
DIATVR QVOQVOVERSVSLO-
CVS LATVS NE MINVS QVIN-
QVE PEDES. Ex verbis Palladii, quem dixihac
parte, vt pleriſ aliis, eſſe Vitruuii imitatũ ſcripta at
præcepta, ſubodorari licet locũ hunc menda non carere, vt
ſcribendum fuerit. Fodiatur quoquouerſus locus latus pe-
des tres, altus ne minus pedes quin. Plin. dicto cap. 3.
ait loco in altitudinem pedũ quin defoſſo. SI HA-
BVER IT RELIQ VIAS OLEI ET
ELLYCHNII. Ellychnium ſignificat funiculum
qui ex papyro, canabe, stuppa, goſſipio alia ue huiuſmo-
di materia tortus in lucernis vritur, nam lychnos lucerná
ſignificat. Vocatur & Thryallis & Phlomos auct. Pollu-
ce lib. 6. cap. 18. meaſententia quod hæ ſint herbæ lu-
cernariæ, vel apud Dioſcor. lib. 4. cap. 99.
273255IN LIB. VIII. chis, ideſt lucernas gestantibus vide Egnatium in Sueto-
nium. Pro lucerna etiã interpretatur Athenæus lib. 15.
idest vltimo. ET PER SPECVS IN V-
NVM LOCVM OMNES CONDV-
CENDI. Per meatus & deriuacula ſubterranea.
HÆC AVTEM MAXIME IN MON-
TIBVS. Excipiunt enim montes, vt eſt apud Ariſt.
Meteo. 1. pluuiæ deſcendentis magnam copiam, & ſub-
euntem vaporem refrigerant, rurſus in aquam concer-
nunt, vnde & maximos fluuios ex maximis fluere mon-
tibus conſpicere licet.
CAP. SECVNDVM.
TAQVE QVÆ EX IMBRI-
i # BVS AQVA COLLIGITVR,
SALVBRIORES HABET
VIRTVTES. Pluuia aqua à Paulo Ægineta lib.
1. cap. 50. ex ſententia Hippocratis (est autẽ ex lib.
de capitis vulneribus) commendatur, quòd ſit leuis, ſua-
uis, limpida, & tenuis. Quòd citius putreſcat, indicium
eſſe virtutis potius quàm vitii. Eiſentẽtiæ ſubſcribit Co-
lumella lib. 1. cap. 5. Scribit enim aquam pluuialem ſa-
lubritati corporũ eſſe accommodatiſſimam. Id etiá Aui-
cenna voluit, puteorũ aquam improbás lib. 1. fen. 2. Plin.
31. cap. 3. multis verbis, eorum ſententiam refellit qui
cisternarú aquam maxime probant. In primis quòd leui-
tas deprehendi aliter quàm ſenſu vix potest, nullo penè
momento ponderis aquis inter ſe diſtantibus, quòd ca-
dens inficiatur halitu terræ, quo fit vt pluuiæ aquæ
274256GVL. PHIL. ANNOT. dium ineſſe plurimum ſentiatur, citiſſime ideo calefiat
aqua pluuia, vtiliores quæ profluunt exiſtimari, curſu
enim procurſu ipſo extenuari at proficere, stagnátes
at pigras merito damnari. De aquis lege ſi libet Aue-
roim ſimpliciũ cap. 38. & in eiuſdem argumenti Raſim
cap. 4. Quæ autem a Seneca traduntur lib. naturalium
quæstionũ. 3. ea magis ad caput proximũ pertinent, ita
eò cũ veneris adeundum tibi eũ auctorem indico, quod va-
riarũ aquarum naturam ſcribat. AER AVTEM
CVM RVIT TRVDENS QVO-
CVNQ VE HVMOREM PRÆVIVM,
SPIRITVS ET IMPETVS ET VN-
DAS CRESCENTES FACIT VEN-
TORVM. Ipſe dixit lib. 1. cap. 6. ventum eſſe ae-
ris fluentis vndam cum incerta motus redundantia. Ari-
stot. autem Meteor. lib. 2. ventũ ait eſſe terreni halitus
copiam quæ circa terram agitatur. Et lib. de Mundo, ex
ſicco halitu, cum à frigore ſic impellitur vt diffluat, ven-
tum effici vult, qui nihil aliud eſſe videatur, niſi quá plu-
rimus confertus aer. VAPOREM AVTEM
ET NEBVLAS ET HVMORES E
TERRA NASCI. Ab hoc orbe in aerem qui
ſupra nos est, duplex halitus effertur auctore Aristotel.
lib. de Mundo. Quorum alter ſiccus est & fumidus qui
à terra euaporatur, alter humidior & vaporoſior qui ex-
halatur ab humoribus. Ex his nebulæ, rores, pruiuæ, nu-
bes, imbres, niues, grandines, gignũtur. Ex illis venti, co-
ruſcationes, tonitrua, preſteres, fulmina & huiuſmodi.
NVLLÆ ENIM CAMERÆ Q V Æ
SVNT CALDARIORVM. Idest
275257IN LIB. VIII. rum vbi lauab antur, vt ſupra lib. 5. cap. decimo. Gale-
nus lib. methodi decimo, balnei partes enumer at quatuor,
primam in qua ingredientes, in aere verſarentur calido,
eam interpretati ſumus laconicũ, ſecundam quò ex illa in
aquam calidam deſcenditur, id propriè {λο}υ{τρ}ὸν ait ap-
pellari, ab hac egreſſi mox in tertiam frigidam ibant,
in quarta ſudorem detergebant. Vide totũ locum, nimi-
rum quid quæ pars virtutis habeat explicantem. Quod
ſi Plinium Cæcilium libro quinto epistola ad Apollinarẽ
legeris, puto feceris operæprecium. ET PRIMO
NON REMITTITVR PROPTER
BREVITATEM. Ideſt exiguitatem ſtillarum,
ſiue paucitatem, ſic lib. 7. cap. 8. exemptis glebis, guttæ
eæ quæ reſidút, propter breuitatem non poſſunt collegi.
VT CORPVS HOMINIS EX CA-
LORE EMITTIT SVDORES. Vnde
& nos edocti ſudorem ſicco calore elicimus laconicis. Et
quia de ſudore ſermo eſt, quanquam non admodum facit
ad rem, addá ex Ariſtot. lib. de hiſtoria animalium. 3.
ſanguinem ſi immodice humeſcat, in ſpeciem ſaniei dilui
& adeo ſereſcere, vt nonnulli ſudore cruento exudarint.
QVÆ ORBE TERRARVM CHO-
ROGRAPHIIS PICTA. Chorographiam
à Geographia differre ſcribit Ptolom. lib. 1. Geograp.
Quod chorographia per partes locorũ ſingula ac etiam
minutiſſima quæque deſcribit, vt portus, vicos, populos,
Geographiæ autem propriũ, vnam & continuam terram
ostendere Deinde, Chorographia quæ locis accidunt ma-
gis conſiderat quam diligentem proportionis distantiarũ
rationem, quòd Geographiæ est, Postremo
276258GVL. PHIL. ANNOT. phia locorum pictura eget, Geographia per lineas tenues
ac denotationes tantum, poſitiones & vniuerſi figuratio-
nes oſtendere poteſt. De his multa ſunt apud Euſtathium
enarratorem Dionyſii Afri. MAVRVSIA
QVAM NOSTRI MAVRITANIAM
APPELLANT. Strabo libro vltimo dicit, qui à
Græcis Mauruſii appellantur, Romanos & indigenas vo-
care Mauros. EX MONTE ATLANTE
DYRIS. Strabo dicto lib. ſcribit montem eſſe in Ly-
bia quem Græci Atlantem vocant, Barbari Dyrim. Idẽ
ſentiunt Plin. lib. 5. cap. 1. & Solinus cap. 37. Vitru-
uius non montemquidem, ſed Nilum ex monte Atlante
ortú dicit vocari Dyrim, qui postea mutato nomine, Ni-
gir, poſtremo vbi in Ægyptum peruenit, Nilus dicatur.
Fieri potuit vt Mauri quo nomine ipſum montem vnde
profluat, appellẽt eodem & ipſum fluuium, at id ſpe-
ctaſſe Vitruuiũ, credibile eſt. Nilus græca dictio eſt, au-
ctore Seruio Georg 4. cum Mello latinè vocetur. Horus
apollo Niliacus, ſeu potius Philippus qui græcè ex Ægy-
ptia lingua eum vertit, tradit quem Ægyptiace voûv vo-
cant, interpretatum vέov, idest nouũ ſignificare. PER
FLVMINA ASTASOBAM ET A-
STABORAM. Aſtapũ & Aſtaboram Plin. lib.
5. cap. 9. Iulius Solinus cap. 45. & Pompon. Mela lib.
1. cap. 9. ipſum Nilũ d cunt, qui his duobus veluti bra-
chiis inſulam Meroen claudat. Strabo autem lib. vltimo,
& Ptolem. Geograp. 4. cap. 8. flumina diuerſa faciunt.
Diodorus Siculus lib. 1. dicit ab his qui inſulam Meroen
habitant vocari Astapum, idest aquam è tenebris venien-
tem. Plinius & Solinus dictis locis circa Meroen
277259IN LIB. VIII. Nilum aſſerunt leuo Astaboren, dextro Aſtuſapen nomi-
nari. Quòd autẽ hic Vitru. Astaſobam pro Astapo, ſi-
ue Astapode dixerit, mirũ eſſe non debet, nam & Strabo
Astoſabam à nonnullis ſcribit appellari. Porrò aũt Aſto-
ſabam apud Vitruuium, an apud Strabonem Astaſobam
ſcribendum ſit, non mibi liquet. PERVENIT
PER MONTES AD CATARA-
CTEN. Cataracten tradit Strabo lib. vltimo, eſſe ad
mediũ fere flumen petroſum quoddam ſupercilium in ſu-
periore parte planũ vt flumen recipere poſſit, deſinens ve-
rò in præcipitium. In Nilo eſt huiuſmodi quidam locus
vbi præcipitans ruit potius quàm fluit. Ammianus Mar-
cell. lib. 22. præruptos ſcopulos interpretatur. EX
MAVRITANIA AVTEM CAPVT
NILI PROFLVERE. Arisiot lib. 1. Me-
teorum auctor eſt prima Nili fluenta ex Argyro monte
decurrere. Herodotus lib. 2. ignor ari ait vnde oriatur.
IBIQ VE NASCVNTVR ICHNEV-
MONES. Ichneumon in Ægypto naſcitur, animal
felis magnitudine, ſed figura non admodum à mure abbor-
rens. Habet internecinum cũ angue bellum, nec prius ho-
ſtem aggreditur, quàm ſocios vocet, & limo obducto con-
trà ictus morſus ſeſe loricet. In dimicatione caudam at-
tollens, ictus irritos auerſus excipit, donec obliquo capi-
te ſpeculatus inuadat in fauces. Debellat & Crocodilum,
Auctores ſunt Ariſtot. de naturali historia lib. 9. cap. 6.
& Plinius lib. 8. cap. 24. & 25. CROCODI-
LI. Crocodili naturam deſcribit his verbis Ammianus
Marcellinus lib. 22. de Ægypto loquens. Inter aquatiles
(inquit) beſtias, Crocodilus vbi per eos tractus
278260GVL. PHIL. ANNOT. exitiale quadrupes malum aſſuetum elementis ambobus,
lingua carens, maxillam ſuperiorem commouens ſolam,
ordine dentium pectinato, pernicioſis morſibus quicquid
tetigerit, pertinaciter tenens, oua edens anſerinis ſimilia,
vt armatus eſt vnguibus, ſi haberet pollices, ad euerten-
das quo naues ſufficeret viribus magnis, ad cubitorum
enim longitudinem. xviii. interdũ extentus, noctibus quie-
ſcens per vndas, diebus humi veſcitur, confidentia cutis,
quam ita validam gerit, vt eius tergo cataphracta vix
tormentorũ ictibus perforetur. Vide Herodotum lib. 2.
Diodorum Siculum lib. 1. Plinium lib. 8. cap. 25. Soli-
num cap. 45. Melam lib. cap. 9. Meminit Horus Apol-
lo lib. de literis hieroglyphicis ſiue Ægyptiis, etymologus
dictũ putat quòd crocũ timeat, nam δ{ει}{λὸ}ς timerem ſi-
gnificat. Ægyptii enim qui mel conficiunt cũ ſciant Cro-
codilum eo delectari, croco aſpergunt, quod illum horreat.
Crocus autem ex ſententia ſcholiastæ Callimachi in Hy-
mno Apollinis, dicitur {πα}ρὰ *** εὐ {κρ}ύ{ει} {θά}{λλ}{ει}ν,
ideſt quod frigore floreat. PRÆTER HIPPO-
POTAMOS. Hippopotamum, idest fluuiatilem
equum, auctor. Ariſtot. de historia animalium lib. 2. gi-
gnit Ægyptus, ei Iuba est equi, vngula qualis Bubus, ro-
ſtrum reſimũ, talus etiam inest biſulcorum modo, dentes
exerti, ſed leuiter, cauda apri, vox equi, magnitudo aſini,
tergoris tanta craſſitudo, vt ex eo venabula faciant, inte-
teriora omnia equi & aſini. Inter arundines celſas &
ſqualentes nimia denſitate, hæc belua vt tradit Ammia-
nus lib. dicto, cubilibus poſitis, ociũ peruigili ſtudio circũ-
ſpectat, laxa copia ad ſegetes depaſcendas egreditur,
cum iam cœperit redire diſtenta, auerſis veſtigiis
279261IN LIB. VIII. guit tramites multos, ne vnius plani itineris lineas inſi-
diatores ſecuti, repertam ſine difficultate confodiát. Item
cũ nimia auiditate extuberato ventre pigreſcit, ſuper ca-
lamo recens execto, femora conuoluit & crura, vt pedibus
vulneratis, cruor egestus madeſcentem faciat leuem, &
carnes ſaucias cœno oblinit, quadiu in cicatrices conue-
niant plagæ. Quos de Crocodilo dixiſcripſiſſe, iiſdem
locis de Hippopotamo etiam dixerunt. Horam ſignifica-
turi Ægyptii fluuiatilem equum pingebant, vt tr adit Ho-
rus Apollo Niliacus lib. de literis hie roglyphicis ſecundo.
NANQVE SI NATVRALITER
ESSET CALIDA, NON REFRI-
GERARETVR CALOREIVS. Aqua-
rum quæ credũtur calidæ eſſe quòd id natura comparatũ
non ſit, calor diupermanere nó potest. Quicquid autem
contraxerint ſaporis, odoris aut coloris ex locorũper quos
percurrunt natura, id ſu a ſponte non tollitur. Variorum
autem ſaporum in amnibus & fonlibus rationem ad ignis
qui inest aut ingignitur facultaté refert Ariſtot. Meteor.
2. quòd terra vt magis, minus ue combuſta est, varias for-
mas ſpecies ſortitur, quippe alumine, calce & cæteris id
genus facultatibus repletur, quas dú aquæ dulces influũt,
commutantur, fiunt nonnullæ aciaæ, aliæ amaræ, aliæ
alios ſapores & odores induunt.
CAP. TERTIVM.
EC FONT ANALIS AB CA-
@ # MOENIS. Fontanalis vel fontinalis aqua
à fontibus luci camœnarum, qui eſt extra
280262GVL. PHIL. ANNOT. tam Capenam, atteſtante Aſconio Pediano, vnde appella-
ta Camœna porta, poſtea Capena, eadem à fontibus fon-
tinalis, & Latina quòd in latium duceret, niſi credat quis
Vitruuium ad aquæductum reſpexiſſe quod non existi-
mamus. Liuius etiam Decad. primæ lib. primo, auctor eſt
lucũ eum Numam Muſis ſacraſſe, quem medium ex ſpe-
cu opaco fons perenni rigabat aqua. NEC MAR-
TIA SALIENS DE SIDERETVR.
Aquæ Martiæ ductus ſuper portam Eſquilinam tranſiẽs
ad Thermas Diocletiani deducebatur, prius à Traiano
in Auentinum montem, via Valeria ductus, vt traditur à
Iulio Frontino lib. de aquæduct. Commendatur ea aqua à
Plinio lib. 31. cap. 3. VTI IN TYBVRTI-
NA VIA FLVMEN ALBVLA. Ty-
berim prius eſſe dictũ Albulam, auctores ſunt Varro de
lingua Latina. 4. Virgil. AFneid. 8. Sext. Pomp. & alii,
ſed ad Vitruuii locũ hunc nihil. De iis aũt albulis aquis
intelligendum quæ frigidæ in agro Tyburtino ad varios
morbos ſalubres ſunt, vt ſcribũt Strabo lib. 5. & Plinius
lib. 31 cap. 2. Meminit Suetonius in vita Cæſaris Au-
gusti. Martialis lib. 1. vocat aquas ſulphureas.
Itur ad Herculei gelidas qua Tyburis vndas
Hic vbi ſulphureis Albula fumat aquis.
Et libro quarto vocat crudas Albulas.
Crudarum nebulæ quod Albularum. De eis puto ſen-
ſit Galenus lib. 8. methodi medendi cum ait, Qui in alu-
minoſis aquis (quæ ᾄλβου{λα} vocant) lauerat. ET
IN ARDE ATINO FONTES FRI-
GIDI. Ardex (inquit Strabo) lib. 5. Rutulorũco-
lonia diſtans à mariſtadiis. lxx. ab vrbe autem
281263IN LIB. VII. @illibus paſſuum. Condita eſt à Danae Perſei matre, vt
tradũt Plinius lib. 3. cap. 5. Iulius Solinus cap. octauo.
Vnde Virgilii illud Æneid. ſeptimo. Quá dicitur vrbẽ
Acriſioneis Danae fundaſſe colonis,
Præcipiti delata noto, locus Ardea quondam
Dictus auis, & nunc magnum tenet Ardea nomen.
In agro Ardeatino erant frigidi fontes, odore ſulphureo
fœtidi, quod etiam refert Bocatius de fontibus. VT
VENTI COACTI. Vi concepti ſpiritus.
AD SVMMOS GRVMORVM TV-
MVLOS. Libroſecũdo indicauimus grumũ eſſe col-
lectionem terræ, hic pro montibus accipimus. Docet ita
non continuo librandos eſſe fontes vnde emergere viden-
tur, fieri plerun vt quorũ fontium videntur eſſe capita
in ſummis montibus ſi quis latus aperiat, experiatur eo
altitudinis extolli & veluti extrudi vehementia concepti
ſpiritus, dú aqua ſaxis aut alia vi retinetur, quo minus li-
braméti ſui proprietate exeat, et per anguſtas venas ex-
primitur, quas ſi foſſuris patentioribus aperueris, reſidit
aqua, vt multi decipiantur in librandis fontiũ capitibus.
QVOD IN PRÆVIIS REBVS PER-
COCTA. Idest per quas perme at priuſquá in aper-
tũ prodeat. VTI PINNÆ VESTINÆ.
Veſtinos vltra Picenũ eſſe tradit Strabo lib. 5. Pinnas
autem apparet oppidũ eſſe Pinnenſium quos in Veſtinis
conſtituit Plin. lib. 3. cap. 12. quarta Italiæ Regione.
CVTILIIS. Strabo lib. 5. nõ Cutilias vocat, ſed
Cotiſcolias. In Cotiſcoliis (inquit) {εὐ} {κω}μ{σμ}ωλί{αι}ς
frigidæ aquæ ſunt, quarũ potus & inſeſſio morbos curãt.
Plin. lib. 31. cap. 2. Cutilias cum Vitruuio dixit.
282264GVL. PHIL. ANNOT. liæ, inquit, in Sabinis gelidiſſimæ ſuctu quodam corpora
inuadunt, vt propè morſus videri poſſit, aptiſſimæ sto-
macho, neruis, vniuerſo corpori. STRVMARVM
MINVIT TVMORES. Strumæ auct. Ægi-
neta lib. 4. cap. 33. ſunt glandulæ obduratæ quibus col-
lum, axillæ, inguina occupantur, Græcis {χο}ιρά{δε}ς di-
cuntur. Noſtri etiam ſcrofulas vulgò appellant fortaſſe
quod his ſcrofæ, ideſt porcæ tentantur & laborant. Stru-
ma Cornelio Celſo, lib. 5. cap. 28. eſt tumor in quo ſub-
terconcretæ quædam ex pure & ſanguine quaſi glandu-
læ oriuntur. Apſyrtus lib. de veterinaria dicit in iumẽtis
appellari α{δέ}ν{α***}, ideſt glandulas. Plinius in homine tó-
ſillas, in ſue glandulas vocat, ſi plura cupis legito Galenũ
lib. methodi. 13. AVT NEVRICOS. Neurici ſiue
Neruici ſunt qui neruorũ labores patiuntar. ET IN
ASTY. Aſty ſiue Aſtu vt Latini pronũciant, quáuis
oppidũ quodcun ſigniſicet vt apud Homerum non rarò,
eius tamen appellatione etiamſi nomen non adiiceretur,
Athenas accipi receptum eſt. Vtuntur Terentius in Eu-
nucho, & ibi Donatus. Cicer. de legibus. 2. Æmilius
Prob. in Alcibiade, & alii. Vide etiam Stephanum lib.
de vrbibus. ET AD PORTVM PIRÆEVM.
Piræeus, portus eſt, & Emporium Athenarum ait Strabo
lib. 9. Dicit & Plin. lib. 4. cap. 12. TROEZE-
NI NON POTEST ID VITARI.
De hac re Plinius lib. 31. cap. 2. aquarũ culpa in Troe-
Zene omnium pedes vitia ſentiunt. Eſt autem TroeZene
oppidum Achaiæ. CILICIÆ VERO, CI-
VITATE TARSO, FLVMEN EST
NOMINE CYDNOS. Cydnus tradente
283265IN LIB. VIII. bio Sequestro per mediam vrbem Tarſon Ciliciæ decur-
rit. Simile legitur apud Plinium lib. 5. cap. 27. ex Tau-
ro monte oritur ſi credimus Arriano de gest. Alexandri
lib. 2. Quintus Curtius lib. 3. ſcribit de eo in hunc mo-
dum. Cydnus inclytus amnis, non ſpacio aquarum, ſed li-
quore memorabilis, quippe leui tractu è fontibus labens,
puro ſolo excipitur, nec torrentes incurrunt, qui placide
manantem alueum turbent. Ita incorruptilis idem fri-
gidiſſimu@, quippe multa riparum amœnitate in@bratus,
vbi fontibus ſuis ſimilis in mare euadit. Aſſerit Soli-
nus cap. 51. gentili lingua Syros quicquid eſt candidum,
Cydnũ vocare, vnde huic amni datum nomen. Podagricis
mederi auctores ſunt Plin. lib. 31. cap. 2. & Strabo lib.
14. VTI IN SICILIA FLVMEN
EST HIMERA. Hoc flumen Steſichorus apud
Vibium Sequestrũ ait in duas findi partes, vna in Tyr-
rhenum mare, altera in Lybicum decurrere. Solinus Hi-
mereum vocat, tradit cœleſtibus mutari plagis, amarum
eſſe dũ in Aquilonem fluit, dulcem vbi ad meridiem fle-
ctitur. VNCTI OLEO ER VMPVNT,
VTI SOLIS (QVOD OPPIDVM
EST CILICIÆ) FLVMEN NOMI-
NE LIPARIS. Hoc Plin lib. 31. cap. 2. Poly-
clytus (inquit) aſſerit expleri olei vicem iuxta Solos
Ciliciæ fontem. Theophraſtus hoc idem fieri in Æthio-
pia eiuſdem virtutis fonte, Lycus, in Indiæ terris fontem
eſſe cuius aqua lucernæ ardeant, idẽ Ecbatanis traditur.
Solinus cap. 43. in Æthiopia non longè ab Heliutrape Z@
ſcribit eſſe lacũ quo perfuſa corpora velut oleo niteſcunt.
Audio etiam nũc Degernſeæ Bauariæ loco, fontem
284266GVL. PHIL. ANNOT. ex quo ſummo, oleum quotidie habeatur. ODORE
VTISCOBE CITREO. Forte ſcribẽdum,
odore vti ſcobis citreæ, aut citreorum, idest odore ramen-
torum, ſiue ſcobis citreorum, quibus odor acerrimus, au-
ctore Plinio lib. 15. cap. 28. Eius autem fontis memi-
nit Auctor libelli de mirabilibus auditu, nam Ariſtotelis
non eſſe, multis coniecturis poſſumus demóstrare. BA-
BYLONE LACVS AMPLISSIMA
MAGNITVDINE, QVI ΛΙΜΝΗ
Α’ΣΦΑΛΤΙ´Σ APPELLATVR, HA
BET SVPRA NATANS LIQVI-
DVM BITVMEN. Præter eum lacũ qui in Iu-
dea à bitumine quod gignit, Aſphaltites vocatur (ᾄ-
{σφ}αλ{το}ν enim bitumen Græci dicunt nam aſpalathon
lignum eſt odoris non inſu auis quod ſeplaſiariorum offici-
næ ſandalos vocant, vtcun Auicenna diuerſis capitibus
tradit de eis, ceu diuerſæ ſint res (Eum quidem certè re-
liqui Arabes imitati ſunt) eſt & lacus in Babylonia A-
ſphaltis nomine, è cuius bitumine & latere teſtaceo con-
structo muro Babylonem Semiramis cinxiſſe fertur. Ba-
bylonem ſcribũt Dionyſius Afer de ſitu orbis, Strabo lib.
16. Diod@rus Siculus lib. 3. Iustinus lib. 1. Ouid. Me-
tamorph. 4. Solinus cap. 30. à Semiramide primùm con-
ſtructam, at Beroſus Chaldæus tradit Belum, ſecũdũ Aſ-
ſyriorum Regem fundamenta Babyloniæ oppidi magis
quàm vrbis feciſſe, poſtea Semiramidem vrbem feciſſe.
De bitumine & muris Babylonis mentio est apud Dionẽ
in Vlpio Traiano. LIQVIDVM BITV-
MEN. Bitumen vocant quicquid est lentum &
285267IN LIB. VIII. tie glutinoſa quod ſponte aut montibus deuoluitur, aut è
terra ſcaturit, lacubus, fontibus ue innatás. Quod à Ba-
bylone Zacyntho aut Apollonia inuehitur liquidum est.
Terra eſt in Syria circa Sidonem, limus in Iudeæ lacu
auct. Plin. lib. 35. cap. 15. Galenus tamen lib. ſimpli-
ciũ. Bitumen in Syria è stagno ſalſo haberiprodit. Quod
de bitumine Iudeæ narratur, adeo ſequax eſſe & lenta
natura vt ad omnem contactum adhæreat, nequeat à ſe
ſeparari, ſed ſi partem abrumpere velis, vniuerſitas ſequa
tur, vbi autem admota fuerint mẽſtruis polluta fila ſponte
diſcerpatur, quod aſſerunt Plin. lib. 7. cap. 15. & Soli-
nus cap. 4. Cornelius verò Tacitus lib. 21. falſum eſſe
prodit, gnaros enim locorum tradere vndantes bitumine
molles pelli, manu trahi ad litus, mox vbi vapore terræ
vi Solis inaruerint, ſecuribus, cuneis vt trabes aut ſaxa
diſcindi. ITEM IOPPE. Ioppe inquit Solinus
cap. 47. oppidum antiquiſſimum orbe toto vt pote ante
inũdationem terrarũ conditum, ibi eſt lacus bituminoſus.
ETIAMQVE EST IN CAPPA DO-
CIA IN ITINERE QVOD EST IN
TER MAZACA ET TVANA. Scri-
bendũ inter MaZacam & Tuanam, accuſandi caſu. Ma-
Zacam appellari Cæſaream ab Auguſto, ſitam eſſe ſub
Argeo monte auctor eſt Sext. Ruſus. Meminit Plin. lib.
6. cap. 3. Tuanam autẽ vocat Tyanam Plin. eodé loco.
AD EVNDEM MODVM HIERA-
POLI. De ea aqua hũc in modũ tradit Strabo lib. 13.
Geographiæ. Contra Laodiceam Hierapolis, vbi aquæ ca-
lidæ ſcaturiunt, & vbi Plutonium est, quæ vtra nò par-
@am admirationem præſtant. Nam aqua, adeo facile
286268GVL. PHIL. ANNOT. tophum duratur, vt qui deducũt φρα{γμ}οὺς μονολι2-
{θο}{ι***}, idest ſolida ſepta cóficiant. FONTES EX-
EVNTES VEHEMENTER A MA-
RI. Scribendum amari, vna dictione. VT IN
PONTOEST FLVMEN HYPANIS.
De hoc Solinus cap. 24. Hypanis (inquit) amnis oritur
inter Auchetas, Scythicorum amnium princeps, purus &
haustu ſaluberrimus, vſ Callipodum terris inferatur, vbi
Exampeus fons inf@mis eſt amaraſcaturigine, qui Exam-
peus liquido admiſſus fluori, amnem vitio ſuo vertit, adeo
vt diſſimilis ſibi in maria condatur. Refert & hoc Pom-
ponius Mela lib. 2. cap. 1. VNDE SANDA-
RACHA FODITVR. Dixit ſupra lib. 7. cap.
7. Sandarachá pluribus locis fodi, ſed optimá Ponto pro-
pèflumen Hypanim habere metallum. SED ANI-
MADVERTIMVS INSVLAMLES-
BON VINVM PROTROPON.
Deest præpoſitio apud aut aliqua huiuſmodi. Quod au-
tem ad Protroponſpectat, ſcribunt Plin. lib. 14. cap. 9.
& Pollux lib. 6. cap. 2. ita appellari vinũ quod ſponte ef-
fluit antequam calcentur vuæ, Tortiuũ enim dicitur tor-
culari expreſſum poſt primam preſſuram vinaceorũ cir-
cunciſo pede. Eſt & lixiuum vinũ, aliud vt videtur à Pro-
tropo, quod distillauit antequam nimium calcetur auctore
Columella lib. 12. cap. 27. 36. & . 41. Nam præliga-
neum dictum exiſtimamus à M. Catone cap. 3. de re ru-
stica, quod prælegitur in vſum operariorum. Ad hunc ve-
ròlocu magis attinet quod tradit Athenæus lib. 1. Mi-
@ylenæos vinũ quod apud eos dulce naſcitur
287269IN LIB. VIII. appellare, alios etiam {πρό}{τρ}ο{πο}ν. Est autem Mityle-
ne vrbs Leſbi inſulæ in Ægeo mari. Et Plin. lib. 14.
cap. 7. protropon gnidium inter traſmarina vina recen-
ſet. MALONIAM ΚΑΤΑΚΕΚΕΥ-
ΜΕΝΙ´ΤΗΝ. Cataceceumenites Plinio lib. 14.
cap. 7. vini genus est à Cataceceumene regione iuxta
Laodiceam, de qua Strabo lib. 13. Poſt hæc (inquit) re-
gio quæ Cataceceumene, (ideſt exusta) dicitur quingen-
torum ſtadiorum longitudine, latitudine quadringentorum
ſiue ea Myſia ſiue Mæonia nominanda ſit, nam vtro
nomine dicitur. Ea tota arboribus caret, præter vitẽ quæ
cataceceumeniten fert, vinum quod nulli elegantia cedit.
Summa camporũ facies cinerulenta est, montana petroſa
& nigra tanquam ex adustione quadam. Q uidam cre-
dunt ex crebro fulminũ & fulgurum ictu contingere, ve-
rũ cenſendum potius propter ignem ſubterraneum, cuius
ortus nunc defecerũt. Sunt & apud Stephanũ lib. de vrbi-
bus de hac regione aliqua. Ex verbis his Strabonis atque
item fine lib. 12. facile eſt emendare Vitruuium. Ita
pro Maloniam, ſcribendum Mæoniam. LYDIAM
MELITON. De eo vino nunquam quicquam à me
lectum eſt. Miletum quidem constat vrbem eſſe Ioniæ,
quæ proxima eſt Lydiæ. Subdubitaui num poſſet hic mẽ-
doſus eſſe locus, & pro Meliton Tmoliũ magis quadraret
aut vt catucaceumeniten ita Tmolitẽ dixiſſet, vſurpato
etiam vocabulo a Galeno lib. 1. antidoton, & libro de eu-
chymia & cacocbymia. & lib. 2. de compoſitione medi-
camentorum {κα} {τὰ} {γέ}νη & alibi. Tmolum enim mon-
tem Lydiæ, qui ante Tymolus appellabatur, (Nam &
288270GVL. PHIL. ANNOT. Stephanus qui de vrbibus Græce ſcripſit Tmolũ & Ty-
molum fluuium agnoſcit eundem eſſe. Vnde etiam Theo-
phrastus lib. de lapidibus precioſis peti ſolitum lapidem
qui Lydius vocatur tradit, eum autem fluuiũ ita nomina-
tum à monte facile credo) Tmolum inquam Lydiæ mon-
tem, auctor eſt Plin. lib. 5. cap. 29. vitibus eſſe conſitũ.
Et lib. 14. cap. 7. Tmolii vini meminit, vti Dioſco. lib.
5. Quin & Galenus lib. 12. methodi medendi eius duo
genera prodit, vnum admodum dulce, alterum austerum
ſi cü isto conferas. Melita autem inſula in freto Siculo ſi-
ta est Africam verſus, nunc Malta vocata. SICI-
LIA MAMERTINVM. Mamertini, natio
Cápaniæ, auct. Strabone lib. 6. in vrbem Siciliæ Meſſa-
nam habitatores induxerunt, tantũ Mamertini in Meſ-
ſanis inualuere, vt in eorũ mauu ciuitas conſisteret, po-
tius Mamertinos eos vocarent omnes, quàm Meſſanos,
cum feraciſſimus vini ager eſſet, vinũ quidem ipſum nó
Meſſanum, ſed Mamertinũ nuncuparent, quod contra Ita-
lica omnia & quidem præstantiſſima certat. Meminit
Plinius lib. 14. cap. 6. & Martial. lib. decimotertio.
Amphora nestorea tibi Mamertina ſenecta
Si detur, quoduis nomen habere poteſt.
CAMPANIA FALERNVM. Falernus
ager in Campania eſt. Incipit autem à Ponte Campano
leua petentibus vrbanam coloniam Syllanam, vnde vinum
cui ſecũda nobilitas dabatur, vt tradit Plin. lib. 14. cap.
6. Quod tamen nec in nouitate, nec in nimia vetuſtate
corporiſalubre, media autem etas à quintodecimo anno
incipit, eodem auctore. TERRACINA ET
FVNDIS CÆCVBVM. Vitruuius
289271IN LIB. VIII. lat Cæcubi vini nomine quod in Terracina Volſcorũ olim
metropoli, & Fundis Campaniæ vrbe, idest earum agris
naſcitur, cum tamen eorum vnumquod propriam habeat
appellationem, ſit Cæcubus ager vnde Cæcubum vinum
ſicut à Fundis Fundanum appelletur. Strabo lib. 5. Cæ-
cubum quidem licet paludibus adiaceat, vineta tamen vi-
ni feraciſſima præcipuis enutrit arboribus. Et poſt eodẽ
lib. Sinui verò Caietano contiguũ est Cæcubum, cui adia-
cet vrbs Fundi in Appia via. Tota hæc ora præcipua
adeo vina generat, verũ Cæcubum & Fundanũ & Seti-
num, ſicuti Falernum & Albanum & Staganü inter nobi-
lia numerantur. Et Martialis lib. 13. Fundani & Cæ-
cubi diuerſis Distichis meminit. De Cæcubo lege Plin.
lib. 14. cap. 6. NON TANTVM IN SY-
RIA ET ARABIA IN ARVNDI-
NIBVS ET IVNCIS HERBISQVE
OMNIBVS ESSENT ODORES.
Quòd arundinem dixit, ita & Plin. lib. 24. cap. 11.
ſed & idem aliàs calamũ odoratum vt lib. 12. cap. 22.
& lib. 13. cap. 11. & Solinus cap. 65. Plin. memora-
to cap. 22. prodit communem eſſe Arabiæ, Indiæ, & Sy-
riæ. Dioſcorid. lib. 1. cap. decimonono. in India naſci,
præcipuæ eſſe bonitatis fuluum, geniculis frequentibus
& qui aſſuloſe frangitur, plena araneorum fistula, albi-
cantem, lentum in mandendo & aſtringentem. Officinæ
vocant Calamum aromaticum. Q. Serenus lib. de medi-
cina, Calamum ſimpliciter nominat, Hippocrates μυρε-
{ψι}{κὸ}ν dicit, idest vnguentariũ ſiue Aromatarium. Me-
minit Xenophon lib. 1. {αν,}αβά{σε}***. ET
290272GVL. PHIL. ANNOT. CIS. Intelligit iuncũ odoratum qui à Græcis {σχο}ῖνος
idest iũcus per excellentiam dicitur, ab officinis Squinan-
tum. Tradit Plin. lib. 12. cap. 22. inter Libanum mon-
tem & alium ignobilem in conualle modica iuxta lacũ cu-
ius palustria æſtate ſiccantur, tricenis ab eo stadiis iun-
cum & calamũ odoratos gigni. Eligendũ eſſe ruffum re-
centem, floribus refertum, tenuem rubentibus fragmentis
& qui in confricando roſæ odorem emittat, ſcribit Dio-
ſcorid. lib. 1. cap. 18. Vide Plin. lib. 21. cap. 18. Cor-
nelius Celſus lib. 4. & . 5. multis cap. vocat iũcum rotũ-
dum. Ælius Promotus in Dynamero, cap. de cordis dolo-
ribus {σχο}ῖνον, idest iuncum ſimpliciter dicit, quo nomi-
ne vtitur Scribonius Largus. Scribit autem Galenus lib.
de Hippocratis vocabulis ipſum appellare {σχο}ῖνονἡ-
{δύ}ω{σμ}ον, idest ſuaue olentem. Emendandus est Pal-
ladii locus lib. 11. cap. 14. ſi ſquinatos vncias quatuor,
ſcribendum enim ſchænanthus, aut potius {σχο}ίνου α\‘ν-
{θο}ῦς, ideſt odorati iuncifloris. Seplaſiarii bis ad eun-
dem lapidem (vt dicitur) offendunt, nam & ſquinantum
ſcribũt, & cum florem non habeant, pro eo herbam ipſam
vendunt. Ne enim vereor vt quis mihi laudet Abohani-
fam, Iſaac eben amram, Abicem, Serapionem & cæteros
Arabes, vitiũ eſſe interpretis potius ̈ ſcriptorũ existi-
mo. NEQVE ARBORES THVRIFE-
RÆ. Thuris arborem tradit Theophrastus lib. 9. de
historia plantarum quinis ferè cubitis attolli, ſolam Ara-
biam, nec tamen vniuerſam, Thus mittere, auctores ſunt
Plin. lib. 12. cap. 14. & Solinus cap. 46. Dioſcorides
lib. 1. cap. 81. etiá Indici Thuris meminit
291273IN LIB. VIII. lib. 2. vitæ Apollonii Tyanei, et in Caucaſo naſci tradit.
Adulteratum autem pini reſina & gummi, deprehẽditur,
ſiquidem gummi flammam non eiaculatur, reſina in fu-
mum euaneſcit. Maſcula thura dicuntur lachrymæ ſpon-
te rotũdæ & cãdidæ. Magna est controuerſia inter Scri-
ptores quæ ſit arboris facies, vt ſcribit Plin. dicto loco.
Aliqui enim folio eſſe piri aiunt, minore duntaxat, alii lẽ-
tiſco ſimilem, quidam Terebintho nonnulli lauri folio.
NEQVE PIPERIS DARENT BAC-
CAS. Caucaſus Indiæ mons, vt ſcriptis mandauit So-
linus cap. 65. fronte qua Soli est obuerſus, arbores pipe-
ris ostentat, quas ad Iuniperi ſimilitudinem fructus ede-
re aſſeuerant. Eorum qui primus erumpit, veluti Corylo-
rum fimbria aut faſeolorum ſiliqua, dicitur piper longum.
At quod ex ipſa arbore stringitur dehiſcentibus paulatim
per maturitatẽ ſiliquis piper eſt albũ. Cuius cutem rugo-
ſam & torridam Solis calor fecerit, id nigrum piper appel
latur. Mibi Venetiis ostenſa eſt arbuſcula non abſimili-
bus Bryoniæ foliis pro piperis arbore, fructum non licuit
videre. Et Platina lib. 3. de obſoniis ſcribit in Italia na-
ſci. Admonendum hoc loco duximus quod ſcribit Dioſco-
rides lib. 2. cap. 176. et repetitur à Plinio lib. 12. cap.
7. Gingiber ſiue Zimpiberi aut Singiberinon eſſe radicẽ
huius arboris, ſed ſui generis eſſe plantam. Baccas autẽ
Vitruuius appellat grana. NEC MYRRHÆ
GLEBVLAS. Myrrham ſcribit Dioſcorides lib.
1. cap. 77. lachrymam eſſe arboris quæ in Arabia gi-
gnitur non diſſimilis Spinæ Ægyptiæ. Inciduntur enim
arbores à radice ad ramos vſ ex quibus plagis emanat id
genus gummi, nam quod ſpóte ſudant antequam
292274GVL. PHIL. ANNOT. tur ſtacten eſſe ait Plin. lib. 12. cap. 15. Quanquam
Dioſcor. dicti llibri cap. 72. stacten aſſerit eſſe pingui-
tudinem recentis Myrrhæ cum exigua aqua tuſæ & ex-
preſſæ. De myrrha arbore lege Theophrastum lib. de hi-
ſtoria plantarum. 9. cap. 4. & Solinũ cap. 46. NEC
CYRENIS IN FERVLIS LASER
NASCERETVR. Laſerpitium (quod Græci
vt teſtatur Apitius lib. de re culinaria. 1. cap. 2. & lib.
7. cap. 1. Silphion vocant) auctore Plin. lib. 19. cap.
3. in Cyrenaica prouinciarepertum est, vnde à Catullo
laſerpitiſeræ Cyrenæ dicuntur, eius ſuccus laſer nomina-
tur. Columella lib. de arboribus, cap. 23. appellat laſer
Cyrenaicum, ſiue vt in aliis codicibus legitur lac Cyre-
naicum. Et Palladius lib. 3. cap. 29. opon Cyrenaicum.
A Solino cap. 40. Syrpe & lacſ yrpicũ dicitur. Eo vſos
eſſe antiquos indicat multis locis Apitius lib. de re culi-
naria. Vnde pullus laſeratus apud eundem lib. 6. cap. 6.
dicitur & in Apuleio lib. 10. de aſino aureo, carnes la-
ſere infectæ. Quin laſerpitio ipſo vſos eoſdem, ſcribunt
Theophraſtus lib. 6. de hiſtoria plantarum, & Plin. me-
morato cap. 3. Tradit Dioſcorid. lib. 3. cap. 93. caulẽ
aliquos Silphion, radicem magudarim, folia maſpeton, vo-
care. Laſerpitii mentio eſt apud Strabonem lib. vltimo,
Plautum in Pſeudolo, & item in Rudente vbi Sirpe &
Magudaris etiam nominantur. Silphii mentio est apud
Aristophanem in equitibus. Interpres ſcribit fructicem
eſſe amœni odoris ex nõnullorũ ſententia, alios dicere eſſe
odoris inamœni. Meminerunt etiam Antiphanes & Ale-
xis apud Athenæum lib. 4. SVNT ENIM
BOEOTIÆ FLVMINA
293275IN LIB. VIII. ET MELAS. Dehis Plin. lib. 2. cap. 103. In
Bœotia amnis Melas oues nigras, Cephiſus ex eodem la-
cu profluẽs, albas. LVCANIS CRATHIS.
Callimachiſcholiastes ſcribit Crathidem fluuiũ eſſe Ar-
cadiæ. Tradit Strabo lib. Geo graphiæ. 6. in Crathide lo
tos homines cæſarie candidos & flauos effici. Vibius Se-
quester dicit aurei coloris. Plin. autẽ è Theophrasto tra-
dit candorem facere bobus ac pecoribus, quin & homines
qui ex eo bibant candidos, mollioreſ, ac porrecta eſſe co-
ma. PROCREANT ALIIS LOCIS
LEVCOPHÆA. Idest cineracei coloris, & vt
noſtri loquuntur griſea, colore mixto ex albo & fuſco, ex
nominis notatione, vnde pannus leucophæus dicitur Plinio
lib. 32. cap. 10. Existimo non grauiter laturũ (ſi bene
hominis ingenium aliquot colloquiis noui) noſtræ tempe-
statis iuriſconſultiſs. Alciatum, ſi monuerim lapſum eſ-
ſe, qui in parergis ſcripſerit leucophæum colorem eſſe gil-
uum quadamtenus in rubrũ vergentem, quod ex ſinopide
pontica, quæ rubra ſit, & melino giluo, Plinio cõficiatur.
Ne enim apud Plinium leucophæum legitur, ſed leuco-
phorum, & ſi leucophæum ſcribatur, nõ docet colorem ef-
fici, ſed glutinum. Eius hæc ſunt verba ex lib. 35. cap.
6. ſinopidis ponticæ ſelibra, ſilis lucidi libris decem, &
melini Græcienſis duabus mixtis, tritis vnà per dies
xii. leucophorumfit, hoc est glutinũ auri cum inducitur
ligno. ALIIS CORACINO COLO-
RE. Strabo lib. duodecimo de Laodicenſium pecoribus
loquens. {τηὺ} {κο}ράξιν {χρ}ό{αν} vocat, cuiuſmodi ſcilicet
in coruis conſpicitur, ideſt nigerrimum. Eum locũ Geor-
gius Tifernas nõ recte interpretatus eſt, Oppiani
294276GVL. PHIL. ANNOT. {τι}{κῶ}ν enarrator, dicit {κο}ρὸν ſignificare nigrum, vnde
dicuntur {κό}ραξ, idest coruus, & coracinus, hic est piſcis
Oppiano, Athenæo, Plinio cæteris. Quanquam Athe-
næus lib. 7. {ᾀτ\‘ρ} {τοῦ} {κό}ρχς {κι}ν{εῖ}ν, idest a mouẽdis pu-
pillis dictum prodit, haud ſcio quam recte Coracinam pi-
cem non inepte vocat Palladius, & ſi quid intelligo, ſerici
villoſi (quod villutum vulgo dicitur) Coracinus est color.
IDEO ID FLVMEN ILIENSES
XANTHVM APPELL AVISSE DI-
CVNTVR. Scribit Plinius lib. 2. cap. 103.
Ruffas ouesiuxta Ilium, Xanthum efficere, vnde & no-
men amni, nam ξ{αν}{θὸ}ς ruffum ſignificat. Aristoteles
lib. 3. de hiſtoria animalium auct. est Scamandrũ amnem
flauas reddere oues credi, vt Xanthum pro Scamandro
nuncupatũ ab Homero exiſtimatũ ſit. VTI FVIS.
SE DICITVR TERRACINÆ FONS
QVI VOCABATVR NEPTVNIVS
Boccatius lib. de fontibus prodit Anxurem fontem eſſe
Volſcorumhaud longè à Terracina, Anxur antea di-
cta, qui eo quod ignaris lethalem hauſtum præberet, ab
incolis iniectis lapidibus & terra oppletus est. Eum, indi-
cat postea etiá Neptuniũ dici. ET CYCHROS
IN THRACIA LACVS. Plin. lib. 31.
cap. 3. necare aquas Theopompus & in Thracia apud
Cychros dicit. Hoc autem loco Vitruuii, deeſt præpoſi-
tio apud vt ſit, & apud Cychros, nambi ſunt Thraciæ
populi, ne quis nominandi caſu accipiat pro ipſius lacus
nomine. Ariſtoteles (ſi modo eius est liber qui editus eſt
de mirabilibus auditu, quod non exiſtimamus) non
295277IN LIB. VIII. chros, ſed Pſittos (niſi codex menda non caret) ne la-
cum, ſed fonticulum vocat, libro tamen de historia ani-
maliũ tertio, Pſychron vocatũ ait à frigiditate. ITEM
IN THESSALIA FONS EST PRO-
FLVENS. De hoc fonte locus ille Plinii intelligen-
dus lib. 31. cap. 3. Aliter (inquit) circa Theſſalica
Tempe, quoniam viſusomnibus terrori eſt, tradunt etiã
æs ac ferrũerodi illa aqua profluit breuiſpacio, mirum
filiquaſyluestris amplectiradicibus fontem eum dicitur
ſemper florens purpura. Id est quod ſignificauit Vitru-
uius cũ dixit arboremf orentẽ colore purpureo. NON
MINVS IN MACEDONIA, QVO
LOCI SEPVLTVS EST EVRIPI-
DES. Et hunclocum mutuatus est Plin. dicto cap. 3.
ait enim, In Macedonia, non procul ab Euripidis Poetæ
ſepulchro, duo riui confluunt, alter ſaluberrimi potus, al-
ter mortiferi. Vitruuium hic in cunctis manuſcriptis im-
preſſis codicibus mancum decurtatum inueni. Nã qua
parte eſſet riuus ad quem viatores bonitate aquæ capti
prandere ſolerent non legitur. Quin & Plinius a quo
emendandi auxiliũ potuit ſperari, tacuit, & reliqui Geo-
graphi non meminerunt. Athenis inane Euripidis mõſtra-
ri ſepulchrum, apud Pauſaniam in Atticis memini legere.
HÆC AVTEM AQVA, ΣΤΥΓΟ´Σ
ὝΔΩΡ NOMINATVR. De hac Styge
Plin. lib. 2. cap. 103. Iuxta Nonacrim Arcadiæ, Styx,
nec odore differẽs nec colore, epotailico necat. Et lib. 31
cap. 3. In Arcadia ad Pheneum aqua profluit è ſaxis,
Styx appellata, quæ ilico necat, nam alia est Styx palus
apud Inferos, cuius meminerunt Homerus. Iliados. 8.
296278GVL. PHIL. ANNOT. Virgil. Æneid. 7. Heſiodus in Theogonia. Didymus
Homeri interpres Iliad. 19. Vibius Sequeſter, & alii.
CONSERVARE AVTEM EAMET
CONTINERE NIHIL ALIVD PO-
TEST, NISI MVLINA VNGVLA. Id re-
fert Plinius lib. 30. cap. vltimo. Vngulas tantum mula-
rum repertas, ne aliam vllam materiam quæ non perro-
deretur à veneno Stygis aquæ, cum id dandũ Alex andro
magno Antipater mitteret, memoria dignum eſt, magna
Aristotelis infamia excogitatum. Quod autem Vitru-
uius & eũſequutus Plin. dicũt Stygis aquá niſi nõ in mu-
læ vngula ferri poſſe, Iustiuus lib. 17. ſeu Trogus ſcri-
bit equi. Curtius autem lib. 10. dum iumenti ait, in me-
diũ relinquit. ITEM SVNT NONNVL-
LÆ ACID Æ VENÆ FONTIVM
VTI LYNCESTO. Plinio lib. 2. cap. 103.
vocatur Lynceſtis. Lynceſtis (inquit) aqua quæ vocatur
acidula vini modo temulentos facit. Vibius Sequester Li-
ceſium nominat dicit eſſe Thraciæ fluuium. Eadem vis
traditur ab Oribaſio ex Ruffo lib. 5. cap. 4. {εὐ} λιγυ-
{στ}ικῶ niſi codex menda nõ caret. CAMPANIA
TEANO. Teanum Sidicinum cognomine in campa-
nia eſt, ibi aquam acidulam calculoſis mederi auctor est
Plin. lib. 31. cap. 3. EFFICIETVR VTI
PLVMBVM DISSOLVATVR, ET
FIAT CERVSSA. De Ceruſſa & quæ ſta-
tim ſequitur ærugine dixi lib. 7. cap. 12. ITEM
MARGARITA NON MINVS SA-
XA SILICEA. Scribit Plin. lib. 9. cap. 35.
aceti aſperitate & vi, margaritas in tabem reſolui. Et lib.
297279IN LIB. VIII. 23. cap. 1. ſaxa rumpere infuſum acetum quæ non ru-
perit ignis antecedens. Porro notius eſt, margaritas &
& vniones eadem eſſe, quam vt admoneri debeat.
QVEMADMODVM EST VNVS
PAPHLAGONIÆ EX QVO ETIAM
SINE VINO POTANTES FIVNT
TEMVLENTI. Hoc in Paphlagonia & agre
Caleno fieri tradit Plin. lib. 2. cap. 103. QVAM
QVI BIBERINT FIVNT ABSTE-
MII. Dehoc fonte bũc in modũ Ouid. lib. Metam. vlt.
Clitorio quicun ſitim de fonte leuarit,
Vina fugit, gaudet meris abstemius vndis.
Seu vis eſt in aqua, calido contraria vino,
Siue, quod indigenæ memorant, Amithaone natus
Prœtidas attonitas postquam per carmen & herbas
Eripuit furiis, purgamina mentis in illas
Miſit aquas, odium meri permanſit in vndis.
Meminit & Plin. lib. 31. cap. 3. & Vibius Sequeſter.
Eudoxus apud Stephanum, fontem quendam in A Zania
Arcadiæ memorat, cuius aquam guſtantibus vini veniat
tedium tantum, vt ne odor quidem eius feratur, quod in eã
aquam Melampus abieciſſe credatur piamenta illa, qui-
bus Præti filias furentes luſtrauerat. QVOD A-
PVD EVM FONTEM MELAMPVS
SACRIFICIIS PVRGAVIS-
SET RABIEM PROETI FILIA-
RVM. Ælianus Helegen & Cælenen nominat Prœ-
ti filias. Hæ vt eſt ſcriptum apud Seruium Æglog. 6. cũ
ſe Iunoni in pulchritudine prætuliſſent, illa irata, hunc er-
rorem, earũ immiſit mentibus, vt ſe vaccas putarent,
298280GVL. PHIL. ANNOT. vt plerun gemerent & timerent aratra, has Melampus
postea purgauiſſe perhibetur. Vide Lactantium lib. 3.
Thebaidos Statii, ſiue Lutatium vt alii volunt. EPI-
GRAMMA AVTEM EST ID QVOD
EST SVBSCRIPTVM Α’ΓΡΟ´ΤΑ
ΣΥ´Ν ΓΟΙ´ΜΝΑΙΣ. Cum de vertendis his
& qui ſequuntur Græcis verſibus cogitarem, commodum
ſuperueniunt ſingulares amici, Ioãnes Noretius, Barpto-
lomæus Pratëſius, & Guilielmus Giſcaferius, viri in euol
uendis vtriuſ linguæ auctoribus non mediocriter excr-
citati, ii igitur dünobis meditantibus interueniſſent. Tu
(inquiunt) reliqua, penes nos eſto vertendi labor. Cum ea
Epigrammata ſorte accepta, latina ex tempore feciſſent,
ac mea quidem ſentẽtia nõ infeliciter, libuit his meis An-
notationibus inſerere, argumentum nostræ neceſſitudinis,
& futura haud quaquam ingrata lectorinõ omni expar-
te fastidioſo. Ita primum hoc vertit Pratenſius.
Site, ſi pecus, medio ſitis orbe diei
Ad fontis (pastor) Clitorii antra premat,
Inde tuam reſtingue ſitim, quin & prope Nymphas
Naiadas, omne tuum tu quo ſiste pecus.
Membra lauanda tamen caueas committere lymphæ,
Ne noceat vinctis ebrietate notus
Vitibus infestas fuge aquas, vbi nempe Melampus
Lustrauit dira Prœtidas arabie
Arcanam abſtergens maculam, & ſe protinus Argis
Adtetricæ montes contulit Arcadiæ.
SVNT AVTEM VERSVS HI Η-
ΔΕῖΑ ΨΥΧΡΟῖΟ ΠΟΤΟữ
299281IN LIB. VIII. ΒΑ´Σ. Diſtichon hoc, Giſcaferius in hũc modũ vertit.
Sunt gelidi fontis latices dulces bibenti,
Saxeus attamen hinc illico ſenſus erit.
ET HVIVS EPIGRAMMATOS
SVNT VERSVS GRÆCE, ὝΔΑ´-
ΤΑ ΤΑữΤΑ ΒΛΕ´ΓΕΙΣ. Vltimus ver-
tendi labor ceſſit Noretio, cuius ego ſum conſuetudine,
quandiu per instituta legum ſtudia vnà agere licuit, fami-
liariſſime vſus, & ingenio vſ eo oblectatus, vt multa
vni dum ſimul Romanas ruinas viſimus, crediderim quæ
adrem ædificatoriam attinerent, adeo mihi videbatur ad
quæuis natus, & dignus cui difficillima quæ committe-
res, ſedpræſtat eius audire Epigramma.
Hoſpes aquam cernis metuendam, innoxia membris
Sumere mortales vnde lauacra queant
Sin imum in ventrem nitidam deieceris vndam,
Ad moris tantum labra ſuprema licet,
Protinus in terram labentur ab ore molares,
Etſedes linquent mandibulæ vacuas.
CAP. QVARTVM.
TIAMQVE ZAMA EST CI-
e # VITAS AFRORVM, CVIVS
MOENIA REX IVBA DV-
PLICI MVRO SEPSIT. Scribit Strabo
lib. vltimo, Zamam regiam Iubæ per ſua tẽpora à Ro-
manis deſtructam, & Plin. lib. 5. cap. 4. Oppidum Za-
menſe ponit in Africa inter libera. ID
300282GVL. PHIL. ANNOT. TERRÆ ETIAM BALEARIBVS
DICITVR ESSE. Balearis terra Serpẽtes ne-
cat, vt est apud Plinium lib. 35. cap. vltimo. Sunt autem
Baleares inſulæ duæ in mari mediterraneo quas hodie
vocamus Maioricam & Minoricam. EXPOSVIT
ESSE IN EA TERRA EIVSMODI
FONTES, VT QVI IBI PROCRE-
ARENTVR VOCES AD CANTAN
DVM EGREGIAS HABERENT.
Tradit & Plin. lib. 31. cap. 3. ex Varrone, Zamæ in
Africa fontem eſſe quo canoræ voces fiant. IDEO-
QVE SEMPER TRANSMA RINOS
CATASTOS EMERE FORMOSOS.
Locus ambiguus eſt, ſed potior mihi videtur ſenſus vt ac-
cipiamus Zamenſes et Iſmuc oppidi ciues at adeo totius
agri incolas ſolitos eſſe comparare aliũde, idest tranſma-
rinos ſeruos formoſos, & nubiles puellas, vt qui ex coniũ-
ctis his matrimonio apud ſe naſcerentur, & voces ad can-
tandum haberent egregias, & venuſta eſſent ſpecie. Dicit
enim huiuſmodi eſſe, qui in eorũ agro procreentur, ne in-
telligamus aliò tranſuectos, eiuſdem visliberos procrea-
re, nam à fontibus id accidit. Sunt autem Cataſti ſerui, à
catasta compede Martiali, Perſio, Tibullo, Plin. lib. 35.
cap. 18. Scio Hermolaum hoc loco legiſſe Calaſtros, &
apud Beroaldũlib. 11. Apuleiide aſino aureo, ſcriptum
Catastlos, apud alios Calaſaſtros, pro his qui ſunt cano-
ra voce, quaſi illi & hi voluerint ex Zama à traſmarinis
redimi iuuenes egregia voce & puellas ex quibus qui gi-
gnerentur eadem eſſent vi præditi, ac non potius exteros
ideſt traſmarinos ab illis ipſis Zamenſibus formoſos
301283IN LIB. VIII. id comparari, quod Vitruuius apertiſſime ſignificauit.
Nam cum dixiſſet eiuſmodi in ea terra eſſe fontes vt qui
ibi procrearentur, voces ad cantandum haberent egregias,
ſtatim ſubiungit, ideo, quia haberent huiuſmodi fontes,
emere, ergo ſeruos, quos recte Catastos vocat, tranſmari-
nos quidem ipſos, ne ſine delectu, ſed forma præstãtes.
Illud verò vocabulorũ gñs Calaſtri, Calaſastri & Cata-
ſtli nuſquam memini legere. PER QVARVM
VENAS AQVÆ VIS PERCVR-
RENS TINCTA. Exiſtimauit Theophrastus
libro de cauſis plantarum ſexto, & ex veterũ ſententia,
aquam terræ per quam percurrit ſaporibus inſici, non ali-
ter quàm fructas vitis, at arborum qui res radicibus iũ-
ctas ſapiant. Quod Plin. imitatus lib. 31. cap. 4. ait.
Tales ſunt aquæ, qualis terra per quam fluunt, quales
herbarum quas lauant ſucci, vt iidem amnes parte aliqua
reperiantur inſalubres.
CAP. QVINTVM.
XPERTIONES A VTEM ET
@ # PROBATIONES EORVM
SIC SVNT PROVIDENDÆ.
Aquam nouam ſic probabis, auctore Palladio lib. 9. cap.
10. In vaſe æneo nitido ſpargas, & ſi maculam non fece-
rit, probabilis iudicetur. Item decocta æneo vaſculo, ſi
arenam vel limum non relinquit in fundo, vtilis erit. Itẽ
ſi legumina cito valebit excoquere, vel ſi colore pellucido
carens muſco & omni labe pollutionis aliena. Referuntur
& iſta à Plin. lib. 31. cap. 3. ET IN VAS
302284GVL. PHIL. ANNOT. RINTHIVM. Idest æris Corinthii quod maxi-
mi ſemꝑ factũ eſt ab antiquis. Eius tria genera tradit Pli.
lib. 34. cap. 2. Candidum, argento, nitore quàm proxime
accedens, alterum in quo auri fulua natura, tertium in qu@
æqualis omnium temperies fuit.
CAP. SEXTVM.
VIVS RATIO EST PRIMA
c # PERLIBRATIO. Librare aquam,
non aliud eſt quàm conferre altitudinem loci vn
de concipitur aqua, cum loco quo deducenda eſt, ſiue id
fiat rectis lineis, ſiue obliquis. LIBRATVR
AVTEM DIOPTRIS. Dioptra præter quá
quod est instrumentum quo, auctore Suida, Geometræ ex
interuallo explorant altitudinem turrium & propugnacu-
lorum, at vniuerſam iſtiuſmodi dimenſionem, eſt & in-
ſtrumentum librandis aquis accommodatum {ᾀτ\‘ρ} {τοῦ}
{δυ}ο{πτ} σύ{ει}ν, idest ab inſpiciendo explorando dictum.
Illius mentio eſt apud Piolomæum, Theonem, Proclum,
Plin. lib. 2. cap. 69. EA HABET ANCO-
NES IN CAPITIBVS EXTRE-
MIS. Qui propendentes cum adiecta recta regula nor
malem angulũ faciant, ideſt rectum, ceu flexus eſt cubiti
qui Græcis ὰ{τκ}ὼν dicitur, qua in ſignificatione vſus eſt
lib. 3. ad finem, normæ ſcilicet vtram regulam eo nomi-
ne intelligens. Heſychius ſcribit etiam murorum flexus
vocari ᾀ***{κ\~φ}να***. nam loca eſſe oſſibus plena et ymolo-
gus auctor est. Etipſe Vitruuius lib. 4. cap. 6.
303285IN LIB. VIII. nes vocat eas veluti menſulas quæ in hostiorum antepa-
gmentis dextra at ſiniſtra ad imi ſupercilii libramen-
tum præter folium propédent. Sunt & ancones vaſa Pa-
piano pandect. lib. 33. de fundo inſtructo. de quibus Ca-
tellianus Cotta. SED SPHÆROIDES HA-
BERE SCHEMA. Ideſt eſſe figuræ rotundæ.
Eam eſſe aquæ figuram indicio ſunt pluuiæ, guttæ roris.
Cum ita res habeat vt in corporibus quæ homogenea vo-
cant partes ſibi eam figuram vendicẽt quam totumipſum.
Præterea qui nauigant, propter aquæ tumorem quæ emi-
nus non vident, vbipropius acceſſerũt conſpicere poſſunt.
Sed vide Aristotelem lib. 2. de Cœlo. Ioannem a ſacro
boſco in lib. ſphæræ. Strabonem libro vltimo, & alios.
EXEMPLAR AVTEM CHOROBA-
TIS ERIT IN EXTREMO VOLV-
MINE DESCRIPTVM. Periit hæc Vi-
truuii deſignatio. ET SI ERIT FASTI-
GIVM MAGNVM. Ideſt ſi altus locus est
vnde concipitur aqua, & longius erit deducenda.
CAP. SEPTIMVM.
VCTVS AVTEM AQVÆ
d # FIVNT GENERIBVS. Pallad.
lib. 9. cap. 11. addit quartum genus, canales
ligneos. Cum ducenda (inquit) est aqua, ducitur aut for-
ma ſtructili, aut plũbeis fiſtulis, aut canalibus ligneis, aut
fictilibus tubis, vbi formam ſtructilem pro canali fabrica
constante dixit. Quidam pro tubis legit apud Frontinũ
tullos vnde & Tullios dictos putat, pudẽdo errore aut
304286GVL. PHIL. ANNOT. tius gemino. Procopius primo lib. ſcribit Romæ quatuor-
decim aquæductus fuiſſe ex cocto latere, ea latitudine ac
profunditate vt equeſter vix ipſo cum equo per eos euade
repoſſet. SOLVMQVE RIVI LIBRA-
MENTA HABEAT FASTIGIA-
TA, NE MINVS IN CENTENOS
PEDES SEMIPEDE. Seſquipede ſcriptum
in Palladio dicto loco. Siper planum veniet, inter ſexa-
genos, vel centenos pedes ſenſim reclinetur ſtructura in
ſeſquipedem vt vim poſſit habere currendi. Longe aliter
noſtræ ætatis libratores, nam in ſexcentos pedes vnũ tan-
tùm pollicem deprimunt. Scribunt autem Plin. lib. 31.
cap. 6. aquam ſubire altitudinem exortus ſui, & ſi lon-
giore tractu veniat. CVMQVE VENERIT
AD MOENIA EFFICIATVR CA-
STELLVM. Caſtellum receptaculum est quod a-
quam publicá ſuſcipit auctore Vlpiano Pandect. lib. 43.
de aqua quotid. & æstiua. Sunt etiam nunc Romæ caſtel-
la in aquæductibus quanuis ſemidiruta. Senatusconſultũ
est apud Iulium Frontinũ quod aquam non niſi ex caſtel-
lo duci permittebat ne aut riui, aut fistulæ publicæ lace-
rarentur. Calix idest modulus æneus castello, aut riuo
induebatur, is erat modulus erogatorius, huic fistula appli
cabatur nó qualiſcun, ſed eiuſdem luminis quo calix ſi-
gnatus est, longitudinis non minus digitos. xii. Luminis
ideſt capacitatis quanta impetrata fuerit, is eſt modulus
acceptorius. Sunt autem modulorum xxv. differentiæ.
Quanuis in vſu. xv. tantùm frequentes ſint, quos recen-
ſet idem Frõtinus lib. 1. TRIPLEX IMMIS-
SARIVM. Receptaculũ vnde poſtea erogetur aqua.
305287IN LIB. VIII. DIVISÆ IN OMNES LACVS. Et
lacuum frequens est mentio apud Frontinum, erant enim
publica conceptacula vbi abluebant lintea & ſimilia. ET
SALIENTES. Capita ſunt fistularum, qui &
Siphunculi dicuntur, quorum ora ſi perenniter fluunt, ma-
stis idest mammis teguntur. Varrocap. 14. lib. 3. dere
ruſtica, vocat papillas, Caſſiodorus vbera, & quod inter-
dũpro mastis ſcalpẽtur leonina capita, ea Sidonius Apol-
linaris lib. 2. dicit leones. Si cum libet obturantur & la-
xantur, id fit epistomiis, quorum manubria dum torquen-
tur, patefaciunt nares, at ita manat aqua, contraria ver-
ſatione eaſdem obturat. EX QVIBVS TER-
TIO IN DOMOS PRIVATAS. Scri-
bit Frontinus lib. 2. de aquæduct. apud antiquos omnem
aquam in publicos vſus erogari ſolitam, lege cautum ne
quis priuatus aliam duceret quam quæ ex lacuhumũ ac-
ceſſiſſet, & hancipſam non in alium vſum quam balnea-
rum aut fullonicorũdari eſſe ſolitam, vectigalis statutá
mercedem, quæ in publicum penderetur, aliquid & in do-
mos Principum dari. Vide reliqua. VECTIGA-
LIBVS TVEANTVR PERPVBLI-
CANOS. Publicani dicuntur qui quid à fiſco condu-
cunt, vt publicũ vectigal, portus venaliumrerum, Salina-
rum, metallorum, auctore Vlpiano Pandect. lib. 39. de
public. et vectigal. & idẽ & Caius lib. 50. de rerum &
verbor. ſignificat. SIN AVTEM MEDII
MONTES ERVNT. Palladius lib. 9. cap.
11. Si quis mons interiectus occurrerit, aut per latera
eius aquam ducemus obliquam, aut ad aquæ caput ſpelũ-
cas librabimus, per quarũ structuram perueniat.
306288GVL. PHIL. ANNOT. SPECVS FODIANTVR SVB TER-
RA. Specum ſubterraneum eſſe meatũ per quem aqna
ducatur tradit Vlpian. Pandect. lib. 43. de riuis. IN
SVO SIBI CANALIS EXCIDA-
TVR. Parifigura dictum apud Plautum in Amphi-
truone, telo ſuo ſibi. Et apud Terentium in Adelphis, ſuo
ſibi gladio. Et Apuleium lib. 7. de aſino aureo, ſuo ſibi
funiculo. Et eodem ſuis ſibi gladiis, & Columellam lib.
12. cap. 41. in ſuo ſibi iure decoqui. SIN AV-
TEM FISTVLIS PLVMBEIS DV-
CETVR. Præter Plin. Frontinũ, Palladium, Pau-
lus Iuriſcon. Pandect. lib. 39. de aqua pluuia arcenda,
ſcribit aquam per fiſtulas duci conſuetum fuiſſe, vnde
Statius lib. ſyluarum primo.
Te per obliquum penitus quæ laberis amnem,
Martia, & audaci tranſcurris flumina plumbo.
Fit & mentio lib. 4. Metamorpho. Ouid. FISTV-
LÆ NE MINVS LONGÆ PEDVM
DENVM FVNDANTVR. Plin. lib. 31.
cap. 6. fiſtulas denũpedum longitudinis eſſe legitimũ est.
QVÆ SI CENTENARIÆ ERVNT.
Ideſt ſi lamina antequam in rotundationem flectatur, la-
ta erit digitos centum at ita in aliis formulis intelligen-
dũ. PONDVS HABEANT IN SIN-
GVLOS. Scribe ſingulas refertur enim ad fiſtulas.
OCTONVM PONDO. XCVI. Plin.
mendoſe pondo centena. Palladius Vitruuium eſt imita-
tus lib. 9. cap. 12. EX LATITVDINE
AVTEM LAMNARVM, QVOT
DIGITOS HABVERINT
307289IN LIB. VIII. QVAM IN ROTVNDATIONEM
FLECTANTVR. Hoc non ſatis probatur Iu-
lio Frontino lib. 1. Quòd laminæ, cũ circumagitur, ali-
quit perit. Plin. tamen Vitruuium ſequutus est. SIN
AVTEM VALLES ERVNT PER-
PETVÆ. Palladius lib. 9. cap. 11. Siſe vallis in-
terſerat, erectas pilas, vel arcus vſ ad aquæ iuſta veſti-
gia construemus, aut plumbeis fistulis clauſam deiicipa-
tiemur, & explicata valle cóſurgere. TVNC EX-
PRIMATVR IN ALTITVDINEM
SVMMI CLIVI. Exprimere aquam vſurpa-
tur pro in altum ducere & cogere, vt fit cum à monte de-
ſcenderit in vallem, ſi in aduerſum montem cogatur con
ſcendere. SED GENICVLVS ERIT. Si
ita flexuoſus & nodoſus erit canalis, vt cum in imũ val-
lis deſcenderit perpetuo libramento non procedat, ſed in
aduerſum cliuũ ad angulũ non normalem ſed acutum diri-
gatur. ETIAM IN VENTRE CO-
LVMNARIA SVNT FACIENDA.
Idest æstuaria ſiue ſpiramenta. Beroaldus in Suetonii
Augusto legiſſe videtur colluuiaria, per quæ colluuies &
immũdicia eiectantur. Longe à Vitruuii ſententia. ET
CIRCVNDVCTIONES. Quando per la-
tera montis obliquam ducimus aquam, nec ſpecubus vti-
mur lib. 1. cap. 1. vocauit circuitiones. INTER
ACTVS DVCENTOS. Actus longitudinis
pede habet. cxx. auct. Columella lib. 5 cap. 1. & Plin.
lib. 18. cap. 3. duplicatus in longitudinẽ iugerũ faciebat.
SED ITA VT HI TVBVLI EX V-
NA PARTE SINT LINGVLATI.
308290GVL. PHIL. ANNOT. Plin. lib. 31. cap. 6. dicit commiſſuris pyxidatis, idest
vt inferior fictilis tubulus intret ſuperiorem. Palladius
his verbis expreſſit. Ex vna inquit parte reddantur an-
guſti, vt palmi ſpacio vnus in alterum poſſit intrare.
CALCE VIVA EX OLEO SVBACTA
SVNT ILLINENDA. Calx è fornace ĩ cellis vina-
riis reſtinguitur, deinde oleo macerata et ſubacta vngũtur
tubuli. AVT PONDERE SABVRRA CON-
TINEATVR. Saburraid genus arenæ eſt quo
naues onerari ſolent vt iactante fluctu ſtabiliores ſint.
Virgilius Georg. 4. Sæpe lapillos,
Vt cymbæ inſtabiles fluctu iactante ſaburram tollunt.
Capitur & pro quocun pondere nauibus huiuſmodi cau-
ſa imponi ſolito, metaphoricos ad res alias tranſfertur.
ITEM CVM PRIMO AQVA A CA-
PITE IMMITTITVR, ANTE FA-
VILLA IMMITTETVR. Palladius lib.
9. cap. 11. Sed antequam in iis aquæ curſus admittatur
fauilla, per eos misto exiguo liquore decurrat, vtglutina-
re poſſit ſi qua ſunt vitia tuborum, eſt autẽ fauilla cinis.
QVIN IPSVM QVOQVE NON SIT
INSALVBRE. Aut abundat particula negatiua,
aut ſcribendum eſt, ſalubre. EXTRVCTAS
CVM HABEANT VASORVM AR-
GENTEORVM MENSAS. Menſa pro
Abaco dictũ hoc loco, ideſt menſa vaſis potoriis aut eſca-
riis continẽdis accommodata. ET IBI HOMI-
NES OFFENDVNT FODIENTES.
Libet de hac re Palladii verba adſcribere ex lib. 9. cap.
9. In fodiendis puteis cauendum eſt foſſorum
309291IN LIB. VIII. quoniam plerum terra, ſulphur, alumen, bitumen edu-
cit, quorum ſpiritus misti, anhelitum pestis exhalant, &
occupatis statim naribus, extorquent animas, niſi quis fu-
gæ ſibi velocitate ſuccurrat. Prius ergo quam deſcenda-
tur ad intima, in eis locis lucernam ponis accenſam, quæ ſi
extincta non fuerit, periculũ non timebis. Si verò extin-
guetur, cauendus est locus quem ſpiritus mortifer occupa-
bit. Quòd ſi alio loco aqua non potest inueniri, dextra
læua puteos fodiemus, vſque ad aquæ ipſius libra-
mentum, & ab his foramina hinc inde patefacta, ve-
lut nares intus agemus, qua nocens ſpiritus euaporet,
quo facto, latera puteorum structura ſuſcipiat. & Plin.
lib. 31. cap. tertio, hoc tradit. DEFODIEN-
TVR ÆSTVARIA. Spiraméta & veluti na-
res per quas grauis ſpiritus relaxetur. TVNC SI-
GNINIS OPERIBVS. Diximus Signinum
fieri ex testis contuſis addita calce. TVNC SI-
GNINIS OPERIBVS EX TESTIS,
AVT A SVPERIORIBVS LOCIS.
Pro teſtis ſcribendum tectis, ſed cauſa erroris fuit, quod
figninum opus testis tuſis fiat. NE GRA VIVS
QVAM LIBRARIVM. Idest ponderis
vnius libræ, ſic lib. 7. cap. 8. vocat cẽtenarium lapidem.
MORTARIO MISCEATVR. Hic pro
loco vbi arenatum rutro ſubigitur, quod antea monuimus,
ſed quod statim ſequitur, pro arenato interpretamur cum
ait, mortario cæmentum addatur. SI NON, SA-
LEM ADDI NECESSE ERIT ET
EXTENVARI. Scribit Palladius memorato lo-
co, aquam ſi limoſa fuerit, ſalis admixtione corrigi.
310292
GVLIELMI
PHILANDRICASTILIO-
NIIGALLI CIVIS RO. IN LIB.
nonum M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
NOBILIBVS ATHLE-
TIS QVI OLYMPIA,
PYTHIA, ISTHMIA,
NEMEA VICISSENT.
Imitatus est hac parte Vitruuius
Iſocratem in Proœmio Panegyrici,
Cæterum quatuor ista certamina celebrata ſunt in Græ-
cia in honorem Iouis, Apollinis, Palemonis, & Archimo-
ri. Certantiũ erãt præmia Oleaster, Poma, Pinus, Apiũ,
vt auctor est Archias lib. 1. Epigrammaton Græcorum.
De his ſunt Odæ Pindari, potiſſimum hymnus quintus.
Vtebantur autem ludis quin vnde pentathlon, Latinis
quinquertium, & pentathli quinquertiones dicti qui his
ludis viciſſent, ſaltu, curſu, diſco, iaculo & lucta, quos Si-
monides recenſet lib. 1. Epigrammaton,
311293IN LIB. IX.
Ἴ θ {μι}α {καὶ} {πυ}{θο}ῖ {δι}οφων ὁ {φί}{λφ}νος {εἲ} ί{κα}
\~Ὰ λμα, {πο}{δο}κ{εί}ην, {δί}{τκ}ον ᾄ{κο}ν {τα}, {πά}λ{ηυ}.
Referuntur & à Iuriſconſulto Paulo, de Aleæ luſu Pan-
dect. lib. 11. In gymnicis certaminibus periodon viciſſe,
dici, qui Pythia, Isthmia, Nemea, Olympia viciſſet, au-
ctor eſt Sext. Pompeius, à circuitu eorũ ſpestaculorum.
Sunt de illis certaminibus nõnulla apud Ioannem Bapti-
stam Piũ in lib. Annotationum. QVID ENIM
MILO CROTONIATES QVOD
FVIT INVICTVS, PRODEST HO
MINIBVS. Eum ſcribit Iulius Solinus cap. 4.
omnia egiſſe ſupra quá homo valet. Plin. lib. 7. cap. 20.
ait, Cum conſtitiſſet neminem vestigio eduxiſſe, malum
tenenti neminem digitum correxiſſe. Sed cui non eſt eins
nota fortitudo?
CAP. PRIMVM.
VADRATVS LOCVS QVI
qERIT LONGVS ET LATVS
PEDES DENOS, EFFICIT
AREÆ PEDES CENTVM. Quadrati
menſura facillima est vel auct. Columel. lib. 5. cap. 2.
Nam cum ſit vndi pedum totidem, multiplicantur in ſe
duo latera, & qua ſumma ex multiplicatione effecta eſt,
eam dicemus eſſe quadratorũ pedũ. Vt ſit locus quoquo-
uerſus decem pedum, ducemus decies denos, qui fiunt cen-
tum, dicemus igitur locũ habere pedes quadratos centum.
Idem efficere numeris in duplicatione quadrati omnino
non licet, nam vt quær as numeros omnes non inuenias
312294GVL. PHIL. ANNOT. inſe multiplicatus ducentorum pedũ faciat aream. Quo
enim id fieripoſſe maxime videtur numero, quatuor de-
cim, ſi in ſe multiplicaueris, vt ſit quaterdecies quatuorde
cim, fiant centum nonaginta ſex, vt deſint ad numerũ du-
centorum quatuor. Quòd ſi libet progredi & tentare al-
tius per quindecim, vt dicas quindecies quindecim fiát du-
centi viginti quin pedes. Ita efficiendum grammicis,
ideſt linearibus deſcriptionibus. Id quomodo recte poſſit
fieri, docet hoc loco Vitruuius. HAC RATIO-
NE DVPLICATIO GRAMMICIS
RATIONIBVS A PLATONE VTI
EST SCHEMA SVBSCRIPTVM
F VIT EXPLICATA. Potuit & alia ratio-
ne quam à Platone oſtenſum eſt quadratum duplicari.
Nam datum quadratum ſi circulo cinxeris vt tangat is
illius quatuor angulos, rurſus ipſum circulum alio qua-
drato claudas, ipſum hoc quadr atũ duplo maius est prio-
ri, qua ratione vſi ſumus lib. 4. in deſcribendo Abaco ca-
pituli corinthii.
CAP. SECVNDVM.
TEM PYTHAGORAS NOR-
i # MAM. Norma eſt ad quam exiguntur an-
guli, ſicut ad regulam longitudines, ad perpen-
diculũ altitudines, quæ Cicero lih. Academic. Quæſtion.
2. tria complexus eſt. Atqui ſi crederemus (inquit) non
egeremus perpendiculis, non normis, non regulis. Nor-
ma Gnomon Græcis vocatur, vt apud Lucianũ in Har-
monide. ID PYTHAGORAS CVM
INVENISSET, NON DVBI-
TANS A MVSIS SE IN EA
313295IN LIB. IX. VENTIONE MONITVM, MAXI-
MAS GRATIAS AGENS, HOSTIAS
DICITVR IIS IMMOLAVISSE.
Tradit Cicero lib. de natura Deorum. 3. Pythagoram
cum in Geometria quiddam noui inueniſſet, Muſis bouem
immolare ſolitum. Q uòd autem ad rem noſtram attinet,
ſcribit Ioannes Reuchlinus lib. 2. de arte caballistica, aut
potius Diogenes Laertius lib. 8. nam apud eum id etiam
legimus, item apud A thenæum lib. 10. ex auctoritate
Apollodori arithmetici, illum boues centum immolaſſe,
cum reperiſſet ὅ{τι} {τρι}γώνου ὀρθο{γφ}νίου ἡ {τηὺ}
ὀρθὴν {γφ}νί{αν} ὑ{πο}{τε}ίνου{σα} {δύ}να{ται} {ταῖ}ς {πε}-
{ρι}ε{χο}ύ{σαι}ς, ideſt, quòd trianguli orthogonii recto anga
lo ſubiectum latus tantum valeret, quantum quæ conti-
nerent, ſiue trianguli rectanguli quod recto angulo ſub-
tenditur latus, æque poſſe at latera eundem angulũ con-
tinentia. Ea propoſitio, quanquam aliis verbis, est apud
Euclidem lib. 1. penultima, quam probant Theon & Cã-
panus. A SVMMA COASSATIONE.
Idest à ſummis contignationis tabulis. SCAPO-
RVM IVXTA LONGITVDINE IN-
CLINATIO. Scapus ſcalarum eſt truncus à ſum
ma cont abulatione ad receſſionẽ. In ſublime autẽ vt obi-
ter dicam conſcenditur aut recta itione, ſed quæ ſi pluri-
bus gradibus aſcendendum eſſet, verteretur ad normam,
interiectis refractionibus & areolis (id genus antiqui ſo-
lebant facere impari graduum numero) aut cochlidibus
ſcalis, ideſt quibus per gyrum ſurſumitur. Rurſus ſcalæ
constant aut gradibus aut accliui. Prioris generis
314296GVL. PHIL. ANNOT. Romæ cochlides columnæ Traiani & Antonini, in illa
ad fastigiũ ſunt res ab eo gestæ ſculptæ, & in primis bel-
lum Dacicum, intus aſcenditur gradibus centum octogin
ta quinque, fenestellas habet quadraginta quinque. In
altitu@ne variát Eutropius & P. Victor quem malumus
eſſe Sextum Ruffum, ille dicit pedum eſſe centum qua-
draginta, hic centum viginti octo. Antonini columna in-
cendio deformata, ſed altior, pedum ſcilicet centũ ſeptua-
ginta ſex, graduum centum ſex, feneſtellarum quinqua-
ginta ſex. Habet & ſimulachra rerum geſtarum circun-
qua cælata. Illud autem admiratione non caret, quòd
earum columnarum craſſitudo vno perpetuo lapide con-
ſtat in quo inciſi gradus, & cũ ad ſummum gyrum cæla
ta ſint variarum rerum & perſonarum ſimulachra, neceſ
ſe ſit aliquando particulam in ſecundum lapidem ſerua-
ri, ita commiſſi ſunt tamen, & ad vnguem coniunguntur
& conueniũt, vt ne oculatiſſimus quidem, niſi meditato &
conſulto in rem præſentem vemat, animaduertere poſſit.
Et ſcalæ quibus in ſummum Pantheum conſcenditur, tri-
quetro aſcenſu faſtigiantur, habent poſt ſeptenos quoſ
gradus, refractiones ſiue arcolas, vacuumipſum, eadem
illa eſt ab imo ad ſummum, qua lumen immittitur, figura.
Posterioris verò generis hoc eſt accliuis belliſſime nobie
formam retulit distenta trifolii ſiliqua. Quare fortaſſe
admonitus Bramantes Architectorum post antiquos illos
diligentiſſimus, pulcherrimam accliuem cochlidem extru-
xit in Vaticano Pontificum maximorũ ædificio, cui à po-
ſitione Beluedere est nomen inditum, ipſo accliui ab im@
ad ſummum innixo quatuor columnarum continuatis or-
dine generibus, vt ſcapus nullus eſſet, ideſt vt Itali
315297IN LIB. IX. tur nulla eſſet anima, ſiue ſtilus aut antenna. Nam his
vocabulis eam rem ſignificant. ITA ERVNT
TEMPERATÆ GRADVVM ET
IPSARVM SCALARVM COLLO-
CATIONES. De graduum retractione & craſ-
ſitudine, lege lib. 3. cap. 3 quæ ad ædes ſacras pertineat,
nam retractionem iſtam, quam constat ex perpendiculo
& receſſione habere debere ad craſſitudinem, rationem
proportionis ſeſquitertiæ, nihil eſſe dubium oportet ad pri
uatarum ædium ſcalas pertinere.
CAP. TERTIVM.
VRVM AD SACOMA AP-
a # PENDIT REDEMPTORI.
Σή{κφ}{μα} Græcis eſt æquipódiũ, ideſt a qua-
le pondus vt hoc loco, & huius lib. cap. vltimo, æquo pon-
dere phelli, ſacoma ſaburrale, aut ẽ quod lãci trutinæ ſur-
ſum latæ adiungitur, vt grauiori fiat æqualis, vt eſt apud
Iulium Pollucem lib. 4. cap. 24. Aristoteles in Mecha-
nicis dicit {σή}{κω}{μα} {πο}ι{εῖ}ν pro æquilibrium facere.
IN ID COR ONARVM OPVS. Alias
legitur Coronarium, eadem plane ſignificatione, id me-
lius, cum de vna tantum corona dicat. CVM IN
SOLIVM DESCENDERET. Ideſt la-
brum vt Catoni de re rustica cap. 10. Plin. lib. 31. cap-
2. Cornelio Celſo & aliis, vnde cella ſolearis, ſiue vt lego
ſoliaris dicitur ab Ælio Spartiano, vbi ſolia idest vaſa
quibus in balneis vtebantur, ſolebát adſeruari. Domitius
Calderinus apud Martialem lib. 2. dicit Solium eſſe
316298GVL. PHIL. ANNOT. in Thermis quo lauabantur qui ſudare nolebant. Solium
autem pro ſede regia Verrio dictum placet, quaſi ſolidum
quodex integro ligno constaret. Aſper Grammaticus à
ſede dictũ magis probat. Ε`'ΥΡΗΚΑ Ε`'ΥΡΗ-
ΚΑ. Ideſt inueni, inueni. SEXTARIOMEN-
SVS EST. Verbum est vacat. MANIFE-
STVM FVRTVM REDEMPTO-
RIS. Eius aurificis qui receperat faciendam coronã.
QVOD DELO IMPERAVERAT
RESPONSIS APOLLO, VTI ARA
EIVS QVANTVMHABERET PE-
DVM QVADRATORVM ID DV-
PLICARETVR. Id er at cubum duplicare, rem
multò difficillimam, arguebat eos Apollo quòd Geometriá
negligerent. Q uæ res fuſiſſime tractatur ab Erathoste-
ne ad Ptolemæum, a Ioanne Grammatico in Analytica
Poſteriora Aristot. libro (quantum memini) primo, nam
eius codicis mihi nunc copia non est. Refertur etiá à Plu-
tarcho lib. de Socratis Demonio, & Beſſarione defenſio-
nis Platonis lib. 1. cap. 8. Q uidam ſcriptis prodidit cu-
bi duplicationem, inuétum eſſe Platonis duabus lineis re-
ctis, aliis mediis duabus proportionalibus repertis depre-
hendi. Eratosthenes tamen dicta Epiſtola ad Ptolem.
Regem, tribuit Hippocrati Chio vt legimus apud Geor-
gium Vallam lib. Geometr. 4. hoc eſt lib. expet. & fu-
giendorum. 13. in hanc ferè ſententiam. Tragicus qui-
dam introduxit Minoa Glauco ſepulchrũ ex citare volen-
tem interrogatum quanam idfigura extrui mallet, reſpon-
diſſe cubica, ſed ita vt bis tantum caperet, quantum cubus
qui quoquouerſus eſſet pedum centum. Q uidam vt
317299IN LIB. IX. fieret putauit latus vnumquo duplum eſſe faciẽdum, hal-
lucinatus. Etenim lateribus duplicatis, planum quodli-
bet, quadruplum efficiebatur, ipſum verò ſolidum, octo-
plum. Q uæſitũ concertatum est, quonam modo propo-
ſitum ſolidum in ea forma permanens, duplicari poſſet.
Res ad geometras relata eſt, Ambigẽtibus cæteris, Hip-
pocrates Chius indicauit fieri id poſſe, ſi constitutis dua-
bus lineis, quarũ maior minoris eſſet dupla, duæ mediæ
in cótinua proportione inuenirentur. Aliquanto poſt De-
lii cum or aculo Apollinis iuberentur ar am ipſius duplica-
re, ne qua id fieri poſſet ratione ſatis viderent, obiur-
gante Platone, qui in academia erant, geometras, Archi-
tas Tarentinus per hemicylindros, Eudoxus per inflex as
lineas demonstrauerunt, ſed parum ad vſum, vt cæteri
omnes, præter Menechmũ qui breue quiddam & ſub oſcu-
rum relinquit. Poſtea Eratosthenes instrumentum forma-
uit. Idem Valla rationem inueniendarum mediarum pro-
portionalium ex ſententia Archimedis, Eutocii, Platonis
Heronis, Philonis, Bizantii, Apollonii, Dioclis, Pappi,
Pori, Menechmi, Architæ, Eratoſthenis, Philoponi, &
Dionyſiodori codem loco tradere conatus eſt. Hæc ego
ſcripſeram cum beneficio Rodolphi pii Carporum Cardi-
nalis, facta eſt nobis copia videndi exſcribendi (curan-
te id Mecœnate meo) Archimedis de ſphæra & Cylin-
dro cum enarratione Eutocii volumẽ ornamento futurum
auguſtiſſimæ illi & inſtructiſſimæ Bibliothecæ, quá tuto-
to orbe terrarum maximis ſumptibus conquiſitis omnium
diſciplinarum & linguarũ libris FRANCISCE
Rex Regum potentiſſime & chriſtianiſſime ad Fontem
Bleeium instituiſti. Id volumen Georgii Vallæ
318300GVL. PHIL. ANNOT. in quo præter linguæ Doricæ proprietatem & omiſſion@
ſpirituum at accentuum, quæ in legendo nonnihil exhi-
buerunt difficultatis, occurrunt ſubinde ſyllabarum & di-
ctionum notæ, quæ ne à Græcis quidem ipſis hoc tempo-
re ſatis agnoſcuntur. Ita ex eo deprebendimus quæ à
Vall a tradita eſſent, ab Eutocio Aſcalonita ſcripta eſſe
in Archimedis libri {πὲ}{ρὶ}{σφ}{αέ}ρ{α***} {καὶ} κυλί{δρ}ον
ſecundi, theorema primum, quòd in eo doceretur propor-
tionales medias lineas inuenire. Q uòd autẽ ad Architam
& Eratoſthenem, quorum hic meminit Vitruuius, attinet,
quoniam ab vtro breuius tradita ratio videbatur quam
vt à multis intelligi poſſet, Ludouicus Lucenius quem nó
ſemel in hoc opere nominaui quod eius iudicium & inge-
nium quo ſum Romæ familiariter vſus, magnopere mihi
placuit & vnum ex omnibus meorum ſcriptorũ cenſorem
clegi, me auctore explicuit, quod ſi aſcripſero videbor n@
paruam à ſtudioſis iniiſſe gratiam. Ita prius dieam qu@
ratione ille Architam duo media proportionalia per he-
micylindros inueniſſe exiſtimet, quæ eadem eſt duplican-
di cubiratio. Deinde ostendam quæ ſit ratio conficiendt
Meſolabii instrumenti ad media proportionalia vnũ, duo,
nut plura deprehendenda, cubicum corpus, ſeruata figu-
ra, quantũlibet augendum ex Eratoſthenis inuentione.
Ergo quod ad Architæ inuentum attinet. Sint datæ duæ
rectæ lineæ. B. C. & . C. D. inter quas duas medias pro-
portionales inuenire oporteat, deſcribatur circulus. B. C.
D. F. cuius dimetiens ſit. B. C. & à ſigno. C. per. 1.
quarti Euclid. ducatur linea æqualis. C. D. quæ congruat
in circulo. B. C. D. F. & fiat recta linea circunferentiæ.
C. D. & hæc eadem linea extra circulum producta &
319301IN LIB. IX. nea. G. H. quæ in ſigno. B. tangat circulũ. B. C. D. con-
currant in ſigno. G. (concurrent enim per. 16. & . 17.
@ertii eiuſdem & . 9. communem ſententiam, ac. 5. poſtu-
latum. Deinde intelligatur Hemicylindrus erectus in ſe-
micirculo. B. C. D. & in eodem ſemicirculo alius ſimilis
ſemicirculus ad angulos rectos erectus, at que in paralello
grammo hemicylindri poſitus, præterea intelligatur hũc
cundem ſemicirculum erectũ circũduci verſus ſignum. D.
@ius dimentiente. B. C. ab eodem æquilibrio nuſquam di-
moto & . C. ſigno manente, ſecare ſu a circũferentia he-
micylindri ſuperficiem conuexam, & deſcribere in ea
quandam lineam cylindricam, inſtar vti earum quibus
in horario cylindro hor arũſpacia distinguũtur. Intelliga-
tur rurſus triangulum. C. B. G. manente altero eius la-
tere. C. B. quod circuli. B. C. D. F. dimetiens est, in op-
poſitam partem, quam motus fuit ſemicirculus, circũuer-
ti, & deſcribere alterolatere. C. G. per. 16. diffinitionẽ
vndecimi, conicam ſuperficiem, quæ obuians lineæ cylin-
dricæ concurret in exteriori cõuexa hemicylindri ſuper-
ſicie, in aliquo ſiquo ex iis quæ erũt in eadem linea. C. G.
inter. D. & . G. & hoc ſignum ſit. K. à quo ad planum ſe-
micirculũ. B. C. D. excitetur per. 11. vndecimi perpen-
dicularis linea. K N. quæ in ipsa incidet ſemicirculi circũ
ferentiá, in qua hemicylindri ſuperficies, vbi eſt ſignũ K.
fuit erecta, & cõnectatur ſigna. C N. et ĩtelligatur linea.
C K. ea tũró erit. C. B. ad. C K. quæ. C K, ad. C N. et
quæ. C. N. ad. C D. quod vt oſtẽdatur ita habere, ex citẽ-
tur per. 31. primi, lineæ. G B H. à ſigno. D. paralellũ.
D. F. quæ cógruat in circulo. B. C. D. F. fiat recta cir-
aũferentiæ. D. F. & intelligatur ſignum. D. deſcribere
320302GVL. PHIL. ANNOT. coni ſuperficie ſemicirculum. d m f. cuius dimetiens ſit
d f. Deſcribantur iſta omnia, quantum res ipſa patietur
in ſubiecto plano, in quo habeat poſitionem motus quidem
ſemicirculus vt eſt ĩ figura ſubiecta ſemicirculus. b c K.
Triangulũ verò vſ ad ſuipſius ſemicirculi in exterio-
ri hemicylindri ſuperficie communem ſectionem circun-
ductum, vt est. blc. ſignum huius communis ſectionis
ſit K, & ſemicirculus quem deſcribit. d. ſit. d m f. &
perpendicularis à ſigno. K. in planũ ſemicirculum incidẽs
ſit linea. K n. quæ quoniam eſt in ſuperficie ſemicirculi.
c b K. ſignum. n. in quod incidet, erit in quo eiuſdem
ſemicirculi dimetiens, qui est. c b. ſecat in ea poſitura
circunferentiam ſemicirculi. b c d. Deinde connectantur
ſigna. n c, linea recta, quæ, c b. dimetientis ſemicirculi,
b c d. in hac quam modo dicebamus poſitura, pars erit,
eadem ſecabit lineam. d. f. & ſecet in ſigno. p. at linea.
c. g. immo verò. c. l. latus trianguli ad locũ communis ſe-
ctionis cum ſemicirculo deductum, vt expoſitum fuit, ſe-
cet ſemicirculum. d m. f. in. m. id est ſignum quod in ista
trianguli poſitura deſcribit. d. ſit. m. connectantur re-
ctis lineis ſigna. K. b. & . m. n. & . m. p. quibus ſic diſpoſi-
tis, quoniam vter ſemicirculorum. b c K. & . d m f.
ad angulos rectos in eodẽ ſubiecto plano erectur est, erit
linea mutuæ ſectionis communis vtri per. 3. & . 4. vn-
decimi, incidens ad angulos rectos in planitiem circuli. B.
c d f. perpendicularis dimetienti. d f. & per. 13. ſe-
xti, media proportionalis linearũ. p f. & . p. d. ſit autem
ea. m. p. cuius quadratum per. 17. ſexti, æquum erit pa-
rallelo grammo ex. p. f. & . p. d. lineis. & per. 35. tertii
erit eadem. m. p. media proportionalis inter lineas. c. p.
321303IN LIB. IX.& . pn. triangula. m. c. p. & . p. n. m. erunt per. 6. & . 4.
ſexti ſimilia & proportionalia, quum ſint anguli ad. p. re-
cti & circum eos later a proportionalia. Sed quoniam an-
gulis. m. n. p. & . c. m. p. ſubtenduntur proportionalia la-
tera. erunt per. 6. ſexti anguli æquales. & per eandem,
angulus, m. c. p. angulo. n. m. p. etiam æqualis, erit per
32. primi & 2. communem ſententiam, angulus. n. m. c.
rectus, & triangula. n. m. c. & . n. m. p. & . m. c. p. ad inui-
cem ſimilia. Et rurſus quoniá angulus. K. n. c. rectus est
per hypotheſim, at it a angulo. m. p. c. æqualis, et angulus
n. c. K. communis eſt. K. n. c. & . m. p. c. triangulis, erunt
etiam ea triangula per eaſdem æquiangula, ac omnino ſi-
milia, necnon & triangulum. c. K. b. eiſidem ſimile, quun@
ſit angulus. b. K. c. per. 31. tertii, etiam rectus. Erit igi-
tur ſicut. c. b. ad. c. K. later a trianguli. b. c. K. circũ angu-
lum. b. c. K. ſic per. 4. ſexti. c. K. ad. c. n. quæ circa ſimi-
lem immo eundem. n. c. . K. angulum trianguli. c. K. n. po-
ſita ſunt & æquis angulis in ſimili triágulo ſimiliter ſub-
tenduntur, & per eandem eodem modo ſicut. c. K. ad. c.
n. ſic. c. n. ad. c. m. later a trianguli. n. c. m. circum angu-
lum. n. c. m. Sed manifeſtum eſt. c. m. eſſe æqualem. c.
d. quum neceſſe ſit. d. & . m. ſigna a. c. coni fastigio æqua-
liter diſtare eo quod in circulo ab vno & eodem ſigno in
coni ſu perficie circũſcripto poſita ſunt, inter. b. c. igitur
& . c. d. inuenta erũt duo media proportionalia. c. K. & . c.
n. quod fuer at ostendendũ. Cæterum quoniam problema
non theorema istud eſt, non alienũ erit explicare quo pa-
cto istiuſmodi media per hanc ipſam ratiocinationem non
tam intelligi quam re ipſa inueniri queant, at inuentis
quomodo vti poſſimus, & ſi hoc Eratoſthenes neget,
322304GVL. PHIL. ANNOT. hanc Archytæ traditionem poſſe fieri. Statuam igitur ad
libellam planitiem, deſcriptis in ea, circulo. b. c. d. f. ſu-
per centrũ, q, triangulo, b, c, g. linea, c, d. ac dimetiente, b,
c, quæ oĩa propoſui in plano deſcribi oportere. Inſuper
a ſigno, c, linea, c, h, quæ ſit æqualis, b, q, & congruat ſemi
circulo, b, c, d, his inquam ſic diſpoſitis, construam hemi-
cylindrum, cuius axis non ſit minor, b, g, Baſis verò ſit
ſemicirculus, b, c, d, & huic ſemicirculo bemic ylindrũ im-
ponam, at a ſi gno, h, quod erit in circũferentia ſemicir-
culi, per hemicylindri conuexũ erigam lineã quæ ad ſub-
iectum planũ, perpendicularis ſit, & æqualis, c, h, hoc est,
b, q, & ſit ca, h, s. tum ab. s. ſigno ad ſigna, b, & , c, extre-
ma dimetiẽtis circuli admota per bemicylindri cõuexuve
luti leſbia aliqua regula, vel pro ea, linea, hoc ẽ filo tenui,
deducta, deſcribam per id conuexũ, cylindricam lineam
quæ ſit, b, s, c. rur ſus in eo latere par allelo grammi he-
micylindri, cuius alterũ extremum inſidet ſigno, b, ab eo-
dem ſigno ad altitudinem, b, g, ſignabo ſigno, g, & ab hoc
ad, d, ſignum in plano poſitũ per conuexam ſuperficiem
hemicylindri, ducam lineam cylindricæ ſimilem, quæ cy-
lindricam, b, s, c, ſecabit in aliquo ſigno, & ſecet in ſigno
K, a quo in circuferentiam ſemicirculi b, c, d. lineæ verò
b, s, deducam par allelũ quæ ſit K, n, & connectam ſi gna,
n, & c, recta, c, n, & ponam, n, K, in plano coniunctam, c,
n, ad angulos rectos & perficiam triangulũ, c, n, K, ducta
linea, c, K, & aſſeram per præcedẽtem Archytæ ratioci-
nationẽ eſſe ſicut, b, c, ad c, K. ita c, K. ad c, n, & ſic, c, n.
ad c, d, quod oportebat inucnire.
323305IN LIB. IX.55[Figure 55]Hemicylindri figura.g b l c K J h @ d p @ @ b d f c
SEQVITVR Vt de Meſolabio dicam. Consti-
tuatur Tabella lignea oblonga at quadrilatera ad regu-
lam normam bene vndi leuigata, ſupra eam, ſi duo
tantum media perquiruntur concinnentur tabellulæ tres
ex ære aut alia quauis materia adhoc opus idonea, quæ
ſint quam tenuiſſimæ, ad regulam normam fabrefactæ
quadratæ, aut altera parte longiores, quarum vna in tabel-
læ ligneæ medio immobilis locetur, aliæ verò duæ ad de-
xtram altera, altera ad ſiniſtram ita conſtitu antur, vt
hærentes mediæ tabellulæ, altera quæ à dextris est ſupra
eam, altera quæ à ſinistris ſub eadem in planitie ſubie-
cta duci reduci pro libito poſſit (dextrum aut
324306GVL. I HIL. ANNOT. quum dixero, ad ipſius Meſolabi non ad artificis poſitu-
ram refero) in earum autem tabellarum ſingulis ſingula
paria omnino parallelogramma rectangula quatuor la-
teribus comprehenſa & dimetiente à dextris ad ſinistrà
deducto, tenuiſſimis lineis graphice appoſite deſcriban-
tur, ſic vt ſi primæ ſuperioris dexterioris tabellulæ re-
ctangulũ habuerit dextrum latus inter b ſu perius, & c ſi-
gnũ inferius comprehenſum, dimetientem b f, latus ſi-
nistrum d f, hoc ipſum d f, ſit proximi rectanguli latus
dextrum, cuius ſi dimetiens fuerit d h, ſinistrum la-
tus g, h, hoc ipſum g, h, ſit comune ſe quenti parallelogram
mo, cuius ſi erit dimetiens g m, in, m, ſignũ inferius de-
ſinet ſiniſtrum eius latus, erunt hæc tria parallelogram-
ma, quũ maxime extremæ tabellulæ ſeductæ vtrin fue-
rint, in hunc modum diſpoſita, quũ verò maximæ in ſeſe
reductæ, ſuperiori ad perpendiculũ ſuppoſita, at it a fiet
vt ſiue alter am ſiue vtran in hanc, vel illam partem du-
xeris reduxeris ue, perpetuò tamen parallela tam latera
quam dimetientes rectangulorum in quouis ſitu perma-
neant. Sin autem plur a media perquiruntur, nam vnicum
binis duntax at tabellulis inuenire per quam facile eſt,
quotquot fuerint inuestig and a plura duobus, totidem ta-
bellulæ ſimiles ſimiliter diſpoſitæ ad ſinistram partem
adiiciantur, vnica earum ſiue ea media ſit, ſiue alia quæ-
uis immobili manente, non enim quod nulla earum immo-
bilis ſit inueniri duo media aut quotquot oportuerit, non
poterunt, verum quum ſit ſuperuacaneum omnes mobiles
eſſe commodius erit mediam ſtabilem conſtituere, erunt
autem vt quæ erit dexterior ita & ſuperior, ſuperiorem
eam ſemper appello, quæ, dum in vnũ coguntur,
325307IN LIB. IX. ducitur, inferiorẽ quæ ſubducitur, maiora verò minora ue
parallelogramma ſint, non aliud intereſt, quam quod ma-
iora præſertim oblongiora, exactiorem euidentiorem
vſum exhibent, at tabellulæ maiores quam futura ſunt in
eis par allelogramma fruſtra at inutiliter fient, præter
margines tamen inferius ſuperius, qui obteguntur cana-
liculis per quos mobiles tabellæ diſcurrũt, at hos margi-
nes in immobili tabella maiuſculos eſſe oportet, vt intra
eas marginum partes quibus ea inferius ſuperius confi-
gitur, mobiles aliæ tabellæ ab omni impedimento liberæ
procurrant. Nam ſinistror ſum aliæ, præter vltimá quæ
ad dextram locata est, marginem extra parallelogr ammi
latus nullũ habere poſſunt. Si tamen vltima ſinistrorſum
ſi eadem at aliæ omnes dextrorſum margine nó omni-
no caruerint commodiorem vſum præſtabunt, tũ vt quum
maxime ſeductæ ſint, habeant tamen ſingulæ eos margi-
nes ſingulis proximis tabellis ſuppoſitos, quos dum mouẽ-
tur præeuntes conſequantur, tum vt in extremis tabellu-
lis, ea parte mar ginis extrarectanguli aream, aliquis ve-
luti vmbilicus eminens adhiberi poſſit, quo tabellæ in
vtr an partem aptius impelli queant, quanquam hoc non
minus apte fiet exiguis foraminibus in parallelogrammo-
rum areis extra dimetientem terebratis, in quæ pedis cir-
cini aut alterius rei acumen, quo vtrin ducantur, admit-
tere poſſint. Erunt igitur parandæ tabellæ adinuicẽ æqua-
les præter immobilem quam dixi aliquanto longiorem eſ-
ſe oportere at iuxta rationem ſuperiorem quoquot eæ
fuerint collocandæ. Et Meſolabo ad hunc modum consti-
tuto, eius vſum iam exponam. Sint rectæ lineæ inter quas
oportet duo aut plura media constituere. s. maior. t.
326308GVL. PHIL. ANNOT. fiat primi dexterioris ſuperioris parallelográmi dextrũ
latus, quod poſitum est inter b c ſigna cõtineri, æquale li-
neæ. s. quoniam hæc fuit maior expoſitarum, deinde ex
infimi vltimi ad ſinistram parallelogrammi ſiniſtro la-
tere, quod in m ſignum datum fuit inferius deſinere, ab-
ſcindam ab ea parte qua m ſignum poſitum eſt, ſegmentum
æquale. t. lineæ minori ex poſitarũ, quod ſit m n. tunc igi-
tur tabellæ inuicem cogantur mobilibus verſus ſtabilem, ſi
qua ſit, in ſeipſas mutuo deductis, donec ſingula later@
omniũ rectangulorum ad ſiniſtram eorũ poſita ſecent ſin-
gulos proximorum dimetientes, id in ſignis quæ cumb.
& n. ſub eadem recta linea dirigantur, ſignabo ea oĩum
ſectionum ſigna, erunt in huiuſmodi poſitura ſegmenta
laterum ſub his ſignis ſita, media continua proportiona-
lia inter s & t. datas lineas quod erat inueniendũ. Quod
ſi latus b c. primæ tabellulæ æquum non fuerit, ſed alte-
rius rationis ad. s. ſi eandẽ etiã rationem habuerit ſegmẽ-
tum. m n. ad t. eandem habebunt media ſegmenta alia ad
media quæ perquirũtur. Si verò filum pertenue à b ſigno
in planitiem parallelogr ammorum deductum per for amea
quod ſit in n. dimittatur libratum plũbo quemadmodum in
perpendiculo fieri videmus, vſum regulæ in Meſolabo, ad
explor andum an ea omnia ſigna ſub eadem linea ſint cõ-
modiorẽ exhibebit. Ne videbitur fortaſſis ab hac re alie
num, latus vltimi parallelogrammi verſus ſinistram, ex
quo ſegmenta ad magnitudinem minorũ linearum expoſi-
tarum abſcindi habent in ſexaginta partes veluti in minu-
ta phyſica for aminibus diſtinguere ꝑpuſillis æqualiter
inuicem distátibus, quorũ ſummi medium ſit in ipſo angu-
loparallelogrammi, in quem latus ipſum ſuperius
327309IN LIB. IX. vt filo ſicuti propoſuimus proregula adhibito, facilius ſit
in quacun ratione, quam numerus ſexagenarius ad mi-
norem habere poteſt, media proportionalia inuenire. Sed
non erit tũc tabella illa cõtinua minoribus tabellulis ſubii-
cienda, quæ non ſinet filum inferius dimitti, ſed regulæ, ſi-
ue ligneæ, ſiue æreæ, ſiue ex alia ad eam rem accommo-
data materia, in quadrilateri cuiuſdam rectanguli circũ-
ferentiæ ſpeciem diſponendæ erunt, area peruia media
atque inani remanente, qua perpendiculum per quãcun
lateris parallelogr ammi partem ſubmiſſum libere perua-
gari poſſit. In binis harum regularũ, quæ referunt qua-
drilateri longiora latera, canaliculis excauatis tabellulæ
ad eundem modum quo ſuperius concinnandæ. Ad hæc,
vel ſub medio Meſolabo baſis altitudinis ferè quanta est
Meſolabi longitudo, vel ſub ſingulis eius angulis, ſingulæ
eiuſdem altitudinis adhibendæ columellæ quibus innixo
Meſolabo at in ſublimi poſito perpẽdiculo locus ſit, quo
præpendeat. Ne horũ quicquam prohibebit, nein eodem
Meſolabo, regula quũ opus fuerit vti non poſſimus. Eſſe
autem quæ aſſerui media proportionalia ſic oſtendam.
Deſcribam in ſuperficie plana haſce lineas, quemadmodũ
Meſolabo ad hanc parallelogrammorum formam redacto
deliniatæ ſunt, & ſi quidem tribus tantummodo Meſolabi
tabellis vſi ſumus, quæ ad duo media inueſtiganda ſuffi-
cere diximus (neque enim ſi plures ſint diuerſam exigẽt
demonſtrandi rationem) Erunt in ea deſcriptione tria
diſparia parallelogramma rectangula, quorum primũ ma-
ximum ad dexteram poſitum, erit b c d f. idem qui in
prima Meſolabi constitutione fuerat etiam b c d f. alte-
rum minus erit d f g h, tertiũ minimum g h n m. &
328310GVL. PHIL. ANNOT. nectam ſigna b & n. linea recta b n. in qua per hypothe-
ſim erunt ſigna ſectionum, quorum quod eſt in latere d f.
appelletur q. quod in g h. appelletur r. producã lineas
c m. & b n. vltra m & n. donec concurrant in ſigno p. có-
current enim per. 5. poſtulatum, ſiquidẽ angulus c b r.
minor eſt angulo c b d. recto per. 9. communem ſententiá,
& angulus b c p rectus eſt per hypotheſim. Et quoniam
in primaria Meſolabi conſtitutione prius quam tabellæ lo-
co mouerentur, triangula b c f. & d f h. & g h m. habue-
runt ſingula ſingulos rectos angulos, & latera circũ rectũ
angulum in vno triangulorum, lateribus alterius circũ ſi-
milem angulum fuerunt æqualia. Erunt etiam per. 6. ſe-
xti, anguli c f b. & f h d. & h m g. ad inuicem æquales,
& per. 28. primi, lineæ b f. & g h. & r m. in hoc paral-
lelo grammorũ ſitu mutuo etiam parallelæ inſuper quo-
niam triangula b c p. & q f p. & r h p. & n m p. habent
omnia angulum b p c. communem, & ſingula ſingulos re-
ctos per hypotheſim, aſſeram per. 2. communem ſententiá
& . 2. partem. 32. primi, eſſe æquiangula, & per. 4. ſe-
xti, aut ſi mauis per. 2. eiuſdem, habere latera proportio-
nalia, eſſe ſicut b c. ad q f. ſic b p. ad q p. & ſicut q f.
ad r h. ſic q p. ad r p. ſicut r h. ad n m. ſic r p. adnp.
Et deinde quoniam ad alterum latus trianguli b p @. acta
fuit parallelus q h. eſſe diuiſim, per. 2. ſexti, ſicut b q.
ad q p. ſic f h. ad h p. & compoſite per. 18. quinti ſicut
b p. ad q p. ſic eſſe f p. ad h p. & quoniam ad latus q f.
trianguli q p f. acta est parallelus r h. eſſe per eaſdẽ ſi-
cut f p. ad h p. ſic q p. ad r p. & per. 11. quinti, ſic b p.
ad q p. & rurſu s per eaſdem ſic eſſe q p. ad r p. & r p. ad
n p. quatuor has lineas eſſe proportionales b p. & q p.
329311IN LIB. XI. et r p. & n p. Sed ostẽſum eſt ſicut b p. ad q p. ſic habere
b c. ad q f. & ſicut q f. ad r h. ſic q p. ad r p. ſicut r h.
ad n m. ſic r p. ad n p. Igitur per. 11 quinti, erũt & hæ
etiam lineæ proportionales b c. & q f. & r h. & n m. at
inter b c. & n m. duo media proportionalia inuenta, quod
fuerat demonſtrandum. Eſt etiam igitur & ratio ipſa li-
neæ b c. ad n m. lineam, in tres ſimiles & æquales ratio-
nes diſſecta, quæ ſiue fuerit dupla ſiue alia quæuis ratio,
dum n m, vel latus ſit dati cubi per corollarium. 33 vn-
decimi, vel referat vnitatẽ, & b c. numerum cubi eiuſdem
rationis ad datũ cubũ per. 8. libri noni, & . 16. & . 17.
ſexti, erit vtrouis modo demonstratum t h. latus eſſe cu-
bi ad datum cubum eandem rationem habentis, & ad id
inueſtigandum ratio perpetuò in vniuerſum tradita. Cu-
ius perinde ac geometricæ diſciplinæ ignorantiam, Apol-
lo viſus est or aculo exprobraſſe.
330312GVL. PHIL. ANNOT.56[Figure 56]Meſolabii Figura.@ d g s t c f h m b d g q @ n c f h m p
ITAQVE ARCHITAS CYLIN-
DRORVM DESCRIPTIONIBVS,
ERATOSTHENES OR GANICA
MESOLABI RATIONEIDEM EX-
PLICAVERVNT. Eratoſthenes epiſtola ad
Ptolemæum ait Architam Tarentinũ per hemicylindros
demonstrabiliter quidem deſcripſiſſe, verum vt id ſub
manum duceretur, in vſum caderet neutiquam aſſequi
potuiſſe. Quare inſtrumentum ipſe formauit, quod niſi
fallor hoc loco Meſolabium Vitruuius appellat, vt hoc lo-
coſcribendum ſit, hemicylindrorum, ex Eratosthene &
ipſo Archita, referente Eutocio Aſcalonita loco a
331313IN LIB. IX. ſupra memorato. QVOD INSCRIBITVR
XEIPOTO´NHKTON. Scribẽdũ {χει}ρο-
{το}νη{τὸ}ν, idest ſelectarum rerum commentarius. Plinius
lib. 24. cap. 17. chirocineta vocat, Diogenes Laertius
libro nono, in eius vita, chernica ſiue problemata. SI-
GNANS CERA EX MILTO. Idest
miniatula cera, vt loquitur Cicero ad Atticum lib. 15.
Μιλ{το}ν enim Græci vocant miniũ, teſte Plinio lib. 33.
cap. 7. Vnde Homero Iliad, 2. dicuntur νῆες {μι}λ{το}-
{πά}ρηοι naues habentes pictas minio aut rubricaproras.
Nostri enim aliquando rubricã interpretati ſuni. Mini-
culator Vlpiano Pandect. lib. 38. de operis libertorum,
dicitur qui minio maiuſculas literas aut eiuſmodi aliquid
pingit. NON MINVS ETIAM PLV-
RES PHILOLOGICVM. Leuis mẽda pro
philologi cum diſtinctis dictionibus. Qui autem eſſen@
philologi dixi in Proœmio lib. 6.
CAP. QVARTVM.
A AVTEM SVNT DIVINA
# e # MENTE COMPARATA. Quæ
# ſuperiora ſunt tria capita, videntur pars eſſe
Proœmii. Hoc autem libri initium. QVOD VM-
BRA GNOMONIS ÆQVINOCTIA
LIS ALIA MAGNITVDINE EST
ATHENIS. Spectat iſtud ad horologiorum ratio-
nem vt infra cap. 8. MVNDVS AVTEM
EST OMNIV M NATVRÆ RERVM
CONCEPTIO SVMMA. Mundus
332314GVL. PHIL. ANNOT. circunflexu teguntur cuncta, à perfecta abſoluta elegan
tia ita adpellatus vt Græcis {κό}{σμ}ος, alio nomine cœlum
dicitur, à cœlando, deſcripto circulo qui ſignifer vocatur in
duodecim animalium effigies. Auct. est Plin. lib. ſecundo.
cap. 4. aliis placet à concauitate dictum, nam {κο}ι{λὸ}ν
id est quod concauũ. Id Laertius Diogenes ait eſſe Sphæ
ram volubilẽ & immenſum tectum. Mercurius Triſme-
gistus in Pimandro. Alcinous lib. de doctrina Platonis,
Iamblichus lib. de mysteriis, & Syneſius lib. de ſomniis
tradunt Mundũ eſſe animal. ID VOLVITVR
CONTINENTER CIRCVM TER-
RAM. Vnde & æther vocatus est ab æterno & irre-
quieto ambitu quaſi ᾀ{εὶ}θέων, ideſt ſemper currens, qua
in ſententia video fuiſſe Ariſtotelem Alii {ᾀτ\‘ρ} {τοῦ} ᾀ{εὶ}
{θέ}ρ{ει}ν Ἤ {το}ι {θε}ρ{μαί}ν{ει}ν, ideſt à ſemper calefaciendo.
PER AXIS CARDINES EXTRE-
MOS. ᾌξων {κό}{σμ}ου inquit Proclus ἐ{στὶ}ν ἡ {δι}ά-
με{τρ}ος {πε}{ρὶ}ἣν {στρ}έφε{ται}, Axis mundi eſt dime-
tiens circum quem verſatur. Lucanus lib. 1.
Ætheris immenſi partem ſi preſſeris vnam,
Sentiet axis onus, & c. Et Prudentius.
Etſciſſus axis cardinem mundi ruentis ſoluerit, & c.
ALTERVM TRANS CONTRA
SVB TERRA. Duriuſculum loquendi genus.
IBIQVE CIRCVM EORVM CAR-
DINVM ORBICVLOS. Scribo circum eos
cardines. Quod Sulpitianus codex agnoſcit, vt ſitſenſus.
Perfecit circum axis cardines, idest extremas partes, &
veluti cnodaces, orbiculos, qui a Cræcis {πό}{λο}ι
333315IN LIB. IX. tur, quaſi dicas vertices, quod in eis cœlum perpetuò ver-
tatur, quemadmodum tornus in armillis. Alii auctores di-
cunt cœlum circum axem volui, cuius extrema duo pũcta
vocentur poli, quæ ſententia recepta probata est.
QVI GRÆCE ΓΟ´ΛΟΙ NOMINAN-
TVR PER QVOS PERVOLITAT
SEMPITERNO COELVM. Latini ver-
tices dixerũt vt Virgil. 1 Georg. Plin. lib. 2. cap. 15.
& alii Græcosimitati, qui {πό}{λο}{ι***} à {πο}λέω, idest
verto. Poli duo ſunt, arcticus, & antarcticusſiue austra-
lis. OMNIA AVTEM VISITATA
ET INVISITATA. Quæ videntur & non
videntur. Apuleius lib. 4. de aſino dicit noctem viſita-
tam pro conſpecta. Cic. autem in Oratione de Aruſpicum
reſponſis, inuiſa pro non viſa. Fulgentius lib. Mytholo-
giarum de Cupidine loquens aduentante ad Pſychen, in-
uiſe aduerbio vſus est pro inuiſibiliter, vt inuiſe (inquit)
veſpertinus aduenerat. AB OCCIDENTE
AD ORIENTEM IN MVNDO PER-
VAGANTVR. Omnium errantium ſyderum,
ideſt planetarum meatus, contrarium mundo curſum age-
re, idest læuum ſemper illo in dexterampræcipiti, tradit
Plin. lib. 2. cap. 8. vbi notabis læuum appellari orientalẽ
mundipartem, dextrum occidentem. Contra quam Geo-
graphorum ſit placitis traditum, ipſisſcilicet contraria
ratione vtentibus. LVNA DIE OCTAVO
ET VIGESIMO ET AMPLIVS
CIRCITER HORA. Plin. lib. 2. cap. 9. fie-
ri ait vicenis diebus ſeptenis & tertia diei parte. Mar-
tianus Capella libro. 8. viginti ſeptem diebus &
334316GVL. PHIL. ANNOT. Caſſiodorus lib. variarum. 11. triginta diebus, ſed præ-
stat de planetarũ curſu verba referre. Saturnus (inquit)
annis triginta cõstituta ſibi cœli ſpacia peruagatur. Stel-
la Iouis duodecim annis attributã ſibi regionem illustrat.
Martis ſydus ignea celeritate raptatum, decem & octo
menſibus deputata fibi diſcurrit. Sol anni ſpacio zodiaci
circuli ſigna præteruolat. Aſirũ Veneris, menſibus quin-
decim ſpacia conceſſa tranſcendit. Mercurius, velocitate
ſuccintus, tredecim mẽſibus propoſita ſibi interualla præ-
teruehit. Luna peculiari nobis vicinitate proximior, trigin
ta diebus peragit, quod anniſpacio Sol aureus circũactus
impleuerit. Vſ huc Caſſiodorus. Quiratiocinio magis
ſubtili vtuntur, ex Ptolemæo, Alfonſi tabulis, Saturno
tribuũt dies decies mille ſeptingẽtos quadraginta ſex, ideſt
annos viginti nouem dies centũ quinquaginta quatuor, &
horas ferè quin. Ioui dies quater mille trecentos trigin-
ta & vnum, ideſt annos vndecim, dies tercentũ & trede-
rim, & horas ferè quatuordecim. Marti dies ſexcentos
octoginta ſeptem & horam vnam, idest annum vnum dies
trecentos & viginti vnũ, horas decem & nouem, & minu-
taferè decem. Soli dies trecentos ſexaginta quin, horas
quinque & minuta ferè quadragintanouem. Veneri toti-
dem, Mercurio totidem. Lunæ dies viginti ſeptem, horas
ſeptem & minutaferè quadraginta. Ne tamen exiſti-
mandum eſt planetam ſicuti hominem aut formicam per
ſe moueri, ita enim quaſi auis aerem, aut piſcis aquam pe-
netrãdo rumperet, quod ab incorruptibilieſt corpore alie-
num, ſed mouetur ab orbe quodam diſtincto, & ad id de-
stinato, in orientem, alioquin impetuprimimotus mouetur
sd occidentem. PERFICIT
335317IN LIB. IX. VERTENTIS ANNI. Solis ſicut reliquo-
rum planetarũ meatus duplex est. Altero quoties ab ortu
in occaſum cũ mundo corripiuntur, Alteroipſi ſuum cir-
culum contra mundũperficiunt. Solita. ccclxv. diebus
& quadrante fere, idest annuoſpacio curſum ſuumpera-
git. Solem Orpheus in hymnis, Κό{σμ}ου ὄ {μμ}α, idest
mundioculum vocat. Ambroſiuspræterid, iucunditatem
diei, & cœlipulchritudinem lib. 4. cap. 1. Hexameron
appellat. IN MVNDO MERCVRII
STELLA ITA PERVOLITAT, VT
TRECENTESIMO ET SEXAGE-
SIMO DIE. Proximum Veneri, Mercurii ſydus
auct. Plin. lib. 2. cap. 8. à quibuſdam appellatum Apol-
linis, inferiore circulo fertur nouem diebus ocyore ambitu,
modo ante Solis exortum, modo poſt occaſum ſplendens,
@unquam ab eo viginti partibus remotior. ERGO
TOTAM CIRCVITIONEM IN
COELO QVADRINGENTESIMO
ET OCTOGESIMO ET QVINTO
DIE PERMENSA. Scribit Plin. memoràto lo-
co, Venerem ſigniferi ambitũperagere tricenis & duo de
quinquagenis diebus, ab Sole nun̈ abſiſtente partibus ſex
at quadraginta longius. IOVIS AVTEM
PLACIDIORIBVS GRADIB VS
SCA NDENS COLOR MVNDI VER-
SATIONEM. Typographinegligentia pro contra
ſcriptum eſt color. Tradit autem Plin. dicto loco Iouis
circulum circumagi duodenis annis. SATVRNI
VERO. Saturnus quẽ Græci Phænona vocant, ſum-
mum eſſe ſydus & maximo ambire circulo ac
336318GVL. PHIL. ANNOT. anno ad breuiſſima ſedis ſuæ principia regredi certum eſ-
ſe, tradit Plin. MAXIME CVM IN TRIGO-
NO FVERINT QVOD IS INIERIT. Sũt
omnino quatuor aſpectuũ genera, quod alibi teſtati ſumus
trigonus, tetragonus, hexagonus, & aduerſus ſex ſignis.
Qui planeta diſtat ab alio, interuallo ſignorũ quatuor, eũ
dicemus alterũ trigono reſpicere, triãguli figura notari
ſolet. Si diſtabit triũ ſignorũ ſpacio, tetragonũ dicemus,
quadrati forma effingitur. Si aberit ſignorũ duorũ inter
uallo, hexagonũ vocabimus aſteriſco quidẽ notatũ, oppoſi-
tum ſex ſignis, ſiue diametralem, notamus ſigno octonarii
numeri. Ita trigonus fit interuallo inter duos planetas.
120. partium, tetragonus. 90. hexagonus. 60. Oppoſi
tio. 180. nam totus circũſcriptionis ambitus eſt partiũ.
360. Saturnus, Iupiter, Mars, & Luna à Sole figuris
diſtarè poſſunt omnibus, Venus & Mercurius nulla,
Mercurius quidem certe cũ plurimum abeſt, partibus fe-
rè quinquaginta diſtat. Figuram aſpectum ſubiecimus.
57[Figure 57]d c @ @ @ a d. aſpectus tri-
gonus. a c. aſpe-
ctus tetragonus.
a b. aſpectus he-
xagonus. a e. aſpe
ctus diametralis.
DONICVM
IDEMSOL.
Vocabulum Plau-
tinum et Catonia-
num, vt ſupra lib.
tertio, cap. tertio.
337319IN LIB. IX.
AQVÆ VAPORES A FONTIBVS
AD NVBES PER ARCVS EXCI-
TARI. Arcus quem Irim vocant cauſam eſſe ſcribi@
Plin. lib. 2. cap. 59. radium Solis immiſſum cauæ nubi,
repulſa acie in Solem refractũ, colorum varietatem mi-
xtura nubium, aeris, ignium fieri. Niſi Sole aduerſo nõ
fieri, nec vnquam niſi dimidia circuli forma, nec noctu, nec
vnquam plures ſimul quam duos. De Iri multa apud Ni-
cephorum Blemidem lib. Meteor. & Aristotelem lib.
3. eiuſdem argumenti. Signum eſt autem pluuiæ. Vale-
rius Flaccus Argonauticon lib. quarto.
Quid memorem quas Iris aquas quas torqueat ancon.
SOLIS IMPETVS VEHEMENS, RA
DIIS TRIGONI FORMA PORRE-
CTVS. Scribendum eſſe porrectis ſexto caſu, argu-
mento eſt quod postea ſequitur. Inquit enim, Eius radii
in mundo vti trigoni paribus lateribus forma, lineationi-
bus extenduntur. ΚΑ´ΙΕΙ ΤἍ ΠΟ´ῬῬΩ
ΤΑ´ \’ΔἘΓΓΥ´Σ ἜΥΚΡΑ***ἜΧΕΙ.
Ideſt vrit longinqua, propinqua verò temperat. EX
EO IOVIS CVM INTER VTRIVS-
QVE CIRCVITIONES HABEAT
CVRSVM. Hoc dixit lib. 6. cap. 1. Iouis inquit
stella inter Martis feruentiſſimam, & Saturni frigidiſſi-
mam media currens tẽperatur. DE ZONA. XII.
SIGNORVM. Zodiacum ſiue ſigniferũ zonam
appellat Manilius Baltheum & faſciam, eius ſunt verba.
Sed nitet ingenti stellatus Baltheus orbe
Inſignem facit cœlato lumine mundum,
Et ter vicenas partes patet at
338320GVL. PHIL. ANNOT. In longum, bis ſex lateſcit faſcia partes.
NON ENIM LATET LVNAM
SVVM PROPRIVMQVE NON
HABERE LVMEN. Præter alios omnes, Pli-
nius lib. 2. cap. 9. aſſerit Lunam in totum mutuata à So-
le luce fulgere, tantum ex ſe terris ostendere, quantũ ex
Sole ipſa concipiat. Hinc illud Ciceron. in ſomnio Scipio-
nis. Vltima cœlo, citima terris luce lucebat aliena. Sed
quid prohibet & istud ex Græcorum Latinorum com-
mentariis addere, Lunam in coitu eſſe ſiue ſilere, dici qñ
in eadem parte erit in qua Sol, Varro intermenſtruum,
Firmicus Maternus ſynodicam, alii interlunium vocant,
Genitur am verò Lunæ intelligi, cum a Sole abeſt partes
15. Ortũ cum abeſt partes. 30. μηνο{εί}δη ſiue corni-
culatam aut curuatam in cornua cum abeſt partes. 60.
ſexangulã facit mundi ad Solem figuram, {δι}ά{το}{μο}ν
ſiue {δι}{χό}{το}{μο}ν, idest diuiduam, ſiue æqua portione di-
uiſam, cũ aberit partes. 90. quadrangulam efficit cũ So-
le figuram, ὰμ{φί}κυρ{το}ν ſiue dimidio orbe maiorem,
cum. 120. partes à Sole abfuerit & triangulam facit
mundi ad ipſum figuram, {πα}ν{σέ}ληνον, idest ſinuatam
in orbem, ſiue plenã, cũ est in diametro cum Sole, abeſt
180. partes. SOL SIGNA PERSVA-
DENS. Facile eſt cuiuis emendare peruadens pro per-
ſuadens.
CAP. QVINTVM.
S NANQVE CVM IN ARIE.
# i # TIS SIGNVM IVIT, ET
# PARTEM OCTAVAM
339321IN LIB. IX. VAGATVR, PERFICIT ÆQVI-
NOCTIVM VERNVM. Quatuor inſi-
gnes temporũ mutationes hoc capite deſcribuntur, æqui-
@octiorum, Solstitii & Brumæ. Eas fieri in octauis ſigno
rum partibus adfirmat, cui ſuffragatur Plin. lib. 18. cap.
25. & lib. 2. cap. 19. his verbis. Sol autẽipſe quatuor
differentias habet, bis æquata nocte diei, vere & autũno,
& in centrum incidens terræ, octauis in partibus arietis,
ac libræ, bis permutatis ſpaciis in auctum diei, bruma
octaua in parte Capricorni, noctis verò, ſolstitio totidem
in partibus Cácri. Qui locus admonet vt dicá errare eos
qui brumam hybernum ſolstitium vocát, qua in ſententia
ſolus veterum fuit Columella & poſtea Seruius. Optimi
enim auctores {τρ}ο{πὰ}ς {χει}με{ρι}νὰς brumam, {τρ}ο{πά}ς
{θε}{ρι}νὰς ſolſtitium appellant. QVE SVNT
DEXTRA, AC SINISTRA ZO-
NAM SIGNORVM. Eo dicendi genere vſ@s
est lib. 10. cap. 9. Quæ dextra ae ſinistra canalem fi-
guntur.
CAP. SEXTVM.
OTVS Hie locus de ſyderibus, qui capiti-
# t # bus du@bus proximis abſoluitur, adeo luxatus
# mendis deformis est, vt niſi liberiore, aut au-
daciore potius, castigandi ratione, emendari ſatis nõ poſ-
ſit. Loca tantum aliquot attigi, quando iuris amplius mihi
nondum permiſi, reliquam verò lectionem perturbatam,
laceram, & maculoſam purgare volenti Arati Phænome-
@a, & Higini libri de stellis, opem adferre poterant,
340322GVL. PHIL. ANNOT. tis viſum eſt indicare quorum beneficio veriorem, ſi no@
natiuam ſcriptionem dare integrum erat, nam Democri-
tum phyſicum ſecutum eſſe ſe bac parte, nobis commoſtra
@it. Illud pro re poſſum indicare ab Hipparcho, Ptolemæo
& Alphonſo notatas eſſe stellas ſupra mille duas ac vi-
ginti, ſeptuplici magnitudine diſtinctas, primæ magnitudi
nis eſſe. 15. Secundæ. 45. Tertiæ. 208. Quartæ.
474. Quintæ. 212. Sextæ. 68. imagines eſſe qua-
draginta octo, quod piſces & gemini ſint ſigna duplicia,
aut ſi hæ figuræ pro ſimplicibus habeantur, Ophiucbus
pro homine & ſerpente, & equi duo iuxta Ptolemæi ſen-
tentiam erunt ſtatuendi. Et quoniam huc ſermonis ven-
tum est, non erit eorum quæ Græci ᾀ{προ}ς{δι}όνυ{σα}
vocant, ſi & illud addidero quod ex Alfagrani ſcriptis
coniecimus & ad calculum reuocauimus, ſtellarum primæ
magnitudinis ambitum eſſe quantũ terræ centies & quin-
decies (de terræ circuitu dixi libri primi cap. ſexto.) ſe-
cundæ magnitudinis, quinquies & octuagies, tertiæ ma-
gnitudinis, bis & ſeptuagies, quartæ magnitudinis, quin-
quagies, quintæ magnitudinis tricies & ſexies, ſextæ
magnitudims vicies. Rurſum Lunæ ambitum minorem
eſſe terræ ambitu, ſepties & tricies, Mercuriiter millies
centies & ter ſupra quadr agies, Veneris ſepties & tri-
cies. Econtrariò Solis maiorem eſſe ambitũ centies & ſe-
xagies ſexies, Martis fere bis, Iouis ſemel & nonagies,
Saturni quinquies & nonagies. Præterea à terra ad Lu-
nam interualli milliaria eſſe centum ſexaginta millia &
viginti ſeptem ſupra quadringẽta, ad Mercurium trecen-
ta ſedecim millia & viginti octo cum quingentis, ad Ve-
@erem octingenta triginta & vnum millia, & cum
341323IN LIB. IX. gentis viginti ſex, ad Solem ſexies millies mille quinqua-
gies octies mille & ducenta octoginta nouem, ad Martẽ
ſexies millies mille centies octies mille quadringenta &
nouem, ad Iouem quater & quadragies millies mille qua-
dringenties bis & ſeptuagies mille, & cũſexcentis viginti
quin, ad Saturnum bis & ſeptuagies millies mille centies
ſeptua gies octies mille, & quadringenta quadraginta qua-
tuor, ad octauam ſphæram centies millies mille ſeptingen-
ties ſexagies ſexies mille, & cum centum nouem & nona-
ginta, ad nonam ſphæram ſemel & ducenties millies mil-
le quingenties tricies & ſepties mille, & ſupra quadringẽ
ta nouem. Decimam ſphæram & vndecimam non nouit
Alfagranus nec eo quiſquam antiquior, nonam enim puta-
bant eſſe primum mobile, qui ſunt ſequuti astrologi il-
lam ab hoc distinxerunt. Vndecimam vero immobilẽ qui-
dem illam, Græcorum primus Baſilius, Latinorum autem
Strabus & Beda p@ſuiſſe feruntur, quam ab immenſo
ſplendore & ardentiſſima charitate, ὲμ{πὺ}ρεον quaſi
ignitũ dicas vocauerunt. Ibi Dei optimi maximi, & bea-
torumſpirituum ordinum, at ſanctorum ſemper venerã-
dorum ſedem, theologi existimat eſſe. NANQVE
SEPTENTRIO QVEM GRÆCINO-
MINANT ᾌΡΚΤΟΝ SIVE ἘΛΙ´-
ΚΗΝ HABET POST SE COLLO-
CATVM CVSTODEM. Cumin cœlo ſint
Astra ſiue Sydera, idest ſigna quæ animalia res ue alias
repræſentant multis constantia ſtellis (hoc enim Astrum
à stella differt) eorũ alia ſunt Austrina, alia A quilonia,
vniuerſa. xxxv. ſententia Martiani Capellæ lib. 8.
342324GVL. PHIL. ANNOT. liquis placet eſſe triginta ſex, his enim zodiaci ſigna no@
annumerant. Sunt qui Septentrionalia numerant, his Au-
ſonii verſibus decem & nouem (nam dehis quæ ad meri-
diem ſunt, cap. proximo erit ſermo.)
Ad Boreæ partes Arcti vertuntur, & anguis,
Poſt hos Arctophylax, pariter corona, genu
Prolapſus, lyra, auis, Cepheus, & Caſſiopeia
Auriga, & Perſeus, Deltoton, & Andromedæ astrum.
Pegaſus, & Delphin, telum, aquila, anguitenens.
E QVIBVS FACIENTES SVNT
STELLÆ TRIGONVM PARIBVS
LATERIBVS. ΔΕΛΤΩΤῸΝ vocant
à ſimilitudine quartæ literæ Græcæ, idest Δ. Cic. in
Arato. Deltoton dicere Graii.
Quod ſoliti, ſimili quia forma littera claret. Quod au-
tem ait paribus lateribus, intelligendũ duobus, ex Arato.
MAIORES, GRÆCI ΓΡΟΤΡΥ´-
ΓΕΤΟΝ VOCANT. Proclo dicitur {προ}-
{τρ}υ{γή}{τη}ς, idest anteuindemia. ITEM ALIA
CONTRA EST STELLA MEDIA
GENVORVM CVSTODIS ARCTI
QVI ARCTVRVS DICITVR. Con-
uenit Proclo cum Vitruuio. At Higinius eam stellam qu@
Arcturus dicitur in zona nó in genubus aut cruribus Ar-
ctophylacis conſtituit, vtcun habeat, genuorum pro ge-
nuũ dictum, niſi mauis ſequi codicem eum, in quo ita ſcrt-
ptum inueni, media cuſtodis gemini arcti, vbi ſi geminæ
legas, cum Higinio ſenties. Eum mibi codicem vtendum
dedit politi & elegantis ingenii iuuenis Thomas Spica
343325IN LIB. IX. Romanus. TENET SERPENTEM LE-
VO PEDE CALCANS MEDIAM
FRONTEM SCORPIONIS PAR-
TEM OPHIVCI CAPITIS. Lego, leuo
pede calcans frontem Scorpionis, mediam partẽ Opbiuci
capitis. ideſt Ophiucus leuo quidem pede calcat Scor-
pionis frontem, at is ſerpens quem tenet Ophiucus capit
cingit mediam partem ipſius Ophiuci. Quidam coniun-
gunt ſequentem clauſulam hoc modo legentes. Ad partem
Ophiuci capitis, non longè poſitũ est caput & c. Dicitur
autem Ophiucus ab Arato & @ius interprete Theone, at-
que Proclo, quaſi ὀ{φι}όε{χο}ς quod ſerpentem teneat.
Non defuerunt enim qui Ophiulcum quaſi Serpentitra-
bum ſcriberent, ſed potior mihiprior ſententia viſa eſt.
IN GENIBVS AVTEM EORVM
FACILIORES SVNT CAPITVM
VERTICES AD COGNOSCEN-
DVM. Male interpuncta eſt clauſula hoc enim, in ge-
nibus, legendum cũ fine ſuperioris, ſed pro neſſus ſcriben-
dum niſus aut nixus, in hunc modũ. Eius qui dicitur ni-
xus in genibus. Deinde ſequatur, eorum autem facilio-
res, & c. Græci {ε***} {γό}να{σι} appellant, Latini in geniculũ,
vtſcribit Iulius Fi@micus lib. 6. Ouid. lib. 8. Metamor.
nixum genu. Manilius lib. 5. nixam genu ſpecie dixit.
Eum Higinius tradit eſſe Herculem qui genu dextro ni-
xus, ſiniſtropede capitis Draconis dextram partem oppri
mere conatur. Semel moneo ex Higinio petenda quæ ad
biſtoriam aut fabulam ſyderum pertineant. AD ID
FVLCITVR CAPITIS TEMPVS
SERPENTIS, CVIVS
344326GVL. PHIL. ANNOT. RVM QVI SEPTENTRIONES DI-
CVNTVR IMPLICATVS. Locus hic
non vacat menda. Eũ ſic reſtitui poſſe existimo, qui est
inter Arctos (qui Septentriones dicuntur) implicatus.
Nã ingeniculatus fingitur inniti capiti Draconis, qui in-
ter Arctos, ideſt Vrſam maiorẽ & minorem implicatur.
Virgilius Georg. lib. 1.
Maximus hic flexu ſinuoſo elabitur anguis,
Circum per duas in morem fluminis arctos.
E QVIBVS MINOR ΚΥΝΟ´ΣΟΥ-
ΡΑ, MAIOR Ε῾ΛΙ´ΚΗ A GRÆCIS
APPELLATVR. De his Germanicus Cæſar
in Arato.
Hic Iouis altrices Helice Cynoſura fulgent,
Dat Graiis Helice curſus, maioribus astris
Phœnicas Cynoſuraregit.
CAP. SEPTIMVM.
RIMVM SVB CAPRICOR-
# p # NO SVBIECTVS PISCIS
# AVSTRINVS. Auſtrina ſigna ferè
complectuntur hiverſus Auſonii.
Orion, procyon, lepus, ardens ſyrius, argo,
Hydrus, Chiron, Thuribulum quo, piſcis, & ingens
Huncſequitur piſtris, ſimul Eridanifluenta.
Adiunxerũt alii Coruũ & Craterem. QVÆ VO-
CATVR Ε῾ΡΜΗΔΟ´ΝΗ. Quaſi dicas
Mercurii delicias, ſed quid ita, nondum inueni. Ea
345327IN LIB. IX. fio ſtellarum eſt in dextra aquarii manu, de qua in hune
modũ Aratus in Phænomenis. Οὕη {τί}ς *** ὀλί{γη} χύ-
{σι}ς ***{δα}{το}ς {ε***}θα {καὶ} {ε***}θα Σ{κι}δναμ{ε\’ν}ου, idest
qualis quædam parua fuſio aquæ huc at illuc ſparſæ.
Meminit etiam Higinius lib. 3. HVIVS AV-
TEM REI INDEX EST STELLA
CANOPI. Proclo Canobus dicitur in lib. deſphæra,
ὁ {δὲ} {ε***} ᾄ{κρ}*** {τ@} πη{δα}λί*** τῆς ὰρ{γο}ῦς κ{εί}με-
νος {λα}μ{πρὸ}ς ᾀ{στὴ}ρ, {κά}νωβος ὀνο{μά}ζε{ται},
ideſt quæ ſtella in ſummo Argus nauis gubernaculo ful-
get, Canobus nominatur. Canobum ait Poſſidonius in
Græcia non videri, inde factum, vt eius Aratus non me-
minerit. Vide Strabonem lib. 3. DE MVNDI
CIRCA TERRAMPERVOLITAN
TIA. Ideſt verſatione, circulatione. Alii legunt per-
uolitantis vt reſeratur ad dictionem mũdi. AD HV-
MANÆ VITÆ RATIONEM CHAL-
DÆORVM RATIOCINATIONI-
BVS EST CONCEDENDVM. De
Chaldæis Cic. lib. 1. de Diuinatione, his verbis. Chal-
dæi qui ex diuturna obſeruatione ſyderũſcientiam putan
tur effeciſſe, vt prædici poſſet quid cui venturũ, & quo
quiſ fato natus eſſet. Aulus Gellius vulgum reprehen-
dit, qui mathematicos dicit, quos Chaldæos gentilitio vo-
cabulo dicere oportet. Vide eũ lib. 1. cap. 9. & lib. 14.
cap. 1. Suetonius tamen in Auguſto, Iuuenalis, Cornelius
Tacitus, Iulius Firmicus, etiam mathematicos appellant.
August. lib. 4. confeſſion planetarios vocat. Annotauit
Euſtathius in primum librum Iliados Homeri horum
346328GVL. PHIL. ANNOT. rioſitatem nihil reliquiſſe, quod planetis non ſubiecerit.
GENE THLIALOGIÆ RATIO. Ge-
nethlialogia diuinatio eſt qua ex natiuitate ſucceſus pro-
nunciatur, vnde Genethliologi & Genethliaci dicti ſunt
Mathematici. NON E NASCENTIA.
Suetonius, Spartianus, Firmicus Maternus, geniturã di-
cunt. Iuuenalis geneſim. Ambroſius lib. 4. Hexameron,
natiuitatem cum vulgo. PARAPEGMA TO-
RVM DISCIPLINAS. Parapegmata ſunt,
vt exiſtimamus, astronomica inſtrumenta, quòd è multis
variiſ concinnata eſſent, à παραπηγνὺω, idest ad-
pingo ſiue affigo. Pegmata autẽ in Theatrorum ſpectacu
lis videntur fuiſſe tabulata per ſe ſurgentia, tacite in
ſublime creſcentia. Martialis lib. 1. Epigram.
Et creſcunt media pegmata celſa via.
Quod quidam ad Amphitheatrum referunt. Domitius
certè Calderinus dicit pegma compactum eſſe ædificium,
quod òrnatum statuis vel aliquo alio ludicro interdũ pue-
ris conſidentibus in Scenam producebatur.
CAP. OCTAVVM.
OBIS AVTEM AB HIS SE-
# n # PARANDÆ SVNT HORO-
# LOGIORVM RATIONES.
Scribit Martianus Capella lib. Geometriæ, vaſa quæ ho-
roſcopa vel horologica dicũtur diuerſitatibus immutata
componi, a lio gnomone vltra quingenta ſtadia diſcer-
ni, vmbris pro locorum elationibus, celſis, aut inclinanti-
bus infimatis. Hoc etiam ante eum monuer at Plin. lib. 2.
347329IN LIB. IX. cap. 72. & lib. 6. cap. vltimo, vbi de vmbrarum diffe-
rentiis abũde. ΠΡΟ´Σ Ο’ΡΘΑ´Σ ERIGA
TVR. Ideſt ad rectos angulos eam lineam vocat gno-
mona, quæ dictio quanquam normam ſignificat, vt antea
diximus, eò tamẽ non ſunt referenda Vitruuii, verba hæc
vt ſit ad normam, est enim hoc loco idem ad angulos re-
ctos erigi, & ad normam eſſe. CIRCINATIO-
NIS TOTIVS SVMENDA PARS
EST QVINTADECIMA. Trecentorum
ſex aginta partium (gradus appellant) in quas diuiditur
circulus, pars quintadecima est viginti quatuor. Ptole-
mæus tamen dicit maximam Solis declinationem eſſe vi-
ginti triũ & quinquaginta & vnius minutorũ. Ita vt
decima quinta ſit pars deſunt nouem minuta. Siquidem
vnaquæ pars ſiue gradus ſexaginta conſtat minutis.
LINEA QVÆ EST TRAIECTA
PER CENTRVM. Ea eſt quam horizonta di-
xit appellari, quæ in æqua duo hemicyclia meridianũ cir-
culum diuidit. TVNC PERDVCENDÆ
DIAMETRI. Nondum ſunt diametri, ſed baſes
arcuũ, futuræ diametri ſemicirculorum æstiui & hyberni.
HÆC AVTEM PARALLELOS VO-
CITATVR LACOTOMVS. Dacoto-
mus hoc loco quid ſit intelligitur. Eſt enim linea recta axi
parallelos, a radio æstiuo quo loci ſecat meridianum, ad
radium hybernum vbiipſe eundem meridianũ interſecat,
ducta. Sed curita appelletur non inueni. QVI MA-
NACOS DICITVR. A Α´{πὸ} {τοῦ} μπυὸς,
ideſt à menſe formatum nomen circuli menſtrui manacos,
est enim circulus quo vmbræ præter æquinoctialem
348330GVL. PHIL. ANNOT.uam & hyberná de quibus tradidit, deprehẽduntur, cuius
diameter est Lacotomus. ET CENTRO Æ-
QVINOCTIALI INTERVALLO
ÆSTIVO. Genus dicendi geometris familiare, quũ
ſignificare volũt, altero circini pede in dato ſigno manen-
te, alterum ad constitutam magmtudinem deducendũvt
circulum perficiant. NEC ALIENA PRO
MEIS PRÆDICANDA VIDEN-
TVR. Benignum & plenum ingenui eſſe pudoris ſcri
bit Plin. in Præfatione natural. hiſto. fateriper quos pro-
feceris. Obnoxii contra animi infelicis ingenii, depre-
hendi in furto malle, quàm mutuũ reddere. Illud ego ſe-
cutus ſumnimis fortaſſe anxie, ne dicam ſaperſtitioſe.
CAP. NONVM.
CHAPHEN SIVE HEMISPÆ
# s # RIVM ARISTARCHVS. Ge-
# nera horologiorum ſicut & reliqua quæ ſequũ-
tur dicta à figura. Scaphia, tradit Martianus Capella lib.
Geometriæ, vaſa eſſe rotunda ærea in quibus ſtyli in me-
dio fundo ſuiproceritate horarum ductus diſcriminant.
A CTESIBIO ALEXANDRINO,
QVI ETIAM SPIRITVS NATV.
RALES PNEVMATICASQVE RES
INVENIT. Hoc dicit etiam Plin. lib. 7. cap. 37.
Pneumatica autem organa quaſi dicas ſpiritalia, ſunt ma
chinæ, quibus vi aeris concepti ſpiritus, aqua extollitur.
Quæcun igitur nulla manifeſta cauſa, ſed aeris vi aut
fiunt, aut mouentur, ea certe pneumaticis org anis fieri
349331IN LIB. IX. telligimus, ſicut quæ aquarum expreſſionibus fiunt, Hy-
draulicis, quaſi fiſtulis contenta aqua. Extant Pneuma-
tica Heronis Alexandrini. PER CANALEM
LINEAM IN ANGVL VM DEDV-
XIT. Ideſt funiculũ vt alibi interpretati ſumus. Vti-
tur & lib. 4. cap. 4. CVM ANIMA DVER
TISSET EX TRACTV COELI. Scribẽ-
dum ex tactu. HYDRAVLICAS MA-
CHINAS PRIMVS INSTITVIT.
Hoc Plin. tradit dicto loco & Athenæus lib. 4. Dipno-
ſophiſton. De Hydraulicis dixi modo & cap. 1. lib. 1.
AQVARVM EXPRESSIONES Α´Υ-
ΤΟΜΑ´ΤΟΥΣ. Vltroneas, ſpontaneas. Fiunt
autem machinis ſponte ſua verſatilibus & per ſe motis.
{πε}{ρὶ} {αὐ}{το}{μα} {το}ποιη μκῆς. Heronis liber legendus
est. Meminit etiam Angelus Politianus Miſcellaneorum
cap. 97. QVÆ VNA MONITIONE
COACTA. Facilius eſt quam vt admoneri debeat,
mendum ſubeſſe, ſcribendum motione non monitione.
CARDINIBVS EX TORNO MA-
SCVLOET FOEMINA INTER SE
COARTATIS. Vt ſit maſculus qui in alium
ineat, intretve, fœmina autẽ quæ maſculum recipiat. Su-
pra cuneos, & metam ſolidã & caua appellauit. VTI
MINVS TYMPANVM QVEMAD-
MODVM EPISTOMIVM. Epiſtomia
ſunt quorum manubriorum (Græcis vocantur {στςρὸφι}γ-
{γε}ς,) verſatione patefiunt aut obtur antur eorum canna-
nalium nares in quibus collocata ſunt. Hui@ſmodi
350332GVL. PHIL. ANNOT. mur in capitibus non perennium ſiphonum, & per e@ex
malluuio, cur enim non ita appellem? in trulleum ſiue
ſcyphum cum Plutarcho nominabis, dum manus in diuer-
ſoriis lauantur, aqua aut influit, aut poſt ablutionem
præcluditur. Georg. Alexandrinus in libro tertio Var-
ronis dere ruſtica. cap. 5. dicit eſſe foramen per
quod aqua effiuit, eo tamen in loco Varro-
nis, rectius meo iudicio legas, epi-
toniis verſis, quàm epiſtorriis,
& hoc epitonium quàm epiſtomium,
quòd epitonia ſint etiá
vertibula episto
miorum,
quanquam pro-
prie eo nomine verti-
cilla, ſiue cla-
uiculi
quibus in Citha
ra intenduntur aut re-
mittuntur fides, ſignificantur.
351333
GVLIELMI
PHIL ANDRI CASTILIO-
NII GALLI CIVIS RO. INLIB.
decimum M. Vitruuii Pol-
lionis de Archite-
ctura, Anno-
tationes.
EX PROOEMIO.
VELORVMQVE INDV-
CTIONES. Et Siparium ve-
lum mimicum (ita enim ſcribendum
apud Donatum, non minimum) quod
populo obſistit dum fabularum actus
mutantur, hic accipere poſſumus, &
vela quibus flagrantiſſimo Sole, theatrum, forum etiam,
quando gladiatoria ædebantur ſpectacula, integi inten-
di, apud Plinium, Martialem, Suetonium legimus.
CAP. PRIMVM.
LEXIS COLLIGATIONI-
# p # BVS. Plexas colligationes dicit implicitas,
# connexas, funibus modo ſurſum, modo deor-
fum, modo in tranſuerſum, traductis vario complexu.
ET ERISMATVM FVLCTVRIS.
352334GVL. PHIL. ANNOT. Fulcturas eriſmatum facile intelliget cui non ſit incogni-
tum ſcalarum id genus quo nostri vtuntur legendis ab ar-
bore fructibus, putandis etiam iugatis & cópluuiatis vi-
tibus quum non eſt cui alterius generis ſcalæ applicentur,
hæreant ue. (De his enim mihi ſermo est quæ huc atque
illuc tráſferri poſſunt, geſtatorias ſi videtur appellemus.)
Fit autem id ſcalæ genus hoc pacto. Tigilla ſiue fustes
arrectarii duo quotlibet teretibus baculis traiiciuntur.
(Fortaſſe nunc non inepte vocentur ſcandulæ, quòd ipſis
ab inferioribus ad ſuperiora aſcendatur, Ciceroni verò
gradus dicuntur) tertius fustis quòd fibula coniunctus li-
beram habet verſationẽ, vt explicari cũ libet, & compli-
cari poſſit, diuaricatus præſtat vicem eriſmatis, idest ob-
nitẽtis fulcri. ORGANA VNIVS OPE-
RÆ. Dixit machinas pluribus operibus habere effe-
ctus, quare hoc loco ſcribo opere tertia inflexione. Qui
operæ ſcripſerunt ab opera, falſi ſunt quod poſtea ſequi-
tur prudenti tactu. CONNEXVS STAMI-
NIS AD SVBTEGMEN. Stamen idest
stantia in longum fila, radio cum ſubtegmine, ideſt tra-
ma percurritur, inſilium alterna ſublatione & depreſſio-
ne, pendentis pectinis percuſſione denſatur in telam aut
pannum. Id organicis administrationibus fit, quod in te-
xtrina libro docebimus cum cæteris eius generis. S A@R-
RACORVM. Sarracum plaustri eſſe genus di-
ſcas ex Iulio Capitolinio in Antonino philoſopho. T anta,
inquit, peſtilentia fuit, vt vehiculis cadauera exportata
ſint, ſarracis. FOLLES FABRORVM.
Fabrorum folles quibus in fornacibus & caminis vtuntur
excitando igni expreſſit Virg. Æneid. 8.
353335IN LIB. X.
Alii ventoſis follibus auras Accipiunt reddunt.
Quo in loco ſunt qui proventoſis, taurinis legant, credo,
quòd ea fabrilia organa, quibus accipitar redditur ſpiri-
tus, taurorum corio constent, at ita ſcriptum est lib.
Georg. 4. CISIA. Ciſium vehiculi biroti genus
Nonio Marcello. Vtitur Cicero pro Roſcio Amerino.
Decem inquit horis nocturnis ſex & quinquaginta millia
paſſuum ciſiis peruolauit.
CAP. SECVNDVM.
T A CAPITE A FIBVLA
# i # CONIVNCTA. Poſterior præpoſitio
# à, abundat. Est autem fibula quam Græci πε-
ςὸυηυ vocant, veluti axiculus ſiue ſubſcudicula, aut cla-
uiculus, quo traiiciuntur tignorum capita, vt duci poſſint
quoimæ partes diuaricentur. Fibula etiam in cingulis in-
telligitur, traiecta enim per annulum pars, fibula re-
tinetur. Dicitur & fibula vncinellus quo fœminæ poſte-
riorem veſtem ſubnectunt. Fibula item vſui fuit adrepri-
mendum coitum. Vnde ſcribit Cornelius Celſus lib. 7.
cap. 25. adoleſcẽtulos infibulari ſolitos, interdum vocis,
interdum valetudinis cauſa. Eius hanc fuiſſe rationem,
cutis quæ ſuper glandem eſt, extendebatur, notabatur
vtrin lateribus atramento, deinde remittebatur, ſi glans
à notis liber a erat, qua notæ erant, cutis acu filum ducen-
te tranſuebatur, eius fili capita inter ſe deligabantur,
quotidie id mouebatur, donec circa ſor amina cicatriculæ
fierent, hæ vbi confirmatæ erant, exempto filo fibula ad-
debatur. Eiuſmodi fibulæ mentio est apud Iuuenalem &
354336GVL. PHIL. ANNOT. Martialem non ſemel, qui refibulare dixit pro fibulam
ſoluere lib. Epigram. 9.
Cuius refibul auit turgidum faber penem.
TIGNA TRIA AD ONERVMMA-
GNITVDINEM. Ea machina hodie vtuntur
nautæ capram vocantes. ALLIGATVR IN
SVMMO TROCHLEA, QVAMETIAM
NONNVLLI RECHAMVM DI-
CVNT. Trochlea ſiue Trochalia aut rechamum di-
cas tractorii generis est machina cum æreo aut ligneo or-
biculo qui per axiculum verſatur traiecto fune ductario.
Vtimur etiam haurienda è puteis aqua. Quanquam &
ad id tollenone vtamur, alteram partem prægrauante pon-
dere, vt eſt apud Sextum Pomp. Fiunt vero trochleæ,
Auctore Iſidorolib. 19. cap. 2. ad ſimilitudinem. θ. li-
teræ Græcæ octauæ, dicuntur à trochis ideſt rotulis.
FIGVNTVR CHELONIA. Cheloniæ
ſunt veluti vmbilici aut anſæ quæ adpinguntur, idest af-
ſiguntur arrectariis, in quas ceu in armillas, coniecti ſucu-
larum cardines verſantur at adeoipſæ totæ, dicta ſunt
Chelonia à ſimilitudine tegumẽti testudinis animalis quæ
{χε}{λὰ}υη dicitur, vulgo tortuca etipſa teſta {λε}λὼυιου.
Eſt autem ſueula tractoria machina, idest axistraiectus
vtrin proxime cardines vectibus duobus, quibus dũ cir-
cumagitur vt manubriis, ductario traducto fune per tro-
chleæ ſi l. bet orbiculos (fit enim & ſine trochlea) obuol-
uitur, at ita ſubleuantur aut deprimuntur onera. Celo-
nid autẽ vt id quo obiter addam, apud Ariſtotelem Me-
chanicorum quæſtione. 28. ſunt machinæ iuxta puteos
ad haurtendam facilius aquam, alteram partem
355337IN LIB. X. uante pondere. Tollenones niſi fallor, vocauit Plinius lib.
18. cap. 2. & Sext. Põp. ADRFCHAMVM
AVTEM IMVM FERREI FORFI-
CES RELIGANTVR. Ferreos forpices le-
gerim libentius quam forfices, nam istis incidimus aut tó-
demus. Calpurnius Æglog. 5. ne ſit acuta Forfice læſa
cutis, illis ad focum vtimur, aut calidum ferrum in forna-
cibus & tenemus & verſamus, tenaculas à tenendo voca-
tes. Ad istorum ſimilitudinem ſubleuandis oneribus for-
picibus vſi ſunt. Ferreas regulas duas pro clauo confige-
bant axiculo vt agi poſſent, idest ad præhenſiones & mor
ſum coire & laxari, imis capitibus vncinatis, quibus pon-
dus mordicus præhenderetur. Sũma capita armillata fu-
ne ductario traiiciebantur vinciebantur qui ad ſuculam
vel ergatam religatus, dum verſatione ad eas inuoluitur,
forcipem astringit & capta onera attollit. Romæ alia est
ſubleuádi ponderis ratio. Excauatur in medio lapis quã-
tum pro vaſtitate ſatis eſt, ſed ita vt formæ exciſæ os an-
gustũ ſit, fundum latius, in latera induntur cuneoli fer-
ei duo, qua parte latiores ſunt, quibus illa comple antur,
rquod aũt inter vtrun vacui ſuperest, tertio graciliore
impletur, deinde armillata cuneolorũ capita anſa ad C.
inuerſi ſimilitudinem, & ipſa armillata præhenduntur,
per armillas traiicitur axiculus, & ſubſcudicula ferrea,
ſiue clauiculo obfirmatur ne effluat, rechami vnco anſa
præhenditur, aut ſi trochlea vncum non habet, alligatur
funis ductarius, & ergata ſubleuatur onus. Figuram ſub-
iecimus.
356338GVL. PHIL. ANNOT. 58[Figure 58]
CAP. TERTIVM.
RISPASTOS APPELLA-
# t # TVR. Triſpastos à numero orbiculorum
# nomen accepit, quod quanto plures adbibentur
orbiculi, pondus quaſi in partes conciſum distributum
commodius trabitur, ΣπὰΖω enim, trabo ſignificat.
Eadem figura dicit paulopost pentaſpaſton à quin orbi-
culis, & polyſpaston cap. 5. & cap. 16. buius libri à
multitudine. ANTARII FVNES AN-
TELAXI COLLOCENTR. Aliqui co-
dicesbabent antani, forte ſcribendum ductarii, ſunt au-
tem qui per trochleæ orbiculos traiiciũtur. MACHI
NÆ LONGÆ DISPONANTVR.
357339IN LIB. X. Emendo longe aduerbium. ET CIRCVM FI-
STVCATIONE SOLIDENTVR. Fi-
stucare fiſtuca adigere, figere. Est autem fiſtuca ligneum
anſatum & capitibus ferratum inſtrumentum quo pali ſu-
blicæ in terr am panguntur.
CAP. QVARTVM.
LTER FVNIS REFERTVR
# a # AD ERGATAM. Ergata machina
# tractoria vel boc à Sucula differt quòd axe eſt
recto. Nam etiam vectibus ſicut Sucula verſatur, non id
quidem brachiorum ductu, ſed obnitentibus & ambienti-
bus vectiariis. Itali arganum vocant.
59[Figure 59]ERGATA.
358340GVL. PHIL. ANNOT.60[Figure 60]SVCVLA.
QVOD
SI TYM
PANVM
MAIVS
COL-
LOCA-
TVM.
Tympanũ
Græci etiá
{γε}ραυὸυ
appellant, eſt rotæ ambitus magni genus, cuius circuma-
ctæ, calcantibus bominibus adfixas pro gradibus regu-
las, axis fune obuoluitur, at ita onera extolluntur aut
ſublata deprimuntur.
CAP. QVINTVM.
DEXTERIORE PARTE IN
# a # INTERIOREM. Scribendũ ab exte-
# riore parte, quod Bononienſe manu ſcriptum
exemplar agnoſcit. EAM AVTEM GRÆ-
CI ἝΠ Α´ΓΟΝΤΑ, NOSTRI AR-
TEMONEM APPELLANT. Hæc tro-
chlea in machinis tertia, à Latinis artemo, à Græcis
ἐπὰ Ζφ vocatur, Nicolaus Liranus in lib. Actorũ Apo-
stolorum, Artemonem interpretatur velum paruum, ſicut
Accurſius Pandect. lib. 50. de verbo. ſignif. pro guber-
naculo quod nemo crediderit. Iſidorus lib. 19.
359341IN LIB. X. Artemonem velum eſſe dirigendæ potius nauis cauſa com
mendatum, quàm celeritatis. Aliis verò eſſe velum pla-
cet addititium, idest velum paruum quod maiori@ us appen
di & aſſui ſolet, à verbo ᾀρ τὰω, quod Iabolenus Iuriſ-
conſul. lib. 50. Pandect. de verbor. ſignif. magis addita-
mentum eſſe, quàm partem nauis, exiſtimauit. Eraſmus
& Alciatus ita apud Lucam inter pretantur. Ab eius ſi-
militudine trocbleá, artemonẽ, dictam eſſe, Alciatus cre-
didit. Artema verò, idest ᾄρ {τη}{μα}, vt ſcribunt Ety-
mologus & Varinus Phauorinus, est lorum à quo depen-
det crumena. QVOD MVLTIS ORBI-
CVLORVM CIRCVITIONIBVS
ET FACILITATEM SVMMAM
PRÆSTAT, ET CELERITATEM.
Orbiculorum multitudine pondera facilius tractari pro-
bat Leo Bapt ſta rei æ dificatoriæ lib. 6. cap. 7. lege etiá
Aristotelis Mechanic. quæſtionẽ. 18. VNA AV-
TEM STATVTIO TIGNI, HANC
HABET VTILITATEM, QVOD
ANTE QVANTVM VELIT. Quod
attinet ad vtilitatem buius machinæ, vidimus Romæ in
ædificanda Baſilica. D. Petri, ſubleuandis ingentibus co-
lumnis, magna mole compactam multis tignis & aſſeribus
trabem ergata ſurrigi, in ea ſumma alligatæ erant tro-
chleæ duæ, ſingulæ ſingulis funibus traiectæ, qui ad pro-
xima quatuor alta loca religati, quadrifariam ipſam di-
ſtinebant, tantiſper dum ſublatum polyſpasto onus depo-
nendum eſſet, tum pro laxatoretinaculorum altero, ſenſim
& leuiter inclinabatur compactilis illa trabs & colũnam
deponebat. ALIÆ PLANÆ IN
360342GVL. PHIL. ANNOT. CHESIIS VERSATILIBVS COL-
LOCATÆ. Macbinas in verſatilibus carcheſiis
collocari, idem ſcribit buius lib. cap. vltimo.
CAP. SEXTVM.
E MATERIA TRIENTALI.
# d # Idest craſſitudinis quatuor pollicum. COM-
# PLECTIT, ET COMPEGIT.
# Si non vacat menda, vſurpauit verbum com-
plecto Ἕνερ{γη}μκως, aliqui verò codices habent com-
plexus est. ET FERREOS CHODACES.
Chodaces, alii Cnodaces, me a ſententia melius, ſcribut,
ſunt ferreæ rotundæ parte exteriore ſubſcudiculæ in ex-
tremis ſcaporum vel axium capitibus, implumbatæ ada-
ctæ ue, per quas in armillis (eo nomine accipimus ferreos
annulos & veluti vmbilicos in arrectariis, aut tranſuer-
ſariis) ſcapi aut axes, etiam torni verſantur. CVM
TRIENTES A BVBVS DVCEREN
TVR. Pro trientalibus ſcapis, dixit trientes.
QVEMADMODVM IN PALESTRIS
CYLINDRI EXÆQVANT AMBV
LATIONES. Cylindrus, lapis teres in modum
colũnæ, quo areæ aut ambulationes ſolidãtur, & eo æqua-
tur, à volubilitate dictus, nam Κυλινδὲω, voluo ſigni-
ficat. Metaphoricos vſus est Pythagoras in verſibus au-
reis, ſiquidem eius ſunt ac non potius alterius cuiuſpiam,
cum dicit mortales cylindris ex aliis in alia ferri, indicás
nũquam conſistere. FVSOS SEXTANTA-
LES. Fuſos vocat de materia ſextantales, idest
361343IN LIB. X. ſas duos pollices regulas, à rota ad rotam per vniuerſum
ambitũ, vt œquo inter ſe ſpacio distarent, ductas & adfi-
xas, quòd vt è fuſo muliebri cum trahitur inuolutum
filũ effundi videtur, & vertitur fuſus, ita inuolutus cir-
cum has regulas funis cum traheretur, explicabatur, ex-
uoluebatur & effundebatur, at eo pacto verſabatur
machina. VT AD SOLVENDVM NON
ESSET. Vt id perficere non poſſet quod ſe facturum
receperat. Nam is ſoluiſſe dicitur qui id fecit quod pro-
miſit, auctore Vlpiano Pandect. lib. 50. de verbo. & re-
rum ſignific. & ſolutionis verbo omnem ſatisfactionẽ ac-
cipiendam ibidem ſcribit. Et Paulus Iuriſcon. Solutionis
verbum ait ad omnem liberationẽ pertinere quoquomodo
factam. Pandect lib. 46. de ſolutionibus. Porro ad ſol-
uendum non eſſet dixit, pro ſoluendo non eſſet vt alii
loquuntur.
CAP. SEPTIMVM.
ODIEQVE QVOT MENSI-
# h # BVS. Proſingulis menſibus, ea figura qua
# nos quotannis dicimus. Veteres enim ita loque-
bantur, eo dicendi genere vſus eſt lib. 9. cap. 4. eo Cato
lib. de re ruſtica cap. 43. & aliquo in loco Varro. Sed &
Pomponius & Vlpianus Iuriſconſulti Pandectarum lib.
36. quando dies legati vel fideicom. cedat, præter ſupe-
rius vſurpant quot diebus. Apuleius verò de aſino aureo,
lib. 11. dixit quot dies, ſicut Plautus in Sticho quot ca-
lendis, Meminiſtis (inquit) quot calendis petere demen-
ſum cibum.
362344GVL. PHIL. ANNOT.
CAP. OCTAVVM.
VORVM MOTVS ET VIR-
# q # TVTES. Scribendum quarum, idest ra-
# tionum. QVEM GRÆCI ΕῚ-
ΘἸΑΝ VOCITANT. Scribẽdum σὺθ{εῖ}{αν},
ita appellat rectum ſiue porrectum motum. QVOD
GRÆCI ῪΓΟΜῸΧΛΙΟΝ APPEL
LANT. Vectibus idest lingulatis, ſeuroſtratis palis
ferreis aut ligneis mouendis oneribus vtimur, eos Græci
{μο}χλὶα vocát, vnde ὺ{πο}μὸχλιον quod vecti ſubii-
citur. Illius enim lingua oneri ſubdita ſiue roſtro (vnde
rostratum vectem Plinius intelligit lib. 18. cap. 18.)
& ſuppoſito hypomochlio, preſſo capite, non paruam ad-
ferri extollendo oneri facultatem ſenties. Aristot. Me-
chanic. quæſtione 3. hoc probat, ex quo libro videtur Vi-
truuius quæ hoc capite ſcribuntur hauſiſſe, perpetuis ille
quatuor vocabulis in demonſtratione vtitur, vectis, hypo-
mochlii, ponderis, & motoris, ſemel autem ſtatuit, tanto
facilius & plus ponderis motorem mouere, quanto ab hy-
pomochlio distabit magis. ID AVTEM EX
TRVTINIS QVÆ STATERÆ DI-
CVNTVR, LICET CONSIDERA-
RE. Vide quæſtionem. 20. Mechanic. Ariſtot. Tru-
tinarum autem duo ſunt genera. Vnum quodſcapo, ſiue
iugo in medio lingulato ea lingua, græce υανὼν, lati-
nè examen dicitur appenſis in capitibus lancibus, aut
quæ earũ vice ſint, in anſa verſatur (Phocylides in ad-
monitorio Poemate {σταθμὸν} nominat,
363345IN LIB. X. Ζυ{γὸ}ν, Latini libram.) examen cum ſummo medio an-
ſæ puncto reſpondet, nec in hanc aut illam partem incli-
natur, fit æquilibrium, ſiue æquamentũ dicas cum Sext.
61[Figure 61] Pomp. Id genus bilan-
ces vocant. Alterum
genus est dimidia qua-
ſi libra, ideſt ἠ{υυ}ζυ-
γὶον vnius ſcilicet lan-
cis, aut vnci pro lance.
Aristot. in Mechanic.
Φὰλαγγα vocat.
Vitruuius Staterá quod
vocabulnm Romani re-
tinerunt. Vulgus no-
strum at Hiſpanum
romaná appellat. Pro-
xime caput ſcapi vnde lanx dependet aut vncus, anſa eſt
cum examine, quod ſcapi ſuperest, punctis aũt lineis, ſi-
ue denticulis eſt diſtinctum, ſingulis certi ponderis indici-
bus cum per ſcapum vagans æquipondium illis inſederit.
Porrò quanto longius ab æquilibrato examine receſſerit,
tanto maioris vim ponderis nanciſcitur. Appendiculum
autem quod per ſcapum vagatur, Vitruuius vocat æqui-
pondium. Ariſtot. in Mechanic. οΦαὶρωμα. Scapus
fit vectis, puncta inſcapo eſſe pro hypomochlio, ſunt qui
interpretantur, nos verò axiculũ quo in anſa verſatur ſca-
pus, intelligimus pondus eſt quod in lance imponitur, æ-
quipondium autem vicem mouentis obtinet.
364346GVL. PHIL. ANNOT. 62[Figure 62]
ANSAM GVBERNACVLITE-
NENS. De gubernaculo quæritur apud Aristot. in
Mechanic. quæstione. 5. Gubernaculum, vicem vectis ge-
rit, mare, oneris, cardines vbi vertitur gubernaculum, hy-
pomochlii, gubernator, motoris. QVI ΟἼΑΞ
Λ GRÆCIS APPELLA TVR. Guber-
naculi ſumma pars, quam anſam Vitruuius nominat, Au-
ctore Iul. Polluce Onomast. lib. 1. cap. 9. οἴαξ dicitur,
quanquam & ipſum etiam totum gubernaculum eo nomi-
ne intelligi poſſit, vel teſte Thoma magistri lib. de
365347IN LIB. X. ctionibus Atticis, media pars φθεὶρ, aut ρὶζα, aut ὑ-
πὸΖωμα vocatur, extrema pars πτερὺγιον, quod
reliquũ est αὐχὴν appellatur. EIVSQVE VE-
LA CVM SVNT PER ALTITVDI-
NEM MEDIAM MALI PENDEN-
TIA NON POTEST HABERENA
VIS CELEREM CVRSVM. Lege quæ-
ſtionem. 6. Mechanic. Ariſtot. Malus fit vectis, mali ſe-
des, ideſt ἑσὼλιν Ariſtoteli est hypomochlion, Vitru-
uio ipſius mali calx, nauigium pondus, ſpiritus qui vela
tendit est motor. Velorũ genera tradit Iſidorus lib. ety-
mologiarum. 19. cap. 3. iſta eſſe, acation, epidromon, do-
lonẽ, artemonem, ſiparũ, & niſi mẽdoſus eſt codex, meu-
dicum, nam quod ſit non explicat. Acation, velum eſſe
aìt maximum, & in media naui constitutum, Epidromõ,
ſecũdæ eſſe magnitudinis, ſed ad puppim, Dolonem, mini-
mum, & ad proram defixum, Artemonem, vt dixi diri-
gendæ nauis potius cauſa commendatum, quam celerita-
tis, ſiparum vnum pedem habens, quo iuuari nauigia ſo-
lent in nauigatione, quoties vis venti langueſcit. CVM
AVTEM IN SVMMO CACVMINE
ANTENNÆ SVBDVCTA SVNT.
Non dubium eſt quin ſit legendum ſubductæ, vt referatur
ad @ntennæ. Cum inquit in ſummo mali cacumine ſubdu-
ctæ ſunt antennæ, non vela ſubducta in cacumine anten-
næ. Eſt enim antenna lignum in tranſuerſum mali poſitũ
vnde pendet velum, Græci κερ{αὶ}{αν} dicunt. Artemido-
rus lib. 1. de interpretatione ſomniorum videtur ἱ{στο}{κε}-
ρ{αι}{α\‘ν} appellaſſe. Valerius Flaccus lib. 1. argonaut. &
366348GVL. PHIL. ANNOT. Lucanus lib. 8. & 10. voce græca Ceruchos vocát quòd
cornua habeant, ᾀ{κρ}ο{κε}ρ{αί}α, autem ſunt eius extre-
mæ partes. A Tertulliano lib. 3. aduerſus Marcionem
cornua vocantur, et Virgil. Æneid. 3. Mali autem, vt id
addam ex Macrobio Saturnal. 5. pars inferior Pterna,
pars media Trachelon, pars ſumma carcheſion dicitur,
quanquam eadem prorſus apud Athenæum ſcripta ſunt
lib. 11. ex Aſclepiade Myrleano. ET REMI
CIRCA SCALMOS STROPHIS RE-
LIGATI. Scalmus dicitur in naui vbi loris remus
alligatur. Ipſum autẽ lorum auctore Polluce lib. 1. cap.
9. vocatur ροπώτηρ, Vitru. ſtrophas appellat. La-
tini teſte Iſidoro lib. 19. cap. 24. ſtruppos. Aſcalmo
interſcalmiũ lib. 1. vocauit ſpaciũ inter ſcalmos. EX-
TREMIS PROGREDIENTIBVS
A CENTRO PARMIS. Scribendum palmis
aut palmulis. Appellantur enimpalmulæ remi, vt ſcribit
Sext Pomp. ad ſimilitudinem manus humanæ. Centrum
verò hoc loco accipimus proſcalmo auctoritate Aristote-
lis Mechanic. quæstione. 4. Nam cum ſint remigum tres
differentiæ tradente Iulio Polluce lib. 1. cap. 9. eorum
qui in prora nauigant qui θαλά{μμ]οι dicuntur, colloca-
torum in medio qui ζσύγιοι nominantur, Aristoteli με-
σόνεοι, tertiorum qui in puppi exiſtentes θρ{αν}ῖ{ται}
vocantur, ipſe ille Aristot. demonstrat remiges eos qui
in media naui ſunt collocati, maxime eam propellere, ibi
enim maxime nauem pelli vbi maris plurimum ſecatur,
plurimum autem ſecari vbi plurimum remi à centro, ideſt
ſcalmo intus eſt, maximam autem remi partem à
367349IN LIB. X. In medio nauis intus eſſe, cum ipſa in medio ampli@r ſit.
Remũ vectem, ſcalmum hypomochlion, mare pondus, re-
migem eum qui vectem mouet, referre vult. Tanto autem
facilius motorem pondus mouere, quanto ab hypomochlio
pars vectis magis diſtabit quàm premit, & ante monuerat
quæſtione. 3. & hac repetit, vt iam facile percipiatur,
quæ ſit huiuſmodi rerum cauſa. Remi partes hæ tradun-
tur à Iulio Polluce lib. 1. Onomast. ἐγ{χε}{ρί}{σι}ον, ideſt
manubrium, οὺρά{κο}ς, pars, media, πτεὰ ſiue {τα}ρ-
{οοὶ} {κώ}{πω}ν vltima pars qua veluti in palmam deſinit.
PONDERA CVM FERVNTVR A
PHALANGARIIS. Phalangarii ſunt baiuli,
à phalangis teretibus fuſtibus, quibus onera pondera fe-
runt tranſuehunt ue, qui ſi ſeni ſunt, hexaphori, ſi quater-
@i, tetraphori appellantur. Phalanges ſiue Phalangiæ Iu-
lio Polluci lib. 7. ſunt fustes quibus ſuppoſitis naues ad
pelagus attrahuntur, aut ad litus ſubducũtur. Nonio Mar
cello dicuntur palangæ, vnde & palangarios ait vocari,
quos hic Vitruuio eſſe phalangarios à phalanga interpre-
tamur, Plato id baiulorũ lignum ΣκσυοΦο{οί}ον vocat,
auct. Polluce dicto libro. PREMVNT EIVS
COLLVM AD QVEM PROPIVS
ACCESSERVNT. Ariſtot. in Mechanic. hoc
tradit, quæſtione. 29. Phalanga, ideſt ξύ{λο}ν Ariſtoteli
vectis vicẽ obtinet, onus pro hypomochlio eſt, propinquior
oneri, fit id quod mouetur, remotior pro motore habetur.
SVBIVGIORVM LORIS. A Catone
ſubiugia lora dicuntur cap. 135. lib. de re rustica, qui-
bus iumẽtorũ colla ad iuga adligatur, Iulio Polluci lib. 1.
368350GVL. PHIL. ANNOT. Ζυ{τό}{σε}{σμ}α ſunt lora quibus iugum temoni coniungitur,
ipſe autem clauus cui inuoluuntur ἔ {στω}ρ dicitur, nam quo
rotarum axes offirmätur, ἔμβο{λο}ς dicitur Eratoſthe-
ni, & ἐ{πί}βο{λο}ς Gorgiæ, ſi credimus Polluci lib. 1.
cap. decimo.
CAP NONVM.
T PRIMVM DICAM DE TYM
# e # PANO. Tympanum hoc loco haustorium
# est organon, nam de tympano machina tracto-
ria dixi ſupra cap. 4. AVT CIRCINVM
FABRICATVR. Deeſt præpoſitio ad, aut ſcri
bendum fabricatus. Circinum autem Græci {σι}αβί{τη}ν
dicunt. Aristoph. in nubibus κάμψ{ασ} ὀβέλι{σκ}ον,
{ἕι}τα σιαβίτη {λα}βὼν, ideſt cum obeliſcum cur-
uaſſet, mox circinum capiens. INFVNDENT
IN CASTELLVM. Castellũ hic interpretor
immiſſarium ſiue conceptaculum aquæ tympano organo
hauſtæ, ex quo deriuari poſſit per canales, aut tubos in
quæuis loca.
CAP. X.
ADEM RATIONE ETIAM
# e # VERSANTVR HYDRAV-
# LÆ. Hydraulas vocat machinas quæ vi a-
quæ non hominum calcatura verſantur. COLLO-
CATVM IN CVLTRVM. Alias in
369351IN LIB. X. tro, vt infra cap. 14. HABENS IN SVM-
MO CAPITE SVBSCVDEM FER-
REAM. Intelligit quod vulgo appellamus ferrum mo-
lendini. IMPENDENS INFVNDIBV-
LVM SVBMINISTRAT MOLIS
FRVMENTVM. Infundibulum, præterquam
quod apud M. Catonem cap. 10. & . 11. accipitur pro
eo quo in vaſadiquores infundimus, & Plin. lib. 24. cap.
15. per quod radicis impoſitæ carbonibus nidor imbibi-
tur, est & in moletrina ſiue molendino instrumentum,
quo machinæ appenſo, mobilis & tremulæ ligneæ linguæ
percuſſione, ministratur molis frumentum vnde farina
fiat. Molæ inferior pars meta, ſuperior catillus dicitur,
auctore Paulo Iuriſconſulto, Pandect. lib. 33. de fund.
inſtruct. Illud vero non abs re dictum fuerit, molas anti-
quis fuiſſe iumentarias aut manuarias, quas Gellius tru-
ſatiles lib. 3. vocat vtraſ Caſcelius & Trebatius apud
Iabolenum, pandect. dicto capite, eſſe inſtrumẽti putant,
Offilio eſſe ſupellectilis non recte exiſtimante, fuerunt
poſtea etiam aquariæ molæ quarũ hic meminit Vitruuius
& Palladius lib. 1. cap. 42. qui ſcribit pistrina, idest
moletrinas ſi aquæ copia eſt ita debere conſtrui, vt ibi for
matis aquariis molis, ſine animaliũ, vel hominum labore
frumenta frangantur.
CAP. XI.
ST AVTEM ETIAM CO-
# e # CHLEÆ RATIO. Haustorium or-
# ganum hoc loco cochlea est. Eiuſmodi
370352GVL. PHIL. ANNOT. vidimus ad ſpecũ lacus Traſimeni, qui nunc Peruſinus
dicitur, acceptæ per Flaminium Conſulem ab Hannibale
cladis memoria notiſſimus. Illò verò conceſſerat Mece-
nas meus allectus recordatione tantæ rei, fuit autem ea
clades in planitie inter Meuium montem & Gietum ia-
cente, quam Sanguinetæ riuus ex Meuio monte manans,
interſecat, et in Traſimenũ códitur, ille habet ab ortu vil-
lam, instar oppidi, Turorum dictam, ab occaſu fauces qui-
bus clauſus fuer at Flaminius, à meridie Traſimenum,
non ita procul locus est vbi caſtrametatus fuerat Han-
nibal, quæ valis Romana dicitur, est & Oſſaria vicus ab
oſſium dicta multitudine, verſus Cortonam à Traſime-
no tribus paſſuum millibus distans. Libuit iſtud nostris
lucubrationibus appendicis vice addere, vt vel hinc lumen
aliquod & ſplẽdor biſtoriæ adferretur. DIVIDVN
TVR CIRCINATIONES EORVM
TETRANTIB VS. Intetrantes & octantes
dicuntur diuidi circinationes ſiue rotundationes cum in
partes æquales quatuor, aut octo diuiduntur ductis à cen-
tro ad circunferentiam lineis, vt æqualia relinquatur ſpa-
cia. AVT DE VITICE SECTA RE-
GVLA. Idest Amerina ſalice quæ vulgo agnus ca-
ſtus dicitur. A {γν}ὸν autem idest castum à Græcis vo-
catum eſſe apud Dioſcoridem lib. 1. cap. 120. repperi
quod in Theſmophoriis ſacris Cereris, caſtit atem custo-
dientes mulieres, foliis eius ſibi cubitus ſternebant. Et
nos cumin Monte luco Spoletinorum inueniſſemus, eius
rei periculum facturi nobiſcũ detulimus. IVSTAM
COCHLEÆ NATVRALEMQ VE
IMITATIONEM. Ideſt tortili &
371353IN LIB. X. ſpirata structura cochleæ referunt teſtam. De torcula-
ris cochlea dixilib. 6. cap. 9. TRANSVER-
SARIA CONFIXA. Quæ tigna ne laben-
tur aut vacillent, retineant. Qua in ſignificatione vſus
eſt lib. 8. cap. 6. A cardinibus compacta tranſuerſaria,
cardines enim intelligit imas anconũ partes. QVEM-
ADMODVM PYTHAGORICVM
TRIGONVM ORTHOGONIVM
DESCRIBITVR. De hoc lib. 9. cap. 2. mul-
ta Vitruuius ſcribit. IN EXTREMO LI-
BRO EIVS FORMA DESCRIPTA
EST. Et hæc deſcriptio cochleæ cum aliis periit.
QVA DE MATERIA FIVNT OR-
GANA. Scribendum quæ, nam machinæ quæ ſequun-
tur, non ligno ſolum, ſed ære etiam conſtant. PRÆ-
STENT VERSATIONIBVS AD
INFINITAS VTILITATES. Ad
præpoſitio videtur vacare, quãquã cuipiam fortaſſe vide-
bitur poſitum pro vſ ad, quaſi diceret vtilitates ad vſ
infinitas, ſed id non placet.
CAP. XII.
RESSIONIBVS COACTÆ.
# p # Lego coacto, vt referatur ad ſequentem dictio-
# nem, ſpiritu. VTIMERVLARVM
QVÆ MOTV VOCES ÆDVNT AT-
QVE ENGIBATA. Merulæ & engibata de
genere ſunt hydraularum, quorũ illis quidem reddebãtur
voces humanarum imitatrices, & cantus auium
372354GVL. PHIL. ANNOT. ces, his autem mouebantur icuncule (libenter enim vtor
verbo Suetonii) tanquam viuerent. Noſtro tempore non
ſpiritu vi aquæ concepto, vt illa, ſed fidiculis et neruis oc-
cultis ſigilla vidimus ambulare, & humana omnia præter
ſermonem repræſentare. Eas imagunculas Græci vocant
neuroſpasta. IN PRIORE VOLVMINE
DE HOROLOGI@IS. Lib. 9. qui hunc præce-
dit cap. 9. fuit de his ſermo.
CAP. XIII.
E HYDRAVLICIS AVTEM.
# d # Huic organi generi non admodũ abſimile erat
# id, quod generis vocabulo organum vocamus,
niſi ſoloſpiritu abſ aqua vteremur. Cæterum cum ſint
organa aut {ε***} {τα} {τα} quæ intentione perficiũtur, aut ἐμ-
{πν}{ρυ}{στὰ} quæ ſpiritu inflantur, in quæ hydraulis refer-
ri debeat quærit Aristocles apud Athenæum lib. 4. ſed
in eam ſententiam imcũbit, vt ſit ἐμ{πν}{συ}{στὸ}ν quod eius
fiſtulæ flatum ab aqua accipiant, {νχ}{τε}{στρ}αμμ{ε\’ν}οι
{γα\’ρ}{εἲ}{σι}ν αὐ{λο}ὶ {ἐι}ς @ ***σωρ, καὶ ᾀρα{οσο}μέ-
νου {του~} ***{σα}{το}ς ὑ{πὸ}μνος νε{αν}ί{σμ}ου, ἔ{τι} {σε} {συ}-
κνουμ{ε\’ν}ων ᾀξινων {οΖὰ} {τοῦ} ὀρ{γά}νου ἐ μ {πν}έον
{ται} οἱ {αὐ}λοὶ {καὶ} ἦ{χο}ν ᾀ{τρ}{τε}λοῦσι προσηνῆ.
Fiſtulæ inquit ima parte in aqua verſæ ſunt, qua cõmota
ab adoleſcentulo, axinis per organum motis & percurren-
tibus, ſpiritu inflantur fistulæ & ſuauem ſonum reddũt.
INFVNDIBVLVM INVERSVM.
Infundibulo in vaſa oris angusti liquores infunduntur.
373355IN LIB. IX. SINGVLIS AVTEM CANALIBVS,
SINGVLA EPISTOMIA SVNT
INCLVSA MANVBRIIS FER-
REIS. Quemadmodum ſalientium ſiue ſiphunculo-
rum ora@epiſtomio coercentur, manubriolorum cum libet
verſatione aqua effluit, ita in muſico organo epistomiis
continetur, aut lax atur ſpiritus ex arca in canales, vt
etiam in fine huius capitis. Quo loco qui compre ſſus di-
citur epiſtomiorum, & in vetuſto codice epitonicorum,
eum ex alio codice libentius dixerim compreſſum epito-
niorũ, pro manubriis epiſtomiorum. ALTERIVS
OBTVRANT FORAMINA. Sequitur
alterius aperiundo, quare ſcribendum obturando. Aliqui
codices habent alternis, idest viciſſim, ne eaſcriptura
caret auctoritate & elegantia.
CAP. XIIII.
INT LATÆ PER MEDIAM
# s # DIAMETRON. Diametros quam
# Latini dimetientem dicunt, est recta linea, fi-
guram qua longiſſime patet ex æquo ſecans, vnde {κα}-
{τὰ} {σιάμε} {τρ}ον apud Baſilium ad Athanaſium, et apud
Athanaſium lib. de Nicena Synodo pro longiſſime. AD
CAPSVM RHEDÆ. Capſum à capiendo di-
cta Rhedæ pars vbi qui vectantur ſedent. IN CVL-
TRO COLLOCATVM. Supra & hoc loco
ſignificat, in cultro collocari tympanum, quando est in
latus, ſiue ad perpendiculum, vt loquitur, & non planum,
quod loquendi genus retinet Italia. ITA ET
374356GVL. PHIL. ANNOT. NITV ET NVMERO INDICA@IT
MILIARIA SPACIA NAVIGA-
TIONIS. Noſtri ſeculi nautæ longe facilius curfus
ſuos dirigunt, & quantum nauigationis peractum ſit in-
telligunt, eius beneficio qui non ita multis retro ſeculis in
Campaniæ oppido Amalphis pixidiculam cum calybe et
magnete primus fabricatus traditur, cuius indicio ad po-
los nautæ dirigerentur. Quanquam non deſunt qui apud
Plautum in Trinummo verſoriam pro nó abſimili inſtru-
mento interpretantur. Illud ante nos monuit Gregorius
Gyraldus, & eo prior Blondus Flauius, hoc etiam
Hermolaus.
CAP. XV.
IC Vitruuio rurſus atrox vulnus inflixit in-
# b # iuria temporis, aut potius hominum negligen-
# tia, vtram enim magis accuſem, pendeo animi.
Non ſatis erat præſtantiſſimi auctoris vtiliſſimum opus
loco de ſtellis turpiter diuulſum eſſe, ac fœdatum, niſi &
ea parte qua de machinis bellicis traditur fœdiſſime de-
formatum eſſet, vt nihil dicam de vitiis quibus totum ſca-
tebat. Et ferri quidem poterat illius loci iactura, quod
multo melius cœli ratio ex aliis auctoribus cognoſci poſ-
ſit, eorũ vero quæ de machinis traduntur grauis non eſſe
nó poteſt, quod nulla veterú extent monimenta, vnde quaſi
via sternatur, & hic noster auctor adeo maculoſus ſit &
vt ita dicam, carcinomatibus deformis, vt ne Æſcula-
pius medicus quamlibet a veteribus poetis egregiè lauda-
ius, curare poſſit. Hæc res me multum torſit, ac diu
375357IN LIB. X. licitum habuit, omnibus ingenii viribus contendi ex ali-
quot exemplarium veſtigiis emendare, nec quicquam ta-
men profeci. Sagaciores ingenii alii quod adipiſci non po-
tui conſequentur. Vtcun ſit, ne quid ſtudioſis quo ad
eius fieripoſſet, deeſſem, quædam annotaui. PRI-
MVM DE CATAPVLTIS ET SCOR
PIONIBVS. Hoc capite & ſequentibus duobus, ne-
mo non videt catapultis & Scorpionibus mitti ſagittas,
Baliſtis autem iaci lapides. Vegetius de re militari lib.
4. ſcribit balistis non ſolum lapides, ſed & iacula mitti.
Apud Iulium Cæſarem lib. de bello ciuili. 1. lego cata-
pultis ſaxa iaci, ſicut apud Valerium Maximum lib. 1.
ſilices baliſtis, & Cicer. lib. 2. Tuſcul. quæst. & alios
quos refert Nonius. Ammianus Marcellinus ſcorpionibus
quidem lapides, baliſtis autem mitti ſagittas tradit, eius
verba ex lib. 23. nó pigebit adſcribere, vt poſſit vtriuſ
deſcriptio conferri cum Vitruuianis. Prius igitur de ba-
lista, deinde de ſcorpione, Ferrum (inquit de balista lo-
quens) inter axiculos duos compaginatur & vastum in
modum regulæ maioris extentum, cuius ex volumine te-
reti, quod in medio ars polita componit, quadratus emi-
net ſtylus extenſius recto canalis angusti meatu cauatus,
& hac multiplici chorda neruorũ tortorum illigatus, ei
cochleæ duæ ligneæ coniunguntur aptiſſime, quarum pro-
pè vnam aſſistit artifex contemplabilis, & ſubtiliter ap-
ponit in temonis cauamine ſagittam ligneam ſpiculo maio-
re conglutinatam hoc facto hinc inde validi iuuenes ver-
ſant agiliter rotabilem flexum. Cum ad extremitatem
@eruorum acumẽ venerit ſummum, percita interno pulſu
àbalista ex oculis auolat, interdum nimio ardore
376358GVL. PHIL. ANNOT. lans. Sequitur ſcorpionis forma. Dolantur axes duo,
quernei vel ilicei, curuantur mediocriter, vt promine-
re videantur in gibbas, hi in modũ ſerratoriæ machinæ
connectuntur, ex vtro latere patentius perforati, quas
inter cauernas funes colligantur robusti, compagem ne
diſſiliat continentes. Ab hac medietate reſtium, ligneus
ſtylus exurgens obliquus & in modũ iugalis temonis ere-
stus, ita neruorum modulis implicatur, vt altius tolli poſ-
ſit & inclinari, ſummitati eius vnci ferrei copulantur,
è quibus pendet stupea, vel ferrea funda cuiligno proſter
nitur ingens cilicium paleis conſertum minutis, validis
nexibus illigatum & locatum ſuper congestos ceſpites,
vel lateritios aggeres, nam muro ſaxeo buiuſmodi mo-
les impoſita, diſiectat quicquid inuenerit ſuper, concuſ-
ſione violenta non pondere. Cum igitur ad concertationẽ
ventum fuerit, lapide rotundo fundæ impoſito, quaterni
altrinſecus iuuenes repagula quibus incorporati ſunt fu-
nes explicantes retrorſus ſtylum penè vncinũ inclinant.
Ita demum ſublimis aſtans magister, claustrum quod
totius operis continet vincula, reſerat malleo forti per-
clauſum, vnde abſolutus ictu volucris stylus, & mollitu-
dine offenſus cilicii, ſaxum contorquet quicquid occurre-
rit colliſurum. Et tormentum quidem appellatur ex eo
quod omnis explicatio torquetur, Scorpio autem quod acu-
leum deſuper habet erectum, cui etiam Onagri vocabu-
lum indidit ætas nouella, ea re quod aſini feri cum vena-
tibus agitantur, ita eminus lapides poſt terga calcitran-
do emittunt, vt perforent pectora ſequentium, aut per-
fractis oſſibus capita ipſa diſplodant. Hactenus Mar-
cellinus nec emendatus ſatis, nec ſatis bonus auctor
377359IN LIB. X. guæ latinæ, ſed libuit oſtendere temporum in deſcriben-
dis & componendis rebus diſcrimen. Sunt apud Cteſi-
bium & Philonem libris de machinis, de his & aliis mul-
ta, ſed quæ ad emendationem corruptiſſimi hac potiſſi-
mum parte nostri Vitruuii non admodum iuuerint, ipſis
non ſatis integris & emaculatis auctoribus. SECV-
RICLATIS CARDINIBVS. Idest
quorum partes extremæ referant ſecurim falcis vinito-
riæ, noſtri vocant hirundinis caudam. BRACHII
BREVITAS FACIAT PLAGAM
VEHEMENTIOREM. Brachiorũ in cata-
pultis, ſcorpionibus, & balistis brcuitate miſſiones iacu-
lationes multo fiunt vehementiores, contrà longitudo
multam adfert ictui mollitiem at remiſſionem, vt vectiü
longitudine ſubleuandæ ſarcinæ accedit facilitas, quo
ſunt breuiores, incommodius tollitur pondus.
CAP. XVI.
LIÆ ENIM VEC TIBVS ET
# a # SVCVLIS, NONNVLLÆ
# POLYSPASTIS, ALIÆ ER-
GATIS, QVÆDAM ETIAMTYM-
PANORVM TORQ VENTVR RA-
TIONIBVS. De ſucula & traiectis (quibus ve-
luti manubriis verſatur) vectibus, dixi ſupra cap. 2.
de polyſpasto cap. 3. de ergata & tympano cap. quarto.
NANQVE FIVNT IN CAPITI-
BVS FORAMINA, PER QVO-
RVM SPACIA
378360GVL. PHIL. ANNOT. TVR CAPILLO MAXIME MV-
LIEBRI, VEL NERVO FVNES.
Foraminum in capitulis baliſtæ magnitudo, per quæ ten-
duntur nerui torti qui brachia eius continere debent, ex
pondere lapidis quem mittere debet, ſumenda eſt. In ca-
tapultis autem ex nona ſagittæ parte.
CAP. XVII.
VÆ BALISTA DVA PON-
# q # DO SAXVM MITTERE DE-
# BENT. Dua & tre pondo niſi iungantur
vitioſa eſſe ſcribit Q uintilianus lib. 1. ſed ſine repreben
ſione dici iuncta, idem ex Meſſala docet. Scribonium ta-
men largum pondo dua dixiſſe non ſemel, obſeruaui.
QVÆ GRÆCE ΓΕΡΙ´ΤΡΗΤΟΣ
APPELLATVR. {πε}{ρί}{τρ}ητον lib. 1. cap. 2.
ſcripſi eſſe in balista for amen quod & embater dicatur-
ita enim principio legebamus fauentes 10. Iucundi lectio-
ni, ſed poſtea non diſplicuit quod in aliquibus codicibus re-
periebamus, embate, pro modulo, mutata interpunctione.
Acceſſit & auctoritas Claudii Ptolemæi nostri, cuius
ego ſemper iudicium magnifeci, & ſum ingenio mirumin-
modum oblectatus. CAPILLOQVE TOR-
TIS RVDENTIBVS. Capillo maxime mu-
liebri, vt cap. proximo. Non quod ex alia materia fieri
non poſſint, nam legimus apud Vegetium, Iulium Capito-
linum in vita Maximinorum, Plutarchum lib. de fæno-
re, cum neruorum & funium copia deficeret, vſos fuiſſe
capillo muliebri.
379361IN LIB. X.
CAP. XVIII.
ONEC ÆQ VALITER SO-
# d # NENT. Non ante præcluduntur in capi-
# tulis foramina per quæ tenduntur è neruo ca-
pillo torti funes, quam tinnitus reddiderint æquales.
Brachiorum enim æquali tenſione, fieri & dextra & ſi-
nistra parte funium ſonitus, neceſſe est, rectam telo-
rum miſſionem, illa ſi homotona, ideſt æqualiter tenſa
non fuerint, & plagam ipſam, ideſt miſſionem non æqua,
& funes non æqualiter ſonare certum est. Q uod & tr@-
didit lib. 1. cap. 1.
CAP. XIX.
ESTAT MIHI DE OPPV-
# r # GNATORIIS REBVS. Machi-
# narum aliæ ſunt oppugnatoriæ quibus bostes
impetimus, de quibus hoc capite, & ſequentibus duobus.
Aliæ ſunt repugnatoriæ, quæ & à defendendo propu-
gnatoriæ dici poſſunt, his contra aduerſariorum machi-
nationes vtimur, de quibus capite vltimo. ARIES
SIC INVENTVS MEMORATVR
ESSE. Plin. lib. 7. cap. 56. Arietis in mur alibus ma-
chinis inuentionem tribuit Epeo ad Troiam Qualis au-
tem fuerit intelligi poteſt ex Ioſepho lib. 3. de Iudaico
bello. Immenſa (inquit) est materia malo nauis aſſi-
milis, cuius ſumma graui ferro ſolidatum eſt, Arietis
effigie fabricato vnde nomen accepit. Dependet autem
funibus medius ex trabe alia velut ex trutina palis
380362GVL. PHIL. ANNOT. fulta. Retrorſum autem magna virorum multitudine re-
pulſus in fronte prominente ferro mænia percutit. Vide
etiam apud Ammianum lib. vigeſimo tertio, & Vegetium
lib. 4. Arietis est figura Romæ in arcu Lucii Septimii
Seueri in radicibus Capitolii, & cochlide columna Tra-
iani. Eiuſmodi ſcalptam gẽma mihi dono dedit Caieta-
na puella & corporis ſpecioſa habitudine, & virginali
pudore inſignis, Iſabella Bonamana, ſcitula & venuſtu-
la puella, bellula atque lepidula puella, ſu auiſſima & mel-
litiſſima puella, ſubfuſcula, ſed fθrmoſula & delicatula
puella, eius ſermone & conſuetudine diſpeream ſi quid
eſt festiuius, mellitius atque ſaccaratius. De Ariete ſcri-
bit Robert. Valturius lib. de re militari decimo. SV-
PRAQVE COMPEGIT ARRE-
CTARIIS ET IVGIS VARAS.
Varæ quantum existimo fiebant ſolo, idest baſi axibus
firmiſſimis compacto, arrectis ab vtro latere applica-
tis trabibus, & iugis, idest tranſuerſis & porrectis ti-
gillis, aut aſſeribus ſupra collocatis, ſuſpenſo ad hæc
ariete, ſuppoſitis tamen rotis, machina tota cratibus cre-
berrime textis cor o crudo & recenti tegebatur, quo eſ-
ſent tutiores, qui ex ea muros pulſarent. Varæ tamen
apud Lucanum lib. 4. dicuntur furcæ quibus retia ſu-
stinentur. Diſpoſitis (inquit) attollat retia varis.
ID A VTEM QVOD TARDOS CO-
NATVS HABVERAT TESTVDI-
NEM ARIETARIAM APPELLA-
RE COEPIT. Vegetius lib. de re militari quar-
to, cap. decimo quarto, ad ſimilitudinem veræ teſtudinis
vocabulũ ſumpſiſſe ſcribit, quia ſicut illa modo
381363IN LIB. X. modo profert caput, ita machinamentum interdum redu-
cit trabem, interdum exerit, vt fortius cædat. TVR-
RES AMBVLATORIAS. Turres am-
bulatoriæ ſiue mobiles componebantur trabibus & tabu-
lis æ dificiis pares quæ non muros ſolum oppugnatæ vr-
bis ſed ipſas iurres altitudine ſuperarent, de quibus ſcri-
bit Vegetius lib. 4. cap. 19. 20. 21. & . 22. ET
ASCENDENTEM MACHINAM.
Mox vocabitur acceſſus, græce ἐ {πί}βα {τρ}α. Suſpicor
fuiſſe machinam quæ occulto quodam artificio & expedi
tis machinationibus in ſublime creſceret, & in eam alti-
tudinem educeretur, quæ opus erat, tum retinaculis ſi-
ſtebatur. Poterant & tabulata excitari cochleis quo pa-
cto in torculari prælum tollimus at deprimimus, niſi in-
terpretari velimus dictum de machina quam Tollenonem
Vegetius appellat lib. 4. cap. 23. Ea fit infixa ſolo altiſ-
ſima trabe, in cuius ſammitate alia duplo maior trarſ-
uerſa conſtituebatur ſtateræ m@do, vt capite vno ſublato,
alterum deprimeretur. In vtro capite addebatur cra-
titia machina, aut ex aſſibus quæ milites aliquot caperet,
ita milites alterna capitum ſublatione & depreſſione in
muros vrbis immittebantur. ETIAM COR-
VVM DEMOLITOREM QVEM
NONNVLLI GRVEM APPEL-
LANT. Quòd dicat Coruum à nonnullis gruem va-
cari, venire quis poſſit in ſuſpicionem, eo vſos eſſe ca-
pien@is aduerſariorum machinis transferendis in muros,
cuiuſmodi machina vſum fuiſſe ſcribit cap. vltimo Cal-
liam architectum Rho@i, cum accedentem ad mœma He-
lepolim correptam transtulit in muros, hoc vt credat
382364GVL. PHIL. ANNOT. ciet quod apud Iulium Pollucem legatur lib. 4. γίρανο@
ideſt gruem in theatro machinam fuiſſe quæ ex ſublimi
ferebatur ad rapienda corpora, ea vſam Auroram cum
Memnonis rapuit corpus, ſed quod demolitorem adieciſ-
ſet, aliud eſſe ſuſpicatus ſum, interea cogitanti ſe offer@
mihi Polybii locus ex lib. 1. quem ad hunc modum ver-
tit Nicolaus Perotus (cui nos ex codice Græco Vatica-
næ Bibliothecæ cum Aldinum mutilum reperiſſemus,
verſus amplius tres addidimus) Lignea (inquit coruum
deſcribens) columna proris inerat longitudinis quatuor
vlnarum, latitudidis palmorum trium, in eius apice ro-
tam conſtituerant, huic præterea tabulæ inhærentes ſca-
las conficiebant, quarum latitudo erat pedes quatuor, lon-
gitudo ſex vlnæ, foramen autem tabulati erat oblongum
& circumambibat columnam post primas statim ſcalæ
duas vlnas, habebat autem veluti ſepem ad vtrun oblon-
gum latus genu tenus altam, in ligni extremo ferrũ erat
inſt ar mallei peracutum, præterea annulus fune alligatus,
ita vt hæc machina, machinis frumentariis ſimillima vi-
deretur. Igitur ſimul ac nauis hostium aduentabat, la-
xato fune ſcalæ demittebantur, ferrum pondere ac vi li-
gni ſuper hostium nauim delapſum figebatur, ſi aduer-
ſa prora erat bini milites per ſcalas deſcendebant, due
primi præferentes ſcuta, reliqui latera ſcutis protecti, ſi
verò obliqua erat hoſtiũ nauis, in eam ex tota pariter na-
ui deſiliebatur. Hactenus Polybius. Quæ verba mire
ſaciunt ad rem noſtram. Coruorũ mentio est apud Quin-
tum Curtium lib quarto. CIRCVITIONEM
CVBITORVM TERNVM. Hoc est
{πε}{ρί}βο{λο}ν, loriculam, ſeptum in circuitu.
383365IN LIB. X. CRÆCEKPIO Δ Ο´ΚΗ DICITVR,
Ideſt arietaria trabs. Δο{κὸ}ς enim trabem ſignificat.
CAP. XX.
ARDINIBVS ALIIS IN A-
# c # LIVM CONCLVSI. Cardines hic
# ſunt extremæ capreolorum partes quæ in ca-
@um induntur, ſic cardinatum tignum dicitur capite pro-
ximo. Idem in poſtibus, trabibus, tranſuerſariis, ſcapis,
parastratis intelligendum. Ipſum autem cauum, noſtri
morteſiam, cardinem autem tenonem dicunt.
CAP. XXI.
VÆ AVTEM TESTVDI-
# q # NES AD FODIENDVM
# COMPARANTVR ὌΡΥ-
ΓΕΣ GRÆCE DICVNTVR. Suffoſ-
ſuri turres, aut mœnia vrbis (Caſar agere cuniculo@
dicit, quos minas vocamus) vtebantur teſtudine fronte
triquetra, vt miſſa tela dum in angulo conſistere non poſ-
ſunt, per latera laberentur & reiicerentur, in ea machi-
na comparati erant ad fodiendum homines vnde nomen
accepit. Nam ὀρὺ{οστω} fodio ſignificat. EXCI-
PIAT PLAGAS. Multitudinis numero enun-
ciandum est excipiant. SINE PERICVLO
FODIENTES. Addo coniunctionem, vt ſcriba-
tur, periculo. DE FERRO DVRO
384366GVL. PHIL. ANNOT. STRVM, ITA VTI NAVES LON-
GÆ SOLENT HABERE. Roſtra nauibus
addidit Piſeus, auctore Plinio lib. ſeptimo. cap. 56. Ea
adpingũtur proræ ferrea aut ex ære. Virg. Æneid. 10.
Maſſicus ærata princeps ſecat æquora tigri.
Et post. Et campos ſalis ære ſecabant. Vnde ro-
stratæ naues quæ Græcis νῆες χαλ{κὲ}μ βο{λο}ι di-
cuntur, rostra enim nauium χαλ{κ\’φ} {μα} {τα} & ἔμ-
βο{λο}ι nominátur. HABENTES INTER
SE PALMIPEDALIA SPACIA.
Palmipedalia dixit pro quin palmorum à palmo pede
quo vtitur lib. 5. cap. 6. vnde palmipedalis malleolus Co
lumellæ lib. 3. cap. 19. In cliuoſis vbi terra decurrit
potest palmipedalis deponi. Varro lib. de re ruſtica. 2.
cap. 4. Limen inferius altum palmipedale, ne porci ex
hara cum mater prodit, tranſilire poſſint.
Ex totius operis peroratione.
Peroratio erat potius verſiculo a fine quinto, ibi. Quas
potui, & c. ſed maluimus lestori indulgentes receptam Vi-
truuii ſectionem retinere.
VA HELEPOLIM AD MOE-
# q # NIA ACCEDENTEM COR-
# RIPVIT. Helepolis ma@hina ab euerten
dis vrbibus dicta, ἕ{λφ} enim euerto ſignificat. Inter
λι{υο}βό{λο}{ι***} à Diodoro Siculo lib. 20. recenſetur.
385367IN LIB. X. Ædificatur autem hoc modo, vt tradit Ammianus lib.
23. Teſtudo compaginatur immanis, axibus roborata
longiſſimis ferreis clauis aptata, & contegitur coriis
bubulis, virgarum recenti textura, at limo aſper gun-
tur eius ſuprema, vt flammeos detractet & miſſiles ca-
ſus. Conſeruntur autem eius frontalibus triſulcæ cuſpi-
des præacutæ ponderibus ferreis graues, qualia nobis pi-
ctores ostendunt fulmina, vel fictores, vt quicquid petie-
rit aculeis exertis abrumpat. Hanc ita validam molem
rotis & funibus regens numeroſus intrinſecus miles, lan-
guidiori murorum parti viribus admouet concitis, & niſi
deſaper propugnantium valuerint vires, colliſis parieti-
bus additus patefacit ingentes. INTEREA
REX DEMETRIVS QVI PRO-
PTER ANIMI PERTINACIAM
POLIORCETES EST APPELLA-
TVS. Vrbium expugnator, græce {πολιορκητὴς
dicitur à πόλις & ὀρ{κὲ}ω, ideſt deſtruo quo cognomẽ-
to est appellatus Demetrius Antigoni Regis filius, vt ſcri
bunt Plutarchus in eius vita, & Ammianus lib. 23.
CVIVS ALTITVDO FVERAT
PEDVM. CXXV. LATITVDO PE-
DVM. LX. Hanc Helepolim in vita Demetrii ſcri
bit Plutarchus fuiſſe paribus lateribus quadratam, gra-
datim ad verticem contractam, eius altitudinem fuiſſe
cubitorum. lxvi. latitudmem. xlviii. Diodorus autem Si-
culus Bibliothecæ lib. 20. (quo libro nondum quod ſciam
in lucem ædito vſi ſumus ex Bibliotheca Vaticana) alti-
tudinem ait cubitorum. xc. latitudinem. xlv. vniuerſam
fuiſſe tabulatorum nouem ſubrotatam. ITA
386368GVL. PHIL. ANNOT. CILICIIS ET CORIIS CRVDIS
CONFIRMAVIT. Præter alios ſcribit Ser-
@ius Georg. 3. ciliciis tegi tabulata turrium, ne iactis fa-
cibus ignis poſſit adbærere. Et Aſconius Pedianus libro
3. in actiones Ciceronis in Verrem tradit, Cilicia eſſe
texta de pilis in caſtrorum vſum. PALMARE
FACERE. Palmare, foramen à palmo, idest ba-
bens diametri palmum vnum. Terebra autem fiunt fora-
mina rotunda, quod intellexit Arnobius lib. 6. aduer-
ſus gentes cum ait ſimulacbra terebrarum excauata ver-
tigine. SEMIPEDALE AVTEM, MA-
IVSNE COGITANDVM QVI-
DEM. Deest voculaue, vt ſcribatur ad bunc mo-
dum. Maius ue, ne cogitandum quidem. SAMBV-
CARVM MACHINAS. Sambucam macbi-
nam eſſe qua vrbes expugnentur, quod vt in organo Sam-
buca cbordæ, ſic in macbina intenduntur funes, auctor
est Sext Pompeius. Meminit Vegetius lib. 4. cap. 23.
& apud Athenæum Dipnoſophiston lib. decimo quarto,
promuſico instrumento Euphorion, pro machina autem
Biton, Andreas Panormitanus, Polybius lib. 8. & Mo-
ſchus qui ait Heraclidem Tarentinũinueniſſe. SED
IBI MALLEOLIS CONFIXÆ IN-
CENDIO SVNT CONFLAGRA-
TÆ. Malleoli, vt ſcribit Nonius Marcellus ſunt ma-
nipuli ſpartei pice contecti, qui incenſi, a@t in muros, aut
in teſtudines iaciuntur. Ammianus autem lib. 23. tra-
dit bac ſpecie figurari. Sagit@aeſt cannea inter ſpiculum
& arundinem multifido ferro coagmentata, qua in mulie-
bris coli formam, quo nentar lintea stamina,
387369IN LIB. X. venter ſubtiliter & plurifariam patens at in alueo ipſo
ignem cum aliquo ſuſcipit alimento, & ſi emiſſa lentius
arcuinualido (ictu enim rapidiore extinguitur) bæſerit
vſquam tenaciter cremat quæ c@nſperſa, acrior excitat
æſtus incendiorum, nec remedio vllo, quàm ſuperiecto pul-
uere conſopitur. Fit eorum mentio apud Vegetium lib. 4.
cap. 20. Hactenus his nostris æstiuis lucubrationibus
lucem adferre tenebricoſo auctori studuimus, ad cæte-
ros autem ſi binc aliqua perueniat vtilitas, non nos impen-
ſæ operæ, collocatarum borarum pœnitebit Multa qui-
dem conſilio prætermiſimus non tam ignorata nobis, quàm
contempta aut dilata. Ne enim hoc tempore ſententia
fuit omnia perſequi, ſed in aliud, quo liberiore otio per-
fruemur, reiecimus. Alioquin, vt in magna ſylua boni ve-
natoris eſt indaganter feras (vt inquit Columella) quam
plurimas capere, nec cuiquam culpæ fuit non omnes cæ-
piſſe, it a nobis ſatis abunde est tam operoſi muneris
quod latinorum primi ſuſcepimus, magnam partem tradi-
diſſe, adeo non reformidamus argui, vt nobis rem gra-
tiſſimam lecturi nostra, (ſiquis tamen leget) ſint factu-
ri, ſiqua minus accurate interpretata reprebenderint, vel
non inuenta monstrauerint. Nos quæ potuimus præſtiti-
mus, ac tam multa castigauimus, vt ſiquis tantundem fe-
cerit, pauca admodum defutura videantur, quo minus
in ſuum nitorem reſtituatur bic auctor. Alii fortaſſe a
nobis excitati in id incumbent, & nacti quam nos exem-
plaria caſtigatiora (nimirum quæ vidimus omnia peruer-
ſionibus & erroribus ad vnum ſcatent) maculas deter-
gent, quod ſint vitia quæ auxilio veterum librorum
388 corrigi poſſint, aut maiore ingenio præditi, eius beneficio,
quod legendum fuit, reponent Hoc tamen teſtatum volu-
mus, labores hos nostros, maiores fuiſſe quàm viſum
iri ſperemus.
FINIS.
Hæc Philander commentabatur Romæ. III. Caleñ.
Auguſti. M. D. XLI. Suadente impel-
lente & adiuuante Mecœnate ſuo
GEORGIO ARME-
NIACO Ruthe-
norum Epi-
ſcopo,
tum regio ad PAV-
LVM. III. PONT.
MAX. Legato.
389
ERRATA, QVAE VIX
A DILIGENTISSIMIS VI-
tari poſſunt in imprimendis auctori-
ribus, ſic corrigito.
11Pag. # Lin.
1 # 28 # appia pro Appia
2 # 24 # . Nam, pro nam
8 # 19 # Exagono pro bexagono
12 # 10 # trigliphi pro triglyphi
16 # 25 # aſplenium pro ſplenium
20 # 16 # Amuſium pro Amuſſium
29 # 3 # tegi pro. Tegi
46 # 2 # tolle ſubdistinctionem post vocat
56 # 14 # ad vnum pro adimum
62 # 26 # bæc probac
72 # 18 # columnationum pro colũn ationis
74 ## Coronix Tuſcana est inuerſa
81 # 26 # Ciclus pro Cyclus
105 # 7 # habebunt pro babeant
ibid. # 8 # babebunt pro certam habeant
115 # 11 # tum vacat
117 # 1 # fixerunt pro finxerunt
ibid. # 29 # ἑΜί{οστε}{θαι} pro ἑλί{οστε}{θαι}
120 # 22 # vertis pro vertit
137 # 13 # deſcriminis pro diſcriminis & exiſtimarit \\ pro existimare
143 # 18 # . Cœli pro, cœli
150 ## belluas pro beluas
159 # 7 # ect pro eſt
166 # 13 # paras pro paraſitus.
39011
Pag. # Lin.
176 # 27 # agerum pro aggerum
184 # 14 # nullos pro nonnullos
190 # 9 # etiamſi Platonis pro Platonis tamen
ibid. # 10 # Idem pro Athen
197 # 12 # Regi pro regis
199 # 6 # . &. 8. culeus pro culleus
ibid. # 29 # præmitur pro premitur
212 # 13 # muſiuari pro muſiuarii
ibid. # 15 # Scutilis pro Scutulis
213 # 19 # {πε}{ρι}βολον pro {πε}{ρι}βο{λο}ν
123 # 1 # {προ}ς pro {πρὸ}ς
249 # 25 # Tectorii pro Tectoriorum
249 # 19 # Cadamuſus pro Cadamustus
271 # 30 # {α\‘ν}αβά{οε}ος pro α***αβά{οε}ως
275 # 28 # {κο}ράξιν pro {κό}ραξιν
276 # 5 # poſtrecte, adde punctum
284 # 29 # ᾀ{γγ}κων{ασ} pro ᾀγ{κ\~φ}ν{ασ}
320 # 14 # {μο}νο{έι}δη pro {μο}νο{ει}{δῆ}
322 # 6 # ſeptuplici pro ſextuplici
324 # 20 # {προ}{τρ}υ{γέ}{τη}ς pro {προ}{τρ}υ{γε}τὴς
326 # 15 # distinctio transferenda ad finem verſus
334 # 8 # quotlibet pro quot libet
340 # 10 # {γε}ρ{αν}ὸν pro {γέ}ρ{αν}ον
345 # 19 # poſt diſtinctú adde (Aristot. apellat σ{παρ}{τί}α)
347 # 13 # meudicum pro mendicum
356 # 6 # pixidiculam pro pyxidiculam
357 # 3 # Sagaciores pro Sagacioris
313 # 5 # chernica pro cherniba
Reliqua, ſiqua erũt, tute ad hũc modũfacillime emẽdabis.
391 Duæ hæ figuræ ſcalarum omiſſæ ſunt pagina. 295.
linea. 29.
63[Figure 63]
392 64[Figure 64]
393
INDEX DICTIONVM
QVÆ IN HIS ANNOTA
tionibus græce leguntur.
Α
11
{γκ}ὼν # 284 ᾀ{γκ}ὠν{σ***} # 284 ᾄ{γν}*** # 50. 352 ᾀ{δέ}ν{σ***} # 264 {αἴ}{θο}ν{οα} # 201 {αἴ}θρη # 11 {αἲ}{μό}{πῖ}{ωί}ς # 20 {αἲό}{λου}{πύ}λ{αι} # 19 ᾄ{υρ}***ᾀθηναία # 145 ᾀ{υρ}ο{κέ}ρ{αι}α # 347 ᾄλβωυ{λα} # 262 ᾀḾο{***ν} # 52 ᾀμ{φί}κυρ***ς # 320 {α***}{δρ}ιὰς # 44 ᾄξων # 114 ᾀ{προ}{σι}όνυ{οα} # 322 {αῤ}{τάω} # 341 α\’ῤ{τη}{μα} # 341 ᾄ{οφ}αλ{το}ς # 266 {αὐ}λὴ # 186. 201 {αὐ}χιὼ # 347
Β
22
Βα{σι}λ{εῖ} # 164 βρέ{τε}ον # 44 βρον{τεῖ}ον # 164
Γ
33
Γ{εῖ}{σα} # 52 {γέ}ραν*** # 340. 364 {γλ}οίοι # 175 {γρα}{μμ}α # 236 {γρα}{μμ}{ὴ} # 55 {γρα}{μμ}ικὴ # 1 {γρα}φικὴ # 1 {γρά}φω # 1
Δ
44
Δ{ει}{λὸ}ς # 260 {δέ}λ{τω}{τω}ν # 324 {δέ}υω # 174 {οΖα}βί{τη}ς # 350 {δι}ά{θυ}ρα # 203 {δι}ά{το}{μο}ς # 320 {δί}{αυ}{λο}ν # 174 {δι}{αυ}{λφ}νίζ{ει}ν # 186
11394INDEX {δί}ζο*** # 49 {δί}ω*** # 50 {δι}{κα}{στή}ιον {α\’ῤ}{χο}ν- # {το}ς # 166 {δι}κ{τυ}ω{τὰ} # 40 {δί}{μο}ιρ*** # 8 {δι}ο{πτ}σύω # 284 {δι}{χο}{το}ς # 320 {δο}{κο}ς # 365 δῶρον # 33
Ε
22
Εγ{χει}{ρι}{δι2}α # 24 ἐγ{χει}{ρί}{δι}ον # 349 ἑδώλιον # 349 {ἐί}δω{λο}ν # 44 {ἐί}{κε}{λο}ν # 44 ἑλί{οστω} # 117 ἕ{λφ} # 366 ἔμβο{λο}ι # 366 ἔμβολ*** # ἔμ{πν}{συ}{στο}ν- # νο{***} # 354 ἐμ{πύ}ρεον # 322 {ο***} {ιό}να{σι} # 325 {ο***}{τα}{το}ν ὄρ{γα}νον # 354 ἐ{πά}{γφν} # 340 ἐ{πί}βαθρα # 363 ἐ{πί}βο{λο}ς # 350 ἐρμθ{δό}νθ # 326 ἕ{στω}ρ # 350 {εὐ}{ερ}{γὲ}ς # 149 {εὐ}θ{εῖ}α # 344
Ζ
33
Ζ{ε\’θ}{γι}οι # 348 ζυ{τό}{δε}{σμ}α # 350 Ζυ{γὸ}ν # 345 Ζύ{λο}ν # 349
Η
44
Η{μι}Ζυ{γί}ον # 345 ἠ{χεῖ}α # 30 ἠχέ{τι}{κα} # 60
Θ
55
Θα{λα}{μι}οι # 348 {θε}αβί{δι}ον # 166. 229 {θε}ο{λο}{γε}ῖομ # 164 {θέ}ρω # 314 {θη}ρα # 20 θρ{α\~ν}{ται} # 348 {θυ}ρα # 136 {θυ}ρ{αι} # 136 {θυ}ρί{δε}ς # 136
395INDEX
Ι
11
Ι{στο}{κέ}{αι}α # 347
Κ
22
Κα{κι}Ζό{τε}χν*** # 114 {κά}νων # 222. 344 {κα}{τὰ}{δι}άυε{τρ}ον # 355 {κα}{τα}{κε}κ{αυ}μ{ε\’ν}η # 36 {κε}ρ{αί}α # 347 {κε}ρ{αυ}νο{σκ}ο{π\~ε}ον # 164 κηρο{γρα}{φί}α # 121 {κί}ων # 202. 204 κλίμω # 6 {κο}ι{λὸ}ς # 314 {κο}{λο}νό{οσο}ν # 44 {κο}νιά{ται} # 216 {κο}νὶς # 174 {κό}ραξ # 276 {κό}ραξις{χρ}όα # 275 {κο}ρὸν # 276 {κό}{σμ}*** # 314 {κο}{σμ}ουὄ{μμ}α # 317 {κρ}ιο{δό}κη # 365 κυλιν{δέ}ω # 342
Λ
33
Λ{ει}ό{τη}ς # 32 λι{γυ}{στι}{κὸ}ς # 278 λι{θό}βο{λο}ιμηχα- # ν{αὶ} # 364 {λο}{γε}ῖον # 165 {λο}{γο}Ζω{γρά}φοι # 184 {λο}υ{τρ}ὸμ # 257
Μ
44
Μέ{τα}ξα # 221 μ{η\‘ν} # 329 μ{ην}ο{ει}{δὴ}ς # {μι}λ***{πά}ρηοινῆ{εσ} # 313 {μί}λ***ς # 196. 313 {μο}νόΖο*** # 49 {μο}νόΖω*** # 50 {μο}ύ{τλ}α # 119 {μο}{χλ}ία # 344 μυρε{φι}{κὸ}ς {κά}{λα}- {μο}ς # 271
Ν
55
Νέ*** # 258 ν\~ο{ιδ} # 258
Ξ
66
Ξ{αν}{θὸ}ς # 276 ξό{αν}ον # 44
Ο
77
Οἴαξ #
11396INDEX οἲ{κο}ς{ε***}{δο}ξ*** # 164 οἲ{κο}βί{κλ}ιν***, {πε}ν- # {τά}{κλ}ινος, {ε***}νεά{κλ}ι # ν***, {δε}{κά}{κλ}ιν***, # {τρι}{ρκ}{αι}{δε}{κά}{κλ}ι- # ν*** # 189 ὁ{εί}Ζω # 181 ὀρ{κέ}ω # 367 ὀρύ{οστω} # 365 οὐρά{κο}ς # 349 ὀρχέο{μαι} # 163 ὄ{στρ}α{κο}ν # 245 ὄ{στρ}εα # 245 ὄ{στρ}{ει}α # 245 ὀ{φι}όεχ*** # 325
Γ
22
Γαλ{αι}{στὴ} # 60. 214 {πα}ν{σέ}λην*** # 320 {παρ}απη{γν}ύω # 328 {παρ}α{στά}{δε}ς # 61. 135 {πορ}ίακ{το}ι # 164 {πορ}ίβολ*** # 213. 364 {πορ}ικύων # 202 {πορ}ι{στε}ροροφ{εῖ}ον # 222 {πορ}ί{στο}*** # 202 {πορ}ί{τρ}η{το}ς # 11. 360 {πορ}όνη # 335 {πε}ν-{πι}{τύ}{σμ}α{τα} # 227 {πο}λέω # 315 {πό}λις # 367 {πο}λιορκητὴς # 367 {πό}{λο}ι # 314. 315 {προ}{αύ}λιον # 201 {πρό}{δρο}{μο}ς # 201 {πρό}{δρο}{μο}ςοἵν*** # 268 {πρὸ}ςὀρ{θὰ}ς # 329 {πρό}ρο{πο}ςοἵν*** # 268 {προ}{τρ}υ{γη}τὴς # 324 {πτ}{ορ}ὰ # 61. 349 {πτ}{ορ}ύ{γι}ον # 347 {πτ}{ορ}ώ{μα}{τα} # 61 {πτ}ύ{σμ}α{τα} # 227 {πυ}{λ\’φ}{ρι}ο*** # 201
Ρ
33
ΡἵΖα # 347 ῥύ{ωο}ι # 175
Σ
44
Σή{κφ}{μα} # 297 {σή}{κω}{μα}{πο}ι{εῖ}ν # 297 {σκ}{συ}οφο{ρί}ου # 349 {σκ}ιά{δι}α # 226 {σκ}ια{θή}ρ{αδ} #
11397INDEX σκιό{θη}ρα # 20 σκύροι # 231 {στι}άζω # 338 (στι}{αρ}{τί}α # 345 {στιι}θαμὴ # 60. 214 {στιι}{θα}{μι}{αῖ}*** κ{αυ}- # {λὸ}ς # 60 {στα}θμὴ # 222 {στα}θ{μο}ὶ # 135 {στα}θ{μὸ}ς # 344 {στε}λ{γί}{σμ}α{τα} # 175 {στε}φ{αν}ὴ # 213 (στὴ}λ{αι} # 204 {στο}ὰ # 202 {στρ}ό{φι}{γγ}{εσ} # 331 {στ}ύ{λο}ι # 61 {στ}ύλ*** # 202. 204 {σφ}{αί}ρω{μα} # 345 {σχή}{μα}{τα} # 23 {σχο}ῖν*** # 272 {σχο}ῖ*** ἡ{δύ}ω{σμ}*** # 272 {σχο}ίνου α***θ*** # 272
Τ
22
Τ{αρ}{σο}ι {κώ}{πω}μ # 349 {τε}βάζο*** # 49 {τε}βάΖω*** # 50 {τη}ξί{τε}χνος # 114 {τρ}ο{παί} {θε}{ρι}ν{αὶ} # 321 βο{παὶ}{χει}μ{ερ}ιν{αὶ} # 321 {τρ}ο{πώ}{τη}ρ # 348
Υ
33
Ὕ{περ}{θό}ρου # 137 {ὑπο}{γε}ῖ{σα} # 52 ὑ{πό}Ζω{μα} # 347 {ὑπο}{μό}{χλ}ιον # 344
Φ
44
Φά{λα}γξ # 345 φθ{εὶ}ρ # 347 {φι}{λό}{θε}οι # 249 φρα{γμ} οὶ {μο}νόλι- # {θο}ι # 268
Χ
55
Χαλ{κέ}μ βο{λο}ι # νῆες # 366 χαλ{κ\’φ}{μα}{τα} # 366 {χει}ρο{τό}νη{το}ν # 313 {χε}{λ\’φ}νη # 336 {χε}{λ\’φ}νιον # 336 {χο}ιρά{δε}ς # 264
Ω
66
Ω’{δὴ} # 166 ὦ{χρ}α # 232
398
INDEX EO-
RVMQVAE HABEN-
TVR IN ANNOTA-
tionibus in Vitruuium
copioſiſſimus.
A
11
ABaci Corinthi quanta # latitudo # 115 Abacus # 225 Abietes infernales & ſuper # nales # 53 Acanthus # 113 Acation # 347 Acceſſus ſiue aſcendẽs ma- # china # 363 Accumbendi mos # 188 Acetabulum # 199 Acetinatura # 278 Acroteria # 107 Actus # 289 Acumen ſoni vnde # 153 Adorantes ad orientem co- # uerti # 135 Ædis prius forma rotun- # da # 143 Ædes extra muros ædifica # bantur Veneri Vulcano # & Marti # 24 Ædium quin ſpecies # 64 Ægyptiipictura et ſculpt. # proliteris vtebátur # 1 Æolipylæ # 19 Æquamentum # 345 Æquilibrium # 345 Æquinoctia # 321 Æquipondium # 297. 345 Aerishabendaratio # 13 Ærugo qũo fiat # 243. 278 Æſculapii templum # 62 Æſculini aſſes quernis non # admiſcendi # 210 Æſtuaria # 291 Æther # 314 Agnus castus # 50. 352 Albarium opus # 23@ Albula quæ & tybris # 262 Albulæ aquæ # 262 Alexandriæ architecti # Alexád. bibliotheca #
11399INDEX Alga # 29 Alnus æterno ad fundamẽ- # ta # 95 Alnus palationibus vti- # lis # 50 Alueolatus # 168 Ambitus stellarum primæ # magnitudinis & reliqua # rum # 322 Amerina ſalix # 352 Amphiprostylos ædes # 62 Amphithalamus # 201 Amphitheatrum # 150 Amphora # 199 Amuſſeatum opus # 208 Amuſſis # 222 Amuſſium # 20 Anaglyphicum opus # 225 Anatona # 6 Ancones # 109. 284 Andrones # 201. 203 Andronis # 202 Angiportus # 21 Aniatrologetus # 8 Anima ſcalarum ſiue anten # na # 297 Annulare # 248 Antani ſiue antarii fu- # nes # 338 Antæ # 62. 135 Antenna # 347 Antepagmenta # 135. 142 Anterides # 206 Antithalamus # 201 Anxurisfons # 276 Apodyterium # 174 Apophygis # 69. 141 Apophygis vnde ductara- # tio # 116 Apothecæ # 197 Apotheſis # 69. 116 Apotome # 153 Apoxiomenos # 174 Aquafontanalis # 261 Aqua pluuia ſaluberri- # ma # 255 Aqua rerum principiũ. # 31. # 248. Aquæ vtilitates # 250 Aquarum culpa in TroeZe- # ne pedes vitiátur # 264 Aquam librare # 284 Aquam exprimere # 289 Aquæ tales quales terræ # per quas fluunt # 283 Aquarum qualitas ex loco- # rum natura # 261 Aquæ ductus lateritii Ro- # mæ. xiiii. # 285 Aquæ inueniẽdæ
11400INDEX # ratio # 252 Aquam limoſam ſale cor- # rigi # 291 Aquam eſſe ſphæricã # 285 Aquæ nouæ quomodo pro- # bentur # 283 Arabiam ſolam thus mitte- # re # 272 Aræostylos ædes # 64 Archeſilai proplaſtice # 10 Architectus modùlum prius # struate ligno # 10 Architam duo media pro- # portionalia per hemicy- # lindros inueniſſe # 300 Architecti officium # 1 Arcturus # 324 Arcus obnitentes # 206 Arcus cœlestis, idest Iris # cauſa # 319 Ardea # 263 Ardeæ fontes gelidi odore # ſulphureo # 263 Ardoſialapis # 30 Arenæ generatria # 34 Arenæ foſſitiæ gña # 34 Arganum # 339 Argenti viui genera # 236 Arics # 361 Armenius lapis # 230 Armillæ # 342 Arrithmus # 8 Arſenici generatria # 235 Ar@ema # 341 Artemo # 340. 347 Arundo # 271 Aſarota # 104 Aſcia # 217 Aſpalathon # 266 Aſpectus aduerſus # 318 Aſpectuum figura # 318 Aſpectus planetarum qua- # tuor # 318 Aſperitas # 68 Aſphaltites # 266 Aſplenium # 116 Aſſeres # 118 Aſſes # 118 Aſſis # 60 Aſſis vncialis # 60 Aſſutæ # 231 Aſtabora # 258 Aſtapus # 258 Astaſoba # 259 Aſtrologi tribus figuris vtũ # tur # 8 Astrum a ſtella quid dif- # fert # 323 Aſtuſapes # 259 Asty #
11401INDEX Athletæ # 292 Athos mons in Alexandri # effigiem # 27 Atlas # 203. 258 Atramentum librariũ # 240 Atramentum tectoriũ # 240 Atrium # 186 Atrio Græci non vſi # 186 Atticæ columnæ # 100 Atticurges # 69. 30 Auripigmẽtum # 234 Aurum quomodo ex detri- # ta veſte et inauratis me- # tallis colligi poſſit # 237 Auſtrina ſigna # 326 Axes # 118
B
22
BAbylonis muri # 19. # 266. Baccæ cum verticillis filo # inſulæ # 86 Baleares inſulæ # 282 Balista # 357 Balistarum brachia homo- # tona # 361 Baliſtas multifariam tor- # queri # 5 Balneæ # 171 Balnei partes quatuor # 257 Balthaſar Senenſis guttas # mutilis ſubiecit # 112 Baluſtriæ # 66 Baricaædes # 66 Barycephala ædes # 66 Baſis nomine quid ſignifi- # cetur # 112 Baſis Tuſcana # 65. 73 Baſis Dorica # 77 Baſis Ionica # 84 Baſis Corinthia # 88 Baſis cõpoſita eadem quæ # Corinthia # 91 Baſſamentum # 94 Baurach # 242 Bes # 59 Beſalterum # 59 Beſſalis proportio # 4 Bilances # 345 Bitumen # 267 Bituminis tenacitas # 267 Borax # 230 Brachiorum breuitas, cata- # pultarum ictus facit ve- # hementiores # 359 Bramates mutilos ſuper tri # glyphos collocauit # 112 Brancha Vrſina # 113 Bruma # 321
402INDEX
C
11
CÆruleum # 241 Cæciliæ Metel. ſepu. # i Cemẽtitii parietes # 19. 45 Cæmentum # 19 Calaſaſtri # 282 Calathipro capitulis # 114 Calcem aſcia dolari # 216 Calchus # 60 Calcis lacus # 217 Calcis materia # 35 Caldaria # 171. 256 Calix # 286 Callimachus artifex ĩ ſcal- # pendo marmore nobi- # lis # 114 Calor motũ excitat # 182 Calx quæ probetur # 216 Cameræ vnde dictæ # 217 Camerarum genera # 217 Camerarum cœlum # 7 Cameræ curuantur # 217 Canobus # 327 Canobum in Græcia nõ vi- # deri # 327 Canopi ſimulachrum # 251 Canterii # 118 Canterius equus # 118 Canteriatæ vites # 119 Capillus muliebris # 360 Capita leonina # 110 Capitulum Ionicum pului- # natum # 12 Capitulum Tuſcanum # 73 Capitulum Doricum # 77 Capitulum Ionicum # 80 Capitulum Corintbiũ # 86 Capitulum cõpoſitum # 91 Captiuorum ſenum ſimula- # chra # 5 Capra machina # 336 Capreoli # 117. 118 Capſum # 355 Caput aquæ # 251 Carbunculus # 37. 253 Carcerum duo genera # 149 Carcheſium # 342. 348 Cardinatum tignum & ſi- # milia # 365 Cardines # 139. 353 Cardines qui tenones # 364 Cardo maſculus & femi- # na # 331 Caryatidis figura cum Ca- # pitulo Dorico # 4 Caryatidũ variæ figuræ # 4 Caryatides ad onera ſuſti- # nenda # 4 Caryatides vnde dictæ # 4 Castellũ aquarũ # 286.
11403INDEX Caſtra temporaria # 15 Caſtra ſtataria # 15 Caſtra ſuſtentoria # 15 Cataceceumene # 36. 269 Cataceceumenites vinum # 269 Catapulta # 357 Cataracta # 177 Cataractes # 259 Catasta # 282 Cataſti # 282 Cataſtli # 282 Catatona # 6 Cataxa # 221 Catenæ # 220 Cathetus # 81. 102 Catillus molæ # 351 Catonem non iacuiſſe dor- # miturum poſt cœpta bella # ciuilia # 191 Caucaſum habere piperis # arbores # 273 Cecubum vinum # 271 Cædrinum oleum materiem # a carie defendit # 51 Cella ſoliaris # 297 Cella Mariana # 63. 209 Cellæ vinariæ lumina vn- # de # 14. 198 Celonia # 336 Cephiſus # 275 Cera punica idest candida # quomodo fiat # 237 Ceræ coloribus pingun- # tur # 120 Cereris ſacrificiis viticis # frondibus lectos ſterne- # bant # 352 Ceroma # 174 Ceroſtrotũ opus # 140 Certamina Græciæ qua- # tuor # 292 Certandi cõtra beluas quis # fuerit modus # 150 Ceruchi # 348 Ceruſſa # 242. 278 Cetrac # 16 Chalcidica # 148 Chaldai ex obſeruatiõe ſy- # derum prædicebant # 327 Chaldæi ignem Deum ba- # bebant # 251 Chaldai # 249 Chelonia # 336 Chinocrates # 27 Chodaces # 342 Choragia # 166 Chorographia # 257 Chratis homines candidos # & flauos efficit #
11404INDEX Chryſocolla armeniaca pro # batiſſima # 239 Chryſocolla # 230 Cilicia # 368 Cimentum # 35 Cinnabaris # 235 Cinnabari Indicum # 235 Circinus # 2 Circini duo genera # 58 Circini centrum # 58 Circinationes diuiſæ in te- # trantes & octantes # 352 Circus # 151 Circulum in. 360. partes # diuìdi quæ gradus appel- # lantur # 329 Cis vermiculus # 179 Ciſium # 335 Claues in ſtructura # 18 Claui muſcarii # 226 Claui vncinati # 226 Claui ærei in humido loco # & in his quæ e ligno non # sũt opibus probãtur # 120 Claui ærei in inteſtino ope # re valent # 220 Clauiculæ # 117 Clima # 6 Clitorius fons abstemios # reddit # 279 Cloacæ # 170 Cnodaces # 342 Coaſſatio # 118 Coaxatio # 118 Cochlea # 351 Coch eæ # 199 Cochlear # 199 Cœlum # 314 Cœlum empyreum Dei & # beatorum ſedes # 323 Cœnationum lacunaria # 7 Colliciæ tegulæ # 186 Colliquiæ # 185 Collum capitulorum # 125 Colluuiarium # 289 Coloſſi # 43 Colores natiui aut compo- # ſiti # 231 Columbaria # 121 Columbar # 122 Columen # 118. 142 Columna Tuſcana # 73 Columna Dorica # 77 Columna Ionica # 84 Columna Corinthia # 88 Columna compoſita # 91 Columna Dorica proportio # nem habet formæ viri- # lis # 112 Columnæ cochlides
11405INDEX # ni & Antonini # 296 Columnæ medianæ # 63 Columnæ Corinthiæ quo- # modo ſtriantur # 133 Colũnæ Doricæ minus con # trabuntur ̈ Ionicæ # 128 Colũnæ quid propriæ # 116 # 118 Columnæ Ionicæ puluina- # tæ # 12 Columnæ eo minus contra- # hendæ quo altiores # 70 Columnarium # 289 Columnarum marmorearũ # a ligneis sũpta ratio # 116 Columnarum altitudinẽ ex # tertia delubri parte con- # stare # 141 Columnas arborum naturã # imitari # 71. 148 Columnationis quin gene # ra # 72 Compactiles trabes # 141 Compluuium # 188 Compluuiatæ vites # 119 Cópoſiti generis partes # 92 Conchæ # 121 Conchylium # 243 Conductor # 7 Conferta ædes # 65 Conformatio # 102 Congius # 199 Coniſterium # 174 Contractura colũnarum # 69 Contrafortia # 206 Conuiuarum numerus va- # rius # 189 Coracinus color, & pi- # ſcis # 276 Coriceum # 174 Corinthii gñis partes # 89 Corinthium æs # 284 Corium # 33. 224 Cornua antennarum # 348 Corollæ triumphales # 113 Coronæ # 45. 149 Coronarium opus # 149. # 231. 297 Coronix # 75 Coronix Tuſcana # 74 Coronix Dorica # 75 Coronix Ionica # 80 Coronix Corinthia eadem # quæ Ionica # 86 Coronix compoſita # 90 corpora calore debilitarii # 4 Corſa # 138 Corui # 45. 91 Coruus demolitor # 363 Cothona #
11406INDEX Cothones # 176 Couriceum # 174 Craſſitudo columnæ # 100 Craſſitudo ſpiræ # 100 Crathis # 275 Craticii parietes # 46. 225 Crepidines # 138 Creta ſelinuſia # 247 Crocodili natura # 259 Crocum horret Crocodi- # lus # 260 Crocus # 260 Cryptæ # 197 Cryptoporticus # 170 Cubilia # 41 Cubus # 46 Cubum duplicare # 298 Culleare vas # 199 Culleus # 199 Culmen # 118 Cuniculi # 365 Cutiliæ aquæ # 264 Cyanos # 241 Cyathus # 199 Cyclicus # 2 Cyclus # 81 Cydnus # 265 Cydnus podagris mede - # tur # 265 Cylindrus # 342 Cymatium # 137
D
22
DEcastylos # 63 Decuria # 211 Decuſſare # 21 Degernſeæ Bauariæ fonté # oleum habere # 265 Deliciæ # 186 Deliciares tegulæ # 186 Deliciatum tectum # 186 Deliquiæ # 186 Delumbata lacunaria # 195 Denarium aureum aut argé # teum fuiſſe # 61 Denarius numerus # 59 Dentes # 80 Denticuli in corona dori - # ca # 11 Denticulinon constituendi # ſub mutilis # 122 Denticulus # 80 Deſignatio # 1 Deſpumare cote # 227 Dextra cœlipars # 315 Diachyſma # 153 Diaglyphicum opus # 225 Dichas # 32 Diagramma # 153 Diametros # 355 Diaſtemata # 8
11407INDEX Diastematica vox # 154 Diastylos ædes # 64 Diaſtylum opus # 127 Diatonos ſiue diatoros la- # pis # 42 Diatonus # 154 Diaulos # 174 Dichalcus # 60 Dictyotheton # 40 Dieſis # 153 Digiti pectinatĩ áplexi # 18 Digitus # 97. 172 Dii delicati # 123 Diis delicatis ædes corin- # thiæ structuræ dica- # tæ # 123 Dii fortes # 123 Diis fortibus doricæ ſtru- # cturæ ædes dicatæ # 123 Dii in ſcenam ex ſublimi # veniebant # 164 Dii medii # 123 Diis mediis dicatæ ædes # Ionicæ ſtructuræ # 123 Dinocrates # 28 Dioptra # 284 Dipteros ædes # 61 Diſpanſa ædes # 65 Diſpluuiata tecta # 185 Diuitias & officinæ vetu- # ſtatem, artifici auctoritatẽ # præbere # 55 Dolo # 347 Domus fœneratorum & pu # blicanorum quales # 12 Donicum pro donec # 104- # 177. 318. Doricæ columnæ. xx. an- # gulos habent, vel. xx. ſtri # gibus excauantur # 131 Dorici generis partes # 78 Doron # 33 Dorus a quo dores dicti # 112 Drachma # 60 Druydæ # 249 Dua pondo # 360 Ductarii funes # 338 Dupondium # 172 Dyodoron # 32 Dyris mons #
E
22
EChea # 159 Elegans structura # 65 Elementa # 15 Eleodeuſium # 174 Eleotheſium # 174 Ellychnium # 254 Embater # 10 Embates # 11 Emplastrum #
11408INDEX Emplecton # 42 Emporia # 176 Encarpus # 113 Encaustice # 121 Encyclios # 180 Encyclopædia # 180 Engibata # 353 Ephœbeum # 174 Epheſiæ Dianæ templum # cedrinis trabibus tectü # 51 Epibatæ # 44 Epidromos # 347 Epiſcenos # 230 Epistomia # 231 Epistylium ſiue trabs # 74 Epistylium tuſcanum # 74 Epiſtylium Doricum # 76 Epistylium Ionicum # 79 Epiſtylium Corinthium # 86 Epiſtylium compoſitũ # 91 Epitonium # 232 Equilia # 200 Eretria creta # 247 Ergata # 389 Eriſmæ # 206 Eriſmata # 334 Errythmus # 8 Erythrodanus # 246 Euerganeæ trabes # 149 Euripi # 229 Eurythmus # 8 Eurythmia # 185 Eustylos # 64 Euthygrammus # 2 Examen # 344 Exampeus fons # 268 Excernere # 35 Ex gruminare # 29 Exhedra # 194 Expreſſiões eminëtes # 135
F
22
FAlernus ager # 270 Falernum vinum # 270 Farnus # 210 Faui in pauimentis # 212 Faui ſexanguli # 212 Fauni templum # 62. 64 Fauonii ortus # 47 Femora # 75 Fenestræ in angulis ædifi- # ciorũ non tolerandæ # 121 Ferrũ ne rubigo vitiet # 220 Feſtones # 111 Fibula # 18. 335 Fibulata colligatio # 18 Filex # 211 Fistuca # 95. 339 Fistucatio # 94. 210 Fluuiata abies # 4 Fœminæ ſedebant non
11409INDEX # cumbebant # 191 Folles fabrorum # 334 Fons circa Tempe æs & # ferrumrodens # 277 Fores # 136 Forfices # 337 Formacei parietes # 46 Fornicari # 50. 204 Forpices # 337 Fortunæ templum # 62 Fraces # 215 Freggia # 12 Frigus torporẽ inducit # 182 Frontatus lapis # 42 Fructuaria pars villæ # 198 Fuligo # 240 Fulminum figuræ # 131 Fundamentum # 96 Fundula # 21 Funes baliſtarum è capillo # muliebrifieri # 360 Fuſi # 342 Fuſterna # 49
G
22
GAlieni Imper. porti- # cus # 167 Gentes eas habere acutiorẽ # vocem quæ breuiorem ba- # bent poli eleuationẽ # 181 Genethliaci # 328 Genethliologia # 328 Genethliologi # 328 Geniculus # 289 Geographia # 258 Germanorum comæ fla- # uæ # 181 Geſtatoriæ ſcalæ # 334 Ghirlandæ # 113 Gingiber # 273 Giroilli # 20 Glandulæ # 264 Glarea # 252 Glastum # 241 Gnoma # 20 Gnomon # 20. 223 Gnomonice # 12 Gradibus interiectæ refra- # ctiones # 96 Gradus adferre maiestatẽ # templis # 66 Gradus duos peripterõ ædẽ # Tuſcanam habere # 143 Gradus ipares in tẽplis # 98 Gradus quot continui collo- # candi # 99 Graduum retractio # 98 Gradus ſcalarum gestato- # riarum dici ſcádulas # 334 graduũ craſſitudo # 96. 397 Gramma # 235
11410INDEX Granaria # 14. 200 Graphis # 1 Graphicotera delecta - # tio # 134 Grauitas ſoni vnde # 153 Groteſcæ picturæ gñs # 228 Grumoſus lapis Romæ qui # ſpronius dicitur # 38 Grumus # 29 Grus machina # 364 Guadum # 241 Gubernaculum # 346 Gubernaculi partes # 347 Gula recta # 163 Gula inuerſa # 99. 163 Guttarum duo genera # 127 Gymnoſophistæ # 249 Gynæconitis # 202 Gynæcium # 202 Gynæciarii # 202 Gypſum #
H
22
HArmonia in aſpecti- # bus planetarum # 9 Helepolis # 366 Helices # 87 Hemicylindri figura # 305 Hemina # 199 Hemiſphærium # 173 Hemiſphærii figura # 219 Hemitonium maius & mi- # nus # 153 Herpacantha # 113 Heterorithmus # 8 Hexagonus aſpectus plane # tarũ ſiue ſextilis. # 9. 318 Hexedra # 173 Hierapolis fontem habet cu # ius aqua in tophum dura- # tur # 267 Himera # 265 Hippodromus Baſſiani # 1 Hippopotamus # 260 Hirundinis cauda # 359 Homines feneſtrata pecto- # rahabere oportuiſſe # 54 Hominis iusta statura # 56 Hominis magnitudo # 59 Homotona # 6 Honoris & virtutis ædes a # C. Mutio # 63. 209 Honoris templum nemo in- # grediebatur, niſi prius per # virtutis templum tranſi- # uiſſet # 209 Horam Ægyptii quomodo # ſignificabant # 261 Horizon # 181 Horoſcopa # 328 Hyalostrotum opus #
11411INDEX Hydrargyrum # 236 Hydraulæ # 350 Hydraulicæ machinæ ad # quid # 6 Hydraulicas primus inſti- # tuit Cteſibius # 331 Hypanis # 268 Hypæthrum templum Io- # ui # 62 Hypæthria ante vestibula # templorum # 11 Hyperthyrides # 138 Hyperthyrum # 136 Hypocauſis # 171 Hypocaustum # 171 Hypogea # 204 Hypogeæ ábulationes # 170 Hypothyrum # 136 Hypotrachelium # 69 Hyſginum # 246
I
22
IChneumon # 259 Ichnographia # 10 Icunculæ # 354 Inhrices # 30.40 Immiſſarium # 286 Impages # 139 Impluuium # 188 Impoſtæ # 205 Incernere # 35 Incerniculum # 36 In cultro ſtare # 355 Incumbæ # 205 Indiam fontes habere quo- # rũ aquavt oleũ ardet # 265 Indicum # 239. 240 Inducere # 225 Infantium putorum statu- # ra # 56 Inferis diis in effoſa terra # ſacrificari # 135 Infundibulum # 351.354 Inre ædificatoria primum # iudicare quid deceat # 183 Inſilia # 334 Inſula # 21 Inſulæ vrbium # 21 Intercolumnium # 126 Interpenſiua # 185 Interſcalmium # 348 Interſtylobatium # 169 Inteſtinum opus # 231 Intrita # 216 Iocinora animalium illeſa # ſalubritatẽ loci arguũt # 15 Ion # 112 Ionici generis partes # 85 Ioppe # 267 Iouis templum ſub dio # 64 Ipsvermiculus #
11412INDEX Iris # 319 Iſatis # 241 Iſodomum # 41 Isthmia # 292 Italicum genus mixtũ # 90 Itali foro oblongo vſi # 147 Iugatæ vineæ # 28 Iugerum # 289 Iugum militare # 28 Iugumenta # 28 Iugumentare # 28 Iuncus odoratus # 272 Iupiter Pompeianus # 67 Ix vermiculus # 179
L
22
LAconicum # 239. 257 Lacoiomus # 229 Lac cyrenaicum # 274 Lac ſyrpicum # 274 Lacuna aquæ # 238 Lacunaria # 217 Lacus # 223.287 Læua cælipars # 315 Lama # 238 Lamella # 238 Lamina # 238 Lapicædinæ # 38 Lapides quando eximendi, # & inſerendi tecto # 40 Laquearia verſatilia # 124 Laqueatæ cœnationes # 123 Larix non ardet nec carbo- # nem reddit # 52 Larmerii # 45 Laſer # 274 Laſeratus # 274 Laſerpitium # 274 Latastris tecta tegi # 30 Lateres ad ſolem ſicca- # ri # 32 Lateres quando ducẽdi # 32 Laterna # 144 Laterũtria genera # 32. 33 Latomi # 38 Latomiæ # 38 Lauandi publice hora # 171 Lazuli lapis # 241 Lazurion # 241 Lecti accubitorii # 355 Lecti triclinares # 355 Lectorũ ĩ cœnis vſus # 190 Lecythus # 174 Leones # 287.275 Leucophæus # 275 Libella # 3. 223 Libra # 223.345 Librare aquam # 284 Lichas # 32 Lienis cura #
11413INDEX Lienoſi # 16 Limen # 200 Linearum multiplex ra- # tio # 2 Linea pro funiculo # 152. # 200. 331 Lineæ rectæ adregulam re- # feruntur # 2 Lineationem ad architectũ # pertinere # 1 Locator # 7 Loci & aeris habenda ra- # tio # 13 Locü quomodo antiqui pro- # babant ſi eſſet ſalubris # necne # 15 Locus cladis Rom. ad Tra # ſimenumlacum # 352 Locus Virgil. Æneid. vi. # 2 Logeum # 165 Lorica # 46. 213 Loricula # 213 Lunam a Sole mutuari lu- # men # 320 Lunam ſilere # 320 Lunæ ortus # 320 Lunulatæ cameræ # 217 Luſtrum # 238 Lutea herba # 247 Lydius lapis # 270 Lynceſtis # 278 Lyſis # 99.
M
22
MAceriæ # 46 Machinæ oppugnato- # riæ # 361 Machinæ repugnato- # riæ # 361 Magi # 249 Magnæ statuæ # 43 Magudaris # 274 Mali partes # 348 Malleoli # 368 Malluuium # 232 Malta # 270 Malus # 348 Mamertini # 270 Manacus circulus # 329 Margaritas aceto diſſol- # ui # 278 Mariana cella # 63. 209 Marmor atum opus # 216 Marmorei parietes # 46 Marti ædes extra vrbem # construenda # 26 Maſpetos # 274 Mataxa # 221 Materiatura # 119 Materies qñ cæden da # 46 Mathematici #
11414INDEX Matta # 221 Mauros mapalia ſcirpis te- # gere # 30 Mauruſii qui Mauri # 258 Mauſolei frótes a. iiii. ſcul- # ptoribus cœlatæ # 208 Mauſolei menſura # 208 Maximæ statuæ # 43 MaZaca # 267 Medianæ columnæ # 63 Megalographia # 227 Melas # 274 Melinum # 234 Melita # 270 Mello # 347 Mendicum velum # 351 Meniana # 45. 147 Menſæ # 290 Menſas toties mutari quo- # ties fercula # 188 Merones # 178 Merulæ # 353 Meſolabii figura # 113 Meſolabium # 305 Meta # 29. 351 Meta molæ # 351 Meta ſolida & caua # 331 Metaxarii # 221 Metopæ # 76 Metopæ aut puræ aut ſcal- # ptæ # 76 Midas vermiculus # 179 Milo crotoniates # 293 Mineruæ tẽplum ad acro- # polim # 144 Miniculator # 313 Minium # 235. 237. # 239. 313 Minutiaria # 119 Mitylene # 269 Mixta vox # 154 Modigliones # 45. 90 Modulationũ genera # 154 Modulus # 125 Modulus acceptorius # 286 Modulus æneus in castello # erogatorius # 286 Molæ aquariæ # 351 Molæ iumentariæ # 351 Molæ manuariæ # 351 Molæ truſatiles # 351 Molend ni ferrum # 351 Monopteros # 61. 149 Monotriglyphum # 129 Mortarium # 177. # 214. 291 Morteſia # 41. 365 Moſaicum # 208 Mulieres ad pariendum na # tæ # 48
11415INDEX Mundus # 313 Mundum eſſe animal # 314 Muri oppidorũ ſinuoſi # 17 Muſcaria # 226 Muſcarii claui # 226 Muſicas ſyllabas vt, re, mi, # fa, ſol, la, quis iuenit # 155 Muſiuarii # 208 Muſiuum opus # 208 Mu@ili # 90 Mutilos in faſtigiorum fron # tibus fieri nó debere # 123 Mylaſa # 43 Myrrha # 273
N
22
NAres # 226 Nationes meridianæ # imbecilliores ſed perſpica # ciores # 182 Naualia # 176 Nauium proræ minio, aut # rubrica pictæ # 313 Nebulæ vnde creétur # 256 Nemea # 292 Neruici ſiue Neurici # 264 Neuroſpasta # 354 Nichii # 7 Nili caput # 259 N lus primo Dyris, poſt Ni # gir, demum Nilus # 258 Norma # 223.294 Norma angulos exigi- # mus # 294 Numerus perfectus # 59 Nucleus # 211
O
33
OBolus # 60 Ochra # 232 Octastylos # 64.67 Oculorum ſenſum ſæpe fal- # li # 154 Odeum # 166 Oeci conuiuiorum virilium # locus # 194 Oecos aſarotos # 194 Officinator # 206 Oleum cedrinum materiem # atinea defendit # 51 Olympia # 292 Omne quod ſub picturá ca- # dit, regulæ & circini bene # ficio fieri # 184 Opa # 76 Ophiucus # 325 Oppilare # 205 Oppilatio # 205 Optice # 3 Opus arenatum # 216 Opus albarium # 216 Opus ad loci naturam tem-
11416INDEX # perandum # 183 Opus coronarium # 149 Opus ĩteſtinũ # 50. 133. 186 Orbiculorũ multitudine põ- # dera facilius tractari # 341 Orchestra # 163 Ordinaria structura # 41 Organum # 354 Orthæ # 45 Orthographia # 10 Orthostatæ #
P
22
PAlangæ # 349 Palangarii # 349 Palmare # 368 Palmares ſtatuæ # 44 Palmipedale # 366 Palmopes ſiue palmi- # pes # 162 Palmula # 348 Palmus # 172 Palmus duplex # 60 Pandare # 50. 204 Pantheon æreis tegulis te- # ctum # 30 Papillæ # 287 Parætonium # 233 Parapegmata # 328 Pararythmus # 8 Parietum genera # 46 Parietum tectura quomodo # fortis & nitida # 224 Pariles statuæ # 43 Pastellum # 241 Pauimẽta ex ſcutulis # 212 Pauimenta lithoſtrota # 212 Pauimenta ſpicata # 215 Pauimẽta prius picta # 212 Pauimenta ſubdialia a græ # iis inuenta # 213 Pectinata tecta # 186 Pectinatim connectere # 18 Pedestala # 94 Pedis qui & as et pondo di- # ciiur menſura # 97 Pedis diuiſio # 172 Pegmata # 328 Pentaihli # 292 Pentathlon # 292 Pentaſpastos # 338 Pentastiche porticus # 167 Pergami bibliotheca # 207 Periodon vincere # 293 Peripteros ædes # 61 Periſtylia # 64 Perixyomenos # 175 Perones # 178 Perpendiculum # 206. 227 Pes virilis, ſexta altitudi- # nis corporis pars #
11417INDEX Phænon Salurnus # 317 Phalangæ # 349 Phalangarii # 349 Phalanges # 349 Phalangiæ # 349 Philologus # 180 Philotechnus # 180 Phlomos # 254 Phrygiones # 12 Phthongus # 154 Phthongi tantum ſeptem an # tiquis # 155 Phylitis # 16 Pictura imago eius quod vel # est vel eſſe potest # 228 Picturarum prominen- # tiæ # 184 Pilæ # 204 Pinacothecæ # 187 Piper album # 273 Piper longum # 273 Piræeus # 264 Piſces natura calidos # 16 Pistrina # 351 Pix # 52 Plana forma # 10 Planetarii # 327 Planetarum aſpectus # 318 Planetarum eurſus # 316 Planetarum a terra distan- # tia # 329 Planetarũ magnitudo # 322 Planta # 10 Plastes proplasticen cera # fingit # 10 Plaſtice # 7 Platanones # 175 Platanus # 175 Plateæ # 21 Pleiades # 203 Plexæ colligationes # 333 Plinthus # 45. 65 Pluma acus # 196 Plumarii # 196 Plumbo tecta operta # 30 Plutei # 133. 149. 164 Pneumatica organa # 330 Podium # 163 Poli duo # 315 Poliorcetes demetrius # 367 Pollex # 97 Polymitarii # 196 Polyſpastos # 338 Pomaria vbi contabulan- # da # 14 Pomulatus equus # 212 Porta Camæna quæ et Ca- # pena # 262 Porta collina # 62 Porta latina # 262
11418INDEX Porticus duplices # 167 Porticus perſica # 5 Porticus ſtadiatæ # 175 Portuum genera # 176 Præcinctiones # 152 Præfurnium # 172 Prætorium # 166. 196 Procætion # 201 Prœti filiæ # 279 Progreſſus aggerum # 176 Proiectura baſium # 94 Prophetæ # 249 Proplastice # 10 Propnigeum # 175 Proportiones in figuris # 9 Proſcenium # 161 Prostylos ædes # 62 Prothyrides # 138 Protypus # 10 Prouindemia # 324 Pſeudodipteros ædes # 61 Pſeudiſodomon # 42 Pſeudourbana # 197 Pſimmythium # 242 Pterna # 348 Pteromata # 61 Pubticam # 287 Pugillares # 24 Pulſuum differentiæ # 8 Puluinus # 177 Puluis puteolanus # 36. 177. Pumex Pompeianus # 36 Purpura et eius genera # 245 Purpureũ apud Poetas quid # dicatur # 245 Puteorũ effoſſiones # 291 Pycnostylos # 64 Pychagoras cum quid noui # inueniſſet, Muſis bouem # immolabat # 295 Pythia # 292 Pyxidatæ cõmiſſuræ # 290 Pyxidiculæ nautarum in- # uentor # 356
Q
22
QVæ ad architectum # ſpectent # 183 Quadræ # 99 Quadrata ſaxa # 19 Quadrati area # 293 Quadrati duplicatio # 294 Quadratus locus # 293 Quadrifluuia # 49 Quartarius # 199 Quinquertium # 292 Quinquertiones # 292 Quot calendis # 343 Quot diebus # 343 Quot dies # 343 Quot menſibus #
419INDEX
R
11
REdemptor # 7 Regula # 79 Regula rectilinea # 2 Remigum tres differen- # tiæ # 348 Remipartes # 348 Remi ſub aqua fracti vi- # dentur # 184 Replum # 140 Reſina # 52 Reticulatum opus # 40 Rhyparographos # 227 Rythmus # 8 Riui duo ad Euripidis ſe- # pulchrum # 277 Roma tecta ſcandulis an- # nis. cccclxx. # 29 Romæ laus # 183 Romana ædificia primo # vnius contignationis # 45 Romanos variarum rerum # imagines in columnas trãſ # tuliſſe # 5 Romuli caſa # 29 Roſtra nauium # 366 Rotæ hauſtoriæ # 178 Rubia # 246 Rubrica # 232 Rudus duplex # 211 Ruſticapars villæ # 197
S
22
SAbuli tria genera # 31 Sabulo maſculus # 252 Sabulo ſolutus # 252 Saburra # 290 Sacoma # 297 Salæ # 195 Salmacis fons # 44 Sambuca # 181. 368 Sandali lignum # 266 Sandaracha # 243. 268 Sanguinis reiectio # 20 Sapinus # 49 Sarracum # 334 Scæa porta Troiæ # 17 Scæuola # 17 Scæuus # 17 Scalæ cochlides # 296 Scalæ gestatoriæ # 334 Scalæ i vaticái hortis # 296 Scalarum retractionis ra- # tio # 297 Scalas aut gradibus, aut ac- # cliui conſtare # 295 Scamilli # 99. 169 Scandulæ # 29. 333 Scaphia horologii gñs # 330 Scapi triẽtales # 342 Scapusſcalarum # 291
11420INDEX Scena # 10. 161 Scenarum genera tria # 164 Scenographia # 9 Schidiæ # 29. 240 Sciographia # 9 Schola # 172 Scolopandra # 16 Scolopendria # 16 Scorpio # 357 Sculptor cera protypum fin # git # 10 Sculptores antiqui gracilio # ribus modulis delecta- # ti # 57 Scutulatus # 212 Scutulæ in pauimẽtis # 212 Scutula # 212 Scyphus # 232 Scrupulus ſiue ſcripu- # lus # 236 Securiclæ # 142 Securiclati cardines # 359 Semimetopia # 127 Septẽ orbis ſpectacula # 209 Septentrionales fortiores, # ſed imprudentiores # 183 Serra dentata # 38 Serra nõ dentata # 38 Serræ dentes # 18 Seſſimonium # 209 Seſtertius # 60 Sigilla # 43 Signa # 43 Signifer # 314 Signinum opus # 35. 291 Sil # 228 Salacei cunei # 228 Silis tria genera # 232 Silicis genera # 35 Silphion # 274 Simæ nõ niſi in ſummis co- # ronis ponuntur # 108 Siparium # 333 Siparum # 347 Siphunculi # 287 Siri # 197 Sis vermiculus # 179 Smirillum poliendis aptum # marmoribus # 225 Sol mundi oculus # 317 Sole occidente adoraturi ad # austrum ſpectabant # 135 Soleas cœnaturi depone- # bant # 191 Soliaris cella # 297 Solidum # 94 Solis maxima declina- # tio # 329 Solis meatus duplex # 317 Solium # 297
11421INDEX Solstitium # 321 Soluere # 343 Solutio # 343 Solum fistucatum # 277 Specula qua materia fie- # bant # 225 Specus # 288 Speroni # 206 Speronius lapis # 38 Sphær arum interuallũ # 322 Spira # 101 Splenis figura # 16 Splenium # 16 Sputiſmata # 27 Squameola gypſi ſpe- # cies # 222 Squinantum # 272 Stacte # 274 Stadium # 174 Stamen # 334 Statera # 345 Statio # 176 Statuæ in templis ponen- # dæ # 155 Statuarum genera # 43 Statumen # 209 Stellæ ſextuplici magnitu- # dinis differentia # 322 Stereobata # 94 Strategeum # 166 Stria # 109. 133 Striatæ columnæ # 109 Strigæ # 133 Striges # 133 Strigiles # 174 Strigméta balnearum # 174 Strix # 109. 133 Strophæ # 348 Structilis aquæductus # 285 Structura Dorica, Corin- # thia, Ionica # 11 Strumæ # 264 Struppi # 348 Stucchum quomodo fiat # 7 Stygis aquam non niſi mu- # læ vngula contineri # 278 Stylobata # 94. 191 Stylobata Tuſcanus # 73 Stylobata Doricus # 78 Stylobata Ionicus # 85 Stylobata Corinthius # 88 Stylobata compoſitus # 92 Styx apud Nonacrim # 277 Subdiſpanſa ædes # 65 Subconferta ædes # 65 Subgrundatio # 118 Subgrundia # 52 Subiugia lora # 349 Sublicæ # 95 Sublicius pons # 95
11422INDEX Subſcudes # 142. 351 Substructio # 96 Subtegmen # 334 Succernere # 35 Sucula # 339 Suggrunda # 118 Sunias Pallas # 145 Sunium # 145 Suo ſibi # 288 Supercilium # 101 Superis fiebant ſacra in lo- # cis a terra exaltatis # 135 Superliminare # 135 Supra tholum pyramis, ſu- # prapyramidem flos # 144 Symmetria # 55 Sympathia concentuum & # planetarum # 9 Synopis # 232 Synopis lemnia # 233 Syrpe # 274 Syſlylos ædes # 64 Systylon opus # 128
T
22
TAblinum # 187 Teanũ ſidicinũ # 278 Tecta deliciata # 186 Tecta diſpluuiata # 185 Tectorium # 216. 224 Tegendorum tectorum va- # rii modi # 29 Tegulæ deliciares # 186 Tegularũ differentiæ # 226 Telamon # 203 Templa aſſamenta # 142 Templorum frontes in occi # dentem vergant # 134 Templorum ſeptuplex ra- # tio # 61 Templum fortunæ viri- # lis # 110 Temporum mutationes qua # tuor # 321 Tenaculæ # 337 Terebra # 368 Teredo # 178 Termis # 179 Terra ſigillata # 233 Terra viridis # 234 Terræ varia menſura # 22 Terrestribus diis ſacrificia # fiebant in terra # 135 Tertiarium # 143 Tetragonus # 9 Tetragonus aſpectus # 118 Teſtæ # 32 Teſtæ vitreatæ # 32 Teſtudo arietaria # 362 Tetrantes # 102 Tetraſtiche porticus # 167
11423INDEX Thalamus # 201 Theatra temporaria # 161 Theatrum # 150 Theatrum Curionis # 161 Theatrum in hemicycli fe- # re formam # 162 Theatrum Marcelli # 11 Theatrum Pompeii # 66 Theſauri # 170 Theſmophoria # 352 Tholus # 144. 230 Thrips vermiculus # 179 Thryallis # 254 Thur # 137 Thurifera arbor # 272 Thus adulter atum # 273 Thus maſculum # 273 Tigna ab antiquis directa # collocabantur # 119 Tinea # 178 Tmolites vinum # 269 Tmolus # 269 Tolleno # 337. 363 Tomica # 220 Tomices # 220 Tonſillæ # 264 Tophi genera tria # 36 Topiaria # 229 Torcular # 199 Torculare # 199 Torculum # 199 Tormentum # 358 Torulus # 50 Trabeatio # 72 Trabs # 74 Trachelon # 348 Trama # 334 Tranſtilla # 118 Transtra # 118 Tranſuerſaria # 253 Traſimenus lacus # 352 Trepondo # 360 Tribunæ # 230 Tribunal # 148 Triclinia pro anni tempore # mutanda # 196 Triclinium # 188. 202 Triglyphi # 11 Triglyphi in Zophoris do- # ricis # 112 Triglyphi vnde vocati # 76 Trigonus # 9 Trigonus aſpectus # 318 Triplex vocum ratio # 154 Tripoleæ in polituris v- # ſus # 225 Triticũ in ſublimibus gra- # nariis condendum # 200 Trochlea # 336 Trulleum # 232
11424INDEX Trulliſſatio # 222 Trunci # 99 Trutinarum duo gene- # ra # 344 Tuana # 267 Tubi # 285 Turres rotundæ # 18 Turris ambulatoria # 363 Turrium machinarum tabu # lata ciliciis tegi, ad reiicié # dos ignis ictus # 368 Tuſcanici gńis partes # 74 Tyburtini lapides # 39 Tympanum # 139. # 340.
V
22
VAluæ # 136 Vaporarium # 172 Varæ # 362 Vaſa ænea in theatris # 6. # 159 Vaſa cullearia # 199 Vbera # 287 Vberthur # 137 Vectiarii # 199 Vectis rostratus # 344 Velorum genera # 347 Velorũinductiones in thea- # tris & foro # 333 Venarum in arboribus tri- # plex differentia # 49 Venti vnde fiunt # 256 Ventorum partitio # 21 Vermiculus cornu ro- # dens # 179 Vermi culus fabarũ # 179 Vermiculus frumẽtum ro- # dens # 179 Vermiculus lignarius # 179 Vermic. vestes rodẽs # 179 Vermiculusvites rodẽs # 179 Vermic. vitrũrodens # 179 Verſoria # 356 Verſuræ # 152. 166 Villæ partes # 197 Villa pſeudourbana ſiue vr- # bana # 197 Villoſum ſericum # 276 Villutum # 276 Vinaria cella # 14. 200 Vinum Albanum # 271 Vinum campanum # 14 Vinum Catacecaumeni- # tes # 269 Vinum Cecubum # 271 Vinum Falernum # 270 Vinum lixiuum # 268 Vinum mamertinum # 270 Vinum præliganeum # 268 Vinum protropon # 268
11425INDEX Vinum ſtaganum # 271 Vinum ſub dio exponi # 14 Vinũ Tmolium ſiue Tmo- # lites # 269 Vinum tortiuum # 268 Viridia ſiue virida- # ria # 195 Viridarii # 195 Viri in lectis cubantes cœ- # nabant # 191 Viſitata et inuiſitata # 315 Vitex # 50. 352 Vitrum criſtallinum Mu- # ranum # 8 Vitruuius perpetua oratio- # ne vſus # 5 Vitruuio in eis quæ ad grá- # maticæ regulas pertinent # eſſe ignoſcendum # 142 Vlua # 29 Vncia # 97 Vocum ratio triplex # 154 Vocum varietas ex clima- # tum diuerſitate # 181 Volumina # 24 Voluta # 81. 102 Volutæ, maiores helices # 117 Volutulæ, minores heli- # ces # 117 Vox continua # 154 Vox interuallata # 154 Vrna # 199 Vſus antiquorum ad tecto- # ria parietum # 224
X
22
XAnthũoues ruffas ef- # ficere # 276 Xanthus alio nomine Sca- # mander # 276 Xuthus # 112 Xyloſtrotum opus # 140 Xystarches # 176 Xyſtrophylax # 174 Xyſtum # 176 Xystus # 176
Z
33
ZAma # 281 Zimpiperi # 273 Zodiacus # 319 Zona # 319 Zophori # 12 Zophorus Tuſcanus # 74 Zophorus Doricus tri gly- # phis ſcalptus # 75 Zophorus Ionicus # 80 Zophorus Corinthius Ioni- # co ſimilis # 86 Zophorus compoſitus # 90 Zygia #
FINIS.
426
Impreſſum Romœ apud 10. Andream Doſſe-
na Thaurineñ. Anno Domini.
M. D. XL IIII.
427
[Empty page]
428
[Empty page]
429
[Empty page]