Vitruvius, M. Vitruvii ... de architectura libri decem, ad Augustum Caesarem accuratiß conscripti: et nunc primum in Germania qua potuit diligentia excusi, atq[ue] hinc inde schematibus non iniucundis exornati; Works included: De staticis experimentis dialogus / Nicolaus Cusanus; De aquaeductibus urbis Romae / Sextus Iulius Frontinus, 1543

Bibliographic information

Author: Vitruvius
Title: M. Vitruvii ... de architectura libri decem, ad Augustum Caesarem accuratiß conscripti: et nunc primum in Germania qua potuit diligentia excusi, atq[ue] hinc inde schematibus non iniucundis exornati; Works included: De staticis experimentis dialogus / Nicolaus Cusanus; De aquaeductibus urbis Romae / Sextus Iulius Frontinus
Year: 1543
Number of Pages: 262 S.

Permanent URL

Document ID: MPIWG:70F3EG9E
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:70F3EG9E

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
Table of contents
1. Page: 0
2. M. VITRVVII VIRI SV AE PROFES-SIONIS PERITISSIMI, DE ARCHITECTVRA LIBRI DECEM, AD AVGV-ſtum Cæſarem accuratiß. conſcripti: & NVNC PRIMVM IN GERMANIA QVA potuit diligentia excuſi, atq; hinc inde ſchema tibus non iniucundis exornati. * ADIECIMVS ETIAM PROPTER argumenti conformitatem, SEXTI IVLII FRONTINI DE AQVAEDVCTIBVS VRBIS ROMAE, libellum. Item ex libro NICOLAI CVSANI CARD. DE STATICIS EXPERIMEN-tis, fragmentum. Cum indice copioſißimo, & diſpoſi-tione longe meliori, quàm antea. Sum Philippi Torrentini. 1567. ARGENTORATI IN OFFICINA Knoblochiana per Georgium Machæropiœum. ANNO M. D. XLIII. Page: 5
3. GEORGIVS MACHAEROPIOEVS Typographus ad lectorem. Page: 7
4. OMNIVM CAPITVM LIBRORVM. X. M. VITR VVII DE ARCHITECT VRA ENVMERATIO. CAPITA PRIMI LIBRI. Page: 11
5. CAPITA SECVNDI LIBRI. Page: 11
6. CAPITA LIBRI TERTII. Page: 12
7. CAPITA LIBRI QVARTI. Page: 12
8. CAPITA LIBRI QVINTI. Page: 12
9. CAPITA SEXTI LIBRI. Page: 13
10. CAPITA SEPTIMI LIBRI. Page: 13
11. CAPITA OCTAVI LIBRI. Page: 14
12. CAPITA NONI LIBRI. Page: 14
13. CAPITA DECIMI LIBRI. Page: 14
14. INSCRIPTIONES, EX TRANSLATIONE ITALIC A authoris, ſchematibus ſuprapoſitæ Page: 16
15. FINIS. Page: 18
16. INDEX GRAECARVM DICTIONVM, QVAE in Vitruuij libris ſparſim leguntur. PVNCTVM VNVM, PAGINAE PARTEM priorem: duo uero poſteriorem denotant. A. Page: 20
17. B. Page: 20
18. Δ. Page: 20
19. E. Page: 20
20. Z. Page: 20
21. H. Page: 20
22. Θ. Page: 20
23. I. Page: 21
24. K. Page: 21
25. Λ. Page: 21
26. M. Page: 21
27. N. Page: 21
28. Ξ. Page: 21
29. O. Page: 21
30. Π. Page: 21
31. Σ. Page: 21
32. T. Page: 21
33. T. Page: 22
34. Φ. Page: 22
35. X. Page: 22
36. Ω. Page: 22
37. ARCHITECTI VIRTVTES. PHIL OSOPHIAE ET DISCIPLINARVM MEDIOCRITER SIT PERITVS: NON ARROGANS: SED FACILIS, AEQVVS, ET FIDELIS: SINE OMNI AVARITIA, QVOD EST MAXIMVM. Page: 22
38. INDEX IN DE-CEM M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA LIBROS copioſißimus. A. Page: 23
39. B. Page: 26
40. C. Page: 26
41. D Page: 31
42. E. Page: 32
43. F Page: 33
44. G. Page: 35
45. H. Page: 36
46. I. Page: 37
47. L. Page: 38
48. M. Page: 40
49. N Page: 41
50. O. Page: 42
51. P Page: 43
52. Q. Page: 46
53. R. Page: 47
54. S. Page: 48
55. T. Page: 51
56. V Page: 54
57. X. Page: 55
58. Z. Page: 55
59. MENDAE QVAE OBITER IRREPSERVNT: VNA cum Coniecturis ſuper loca aliquot deprauata. Page: 55
60. IN IVL. FRONTINO. Page: 56
61. FINISH. Page: 56
62. DE ARCHITECTVRA, LIBER PRIMVS. Page: 57
63. QVID SIT ARCHITECTVRA, ET De architectis inſtituendis. CAPVT. I. Page: 58
64. EX QVIBVS REBVS ARCHITE-ctur a conſtet. CAPVT. II. Page: 65
65. DE PARTIBVS ARCHITECTVRAE IN PRI-uatorum & publicorum ædificiorum diſtributio-nibus, & gnomonices & machinationis. CAP. III. Page: 69
66. DE ELECTIONE LOCORVM SALVBRI um, & quæ obſint ſalubritati, & unde lumina capiantur. CAP. IIII. Page: 70
67. DE FVNDAMENTIS MVRORVM & turrium. CAP. V. Page: 73
68. MOENIVM ATQVE TVRRIVM murorum figura. Page: 74
69. FVNDAMENTI PECTINATIM FACTI uelutiſerræ dentes eſſe ſolent. Page: 77
70. DE DIVISIONE OPERVM, QVAE INTRA muros ſunt, & eorum diſpoſitione, ut uentorum noxij fla-tus uitentur. CAPVT VI. Page: 78
71. AEOLIPILARVM FIGVRA. Page: 78
72. PALLADIA ATHENIENSIVM TVRRIS MARMO-reaoctogena andronici Cyrreſtis perſtructa. C.C.C.M.O. Page: 80
73. TRITONIS FIGVR A. Page: 81
74. De electione locorvm ad uſum communem ciuitatis. CAP. VII. Page: 86
75. M@ VITRVVII DE ARCHITECTVRA, LIBER SECVNDVS. Page: 87
76. DE PRISCORVM HOMINVM VITA, ET de initijs humanitatis at tectorum, & incrementis corum. CAPVT I. Page: 88
77. AVREA AETAS QVAE PRISCORVM HOMI-num uita humanitatis{qúe} initium, & propter ignem ſermo-num procreatio ac architecturæ principium fuiſſe dicuntur. Page: 89
78. EX PRIMA MVNDI HOMINVM AETATE ædificatio, multienim ab animalibus exempla uitæ conſeruamen{qúe} imitati ſunt. & cet. Page: 91
79. PRISCORVM HOMINVM COLCHORVM at Barbarorum materiata conſtructio. Page: 93
80. DE PRINCIPIIS RERVM SECVNDVM Philoſophorum opiniones. CAP. II. Page: 94
81. DE LATERIBVS. CAP. III. Page: 95
82. GRAECORVM LATERVM EX TRIBVS GE neribus conformatis & eorum ſectionum, ac com-poſitionum figura. Page: 96
83. DE ARENA. CAPVT. IIII. Page: 99
84. DE CALCE. CAPVT. V. Page: 100
85. DE PVLVERE PVTEOLANO. CAP. VI. Page: 100
86. DE LAPICIDINIS. CAP. VII. Page: 102
87. DE GENERIBVS STRVCTVRAE, ETEA rum qualitatibus modis ac locis. CAP. VIII. Page: 103
88. MVRI RETICVLATI AFFIGV-ratiindicatio. Page: 104
89. ANTIQV AE STRVCTVR AE IMBRI-catæ figura, quæ incerti muridicitur. Page: 104
90. MONVMENTORVM IN ORTHOSTATIS contentorum parietum figura. Page: 107
91. ISODOMI STRVCTVRA. Page: 108
92. PSEVDISODOMI STRVCTVRA. Page: 109
93. GR AE CORVM STRVCTVRA EX DI-uerſis lateribus ac ornamentis inter Diato-nos perpetuas continentes parietes. Page: 111
94. QVAE A MAVSOLO REGE IN HALICAR. naſſo ſitu egregijs operibus perſtructa fuerunt: nam in ſeptem ſpectaculis mundi dinumerabantur, affiguratio hic extat. Page: 113
95. DE MATERIE CAEDENDA. CAP. XI. Page: 116
96. LACVNARIIVTI communis generis figura. Page: 119
97. AQVATILIVM RATVM AFFIGVRATIO. Page: 121
98. DE ABIETE SVPERNATE ET INFER-nate, cum Apennini deſcriptione. CAP. X. Page: 123
99. DE ARCHITECTVRA, LIBER TERTIVS. Page: 124
100. DE SACRARVM AEDIVM COMPOSITIONE & ſymmetrijs et corporis humani menſura. ACP. I. Page: 125
101. EX AEDIVM SACRARVM PRINCIPIIS, ex quibus conſtat figurarum aſpectus, & primum in antis ναώσ ἐν πρ@ά ςασις dicitur. Page: 129
102. PERIPTERI FVND AMENTI ICHNOGR APHIA, ex qua ad totius ædis orthographiam facillime periti architecti peruenire poſſunt. Page: 131
103. DE QVINQVE AEDIVM SPE. ciebus. CAPVT. II. Page: 133
104. PYCNOSTYLI INTERCOLVMNIVM ſyſtyli{qúe} perſiguratio. Page: 134
105. DIASTYLI INTERCOLVMNII AC areoſtyli figura, cuius auteminter colum. certaliber tate à quatuor modulis uſ quantum cius columnæ longitudo ampliatur diſtan-tia collocare decet. Page: 136
106. DE FVND ATIONIBVS ET COLVMNIS, at earum ornatu & epiſtylijs, tam in locis ſolidis, quàm in congeſtitijs. CAP. III. Page: 140
107. FVNDATIONES IN CONGESTITIIS LOCIS, ut ſubſtructiones in ſolido detineantur, cũ ſubliqua{qúe} ma-china palificatio complanata, ſuper quam areoſtyli euſtili{qúe} intercolũnia pro ſtylobatis alueolata podia eſſe uideatur. Page: 141
108. SPIR AE SEV BASIS PERSERVIENTIS VA-rijs generibus quadratis uel atticurgis perfiguratio. Page: 142
109. IONICARVM SPIRARVM EX DIVERSIS membris ſymmetriatis, permutatis{qúe} teris acſuper-cilijs figura. Page: 143
110. VARIARVM COLVMNARVM DORICA-c arum ſtriatarum figuræ. Page: 148
111. M. VITRVVII DE ARCHITECT VRA, LIBER QVARTVS. Page: 149
112. DE TRIBVS GENERIBVS COLVMNARVM, origines & inuentiones. CAPVT I. Page: 149
113. DE ORNAMENTIS COLVMNARVM. CAPVT II. Page: 156
114. DE RATIONE DORICA. CAP. III. Page: 158
115. VARIARVM COLVMNARVM DORICA rum ſtriatarum figuræ. Page: 160
116. DE INTERIORE CELLARVM ET PRO nai diſtributione. CAP. IIII. Page: 162
117. DE AEDIBVS CONSTITVENDIS SE. cundumregiones. CAPVT. V. Page: 163
118. DE HOSTIORVM, ET ANTEPAGMEN-torum ſacrarum ædium rationibus. CAPVT VI. Page: 163
119. DE TVSCANIS RATIONIBVS AEDIVM ſacrarum. CAP. VII. Page: 165
120. DE ARIS DEORVM ORDINANDIS. CAPVT VIII. Page: 167
121. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA, LIBER QVINTVS. Page: 168
122. TRIVM CVBORVM IN VNA CON-ſcriptione contentorum figura. Page: 169
123. DE FORO. CAPVT I. Page: 170
124. GRAECORVM FORVM ATQVE LATI-norum more perfiguratum. Page: 172
125. DE AERARIO, CARCERE, ET CVRIA ordinandis. CAPVT II. Page: 175
126. DE THE ATRO. CAP. III. Page: 175
127. DE HARMONIA. CAP. III. Page: 177
128. DE THEATRI VASIS. CAP. V. Page: 179
129. * DIAGRAMMA ILLVD COMMODIVS hic poſſe ſubijci, uiſum nobis fuit. Page: 180
130. DE CONFORMATIONE THEATRI facienda. CAPVT VI. Page: 182
131. DE TECTO PORTICVS THEATRI. CAPVT VII. Page: 183
132. ROTVNDARVM MONOPTERARVM AC PE ripterarum ædium in ſummo tholata fere perindicata figura. Page: 184
133. DE TRIBVS SCENARVM GENERIBVS. CAPVT VIII. Page: 185
134. DE PORTICIBVS POST SCENAM ET ambulationibus. CAP. IX. Page: 187
135. DE BALNEARVM DISPOSITIONIBVS & partibus. CAPVT X. Page: 189
136. BALNEARVM DISPOSITIO ET EARVM interiorum membrorum affigurata conſtructio. Page: 190
137. DE PALESTRARVM AEDIFICATIONE & xyſtis. CAPVT XI. Page: 192
138. DE PORTVBVS ET STRVCTVRIS IN aqua faciendis. CAP. XII. Page: 193
139. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA, LIBER SEXTVS. Page: 195
140. DE DIVERSIS REGIONVM QVALITA-tibus, & uarijs cœli aſpectibus, ſecundum quos ſunt ædiſicia diſponenda. CAPVT I. Page: 197
141. DE AEDIFICIOR VM PRIVATORVM proportionibus & menſuris. CAP. II. Page: 200
142. DE CAVIS AEDIVM. CAP. III. Page: 201
143. CAVAEDII TVSCANICI FIGVRA. Page: 201
144. DE ATRIIS ET ALIS ET TABLINIS, cum dimenſionibus & ſymmetrijs eorum. CAPVT IIII. Page: 205
145. ATRIORVM EX TRIBVS CONFORMATIS generibus & alarum tablinorum aut faucium impluuio-rum, periſtyliorum quo & aliorum eorum membrorum ſymmetria. Page: 206
146. DE TRICLINIIS ET OECIS, ET EXEDRIS, & pinacothecis, & eorum dimenſionib{us}. CAPVT V. Page: 207
147. DE OECIS MORE GRAECO. CAP. VI. Page: 208
148. OECORVM CORINTHIORVM SEV AEGY-ptiorũ, Græco more perſtructa ac perornata, affigur atio, quæ & Cizicenorum dicitur. Page: 208
149. AD QVAS COELI REGIONES QVAEQVE edificiorum genera ſpectare debeant, ut uſui & ſalubrita-tiſint idonea. CAP. VII. Page: 211
150. DE PRIVATORVM ET COMMVNIVM AEDI ficiorum proprijs locis, & generib{us} ad quaſcun perſo-narum qualitates conuenientib{us}. CAP. VIII. Page: 211
151. DE RVSTICORVM AEDIFICIORVM RATIO nib{us}, & multarum partium eorum deſcriptionib{us}, at uſib{us}. CAP. IX. Page: 212
152. DE GRAECORVM AEDIFICIORVM EORVM. que partium diſpoſitione, atque differentib{us} nominib{us}, ſatis ab Italicis morib{us} & uſib{us} diſcre-pantib{us}. CAP. X. Page: 214
153. DE FIRMITATE ET FVNDAMENTIS ædificiorum. CAP. XI. Page: 216
154. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA, LIBER SEPTIMVS. Page: 219
155. DE RVDERATIONE. CAPVT I. Page: 223
156. DE MACERATIONE CALCIS AD ALBA-ria opera & tectoria perficienda. CAPVT. II. Page: 225
157. DE CAMERARVM DISPOSITIONE, TRVL. liſſatione, & tectorio opere. CAP. III. Page: 226
158. DE POLITIONIBVS IN HVMIDIS locis. CAP. IIII. Page: 228
159. DE RATIONE PINGENDI IN AEDI-ficijs. CAP. V. Page: 229
160. DE MARMORE QVOMODO PARETVR ad tectoria. CAP. VI. Page: 232
161. DE COLORIBVS, ET PRIMVM DE ochra. CAP. VII. Page: 232
162. DE MINII RATIONIBVS. CAP. VIII. Page: 233
163. DE MINII TEMPERATVRA. CAP. IX. Page: 234
164. DE COLORIBVS QVI ARTE FIVNT. CAP. X. Page: 235
165. LOCA PRAEFVRNIATA VTI LACONI-corum balnearia & hypocauſta. Page: 235
166. DE CAERVLEI TEMPERATIONIBVS. CAP. XI. Page: 236
167. QVOMODO FIAT CERVSSA ET AERVGO & ſandaraca. CAP. XII. Page: 237
168. QVOMODO FIAT OSTRVM COLORVM OM nium factitiorum excellentißimum. CAP. XIII. Page: 237
169. DE PVRPVREIS COLORIBVS. CAP. XIIII. Page: 238
170. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA, LIBER OCTAVVS. Page: 239
171. DE AQVAE INVENTIONIBVS. CAPVT. I. Page: 240
172. PROCVMBENTIS IN DENTES VT A terreno uapore aquæ ſubſidentia inueniatur figura. Page: 240
173. DE AQVA HYMBRIVM. CAP. II. Page: 243
174. DE AQVIS CALIDIS, ET QVAS HABEANT uires à diuerſis metallis prodeuntes, & de uariorum fonti um, fluminum, lacuumq; natura. CAPVT III. Page: 245
175. DE PROPRIETATE ITEM NONNVLLO. rumlocorum & fontium. CAP. IIII. Page: 251
176. DE AQVARVM EXPERIMENTIS. CAPVT. V. Page: 253
177. DE PERDVCTIONIBVS ET LIBRATIO nibus aquarum, & inſtrumentis adhunc uſum. CAPVT VI. Page: 253
178. QVOT MODIS DVCANTVR AQVAE. CAPVT VII. Page: 254
179. AQVAE DVCTIONVM DIVERSIMODA AF-figuratio, ut agreſtium fructuum affluentium ubertatem, non minus tutionem mœnium, ſuplementum{qúe} ne-ceſſarium in ciuitatibus habeatur. Page: 255
180. DE ARCHITECTVRA. LIBER NONVS. Page: 259
181. PLATONIS INVENTVM DE AGRO metiendo. CAPTT I. Page: 260
182. DE NORMA, PYTHAGORICVM INVENTVM ex orthogonij trigoni deformatione. CAP. II. Page: 261
183. QVOMODO PORTIO ARGENTI AVRO @@ ſta, in integro opere deprchendi diſcerni{qúe} poßit. CAPVT III. Page: 262
184. ARCHIMEDIS MIRVM INVENTVM QVO. modo deprehendit aurum eſſe mixtum argento. Page: 263
185. DE GNOMONICIS RATIONIBVS EX RADI-is ſolis per umbraminuentis, & mundo at planetis. CAPVT IIII. Page: 265
186. DE SOLIS CVRSV PER DVODECIM ſigna. CAP. V. Page: 270
187. DE SYDERIBVS QVAE SVNT A ZODIA co adſeptentrionem. CAP. VI. Page: 271
188. DE SYDERIBVS QVAE SVNT A ZODIA-co ad meridiem. CAP. VII. Page: 273
189. DE HOROLOGIORVM RATIONIBVS ET umbris gnomonum æquinoctiali tempore, Romæ, & nonnullis alijs locis. CAP. VIII. Page: 274
190. DE HOROLOGIORVM RATIONE, ET VSV, at eorum inuentione, & quibus inuentoribus. CAPVT IX. Page: 277
191. DE ARCHITECT VRA, LIBER DECIMVS. Page: 281
192. DE MACHINA QVID SIT, ET EIVS AB OR gano differentia, origine & neceßitate. CAPVT I. Page: 282
193. DE AEDIVM SACRARVM PVBLICARVM-que operum machinationibus tractorijs. CAPVT II. Page: 283
194. DE DIVERSIS APPELLATIONIBVS MA chinarum, & quaratione erigantur. CAP. III. Page: 284
195. SIMILIS SVPERIORI MACHINA, CVI CO. loßicoter atutius committi poſſunt, immutata dumtaxat ſu-culain tympanum. CAP. IIII. Page: 285
196. ALIARVM MACHINARVM PRO GRA uiorum onerum eleuationibus & remotionibus figura, Page: 286
197. ALIVD MACHINAE TRACTORIAE genus. CAP. V. Page: 287
198. MACHINARVM TECTORIARVM AD ONE@ rum eleuationem, tum quibus mouentur celeriter & expeditè, figuræ. Page: 288
199. INGENIOSA CTESIPHONTIS RATIO AD grauia onera ducenda. CAP. VI. Page: 289
200. DE INVENTIONE LAPICIDINAE, QVA templum Dianæ Epheſiæ conſtructum est. CAPVT VII. Page: 290
201. DE PORRECTO ET ROTVNDATIONE machinarum ad onerum leuationes. CAPVT VIII. Page: 290
202. DE ORGANORVM AD AQVAM HAV-riendam generibus, & primum de tympano. CAPVT IX. Page: 293
203. ORGANVM TYMPANICVM AD aquam hauriendam. Page: 294
204. ROTA MODIO LIS CIRCVNDATA CVM quibus altius extollitur aqua. Page: 295
205. ROTA QVA MAGIS ALTIS LOCIS EXCIPI tur aqua ſitulis congialibus ferrea catena ſufpenſis. Page: 296
206. DE ROTIS ET TYMPANIS AD MO. lendum farinam. CAP. X. Page: 297
207. ROTA AD SVMENDVM AQVAM EX fluminibus, apta{qúe} ad molendum farinam. Page: 297
208. DE COCHLEA QVAE MAGNAM COPI. am extollit auqæ, ſed non tam alte. CAP. XI. Page: 298
209. DE CTESIBICA MACHINA, QVAE AL tißime extollit aquam. CAP. XII. Page: 299
210. DE HYDRAVLICIS MACHINIS QVIBVS OR gana perficiuntur. CAP. XIII. Page: 300
211. Qva ratione rheda vel navi vecti peractum iter demetiamur. CAP. XIIII. Page: 301
212. DE CATAPVLTARVM ET SCORPIO. num rationib{us}. CAP. XV. Page: 303
213. DE BALISTARVM RATIONIBVS. CAP. XVI. Page: 306
214. DE PROPORTIONE LAPIDVM MITTEN-dorum ad baliſtæ foramen. CAP. XVII. Page: 306
215. DE CATAPVLTARVM BALISTARVM. que contentionib{us} & temperaturis. CAP. XVIII. Page: 308
216. DE OPPVGNATORIIS DEFENSORIIS QVE reb{us}, & primum de arietis inuentione, eiusq́ machina. CAP. XIX. Page: 309
217. DE TESTVDINE AD CONGESTIONEM foſſarum paranda. CAP. XX. Page: 311
218. DE ALIIS TESTVDINIBVS. CAP. XXI. Page: 312
219. TOTIVS OPERIS PERORATIO CAP. XXII. Page: 314
220. FINIS. Page: 316
221. DE STATICIS EXPERIMENTIS Dialogus. Page: 317
222. SEXTI IVLII FRONTINI VIRI CONSVLA-ris, de Aquæductib{us} urbis Romæ, LIBER PRIMVS. Page: 333
223. IVLII FRONTINI DE AQVAE-DVCTIBVS VRBIS ROMAE. LIBER SECVNDVS. Page: 346
224. FINIS. Page: 366
225. EX PROBO INTERPRETATIO Literarum, quæ ſuperius poſitæ ſunt. Page: 367
226. ARGENTORATI, EX OFFICINA KNOBLOCHIANA, PER GEOR-GIVM MACHER OPEVM, MEN SE AVGVSTO ANNO, M. D. XLIII. Page: 367
1
[Empty page]
2
[Empty page]
3
[Empty page]
411[Handwritten note 1]22[Handwritten note 2]33[Handwritten note 3]
5
M. VITRVVII
VIRI SV AE PROFES-
SIONIS PERITISSIMI,
DE ARCHITECTVRA
LIBRI DECEM, AD AVGV-
ſtum Cæſarem accuratiß.
conſcripti:
&
NVNC PRIMVM IN GERMANIA QVA
potuit diligentia excuſi, atq; hinc inde ſchema
tibus non iniucundis exornati.
* ADIECIMVS ETIAM PROPTER
argumenti conformitatem,
SEXTI IVLII FRONTINI DE
AQVAEDVCTIBVS VRBIS ROMAE,
libellum. Item ex libro
NICOLAI CVSANI CARD.
DE STATICIS EXPERIMEN-
tis, fragmentum.
Cum indice copioſißimo, & diſpoſi-
tione longe meliori, quàm antea.
Sum Philippi Torrentini. 1567.
ARGENTORATI IN OFFICINA
Knoblochiana per Georgium Machæropiœum.
ANNO M. D. XLIII.
6
[Empty page]
7
GEORGIVS MACHAEROPIOEVS
Typographus ad lectorem.
TAMETSI EX VETVSTIS
ſcriptoribus alius alio & utilior eſt, & am-
pliori laude dignus: cum tamẽ nemo ſit qui
non mereatur legi, nullus eorum prorſus, in
tanta præſertim paucitate, negligendus uide
tur. Neid antiquitati modo dandũ eſſe arbitror: ſed quia
nullus illis melioribus ſeculis in publicũ prodire audebat,
qui non aliquid utilitatis afferret ſuo labore. Idipſum etiam
de argumentis, in quibus uerſati ſunt, ſentiendum eſt. Non
enim res ullas ſolebant tractandas ſuſcipere, niſi quas intel-
ligere eſſet operęprecium. Et tamen uidemus quoſdam uete
rum, etiam qui ſunt ex optima nota, uel contem ni omnino,
uel in paucorum bibliothecis deliteſcere: a maiore autem ſtu
dioſorum parte nun̈ attingi. In eo numero eſt hic. M. Vi-
11M. Vitiuuius. truuius, cuius cum opus de Architectura egregium ſatean-
tur omnes, lectu inprimis dignum, præteritur tamen ſere
ab omnibus. Nomen quidem ipſum eſt celebre: & pauciſſi-
miſunt, uel ex mediocriter doctis, qui Vitruuium de Archi
tectura ſcripſiſſe ignorent. At uix centeſimus quiſ interea
nouit, quidliber contineat. Hoc non ideo accidit, uel quia
author malus ſit autineptus, uel quia genus argumẽti ſit co-
gnitu inutile: ſed quia nimis ſunt delicati, qui literarum ſtu-
dia hodie ſectantur. Eligunt enim aut leuiora ſcripta, aut a-
mœniora, ex quibus delectationem ſine magno labore ca-
piant. Ergo quia hic Vitruuij liber nonnihil eſſe obſcurus
creditur: propter difficultatẽ ab eius lectione ut plurimum
abhorrent. Nam ſcriptorem ipſum non poſſunt, tan̈ mi-
nusidoneum, repudiare. Primum ea ętate uixit, et opus hoc
22Aetas. edidit, quo uera ſolida eruditio florebat, aut certe adhuc ui
gebat. Et ſemper ab eruditis hominibus, quibus iudicandi
authoritas communi omnium conſenſu tribuitur, habitus
eſt bonus & non uulgaris precij ſcriptor. Faten dum eſt certe,
33Stylus. quod resipſa declarat, non adeo bene expolitã habere dictio
nẽ. Latine enim loquitur magis, ̈ ſplendide aut eloquẽter.
8 Verum meminerimus, non ideo hoc opus reliquiſſe, ut elo
quentiam inde diſceremus. Ipſe quo pluribus locis id ex-
cuſat, quod minus excultam habeat orationem: ueniam
ſibi dari poſtulat, quã architecto concedi æquum ſit. Et ſor-
raſſe res quam tractat, ex earum eſt genere, quæ doceri con-
tentæ, ſicut ait Manilius, exornari elegantiore ſtylo nõ ſuſti-
11Ornari res ipsa negat,
contenta doceri. neant. Quam̈ ſimplex eſt eius dictio, magis quam impura
aut corrupta: ut ſacile animaduertas, neglectu magis quam
inſcitia ſactum, ut maiorẽ nitorem in eo deſideres. Græcas
22Voces grecæ. uoces ſubinde interſerit: uel quia latinas nõ habebat, quibus
omnia, quæ uolebat, exprimeret: uel quia græcæ ſatisiam
notæ erant, & uſu peruulgatæ, etiam inter homines Roma-
nos. Nam quemadmodum & exquiſitior ædificiorum ſtru
ctura, & machinæ ſubtiliore artificio ſabreſactę, aliaque eius
generis: item muſica & quęcum ad uitam cultiorem perti-
nent artes, ex Græcia in Italiã prodierunt, ita nomina quo
ſecum attulerũt, quibus originem ſuam referrent. Nunc in
his uocabulis intelligendis plurimum laboramus, quæ tũc
propter rerum notitiam, etiam uulgo erant uſitata. Sed hæc
obſcuritas diligentia & ſtudio uinci poteſt, quæ nonnullos
deterret, quo minus experiri auſint, quam arduus aut mole
ſtus ſit illis futurus labor. Minime ergo debuerat hæc resim
minuere Vitruuio gratiã apud homines nõ ignauos: ſed po
tius eorũ induſtriam excitare, ut eo attẽtiore conatu ad eius
lectionem accederent. quæ præterea ſunt cauſæ, quæ illi
non minimum commendationis afferunt: quod & ſolus in
hoc argumenti genere nobis extat: & id ipſum ita ſedulo &
accurate exequutus eſt, ut uix quidquam abſolutius, quod
ad fidem & ueritatem attinet, requirere quis poſſit. Rogabis
ſorſan, quorſum tibi ueterem architecturam diſcere condu
cat. Primum, ſi reſpondeam honeſtam oblectationem, quæ
331 inde excipitur, nõ debere pro nihilo duci: multi, opinor, id
mihi concederent. ſunt enim non pauci, qui fructum hunc
magna ex parte ſpectant in literis. Atquiſihic unus eſt finis,
inquies, ſine magna iactura licebit contemnere. fate or, ſi ita
res haberet. Verum nõ uoluptas ſola: ſed manifeſta nec pœ-
nitenda utilitas inde reſerri poteſt: eaque multiplex.
9 tum enim dedecus eſt, quod qui inter doctos non modo lo-
112. cum, ſed gradum quo aliquem habere uolunt, partes ſua
rum ædium non poſſunt ſuis nominibus diſcernere? At ſi
quis in Vitruuio non oſcitanter ſit uerſatus, is ſuum cuique
parti proprium nomen reddet. Deinde fieri nõ poteſt, quin
identidem in legendis antiquis ſcriptoribus hæſites: niſi hu-
ius ſubſidio ſueris adiutus. Hic eſt alter ſructus, quem con-
temnere non oportet. Habet non exiguam laudem Laza-
rus Baifius, quia collectis undecum teſtimonijs, & inter ſe
comparatis, aditum ad rei nauticæ intelligentiam pateſece-
rit. Cur id? Nempe quoniam hac ſua induſtria, ad intelligen
das ueteres hiſtorias, quaſi manu direxit eos, qui adiutore
opus habebant. Ergo qui libellum illum legunt, non putant
ſe operam male collocare. Quid ergo de Vitruuio ſentien-
dum? qui non unam dumtaxat partem, ſed tot ſimul res cõ-
plexus: non ſepulta uetuſtatis monumenta hinc inde eruit,
ſed ipſam uetuſtatem, cuius fuit oculatus teſtis, nobis quaſi
in tabulis deſcriptam reliquit. Ne mihi obijcias, ſuiſſe ra-
tionem ueterum a noſtra prorſus diuerſam: ideo appella-
tiones, quibus uſi ſunt, ne temporibus noſtris conuenire:
ne poſſe a nobis intelligi. Nam cum decimus liber iudice
tur alijs abſtruſior: uidemus tamen Budæũ Iocundi presby-
teri opera adiutum, machinarũ nomina ad ętatem noſtram
uſum præſentem accommodaſſe. Ne tamen aliqua eſſe
nego, quæ uix ullus unquam hominum aſſe quetur. ſed hæc
ad reliqua inueſtiganda impedimento eſſe minime debent.
His quo accedit aliud tertium: quod non loquitur ut ma-
223 nuarius opiſex: ſed res de quibus agit, ex liberalium artium
fontibus ductas ac depromptas, cum ratione exponit. Ita
hic multa Philoſophiex interioribus ſuis theſauris deſum-
pta recognoſcent. Habebunt Mathematici in quibus ſe ex-
erceant. Habebunt Muſici artis ſuę principia ex A riſtoxeno
translata.
Quare in excudendo Vitruuio non male merei literarię
conſuluiſſe arbitror: & hunc meum laborem recti ſani iu-
dicij hominibus approbatum iriconfido. Quid autem prę-
ſtiterimus, tametſi par eſt alijs ęſtimandum relinquere:
10 cis tamen indicabo lectoribus, ut admoniti melius animad
uertant ac expendãt. In exemplari recognoſcendo, ut emen-
datius haberetur, fidelis diligentia eſt adhibita. Græca etiam
eruditorum ope, quoad licuit, reſtituimus. Ne tamen om-
nia repurgata eſſe profiteor. Non enim auſi ſumus temere
mutare, ubi nobis certa ueritas non conſtabat: etiam ſi men
dum interdum ſubeſſe conijceremus. Quia uero ad huius
artis cognitio nem plurimum conducunt ſchemata, ea exci-
denda curauimus elegantiore ſorma, quam in Florentino
exemplari uiſantur. In colligendo & digerendo Indice, ma-
gis ueremur, ne quis immodicum noſtrum laborem reprę-
hendat, quam de negligentia queratur. Eſt enim admodum
copioſus. Ne quis tamen nos modũ exceſſiſſe exiſtimet, ſu
mus hoc conſilium ſecuti, ut lector plures locos inter ſecon
ſerendo, alterum alterius adminiculo ſacilius intelligeret.
Addidimus etiam Indicem Græcarum dictionum, ſi quis
ſorte requireret. Titulos ſchematibus inſcriptos, ex Italica
uerſione mutuati ſumus. non enim ſunt Vitruuij. Verba
quæ Io. Iucundus uel repoſuit uel addidit, reliqui-
mus: uerũ his notis ☞ ☜ incluſa, quo diſcer
nerentur. Nuncpeto a ſtudioſis lectori-
bus, ut ſedulitati noſtræ faueant: &
ſicubileuiter peccatum eſt,
ignoſcant.
11
OMNIVM
CAPITVM LIBRORVM. X.
M. VITR VVII
DE ARCHITECT VRA
ENVMERATIO.
CAPITA PRIMI LIBRI.
11
QVID SIT ARCHITECTVRA, ET DE
# architectis inſtituendis. # Cap. # I.
Ex quibus rebus architectura conſtet. # Cap. # II.
Departibus architectur æ in priuatorum & publico-
# rum ædificiorum diſtributionibus, & gnomonices,
# & machinationis. # Cap. # III.
De electione locorum ſalubrium, et quæ obſint ſalubritati, & unde lumi-
# na capiantur. # Cap. # IIII.
De fundamentis murorum & turrium. # Cap. # V.
De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſitione, ut
# uentorum noxij flatus uitentur. # Cap. # VI.
De electione locorum ad uſum communem ciuitatis. # Cap. # VII.
CAPITA SECVNDI LIBRI.
22
DE Priſcorum hominum uita, & de initijs humanitatis at tecto-
# rum, & incrementis eorum. # Cap. # I.
De principijs rerum ſecundũ Philoſophorũopiniones. # Cap. # II.
De lateribus. # Cap. # III.
De arena & eius generibus. # Cap. # IIII.
De calce. # Cap. # V.
De puluere puteolano. # Cap. # VI.
De lapicidinis. # Cap. # VII.
De generibus ſtructuræ, & earum qualitatibus. # Cap. # VIII.
De materie cedenda. # Cap. # IX.
De abiete ſupernate & infernate, cum Apennini deſcrip. # Cap. # X.
12
CAPITA LIBRI TERTII.
11
DE ſacrarum ædium compoſitione & ſymmetrijs, & corporis
# huma@imenſura. # Caput # I.
De quin ædium ſpeciebus. # Caput # II.
Defundationibus & columnis at earum ornatu & epiſtylijs, tam inlo
# cis ſolidis, quàm in congeſtitijs. # Cap. # III.
CAPITA LIBRI QVARTI.
22
DE tribus generibus columnarum, origines etc. # Cap. # I.
De ornamentis columnarum. # Cap. # II.
De ratione dorica. # Cap. # III.
De interiore cellarum & pronai diſtributione. # Cap. # IIII.
De ædibus conſtituendis ſecundum regiones. # Cap. # V.
De oſtiorum et antepagmentorum ſacrarum etc. # Cap. # VI.
De tuſcanicis rationibus ædium ſacrarum. # Cap. # VII.
De aris Deorum ordinandis. # Cap. # VIII.
CAPITA LIBRI QVINTI.
33
DE foro. # Cap. # I.
De ærario, carcere, & curia ordinandis. # Cap. # II.
De theatro. # Cap. # III.
De harmonia. # Cap. # IIII.
De theatriuaſis. # Cap. # V.
De conformatione theatri facienda. # Cap. # VI.
De tecto porticus theatri. # Cap. # VII.
De tribus ſcenarum generibus. # Cap. # VIII.
De porticibus poſt ſcenam & ambulationibus. # Cap. # IX.
De balne arum diſpoſitionibus & partibus. # Cap. # X.
De paleſtrarum ædificatione & xyſtis. # Cap. # XI.
De portubus & ſtructuris in aqua faciendis. # Cap. # XII.
13
CAPITA SEXTI LIBRI.
11
DE diuerſis regionum qualitatibus, et uarijs cœli aſpectibus, ſec@-
# dum quos ſunt ædificia diſponenda. # Cap. # I.
De ædificiorum priuatorũ proportionibus & menſuris. # Cap. # II.
De cauis ædium. # Cap. # III.
De atrijs et tablinis, et eorũ dimenſionibus, et ſymmetrijs. # Cap. # IIII.
De triclinijs & œcis, & exedris, et pinacothecis & c. # Cap. # V.
De œcis more Græco. # Cap. # VI.
Ad quas cœli regiones quæ ædificiorum genera ſpectare debeant, ut
# uſui & ſalubritati ſint idonea. # Cap. # VII.
De priuatorum & communium ædificiorum proprijs locis, et generibus
# ad quaſcum perſonarum qualitates conuenientibus. # Cap. # VIII.
De ruſticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorum de
# ſcriptionibus, at uſibus. # Cap. # IX.
De Græcorum ædificiorum eorum{qúe} partium diſpoſitione at differen-
# tibus nominibus, ſatis ab Italicis moribus deſcrip. # CAP. # X.
De firmitate & fundamentis ædificiorum. # Cap. # XI.
CAPITA SEPTIMI LIBRI.
22
DE ruder atione. # Cap. # I.
De macer atione calcis ad albaria opera & c. # Cap. # II.
De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione, et tectorio etc. # Cap. # III.
De politionibus in humidis locis. # Cap. # IIII.
De ratione pingendi in ædificijs. # Cap. # V.
De marmore, quomodo paretur ad tectoria. # Cap. # VI.
De coloribus, & primum de ochra. # Cap. # VII.
De minij rationibus. # Cap. # VIII.
De minij temper atura. # Cap. # IX.
De coloribus qui arte fiunt. # Cap. # X.
De ceruleitemperationibus. # Cap. # XI.
Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, et ſandaraca. # Cap. # XII.
Quomodo fiat oſtrum, colorum omnium factitiorum etc. # Cap. # XIII.
De purpureis coloribus. # Cap. # XIIII.
14
CAPITA OCTAVI LIBRI.
11
DE aquæ inuentionibus. # Cap. # I.
De aqua hymbrium. # Cap. # II.
De aquis calidis & quas habeant uires, à diuerſis metallis prodeuntes, et
# de uariorum fontium, fluminum, lacuum{qúe} natura. # Cap. # III.
De proprietate item nonnullorum locorum & fontium. # Cap. # IIII.
De aquarum experimentis. # Cap. # V.
De perductionibus & librationibus aquarum, & inſtrumentis ad hunc
# uſum. # Cap. # VI.
Quot modis ducantur aquæ. # Cap. # VII.
CAPITA NONI LIBRI.
22
PLATONIS inuentum de agro metiendo. # Caput # I.
De norma, Pythagoricũ inuentum, ex orthogonij trigoni defor-
# matione. # Cap. # II.
Quomodo portio argenti auro miſta, in integro opere depræhendi, di-
# ſcerni{qúe} poßit. # Cap. # III.
De gnomonicis rationibus exradijs ſolis per umbram inuentis, & mun
# do at planetis. # Cap. # IIII.
De ſolis curſuper duodecim ſigna. # Cap. # V.
De ſyderibus quæ ſunt à zodiaco ad ſeptentrionem. # Cap. # VI.
De ſyderibus quæ ſunt à zodiaco ad meridiem. # Cap. # VII.
De horologiorum rationibus, et umbr is gnomonum æquinoctiali tempo
# re, Romæ, et nonnullis alijs locis. # Cap. # VIII.
De horologiorum ratione, & uſu, at corum inuentione, & quibus in-
# uentoribus. # Cap. # IX.
CAPITA DECIMI LIBRI.
33
DE machina quid ſit, & eius ab organo differentia, origine & ne-
# ceßitate. # Cap. # I.
De ædium ſacrarum publicorum{qúe} operum machinationnibus tracto-
# rijs. # Cap. #
1115 De diuerſis appellationib. machinarũ, & qua rõne erig. # Cap. # III.
Similis ſuperiori machina, cui colißicotera tutius cõmitti poſſunt, immu-
# tata dumtaxat ſucula in tympanum. # Cap. # IIII.
Aliud machinæ tractoriæ genus. # Cap. # V.
Ingenioſa Cteſiphontis ratio ad grauia onera ducenda. # Cap. # VI.
De inuentione lapicidinæ qua templum Dianæ Epheſiæ conſtru-
# ctum est. # Cap. # VII.
De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum
# leuationes. # Cap. # VIII.
De organorum ad aquam hauriendam generibus, & primum de
# tympano. # Cap. # IX.
De rotis & tympanis ad molendum farinam. # Cap. # X.
De cochlea quæ magnã copiam extollit aquæ, ſed nõ alte. # Cap. # XI.
De Cteſibica machina, quæ altißime extollit aquam. # Cap. # XII.
De hydraulicis machinis quibus organa perficiuntur. # Cap. # XIII.
Quarõe rheda uelnaui uecti per actũ iter demetiamur. # Cap. # XIIII.
De catapultarum & ſcorpionum rationibus. # Cap. # XV.
De baliſtarum rationibus. # Cap. # XVI.
De proportione lapidum mittendorũ ad baliſtæ foramen. # Cap. # XVII.
De catapultarũ baliſtarũ{qúe} cõtentionibus et tẽperaturis. # Cap. # XVIII.
De oppugnatorijs defenſorijs{qúe} rebus, & primum de arietis inuentio-
# ne, eius{qúe} machina. # Cap. # XIX.
De teſtudine ad congeſtionem foſſarum par anda. # Cap. # XX.
De alijs teſtudinibus. # Cap. # XXI.
Totius operis peroratio. # Cap. # XXII.
16
INSCRIPTIONES,
EX TRANSLATIONE ITALIC A
authoris, ſchematibus ſuprapoſitæ
11
CARIATVM PORTICVS.#Pagina. 3.
Porticus perſica, inſigne uirtutis conſtituta, captiuorum Pla
# tæ enſiũ ſimulachra, pro columnis tecta ſuſtinentia: Pau-
# faniæ Laconum ducis gloria. # Pag. 5.
Mœnium at turrium murorum figura. # Pag. 18.
Fundamenti pectinatim facti, ueluti ſerræ dentes eſſe ſolent
#figura. # Pag. 21.
Aeolipilarum figura. # Pag. 22.
Palladia Athenienſium turris marmorea octogona, An-
#dronici Cyrreſtis perſtructa. # Pag. 24.
Tritonis ſigura. # Pag. 25.
Marmoreum amuſſium. # Pag. 27.
Aurea ætas, quæ priſcorum hominum uita propter huma-
# nitatis initium, & propter ignem ſermonum procreatio,
# ac architectur æ principium ſuiſſe dicitur. # Pag. 33.
Ex prima mundi hominum ætate ædificatio: multi enim
# ab animalibus exempla uitæ imitati ſunt. # Pag. 35.
Priſcorum hominum Colchorum at Barbarorum mate-
# riata conſtructio. # Pag. 37.
Græcorum laterum ex tribus generibus conſormatis, & eo
# rum ſectionum ac compoſitionum figura # Pag. 40.
Pentadori ſtructura. # Pag. 42.
Tetradori ſtructura. # Pag. 42.
Muri reticulati affigurata indicatio. # Pag. 48.
Antiquæ ftructuræ imbricatę ſigura, quæ incerti muri di-
# citur. # Pag. 49.
Monumentorũ in orthoſtatis contentorum. # Pag. 51.
Ifodomi ftructura. # Pag. 52.
Pſeudiſodomi ſtructura. # Pag. 53.
Muri emplectri ſtructura. # Pag. 54.
Græcorum ſtructura ex diuerſis lateribus acornamentis,
#inter diatonos perpetuas continens parie.#Pag. 55.
1711
Quæ a Mauſolo rege in Halicarnaſſo ſitu egregijs opcri-
# bus perſtructa ſuerint (nam in ſeptem ſpectaculis mun-
# di dinumerabantur) aſfiguratio. # Pag. 57.
Lacunarij uti communis generis ſigura. # Pag. 64.
Aquatilium ratum aſfiguratio. # Pag. 65.
Ex ædium ſacrarum principijs, equibus conſtat ſigurarum
# aſpectus: & primum in antis, quod gręce ναώσἐν{πτ}άςασιν
# dicitur. # Pag. 73.
Peripteri ſundamenti ichnographia, ex qua ad totius ædis
# orthographiã ſacillime periti architecti etc. # Pag. 76.
Picnoſty li intercolumnium, ſyſty li perſigur. # Pag. 78.
Diaſty li intercolumnij ac aræoſty li ſigura, cuius autem in-
# tercolumnium certa libertate, a quatuor modulis, uſque
# quantum eius columnæ longitudo ampliatur diſtantia,
# collocare decet. # Pag. 80.
Fundationes in cõgeſticijs locis, ut ſubſtructiones in ſolido
# detineantur, cum ſublica machina paliſicatio compla-
# nata: ſuper quam aræoſty li, euſty li intercolumnia pro
# ſtylobatis alueolata podia eſſe uideantur. # Pag. 84.
Spiræ ſeu baſis perſeruientis uarijs columnarum generibus
# quadratis uel atticurgis perſiguratio. # Pag. 86.
Ionicarum ſpirarum ex diuerſis membris ſymmetriatis,
# permutatiſque toris ac ſupercilijs figura. # Pag. 87.
Variarum colum. doricarum ſtriatarum fig. # Pag. 92.
Trium cuborum in una conſcriptione figura. # Pag. 115.
Græcorum ſorum Latinorum more figura. # Pag. 118.
Rotundarum monopterarum, ac periſteratarum ædium in
# ſummo tholata ſere perindicata figura. # Pag. 130.
Balnearum diſpoſitio, & earum interiorum membrorum
# affigurata conſtructio. # Pag. 136.
Cauedij Tuſcanici figura. # Pag. 147.
Cauedij Corinthij ſigura. # Pag. 149.
Cauedij diſpluuiati ac compluuij, impluuij. # Pag. 150.
Atriorum ex tribus conſormatis generibus, & alarum, ta-
# blinorum, acſaucium, impluuiorum, periſty liorũ quo,
# & aliorum eorum membrorumſymmetria. # Pag. 152.
Oeciorum Corinthiorum ſeu Aegyptiorum, græco more
1811
# perſtructa, ac perornata affiguratio, quæ Cicizenorum
# dicitur. # Pag. 154.
Loca præſurniata, uti Laconicorum balnearia &
# hypocauſta. # *** Pag. 181.
Procumbentis in dentes, ut a terreno uapore aquæ ſubſi-
# dentia inueniatur ſigura. # Pag. 186.
Aquæductionum diuerſimoda aſfiguratio, ut agreſtium
# fructuum aſſluentem ubertatem, non minus tutionem
# mœnium ſupplementum neceſſarium in ciuitatibusha
# beant. # Pag. 201.
Archimedis mirum inuentum, quomodo deprehendit au-
# rum eſſe mixtum argento. # Pag. 209.
Aliarum machinarum pro grauiorum onerum eleuationi
# bus & remotionibus ſigura. # Pag. 232.
Machinarum tractoriarum ad onerũ eleuationes, cũ qui-
# bus mouentur celeriter & expedite. # Pag. 234.
Organum tympanicum ad aquã hauriendam. # Pag. 240.
Rota modiolis circumdata, cum quibus altius extollitur
# aqua. # Pag. 242.
Rota qua magis altis locis excipitur aqua ſitulis congiali-
# bus ſerrea catena ſuſpenſis. # Pag. 242.
Rota ad ſumendum aquam ex fluminibus, apta ad mo-
# lendum ſarinam. # Pag. 243.
FINIS.
19LECTORI. S.
EXhis, quæ libro decimo M. Vitruuius habet, at ex ueterum autho
rum Græcorum (quos ipſe citat) monumentis, charecterum ali-
quot ſignificationes, quantum conceſſum fuit, colligi, in{qúe} tuum uſum hic
ſeor ſim ſubijci cur auimus. Boni ita hanc noſtram diligentiam conſulas
uelim: maiorem certe præſtituri, ſi ſuiſſet datum.
Prænominati cuius integri, ſiue cubiti, ſiue pedis, ſiue digiti, ſiue
unciæ, ſiue for aminis, ſcire te uelim,
S. ſemiſſem ſignificare.
: # . quartam partem, non prænominati integri, ſed ſemißis.
*** octauam partem, non prænominati integri, ſed ſemißis.
u. duellam, quæ eſt; pars tertia præmominati integri.
9. Sicilicum, quæ est pars quarta prænominati integri.
Z. Drachmam, quæ est pars octaua prænominati integri.
F. Duodecimam partem prænominati integri.
Γ. Sextamdecimam partem prænominati integri.
QVIA tamen prædictorum charecterum, & aliorum quo non-
nulli in diuerſis exemplaribus aliter & aliter deſcripti corru-
pti{qúe} inueniuntur, ſingulis certam fidem adhibendam eſſe
haud puto, donec in exemplum quàm caſtigatißimum incidas. Puncta ue-
ro, quæ uel circulari ***, uel quadrangulari forma *** in eodẽ X. libro in-
ueniuntur, non ſigniſicationis alicuius certæ, ſed clauſularum diſtinctio-
nis tantum gratia facta eſſe uidentur. Niſi quis for ſan ea minutias ſui cu
iuſ integri ſignificare contenderet: ſi ut tr adit a fuerunt, incorrupta ad
uos conſeruata haberentur.
20
INDEX GRAECARVM DICTIONVM, QVAE
in Vitruuij libris ſparſim leguntur.
PVNCTVM VNVM, PAGINAE PARTEM
priorem: duo uero poſteriorem denotant.
A.
11
ᾀηροβατιηὸυ#228:ᾀμαξόποδες#257.ᾀναλογία#69:ᾀντίβασις#250:ᾄρητ@#217:ᾀρσένιηου#179.ᾄτλαντες#162.ᾄνριου#29.
B.
22 Bανανσὸυ#228:
Δ.
33 Διανλὸς#138.@ιάθνρα#162.@ιάτονου#123:@ιε@ε\’νγμενου#125.@ιπηχαικἣ#12.@ῶρωυ#39:
E.
44 EηηλκσιαςἨριου#177.ἑλι&ἐμβάτης#105.ἔντασις#83:ἐπίβαθρα#257.ἐπιπεντάμοιρ@#72:ἐπίςιτ@#72:ἐρμηδονὴ#219: ἐοχάρα#253: ἐνθ\’να#237. ἓνρηηα, ***νρ@#29.ἔΦεη@@ς#72:
Z.
55 Z\’νγα#63.@νγεία#63.
H.
66 ***χ{εῖ}α#6:
Θ.
77
21INDEX.
I.
11
οεμᾀτισμὀς#12.
θεοδότιου#179.
θνρωρ{εῖ}ιου#160:
ǐδαία#10.
K.
22 κατηχ{οũ}ντες#132: κανὼυ κα\~νσις#180:κοιλία#202:κν@ιηηνὸς#154: κνηλικὴ κνηλώτης#237.ννόσ{οu}ρα#217.
Λ.
33 Λογ{εῖ}ιου#132. λόγ@ λ{οu}ξὸς#138.
M.
44 Mετοχ\‘α#90.μӧνας#72.
N.
55 Nαώςἐυ π@@άςασις#732:
Ξ.
66 Ξνςὸς#162.
O.
77 ᾦιαξ#237:ὄρνγες#258:
Π.
88 Πεντάμοιρ@#72: ϖερίαητ@#131. ϖεριδρόμοιδ αι#162. 139.ϖερίξιτου#12.ϖίναξ#247.ϖνΕνματιηὸυ#228:ϖόλ@#211: πρὸς τὰὑςορ{οú}μενα#223: πρὸς ὀρθὰς#221. 222.προξ\’νγετου#217:
Σ.
99 Σαμβ\’νηη#144:σηιαθήρας#26:ςοιχΕια#15.ςρὶξ#250.σννέμμενου#124:σννηχ{οũ}ντες#132:
T.
1010 Tάξις#9. τέλι@ τρόχιλο@#86:
22INDEX.
T.
11
ὑπερβόλεου#125.ὑπομόχλιου#237.
Φ.
22 Φθὅνγ@#124. Φνσιολογία#@
X.
33χρῶμα#123:
Ω.
44
ARCHITECTI
VIRTVTES.
PHIL OSOPHIAE ET
DISCIPLINARVM
MEDIOCRITER
SIT PERITVS:
NON ARROGANS:
SED
FACILIS,
AEQVVS, ET
FIDELIS:
SINE
OMNI AVARITIA,
QVOD
EST
MAXIMVM.
23
INDEX IN DE-
CEM M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA LIBROS
copioſißimus.
A.
11
Abies#13.61:118. Abies ſupernas#67.66: Abiegnæ rates#65.Abſtemius#196: Abundantia #Acceſſus#257. Acer Acetinatura#196. Achantus#47:9@: Acies oculorum#134.167. Acidus Acritudo#63:Actor#115.132.#Adiectus#224:Aditus#12:18.77.81:112:122:131.139.Adminiſtratio#225: #Aër ſalubris, peſtilens#6: Aedes, ædis#70.73:77.79:82.85.88. #95.108.111:112:113. Aedes Auguſti#119: Aedes Corinthia#13. Aedes Dorica#12.93.94:149: Aedes Aedicula#176: Aedes columnatæ#112: Aedes rotundæ#112: Aedes #111.113:114.115:122.133:Aedificator#160:Aeolipila#22. Aequilibris, Aequilatatio#221: Aequipondium#237: Aeracius denarius#73. Aerarius Aerarium#121. Aereus Aerugo#183.196 Aes Aeſtiua#155:172:Aether#215. #Africus #Agger#19:139:Agrammatos#7:
24INDEX.11
#Ahenum#135:199.262.
Alæ, arum#111:
Albarium opus#121: 137: 172:
Alga#128.
Alligatio#172:
Alnus arbor#62:188.
#Altanus uentus#28:
#Alueus#115.135:
Alueolatus#85.
Alumen#45.191:192:203:
Aluminoſi fontes#192:
#Amarit as#65.
Ambulatio#75:79:81:82. 116:133.
Ambulatio hypæthra#134. 135. 138.
Ambulatiles funduli#246:
Amuſos, id eſt, indoctus#7:
Amußium#26:
Amphiproſtylos#73:75:
Amphitheatrum#30:
Amphithalamus#161.
Amplificare#132.
#Analemma#211:220. 222. 223. 225.
Anaporicahorologia#225.
Anatona#251.
Ancones#90:110:199:
Andronæ#161.
Andronitis, tidis.#161:
Angiportus#22.28.30.
Angulus#28. 10@. 106. 107:122. 170:
Angularia#119:
Anguis#196.
Aniatrologetos#7:
Anima#247.
Annulus#205:210.
Aniſocyclus#229.
Anſa#49:
Antæ, arum.#73:75:102:108.:111:113.
#120:121.163.
Antarij funes#230:
Antibaſis#250:
Antefixa#250:
Antelucanus ſpiritus#29.
Antenna#133.
Antepagmentum#109:
Anterides#163:
Anteridion#253:
Antiboreum#223:
Anthrax#176:
Anularia#184.
#Apertura#111. 125:
Apollo Coloßicus#235:
Apollo Delphicus#68.94.
Apophyx#112.
Aphricus uentus#26:28:
Apparatio#60:67:135. 147.
Apportatio#66:
Apricus, a, um.#67.
Apotheca#158.
Apotheſis#101:
#Aqua@umnatura#187:188.
Aqua calida & feruens#45.46.
Aquarum ductio#6.
Aquarius#218.217.219:226.
Aquila#218.
Aquilo uentus#26:28:135:
Aquiliana#119.
#Ara#109.113:114.
Arbor thurifera#194:
25INDEX.11
Arca#139:140. 149. 152.
Arcula#247.
Arcus#137.163.
Arctos#217:
Arcturus#217: 218:
Architectura quid ſit#@.37:38.69:
Architecti laudati#2. 6.
Architecti illaudati#2.6.
Architecto abſoluto neceſſaria#2:
Architetonicus, a, um.#211:
Architectari#142:168:
#Area#10:17:22.30.59:71.
Area ſalmaria#194.
Arena#21:43.187:
Arena foßitia, nigra, cana, rubra#13.
#43.44.140.140:
Arena fluuiatica#13.43:44.
Arena marina#13.43:44.
Arenariæ, arum.#43:46.
Arenatum#173.174.
Arenatio#173:
Aræoſtylos#77:79:82:83.84:
Argentum#178:180.
Argentum uiuum#179:186.
Argentariæ tabernæ#118:
Argentifodinæ#178.
Argeſtes uentus#28:
Argilla#137.158:
Aries ſydus#216:217:218:226.
Aries machina#19:225.256.
Aries ſubrotata#255:
Arietaria machina#255:256.
Ariopagus#36:
Arithmetica#2:3.
Armarium#166:
Armamentarium#167:
Armenium#177:
Armillæ#235.
Arrectarij#60.174
Arſenicum#179.
Artemon#233:
Arthritis#23:
Artifex#142:177:203.
Artifex plumbarius#203.
Arundo#14:172. 188.
Arundo græca#172.
Arx ſacrorum#36:
#As & Aßis#72:73.
Aſcia#171:
Aſciare#171:
Aſcenſus, us.#112:128:131.
Aſcendens machina#255:
Aſpectus#119:
Aſpergo#@38.
Aſperitas#82:177.
Aſplenon#16:
Aſſer#103.104.147:164.172.:
Aſſeres cupreßini#172.
Aſſeres abiegni#172.
Aſſulæ#178.
Aſtragalus#87.88.101:110.
Aſtragalus Lesbia#110.
Aſtrologia#7.
#Athleta#138:139.162.165:205.210:
Atlas mons#190:
Atlantides#162.
Atomi ſeu diſiuncta#38:
Atramentum#175:18:182.
26INDEX.
B.
11
Atramentum librarium#181:
Atrium#147:176.
Atticurges#86:87. 109:111.
#Auctus#185.
Aula#130. 131. 15:
Aurum#179.
Auripigmentum#179.
Auſter uentus#22. 24. 26: 28.:
Automata#234.
#Axis#88: 102: 144. 169:
Axis eſculinus#169:
Axis quernus#169:
Axis uolutarum#88:
Axis uerſatilis#225.
Axiculus#237.
Axon#153:
Bacillus#43: Baculorum ſubactio#173. Baliſta#6. 12. 129. 252. 254. 258. Balneæ#13. 14. 135: 157: Balnearia#157. 159.Barathrum#262: Barbaricus ornatus#4: Barycæphalæ ſpecies#81: Baſis#86. 75. 253: 255. 257. Baſilica#119.: 120. 121. 154. 158. #Bes & Beſalterum#72: Beſſalis. e.#137. 175. Beſtiæ aſtrorum#219. #Bibliotheca#13. 157. 158. 165: Biſorum#1@. Bipedalis paries#49: Bipedalis retractio#85. Bipedalis tegula#137. 175. Bipedale tignum#120: 121. Bitumen#45. 191: 192: 203: Bitumen durum#193: Bitumen liquidum#21: 193: Bituminoſi ſontes#192: #Bona fama#142: Boreas uentus#28: Brachium#251. 154. Breuitas#179: 190. Bruma#211: Brumalis dies#226: Brumale #Bubile#159.Buccula#250. Bulla#225. Bullitus, us.#192:Buxus#172.
C.
22 CACVMEN#250: 118: 122. Cecias uentus#28: Cæſij oculi#144. Cæruleus color#215: 182: Calathus#95. Calda lauatio#138. Caldaria, orum.#135: Calcantes#245. Calcatura#243. Calculi crudi#171: 224: 248:
27INDEX.11
Calculoſus#196:
Calix#145.
Calx#21, 43: 44. 45: 48: 65. 137: 140:
#170. 171.
Calx uiua#203.
#Camera#137.: 171: 172.:
Camillum#250.
Campus#189. 235.
Campeſtris fons, locus#189.
#Canalis#88. 92: 149: 171. 174:
#200.
Canalisſtructilis#100:
Canalis ligneus#230.
Canaliculus#105: 171. 248: 250.
Canaliculus digitalis#171.
Candela#180:
Candelabrum#176:
Candentia, æ.#215:
Candens luna#215:
Candentes uectes#262:
Cannæ, arum.#174.
Canon muſicus#246:
Canonicaratio#6. 123.
Cantio#123.
Cantherij#121. 103.: 104: 112: 119:
#Capillum muliebre#252. 254.
Capillamentum#95.
#Capitulum#88.: 89.: 93: 95.: 105.
#106. 112.: 113. 119: 120: 133:
Capitulum puluinatum#88. 102: 134:
Capitulum Corinthium#101:
Capitolium#36: 81:
Capreoli#103. 121. 250: 257:
Caprilia#159:
Captio#7.
Capſum#248.
#Carbas uentus#28:
Carbunculus arenæ ſpecies#46: 187:
Carbo#65. 66: 84: 134: 140: 175:
Carcer#121.
Carchebus#250:
Cardo#144: 211: 250.
Cardo axis#144:
Cardinatus trabs#257:
Cardines tranſuerſarij#250:
Cardines ſecuriclati#250.
Caries#19. 63.: 65. 140: 172.
Carpinus arbor#63.
Caryates#3.
Caryatides ſtatuæ#3:
Carrus#235.
#Caſa#34: 36: 37.
Caſtellum#66. 200: 202. 242:
#Catapulta#6. 249: 252.
Cataracta#190.
Cataſtos#198.
Catatechnos#95:
Catatonum#251.
Catena#139: 140. 172.
Catenatio#63. 228:
Catena ænea#225.
Catinus#245:
Cathetus#88.
#Cauedium & eius ſpecies#147:
Cauliculus#95: 101:
Caurus uentus#26: 28.
Cauum#103: 147: 324.
Cauum ædium#147: 158.
28INDEX.11
#Cedrus#63:
Cedrium#63:
Cella#73: 75: 77. 81: 82. 88. 107: 108.
#109. 111: 112: 113.: 125: 126.:
Cella familiarica#161.
Cella lateritia#56.
Cella olearia#159:
Cella uinaria#14: 159.
#Cementum#13. 21: 44: 46: 49: 53:
#108: 128. 139: 140: 104.
Cementum imbricatum#48:
Cementum molle#56.
Cementum reticulatum#48.
Cementitius paries#59:
Cementitia ſtructura#43. 47:
Cementa marmorea#178.
Cementum de ſilice#204.
Compacta tranſuerſaria#199:
#Centrum#26: 28. 91. 88.: 107: 122:
#126. 128:
Cera cerulea#103.
Cera punica#108:
Ceroſtrotum#111.
Ceruix lignea#247.
Ceruicula#226:
Cerrus#62: 170.
Ceruſſa#183. 196:
#Chalentes#246: 247:
Chalcidica#119.
Charcheſiauerſatilia#235. 260.
Chele#253:
Chelo#250:
Chelonia#127: 230. 231. 233. 254. 259:
Chodaces ſerrei#235.
Choragium#133. 247.
Chorda#123. 125. 144:
Chorobatos#299: 200.
Chorographia#190:
Chors#159.
Chorus#123. 133.
Chroma#123. 124.: 126.
Chromatice#126.
Chryſocolla#177: 181. 184.
#Circius uentus#28:
Circinus#26: 88: 89. 107: 112. 137:
Circinia#122:
Circinatio#6: 26: 28. 88: 128: 131:
Circuitus#154.
Circuitio#6. 18. 28: 30. 67. 77. 108:
#112: 138. 172.
Circus#30: 81: 113.
Circunductio#202.:
Circulus#143:
Circulus ſigniſer#225.
Circulatio#215.
Circumrotundatio#90.
Circumſonantes loci#132:
Ciſia#229:
Citharedus#128.
Ciuitas#22. 30:
Cyzicenatriclinia#161.
#Clauus#170.: 172. 245.
Clauicula#253:
Clauus muſcarius#174.
Cliuus#202: 203. 235.
Clima, ideſt, cœli inclinatio#6:
Climaciclos#253:
Cloaca#6:
29INDEX.11
Cloaca ſtructilis#134:
#Coagmentum#41:
Coagmẽta#48. 49: 52. 53: 54: 109. 140:
#170.
Coagmentatus, a, um.#259.
Coagmentatio#63.
Coagulum#194.
Coaxatio#116: 154. 169: 170.
Coaxatus#59:
Coaxatum#170:
Cochlea#140: 159: 244.
Coctus later#21:
Coctura#180.
Cœlum cameræ#172:
Cœlum, pro aere#15:
Cœnaculum#59:
Cogitatio#11:
Cogitata#165:
Coliculus#176:
Colligatio#228:
Colliquiæ#147:
Colluuiarium#202:
Colores#173.
Coloſſus#56:
Coloßicus Apollo#235:
Coloßicoteron#89. 231.
#Coumbaria#103: 239:
Columen#102: 103.
Columna#3. 56. 73: 75: 77. 77: 79: 81:
#82.: 83.: 84.: 85.: 90: 92: 94.: 102:
#103: 104: 105.: 107: 109: 111: 112: 116:
#117: 119: 129.: 131.
Columnatus#112:
Columna Corinthia#93: 94. 134.
Columna Dorica#94. 95. 107: 133:
Columna Ionica#87. 93: 94. 134.
Columna angularis#83.
Columna mediana#77. 88.
Columella#224:
Columella uerſatilis#224: 234:
Comitium#56:
Commeatus#66.
#Commenſus#14. 31. 71. 72. 73: 114:
#143.
Commiſſura#63. 202:
Commodulatio#69:
Commutatio#147.
Compactio#257:
Compactura#112.
Compactilis, e.#112. 257:
Comportatio#17:
Complectit, procomplectitur#235.
Compluuium#147: 148:
Concamer are#84.
#Concameratio#43: 137. 162:
Concamerata ſudatio#128:
Concentus#124. 125:
Concentus naturales#125. 126.
Concertatio#210.
Concha#183:
Conchilium#183:
Concilium#34.
Conclaue#153: 171: 172:
Ccncluſio#135. 139:
Concluſura#163.
Concriſpans#187:
#Conductor#7.
Conducere#235:
30INDEX.11
Conſricare#171.
#Conſormare & conſormari#239.
Conformatio#128: 129:
Conſornicari#125: 200:
#Congeſtio#163: 164.
Congeſtitius locus#34. 169.
Congialis ſitula#242:
Conglutinare#175.
Conglomerari#282.
Conglobatus#134: 189:
Conniſterium#138.
#Conſenſus#12.
Conſonantes#132:
Conſonantia#126: 128.
Conſtitutio#109: 113:
Conſuetudo#12:
Conſcriptio#114: 115.
Conſutus#228.
#Contabulatio#159.
Contignata#19.
Contignatio#59: 60: 62. 102: 116. 119.
#137. 169: 170: 172.
Contractus, us.#39.
Contractura#83.: 88. 110: 118.
#Conus#223:
Conuenientia#128:
Conuentus#34.
Conuictus#34.
Copiæ#164.
#Corax#257.
Corus uentus#22: 25: 28:
Coracinus color#195.
Corporatura#144.
Correptio#224:
Corium#39. 41: 52. 53: 54: 173.:
Corium bubalum#255:
Corium crudum#256.
Coronæ#3: 59: 60. 85. 90.: 94. 103.:
#106.: 109: 110. 119. 121: 129:
#134.
Corona aurea#209:
Corona cælata#172:
Corona pura#140. 172:
#Corſa#110: 111.
Corticeum#138.
Coruus demolitor#255:
Craticeus paries#60. 174.
Craßitudo#17: 19. 52. 59: 79: 81: 82.:
#83.: 84: 95. 96.
Crebritas#34. 79: 83. 89:
Crepido#82. 110: 139:
Creta#60. 140. 172:
Creta uiridis#179.
Creta ſelinuſia#184.
Creta annularia#184.
Crypta#158.
Crocodilus#191.
#Crudus later#21:
Cruſta#53: 147. 236:
Cruſtæ marmoreæ#136: 176.
Cruſta lapidea#194.
#Cubus#115.
Cubica ratio#115.
Cubiculum#13. 48. 157.
Cubile#49: 53: 109. 125:
Cubitus#12. 72.:
#Culina#159.
Culleare#159.
31INDEX.
D
11
Culmen#102: 121.
Cultelli lignei#172:
#Cuneus & Cunei#19: 125. 128: 129.
#132. 163. 245:
Cunei ſilacei#175: 176.
Cunei minacei#175: 176.
Cuneoli ferrei#254:
#Cupreſſus#13. 61: 118: 172.
Curculio#259:
Curia#121.
Curſus#6.
Curuatura#56: 67. 107: 119: 122. 128:
#131: 137:
#Cymbala#@46: 247.
Cylindros#210. 235:
Cymatium#88: 89. 90. 95. 105. 106.
#110.: 111.
Cymatium lesbium#110:
Cymatium doricum#106: 110.
Cynoſura#218:
Cyzicena#154:
Decaſtylos#77. Decor#9. 12. 114. 164: Decor naturalis#12: 13. Decuria#170. 174. Decurſus#200. 202: Declinatio#203. Decußis#72. 244: Decuſſatio#26: 244: Decuſſatim#26: 28. 29: Decußis #Deductio#235. Defenſio#13. Defenſoriæ res#255. Defluens aqua#149: Deformare#131: 134: 173. Deformatus#29. 131: 173. Deformatio#69: 114.Deliquiæ#149. Delphini Delumbatus#254: #Demißio#137: Demolitor coruus#255: #Denarius#73. Denarius æratius#73. Dentes#163: 164. 197. Denticulus#39: 90. 94. 103: 104. Dentatus#143: 248. Depalationes dierũ menſtruæ#220: #Deſcenſus#138: Deſcriptio#28. 89. 132: Deſideratio#45: Deſignare#4. 14. 31: 129. Deſignatio#28. 71. 122: 124. Deſpectatio#59: Deſpumatum cote#175: #Detractio#23: 146: Dextans.#84: #Diagonios#96. 164. 206. Diogonialis linea#206. Diagonia ſtructura#164. Diagr amma#123. 145. Diagramma Ariſtoxenis#125. 126: Diametros & Diameter#83: 88: 95. #112: 113. 129: 248.
1132INDEX. Diapaſon#6: 125.: Diapente#6: 8. 125.: 126. Diateſſaron#6: 8. 125. 126. Diathyra, nobis prothyra#162. Diastylos#77: 79: 82: 84: 106. Diatonon#123. 126: Diatonus#124.: 126. Diaula quæ#138.#Dichalca#73. Didoron#39: Diductus, us#29. 221. Dieſis#123. Diezeugmenon#126. #Digitus#12. 72. 73: 170. Digitale foramen#261.Dioptra#199: #Diplaſion#72: Diplynthius paries#59: Dipteros#73: 77. 82. 168: Directio#2: 22. 28. 29. 106. 170: Directura#173. #Diſcus#177: 223:Diſparare#39: Diſparatus#113: Diſparatio#61. Diſpluuiatum#149. 127: Diſpoſitio#6: 9. 60. 79: 82: 93. 103. Diſpoſitio Tuſcana#111: Diſſonantes loci#132: Diſtinere#84. Diſtributio#9. 13. 69: 73: 77: 82: 93: #104: 105. 106.: 107: 114. ſub Diuo#77. 95: 134.: 154. 170:Diuinitas#113: #Dodrans#84: 170. 250. Dodrantalis, e.#255: Dolare#171: Dolia fictilia#128. Dominicus ſumptus#177: Donicum, pro donec#88: 139: Domus Domuncula#161: Doron#39: #Drachma#72: 73. #Ductio#201. 203. Ductarius funis#233. 231. 230. Ductus aquæ#201. 203:
E.
22 ECHINVS#105: Echeauſa#6: Ecphora#90. Ecphoræ mutulorum#146: Effectus#113: 239. 161. Effectus operum#82: 95: #Elæotheſium#138.Ellychnium#188: #Embater#12. 105. Emboli maſculi#246. Emplecton#53: Emporium#30: 32. 56: 130.#Engonatum#233.
1133INDEX. Enclima#223. Encyclios#7. 142. Enodis, Entaſis#83: #Epibatæ#58: Epigramma#196: 197.Ephœbeum#138.Epipentameros#72.Epiſcenium#177. Epiſchides#254: Epiſtomium#225: 247. Epiſtylium#5. 56. 75: 79: 81. 84. 89: #90: 94, 105: 106: 112: 116: 119. 121. #129: 133: 134. Epiſtylium doricum#12: Epiſtylium Epitoxis#250:Epizygis.#253.Equiculi#196: #Eretria#194. Ergata#231: 233. 252. 262:Erratio#176. Eruca#283. #Eſchara#253: 257. Eſculus#6@. 169: #Etheſiæ, uent.#28: #Euanidus#49. 67. 171: 173: Euerganea trabs#121. Eurus uent.#26: 28: Eurus unde dictus#29. Euripus#176. Eurythmia#9. 11: 147. Euthigramma#2: Euſtylos#77: 81: 82: 84: #Exactio#72. 147: 164: Exæquare#140. 169: Exæquatio#140. Exaggerare#245. 262: Examinare#137. Examinatio#229: 237:Exciſiones#154. Exclarare#13. Exedra#138. 153: 154. 172: 176. Exemplare#261. Exigere ad normam#170. 173.Exiſonon#113.Explicatio#17: Expolitio#164: Expreßio#6. 109. 202: 203. 274. Expreſſus, Extans#170.Extructura#112:
F
22 FABER#36: 47: 164: Fabrica quid.#2. 142: Fabricatio#37. 207. Fabrilis Faces#60.
1134INDEX. Fagus#62: 170. Familiarica cella#161. Fanum#133. Farcire#53: Farctus#56: 228. Farctura#49. 53:Farnus#170. Farraria#160. Faſcia#89: 90. Faſtigium#34: 73: 75: 81: 90: 103. 104. #112: 121. 131. 170. 171. Faſtigiatum#175: Fauces#23. 153. Fauilla#175: 103. Fauonius#24. 26: 28: 60. Fauum#170: Fax & #Femur#105: Feneſtra#103: 131. 154: 160: Feneſtratus, a, um.#68. 255: Ferrum ſiccum & purum#171: 173. Ferramentum#171: 179: 255. 262. Ferulæ Fexuini#182. #Fibula#19. 230. Fibulatio#230: Fictilia#203: Figlinum opus#137. Figuræ ſignorum#146: Figur atio#72. 81: 145. Figurata ſimilitudo#176. Figuratus#176. 219: Filex#170. Finitio#38. 57: 69: 123: 125. 131: 140: Firmitas#14. 19. 41: 45. 60. 61. 81: Fiſtucatio#84. 169: Fiſtucatum ſolum#175: Fiſtula#149: 200: 245: Fiſtula plumbea#200: 202. Fiſtulæ centenariæ, octog.#202. Fiſtuloſa interuenia#203: Fiſtulo ſum ſaxum#44. #Flatus#22. 25. 26: 28. Flatura æris#47: Flexura#95: Flos#47: 101. 113. Florida, #Focus#159. Fœmina, Fœnerator#158.Foliatura#63: Folium#95: 101: 110: Folia criſpa#176. Follis#229: Fons#45.: 134: 186: 188, 189. 197. Fontes montani#188. Fontes campeſtres#189. Fons Salmacis#571. Fontes ſulphurati#191. 192: Fontanalis ab Camœnis#191: Foramen#6. 44: 61: 65. 245. 250. Foramen Foratus#247. Foris#111. Fores#108. 110:
1135INDEX.Forfex#230. Forma#29. 47: 132: Forma ſcalaris#246: Formatum#146: Formatio#32. 73: 94. Fornax ignis#44: 65. 145. 171: Fornacula#181:Fornicatio#163. Fortunæ tres#73: Forum#14. 30. 56: 57. 115: 116: 119.: Forum gladiatorium#227: Foſſa#17. 58: 179: 103: 162: Foßio#188: Foſſura#36: 135. 188.Fractura#49:Friari#46:Fricatio#178. Fricatura#170: Fricatus, a, um.#173. Frigidarium#235: 138. Frigida lauatio#138. Frons#49: 53: 77. 81: 82. 84: 88. 90: #100: 104. 106. 108. 110.: 111: 112: 113. #128: 131. Frons tranſuer ſarius#253: Frontatus lapis#54: #Fuligo#172: 175: 181: Fullonica Fulmen#106. Fulmenta#120: Fulctura#228: 262:Fumus#172: Fundamẽtum#17: 19: 20: 47: 62: 63. 84: Fundamenta fodere#140. Fundamenta implere#84. Fundationes#84. 122. 140: 162: Fundiculi#247: Funduli ambulatiles#246: Funis#230. 252. Funis antarius#230: Funis ductarius#230. 231. 233. Funis tortus#6.Furcilla#245: Fuſterna#62. Fuſi ſextantales#236.
G.
22 GALLICVS uentus#28: Gelicidia#46: 47. 60. 170: 171. Gemelli modioli#245: Genethliologia#220. Geniculus#220: 203.Genua#217:Geruſia#56: #Glarea#43: 187: Glareoſus, a, um.#46. Gladiatoria munera#116: Gleba#34. 171: 178. Glebula#194: Glutinum#171: 182.
36INDEX.11
Gnomon # 26: 28: 29: 211: 221.
Gnomonice # 13:
Gnomonicæres # 8: 204: 211.
Gonarche # 233:
Gracilitas # 95.:
Gradatio # 122. 123. 129. 132.
Gradus # 79: 84: 85. 112: 122. 125: 129.
# 129: 131. 170.
Grammica deformatio # 69:
Grammica ratio # 206.
Granarium # 14: 159:
Granum marmoreum # 171.
Graphis # 2: 7:
Graphicoterus, a, um. # 109.
Graſſari # 227.
Grauitudo # 23:
Grumus # 29. 192.
Grus, ſeu coruus demolitor # 255:
# Gubernator # 137:
Gubernaculum # 137:
Gummi # 181:
Gutta # 94. 105: 106.: 196:
Guttula # 196:
# Gymnaſium # 30: 141. 177.
Gynæconitis # 161.
Gypſum # 172:
H.
22 HABITATIO # 28. Hæreſis # 115. Hamatætegulæ # 175. Harmoma # 123. 124: 126. 144: Harmonice # 123. Harpaginetulus # 176: Hedera # 188. Helix # 101: # Hemicyclus # 119: 120: 132. Hemicyclium # 221: 223. 221: Hemicyclium excauatum # 233. Hemiolius # 72: Hemiſpherium # 137: 323. Hemitonium # 6. 124. Hemitriglyphus # 106: Hexachordum # 247. Hexaphorus # 238: Hexaſtylus # 82. 105. 106. # Hippotamus # 191. Hiſtoriæ # 3. 114: # Hominis dimenſiones # 701. Homeromaſtix # 166: Homotonium # 6. 6: Horologium # 204: 211: Horologia anaporica # 225. Horologia hyberna # 225. Horreum # 158. 160. Hoſpitalia # 161: Hoſpitalia theatrorum # 129. 131. # Hybernum tempus # 125. Hybernaculum # 13. 149. 175: Hybernum triclinium # 175. Hybernacula ædiſicia # 149. Hydraulæ # 243: Hydraulica machina # 6: 224. 246: Hydria # 186. Hypate # 124: 126. 127: 145. Hypate hypaton # 124: 125: 127: Hypate meſon # 124: 125: 127: Hypæthra # 12. Hypæthros # 73: 77.
1137INDEX. Hypæthra loca # 134: Hyperboleon # 124: 127: 126. Hyperthyrum # 119: 110.: Hyperthyrides # 110: Hypocauſis # 135: 137. Hypocauſtum # 135: Hypogea # 162: Hypomochlium # 237: Hypothyra, æ. # 109: Hypotrochelium # 83.: 90. 105: Hyſginum #
I.
22 IANVA # 161. IIchneumones # 191. Ichnographia # 10: # Idiota # 164: Ieiunitas # 45: 173: 175. # Imago # 103: 104. 147. 153. 173: Imbricatum cementum # 48: Immiſſarium # 200: Impages # 111. Impeditio # 14. 19. 81: 105: 122: 156: Impenſa # 198: 227. Impendens # 172: 244. Implumbare # 235. Impluuium # 153: Inareſcere # 172: # Inambulationes # 14. Inaurari # 180. Incernere # 170: Inclinatio cœli # 6: 28: 146. Incultrum # 144. Incumba # 163. Indecentia # 177. Indicum # 182. 184. Inducere # 169: Indiuidua corpora # 38: Inductio uelorum # 227: Inſectiua # 184: Inſlatio # 200. Infudibulum # 244. 248: Ingeniculatus # 218: Ingreſſus, us. # 104: 203: Initiantes # 168: Inquinamentum # 199: Inquinatus paries # 274. Inſidere # 163. 103: Inſula # 27. 66: Intercapedo # 115. Interareſcere # 179: Intercolumnium # 75: 77.: 79: 81: 82. 83. # 84: 92: 105: 106.: 108. 113: 116: 119: # 133: Intercardinatitrabes # 257: Intermißio # 43: Interitio # 235. Internitio # 38: Interpellare # 200. 202. Intercurrentes # 147: Interpenſiua # 147: 149. Interpellatio # 168: Interſcalmium # 12. Interſectio # 90. Intertignium # 103.: 104. Interuallum # 19. 36. 75: 77: 79: 81: 84. # 103: 105: 107: 119: 123: 124: 125. Interuenia # 45. 67: 187: 203: Interucnia fiſtuloſa # 203:
1138INDEX. Inuentio # 11: 32: 34: 208: 235. Inuerſura # 122: 138. In ungue # 110. Inuiſata # 212. Inuolutio # 245. # Iſodomum # 52. Itinera # 131. Itus # 247. Iugum # 63. 159. 255: Iugum montis # 67. Iugumentare # 34: 36. Iuncus # 188. 194: 199: Iunctura # 49: 103: 104: Iuniperus # 62: 172.
L.
22
LABI # 238: Labidum iter # 141. Labrum # 137. 192. 208: 225: 239: Labra phygæos # 246: Lacerta # 196: Laconicum # 137: 138: 181: Lacotomus # 222. Lacus # 17: 171: 200: Lacuna # 170: 188. Lacunoſa # 200. Lacunar # 63: 5104: 106. 109: 121: 152. # 153. 154. 171: 223: Lambens # 190. Lambendo # 180. Lamella ærea # 183. Lamina # 182. 202. 239: Laminaænea # 123. Lamina cornea # 123. Lamina ferrea # 239: 245. 250. # Lancula # 237: Lanificium # 161. # Lapis # 66. 128. Lapicidinæ & earum ſpecies # 46: # 47. 193: 235: Lapis centenarius # 179: Lapidea cruſta # 194. Lapis durus, mollis # 52. # Laqueum # 262: Larix # 65. 66: Larigna materia # 66: Laſer # 194: # Later # 21: 39. 60. 193: Laterum tria genera # 39: Later coctus # 21: Later crudus # 21: Lateres ducere # 39. Laterculi beßales # 137. 175. Lateres natantes # 43. Lateraria # 259. Laterariæ tabulæ # 257: Latericius paries # 52. 56. 59.: Latericia cella # 56. Lateritia ſtructuræ # 59. Latus # 206. 207. # Lauatio # 138. 192: Lauatio frigida # 138. Laxatio # 112. Laxamentum # 60. 82. 106: 113: 133. 139. # 140: 168: # Legumina # 199: Lentitudo # 63. Lconinum caput # 92. Leuatio # 236:
1139INDEX. Leuconotus uent. # 28: Leucopheus color # 195. Leuigare # 181. Leuigatus # 173. Leuigatio # 170. Lex, pro pacto # 7. 178. 261: # Libonotus unet. # 28: Libella # 26: 85. 89. 170. 244: Libra # 229: Librare # 199: Librarium cementum # 204: Libratio # 2: 144. 207: Libratus, a, um. # 129. 144: Libræ aquariæ # 199: Libramcntum # 84: 110: 129: 174: 175: Librata altitudo # 186: Librata circuitio # 144. Librata collocatio # 200. Librata corona # 109: Librata cubilia # 35: Librata planicies # 6. Lichanos # 124: 127: Lichanos hypaton # 124: 127: Lichanos meſon # 124: 127: Lienoſus # 16: Lignum # 135. Lignei cultelli # 172: Ligneus uectis # 204. Lignea ceruix # 247. Lignatio # 135. Limen # 160. 163. Limitatio # 262. Limus # 199. 204: Linea # 28. 29: 71. 90: 103: 106. 107. # 108. 122. 128: Linea, pro funicuio # 41: Lineatio # 214. Lingula # 225: 226. Lingua uectis # 237. Lingulatitubuli # 202: Liquor # 61: Liquida abies # 62. Literatura # 123. 142: 143. Litus # 17. 140. 141. Locus paluſtris # 62: Locus congeſtitus # 84. 169: Loca uocem impedientia # 132: Loca ſaluberrima quæ # 14: Loca ſulphuroſa, aluminoſa, & bi- # tuminoſa # 191. Locare # 180: 235: Locator # 7. Locatio # 56. Loculamentum # 248. 250. Logeon # 132. Lorica # 60. 170: 18: Loricatio # 170 Lorum # 238: Lotiones # 180. Lucerna concinnata # 188: Lucus # 113. Luciſer # 213. Lucerna # 188: 204. Lumen # 109: 110: 119: 149: 153: 172: # 175. Lumen lunæ # 215: Lumina ualuata # 110. Lunæ curſus # 212: Luteum, herba #
1140INDEX. Lutum # 34: 174. Lutum uarium # 39. Lutum arenoſum, calculoſum, & # ſabuloſum # 39. Lyſis # 85. 129: 163.
M.
22
MACERARE calcem # 171. Maceratio # 171. Machinari # 229. Machina # 19: 84: 131. 139. 171: 233. Machina aſcendens # 255: Machina Cteſibica # 145: Machina hydraulica # 254. Machinarepugnatoria # 260: Machina ſcanſoria # 228: Machina ſpiritalis # 228: Machina tractoria # 233. 228: Machinatio # 13: 224. 227: Macritas # 43: # Magnificentia # 34: Malus, pars nauis # 133. Malleolus # 262: 262: Manacus, qui est eirculus computi # lunarij # 222. Mancipio dare # 17: Manubiæ, arum. # 128. 261: Manubrium # 247. Manucla # 250: # Margarita # 185: 196: Margo # 140. Margoſeſquipedalis # 140. Mariana cella # 169. Marmor # 13. 49: 128. 172: 178. Marmoreum cementum # 178. Marmoreacruſta # 136: 176. Marmor excretum # 172: Marmoreum granum # 173. Marmor minutum # 173: Marmor præconeſium # 56: Marmor thaſium # 236. # Maſſa # 183. 208: 201. Maſſa aurea # 210. Mathematici # 8: Mathematicaratio # 6: 210. # Mataxa # 172. Materies et Materia # 19. 31. 32: 36: 37. # 38. 53: 60: 61: 62: 66. 81: 112: 137: 171. Materia trientalis # 235. Materiare # 140: Materiandum # 140: Materiatio # 102: Materiatura fabrilis # 103. Mauſoleum # 56: # Medianum # 90: 62: 106: 126. 129: Mediana acroteria # 90. Mediana capita leonina # 92. Medianæ columnæ # 82. 133: Medianum tetrachordum # 124: Mediana uox # 145. Medicamentoſa aqua # 192: Medulla # 61. 196: Megalographia # 175. 176. Melinum # 179. # Membrum # 153. Membratura # 199. Menianum # 116: Mentum # 106. 186: Menſæ extructæ # 203:
1141INDEX. Menſura # 71. 224. 129: 135. 207: Menſis Lunaris # 212: Menſis uertens # 225: Menſtruæ dierum breuitates # 220: Menſtruæ dierum depalationes # 220: Menſtruæ dierum rationes # 216: Menſtrua ſpacia # 225. Menſtruæ finitiones # 225: # Meridianum # 135: 146. Merones # 140. Merula # 246. Meſaulæ # 161: Meſe & meſon. # 124: 125: 126. Meſolabi organicaratio # 210. Meta # 25. 36. 224: Metrum # 114: Metallum # 179. 180: Methodus # 3. 28: 207. Methopa & Opa quid # 103: 104: 105. # Mica # 178. 180. Miltus # 210. Minium # 177: 179: 180. Miniaceicunei # 175: 176. Miniacea expolitio # 180: Mixtio # 17. 44. 45. 170.: # Moderatio # 229: Modulus # 10. 82: 83: 89.: 93: 95. 105.: # 106.: 112. 133: 153. Modeolus # 243. 248. 254: Modulor # 124. Modulatio # 123. 124: 126: 133: Modulationum genera # 123: Mœnia # 17: 30: 57: 109: 121: Mœniana ædificia # 59: 131: Mola # 124. Molitio # 143. Molle cementum # 56. Mollitudo campeſtris # 235. Monas, dis. # 72: Monopteræ ædes # 112: 167: Monotriglyphon opus # 106. Montani fontes # 188. Monumentum # 47: 49: 95: 195: Monſtratio # 146. Moratio # 213: 214. Mortarium # 139: 170: 173. 204. Mortifera aqua # 195. Motio # 224: # Mulina ungula # 195: Municeps # 17: 65. Municipium # 17: 47: 66. 121: Munitiones # 16: 17: 19: 66. Murus teſtaceus # 193: Murus # 18. 19. 21: 56. 58: 140: Muſica # 2: 6. Muſica conuenientia # 128: Muſcus # 199. Muſcarius clauus # 174. Mutilus # 3: 94. 103: 104. 112: 146.: 162. Myrra # 194:
N
22
NARRES # 147: 174: 175: 247.
Nares fiſtularum # 245:
Naſcentia, æ. pronatiuitate. # 220:
Natura, # 12.
Naturalis decor # 12: 13.
Naufragium # 141.
Naualia # 139.
1142INDEX. # Nemus # 113.
Neruus # 6. 192: 252. 254.
Neruus tortus # 249.
Neuricus # 192:
Neptunius fons # 195:
Nete diezeugmenon # 124: 125: 127:
Nete hyperboleon # 124: 125: 127:
Nete parameſon # 124: 125: 127:
Nete ſynemmenon # 124: 125: 127:
# Nitrum # 182:
Nitroſa aqua # 192:
# Nodus # 62.
Nodatio # 62.
Nominatio # 114:
Norma # 2: 71. 90: 105: 173. 199:
Notities # 142:
# Nucleus ex teſta # 170. 171.
Numerus perfectus quis # 72.
Nummus # 73.
Nummus ſeſtertius # 17:
O.
22
OBOLVS # 73.
Obſonium # 14:
Obſcuratus # 213:
Obſcuritas # 213:
# Occidens # 135:
Octaſtylos # 77. 82.
Octogeſima # 56.
Octogonum # 24: 30:
Octochordum # 247.
Oculi centrum # 88.
Oculicæſij # 144.
Ochra # 178.
Octans # 244.
# Odeum # 133.
Oeci # 153: 154. 161.
Oeci Corinthij ſeu Aegyptij # 154.
Oeci quadrati # 154. 161.
# Offenſio # 6. 122: 177.
Offenſa # 114:
Officina # 47.: 157: 179: 182:
Officinator # 164:
Officina pictorum # 157:
# Oleum in calce # 171.
Olea # 172.
Olearia cella # 159:
Opa quid # 103: 104.
Operculum # 192.
Oppugnatio # 255.
Oppugnatoriæres # 225.
Optice # 2:
Opus albarium # 137: 171. 172:
Opus antiquum # 48.
Opus cementicium # 164:
Opus coronarium # 178.
Opus figlinum # 137.
Opus incertum # 48.
Opus inteſtinum # 66: 108. 121:
Opus lateritium # 164.
Opus marmoreum # 168:
Opus reticulatum # 48.
Opus ſigninum # 143: 139. 204.
Opus tectorium # 56: 60. 137: 171. 172.
Opus topiarium # 131:
Operarum calcatura # 243.
Orbiculus # 211: 225: 226. 230.
Orcheſtra # 128: 129: 132.
Ordinatio # 9.
1143INDEX. # Ordinaria # 52.
Organum # 123. 124. 144: 228:
Organicæres # 8:
Oriens # 109. 113:
Ornatus # 131.
Ornatio # 131.
Ornithiæ uent. # 28:
Orizon # 144: 221:
Orthographia # 10.
Orthogonium tignum # 245.
Orthoſtata # 49: 256:
# Oſtium # 109: 153:
Oſtiarij # 160:
Oſtrum # 177: 153.
Ouile # 159.
Ouum aceto maceratum # 196.
P
22
PALEA # 39. 43: 170. 258.
Pagmentum # 111.
Palatio # 62:
Palæſtra # 139.:
Palmus # 12. 39: 72.: 73. 129. 175.
Palmeatabula # 257.
Palmas tribuere # 205:
Palmare foramen # 160.
Palmipedalis, e. # 257:
Palus, li. # 63. 84. 190. 230:
Palialnei # 84. 140:
Palioleaginei # 84. 140:
Palireſupinati # 230:
Palirobuſtei # 841: 40:
Paludes gallicæ, ponticæ # 17.
Paluſtris abundantia # 134.
Paluſtris regio # 121:
Paluſter locus # 61: 84. 193:
Pandare # 163.
Pandatio # 169: 170:
Pandus # 63:
Panſipedes # 71.
Panſæ manus # 71.
# Parallelos linea # 128: 131: 132. 222.
Paralyſis # 192:
Parameſe # 124: 127: 126.
Paranete # 124: 127: 145.
Paranete hyperboleon # 124: 127:
Paraisete ſynemmenon # 124: 127:
Parapegmata # 220:
Paraſtata # 102: 119: 250. 253.
Paraſtaticon # 224:
Parergon # 224:
Parætonium # 179.
Paries # 19. 34: 37. 48: 49: 53: 54: 56. 59:
# 60. 73: 77. 84. 88. 103. 108. 111: 112:
# 113: 119: 121. 125: 134:
Paries cementitius # 59:
Paries cratitius # 60.
Paries euanidus # 49:
Paries luto inquinatus # 274.
Paries ſidens # 39:
Parhypate # 124: 127:
Parhypate hypaton # 124: 127:
Parhypate meſon # 124: 127:
Parma # 238.
Partitio # 113:
Particula # 93.
# Paſſus # 28:
Pauimentũ # 60: 109: 137. 154. 169: 170:
Pauimentatus porticus #
1144INDEX. Pauimentum teſtaceum # 175:
# Pectinatim diſponere # 19:
Peluis # 188.
Pelecinus # 233:
Pelles lanatæ # 246:
# Pendentes # 163.
Pentadoron # 39:
Pentaſpaſtos # 230.
Penſiones # 237: 252:
Penus # 161: 238.
Penula # 245:
Pephaſmenos # 255.
Percolatio # 204:
Perductio # 199:
Percolationes # 204:
Perfectus # 12: 227. 131:
Perfectio # 27. 105. 107:
Perfricatus # 107:
Perflatus # 23: 112.
Periactus # 131.
Perimetros # 118:
Peripteros # 73: 75: 84: 112:
Peripteræ ædes # 112:
Perituton # 12.
Periſtylium # 77. 138: 153:
Periſtylon rhodiacum # 161.
Perlibratio # 199:
Perlibratum # 200.
Perpendiculum # 36. 56. 60. 88. 90.:
# 103. 106.: 110. 129: 154. 163:
Perſpicibilis, e. # 213:
Perterebratus # 203.
Peruadere # 213:
Peruagare # 212:
Peruolitare # 213.
Peruolitantia, æ. # 220.
Pes # 12. 39: 72.: 73. 83.: 94: 119.: 129.
Pedalia arrectaria # 256.
# Phalanga # 238.:
Phalangarius # 238:
Pharetra # 233.
Phellos # 225. 224.
# Phigæos labra # 246:
Philologia # 165: 166: 198.
Philologus # 142. 162:
Philoſophia perfectrix architecti # 5:
Philotechnus # 142.
Phiſiologia # 6.
Phthiſis # 23:
Phthiſicus # 66:
Phthongus # 124. 125.
# Pix # 193: 244:
Picare # 175. 239:
Pictor # 68: 71.
Picturæ # 56: 173. 176. 177.
Pila # 120: 137. 140. 162: 163. 175.
Pila plumbea # 224.
Pila lapidea # 59:
Pila ferrea # 178. 180.
Pilatim # 163.
Pinacotheca # 153: 154. 157: 158.
Pinacothecium # 13.
Pinus # 13. 63. 118.
Pinnæ # 243. 247. 249.
Pinſatio # 170.
Pinſare # 170. 174.
Pinſum # 170.:
Pinſcatus #
1145INDEX. Piſtrinum # 160.
# Plaga # 251. 228: 251. 262.
Planetæ ſeptem # 212:
Planities # 29. 115. 140. 147.
Plana directio # 170.
Planus pes # 169: 174: 255:
Plaſtes # 7:
Plaſtica ratio # 7:
Platea # 22. 28. 29. 30. 56: 99:
Platæeum prælium # 4:
Platanones # 139.
Plauſus # 58:
Plauſtrum # 229:
Plenitas # 134. 189:
Pleuritis # 23:
Pleuritides # 247.
Plexacolligatio
Plinthus # 86.: 87. 105. 112. 134. 223:
Plinthides # 77: 250:
Plinthiogonatos # 253:
# Plumbum # 196: 203:
Plumaria # 157:
Pneumatica # 123.
# Podagricus # 193.
Polirc # 174:
Politus # 172.
Politio # 171: 173.: 174:
Politura # 170.
Polus # 211: 218:
Polygonia turris # 19:
Polyſpaſton # 233: 252.
Ponderatio # 238:
Populus arb. # 13. 61: 62:
Porrectapreßi@ # 237.
Porrectimotus # 237.
Porta # 66. 73:
Portus # 14. 30: 32. 56: 57: 58: 116. 139.
# Porticus # 14. 75. 77. 116: 119.: 129.
# 133.: 134. 138.:
Porticus Eumcnici # 133.
Porticus Pcrſica # 4:
Porticus Pompeiana # 133.
Porticus ſtadiata # 138.
Poſtes # 163.
Poſtes compactiles # 257:
Poſticum # 75: 77. 81: 82. 88. 105:
Potiones # 297.
# Præcinctio # 56: 122. 132.
Præcingere # 121. 132.
Præcinctorius funis # 259:
Præciſio # 103. 129:
Præcluſio aquarum # 224:
Præfurnium # 137. 181. 190.
Prælum # 159: 228: 229:
Prælium # 4:
Præſepe # 159.
Præſeminatio # 61.
Preconeſium marmor # 56:
Preßio # 137:
Probatio operum qualis # 166.
Probatiæ aquæ # 186.
Proclinatio # 140. 163: 200.
Procumbere # 186.
Procumbere in dentes # 186.
Profuſio ſumptuum # 227.
Progreſſus # 139: 140.
Proiectura # 59: 60. 82. 84. 86. 87. 88:
# 89.: 90. 103.: 104. 106.
1146INDEX. Prolectare # 114:
Prominentia # 103. 167: 163: 167:
Promontorium # 139. 176.
Pronaos # 77. 88. 105: 107: 108. 109: 111:
# 113. 119: 120: 121.
Proportio quid # 32: 67: 70. 71. 83: 93.:
# 95. 69: 104: 105. 112: 113. 129:
Propnigeum # 138:
Proſcenium # 128: 132.
Proslambanomenos # 124: 126: 127: 145.
Proſtas # 161.
Proſtylos & proſtylon # 73: 75: 168:
Prothyrum # 162.
Prothyrides # 110:
Protrudere # 238.
Prouindemia # 217:
Pruina # 60. 46: 170: 171.
Proximitas # 62.
Pſeudodipteros # 73: 77. 82. 167:
Pſeudiſodomum # 52.
Pſeudoperipteros # 113:
Pſeudourbanaædificia # 158:
Pteronia # 82: 108. 13:
Pubhcaædificia # 13.
Publicani # 158. 201.
Pulpilum # 128. 129. 113. 132.
Puluis # 139: 140.
Puluis puteolanus # 44: 46.
Puluinus # 88: 137: 139: 140. 250:
Puluinatum capitulum # 102:
Pullus color # 195.
Pumex # 43.
Pumex Pompeianus # 45:
Pumicoſus # 43.
Punctum # 26:
Puræ & expolitæ cameræ # 175:
Purpura # 183: 84.
Purpureus color # 182: 183: 184.
Purpuratus ſubſtant. # 30.
Puſtula # 171:
Puteus # 135. 188: 193: 104.
Pycnoſtilos # 77: 82. 84:
Pyra # 66. 167.
Pyramis # 113.
Q.
22
QVADRA # 85. 86: 88: 230.
Quadratio # 107:
Quadratum # 8. 52. 107:
# 115. 116: 131: 132. 132: 170:
Quadratus ager # 206.
Quadratus lapis # 49:
Quadratus locus # 206.
Quadrata deſoriptio # 107:
Quadrata deſignatio # 71.
Quadratum oppidum # 18.
Quadratum ſaxũ # 46: 49: 109. 140:
# 164.
Quadratum tignum # 157:
Quadrati modioli # 241.
Quadrati œci # 161.
Quadrum tignorum # 230.
Quadrans # 73. 86.
Quadriforis # 111.
Quadrifluuius, a, am. # 62.
Qualitas # 124.
Quantitas # 9. 124.
Quercus # 62. 172.
Quintarium #
1147INDEX. Quoquouerſus # 96.
R.
22
RADIX for aminus # 251.
Radius oculi # 147. 167:
Radius æſtiuus, hybernus & æqui-
noctialis # 222.
Raritas # 44: 49: 60: 62: 67: 147. 173:
Rates abiegnæ # 65.
Ratiocinatio quid # 2. 113: 220.
# Receptaculum # 200:
Receſſus # 112:
Receßio # 28:
Receßior comp. # 132.
Recbamus # 230.
Reditus # 247.
Reductio # 137:
Redundans fiſtula # 149:
Redundatio # 215.
Redundantia # 22. 23:
Reductio # 137: 256.
Refectio # 149:
Refrigerare # 189.
Refrigeratio # 144. 145: 189.
Refundere # 208:
Regiones cœli # 235: 215:
Regula # 26: 105: 146: 170. 173.
Regula ferrea # 137.
Regula ſalignea tenuis # 244:
Rheda # 248.
Relaxare # 215:
Relictio # 180.
Religio ſacra # 113:
Remus # 146: 147.
Remiges # 67:
Remißio uerſationis # 215.
Replum # 111. 253:
Repugnatoriæres # 261:
Reſidere & a ſedeo & ſido # 132.
Reſina # 181:
Reſonantesloci # 132:
Reſonantia # 122:
Reſponſus # 10: 12. 71. 73: 170.
Reſtagnare # 149:
Reſticula # 231:
Retardatio # 212:
Reticula ſtructura # 48.
Retinaculum # 233. 230:
Reticulatum cementum # 48.
Retractio # 48:
Retroſpiciens ſol # 215:
Reſina # 63: 66:
Rheda # 229: 248.
# Rithmus # 8.
Rigiditas # 26:
Riuus # 200.
# Robur arb. # 61: 172.
Robuſteipali # 84.
Robuſteiſtipites # 139:
Roſtrum de ferro # 259:
Rota # 140: 214: 215: 216.
Rotatio # 212.
Rotundare ad circinum # 244:
Rotundus, a, um. # 88. 249.
Rotunditas # 122. 249.
Redemptor # 178. 208.
Rotundatio # 19. 26: 28. 29: 71. 107:
# 122: 128. 137:
# Rubra, radix #
1148INDEX. Rudus # 60: 169: 171. 175:
Rudus nouum # 170.
Rudus rediuiuum # 170.
Ruderare # 169: 170.
Ruderatio # 140: 169:
Rudens # 230: 254.
Rutrum # 173.
S.
22
SABVLO # 134: 175: 187:
Sabulo maſculus # 39. 187:
Sabulo ſolutus # 187:
Sabuloſus, a, um. # 46.
Saburra # 203.
Sacoma # 208.:
Sacoma ſaburrale # 225.
Sagitta # 249: 250:
Sanguinis eiectio # 23:
Salix # 62: 188.
Salignearegula # 244:
Salina # 239:
Salifodinæ # 193:
Salinaria area # 194.
Saliens # 191: 198: 200:
Saliens, aqua martiæ # 191.
Salſitudo # 17.
Salſugo # 43: 47. 183:
Salubritas # 17. 199.
# Sambuca # 261:
Sanies # 61:
Sandaraca # 179. 183: 194:
Sappinus # 13.
Sappinea # 62. 66:
Sarracum # 229:
Sarcina # 160:
Sarmenta # 182. 183.
Saxum # 44. 47: 65.
Saxum album # 44.
Saxum quadratum # 21: 49:
Saxum rubrum # 187: 203.
Saxum ſilicium # 196.
# Scæa itinera # 18.
Scalæ # 128: 132. 207: 208. 260.
Scalaris forma # 246:
Scalaria # 129.
Scalmus # 238.
Scalptura # 89: 94. 102: 103.: 110.
Scamillus # 85: 134.
Scandula # 36.
Scanſio # 144:
Scanſorium, machinæ ſpecies # 228.
Scapula # 230:
Scapus # 83.: 88.: 89.: 93: 95. 108. 111.
# 134. 208. 235.
Scapus cardinalis # 110:
Scaporum calces # 208.
Scapha # 223.
Scaphium # 188. 224.
# Scena # 123. 125: 128.: 129. 131. 132. 133.
Scenarum tria gcnera # 131.
Scenareceßior # 132:
Scenici qui # 132:
Scenographia # 10.
Sceptrum # 218.
Schema # 71. 119: 141. 200. 206:
Schidia # 36.
Schola labri # 137:
Schola aluei # 137:
Sciatheras # 19:
49INDEX.11
Scobs # 193:
Scorpio machina # 6. 19. 229. 249:
Scotia # 86: 106.
Scrupulus auri # 179:
Scutula # 170. 250: 253:
Sectilia # 170.
Sectio # 38:
Securicla, æ. # 112. 253:
Secernere # 193:
Securiclati cardines # 250.
Sedentia ſigilla # 176:
Sedes # 125: 129: 132.
Sedes ſpectaculorum # 127:
Sedes ſecretæ # 166.
Segmina # 174:
Selinuſia creta # 184.
Semis # 82. 110.
Semißis # 72: 73. 82. 83: 89.
Semidigitale # 261.
Semicanaliculus # 105:
Semilateres # 41:
Semimetopia # 106:
Semipes # 19: 125:
Semipedale # 255: 256.
Semifaſtigia # 177.
Semita # 138:
Sepire # 204.
Septio # 140: 263:
Septum # 194.
Septentrio uentus # 22. 24. 26: 28.
Septem ſpectacula orbis
Serrædentes # 20:
Serratim ſtruere # 163:
Serra dentata # 46:
Seſqui alterum # 72:
Sesqui digitus # 200. 252:
Seſquidigitale # 261.
Seſqui alterum # 72:
Sesquipes. # 257:
Sesquipedalis, le. # 59: 84:
Seßio # 161.
Seßimonium # 163:
Sestertius # 17: 73.
Seta inducere # 180:
Saxtans # 72: 248.
Sextantalis # 236.
Sextarius # 179: 208:
Silicus # 253.
Sidentes # 169:
Sigilla # 47: 89: 176:
Signa # 131. 146:
XII Signacœleſtia # 216. 217:
Signa marmorea # 180:
Significatus # 220:
Signafictilia # 81:
Signinum opus # 43: 139. 204.
Sil, uelſile # 182:
Silatticum # 184.
Silacei cunei # 175: 176.
Signa ærea # 81:
Silex # 21: 44. 52. 187: 204.
Silex ordinarius # 49:
Sima # 90. 92: 106. 110.
Similitudo figurata # 176.
Simulacrum # 63: 105: 106: 109: 113:
Similitas # 61:
50INDEX.11
Sinus # 217.
Sinuare # 103:
Situla congialis # 242:
Situlus # 242:
Solanus uent. # 24. 26: 28:
Solum # 60:
Solum fuſticatum # 175:
Solium # 208.
Solidum # 17: 84.: 162: 169:
Solidare # 84. 169: 170.
Solidatio # 122. 169:
Solideſcere # 45.
Soliditas # 38: 43: 44: 54: 61. 169:
Solſtitium # 7. 39. 157:
Sonitus # 124: 125.: 126.
Spartum hiſpanicum # 172:
# Species loci conſider anda # 146:
Specus # 178: 188: 262:
Speculum argenteum # 173: 174.
Spectationes # 121:
Spectator # 6:
Spectacula # 56: 116: 117. 122: 128: 129.
Spelunca # 34. 131.
Spheroides ſchema # 200.
Spicata teſtacea # 170: 171.
Spira # 77: 82. 84. 85. 86. 87. 88. 95.
# 112.: 129: 134.
Spiramentum # 112. 174: 175.
Spiritus naturales # 6.
Spiritus animales # 204.
Spiritale, mach. ſpecies # 228.
Spcngia # 45:
Sputiſmata # 175:
# Stabilitas # 23: 115.
Stabulum # 158.
Stabulare # 159:
Stadium # 133. 138.: 139.
Stadiata porticus # 138:
Stamen # 229.
Statio # 12. 139.: 212:
Statio graia # 59.
Statera # 237:
Statua ænea # 59.
Statuæ caryatides # 3:
Statua perſica # 5.
Statua ſtolata # 3:
Statuarius # 68: 71.
Statumen # 169:
Satuminatio # 170.
Statuminare # 170.
Statutio # 233:
Stoichia, id est elementa # 15:
Stereobatæ # 84.
Stigmata # 59.
Stilla # 60. 61: 172. 187:
Stillicidium # 6: 34: 103: 104. 112: 147:
Stola # 4.
Stolataſtatua # 3:
Stolarumrugæ # 95.
Stratum # 256.
Strategeum # 132.
Stamentum # 36:
Stria # 92: 95. 107: 108:
Striatura # 107:
Striare # 107: 176:
Strigium # 108.
Strix # 90:
Stropha # 238.
51INDEX.
T.
11
Structurd # 13. 32: 39: 44.: 45: 52. 53: 56:
# 59. 60. 62: 84: 128. 137. 139.: 140:
Sructur a autiqua # 48.
Sructur a in aquis # 139.:
Structur a cementitia # 43. 47:
Structilis cloaca # 134:
Struma # 192:
Stylus ſerreus # 245.
Stylus æreus # 250.
Stylobata # 84: 85. 89. 112: 134.
# Subactio # 43:
Subcuneatus # 163.
Sub diuo uel dio # 12.
Suber # 62:
Subgrundia # 66: 258:
Subgrundatio # 103.
Subigere # 175.
Subiugia # 238:
Sublica # 84.
Subrotatus aries # 255:
Subſcus, udis. # 112. 235. 244.
Subſellium # 129.
Subſidere # 287:
Subſtruere # 202:
Subſtructio # 19. 21: 84. 122. 163:
Subtegmen # 229.
Subuectiones # 17: 32.
Subueſperus uent. # 28:
Sucula # 6. 229. 230. 232. 250.
Succus # 196.
Sudatio # 45 137:
Sudatio concamerata # 128:
Sudes # 66.
Suffoßio # 19:
Sulphur # 45: 191. 192: 203:
Supernas uent. # 23:
Superbia candoris # 172:
Supercilium # 87. 110.: 129:
Supplicatio # 79.
Supputatio # 72:
Suſpectus # 168:
Suſpenſio # 137.
Suſpenſura # 137.
Sutrina # 143.
# Sylua # 54. 36. 139. 158.
Syluoſus, a, um. # 188:
Symmetria3. 9. 12. 14. 31. 32: 37. 67: 69:
# 73. 82. 86. 87. 89.: 93: 94. 95.: 101.
# 102: 194: 107: 108: 109: 112: 113. 109.
# 129: 131. 133:
Sympathia # 8.
Synemmenon # 126.
Syſtylos # 77: 82: 84: 106.
TABERNA # 158. Taberna argentaria # 116: Tabula # 66: 140. 146: 245. Tabella # 103. Tabulæ laterariæ # 257: Tabulaplana # 146: Tabulatio # 128. Tablinum # 253. 158. Tænia # 105: Talea # 19. Talentum # 260 Tarmes # 62. Taxilli # 246 # Tectum # 34: 36. 59: 60. 77. 112: 113.
1152INDEX. # 121. 129. Tectum, pro domo # 154. Tectorium # 39. 43: 44. 60: 171. 173: 174: Tectorium opus # 60. 137. Tectores # 174. 181: Tectum teſtudinatum # 36. Tedæ ſchidiæ # 182. Tegula # 36: 37. 58: 60. 92: 95: 103. 135. # 137. 164. 175. Tegulæ bipedales # 137. 171. Tegulæſeſquipedales # 137. Tegulæ hamatæ # 175. Tegulæ ſine marginibus # 177. Telamones # 162. Telum # 66. # Temperatio # 83: Temperatura # 6. 44. 47. 63. 67. 83: # 108: 137: 144: 146: 173: Templum # 84: 94. 103. 104. 109: 112: Tenor # 171: 172: Tenuitas # 189: Teneritas # 95.: Tentio # 6: Tepor # 188: Tepidarium # 135: 137: # Terræ circuitio quanta # 28: Terra albida, nigra # 187: Terroſus, a, um # 43: 46. Terræ genera # 39. 46. Terrenum # 34. 47. 61: 140: 163: 204: Terebra # 255. 256: 261. Terebratio # 247. 225: 247. Terebrare # 261. Teredo # 140: Terminatio # 32: 38. 114: Tertiarum # 72. 112: # Teſſara # 115. 170. 171. Teſta # 49: 60. 137. 170. 174: Teſta tuſa # 44. 170: Teſta pro lateribus coctis # 49. 35: Teſtæ concharum marinarum # 583: Teſta quæ ualeat ad ſtructur am # 60. Teſtaceum pauimentum # 175: Teſtacea ſtructura # 59: Teſtacea ſpicata # 170: 171. Teſtudo # 119: 121. 135: Teſtudo mediana # 119: Teſtudo arietaria # 255: Teſtudo ad fodiendum # 258: Teſtudinatum ædificium # 143: Teſtudinatum cauedium. # 147: # Tetrachordum # 247. 124.: 247. Tetradoron # 39: Tetrachordorum genera # 124: Tetrans # 88: 103: 104: 105.: 244. Tetraphorus # 238: Tetraſtylos # 82. 105. 106. Tetraſtylum # 149. Textrina # 157: # Thalamus # 161. Thaſium marmor # 236. Theatrum # 6: 14. 30: 56: 77: 121: 122: 123: # 125: 126.: 128. 129.: 131. 133. Theatrum minuſculum Theca # 248: Thimelici # 132. Thyromata # 109: 153:
1153INDEX. Thraſcias uent. # 28: Tholus # 113. 177. Thuribulum # 219. Thurifera arbor # 194: # Tignũ # 102: 103. 120: 147: 164. 244. Tignum bipedale # 120: Tignum compactum # 120: Tignum quadratum # 157: Tignum tranſuer ſarium # 259. Tignum prominens # 103. Tignum cardinatum # 259. Tilia # 62: Tinca # 63: 65. 140: 157. # Tomex # 172. Tomice # 172: Tonus # 251. 124. 128. Tona # 224: Topiarium opus: # 131: Tophus # 45. 46: 201. Topia # 176. Topiorum uarietas # 176. Torcular # 159. 228: Tornus # 124: 211: 224: Torus # 86: 87. 112. 256. Torulus # 61. 62. Torus ſuperior # 76: Torus inferior # 76: # Trabs # 36. 66: 81: 102: 112. 119: 120: Trabicula # 259. Trabes euerganeæ # 121. Trabes cardinati # 257: Trabes compactiles # 112. Tractatio # 8: Tractabilitas # 63. Tractorium machinæ genus # 228: Tractoriaratio # 236: Traiectio # 66: Traiectura # 112: Tranſtra # 36. 103. 121. 259. Tranſtilla # 139: Tranſuerſa # 20: 125: Tranſuerſarius # 60. 174. Tranſuerſario frons # 253: Tranſuerſaria colligata # 238: Tranſuerſaria confixa # 245. Tranſuerſaria compacta # 199: Tranſuerſarij cardines # 250. Tributim, aduerb. # 135. Tribunal # 112: 119: 131. Trichalca # 73. Triclinium # 149: 154: 157. Triclinia uerna # 157. Triclinia hyberna # 157. Triclinia autumnalia # 157. Triclinia æſtiua # 157. Triclinia Cizicena # 154: 161. Triglyphus # 12. 12: 94. 103.: 104.: 105.: # 106. 153: Trigonum # 8. 128: 131: 144: 206. 213: Trigonus uerſatilis # 131. Triplinthius paries # 59: Triens # 72: Trientalis materia # 235. Triton # 25. Trite diezeugmenon # 124: 127: Trite hyperbolæon # 124: 127: Trite ſynemmenon # 124: 127: Triſpaſtos # 230:
1154INDEX. Trigonus uerſatilis. # 131. Trigonum orthogonium. # 245. Trigonum # 133. 170: Trochilus # 87. Trochlea # 224. 230. 233. Trophæum # 59. Trudere # 189: Trulliſſare # 137. 172: 174: 175. Trulliſſatio # 172. 175. Truncus # 85. 95. Trutina # 229: 237: 255. # Tuba # 245. Tubulus # 134: 202: 203. 224. Tubuli fictiles # 200: Tubuli craßo corio # 202: Tubuli lingulati # 202: Tugurium # 36: Tumulus # 36: 170: Tumor # 192: Tumuli grumorum # 192. Turris # 18. 24: 25. 36. 66. 139. 140: Turricula # 256. 259: Turris ambulatoria # 255: Turris octogona # 24: Turris polygonia # 19: Turris quadrata # 19: Turris rotunda # 19: Turgidum guttur # 198: Tußis # 23: # Tympanum # 90.: 106. 110: 111. 112: Tympanum dentatum # 243: Tympanum in cultrum # 243: 248. Tympanum incluſum # 244. Tympanum planum # 248: Tympanum uerſatile # 248:
V
22 VACINIVM # 184. Vacuitas # 115. Valuæ # 77. 79: 108. 110. 112: 128. 129. # 131. 154: Valuatæ feneſtræ # 154. Valles # 202: Vapor nebuloſu@ # 188: 189: Vara # 255: Vas æreum # 125: 262. Vas Corinthium # 199. Vas fictile # 180. Vaſaria # 135: # Vdum tectorium # 173: Vectis # 6. 159: 170. 229: 231. Vectis ferratus # 204. 262: Vectis ligneus # 174. 237: Vectigalia publica # 116: 179. 201. Vectiarius # 159: Vectura # 235: Velum # 227: 238. Vellus lanæ # 188: # Vena metalli # 178: 189. Vena arboris # 63. 67. Ventus quid # 22. Venti 4. principales. # 24. Ventis ſecundum alios # 24: Venti 24 ſecundum alios # 24: Venter. # 202: 203. Venuſtas # 14. 164.: # Vergiliæ # 162. 216: Vernum tempus # 39. Verſura # 75: 129. 131. 138: 130. 103: 253.
1155INDEX. Verſatio # 159: 162. 212. 213: 215. Verſabundus # 219. Verſatilia carcheſia # 235. 260. Verſatile tympanum # 248. Vertex capitis # 218. Verticuli # 246: 247: # Veſperugo # 212: Veſtinæ pinnæ # 192: Veſtibulum # 12: 158, 168: Veſtigium # 94: Viatoria penſilia # 223: Viarum directiones # 106.: Viaticum # 141. Vicus # 28. 29. 69: Viduatus. a, um. # 131. Villa # 158: 160. Viola # 184. Vinum protyrum # 194: Vinum catacecaumenon # 194: Vinum meliton # 194: Vinum mamertinum # 194: Vinum falernum # 194: Vinum cecubum # 194: Vinaria cella # 56. Virgultum # 34: Virgula # 225. Virgulæ æneæ # 225. Viridia # 234. 154: Viridis creta # 179. Viſus # 146: Vitex # 62: 188. 244: Vitium # 19. 21: 22. 23: 49: 59: 154. # Vlmus # 13. 61: 63. Vlua # 36: 140. Vmbra gnomonis # 26: 29: Vmbilicus, hominis centrum # 71. # Vnciniſerrei # 137. Vnda # 129: # Voluta # 12: 88.: 89. 95.: 101. 176. Vorago # 261: Vox quid # 122: 123. 198. 128: Vocem impedientia # 132: 144: Vrceus # 182: Vſtæ temperatura # 182: Vſtulatus, a, um. # 84. Vtilitas # 14. # Vulturnus uentus # 28.
X.
22 XENIA unde dicta # 161: Xyſtus # 138: 139. 162.
Z.
33 ZOILVS Homeromaſtix # 166: Zona. XII. ſignorum # 212. 215. 217: # 218: Zodiacus circulus # 219. Zophorus # 89: 90.: 94. 112: 119. 121: # Finis
MENDAE QVAE OBITER
IRREPSERVNT: VNA
cum Coniecturis ſuper loca aliquot
deprauata.
56
IN IVL. FRONTINO.
11
Pag. # lin. # legendum.
3 # 23 # mutulos &
6 # 15 # homotoniorũ Coniect.
3 # 8 # cum omnibus
12 # 4 # ſymmetria # Con.
ibid. # 6 # ϖερίτριτου
13 # 5 # partibus # Coniect.
12 # 19 # itemfœn. # Coniect.
17 # 19 # (delendum
19 # 3 # uſtulatæ
26 # 6 # inueniantur
30 # 3 # gnomon
ibid. # 17 # ciuitas uid.
36 # 21 # grumos
46 # 31 # in opere
53 # 11 # farcturæ
54 # 3 # & præter
59 # 12 # cx uectig. # Coniect.
60 # 21 # apparatione
ibid. # 26 # CAP. IX
61 # 2 # uænalitijs
63 # 12 # ζυγίαυ
ibid. # 21 # cedrium
66 # 16 # Itaque
67 # 6 # adriatici
68 # 24 # nobilitatem
69 # 30 # paritur
72 # 17 # decußim.
ibid. # 23 # adiecto aſſe
ibid. # 25 # ἡμιόλι@
73 # 12 # æreos (legit Budæus
83 # 5 # itaproportionib. Con.
ibid. # 14 # hypotrochelijs. ſic alibi.
84 # 16 # uſtulatis
Pag. # lin. # legendum.
ibid. # 20 # colocandæ. # Coniect.
86 # ult. # τρόχιλον
94 # 4 # mutuli ſic alibi&c.
124 # 9 # habet interuallum
128 # 2 # errabitin
129 # 32 # magnitudinem.
134 # 1 # deædibus # Con.
139 # 12 # portubus # Con.
142 # 26 # quod prædæ
146 # 23 # temperaturas
152 # 2 # acfaucium
164 # 27 # cxpolitionibus
167 # 21 # Theodorus
168 # 9 # Suffitius. # Con.
171 # 11 # ſpicatateſt. # Con.
172 # 32 # albarium opus. # Con.
180 # 72 # moluntur
181 # 11 # metallicis # Con.
200 # 7 # ſummalabra.
207 # 11 # habet, arcæ
210 # 21 # expertus
218 # 24 # eſſe dicitur
222 # 12 # Manacus, alij legunt.
262 # 28 # eius non ſunt.
γ.1: # 9 # afficiantur pœna ex. ibid. # 30 # opere arcuato γ.2: # 30 # MDXXVIII. Reliq. γ.4. # 23 # 122. (delendum δ.2. # 4 # utri{qúe} rationi ibid. # 16 # uſu frequens २.1. # 23 # Quid
FINISH.
571M. VITR VVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER PRIMVS.
CVM DIVINA MENS TVA ET
numen, lmperator Cæſar, imperio potiretur
orbis terrarum, inuicta{qúe} uirtute cunctis ho
ſtibus ſtratis, triumpho uictoria{qúe} tua ciues
gloriarentur, & gentes omnes ſubactæ tuum
ſpectarent nutum, populus{qúe} Romanus & Se
natus liber atus timore, amplißimis tuis cogi-
tationibus conſilijs{qúe} gubernaretur, non au-
debam tantis occupationibusde Architectura ſcripta, & magnis cogit@
tionibus explicata edere, metuens ne nõ apto tempore interpellans, ſub-
irem tui animi offenſionem. Cum uerò attenderem, te non ſolum de uita
communi omnium curam, publicæ{qúe} rei conſtitutionem habere, ſed etiam
de opportunitate publicorũ ædificiorum, ut ciuitas per te non ſolum pro
uincijs eſſet aucta, uerumetiam ut maieſtas Imperij publicorum ædificio-
rum egregias haberet autoritates, non putaui prætermittendũ, quin pri
mo quo tempore de his rebus ea tibiederem: ideo, quòd primum paren
ti tuo de eo fueram notus, & eius uirtutis ſtudioſus. Cum autem concili-
um cœleſtium in ſedibus immortalitatis eum dedicauiſſet, & Imperium
parentis in tuam poteſtatem tranſtuliſſet, idem ſtudium meum in eius me-
moria permanens, inte contulit fauorem. Ita cum. M. Aurelio, & . P.
Minidio, & . Cn. Cornelio, ad apparationem baliſtarũ & ſcorpionum,
reliquorum{qúe} tormentorum refectionem, fui preſto, & cum eis commo-
da accepi, quæ cum primo mihi tribuiſti, recognitionem per ſororis com-
mendationem ſeruaſti. Cum ergo eo beneficio eſſem obligatus, ut ad exi-
tum uitæ non haberem inopiæ timorem, hæc tibiſcribere cœpi, quòd
animaduerti multa te ædificauiſſe, & nunc ædificare, reliquo quo tem-
pore, & publicorum, & priuatorum ædificiorum, pro amplitudine re-
rum geſtarum, ut poſteris memoriæ traderentur, curam habiturum: con
ſcripſi per ſcriptiones terminatas, uteas attendens, & ante facta, & fu-
tura qualia ſint opera, per te nota poſſes habere, nam his uoluminibus
aperui omnes diſciplinæ rationes.
582M. VITRVVII
QVID SIT ARCHITECTVRA, ET
De architectis inſtituendis.
CAPVT. I.
ARchitectura, eſt ſcientia pluribus diſciplinis, & uarijs eruditioni-
bus ornata, cuius iudicio probantur omnia, quæ ab cæteris arti-
bus perficiuntur opera. Ea naſcitur ex fabrica, & ratiocinatione. Fabri
ca, est continuata ac trita uſus meditatio, quæ manibus perficitur è mate
ria cuiuſcun generis opus est, ad propoſitum deformationis. Ratioci-
natio autem est, quæres fabricat as ſolertia ac ratione proportionis de-
monſtrare at explicare poteſt. Ita architecti, qui ſine literis conten-
derunt, ut manibus eſſent exercitati, non potuerunt efficere, ut haberent
pro laboribus autoritatem. Qui autem ratiocinationibus & literis ſolis
confiſi fuerunt, umbram, non rem perſecuti uidëtur. At qui utrum per-
didicerunt, (uti omnibus armis ornati) citius cum autoritate quod fuit
propoſitum, ſunt aſſequuti. Cumin omnibus enim rebus, tum maxime
etiam in architectura hæc duo in ſunt, quod ſignificatur, & quod ſigni-
ficat. Significatur, propoſita res de qua dicitur. Hanc autem ſignificat de
monſtratio rationibus doctrinarum explicata. Quaxe uidetur utraque
parte exercitatum eſſe debere, qui ſe arcbitectum profiteatur. Ita eum
& ingenioſum eſſe oportct, & ad diſciplinam docilem. Ne enim inge-
nium ſine diſciplina, aut diſciplina ſine ingenio, perſectum artificem po-
test efficere, & ut literatus ſit, peritus graphidos, eruditus Geometria,
& optices nõignarus, inſtructus Arithmetica, hiſtorias complures noue
rit, Philo ſophos diligenter audiuerit, Muſicam ſciuerit, Medicinæ non ſit
ignarus, reſpõſa Iuriſconſultorum nouerit, Aſtrologiam cœli{qúe} rationes
cognit as habeat. Quæ cur ita ſint, hæ ſunt cauſæ. Literas architectum
11Literæ.
Scientia
graphidos
Geome-
tria.
Opticen. ſcire oportet, uticommëtarijs memoriam firmiorem efficere poßit. De-
inde graphidos ſcientiam habere, quo facilius exemplaribus pictis, quam
uelit operis fpeciem, deformare ualeat. Geometria autem plura præſidia
præſtat architecturæ, & primũex euthygrammis circini tradit uſum, è
quo maxime facilius ædificiorum in areis expediuntur deſcriptiones,
normarum{qúe} & librationum & linearum directiones. Item per opticen,
in ædificijs, ab certis regionibus, cœli lumina recte ducũtur. Per arith-
593DE ARCHITEC. LIB. I. meticen, ſumptus 1[Figure 1]CARYATVM PORTICVS.
KAEO
ΓLAT
PA11Arithme-
tica. ficiorum conſumman tur, menſurarũr atio- @es explicantur, diffi- eiles{qúe} ſymmetriarum quæſtiones geometri- cis rationibus & me- thodis inueniuntur. Hiſtorias autem plu- res nouiſſe oportet, quod multa ornamen ta ſæpe in operibus ar chitecti deſignant, de quibus argumentis, ra tionë cur fecerint, quæ rentibus reddere de- bent. Quëadmo dum ſi quis ſtatuas marmo reas muliebres ſtola- tas, & quæ caryatides dicuntur, pro colum- nis in opere ſtatuerit,& inſuper mutilos et coronas collocauerit,22Carya ci-
uitas. percontãtibus ita red detrationem. Carya ciuit as Pelopõneſi, cũ Perſis hoſtibus cõtra Græciam conſenſit, poſtea græciper uicto riam glorioſe bello li- berati, communi con ſilio Caryatibus
604M. VITRVVII lum indixerunt. Ita 2[Figure 2] do capto, uiris interfectis, ciuitate deleta, matronas eorum in ſeruitutem abdu xerunt. Nec ſunt paßi ſto-las, ne ornatus matrona- les deponere, utinon uno triumpho ducerentur, ſed æterno ſeruitutis exemplo graui contumelia preſſæ, pœnas pendere uideren- tur pro ciuitate. Ideo qui tunc archite cti fuerũt, ædi ficijs publicis deſignaue- runt earum imagines one-ri ferundo collocatas, ut etiam poſteris nota pœna peccati Caryatiũ, riætraderetur.
Non minus Lacones, Pau
ſania Agæſipolidos filio
duce Platæeo prælio, pau
11Platæeum
prælium. camanu infinitum numerũ
exercitus Perſarũ cum ſu-
per auiſſent, acto cum glo-
ria triumpho, ſpoliorum
& prædæ porticum Perſi
cam ex manubijs laudis, et
uirtutis ciuium, indicem ui
ctoriæ, poſteris pro tro-
phæo conſtituerunt, ibi{qúe}
captiuorũ ſimulachra bar
barico ueſtis ornatu,
615DE ARCHITEC. LIB. I. bia meritis 3[Figure 3]PORTICVS PERSICA, INSIGNE VIRTVTIS
conſtituta, captiuorũ Platæenſtũ ſimulachra pro columnis
tecta ſuſtinentia, Pauſaniæ Laconũ ducis gloria. punita, ſuſtinentia te- ctum collocauerunt: uti et hoſtes horreſce rẽttimore eorũ forti tudinis effectus &11affecti.ciues id exemplũ uir- tutis aſpicientes, glo ria erecti, ad defen- dendam libertatẽ eſ- ſent parati. Ita ex eo multi ſtatuas Perſi cas ſuſtinentes, epiſty lia & ornamenta eo- rũ collocauerunt, & ita ex eo argumento, uar ietates egregias auxerũt operibus. Itẽ ſunt aliæ eiuſdem ge- neris hiſtoriæ, quarũ noticiam architectos tenere oportet. Phi-22Philoſo-
phia perſe
ctrix ar-
chite cti.loſophia uero perficit architectũ animo ma gno, & uti nõ ſit ar rogans, ſed potius fa- cilis, æquus, et fidelis ſine auaritia, quod eſt maximum. Nullum enim opus uere ſine
626M. VITRVVII fide & caſtitate fieripoteſt. Ne ſit cupidus, ne in muner ibus accipi- endis habeat animum occupatum, ſed cum grauitate ſuam tueatur di- gnitatem bonam famam habendo. Hæc enim Philoſophia præſcribit. 11Phyſiolo-
gia. Præterea dererum natura, quæ græce Φνσιολογία dicitur, philoſophia explicat: quam neceſſe est ſtudioſius nouiſſe, quòd habet multas & uari- as naturales quæſtiones, ut etiam in aquarũ ductionibus. In curſibus & circuitionibus, et libr ata planicie, expreßionibus, ſpiritus naturales aliter at aliter fiunt, quorũ offenſionibus mederinemo poterit, niſi qui ex Philo ſophia principia rerũ naturæ nouerit. Item qui Thesbiæ aut Ar chimedis libros, & cæterorũ qui eiuſmodi generis præcepta conſcripſe runt leget, cum ijs ſentire non poterit, niſihis rebus à Philoſophis fuerit inſtitutus. Muſicen autem ſciat oportet, uti canonicam rationem, & 22@@uſica. Mathematicam notam habeat, præterea baliſtarum, catapultarum, ſcor pionum temper atur as poßit recte facere. In capitulis enim dextra ac ſi- niſtra, ſunt for amina hemitoniorum, per quæ tenduntur ſuculis & uecti bus è neruo torti funes, qui non præcluduntur nec præligantur, niſi ſoni- tus ad artificis aures certos & æquales fecerint. Brachia enim quæ in ed@ tentiones includuntur, cum extenduntur, æqualiter, & pariter, utra plagam emittere debent. Quod ſinon homotonia fuerint, impedient di- rectam telorum mißionem. Item theatris uaſa ærea quæ in cellis ſub gra dibus mathematica ratione collocãtur, & ſonituum diſcrimina quæ ciἠχ{εῖ}ια uocant, ad ſymphonias muſicas, ſiue concentus, componuntur, diuiſa in circinatione diateſſaron & diapente & diapaſon, uti uox ſceni ci ſonitus conueniens in diſpoſitionibus, tactu cum offenderit, aucta cum incremento, clarior & ſuauior ad ſpectatorũ perueniat aures. 33Hydrauli-
cæmachi-
næ. licas quo machinas, & cætera quæ ſunt ſimilia his organis, ſine muſi- cis rationibus efficerenemo poterit. Diſciplinam uero medicinæ nouiſſe oportet, propter inclinationes cœli, quæ græci κλίματα dicunt, & 44Medicina. aëres locorum, quiſunt ſalubres aut peſtilentes, aquarum{qúe} uſus. Sine 55Climata. enim rationibus nulla ſalubris habitatio fieri potest. Iura quo nota 66Iura. beat oportet ea, quæ neceſſaria ſunt ædificijs communibus parietum, ad ambitum ſtillicidiorum & cloacarum & luminũ. Item aquarum ductio- nes, & cætera quæ eiuſmodiſunt, nota oportet ſint architectis, uti ante caueant, quàm inſtituant ædificia, ne controuer ſiæ, factis operibus, patri-
637DE ARCHITEC. LIB. I. busfamiliarum relinquantur, & ut legibus ſcribendis prudentiacaueri poßit & locatori & conductori. Nam ſi lex perite fuerit ſcripta, erit ut ſine captione uter ab utro liberetur. Ex Aſtrologia autem 11Aſtrolo
gia. ſcitur oriens, occidens, meridies, ſeptentrio, & cæliratio, æquínoctium, ſolſtitium, aſtrorum cur ſus, quorum notitiam ſi quis non habuerit, horo-logiorum rationem omnino ſcire non poterit. Cum ergo tanta hæc 44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6]77[Handwritten note 7] plina, ſit condecorata, et abundans eruditionibus uarijs, ac pluribus, non puto poſſe iuſte repente ſeprofiteri architectos, niſi qui ab ætate puerili his gradibus diſciplinarum ſcandendo, ſcientia plurium literarum, & a@ tium nutriti, peruenerint ad ſummum templum architecturæ. At fortaſſe mirum uidebitur imperitis hominibus, poſſe naturam tantum numerum doctrinarum perdiſcere, & memoria continere. Cum autem animaduer terint, omnes diſciplinas inter ſe coniunctionem rerum & communicatio nem habere, fieri poſſe faciliter credetur. Encyclios enim diſciplina, uticorpus unum ex his membris, est compoſita. Ita qui à teneris ætatibus eruditionibus uarijs inſtruuntur, omnibus literis, agnoſcunt eaſdẽ not{as}, communicationem{qúe} omnium diſciplinarum, & ea re facili{us} omnia co- gnoſcunt. Ideo{qúe} de ueterib{us} architectis, Pythi{us}, qui Prienæ ædem 22Pythius. neruæ nobiliter est architectat{us}, ait in ſuis commentarijs, architectum omnibis artib{us} & doctrinis pl{us} oportere poſſe facere, quàm qui 44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6]77[Handwritten note 7] las res ſuis induſtrijs & exer citationibus ad ſummam claritatem perdu- xerunt. Id autem re non expeditur. Non enim debet nec poteſt eſſe 44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6]77[Handwritten note 7] tectus Grãmaticus, uti fuerit Ariſtarchus, ſed non agrammatos, nec 33Ariſtar-
chus. ſicus, ut Ariſtoxenus, ſed non amuſos, nec pictor ut Apelles, ſed graphi-dos non imperitus, nec plaſtes quemadmodum Myron, ſeu Polycletus, 44Ariſtox@-
nus.rationis plaſticæ nõignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates, ſed nonaniatrologetos, nec in cæteris doctrinis ſingulariter excellens, ſed in his55Apelles.non imperitus. Non enim in tantis rerum uarietatibus, elegantias 66Myron.44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6]77[Handwritten note 7] res quiſquàm conſequi poteſt, quòd earum ratiocinationes 77Folycletus
Hippo-
crates.& percipere, uix cadit in poteſtatem. Nec tamen nõ tantum architecti non poſſunt in omnibus rebus habere ſummum effectum, ſed etiam ipſi qui priuatim proprietates tenent artium, non efficiunt, ut habe ant om- nes ſummum laudis principatum. Ergo ſi in ſingulis doctrinis ſinguli ar- tifices, ne omnes, ſed pauciæuo perpetuo nobilitatem uix ſunt conſecu-
648M. VITRVVII ti, quemadmodum poteſt architectus, qui pluribus artibus debet eſſe pe- ritus, non idip ſum mirum & magnum facere, nequid ex his indigeat: ſed etiam ut omnes artifices ſuperet, qui ſingulis doctrinis aßiduit atem cum induſtria ſumma præſtiterunt? Igitur in hac re Pythius erraſſe 11Pythius. quòd nõ animaduerterit ex duabus rebus ſingulas artes eſſe ex opere, & eius ratiocinatione. Ex his autem unum proprium eſſe eo- rum, qui ſingulis rebus ſunt exercitati, id eſt, operis effectus: alterũ com mune cõ omnibus doctis, id est, ratiocinatio: uti Medicis & Muſicis, & de uenarumrythmo, & de pedum motu. At ſi uulnus mederi, aut ægrum eripere de periculo oportuerit, non accedet Muſicus, ſed idopus propri um erit Medici. Itẽ in organo non Medicus, ſed Muſicus modulabitur, ut aures ſuam cantionibus recipiant iucunditatem. Similiter cum & Muſicis est diſputatio communis de ſympathia ſtellarum et 22Sympa-
thia ſtella
rum. niarum, in quadratis & trigonis, diateſſaron & diapente, cũ Geome- tris de uiſu, qui græce λόγ@ ὀπΤιηὸς appellatur, cæteris{qúe} omnibus doctrinis, multæres, uel omnes, cõmunes ſunt duntaxat ad diſputãdum. Operum uero ingreſſus, qui manu ac tractationibus ad elegantiam per- ducuntur, ipſorum ſunt, qui proprie una arte ad faciendum ſunt inſtitu- ti. Ergoſatis abunde is uidetur feciſſe, qui ex ſingulis doctrinis partes& rationes earum mediocriter habetnotas, eas{qúe} quæ neceſſariæ ſunt ad architecturam, uti ſi quid de his rebus & artibus iudicare & proba- re opus fuerit, ne deficiatur. Quibus uerò natur a tantum tribuit tiæ, acuminis, memoriæ, ut poßint Geometriam, Aſtrologiam, Muſicen, cæter as{qúe} diſciplinas penitus haberenot as, prætereunt officia architecto rum, & efficiuntur mathematici. Ita faciliter contr a eas diſciplinas di- ſputare poſſunt, quòd pluribus telis diſciplinarum ſunt armati. Hi autem inueniũtur raro, ut aliquãdo fuerũt Ariſtar chus Samius, Philolaus et Ar33Ariſtar-
chus. chitas Tarẽtini, Apollonius Pergeus, Eratoſthenes Cyreneus, Archime- des & Scopinas ab Syracuſis, qui multas res organicas & 44Philolaus. numero natur alibus{qúe} rationibus inuentas at explicatas, poſteris 55Architas. querunt. Cumergo talia ingenia à naturali ſolertia, non paßum 66Apolloni-
us. gentibus, ſed paucis uiris habere concedatur: officium uero architecti omnibus eruditionibus debeat eſſe exercitatum, & ratio propter ampli- tudinem rei permittat, non iuxta ncceßitatem ſummas, ſed etiam medio-
659DE ARCHITEC. LIB. I. cres ſcientias habere diſciplinarum, peto Cæſar, et à te, & ab his quimed uolumina ſuntlecturi, ut ſi quid parũ ad artis Grammaticæ regulam fue rit explicatum, ignoſcatur. Nam non uti ſummus Philo ſophus, nec Rhe tor diſertus, nec Grammaticus ſummis rationibus artis exercitatus, ſed ut architectus, his literis imbutus, hæcniſus ſum ſcribere. De artis ueropoteſtate, quæ inſunt in earatiocinationes, polliceor (uti ſpero) his uo- luminibus, non modo ædificantibus, ſed etiam omnibus ſapientibus, cum maxima autoritate, me ſine dubio præſtaturum.
EX QVIBVS REBVS ARCHITE-
ctur a conſtet. CAPVT. II.
ARchitectura autẽ conſtat ex ordinatione, quæ græce τάξις dici-
11τάξιο. tur, & ex diſpoſitione, hanc autem græci διάθεσιυ uocant, eu-
22διάθεσιυrythmia, et ſymmetria, & decore, et diſtributione, quæ græce οἲηονομία
33οἲηονομία dicitur. Ordinatio, eſt modica membrorũ operis commoditas, ſeparatim,
uniuerſæ{qúe} proportionis, ad ſymmetriam comparatio. Hæc componitur
ex quantitate quæ græce ποσότης dicitur.
44ποσότης 4[Figure 4]
6610M. VITRVV II
Quantitas auem est modulorũ ex ipſius operis ſumptione, ſingulis{qúe}
11Quãtitas. membrorum partibus uniuer ſi operis conueniens effectus.
Diſpoſitio autem est rerum apta collocatio, elegans{qúe} in compoſiti-
22Diſpoſitio onibus effectus operis cum qualitate.
Species diſpoſitionis, quæ græce dicuntur ἲδέαι, hæ ſunt, Ichnogra-
33Species.phia, Orthographia, Scenographia.
44ἲδέαι. 5[Figure 5]
Ichnographia est circini regulæ{qúe} modice continens uſus, ex qua ca
55Ichnogra
phia. piuntur formarum in ſolis arearum deſcriptiones.
Orthographia autẽ est erecta frontis imago, modice{qúe} pict a rationi
66Orthogra
phia. bus operis futuri figura.
Item ſcenographia est frontis & laterum ab ſcedentium adumbratio,
77Scenogra
phia. ad circini{qúe} centrum omnium linearum reſponſus.
6711DE ARCHITEC. LIB. I. 6[Figure 6]
Hænaſcuntur ex cogitatione, & inuentione. Cogitatio est cura ſtudij
11Cogitatio.plena, & induſtriæ uigilantiæ{qúe} effect us propoſiti cũ uoluptate. Inuen-
22Inuentio.tio autem est quæſtionum obſcur arum explicatio, ratio{qúe} nouæ rei, uigo
re mobilireperta. Hæ ſunt terminationes diſpoſitionum. Eurythmia est
33Euryth-
mia.uenuſta ſpecies, commodus{qúe} in compoſitionibus membrorum aſpectus.
Hæc efficitur cum membra operis conuenientia ſunt: altitudinis ad latitu
dinem: latitudinis ad longitudinem, & ad ſummam omnia reſpondeant
6812M. VITRV VIIſuæ ſymmetriæ. Item ſymmetria est ex ipſius operis membris conueni-
ens conſenſus, ex partibus{qúe} ſepar atis, ad uniuer ſæ figuræ ſpeciem, rat-
partis reſponſus, ut in hominis corpore è cubito, pede, palmo digito, cæ-
11Trigly-
phum. teris{qúe} partibus, ſymmetros est, ſic est in operum perfectionibus. Et pri-
mum in ædibus ſacris, ut è columnarum craßitudinibus, aut è triglypho,
22Embater. aut etiam embatere baliſtæ for amine, quod græci περίτρητου uocitant,
33περίτρητον nauibus interſcalmio, quod δ διπηχαιηἠ dicitur, item cæterorũoperum
44διπηχαιηἠ è membris, inuenitur ſymmetriarum ratiocinatio. Decor autem est
emendatus operis aſpectus, probatis rebus compoſiti cum autoritate. Is
perficitur ſtatione, qui græce θεματισμὸς dicitur, ſeu conſuetudine, aut
55εματισμὸσ natura. Statione, cum Ioui, fulguri, & cœlo, & ſoli, & lunæ, ædificiæ
66Statio. ſub diuo, hypetra{qúe} conſtituuntur. Horum enim deorum & ſpecies &
77Minerua. effectus, in aperto mundo at lucenti, præſentes uidemus. Mineruæ, &
88Mars. Marti, & Herculi, ædes doricæ fient. His enim Dijs propter uirtutem,
99Hercules.ſine delitijs ædificia conſtitui decet. Veneri, Floræ, Proſerpinæ, fontium
1010Venus. Nymphis, Corinthio genere conſtitutæ, aptas uidebuntur habere proprie
1111Flora. tates, quòd his Dijs propter teneritatem, graciliora et florida, folijs{qúe} &
1212Proſerpi-
na. uolutis ornata opera facta, augere uidebuntur iuſtum decorem. Iunoni,
Dianæ, Libero patri, cæteris{qúe} Dijs qui eadem ſunt ſimilitudine, ſi ædes
1313Diana.Ionicæ conſtruerentur, habita erit ratio mediocritatis quòd & ab ſeue-
1414Liber pa-
ter. ro more Doricorum, & àteneritate Corinthiorum, temper abitur ea-
rum inſtitutio proprietatis. Ad conſuetudinem autem decor ſic exprimi
tur, cum ædificijs interioribus magnificis, item ueſtibula conuenientia &
1515Veſtibula. elegantia, erunt facta. Si enim interiora perfectus habuerint elegantes,
aditus autem humiles & inhoneſtos, non erunt cum decore. Item ſi Dori
cis epiſtylijs in coronis denticuli ſculpentur, aut in puluinatis capitulis, et
Ionicis epiſtylijs exprimentur triglyphi, translatis ex alia ratione pro-
prietatibus in aliud genus operis, offendetur aſpectus, alijs ante ordinis
conſuetudinibus inſtitutis. Natur alis autemdecor ſic erit. Si primum
1616Natur alis
decor.omnibus templis ſaluberrimæ regiones, aquarum{qúe} fontes in his locis ido
nei eligentur, in quibus fana conſtituantur, deinde maxime Eſculapio, Sa-
1717Eſculapi-
us. luti, & eorum deorum, quorum plurimimedicinis ægricur ariuidentur.
Cum enim ex peſtilenti in ſalubrem locum corpora ægra translata fue-
rint, & è fontibus ſalubribus aquarum uſus ſubminiſtr abuntur,
6913DE ARCHITEC. LIB. I. conualeſcent. Ita efficietur uti ex natura loci, maiores, auct as{qúe} cum di-
gnitate diuinitas excipiat opiniones. Item natur æ decor erit, ſi cubicu-
11Cubicula.lis & Bibliothecis, ab oriente lumina capientur, balneis & hybernacu-
22Bibliothe-
cæ. lis, ab occidente hyberno, pinacothecijs, & quibus certis luminibus opus
est paribus, à ſeptentrione, quòd ea cœli regio ne exclaratur, ne ob-
33Balnea.ſcuratur ſolis curſu, ſed est certa & immutabilis, die perpetuo. Di-
44Hyberna-
cula.ſtributio autem est copiarũ loci{qúe} commoda diſpenſatio, parca{qúe} in ope-
ribus ſumptus cum ratione temperatio. Hæc ita obſeruabitur, ſi pri-
55Diſtribn-
tio.mum architectus ea non quæret, quæ non poterunt inueniri, aut parari,
niſimagno. Nam non omnibus locis arenæ foßitiæ, nec cementorum,
66Arenæ
foßitiæ. nec abietis, nec ſappinorum, nec marmoris copia est, ſed aliud alio loco
naſcitur, quorum comparationes difficiles ſunt & ſumptuoſæ. Vtendum
autem est, ubinon est arena foßitia, fluuiatica, aut marina lota. Inopiæ
quo abietis aut ſappinorum uitabũtur, utendo cupreſſo, populo, ulmo,
pinu. Reliqua quo his ſimilia erunt explicanda. Alter gradus erit di-
ſtributionis, cum ad uſum patrumfamiliarum, aut ad pecuniæ copiam,
aut ad elegantiæ dignitatẽ, ædificia alte diſponentur. Nam aliter urba-
nas domos oportere conſtitui uidetur, aliter quibus ex poſſeßionibus ru
ſticis influunt fructus, non idem fener atoribus, aliter beatis & delicatis,
potentibus uero, quorum cogitationibus Reſpu. gubernatur, aduſum col-
locabuntur, & omnino faciendæ ſunt aptæ omnibus perſonis ædificio-
rum diſtributiones.
DE PARTIBVS ARCHITECTVRAE IN PRI-
uatorum & publicorum ædificiorum diſtributio-
nibus, & gnomonices & machinationis.
CAP. III.
PArtes ipſius Architecturæ ſunt tres, Aedificatio, Gnomonice, Ma-
77Aedifica-
tio. chinatio. Aedificatio autem diuiſa est bipartito, è quibus una est
mœnium & communium operum in publicis locis collocatio. Altera est
88Gnomoni
ce. priuatorum ædificiorum explicatio. Publicorum autem diſtributiones
ſunt tres, è quibus una est defenſionis, altera religionis, tertia oportuni-
99Machina-
tio. tatis. Defenſionis est murorum turrium{qúe} & portarum ratio, ad
7014M. VITRV VII ſtium impetus perpetuo repellcndos excogitata. Religionis, Deorum
11Religio. immortalium fanorum, ædium{qúe} ſacrarum collocatio. Oportunitatis,
22Oportuni
tas. omnium locorum ad uſum publicum diſpoſitio, uti portus, fora, porticus.
balnea, theatra, inambulationes, cætera{qúe}, quæ ijſdem rationibus in pu-
33Fora. blicis deſignantur locis. Hæc autem it a fieri debent, ut habeatur ratio fir-
44Porticus. mitatis, utilitatis, uenuſtatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit fun
55Balneæ. damentorum ad ſolidum depreßio, & ex qua materia copiarum ſine
66Theatra. auaritia diligens electio. Vtilitatis autem, emendata & ſine impeditio-
77Inambula
tiones. ne, uſu locorum, diſpoſitio, & adregiones ſui cuiusque generis apta &
commoda diſtributio. Venuſtatis uero, cum fuerit operis ſpecies grata
88Firmitas.& elegans, membrorumque commenſus iuſtas habeat ſymmetriarum
99Vtilitas.rationes.
1010Venuſtas.
DE ELECTIONE LOCORVM SALVBRI
um, & quæ obſint ſalubritati, & unde lumina
capiantur. CAP. IIII.
IN ipſis uero mœnibus ea erunt principia. Primum electio loci ſaluber
1111Loci ſalu-
berrimi. rimi. Is autem erit excelſus & non nebuloſus, non pruinoſus, regio-
nes{qúe} cœli ſpectans, ne æſtuoſas, ne frigidas, ſed temperatas. Deinde
ſi euitabitur paluſtr is uicinitas. Cum enim auræ matutinæ cum ſole ori-
ente ad oppidum peruenient, & ijs ortæ nebulæ adiungentur, ſpiritus{qúe}
beſtiarum paluſtrium uenenatos cum nebulæ mixtos inhabit atorum cor-
pora flatus ſpargent, efficient locum peſtilentem. Item ſi ſecundum ma-
re erunt mœnia, ſpectabunt{qúe} ad meridiem, aut ad occidentem, non erunt
ſalubria, quia per æſtatem cœlum meridianum ſole exoriente caleſcit, me
ridie ardet. Item quod ſpect at ad occidentem, ſole exorto tepeſcit, me-
ridie calet, ueſpere feruet. Igitur mutationibus caloris & refrigeratio-
nis, corpora quæ in ijs locis ſunt, uitiantur. Hoc autem licet animaduer-
tere etiam ex ijs quæ non ſunt animalia. In cellis enim uinarijs tectis, lumi
na nemo capit à meridie, nec ab occidente, ſed à ſeptentrione, quòd eare-
gio nullo tempore mutationes recipit, ſed est firma perpetuo, & immuta
bilis. Ideo etiam & granaria, quæ ad ſolis curſum ſpectant, bonitatem ci
to mutant, obſonia{qúe}, & poma, quæ non in ea cœliparte ponuntur
7115DE ARCHITEC. LIB. I. est auerſa à ſolis curſu, non diu ſeruantur. Nam ſemper calor cum exco-
quit, aëribus firmitatem eripit, & uaporibus feruidis exugendo natur a-
les uirtutes, diſſoluit eas, & feruore molleſcentes efficit imbecillas, ut eti-
am in ferro animaduertimus, quod quamuis natura ſit durum, in fornaci
bus ab ignis uapore percalefactum ita molleſcit, uti in omne genus formæ
faciliter fabricetur, & idem cum molle & candens est, ſirefrigeretur tin
ctum ſrigida, redureſcit, & reſtituitur in antiquam proprietatẽ. Licet
etiam conſider are hæc ita eſſe, ex eo, quòd æſtate, non ſolum in peſtilen-
tibus locis, ſed etiam in ſalubribus, omnia corpora calore fiant imbecilla,
& per hyemem, etiam quæ ſint peſtilentißimæ regiones, efficiantur ſalu-
bres, ideo quòd à refriger ationibus ſolidantur. Non minus etiam quod
quæ à frigidis regionibus corpora traducuntur in calidas, non poſſunt
dur are, ſed diſſoluuntur. Quæ autem ex calidis locis, ſub ſeptentrionum
regiones frigidas, non modo non laborant immutatione lociualetudini-
bus, ſed etiam confirmantur. Quare cauendum eſſe uidetur in mœnibus
collocandis ab ijs regionibus, quæ caloribus, flatus ad corpor a hominum
poſſunt ſpargere. Nam quia ex principijs, quæ græci ςοιχ{εῖ}ια appellant,
11ςοιχ{εῖ}ια omnia corpora ſunt compoſita, id est, ex calore, & humore, & terre-
no, & aëre, & his mixtionibus natur ali temper atur a figur antur omni-
um animalium in mundo gener atim qualitates. Ergo in quibus corpori
bus cum exuper at è principijs calor, tunc interficit, diſſoluit{qúe} cæteraſer
uore. Hæc autem uitia efficit feruidum ab certis partibus cœlum, cum inſi
dit in apertas uenas pluſquàm patitur, è mixtionibus natur alitemper atu
ra corpus. Item ſihumor occupauit corporum uenas, impares{qúe} eas fe-
cit, cætera principia ut à liquido corrupta, diluuntur, & diſſoluuntur
compoſitionis uirtutes. Item è refriger ationibus humoris, uentorum, &
aurarum, infunduntur uitia corporibus. Non minus aẽr is, etiam{qúe} terre-
ni, in corpore naturalis compoſitio augẽdo aut minuendo, infirmat cæte
ra principia, terrena, cibi plenitate, aërea, grauitate cœli. Sed ſiquis uo-
luerit diligentius hæc ſenſu percipere, animaduertat, attendat{qúe} natur as
auium, & piſcium, & terreſtrium animalium, & ita conſider abit diſcri
22Diſcrimi-
natempe-
raturæ. mina temperaturæ. Aliam enim mixtionem habet genus auium, aliam pi-
ſcium, longe aliter terreſtrium natura. Volucres minus habẽt terreni, mi
@us humoris, caloris temperatæ, & aëris multũ. Igitur leuioribus prin-
33Volucres.
7216M. VITRVVII cipijs compoſitæ, facilius in aëris impetum nituntur. Aquatiles autem pi-
ſcium naturæ, quod temper atæ ſunt à calido, plurimum{qúe} ex aëris & ter
reni ſunt compoſitæ, ſed humoris habent oppidò quàm paulum, quo mi-
nus habent è principijs humoris in corpore. facilius in humore perdu-
rant. Ita cum ad terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt.
Item terreſtria, quòdè principijs ab aëre caloreque ſunt temper ata, mi-
nus{qúe} habent terreni, plurimum{qúe} humoris, quòd abundant humidæ par-
tes, non diu poſſunt in aqua uitã tueri. Ergo ſihæcita uidentur quẽadmo
dum propoſuimus, & ex ijs principijs animalium corpor a compoſita ſen
ſu percipimus, & exuber ationibus aut defectionibus ea laborare, diſſol-
ui{qúe} indicauimus, non dubit amus quin diligentius quæri oporteat, uti tem
peratißimas cœli regiones eligamus, cum quærenda fuerit in mœnium
collocationibus ſalubritas. Ita etiam at etiam ueterum reuocandam
cenſeo rationem. Maiores enim è pecoribus immolatis, quæ paſcebantur
in ijs locis, quibus aut oppida aut caſtra ſtatiua conſtituebantur, in ſpicie-
bant iecinora, & ſierant liuida & uitio ſa prima, alia immolabant, du-
bitantes utrum morbo, an pabuli uitio læſa eſſent. Cum pluribus experti
erant, & probauer ant integram & ſolidam natur am iecinorum ex
aqua & pabulo, ibi conſtituebant munitiones. Si autem uitioſa inuenie
bant, inditio transferebant, idem in humanis corporibus peſtilentem futu
ram naſcentem in ijs locis aquæ, cibi{qúe} copiam, & ita tranſmigr abant, &
mutabant regiones, quærentes omnibus rebus ſalubritatem. Hoc autem
fieri, uti pabulo, ciboque ſalubres proprietates terræ uideantur, licet
animaduertere & cognoſcere ex agris Cretenſium, qui ſunt circa Po-
thereum flumen, quod est Cretæ inter duas ciuitates Gno ſon & Corty-
nam. Dextra enim & ſiniſtra eius fluminis, paſcuntur pecora, ſed ex ijs:
quæ paſcuntur proxime Gnoſon, ſplenem habent, quæ autem ex alter a
parte, proxime Cortynam, nõhabent apparentem ſplenem. Vnde etiam
Medici quærentes de eare, inuenerunt in ijs locis hærbam, quam pecora
rodendo, imminuerant lienes, ita eam hærbam colligendo, curant liene-
ſos hoc medicamento, quod etiam ἂ@@ληνου Cretenſes uocitant. Ex
eo licet ſcire, cibo at aqua, proprietates locorum natur aliter peſtilen-
tes aut ſalubres eſſe. Item ſiin paludibus mœnia conſtituta erunt, quæ pa-
ludes ſecundum mare fuerint, ſpectabuntque ad ſeptentrionem, aut
7317DE ARCHITEC. LIB. I. ſeptentrionẽ & orientem, eæ{qúe} paludes excelſiores fuerint quãlittus mæ
rinum, ratione uidebuntur eſſe conſtituta. Foßis enim ductis, fit aquæ exi
tus ad littus, & ex maritempeſtatibus aucto, in paludes redundantia mo-
tionibus concitatur, amaris{qúe} mixtionibus, non patitur beſtiarum palu-
ſtrium genera ibi naſci, quæ de ſuperioribus locis natando proxime lit-
tus perueniunt, inconſueta ſalſitudine necantur. Exemplar autem huius
rei, gallicæ paludes poſſunteſſe, quæ circũ Altinum, Rauennam, Aquile-
11Altinum- giam, alia{qúe} quæ in eiuſmodi locis municipia ſunt proxima paludibus:
22Rauenna. quòd his rationibus habent incredibilem ſalubritatem. Quibus autem
33Aquilegia inſidentes ſunt paludes, & non habent exitus profluentes, ne per flumi
na, ne per foſſas, uti pontinæ, ſtando putreſcunt, & humores graues et
peſtilentes in his locis emittunt. Item in Apulia oppidum Salapia uetus,
44Salapia. quod Diomedes ab Troia rediens conſtituit, ſiue (quemadmodum non-
55Diomedes nulli ſcripſerunt) Elphias Rhodius, in eiuſmodi locis fuer at collocatum,
ex quo incolæ quotannis ægrotando laborantes, aliquando peruenerunt
ad. M. Hoſtilium, ab eo{qúe} publicè petẽtes impetr auerunt uti his idoneum
66M. Hoſti-
lius. locum ad mœnia transferenda conquireret, eligeret{qúe}. Tunc is moratus
non est, ſed ſtatim rationibus doctißime quæſitis, ſecundum mare merca
tus est poſſeßionem loco ſalubri, ab Senatu{qúe} populo{qúe} Romano petijt,
ut liceret transferre oppidum, conſtituit{qúe} mœnia, & areas diuiſit, num-
mo{qúe} ſextertio ſingulis municipibus mancipio dedit. His confectis lacum
aperuit in mare, & portum è lacu municipio perfecit. Ita nũc Salapini
quatuor milibus paßibus progreßi ab oppido uetere, habitant in ſalubri
loco.
DE FVNDAMENTIS MVRORVM
& turrium. CAP. V.
CVM ergo his rationibus erit ſalubritatis in mœnium collocando-
rum explicatio, regiones{qúe} electæ fuerint fructibus ad alendam ci-
uitatem copioſæ, & uiarum munitiones, aut oportunitates fluminum, ſeu
per portus marinæ ſubuectiones habuerint ad mœnia comportationes
expeditas, tunc turrium mur or um{qúe} fundamenta ſic ſunt facienda, uti fo-
diantur (ſi que ant inueniri) ad ſolidum, & in ſolido (quantum ex ampli
tudine operis pro ratione uideatur) craßitudine ampliore quàm
7418M. VITRVVII tum qui ſupra terram ſunt futuri, & ea impleantur quàm ſolidißima ftru-
ctura. Item turres ſunt proijciendæ in exteriorem partem, uti cum ad
murũ hoſtis impetu uelit appropinquare, à turribus dextra ac ſiniſtra la
teribus apertis, telis uulneretur. Cur andum{qúe} maxime uidetur, ut non fa
cilis ſit aditus ad oppugnandum murum, ſedita circundandum adloca
præcipitia, & excogitandum, uti portar um itiner a non ſint directa, ſed
σηαιὰ Nam cum ita factum fuerit, tunc dextrum latus accedentibus,
quod ſcuto non erit tectum, proximum erit muro. Collocanda autem op
pida ſunt, non quadrata, nec procurrentibus angulis, ſed circuitionibus,
uti hoſtis ex pluribus locis conſpiciatur. In quibus enim anguli procur-
rũt, difficiliter defenditur, quòd angulus magis hoſtem tuetur quàm ciuẽ.
MOENIVM ATQVE TVRRIVM
murorum figura.
7[Figure 7]
7519DE ARCHITEC. LIB. I.
Craßitudinem autem muri ita faciendam cenſeo, uti armati homines,
ſupra obuiam uenientes alius alium, ſine impeditione præterire poßint,
dum in craßitudine perpetuæ taleæ oleagineæ uſtilatæ quàm creberrime
inſtruantur, uti utræ muri frontes inter ſe (quemadmodum fibulis) his
taleis colligatæ, æternamhabeant firmitatem. Nam eimateriæ, nectem
peſtas, nec caries, nec uetuſtas poteſt nocere, ſed ea et interra obruta, et
in aqua collocata, permanet ſine uitijs utilis ſempiterno. Ita nõ ſolum
in muro, ſed etiam in ſubſtructionibus, qui parietes murali craßitudine
erunt faciendi, hac ratione religati, non cito uitiabũtur. Interualla autem
turrium ita ſunt facienda: ut ne longius ſit alia ab alia, ſagittæ emißione,
uti ſi qua oppugnetur, tum à turribus quæ erunt dextra ac ſiniſtra, ſcor
pionibus, reliquis{qúe} telorum mißionibus, hoſtes reijciantur. Etiam{qúe} con-
tra, interior turrium diuidẽdus est murus, interuallis tam magnis, quàm
crunt turres, ut itinera ſint interioribus partibus turrium contignata,
ne ea ferro fixa. Hoſtis enim ſiquam partem muri occupauerit, quire-
pugnabunt, reſcindent, & ſiceleriter adminiſtr auerint, non patienturre
liquas partes turrium muri{qúe} hoſtem penetrare, niſi ſe uoluerit præcipi-
tare. Turres ita rotundæ, aut poligoniæ ſunt faciendæ, quadratas enim
11Turres ro
tundæ, aut
poligoniæ
faciendæ. machinæ celerius dißipant, quòd angulos arietes tundendo frangunt: in
rotundationibus autem (uti cuneos) ad centrum adigendo, lædere non
poſſunt. Item munitiones muriturrium{qúe} aggeribus coniunctæ, maxime
tutiores ſunt, quòd ne arietes, ne ſuffoßiones, ne machinæ cæteræ
eis ualent nocere. Sed non in omnibus locis est aggeris ratio facienda, ni
ſiquibus extra murum, ex alto loco, plano pede acceſſus fuerit ad mœnia
oppugnanda. Ita in eiuſmodilocis primum foſſæ ſunt faciendæ, latitu-
dinibus & altitudinibus quàm amplißimis, deinde fundamentum muri de
primendum est intra alueum foſſæ, & id extruendum est ea craßitudine,
ut opus terrenum facile ſuſtineatur. Item interiore parte ſubſtructionis,
fundamentum diſtans ab exteriore introrſus amplo ſpatio, conſtituẽdum
est, ita uti cohortes poßint, quemadmodũ in acie, inſtructæ, ad defenden
dum ſupra latitudinem aggeris conſiſtere.
7620M. VITRVVII 8[Figure 8]
Cum autem fundamenta ita diſtantia inter ſe fuerint conſtituta, tune
inter ea alia tranſuerſa coniuncta exteriori & interiori fundamento, pe-
ctinatim diſpoſita, quemadmodum ſerræ dentes ſoluentes ſe collocentur.
7721DE ARCHITEC. LIB. I.
FVNDAMENTI PECTINATIM FACTI
uelutiſerræ dentes eſſe ſolent.
9[Figure 9]
Cum enim ſic erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo diſtribu-
ta in paruas partes, neq; uniuerſa pondere præmens, poterit ulla ratio-
ne extrudere muri ſubſtructiones. De ipſo autem muro è qua materia
ſtruatur aut perficiatur, ideo non est præfiniendum, quòd in omnibus lo
cis, quas optamus copias, eas non poſſumus habere Sed ubi ſunt ſaxa qua
11Saxa qua-
drata. drata, ſiue ſilex, ſiue cementũ, aut coctus later, ſiue crudus, his erit uten-
dum. Nõ enim uti Babylone abundantes liquido bitumine, pro calce &
22Silex. arena & coct olatere fact um habent murum, ſic item poſſunt omnes re-
33Cementũ giones, ſeu locorum proprietates, habere tantas eiuſdem generis utilita-
44Coctus la-
ter ſiue
crudus. tes, utiex his comparationibus, ad æternitatem, perfectus habeatur ſine
uitio murus.
7822M. VITR VVII
DE DIVISIONE OPERVM, QVAE INTRA
muros ſunt, & eorum diſpoſitione, ut uentorum noxij fla-
tus uitentur. CAPVT VI.
MOENIBVS circundatis, ſequuntur intra murum arearum di-
uiſiones, platearum{qúe}, & angiportuum, ad cœliregionem dire-
ctiones. Dirigẽtur hæc autem recte, ſi excluſi erunt ex angiportis uenti
prudenter, qui ſi frigidi ſunt, lædunt, ſi calidi, uitiant, ſihumidi, nocent.
Quare uitandum uidetur hoc uitium, & aduertendum ne fiat, quod in
multis ciuitatibus uſu ſolet euenire, quemadmodum in Inſula Lesbo op-
pidum Mytilene magnificẽter est ædificatum & eleganter, ſed poſitum
11Mẽtylene non prudenter. In qua ciuitate Auſter cum flat, homines ægrotant, cum
22Auſter. Corus, tußiunt, cum Septentrio, reſtituuntur in ſalubritatem: ſed in an-
33Corus. giportis & plateis non poſſunt conſiſtere, propter uehementiam frigo-
44Septẽtrio. ris. Ventus autem est aëris fluens unda, cum incerta motus redundan-
55Ventus. tia. Naſcitur cum feruor offendit humorem, & impetus feruoris expri-
mit uim ſpiritus flantis. Id autem uerum eſſe, ex æolipilis æreis licet aſpi
cere, & de latentibus cælirationibus, artificioſis rerum inuentionibus, di
uinitatis exprimere ueritatem. Fiunt enim æolipilæ æreæ, cauæ, hæ ha-
bent punctum anguſtißimum, quo aquæ infunduntur, collocanturque, ad
66Aeolipilæ
@reæ ignem, & antequam caleſcant, non habent ullum fpiritum, ſimul ac autem
feruerec eperint, efficiunt ad ignem uehementem flatum.
AEOLIPILARVM FIGVRA.
10[Figure 10]
7923DE ARCHITEC. LIB. I. 11[Figure 11]
Ita ſcire et iudicare licet, è paruulo breuiſſimo{qúe} fpectacule, de magnis
& immanibus cœli uentorum{qúe} natur æ rationibus. Ventienim ſi excluſi
fuerint, non ſolum efficient corporibus ualentibus locum ſalubrem, ſed
etiam ſi qui morbiex alijs uitijs forte naſcentur, qui in cæteris ſalubri-
bus locis, habent curationes medicinæ contrariæ, in his propter tempe-
raturam excluſionis uentorum, expeditius cur abũtur. Vitia autem ſunt,
quæ difficulter curantur, in regionibus, quæ ſunt ſupra ſcriptæ, hæc, gra
11Grauit@-
do. uitudo, arthritis, tußis, pleuritis, phthiſis, ſanguinis eiectio, & cætera
quæ non detractionibus, ſed adiectionibus curantur. Hæcideo difficul
22Arthritis. ter medicantur, primum quod ex frigoribus concipiuntur, deinde quòd
33Tußis. defectis morbo uiribus eorum, aër agitatus, ex uentorum agitationibus
44Pleuritis. extenuatur, una{qúe} à uitioſis corporibus detrahit ſuccum, & efficitea exi
55Phthiſis. liora. Contra uero lenis & craſſus aẽr, qui perflatus non habet, neq; cre
66Sanguinis
eiectio. bras redundantias, propter immotam ſtabilitatem adijciẽdo ad membra
corum, aliteos & reficit, qui in his ſunt impliciti morbis. Nonnullis pla-
8024
PALLADIA ATHENIENSIVM TVRRIS MARMO-
reaoctogena andronici Cyrreſtis perſtructa. C.C.C.M.O.
12[Figure 12]
cuit eſſe uen
tosquatuor,
11Numerus
uentorum aboriẽte æ-
quinoctiali
Solanum, à
meridie Au
ſtrum, ab oc
cidẽte æqui-
noctiali Fa-
uonium, à ſe
ptentrionali
Septentrio-
nem: ſed qui
diligentius
perquiſiue-
rũt, tradide
rũt eos eſſe
octo, maxi-
me quidem
Andronicus
22Androni-
cus cirrhe
ſtes. cirrheſtes,
quietiam ex
emplum col
locauit Athe
nis turrim
marmoreã
octogonon,
& in ſingu
lis lateribus
octogoni,
ſingulorum
uẽtorũ ima
gines
8125DE ARCHITEC. LIB. I.ptas cõtra ſuos cuiuſ flatus deſignauit, ſupra{qúe} eam turrim metã mar-
moream perfecit, & inſuper tritonem æreum collocauit, dextra manu
uirgam porrigentem, & ita est machinatus, uti uento circumageretur,
& ſemper contra flatum conſiſteret, ſupra{qúe} imaginem flantis uenti in-
dicem uirgam teneret.
TRITONIS FIGVR A.
13[Figure 13]
8226M. VITRVVII 14[Figure 14]
Ita ſunt collocati inter Solanum & Auſtrum ab oriente hyberno, Eu-
rus, Inter Auſtrum & Fauoniũ ab occidente hyberno, Aphricus. Inter
Fauonium & Septentrionem, Caurus, quem plures uocant Corum. Inter
Septentrionem & Solanum, Aquilo. Hoc modo uidetur eſſe expreſſum,
uticapiat numeros, & nomina, & partes, unde flatus uentorum certi ſpi
rent. Quod cum ita explor atum habeatur, ut inuenientur regiones & or
tus eorum, ſic erit ratiocinandum. Collocetur ad libellam marmoreum
11Marmore
um amuſi-
um. amuſium medijs mœnibus, aut locus ita expoliatur ad regulam & libel-
lam, ut amuſium non deſideretur, ſupra{qúe} eius loci centrum medium, col-
locetur æneus gnomon, indagator umbræ, quigræce σκιαθήρας dici-
tur, huius ante meridianam circiter horam quintam, ſumenda est extre-
ma gnomonis umbra, & puncto ſignãda, deinde circino diducto ad pun
ctum quod est gnomonis umbræ longitudinis ſignum, ex eo{qúe} à centro
circumagenda linea rotundationis. Item{qúe} obſeruanda poſtmeridiana
iſtius gnomonis creſcens umbra, & cum tetigerit circinationis lineam, et
fecerit parem antemeridianæ umbræ poſtmeredianam, ſignãda puncto.
Ex his duobus ſignis circino decuſſatim deſcribendum, & per decuſſati@
nem & medium centrum linea perducenda ad extremum, ut habeatu@
meridiana & ſeptentrionalis regio.
8327MARMOREVM AMVSIVM.15[Figure 15]A. Aen
us gnomõ
indagator
umbræ.B. Septe@
trio.F. Auſter.C. A quilo.H. Fauo-
nius.D. Sola-
nus.G. Aphris
cus.A B C D E F G H I
8428M. VITRVVII
Tunc poſtea ſumenda est ſextadecima pars circinationis lineæ fotius ro-
tundationis, centrum{qúe} collocandum in meridiana linea, quæ tangit circi-
nationem, & ſignandum dextra ac ſiniſtra in circinatione, & meridia-
na, & ſeptentrionali parte, tunc ex ſignis his quatuor, per centrum me-
dium, decuſſatim lineæ ab extremis ad extremas circinationes perducen
dæ. Ita auſtri & ſeptentrionis habebitur octauæ partis deſignatio. Reli
quæ partes, dextratres, & ſiniſtra tres his æquales, diſtribuendæ ſunt
in tota rotundatione, ut æquales diuiſiones octo uentorum deſignatæ ſint
in deſcriptione: tum per angulos inter duas uentorum regiones, & pla-
tearum, & angiportorum, uidẽtur debere dirigideſcriptiones. His enim
rationibus, & ea diuiſione, excluſa erit ex habitationibus & uicis, uento
rum uis moleſta. Cum enim plateæ contra directos uentos erunt confor-
matæ, ex aperto cœli ſpatio impetus ac flatus frequens concluſus in fau-
cibus angiportorum, uehementioribus uiribus peruagabitur. Quas ob
res conuertendæ ſunt ab regionibus uentorum, directiones uicorum, uti
aduenientes ad angulos inſularum frangantur, repulſi{qúe} dißipentur.
Fortaſſe mir abuntur ij, qui multa uentorum nomina nouerunt, quòd à
nobis expoſitum ſit tantummodo octo eſſe uentos. Si autem animaduerterint,
orbis terræ circuitionem per ſolis curſum & gnomonis æquinoctia
lis umbras, ex inclinatione cœli, ab Eratoſthene Cyreneo, rationibis ma-
thematicis & geometricis melhodis, eſſe inuentam ducentorum quin-
quaginta duum milium ſtadiorum, quæ fiunt paſſus ſemel & tricieſmilli-
es mille & quingenties mille. Huius autem octaua pars, quam uentus te-
nere uidetur, eſt ter miliesmille, & noningentiestrigeſiesſepties mille, &
paſſus quingenti, non debebunt mir ari, ſi in tam magno ſpatio unus uen-
tus uagando, inclinationibus & receßionibus uarietates mutatione fla-
tus faciat. Ita d@xtra & ſiniſtra circa Auſtrum, Leuconotus & Alta-
nus flare ſolet. Circa Aphricum, Libonotus & Subueſperus. Circa Fauo
nium, Argeſtes & certis temporibus, Etheſiæ: ad latera Cauri, Circius et
Corus. Circa Septentrionem, Thraſcias & Gallicus. Dextra ac ſiniſtra
circa Aquilonem, Supernas & Boreas. Circa Solanum, Carbas & cert@
tempore, Ornithiæ. Euriuero medias partes tenentis in extremis, Cæci-
as & Volturnus.
Sunt autem & alia plura nomina flatus{qúe} uentorum, à locis, aut
8529DE ARCHITEC. LIB. I. nibus, aut montium procellis tracta. Præterea auræ matutinæ, quas ſol
cum emergit de ſubterranea parte, uerſando pulſat aëris humorem, &
impetu ſcandendo trudens, exprimit aurarum antelucano ſpiritu flatus,
qui cum exorto ſole permanſerint, Euri uenti tenent partes. Etea re
ex auris procreatur, à Græcis ε***ρ@ uidetur eſſe appellatus. Craſti-
nus quo dies, propter aur as matutinas, ᾄνριου fertur eſſe uocitatus.
Sunt autem nonnulli, quinegant Eratoſthenem ueram menſuram terræ
potuiſſe colligere, quæ ſiue est certa, ſiue non uera, non poteſt noſtra
ſcriptura non uer as habere terminationes regionum, unde uentorum ſpi
ritus oriuntur. Ergo ſi ita est, tantum erit uti non certã menſuræ ratio-
nem, ſed aut maiores impetus, aut minores, habeant ſinguli uenti. Quo-
niam hæc à nobis ſunt breuiter expoſita, ut facilius intelligantur, uiſum
est mihi in extremo uolumine formam, ſiue uti græci χήματα dicunt,
duo explicare, unum ita drformatum, ut appareat unde certi uentorum
ſpiritus oriantur: alterum quemadmodum ab impetu eorum, aduerſis di-
rectionibus uicorum & platearum, euitentur nocëtes flatus. Erit autem
in exæquata planicie centrum, ubieſt litera A, gnomonis autem antemeri
diana umbra, ubi est B, & ab centro ubiest A, diducto circino ad id ſi-
gnum umbræ, ubi est B, circumagatur linea rotundationis, repoſito au-
tem gnomone ubi antea fuerat, expectanda est dum decreſcat, faciat{qúe}
iterum creſcendo parem antemeridianæ umbræ poſtmeridianam, tan-
gat{qúe} lineam rotundationis, ubierit litera C, Tune à ſigno ubi est B, &
ab ſigno ubiest C, circino decuſſatim deſcribatur, ubi erit D, deinde
per decuſſationë ubiest D, & centrũ, perducatur linea ad extremum, in
qua erunt literæ E, & F, Hæc linea erit index meridianæ, & ſeptentrio
nalis regionis. Tunc circino totius rotundationis ſumendæ est pars ſex-
tadecima, circini{qúe} centrum ponendum in meridiana linea, quæ tangit ro
tundationem ubiest litera E, & ſignãdum dextra ac ſiniſtra, ubi erunt
literæ GH. Item in ſeptentrionali parte cẽtrum circini ponendum in ro
tundationis ſeptentrionali linea, ubiest liter a F, & ſignãdum dextra ac
ſiniſtra, ubi ſunt literæ I & K, & ab G ad K, & ab H ad I, per cen-
trum lineæ perducendæ. Ita quod erit ſpatium ab G ad H, erit ſpatium
uenti Auſtri, & partis meridianæ. Item quod erit ſpatium ab I ad K,
erit Septentrionis. Reliquæ partes, dextratres, diuidendæ ſunt
8630M. VITR VVII ter, quæ ſunt ad orientem, in quibus literæ L & M, & ab occidẽte, in que
bus ſunt literæ N & O, ab M ad O, & ab L ad N, perducẽdæ ſunt lineæ
decuſſatim, & ita erũt æqualiter uentorum octo ſpatia in circuitionem.
Quæ cum ita deſcripta erunt in ſingulis angulis octogoni cum à me-
ridie incipiemus, inter Eurum & Auſtrum in angulo, erit litera G, inter
Auſtrum & Aphricum H, inter Aphricum & Fauonium N, inter Fauo-
nium & Caurum O, inter Caurum & Septentrionem K, inter Septen-
trionem & Aquilonem I, inter Aquilonem et Solanum L, inter Solanum
& Eurum M. Ita his confectis, inter angulos octogonignomũ ponatur.
& ita dirigantur plateæ & angiportorum diuiſiones duodecim.
De electione locorvm ad
uſum communem ciuitatis. CAP. VII.
DIVISIS angiportis, & plateis conſtitutis, arearum electio, ad
opportunitatem & uſum communem ciuitatis, est explicanda,
ædibus ſacris, foro, reliquis{qúe} locis communibus. Et ſi erunt mœnia ſecun
dum mare, area ubi ſorum conſtituatur, eligenda proxime portum. Sin
autem mediterranea, in oppido medio. Aedibus uero ſacris, quorum de@
rum maxime in tutela ciuitatis uidetur eſſe, & Ioui, & Iunoni, & Mi-
neruæ, in excelſißimo loco, unde mœniũ maxima pars conſpiciatur, are æ
diſtribuuntur. Mercurio autem in foro, aut etiam uti Iſidi & Serapi, in
emporio. Apollini patri{qúe} Libero, ſecũdum theatrum. Herculi, in quibus
ciuitatibus non ſunt gymnaſia ne amphitheatra, ad circum. Marti, ex-
tra urbem, ſed ad campum. Item{qúe} Veneriad portam. Id autem etian@
Hetruſcis aruſpicibus, diſciplinarum ſcriptis ita est dedicatum Extra mu
rum Veneris, Vulcani, Martis fana ideo collocari, uti non inſueſcat in ur
be adoleſcentibus ſeu matribusfamiliarum uenerea libido. Vulcani{qúe} uiè
mœnibus, religionibus & ſacrificijs euocata, ab timore incendiorum ædi
ficia uideantur liberari. Martis uero diuinitas, cum ſit extra mœnia dedi
cata, non erit inter ciues armigera diſſenſio, ſed ab hoſtibus ea defenſa,
à belli periculo conſeruabit. Item Cereri extra urbem loco, quo non
ſemper homines niſi per ſacrificium neceſſe habeant adire. Cum religio-
ne caſte ſanctis{qúe} moribus is locus debet tueri. Cæteris{qúe} dijs ad
8731DE ACRHITEC. LIB. II. rum rationes aptæ templis areæ ſunt diſtribuendæ. Deipſis autem ædi-
bus ſacris faciendis, & de arearum ſymmetrijs, in tertio & quarto uolu
mine reddamrationes, quia in ſecũdo uiſum est mihi, primum de materiæ
copijs, quæ in æ diſicijs ſunt parandæ, quibus ſint uirtutibus, & quem ha
beant uſum, exponere, commenſus ædificiorum, & ordines, & genera
ſingula ſymmetriarum peragere, & in ſingulis uoluminibus explicare.
M@ VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER SECVNDVS.
DINOCRATES ARCHITECTVS COGI
tationibus & ſolertia fretus, cum Alexander reruns
potiretur, profectus est à Macedonia ad exercitum,
regiæ cupidus commendationis. Is è patria à propin-
quis & amicis tulit ad primos ordines & purpuratos
literas, ut aditus haberet faciliores, abeis{qúe} exceptus humane, petijt uti
quàm primum ad Alexãdrum perduceretur. Cum polliciti eſſent, tardio-
res fuerunt, idoneum tempus expectantes. Ita{qúe} Dinocrates ab ijs ſe exi-
ſtimans illudi, ab ſe petijt præſidium. Fuerat enim amplißima ſtatura, fa-
cie grata, forma, dignitate{qúe} ſumma. His igitur naturæ muneribus confi-
ſus, ueſtimenta poſuit in hoſpitio, & oleo corpus perunxit, caput{qúe} coro-
nauit populea fronde, leuum humerum pelle leonina texit, dextra{qúe} cla-
uam tenens inceßit contra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populum
cum auertiſſet, conſpexit eum Alexander, & admirans, iußit ei locum
dari ut accederet, interrogauit{qúe} quis eſſet. Atille Dinocrates inquit ar-
chitectus Macedo, qui adte cogitationes & formas affero dignas tua cla
ritate. Nam Athon montem formaui inſtatuæ uirilis figuram, cuius ma
nu leua deſignaui ciuitatis amplißimæ mœnia, dextra pateram, quæ exci
peret omnium fluminum quæ ſunt in eo monte, aquam, ut inde in mare
profunderetur. Delectatus Alexander ratione formæ, ſtatim quæ ſiuit
8832M. VITR VVII eſſent agri circa, qui poſſent frumentaria ratione eam ciuitatem tueri.
Cum inueniſſet non poſſe niſi tranſmarinis ſubuectionibus, Dinocrates
inquit, attendo egregiã formæ compoſitionẽ, & ea delector, ſed animad
uerto, ut ſi quis eduxerit eo loco coloniam, fore ut iudicium eius uitupe-
retur. Vt enim natus infans ſine nutricis lacte non poteſt ali, ne ad uitæ
creſcentis gradus perduci: ſic ciuitas ſine agris, & eorum fructibus in
mœnibus affluentibus, non poteſt creſcere, nec ſine abundantia cibi fre-
quentiamhabere, populum{qúe} ſine copia tueri. Ita quemadmodum for
mationem puto probandam, ſic iudico locum improbandum, te{qúe} uolo
eſſe mecum, quòd tua opera ſum uſurus. Ex eo Dinocrates ab rege non
diſceßit, & in Aegyptũ est eum proſecutus. Ibi Alexander cum animad
uertiſſet portum naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa
totam Aegyptum frumentarios, immanis fluminis Nili magnas utilita-
tes, iußit eum ſuo nomine ciuitatem Alexandriam conſtituere. Ita{qúe} Diz
nocrates à facie dignitate{qúe} corporis commendatus, ad eam nobilitatem
peruenit. Mihi autem, Imperator, ſtaturam non tribuit natura, faciem de
formauit ætas, ualetudo detraxit uires. Ita{qúe} quoniam ab his præſidijs
ſum deſertus, per auxilia ſcientiæ, ſcripta{qúe} (ut ſpero) perueniã ad com-
mendationem. Cum autem in primo uolumine de officio architecturæ, ter
minationibus{qúe} artis perſcripſerim, itẽ de mœnibus, et intra mœnia area
rum diuiſionibus, inſequatur{qúe} ordo de ædibus ſacris & publicis ædifi-
cijs, item{qúe} priuatis, quibus proportionibus & ſymmetrijs debeanteſſe,
uti explicentur: non putaui anteponendum, niſi prius de materiæ copijs,
è quibus collatis, ædiſicia ſtructuris, & materiæ rationibus perficiuntur,
quas habeant in uſu uirtutes expoſuiſſem, quibus{qúe} rerum natura princi-
pijs eſſet temperata dixiſſem. Sed antequàm natur ales res incipiam expli
care, de ædificiorũ rationibus unde initia cœperint, & uticreuerint eorũ
inuentiones, anteponam, & inſequar ingreſſus antiquitatis rerũnaturæ,
& eorum, qui initia humanitatis & inuentiones perquiſitas, ſcriptorum
præceptis dedicauerũt. Ita{qúe} quẽadmodũ ab his ſum inſtitutus, exponam.
DE PRISCORVM HOMINVM VITA, ET
de initijs humanitatis at tectorum, & incrementis
corum. CAPVT I.
8933DE ACRHITEC. LIB. II.
AVREA AETAS QVAE PRISCORVM HOMI-
num uita humanitatis{qúe} initium, & propter ignem ſermo-
num procreatio ac architecturæ principium fuiſſe
dicuntur.
16[Figure 16]
9034M. VITR VVII
HOMINES ueteri more, ut feræ, in ſyluis & ſpeluncis & nemo-
ribus naſcebantur, cibo{qúe} agreſti ueſcendo, uitam exigebant. Inte
rea quodã in loco ab tempeſtatibus et uentis, denſæ crebritatibus arbores
agitatæ, & inter ſeterentes ramos, ignem excitauerunt, ex eo flamma ue
hementi perterriti qui circa eum locum fuerũt, ſunt fugati: poſteare quie
ta propius accedentes, cum animaduertiſſent commoditatẽ eſſe magnam
corporibus ad ignis teporem, ligna adijcientcs, & eum conſeruantes,
alios adducebant, et nutu monſtrantes, oſtendebant quas haberent ex eo
utilitates. In eo hominum congreſſu, cum profundebantur aliter è ſpiritu
uoces, quotidiana conſuetudine uocabula, ut obtigerant, conſtituerunt:
deinde ſignificando res ſæpius in uſu, ex eucntu fari fortuito ceperunt,
& ita ſermones inter ſe procreauerunt.
Ergo cum propter ignis inuentionem, conuentus initio apud homines
& concilium & conuictus eſſet natus, & in unum locum plures conueni
rent, habentes ab natur a primum, præter reliqua animalia, ut non proni,
ſed erecti ambularent, mundi{qúe} et aſtrorum magnificentiam aſpicerent:
item manibus & articulis, quam uellent rem faciliter tractarent, cepe-
runt in eo cœtu alij de fronde facere tecta, alij ſpeluncas fodere ſub monti-
bus, nonnulli hirundinum nidos & ædificationes earum imitantes, de luto
& uirgultis facere loca, quæ ſubirent. Tunc obſeruantes aliena tecta, &
adijcientes ſuis cogitationibus res nouas, efficiebant indies meliora gene-
ra caſarum. Cum eſſent autem homines imitabilidocili{qúe} natura, quotidie
inuentionibus gloriantes, alijs alij oſtendebant ædificiorum effectus, &
ita exercentes ingenia ccrtationibus, indies melioribus iudicijs efficieban
tur. Primum{qúe} furcis erectis, & uirgultis interpoſitis luto, parietes te-
xerunt. Alij luteas glebas arefacientes, ſtruebant parietes, materia eos
iugumentantes, uitando{qúe} hymbres & æſtus, tegebant harundinibus &
fronde: poſtea quoniã per hybernas tempeſtates tecta non poter ant hym
bres ſuſtinere, faſtigia facientes, luto inducto, prcclinatis tectis, ſtillicidia
deducebant.
9135DE ARCHITEC. LIB. II.
EX PRIMA MVNDI HOMINVM AETATE
ædificatio, multienim ab animalibus exempla uitæ
conſeruamen{qúe} imitati ſunt. & cet.
17[Figure 17]
9236M. VITRVVII
Hæc autem ex ijs quæ ſupr aſcripta ſunt, originibus inſtituta eſſe poſ-
ſumus ſic animaduertere, quòd ad hunc diem, nationibus exteris ex his re
bus ædificia conſtituuntur, ut in Gallia, Hiſpania, Luſitania, Aquitania,
ſcandulis robuſteis, aut ſtramentis. Apud nationem Colchorum in Ponto
propter ſyluarum abundantiam, arboribus perpetuis, planis dexlra ac ſi
niſtra in terra poſitis, ſpatio inter eas relicto, quanto arborum longitudi
nes patiuntur, collocantur. In extremis partibus earum ſupra, alteræ
tranſuerſæ, quæ circumcludunt medium ſpatium habitationis, tunc inſu-
per alternis trabibus ex quatuor partibus angulos iugumentantes, & ita
parietes ex arboribus ſtatuentes ad perpendiculum imarum, educunt ad
altitudinem turres, interualla{qúe} quæ relinquũtur propter craßitudinem
materiæ ſchidijs & luto obſtruunt. Item tect arecidentes ad extremos an
gulos tranſtratr aijciunt, gradatim contrahentes. Ita ex quatuor parti-
bus ad altitudine meducunt medio metas, quas & fronde & luto tegen-
tes, efficiunt barbarico moreteſtudinat a turrium tecta.
Phryges uero qui campcſtribus locis ſunt habitãtes, propter inopiam
ſyluarum egentes materia, eligunt tumulos naturales, eos{qúe} medios foſſu
ra exinanientes, & itinera perſodientes, dilatant ſpatia, quantum natu-
ralocipatitur. Inſuper autem ſtipites inter ſereligantes, metas eſſiciunt,
quas harundinibus & ſtramentis tegentes, exaggerant ſupra habitatio-
nes maximos grummos è terra. Ita hyemes calidißimas, æſtates frigidißi
mas efficiunt tectorum ratione. Nonnulli ex ulua paluſtri componunt tu
guria tecta. Apud cæteras quo gentes, & nonnulla loca, pari, ſimili{qúe}
ratione, caſarum perficiuntur conſtitutiones. Non minus etiam Maßiliæ
animaduertere poſſumus ſine tegulis ſubacta cum palleis terra tecta,
Athenis areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto tectũ. Item
in capitolio cõmonefacere poteſt & ſignificare mores uetuſtatis, Romu-
licaſain arce ſacrorum ſtramentis tecta. Ita his ſignis, de antiquis inuen
tionibus ædiſiciorum, ſic ea fuiſſe ratiocinantes poſſumus iudicare.
Cum autem quotidie faciendo tritiores manus ad ædificandum perfe-
ciſſent, & ſolertia ingenia exercendo per conſuetudinem ad artes perue
niſſent, tum etiam induſtria in animis corum adiecta perfecit, ut qui fue-
runt in his ſtudioſiores, fabros eſſe ſe proſiterentur. Cum ergo hæc ita fue
nint primo conſtituta, & natura non ſolum ſenſibus ornauiſſet gentes,
9337DE ARCHITEC. LIB. II.
PRISCORVM HOMINVM COLCHORVM
at Barbarorum materiata conſtructio.
quemadmodũ reliqua animalia:
18[Figure 18] ſed etiam cogitationibus & con
ſilijs armauiſſet mentes, & ſub
ie ciſſet cætera animalia ſub po-
teſtate, tunc uero & fabricatio-
nibus ædificiorũ gradatim pro-
greßi ad cæter as artes & diſci-
plinas, è fera agreſti{qúe} uita ad
manſuctam perduxerunt huma
nitatem. Tum autẽ inſtruentes
animoſe, et proſpicientes, maiori
bus cogtatiionibus ex uarietate
artium natis, non caſas, ſed etiã
domos fundatas ex lateritijs pa
rietibus, aut è lapide ſtruct as
materia{qúe} & tegula tectas perfi
cere ceperunt: deinde obſeruatio
nibus ſtudiorum euagantibus iu
dicijs, exincertis ad certas ſym
metriarũ rationes perduxerũt,
poſteaquã animaduerterunt per
ſuſos eſſe partus ab natur a mate
riæ, & abundantem copiam ad
ædiſicationes ab ea cõparatam,
tractando nutriuerunt, & au-
ctam per artes ornauerunt uoluptatibus ad elegantiam uitæ. Igitur de
his rebus, quæ ſunt in ædificijs ad uſum idoneæ, quibus{qúe} ſint qualita-
tibus, & quas habeant uirtutes (ut potero) dicam. Sed ſi quis de or-
d ne huius libri diſputare uoluerit, quo putauerit eum primum inſtitui
oportuiſſe, ne putetme errauiſſe, ſicreddamrationem. Cum corpus ar-
chitecturæ ſcriberem primo uolumine, putaui quibus eruditionibus &
9438M. VITRVVII diſciplinis eſſet ornata exponere, finiréque terminationibus eius ſpeci-
es, & è quibus rebus eſſet nata dicere. Ita{qúe} quid oporteat eſſe in archite
cto ibipronunciaui. Ergo in primo de artis officio: in hoc de natur alibus
materiæ rebus, quem habeant uſum diſputabo. Nam hoc liber non pro
ſitetur unde architectura naſcatur, ſed unde origines ædificiorum ſunt
inſtitutæ, & quibus rationibus enutritæ & progreſſæ ſint gradatim ad
hanc finitionem. Ergo ita ſuo ordine & loco huius erit uoluminis conſti-
tutio. Nunc reuertar ad propoſitum, & de copijs quæ aptæ ſunt ædiſicio
rum perſectionibus, quemadmodum uideantur eſſe ab natur a rerum pro
creatæ, quibus{qúe} mixtionibus principiorum congreſſus temperentur, ne
obſcura, ſed perſpicua legentibus ſint, ratiocinabor. Nam nulla mate-
riarum genera, ne corpora, ne res ſine principiorũ cœtunaſci, ne
ſubijci intellect ui poſſunt, ne aliter natura rerum præceptis Phyſico-
rum uer as patitur habere explicationes, niſicauſæ, quæ ſunt in his re-
bus, quemadmodum, ct quid ita ſint, ſubtilibus rationibus habeant demon
ſtrationes.
DE PRINCIPIIS RERVM SECVNDVM
Philoſophorum opiniones. CAP. II.
THALES quidem primum aquam putauit omnium rerum eſſe
11Thales. principium. Heraclitus Epheſius, qui propter obſcuritatem ſcri-
22Heracli-
tus Ephc-
ſius. ptorum, à Græcis σκοτινὸς eſt appellatus, ignẽ: Democritus, qui{qúe} eum
ſecutus est Epicurus, atomos, quas noſtri inſecabilia corpora, nonnulli in
diuidua uocitauerunt: Pythagoreorum uero diſciplina adiecit ad aquam
33Democri
tus.& ignem, aëra & terrenum. Ergo Democritus & ſi non proprie res
nominauit, ſed tantum indiuidua corpora propoſuit, ideo ea ipſa dixiſſe
44Epicurus. uidetur. quòdea cum ſint diſiuncta, nec leguntur, nec internitionem reci-
55Pythago-
ræi. piunt, nec ſectionibus diuiduntur, ſed ſempiterno æuo perpetuo infini-
tã retinent in ſe ſoliditatẽ. Ex his ergo congruentibus, cũres omnes coire
naſci{qúe} uideantur, & eæ in infinitis generibus rerum natur a eſſent diſpa
ratæ, putaui oportere de uarietatibus & diſcriminibus uſus earũ quas{qúe}
haberent in ædificijs qualit ates exponere, uticum fuerint notæ, non habe
ant qui ædificare cogitant, errorem, ſed aptas ad uſum copias ædificijs
comparent.
9539DE ARCHITEC. LIB. I.
DE LATERIBVS. CAP. III.
ITAQVAE primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat
dicam. Non enim de arenoſo, ne calculoſo, ne ſabuloſo luto ſunt
ducendi, quòd ex his generibus cum ſint ducti, primum fiunt graues, dein
de cum ab hymbribus in parietibus aſperguntur, dilabuntur & diſſol-
uuntur, paleæ{qúe} quæ in his ponuntur non cohære ſcunt propter aſperita-
tem. Faciendi autẽ ſunt ex terra albida creto ſa, ſiue de rubrica, aut etiam
maſculo ſabulone. Hæc enim genera propter leuitatem habent firmita-
tem, & non ſunt in opere ponder oſa, & faciliter aggerantur. Ducendi
autem ſunt per uernum tempus & autumnale, ut uno tenore ſicceſcant.
Quienim per ſolſtitiũ par antur, ideo uitioſiſunt, quòd ſummũ corium,
ſolacriter cum percoquit, efficit ut uideantur aridi, interius autem ſint
non ſicci, & cum poſtea ſicceſſendo ſe contrabunt, perrumpunt ea, quæ
erant arida, itarimoſi facti efficiuntur imbecilli: maxime autem utiliores
erunt, ſi ante biennium ſuerint ducti, nam non ante poſſunt penitus ſic-
ceſſere, ita cumrecentes & non aridi ſunt ſtructi, tectorio inducto ri-
gide{qúe} obſolidato permanente, ipſiſidentes non poſſunt eandem altitudi-
nem, qua est tectorium, tenere, contr actione{qúe} motinon hærent cum eo,
ſed à coniunctione eius diſparantur. Igitur tectoria ab ſtructura ſeiun-
cta, propter tenuitatem per ſe ſtare non poſſunt, ſed franguntur, ipſi{qúe}
parietes fortuito ſidentes uitiantur, Ideo{qúe} etiam Vticenſes latere, ſi ſit
aridus, et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magiſtr atus fuerit ita
probatus, tunc utuntur in parietum ſtructuris. Fiunt autem laterum ge
neratria, unum quod græce διδῶρου adpellatur, id est, quo noſtriutun
11διδῶρον tur, longum pede, latum ſemipede, cæteris duobus græcorũ ædiſicia ſtru-
untur. Ex his unum pentadoron, alterum tetr adoron dicitur. Doron au-
tem græei appellant palmum, quod munerum datio græce δῶρου appel-
22δῶρον latur: id autem ſemper geritur per manus palmum. Ita quod est quoquo
uer ſus quin palmorum, pentadorõ, quod quatuor, tetradoron dicitur:
& quæ ſunt publica opera, pẽtadoro, quæ priuata, tetradoro ſtruũtur.
9640M. VITRVVII
GRAECORVM LATERVM EX TRIBVS GE
neribus conformatis & eorum ſectionum, ac com-
poſitionum figura.
19[Figure 19]A.B.C.
Digitorũ
palmi ac
doronis in
dicatio.D. Dido-
ronis later
ex doris.24.
E. Penta-
dorilater
ex doris.125.
F. Semi-
pentadori
later.A B C D E F
974120[Figure 20]G. Tetra-
dori later
ex doris
LXIIII.H. Semite
tradori
later.I. Semidi-
doronis.
K. Dido-
ronis me-
d us medij.L. Melius
ſemipenta
dori.M. Medius
ſemitetra
dori.G H I K M L
Fiunt autem cum his lateribus ſemilateres, qui cum ſtruuntur, una par
te lateribus ordines, altera ſemilateres ponuntur: ergo ex utra parte ad
lineam cum ſtruuntur, alternis corijs parietes allig antur, & medij late-
res ſupra coagmenta collocati, & firmitatem & ſpeciem faciunt utra
parte non inuenuſtam.
984221[Figure 21]PENTADORI STRVCTVRA.22[Figure 22]TETRADORI STRVCTVRA.
9943DE ARCHITEC. LIB. II.
Est autem in Hiſpania ulteriore Calentum, & in Gallijs Maßilia, &
in Aſia Pitana, ubilateres cum ſunt ducti & arefacti, proiectinatant in
aqua. Natare autem eos poſſe ideo uidetur, quòd terra est de qua ducun-
@ur, pumicoſa, ita cum est leuis, aëre ſolidata, nonrecipit in ſe nec combi
bit liquorem. Igitur leuir ara{qúe} cum ſit proprietate, nec patiatur pene-
trare in corpus humidam poteſtatem, quocun pondere fuerit, cogitur
ab rerum natura (quemadmodum pumex) utiab aqua ſuſtineatur. Sic
autem magnas habentutilitates, quòd ne in ædificationibus ſunt onere
ſi, & cum ducuntur, à tempeſtatibus non diſſoluuntur.
DE ARENA. CAPVT. IIII.
IN cementitijs autem ſtructturis, primum est de arena quærendum, us
ea ſit idonea ad materiam miſcendam, ne habeat terr am commix-
tam. Genera autem arenæ foßitiæ ſunt hæc, nigra, cana, rubra, carbuncu
lus. Ex his quæ in manu confricata fecerit ſtridorem, erit optima: quæ au
tem terroſa fuerit, & non habebit aſperitatem, item ſi in ueſtimentũ can-
didum ea coniecta fuerit, poſtea excuſſa uelicta, id non inquinauerit, ne
ibi terra ſubſiderit, erit idonea. Si autem non erunt arenaria, unde fodia-
tur, tum de fluminibus aut è glarea erit excernenda. Non minus etiam de
11Glarea. littore marino, ſed ea in ſtructuris hæc habet uitia, quod difficulter ſic-
ceſcit, ne ubi ſit, onerariſe continenter paries patitur, niſi intermißioni
bus requieſcat, ne concamer ationes recipit. Marina autem hoc ampli-
us, quòd etiam parietes cum in his tectoria facta fuerint, remittentes ſalſu
ginẽ, ea diſſoluũt. Foßitiæ uero celeriter in ſtructuris ſicceſcunt, ettecto
ria permanent, et concamer ationes patiuntur, ſed hæ, quæ ſunt de arena-
rijs recentes. Si enim exemptæ diutius iaceant, ab ſole & luna & pruina
concoctæ reſoluuntur, & fiunt terroſæ. Ita cum in ſtructur am conijciun
tur, non poſſunt continere cementa, ſed earuunt et labuntur, onera{qúe} pa-
rietes non poſſunt ſuſtinere. Recentes autem foßitiæ cum in ſtructuris
tantas habeant uirtutes, eæ in tectorijs ideo non ſunt utiles, quòd pingui-
tudini eius calx palea commixta, propter uehementiam non poteſt ſine ri
mis inareſcere: fluuiatica uero propter macritatem (uti Signinum) ba-
22Signinum. cillorum ſubactionibus in tectorio recipit ſoliditatem.
10044M. VITRVVII
DE CALCE. CAPVT. V.
DE arenæ copijs cum habeatur explicatum, tum etiam de calce di-
ligentia est adhibenda, uti de albo ſaxo, aut ſilice coquatur, &
quæ erit ex ſpiſſo & duriore, erit utilior in ſtructura, quæ aut em ex fiſtu
loſo in tectorijs. Cum ea erit extincta, tunc materiæ ita miſceatur, ut ſi
erit ſoßitia, tres arenæ & una calcis confundantur. Si autem fluuiatica
aut marina, duæ arenæ in unam calcis conijciantur: ita enim erit iuſtar a
tio mixtionis temper aturæ. Etiam in fluuiatica aut marina, ſi quis teſtam
tuſam & ſuccretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiæ tempera-
turam ad uſum meliorem. Quare autem cum recipit aquam & arenam
calx, tunc confirmat ſtructur am: hæc eſſe cauſa uidetur, quòd è princi-
pijs uti cætera corpora, ita & ſaxa ſunt temper ata, & quæ plus habent
aëris, ſunt tenera, quæ aquæ, lenta ſunt ab humore, quæ terræ, dura, quæ
ignis, fragiliora. Ita ex his ſaxa ſi antequam coquantur, contuſa minu-
te mixta{qúe} arenæ conijciantur in ſtructuram, nec ſolideſcunt, nec eam po
terunt continere: cum uero coniecta in ſornacem ignis uehementi feruore
correpta, amiſerint priſtinæ ſolidit atis uirtutem, tunc exuſtis at exhau
ſtis eorum uiribus relinquuntur patentibus for aminibus & inanibus. Er-
go liquor, qui est in eius lapidis corpore, & aër cum exhauſtus & ere-
ptus fuerit, habuerit{qúe} in ſere ſiduum calorem latentem, intinctus in aqua
priuſquàm exeatignis, uimrecipit, & humore penetrante in foraminum
raritates conferueſcit, & ita refriger atus reijcit ex calcis corpore fer uo-
rem. Ideo autem quo pondere ſaxa conijciuntur in fornacë, cum eximun
tur, non poſſunt ad id reſpondere: ſed cum expenduntur, eadem magni-
tudine permanente, excocto liquore cir citer tertia parte ponderis immi-
nuta eſſe inueniuntur Igitur cum patent foramina eorum & rarit ates,
arenæ mixtionem in ſe corripiunt, & ita cohæreſcunt, ſicceſcẽdo{qúe} cum
cementis co@unt, & efficiunt ſtructur arum ſoliditatem.
DE PVLVERE PVTEOLANO. CAP. VI.
EST etiam genus pulueris, quod efficit natur aliter res admir andas.
Naſcitur inregionibus Baianis et in agris municipiorum, quæ
10145DE ARCHITEC. LIB. II. circa Veſuuium montem, quod commixtum cum calce & cemento, non
11Veſuuius
mons. modo cæteris ædificijs præſtat firmitates, ſedetiam moles quæ conſtruun
tur in mari, ſub aqua ſolideſcunt. Hoc autem fieri bac ratione uidetur,
quòd ſub his montibus & terra, feruentes ſunt fontes crebri, qui non eſ-
22Feruentes
fontes. ſent, ſi non in imo haberent aut de ſulphure, aut alumine, aut bitumine ar
dentes maximos ignes. Igitur penitus ignis & flammæ uapor per interue
niapermanans & ardens, efficit leuem eam terram, & ibi qui naſcitur
tophus exuggens est, & ſine liquore. Ergo cum tres res conſimili ratio-
33Tophus. ne, ignis uehementia formatæ, in unam peruenerint mixtionem, repente
recepto liquore unà cohæreſcũt, et celeriter humore duratæ ſolidantur,
ne eas fluctus, ne uis aquæ poteſt diſſoluere. Ardores autem eſſe in
his locis etiam hæc res poteſt indicare, quòd in mõtibus Cumanorum &
Baianis ſunt loca ſudationibus excauata, in quibus uapor feruidus ab imo
naſcens, ignis uehementia perforat eam terram, per eam{qúe} manando in
his locis oritur, & ita ſudationum egregias efficit utilitates. Non minus
etiam memoratur antiquitus creuiſſe ardores & abundauiſſe ſub Veſu-
uio monte: & inde euomuiſſe circa agros flammã. Ideo{qúe} nũc qui ſpõgia
ſiue pumex pompeianus uocatur, excoctus ex alio genere lapidis, in hanc
44Pumex
pompeia-
nus. redactus eſſe uidetur generis qualitatem. Id autem genus ſpongiæ, quod
inde eximitur, nõ in omnibus locis naſcitur, niſi circum Aetnam & colli-
bus Myſiæ, qui à græcis ηαταηεηανμένοι nominãtur, et ſiquæ eiuſcemo
diſunt locorum proprietates. Siergo in his locis aquarum feruentes in-
ueniuntur fontes, & in montibus excauatis calidi uapores, ipſa{qúe} loca ab
antiquis memor antur peruagantes in agris habuiſſe ardores, uidetur eſ-
ſe certum ab ignis uehementia ex topho terra{qúe} (quemadmodum in for-
nacibus & à calce) ita ex his ereptum eſſe liquorem. Igitur dißimilibus
& diſparibus rebus correptis & in unam poteſtatem collatis, calida hu
moris ieiunit as aqua repente ſatiata communibus corporibus latenti ca-
lore conferue ſcit, & uehementer efficit ea coire, celeriter{qúe} unà ſolidita-
tis percipere uirtutem. Relinquetur deſideratio, quoniã it a ſunt in Hetru
55Hetruria. ria ex aqua calida crebri fontes: quid ita, non etiam ibinaſcitur puluis, è
quo eadẽratione ſub aqua ſtructura ſolideſcat? Ita uiſum est antequàm
deſider aretur de his rebus quemadmodum eſſe uideantur exponere. Om
nibus locis & regionibus non eadem gener aterræ, neclapides
10246M. VITRVVII tur, ſed nonnulla ſunt terroſa, alia ſabuloſa, item{qúe} glareoſa, alijs locis
arenoſa: nec minus alijs diuerſa et omnino dißimili diſpari{qúe} genere, ut in
regionũ uarietatibus qualitates inſunt in terra. Maxime autem id licet
conſiderare, quòd qua mons Apẽninus regiones Italiæ Hetruriæ{qúe} circun
cingit, prope omnibus locis non deſunt foßitia arenaria: trans Apenni-
num uero, quæ pars est ad Adriaticum mare, nulla inueniuntur, itẽ Acha-
11Mons A-
penninus.
Achaia.
Aſia. ia, Aſia & omnino trans mare, ne nominantur quidem. Igitur non in om
nibus locis quibus efferuent aquæ calidæ crebri fontes, eædem oportuni-
tates poſſunt ſimiliter concurrere. Sed omnia uti natura rerum conſtitu-
it, non ad uoluntatem hominum, ſed fortuito diſparata procreantur. Er-
go quibus locis non ſunt terroſi montes, ſed diſpoſitæ materiæ qualita-
tem habentes, ignis uis per eius uenas egrediẽs adurit eam, & quod mol-
le est & tenerum, exurit, quod autem aſperũ, relinquit, ita utiin Cam-
pania exuſta terra puluis, ſic in Hetruria excocta materia efficitur Carbũ
22Carbuncu
lus. culus. Vtra autem ſunt egregia in ſtructur is, ſed alia in terrenis ædifi-
cijs, alia etiam in maritimis molibus habent uirtutem. Est autem ibi mate
riæ poteſtas mollior quàm tophus, ſolidior quàm terra, quo penitus ab
imo uehementia uaporis aduſto nonnullis locis, procreatur id genus are-
næ, quod dicitur Carbunculus.
DE LAPICIDINIS. CAP. VII.
33Pallienſes.
Fidenates.
Albanæ.
Tyburti-
næ.
DE calce & arena quibus uarietatibus ſint, & quas habeant uirtu
tes dixi, ſequitur ordo de lapicidinis explicare, de quibus & qua-
drata ſaxa, & cementorum ad ædificia eximuntur copiæ & comparan
tur. Hæ autem inueniuntur eſſe diſparibus et dißimilibus uirtutibus. Sunt
44Amiterni-
næ enim aliæ molles, uti ſunt circa urbem rubræ, Pallienſes, Fidenates, Alba-
næ: aliæ temperatæ, uti Tyburtinæ, Amiterninæ, Soractinæ, & quæ ſunt
55Soractinæ
Sciliceæ.
Vmbria.
Picenum.
Venetia. his generibus: nonnullæ duræ, uti Sciliceæ. Sunt etiam alia genera plura,
uti in Campania ruber & niger tophus, in Vmbria & Piceno & Venetia
albus, qui etiam ſerra dentata uti lignum, ſecatur. Sed hæc omnia quæ
mollia ſunt, hanc habent utilitatem, quòd ex his ſaxa cum ſunt exempta,
non opere facillime tractantur, et ſi ſint in locis tectis, ſuſtinent laborem,
ſin autem in apertis & patentibus, gelicidijs & pruinis congeſta,
10347DE ARCHITEC. LIB. I. tur & diſſoluuntur: item ſecundum or as maritimas ab ſalſugine exeſa
diffluunt, ne perferunt æſtus. Tyburtina uero & quæ eodem genere
11Tyburti-
na. ſunt, omnia ſufferunt & ab oneribus et à tempeſtatibus iniurias, ſed ab
igni non poſſunt eſſe tuta, ſimul{qúe} ut ſunt ab eo tacta dißiliunt & dißipan
tur, ideo quòd temperatura naturali paruo ſunt humore: item quòd non
multum habent terreni, ſed aëris plurimum & ignis. Igitur cum & hu-
mor & terrenum in his minus inest, tum etiam ignis tactu & ui uaporis
ex his aëre fugato penitus in ſequens & interueniorum uacuitates occu-
pans ferueſcit, & efficit ea ſuis ardentia corporibus ſimilia. Suntuero
item lapidicinæ complures in finibus T ar quinienſium, quæ dicuntur Ani
22Anitianæ. tianæ, colore quidem, quemadmodum Albanæ, quarum officinæ maximæ
ſunt circa lacum Vulſinienſem, item præfectur a Statonienſi. Eæ autem ha
33Lacus Vul
ſinienſis. bent infinitas uirtutes, ne enim his gclicidiorum tempeſtas, ne tactus
ignis poteſt nocere, ſed ſunt firmæ & ad uetuſtatem ideo permanentes,
44Præfectu-
ra Stato-
nienſis. quòd parum habent è naturæ mixtione aëris & ignis, humoris autem
temper atæ plurimum{qúe} terreni, ita ſpißis comparationibus ſolidatæ ne
ab tempeſtatibus, ne ab ignis uehementia nocentur. Id autem maxime
iudicare licet è monumentis, quæ ſunt circa municipium ferentis ex his fa
cta lapicidinis: nam habent & ſtatuas amplas factas egregiè, & mino
ra ſigilla, flores{qúe} & achanatos eleganter ſcalptos, quæ cum ſint uetuſta,
ſic apparent recentia, uti ſi ſint modo facta. Non minus etiam fabri æra
rij de his lapicidinis in ær is flatura formas habent comparatas, & ex his
ad æs fundendum maximas utilitates, quæ ſi prope urbem eſſent, dignum
eſſet, ut ex his officinis omnia opera perficerentur. Cumergo propter
propinquitatem neceßitas cogat exrubris lapicidinis & Pallienſibus &
quæ ſunt urbi proximæ, copijs, uti ſiqui uoluerint ſine uitijs perficere, ita
erit præparandum. Cum ædificandum fuerit, ante bienniumea ſaxa non
hyeme ſed æſtate eximantur, et iacentia permaneant in locis patentibus,
quæ autem à tempeſtatibus eo biennio tacta læſa fuerint, ea in fundamen-
ta conijciantur, cæter a quæ non erunt uitiata, ab natur a rerum probata,
durare poterunt ſupra terram ædificata: nec ſolum ea in quadratis lapi-
dibus ſunt obſeruanda, ſed etiam in cementitijs ſtructuris.
DE GENERIBVS STRVCTVRAE, ETEA
rum qualitatibus modis ac locis. CAP. VIII.
10448M. VITRVVII
STRVCTVRARVM generaſunt hæc, reticulatum quo nunc om
nes utuntur, & antiquũ, quod incertũ dicitur, ex his uenuſtius est re
ticulatum, ſed ad rimas faciendas ideo paratum, quod in omnes par tes
diſſoluta habet cubicula & coagmenta.
MVRI RETICVLATI AFFIGV-
ratiindicatio.
23[Figure 23]
Incerta uero cementa alia ſuper alia iacentia, interſe{qúe} imbricata non
ſpecioſam, ſed firmiorem quàm reticulata, præſtant ſtructuram.
Vtra autẽ ex minutißimis ſunt inſtruẽda, uti materia ex calce et are
na crebriter parietes ſatiati diutius contineantur. Molli enim & rara po
teſtate cum ſint exſic cant ſugendo è materia ſuccum: cum autem ſup era
ANTIQV AE STRVCTVR AE IMBRI-
catæ figura, quæ incerti muridicitur.
10549DE ACRHITEC. LIB. II. 24[Figure 24]
rit & abundarit copia calcis & arenæ, paries plus habens humoris non
cito fiet euanidus, ſed ab his continebitur. Simul autem humida poteſtas
è materia per cementorum raritatem fuerit exucta, tum calx ab arena
diſcedens diſſoluitur, item{qúe} cementa non poſſunt cum his cohæreſcere,
ſed in uetuſt at em parietes efficiunt ruinoſos. Id autem licet animaduerte
re etiam de nonnullis monumentis, quæ circa urbem facta ſunt è marmo-
re ſeu lapidibus quadratis, intrinſecus{qúe} medio calcata ſracturis uetuſta-
te euanida ſacta materia, cementorum{qúe} exucta raritate proruunt, &
coagmentorũ ab ruina diſſolutis iunctur is dißipantur. Quòd ſi quis no-
luerit in id uitium incidere, medio cauo ſeruato ſecundum orthoſtatas in-
trinſecus ex rubro ſaxo quadrato, aut ex teſta aut ſilicibus ordinarijs
ſtruat bipedales parietes, & cum anſis ferreis & plumbo frontes uinctæ
ſint. Ita enim non aceruatim ſed ordine ſtructum opus poterit eſſe ſine
uitio ſempiternum, quòd cubilia & coagmenta eorum inter ſe ſedentia
& iuncturis alligata non protrudent opus, ne orthoſtatas inter ſe reli-
gatos labi patientur.
10650M. VITRVVII 25[Figure 25]
10751DE ARCHITEC. LIB. II.
MONVMENTORVM IN ORTHOSTATIS
contentorum parietum figura.
26[Figure 26]
10852M. VITRVVII
Ita non est contemnenda Græcorum ſtructura. Non enim utunt@@
è molli cemento polita, ſed cum diſceſſerunt à quadrato, ponunt de ſilice
ſeu de lapide duro ordinariam, & ita (utilateritia ſtruentes) alligant
eorum alternis corijs coagmenta, & ſic maxime ad æternit atem firmas
perficiunt uirtutes. Hæc autem duobus generibus ſtruuntur, ex his unum
iſodomum, alterum pſeudiſodomum appellatur. Iſodomum dicitur, cum
11Iſodomũ. omnia coria æqua craßitudine fuerint ſtructa. Pſeudiſodomum, cum im-
22Pſeudiſo-
domum. pares & inæquales or dines coriorum diriguntur.
ISODOMI STRVCTVRA.
27[Figure 27]
10953DE ARCHITEC. LIB. II.
PSEVDISODOMI STRVCTVRA.
28[Figure 28]
Ea utra ſunt ideo firma, primum, quòd ipſa cementa ſunt ſpiſſa & ſo-
lida proprietate, ne de materia poſſunt exugere liquorem, ſed conſer-
uant ea in ſuo humore ad ſummam uetuſtatem, ipſa{qúe} eorum cubilia pri-
mum plana & librata poſita, non patiuntur ruere materiam, ſed perpe-
tua parietum craßitudine religata continent ad ſummam uetuſtatem.
Altera est, quàm ἐμπλεητὸυ appellant, qua etiam noſtriruſtici utun-
tur. Quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti ſunt nata, cum materia
11ὲμπλεητὸυ. collocata alternis alligant coagmentis. Sed noſtriceleritati ſtudentes, ere
cta coria locantes, frontibus ſeruiunt, & in medio farciunt fractis ſepa-
ratim cum materia cementis, it a tres ſuſcitantur in ea ſtructura cruſtæ,
duæ frontium, & una media fracturæ.
11054 29[Figure 29]
Græci uero nõ ita, ſed plana collocantes, et longitudines coriorũ alter
nis coagmẽtis in craßitudinẽ inſtruẽtes nõ media faciũt, ſed è ſuis fronta
tis perpetuum et in unam craßitudinẽ parietẽ conſolidãt, præter cæteræ
interponunt ſingulos perpetua craßitudine utra parte frõtatos, quos
διατόνονς appellãt, quimaxime religando cõfirmant parietũ ſoliditatẽ.
11155DE ARCHITEC. LIB. II.
GR AE CORVM STRVCTVRA EX DI-
uerſis lateribus ac ornamentis inter Diato-
nos perpetuas continentes parietes.
30[Figure 30]
11256M. VITR VVII
Ita ſi quis uoluerit ex his commentarijs animaduertere & eligere
genus ſtructuræ, perpetuitatis poterit rationem habere. Non enim quæ
ſunt è molli cemento ſubtili facie uenuſtatis, non eæ poſſunt eſſe in uetuſta
te non ruinoſæ. Ita cum arbitria communium parietum ſumunntur, non
æſtimant eos quanti facti fuerint, ſed cum ex tabulis inueniunt eorum loca
tionis precia, præteritorum annorum ſingulorum deducũt octogeſimas,
& ita ex reliqua ſumma, partem reddi iubent pro his parietibus, ſenten
tiam{qúe} pronunciãt eos non poſſe pluſquàm annos octuaginta dur are. De
lateritijs uero dummodo ad per dendiculum ſint ſtantes, nibil deducitur,
ſed quanti fuer int olim facti, tanti eſſe ſemper æſtimantur. Ita nonnullis
ciuitatibus & publica opera & priuatas domos, etiã regias è latere ſtru-
ctas licet uidere. Et primum Athenis murum, qui ſpe ct at ad Hymett um
11Hymet-
tus mons. montem & Pentelenſem. Item parietes in æde Iouis & Herculis lateri-
tias cellas, cum circa lapidea in æde epyſtilia ſint & columnæ. In Italia
22Pentelen-
ſis. Aretij uetuſtum egregie factum murum. Trallibus domum regibus Atta
licis factam, quæ ad habitandum ſemper datur ei, qui ciuitatis gerit ſacer-
dotium. Item Lacedæmone è quibuſdam parietibus etiam pictur æ exciſæ
interſect is lateribus incluſæ ſunt in ligneis formis, & in comitium, ad or-
natum ædilitatis Varronis et Murenæ, fuerũt allatæ. Crœſi domus, quam
33Crœſi do-
mus. Sardiani ciuibus ad requieſcendum ætatis ocio, ſeniorum collegio
Geruſiam dedicauerunt. Item Halicarnaßi potentißimi regis Mau-
ſolidomus cum præcõneſio marmore omnia haberet ornata, parietesha-
bet latere ſtructos, qui ad hoc tempus egregiam præſtant firmitatem, ita
tectorijs operibus expoliti, ut uitri per luciditatem uide ãtur habere. Ne{qúe}
is rex ab inopia id ſecit: infinitis enim ue ctigalibus erat far ctus, quòd
imperabat Cariæ toti acumen autem eius et ſolertiam ad ædificia paran
da ſic licet conſiderare. Cum eſſet enim natus Mylaſis, & animaduertiſ-
ſet Halicarnaßi locum natur aliter munitum, emporium{qúe} idoneum, por-
tum utilem, ibi ſibi domum conſtituit. is autem locus est the atri curuatu-
ræ ſimilis. Ita in imo ſecundum portum, forum est conſtitutum, per me
diam autem altitudinis curuatur am pr æcinctionem platea ampla latitu
dine facta, in qua media Mauſoleum ita egregijs operibus est factum, ut
in ſeptem ſpectaculis numeretur. In ſumma arce media, Martis fanum ha
bens ſtatuam coloßi quam ᾀηρόλιθου dicunt, nobilimanu Telocharis fa
44ᾀηρόλιθου
11357DE ARCHITEC. LIB. II. cta. Hanc autem ſtatuam alij Telocaris, alij Timothei putant eſſe. Incor
11Timothe-
us. nu autem ſummo dextro, Veneris & Mercurij fanum ad ipſum Salmaci-
dis ſontë. Is autem falſa opinione putatur Venereo morbo implicare eos,
22Veneris
& Mercu
rij fanum. qui ex eo biberint. Sed hæc opinio quare per orbem terr arum falſo ru-
more ſit peruagata, non pigebit exponere. Non enim, quod dicitur mol-
les & impudicos ex ea aqua fieri, id poteſt eſſe, ſedest eius ſontis pote-
33Salmacis
ſons. ſtas perlucida, ſapor{qúe} egregius. Cum autem Melas & Areuanias ab Ar
gis & Trœzene coloniam communem eo loci deduxerunt, barbaros Ca
44Melas &
Areua-
nias. ras & Lelegas eiecerunt. Hi autem ad montes fugati ſe congregantes
diſcurrebant, & ibilatrocinia facientes crudeliter eos uaſtabant, poſtea
de colonis unus ad eum fontem propter bonitatem aquæ quæſtus cauſa ta
bernam omnibus copijs inſtruxit, eam{qúe} exercendo eos barbaros allecta
bat: ita ſingulatim decurrentes & ad cœtus conuenientes, è duro fero{qúe}
more commutati in Græcorum conſuetudinem & ſuduit atem ſua uolun-
tate reducebantur. Ergo ea aqua non impudico morbi uitio, ſed humani-
tatis dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam est adepta. Re-
linquitur nunc quoniam ad explicationem mœnium eorum ſum inuectus,
tota, uti ſunt, definiam. Quemadmodum enim in dextra parte fanum est
Veneris & fons ſupraſcriptus, ita in ſiniſtro cornure gia domus, quam
rex Mauſolus ad ſuam rationem collocauit. Conſpicitur enim ex ea ad
dextram partem forum & portus, mœnium{qúe} tota finitio ſub ſiniſtra ſe-
cretus ſub montibus latens portus, ita ut nemo poßit quid in eo geratur
aſpicere nec ſcire, ut rex ipſe de ſua domo remigibus & militibus ſine ul-
lo ſciente quæ opus eſſent imperaret.
QVAE A MAVSOLO REGE IN HALICAR.
naſſo ſitu egregijs operibus perſtructa fuerunt: nam in
ſeptem ſpectaculis mundi dinumerabantur,
affiguratio hic extat.
11458M. VITR VVII 31[Figure 31]
Ita poſt mortem Mauſoli, Artemiſia uxore eius regnante, Rhodij
indignantes mulierem imper are ciuitatibus Cariæ totius, armata claſſe
profe ctiſunt, ut id regnum occuparent. Tum Artemiſiæ cum eſſet id re-
nunciatum, in eo portu abſtruſam claſſem celatis remigibus & epibatis
comparatis, reliquos autem ciues in muro eſſe iußit. Cum autem Rhodij
ornatam claſſem in portum maiorem expo ſuiſſent, plauſum iußit ab mu-
ro his darent, polliceri{qúe} ſe oppidum tradituros, qui cum penetraſſent
intra murum, relictis nauibus inanibus, Artemiſia repente foſſa facta,
in pelagus eduxit claſſem ex portu minore, & ita inuecta est in maiorem.
Expoſit is autem militibus & remigibus, claſſem Rhodiorum inanem ab-
duxit in altum. Ita Rhodij non habentes quo ſereciperent, in medio
11559DE ARCHITEC. LIB. II. cluſi, in ipſo foro ſunt trucidati: ita Artemiſia in nauibus Rhodiorum ſu-
is militibus & remigibus impoſitis Rhodum est proſecta. Rhodij autem
cum proſpexiſſent ſuas naues laureatas uenire, opinantes ciues uictores
reuerti, hoſtes receperunt. Tunc Artemiſia Rhodo capta, principibus
occiſis, trophæũ in urbe Rhodo ſuæ uict oriæ conſtituit, æneas{qúe} duas ſta-
tuas ſecit, unam Rhodiorum ciuitatis, alteram ſuæ imaginis, & iſtam figu
rauit Rhodiorum ciuitati ſtig mata imponentem, poſtea autem Rhodij re
ligione impediti (quòd nefas est trophea dedicata remoueri) cir ca eum
locum ædiſicium ſtruxerunt, et id erecta graia ſtatione texerunt, ne quis
poſſet aſpicere, & id ᾄβατου uocitari iuſſerunt, Cum ergo tam magna
11ᾄβατον potentia reges non contempſerint lateritiorum parietum ſtructuras, qui
bus & uectigalibus & præda ſæpius licitum fuer at non modo cementitio
aut quadrato ſaxo, ſed etiam marmoreo habere, non puto oportere im-
probare, quæ è lateritia ſunt ſtructura facta ædificia, dũmodo recte ſint
perfecta Sed id genus quid ita à populo Romano in urbe fieri non opor-
teat exponam, quæ{qúe} ſunt eius rei cauſæ & rationes non prætermittam.
Leges publicæ non patiuntur maiores craßitudines quàm ſeſquipedales
conſtitui loco communi, cæteriautem parietes, ne ſpatia anguſtior a fie-
rent, eadem craßitudine collocantur: lateritij uero (niſi diplinthij aut
triplinthij fuerint) ſeſquipedali craßitudine non poſſunt pluſquàm unam
ſuſtinere contignationem. In ea autem maieſtate urbis & ciuium infinita
frequentia, innumer abiles habitationes opus fuit explicare. Ergo cum re
cipere non poſſet area plana tantam multitudinem ad habitandum in ur-
be, ad auxilium altitudinis ædificiorum res ipſa coëgit deuenire. Ita pi-
lis lapideis, ſtructuris teſtaceis, parietibus cementitijs altitudines extru-
ctæ contignationibus crebris coaxatæ, & cœnaculorum ad ſummas uti-
litates perſiciunt & deſpe ct ationes. Ergo mœnianis et contignationibus
uarijs alto ſpatio multiplicatis, populus Romanus egregias habet ſine im
peditione habitationes. Quoniam ergo explicata ratio est, quid ita in ur
be propter neceßitatem anguſtiarum non patiuntur eſſe lateritios parie-
tes, cum extra urbem opus erit his uti ſine uitijs ad uetuſtatem, ſic erit fa-
ciendum. Summis parietibus ſtructura teſtacea ſub tegula ſubijciatur al-
titudine circiter ſeſquipedali, habeat{qúe} proiectur as cor onarum, ita uitar@
poterunt quæ ſolent in his fieri uitia. Cum enim in te cto tegulæ
11660M. VITRVVII fractæ aut à uentis deiectæ, qua poßit ex hymbribus aqua perpluere, non
patietur lorica teſtacea lædilaterem, ſed proiectura coronarum reijciet
extra per pendiculum ſtillas, & ea ratione ſeruauerit integras lateritio-
rum parietum ſtructuras. De ipſa autem teſta, ſi ſit optima ſeu uitioſa ad
ſtructuram, ſtatim nemo poteſt iudicare, quodin tempeſtatibus & æſta-
te in tecto cum est collocata, tunc ſi ſirma est, probatur. Nam quæ non
ſuerit ex creta bona, aut parum erit cocta, ibiſe oſtendet eſſe uitioſam
gelicidijs & pruina tacta ergo quæ non in tectis poterit patilaborẽ, ea
non poteſt in ſtructura oneri ferendo eſſe firma. Quare maxime ex uete
ribus tegulis tecti ſtructi parietes firmitatem poterunt habere, Cratitij
uerò uelim quidem ne inuenti eſſent. Quantum enim celeritate & loci la
xamento proſunt, tanto maiori & communiſunt calamitati: quòd ad in-
cendia (uti faces) ſunt parati. Ita ſatius eſſe uidetur impenſa teſtaceo-
rum in ſumptu, quàm compendio cr atitiorum eſſe in periculo. Etiam qui
ſunt in tectorijs operibus, rimas in ijs faciunt arectariorum & trauer ſa-
riorum diſpoſitione. Cumenim linuntur, recipiẽtes humorem turgeſcũt,
deinde ſicceſcendo contr ahuntur, & ita extenuati diſrumpunt tect orio-
rum ſoliditatem. Sed quoniam nonnullos celeritas, aut inopia, aut impen
dentis loci deſceptio cogit, ſic erit faciendum. ſolum ſubſtruatur alte, ut
ſint intacti ab rudere & pauimento. Obruti enim in his cum ſunt, uctu-
ſtate marcidi fiunt, deinde ſubſidentes proclinantur & diſrumpunt ſpe-
ciem tectoriorum. De parietibus & apparitione gener atim materiæ
eorum, quibus ſint uirtutibus & uitijs, quemadmodum potui, expoſui. De
contignationibus autem & copijs earum, quibus comparentur rationi-
bus, & ad uetuſtatem non ſint inſirmæ, utinatur a rerum monſtrat, ex-
plicabo.
DE MATERIE CAEDENDA. CAP. XI.
MATERIES cædenda est à primo autumno ad id tempus, quod
erit antequã flare incipiat Fauonius. Vere enim omnes arbores fi
unt prægnantes, & omnes ſuæ proprietatis uirtutem efferũt in frondes
anniuer ſarios{qúe} fructus. Cum ergo inanes & humidæ temporum neceßi
tate fuerint, uanæ fiunt & raritatibus imbecillæ: utietiam corpor a
11761DE ARCHITEC. LIB. II. liebria cum conceperint, à fœtu ad partum non iudicantur integra, ne
in uenalibus ea cum ſunt prægnantia, præſtantur ſana, ideo quod in cor-
pore præſeminatio creſcẽs, ex omnibus cibi poteſtatibus detrahit alimen
tum in ſe, & quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eò minus pati-
tur eſſe ſolidum idipſum, ex quo procreatur. Ita edito fœtu, quod prius
in aliud genus incrementi detrahebatur, cum ad diſpar ationem procrea
tionis est liberatum, inanibus et patentibus uenis in ſerecipit, & lamben
do ſuccum etiam ſolideſcit, & redit in priſtinam naturæ firmitatem. Ea-
dem ratione autumna litempore maturitate fructuum flacceſcẽte fronde,
ex terra recipientes radices arborum in ſeſuccum, recuper antur & re-
ſtituuntur in antiquam ſoliditatem. At uero aëris hyberni uis comprimit
& conſolidat eas per id (ut ſupra ſcriptum est) tempus. Ergo ſi ea ra-
tione & eo tempore, quod ſupra ſcriptum est, cæditur, materies erit tem
peſtiua. Cædi autem it a oportet, ut incidatur arboris craßitudo ad medi-
am medullam, & relinquatur, utiper eam exſicceſcat ſtillando ſuccus.
Ita qui inest in his inutilis liquor effluens per torulum, non patietur emo-
ri in eo ſaniem, nec corrumpi materiæ qualitatem. Tum autem cum ſic-
ca & ſine ſtillis erit arbor deijciatur, & ita erit optima in uſu. Hoc au-
tem ita eſſe, licet animaduertere etiã de arbuſtis. Ed enim cum ſuo quæ
tempore ad imum per for ata caſtrantur, profundunt è medullis quem ha
bent in ſe ſuper antem & uitioſum per foramina liquorem, & ita ſicceſ-
cendo recipiunt in ſe diuturnitatem. Qui autem non habent ex arbori-
bus exitus, humores intra concreſcentes putreſcunt, & efficiunt inanes
eas & uitioſas. Ergo ſi ſtantes & uiuæ ſicceſcendo non ſeneſcunt, ſine
dubio cum eædem ad materiam deijciuntur, cum ea ratione curatæ fue-
rint, habere poterunt magnas in ædificijs ad uetuſtatem utilitates. Eæ au
tem inter ſe diſcrepantes, & dißimiles habent uirtutes, utirobur, ulmus,
11Robur. populus, cupreſſus, abies, & cæteræ, quæ maxime in ædificijs ſunt ido-
22Vlmus. neæ. Namq; non poteſt id robur, quod abies, nec cupreſſus, quod ulmus,
33Populus. nec cæter æ eaſdem habent inter ſe natur a rerum ſimilitates, ſed ſingula
44Cupreſſus
Abies. genera, principiorum proprietatibus compar ata, alios alij generis præ-
ſtant in operibus effectus. Et primum abies aër is habens plurimum &
ignis, minimum{qúe} humoris & terreni, leuioribus rerum naturæ poteſta-
tibus compar ata, non est ponderoſa. Ita rigore natur ali contenta,
11862M. VITRVVII cito flectitur ab onere, ſed directa permanet in cõtignatione. Sed ed quòd
habet in ſe plus caloris, procreat & alit tarmitem, ab eo{qúe} uitiatur. Eti-
am{qúe} ideo celeriter accẽditur, quòd quæ inest in eo corpore raritas aëris
patens accipit ignem, & ita uehementem ex ſe mittit flammam. Ex ea au
tem antequàm est exciſa, quæ pars est proxima terræ, per radices exci-
piens ex proximitate humorem, enodis & liquida efficitur: quæ uero est
ſuperior, uehementia caloris eductis in aëraper nodos ramis, præciſa al
te circiter pedes. xx. & perdolata, propter nodationis duritiem dicitur
eſſe fuſterna. Ima autem cum exciſa quadrifluuijs diſpar atur, eiecto toru
11Fuſterna. lo ex eadem arbore ad inteſtina oper a compar atur, et ſappinea uocatur.
22Sapinea. Contra uero quercus terrenis principiorum ſatietatibus abundans, pa-
33Quercus. rum{qúe} habens humoris & aëris & ignis, cum in terrenis operibus ob-
ruitur, infinitam habet æternitatem, ex eo, quòd cum tangitur humore, nõ
habens for aminum raritates, propter ſpißitatem non poteſt in corpore
recipere liquorem, ſed fugiens ab humore reſiſtit, & torquetur & efficit
in quibus est operibus, ea rimoſa. Eſculus uero quòd est omnibus prin
44Eſculus. cipijs temperata, habet in ædificijs magnas utilitates, ſed ea cum in hu-
more collocatur, recipiens penitus per foramina liquorem, eiecto aëre
& igni, operatione humidæ poteſtatis uitiatur. Cerrus, ſuber, fagus,
55Cerrus. quòd pariter habent mixtionem humoris & ignis & terreni, aëris plu-
66Suber. rimum, peruia raritate humores penitus recipiẽdo celeriter marceſcũt.
77Fagus. Populus alba & nigra, item ſalix, tilia, uitex ignis & aëris ſatiatæ at
88gra. humoris temperatæ, parum terrenihabentes leuiori temper atura compa
99Salix. ratæ, egregiam habere uidentur in uſu rigiditatem. Ergo cum non ſint
1010Tilia. duræ terreni mixtione propter raritatem ſunt candidæ, & in ſculpturis
1111Vitex. commodam præſtant tract abilitatem. Alnus autem quæ proxima flumi
1212Alnus. num ripis procreatur, & minime materies utilis uidetur, habet in ſe egre
gias rationes, etenim aëre est & igni plurimo temperata, non multum
terreno, humore paulo. Ita quia non nimis habet in corpore humoris,
in paluſtribus locis infra fundamenta ædificiorum palationibus crebre fi
xa recipiens in ſe quod minus habet in corpore liquoris, permanet immor
talis ad æternitatem, & ſuſtinet immania pondera ſtructuræ, & ſine ui-
tijs conſeruat. Ita quæ non poteſt extra terram paulum tempus durare,
eain humorε obruta permanet ad diuturnitatem. Est autem maxime
11963DE ARCHITEC. LIB. II. conſiderare Rauennæ, quòd ibi omnia opera, & publica & priuata, ſub
11Raitenna. fundamẽtis eius generis habeãt palos. Vlmus uero & fraxinus maximos
22Vlmus. habent humores, minimum{qúe} aëris & ignis, terreni temper ata mixtione
33Fraxinus. comparatæ: ſunt in operibus cum fabricantur lentæ, & ſub pondere pro
pter humoris abundantiam non habent rigorem, ſed celeriter pandant,
ſimul autem uetuſtate ſunt aridæ factæ aut in agro perfectæ, qui inest eis
liquor ſtantibus, emoritur, fiunt{qúe} duriores, & in commiſſuris & in cc-
agmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes. Item Car
44Carpinus. pinus, quòd est minima ignis & terrenimixtione, aëris autem & humo-
ris ſumma continetur temper atura, non est fragilis, ſedhabet utilißimam
tract abilitatem. Ita græci quòd ex ea materia iuga iumentis compa-
rant, quod apud eos iuga, ζνγὰ uocitantur, item & eam ζντείαυ ap-
55ζνγὰ pell int. Non minus est admir andum de cupreſſu & pinu, quòd eæ haben
66ζνγεία tes humoris abundantiam æquam{qúe} cæterorum mixtionem, propter hu-
77Cupreſſus
Pinus. moris ſatietatem in operibus ſolent eſſe pandæ: ſed in uetuſtatem ſine ui-
tijs conſeruantur, quòd is liquor, qui inest penitus in corporibus earum
habet amarum ſaporem, quipropter acritudinem non patitur penetra-
re cariem, ne eas beſtiolas, quæ ſunt nocentes. Ideo{qúe} quæ ex his gene-
ribus oper a conſtituuntur, permanent ad æternam diuturnitatem. Item
cedrus & iuniperus eaſdem habent uirtutes & utilitates, ſed quemadmo
88Cedrus. dum ex cupreſſu & pinu reſina, ſic ex cedro oleum quod cedreum dici-
99Iuniperus
Reſina. tur, naſcitur, quo reliquæ res cum ſunt unctæ, (uti etiam libri) à tineis
& à carie non læduntur. Arbores autem eius ſunt ſimiles cupreſſeæ fo-
1010Oleum ce
dreum. liaturæ, materies uena directa. Epheſi in æde, ſimulachrum Dianæ &
etiam lacunaria ex ea, & ibi & in cæteris nobilibus phanis propter æter
1111Simula-
chrũ Dia-
næ. nitatem ſunt facta. Naſcuntur autem hæ arbores maximæ Cretæ & A-
phricæ & nonnullis Syriæ regionibus.
LACVNARIIVTI
communis generis figura.
12064M. VITRVVII 32[Figure 32]
12165DE ARCHITEC. LIB. II.
Larix uero, quinon est notus niſi his municipibus, qui ſunt circa ri-
pam fluminis Padi, & littor a maris Adriatici, non ſolum ob ſucci uehe-
menti amaritate ab carie aut à tinea non nocetur, ſed etiam flammam ex
igni non recipit, nec ipſe poteſt per ſe ardere, niſi (utiſaxum in fornace
ad calcem coquendam) alijs lignis uratur, nec tamen tunc flammam re-
cipit, nec carbonem remittit, ſed longo ſpatio tarde comburitur, quòd est
minima ignis & aẽris è principijs temperatura. Humore autem & ter-
reno materia ſpiſſe ſolidata non habẽs ſpatia foraminum, qua poßitignis
penetr are, reijcit{qúe} eius uim, nec patitur abeo ſibicito noceri, propter{qúe}
pondus ab aqua non ſuſtinetur, ſed cum portatur, aut in nauibus, aut ſu-
pra abiegnas rates collocatur.
AQVATILIVM RATVM
AFFIGVRATIO.
33[Figure 33]
12266M. VITRVVII
Ea autem materies quemadmodum ſit inuenta, est cauſa cognoſcere.
Diuus Cæſar cum exercitum habuiſſet circa alpes, imper auiſſet{qúe} muni-
cipijs præſtare commeatus, ibi{qúe} eſſet caſtellum munitum, quod uocare-
tur Larignũ, tunc qui in eo fuerunt, natur ali munitione confiſi, noluerunt
11Caſtellum
Larignũ. imperio parere. Ita Imperator copias iußit admoueri. Erat autem an-
te eius caſtelli portam turris ex hac materia, alternis trabibus tranſuer-
ſis (utipyra) inter ſe compoſita alte, ut poſſet de ſummo ſudibus & la-
pidibus accedentes repellere: tunc uero cum animaduer ſum est alia eos
tela, præter ſudes, nõhabere, ne poſſe longius à muro propter pondus
iaculari, imperatum est faſciculos ex uirgis alligatos & faces ar dentes
ad eam munitionem accedentes mittere. Ita celeriter milites congeſſe-
runt. Poſtquàm flamma circa illam materiam uirgas comprehendiſſet,
ad cœlum ſublata effecit opinionem, uti uideretur iam tota moles conci-
diſſe. Cum autem ea per ſe extincta eſſet & requieta, turris{qúe} intacta ap
paruiſſet, admirans. Cæſar iußit extra telorum mißionem eos circũualla
ri. Ia timore coacti oppidani cum ſe dedidiſſent, quæſitum unde eſſent
ealigna, quæ ab igni non læderentur, tunc ei demonſtr auerunt eas arbo-
res, quarum in his locis maximæ ſunt copiæ, & ideo id caſtellũ Larignũ,
item materies larigna est appellata. Hæc autem per Padum Rauennam
deportatur, in colonia Faneſtri, Piſauri, Anconæ, reliquis{qúe} quæ ſunt in
ea regione, municipijs præbetur, cuius materiei ſi eſſet facultas apporta-
tionibus ad urbem, maximæ haberẽtur in ædificijs utilitates, & ſi non in
omnibus, certe tabulæ in ſubgrundijs circũ inſulas ſi eſſent ex ea colloca
tæ, ab traie ctionibus incendiorum ædificia periculo liberarẽtur, quòd eæ
nec flammam nec carbonem poſſunt recipere, nec facere per ſe. Sunt au-
tem cæ arbores folijs ſimilibus pini, materies earum prolixa, tract abilis
22Laricis de
ſcriptio. ad inteſtinum opus, non minus quàm ſappinea: habet{qúe} reſinam liqui-
dam mellis attici colore, quæ etiam medetur phthiſicis. De ſingulis gene
ribus, quibus proprietatibus, è natura rerum uideantur eſſe comparatæ,
quibus{qúe} procreãtur rationibus, expoſui. Inſequitur animaduer ſio quid
ita, quod quæ in urbe ſupernas dicitur abies deterior est, quàm quæ in-
fernas quæ ægregios in ædificijs ad diuturnitatem præſtat uſus, & de his
rebus, quemadmodum uideantur è locorum proprietatibus habere uitia
aut uirtutes, uti ſint conſider antibus apertiora, exponam.
12367DE ARCHITEC. LIB. II.
DE ABIETE SVPERNATE ET INFER-
nate, cum Apennini deſcriptione. CAP. X.
MONTIS Apennini primæ radices ab Tyrrheno mari in Alpes
11Apenni-
nus mons.& in extremas Hetruriæ regiones oriuntur. Eius uero montis
iugum ſe circumagens, & media curuatura prope tangens oras maris
adriaci, pertingit circuitionibus contra fretũ. Ita citerior eius curuatu
ra, quæ uergit ad Hetruriæ Cãpaniæ{qúe} regiones, apricis eſt poteſtatibus,
nam impetus habet perpetuos à ſolis curſu. Vlterior autẽ, quæ est pro
clinata ad ſuperum mare ſep@en rionali regioni ſubiecta, continetur um-
broſis & opacis perpetuitatibus. Ita quæ in ea parte naſcuntur arbo-
res, humida poteſtate nutritæ non ſolum ipſæ augentur amplißimis magni
tudinibus, ſed earum quo uenæ humoris copia repletæ turgentes liquo-
ris abundantia ſaturantur. Cum autem exciſæ & dolatæ uitalem pote-
ſtatem amiſerint, uenarum rigorem permut antes ſicceſcendo, propter ra
ritatẽ fiunt inanes & euanidæ, ideo{qúe} in ædificijs non poſſunt habere diu-
turnitatem. Quæ autem ad ſolis curſum ſpect antibus locis procreantur,
non habentes interueniorum raritates, ſiccitatibus exuctæ ſolidantur,
quia ſol non modo ex terr a lambendo, ſed etiam ex arboribus educit bu-
mores. Ita quæ ſunt in apricis regionibus ſpißis uendrum crebritatibus
ſolidatæ, non habentes ex humore raritatem, cum in materiam perdolan
tur, reddũt magnas utilitates ad uetuſtatem. Ideo infernates, quæ ex apri
cis locis apportantur meliores ſunt, quàm quæ ab opacis de ſupernatibus
aduehuntur. Quantum animo conſider are potui de copijs, quæ ſunt ne-
ceſſariæ in æ dificiorum comparationibus, & quibus temper aturis è re-
rum natura principiorũ habere uideãtur mixtionem, quæ{qúe} inſunt in ſin-
gulis generibus uirtutes & uitia, uti non ſint ignota ædificantibus, expo
ſui. Ita qui potuerint eorum præceptorum ſequi præſcriptiones, erunt
prudentiores, ſingulorum{qúe} generum uſum eligere poterunt in operibus.
Ergo quoniam de apparationibus est explicatum, in cæteris uoluminibus
de ipſis ædificijs exponetur, & primum de deorum immortalium ædibus
ſacris, & de earum ſymmetrijs & proportionibus (uti or do poſtulat)
in ſequenti per ſcribam.
12468M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER TERTIVS.
DELPHICVS APOLLO SOCRATEM
11Socrates
ſapientiß. omnium ſapientißimũ Pythiæ reſponſis est profeſſus.
Is autem memoratur prudenter doctißime{qúe} dixiſſe,
oportuiſſe hominum pectora fencſtrata & aperta eſ-
ſe, uti non occultos haberent ſenſus ſed patentes ad
conſiderandum. Vtinam uero rerum natura ſententiam eius ſecuta, ex-
plicata & apparentia ea conſtituiſſet. Sienim ita fuiſſet, non ſolum lau-
des aut uitia animorum ad manum aſpicerentur, ſed etiam diſciplinarum
ſcientiæ ſub oculorum conſideratione ſubiectæ, non incertis iudicijs
probarentur, ſed & doctis & ſcientibus authoritas egregia & ſtabilis
adderetur. Igitur quoniam hæc non ita, ſed uti natura rerum uoluit,
ſunt conſtituta, non efficitur ut poßint homines obſcur at is ſub pect ori-
bus ingenijs, ſcientias artificiorum penitus latentes, quemadmodum ſint
iudicare. Ipſi autem artifices, etiam ſi polliceantur ſuam prudentiam, ſi
non pecunia ſint copioſi, ſeu uetu@ate officinarum habuerint noticiam,
aut etiam gratia & forenſi cloquentia nõ fuerint præditi, pro induſtria
ſtudiorum authoritates non poſſunt habere, ut eis, quod profitentur, ſci
22Myron. re, id credatur Maxime autẽ id animaduertere poſſumus ab antiquis ſta-
33Polycletus
Phidias. tuarijs & pictoribus, quòd ex his qui dignit atis notas & commendatio-
nis gratiam habuerunt, æterna memoria ad poſteritatem ſunt permanen
44Lyſippus
Hellas
Chion. tes, uti Myr on, Polycletus, Phidias, Lyſippus, cæteri{qúe} qui nobilitẽ ex
arte ſunt conſecuti. Nam ut ciuitatibus magnis aut regibus aut ciuibus
nobilibus opera fecerunt: ita id ſunt adepti. At qui non minore ſtudio &
55Myagrus
Phoceus. ingenio ſolertia{qúe} fuerunt, ignobilibus ct humili fortuna ciuibus nõ minus
egregie perfecta fecerunt opera, nullam memoriam ſunt aſſecuti, quòd hi
66Pharax
Bedas. non ab inàuſtria ne artis ſolertia, ſed à felicitate fuerunt deſerti, ut Hel
las Atheniẽſis, Chiõ Corinthius. Myagrus Phoceus, Pharax Epheſius, Be
77Ariſtome
nes. das Bizantius, etiam{qúe} alij plures. Nõminus item pictores, uti
12569DE ARCHITEC. LIB. III. nes Thaſius, Polycles, Atramitenus, Nicomachus, cæteri{qúe}, quosne
11Polycles. induſtria, ne artis ſtudiũ, ne ſolertia defecit, ſed aut rei familiaris exi
22Nicoma-
chus. guitas, aut imbecillitas fortunæ, ſeu in ambitione certationis contrario-
rum ſuperatio, obſtitit eorum dignitati. Nec tamen est admirandum, ſi
propter ignorantiam artis uirtutes obſcur antur, ſed maxime indignan-
dum, cum etiam ſæpe blandiatur gratia conuiuiorum à uer is iudicijs ad
falſam probationem, ergo (uti Socr ati placuit) ſi ita ſenſus & ſententiæ
ſcientiæ{qúe} diſciplinis auctæ, perfpicuæ & perlucidæ fuiſſent, non gratia
ne ambitio ualeret, ſed ſiqui ueris certis{qúe} laboribus doctrinarum, per
ueniſſent ad ſcientiam ſummam, eis ultro opera traderentur. Quoniam
autem ea non ſunt illuſtria ne apparentia in aſpectu, ut putamus opor
tuiſſe, & animaduerto potius indoctos quàm doctos gratia ſuperare,
non eſſe certandum iudicãs cum indoctis, ambitione potius his præceptis
editis oſtendam noſtræ ſcientiæ uirtutem. Ita Imperator in primo uo-
lumine tibi de arte, & quas habeat ea uir tutes, quibus{qúe} diſciplinis opor
teat eſſe auctum architectum expoſui, & ſubieci cauſas, quidita earum
oporteat eum eſſe peritum, rationes{qúe} ſummæ architecturæ partitione
diſtribui, finitionibus{qúe} terminaui. Deinde, quod er at primũ & neceſſa-
rium, de mœnibus, quemadmodum eligantur loci ſalubres ratiocinationi
bus explicui, uenti{qúe} qui ſint & è quibus regionibus ſinguli fpirent, defor
mationibus grammicis oſtendi, plate arum{qúe} & uicorum, utiemendatæ fi
ant, diſtributiones in mœnibus docui, & ita finitionem primo uolumine
conſtitui. Item in ſecundo de materia quas habeat in operibus utilitates, et
quibus uirtutibus è natura rerum eſt cõpar ata, peregi. Nunc in tertio de
deorum immortalium ædibus ſacris dicam, & uti oporteat perſcriptas;
eſſe exponam.
DE SACRARVM AEDIVM COMPOSITIONE
& ſymmetrijs et corporis humani menſura. ACP. I.
AEDIVM compoſitio conſtat ex ſymmetria, cuius rationem di-
ligentißime architecti tenere debent. Ea autem pariter à propor-
tione, quæ græce ᾀναλογία dicitur. Proportio est ratæ partis mem-
33ᾀναλογία.br orum in omniopere totius{qúe} commodulatio, ex qua ratio efficitur
12670M. VITRV VII metridrum. Nam non poteſt ædes ulla ſine ſymmetria at proportio-
nerationem babere compoſitionis, niſi uti ad hominis bene figurati mem
brorum habuerit exactam rationem. Corpus enim hominis ita natur a
compoſuit, uti os capitis à mento ad frontem ſummam, & radices imas
capilli, eſſet decimæ partis. Item manus palma ab articulo ad extremum
medium digitum, tantundem. Caput à mento ad ſummum uerticem, octa-
uæ. Tantundem ab ceruicibus imis. Ab ſummo pectore ad imas radices
capillorum, ſextæ: ad ſummum uerticem, quartæ. Ipſius autem oris altitu
dinis tertia pars est ab imo mento ad imas nares: naſus ab imis naribus
ad finem medium ſuperciliorum, tantundem: ab ea fine ad imas radices ca
pilli ubi frons efficitur, item tertiæ partis. Pes uero altitudinis corporis
ſextæ, Cubitus quartæ, Pectus item quartæ.
34[Figure 34]
12771DE ARCHITEC. LIB. III.
Reliqua quo membra ſuos habent commenſus proportionis, qui-
bus etiã antiqui pictores & ſtatuarij nobiles uſi, magnas & infinitas lau
des ſunt aſſecuti. Similiter uero ſacrarum ædium membra, ad uniuerſam
totius magnitudinis ſummam, ex partibus ſingulis conuenientißimum de
bent habere commenſuum reſponſum. Item corporis centrũ medium na
11Centrum
corporis. tur aliter est umbilicus. Nam ſihomo colloc atus fuerit ſupinus mani-
bus & pedibus panſis, cir cini{qúe} collocatũ centrũ in umbilico eius, circum
agendo rotundationẽ utrarum{qúe} manuũ et pedũ digitilinea tangentur.
Non minus, quemadmodũ ſchemarotundationis in corpore efficitur,
item quadrata deſignatio in eo inuenitur. Nam ſi à pedibus imis ad ſum-
mum caput menſum erit, ea{qúe} menſurarelata fuerit ad manus panſas,
inuenietur eadem latitudo, uti altitudo, quemadmodum areæ, quæ ad nor
mam ſunt quadratæ.
35[Figure 35]
12872M. VITRV VII
Ergo ſi ita natura compoſuit corpushominis, uti proportionibus mem
bra ad ſummam figurationem eius reſpondeant, cum cauſa conſtituiſſe
uidentur antiqui, ut etiamin operum perfectionibus ſingulorũmembro-
rum, ad uniuerſam figuræ ſpeciem habeant commenſus exactionem. Igi
tur cum in omnibus operibus ordines traderent, id maxime in ædibus deo
rum, in quibus operum laudes & culpæ æternæ ſolent permanere. Nec
minus menſur arumrationes, quæ in omnibus operibus uidentur neceſſa-
riæ eſſe, ex corporis membris collegerunt, utidigitum, palmum, pedem,
cubitum, et eas diſtribuerũt in perfectum numerum, quem græci τέλειου
dicunt. Perfectum autem antiqui inſtituerunt numerum, quidecem dici-
11Numerus
perfectus. tur, nam ex manibus denarius digitorum numerus, ex digitis uero pal-
mus, & ab palmo pes est inuentus. Sicut autem in utris palmis ex arti
culis ab natura decem ſunt perfecti, it a etiam Platoniplacuit eſſe eum nu-
merum ea re perfectũ, quod ex ſingularibus rebus, quæ μόναδες apud
22μόναδ. græcos dicunttr, perficitur decußis, quæ ſimul ac undecim aut duodecim
ſunt factæ, quòd ſuper auerint, non poſſunt eſſe perfectæ, donec ad alterũ
decuſſum peruenerint. Singulares enim res, particulæ ſunt eius numeri,
Mathematiciuero contra diſputantes, eare perfectumeſſe dixerunt nu-
merum, qui ſex dicitur, quòd is numerus habet partitiones eorum rationi
bus ſex numero conuenientes, ſic ſextantem unum, trientem duo, ſemiſ-
ſem tria, beſſem, quem δίμοιρου dicunt, quatuor, quintarium, quem
ϖεντάμοιρου dicunt, quin, perfectum ſex. Cum ad ſupputationem
creſcatſupra ſex adiecto, eſſe ἔΦεκτου, cum facta ſunt octo, quod est ter
tia adiecta, tertiarium, qui ἐϖίςιτ@ dicitur, dimidia adiecta cum facta
ſunt nouem, ſeſquialterum qui ὑμόλιος appellatur, duabus partibus
additis & decußifacto, beſalterum, quem ὲπιδίμοιρου uocitant, in un-
decim numero, quod adiecti ſunt quin, quintariũ, quod ἐϖιπεντάμοι-
ρου. Duodecim autem quòd ex duobus ſimplicibus numerus est effectus,
@ιπλασίωνα. Non minus etiam, quod pes hominis altitudinis ſextam
habet partem, ita etiam ex eo quod perficitur pedum numero, corpus
his ſex altitudinis terminando, eum perfectum conſtituerunt, cubitum{qúe}
animaduerterunt ex ſex palmis conſtare, digitis uiginti quatuor. Ex eo
ctiam uidẽtur ciuitates Græcorum feciſſe, uti quemadmodum cubitus est
ſex palmorũ, ita in drachma quo eo numero uterentur. Illæ enim
12973DE ARCHITEC. LIB. III. ſtgnatos (utiaſſes) ex æquo, ſex quos obolos appellant, quadrantes{qúe}
obolorum, quæ alij dichalca, nonnulli trichalca dicunt, pro digitis uiginti
quatuor in drachma conſtituerunt. Noſtriautem primo decem fecerunt
antiquum numerum, & in denario denos æreos aſſes conſtituerũt, & ea
11Denarius.
Siftertiũ. re compoſitio nummi ad hodiernum diem denarij nomen retinet, etiam{qúe}
quartam eius partem, quod efficiebatur ex duobus aßibus & tertio ſe-
miiſſe, ſeſtertium uocitauerunt. Poſtea quoniam animaduerterunt utros{qúe}
numeros eſſe perfectos, & ſex & decem, utros{qúe} in unum coniecerunt et
ſecerunt perfectißimum decußiſſexis. Huius autem reiauthorem inuene-
runt pedem. E cubito enim cum dempti ſunt palmi duo, relinquitur pes
quatuor palmorum. Palmus autem habet quatuor digitos, ita efficitur uti
habeat pes ſexdecim digitos, & totidem aſſes æratius denarius. Ergo ſi
conuenit ex articulis hominis numerum inuentum eſſe, & ex membris
ſeparatis ad uniuerſam corporis ſpeciem ratæ partis commenſus fieri
reſponſum, relinquitur ut ſuſcipiamus eos, quietiam ædes deorũ immor-
talium conſtituentes, ita membra operum ordinauerunt, ut proportioni-
bus & ſymmetrijs ſeparatæ at uniuerſæ, conuenientes efficerentur eo-
rum diſtributiones. Aedium autem principia ſunt, è quibus conſtat figu-
rarum aſpectus, & primum in antis, quod græce ναώς ἐυπθάςασισ, di
citur, deinde proſtylos, amphiproſtylos, peripteros, pſeudodipteros, di-
pteros, hypethros. Horum exprimuntur formationes, his rationibus. In
antis erit ædes, cum habebit in fronte antas parietum, qui cellam circum-
cludunt, & inter antas in medio columnas duas, ſupra{qúe} faſtigium ſym-
metria ea collocatũ, quæ inhoc libro fuerit perſcripta. Huius autẽ exem
plar erit ad tres Fortunas, ex tribus, quod est proxime portã Collinam.
EX AEDIVM SACRARVM PRINCIPIIS,
ex quibus conſtat figurarum aſpectus, &
primum in antis ναώσ ἐν πρ@ά
ςασις dicitur.
13074M. VITRV VII 36[Figure 36]
13175 37[Figure 37]
Proſtylos omnia habet, quemadmodum in antis, columnas autem co@
tra antas angulares duas, ſupra{qúe} epiſtylia, quemadmodũ & in antis, &
dextra ac ſiniſtr a in uerſuris ſingula. Huius exemplar est in inſula Tibe
rina, in æde Iouis & Fauni.
Amphiproſtylos omnia habet ea, quæ proſtylos, præterea{qúe} habet in
poſtico ad eundem modum columnas & faſtigium.
Peripteros autem erit, quæ habebit in fronte & poſtico ſenas colum-
nas, inlateribus cũ angularibus undenas, ita ut ſint hæ columnæ colloca-
tæ, ut intercolumnij latitudinis interuallum ſit à parietibus circum ad ex
tremos ordines columnarum, habeat{qúe} ambulationem circa cellam ædis,
quemadmodum est in porticu Metelli, Iouis ſtatoris, Hermodi, & ad Ma
riana Honoris & Virtutis ſine poſtico à Mutio facta.
PERIPTERI FVND AMENTI ICHNOGR APHIA,
ex qua ad totius ædis orthographiam facillime periti
architecti peruenire poſſunt.
13276M. VITRVVII 38[Figure 38]
13377DE ARCHITEC. LIB. III.
Pſeudodipteros autem ſic collocatur, ut in fronte & poſtico ſint co-
lumnæ octonæ, in lateribus cum angularibus quindenæ. Sunt autem pa-
rietes cellæ contra quaternas columnas medianas in fronte & poſtico.
Ita duorum intercolumniorum & imæ craßitudinis columnæ ſpatium,
erit à parietibus circa ad extremos ordines columnarum. Huius exem-
plum Romæ nõ est, ſed Magneſiæ Dianæ Hermogenis alabandi et Apol-
linis amneſtæ facta.
Dipteros autem oct aſtylos & pronao & poſtico, ſed circaædem du
plices habet ordines columnarum, uti est ædes Quirini dorica, & Ephe
ſiæ Dianæ ionica, à Cteſiphonte conſtituta.
Hypethros uero decaſtylos est in pronao & poſtico. Reliqua omnia
eadem habet, quæ dipteros, ſed interiore parte columnas in altitudine du
plices remotas à parietibus ad circuitionem (ut porticus) periſtyliorum.
Medium autem ſub diuo est ſine tecto, aditus{qúe} ualuarum ex utra par-
te in pronao & poſtico. Huius autem exemplar Romæ non est, ſed Athe
nis octaſtylos & , in templo Iouis olimpij.
DE QVINQVE AEDIVM SPE.
ciebus. CAPVT. II.
SPECIES autem ædium ſunt quin, quarum ea ſunt uocabula, Pyc
noſtylos, id est crebris columnis, Syſtylos, paulò remißioribus, Dia-
ſtylos, amplius patẽtibus: rarius quàm oportet inter ſe diductis, Areoſty
los, Euſtylos interuallorum iuſta diſtributione. Ergo pycnoſtylos est, cu-
ius inter columnio unius & dimidiatæ columnæ craßitudo interponi po-
test, quemadmodum est diui Iulij, & in Cæſaris foro Veneris, & ſiquæ
aliæ ſic ſunt compoſitæ.
Item Syſtylos est, in quo duarum columnarum craßitudo in interco-
lumnio poterit collocari, & ſpirarũ plinthides æquæ magnæ ſint eo ſpa-
tio, quod fuerit inter duas plinthides, quemadmodum est Fortunæ eque-
ſtris ad theatrum lapideum, & reliquæ, quæ eiſdem rationibus ſuntcom-
poſitæ.
13478M. VITRVVII
PYCNOSTYLI INTERCOLVMNIVM
ſyſtyli{qúe} perſiguratio.
39[Figure 39]
13579DE ARCHITEC. LIB. III. 40[Figure 40]
Hæc ulra genera uitio ſum habent uſum. Matres enim familiarum,
cum ad ſupplic ationem gradibus aſcendunt, non poſſunt per intercolum
nia amplexæ adire, niſi ordines fecerint. Item ualuarum aſpect us obſtru
itur columnarum crebrit ate, ipſa{qúe} ſigna obſcurantur. Item circa ædem
propter anguſtias impediuntur ambulationes. Diaſtyli autem hæc erit
compoſitio, cum trium columnarum craßitud nem intercolumnio inter-
ponere poſſumus, tanquàm est Apollinis & Dianæ ædis. Hæc diſpoſitio
hanc habet difficultatem, quòd epiſtylia propter interuallorum magnitu-
tudinem franguntur.
13680M. VITRV VII
DIASTYLI INTERCOLVMNII AC
areoſtyli figura, cuius auteminter colum. certaliber
tate à quatuor modulis uſ quantum cius
columnæ longitudo ampliatur diſtan-
tia collocare decet.
41[Figure 41]
13781DE ARCHITEC. LIB. III. 42[Figure 42]
In aræoſtylis autem neclapideis nec marmoreis, epiſtylijs utidatur,
ſed imponendæ de materia trabes perpetuæ, & ipſarum ædium ſpecies
ſunt barycæ, baricephalæ, humiles, latæ, ornant{qúe} ſignis fictilibus aut aë-
reis inaur atis earum faſtigia tuſcanico more, uti est ad circũ maximum
Cereris & Herculis, Pompeiani item capitolij.
Reddenda nunc est euſtyliratio, quæ maxime probabilis, & ad uſum
& ad ſpeciem & ad firmitatem rationes habet explicatas: nam facien-
da ſunt in interuallis ſpatia duarum columnarum, & quartæ partis co-
lumnæ craßitudinis, medium{qúe} intercolumnium, unum, quod erit in fron-
ce, alterum, quod erit in poſtico, trium columnarum craßitudine. Sic enim
habebit & figur ationis aſpectum uenuſtum, & aditus uſum ſine impe-
ditionibus, & circa cellam ambulatio auctoritatem.
13882M. VITRV VII
Huius autem reiratio explicabitur ſic. Frons loci, quæ in æde conſtitis
ta fuerit, ſitetraſtylos facienda fuerit, diuidatur in partes undecim ſemis
præter crepidines & proiectur as ſpir arũ. Siſex erit columnarũ, in par-
tes decem et octo. Sioctaſtylos conſtituetur, diuidatur in. xxiiij. et ſemiſ-
ſem. Item ex his partibus, ſiue tctraſtyli, ſiue hexaſtyli, ſiue octaſtyli, una
pars ſumatur, ea{qúe} erit modulus, cuius moduli unius erit craßitudo colum
narũ. Intercolũnia ſingula, præter mediana, modulorũ duorũ & moduli
quartæ partis, mediana in frõte & poſtico, ſingula ternũ modulorũ. Ip-
ſarũ columnarũ altitudo erit modulorũocto et dimidiæ moduli partis. Ita
ex ea diuiſione intercolumnia altitudines{qúe} columnarum habebũt iuſtam
rationem. Huius exemplar Romæ nullũ habemus, ſed in A ſia Teo octa-
ſtylon liberi patris. Eas autem ſymmetrias conſtituit Hermogenes, qui
etiam primus oct aſtylum pſeudodipteriue rationem inuenit. Ex dipteri
enim ædis ſymmetria ſuſtulit interiores ordines columnarum. xxxviij.
ea{qúe} ratione ſumptus operis{qúe} compendia fecit. Is in medio ambulationi
laxamentum egregie circa cellam fecit, de aſpectu{qúe} nihil imminuit, ſed ſi
ne deſiderio ſuperuacuorum conſeruauit authoritatem totius operis di-
ſtributione. Pteromatos enim ratio, & columnar um cir cum ædem di
ſpoſitio ideo est inuenta, ut aſpectus propter aſperitatem intercolumnio
rum haberet authoritatem. Præterea ſiex imbrium aquæ uis occupaue
rit, & intercluſerit hominum multitudinem, ut habeat in æde circa{qúe} cel
lam cum laxamento liberam moram. Hæc autem ita explicantur in pſeu
dodipteris ædium diſpoſitionibus, quare uidetur acuta magna{qúe} ſolertia
effectus operum Hermogenes feciſſe, reliquiſſe{qúe} fontes, unde poſteri poſ
ſent haurire diſciplinarum rationes.
Aedibus areoſtylis colũnæ ſic ſunt faciẽdæ, uticraßitudines earũ ſint
partis octauæ ad altitudines. Item in diaſtylo demctienda est altitude
columnæ in partes octo & dimidiam, & unius partis columnæ craßitu-
do collocetur. In ſiſtylo altitudo diuidatur in nouem & dimidiãpartem,
& ex eis una ad craßitudinẽ columnæ detur. Item in picnoſtylo diuiden-
da est altitudo in partes decem, & eius una pars facienda est columnæ
craßitudo. Euſtyli autem ædis columnæ (ut diaſtyli) in octo partes
13983DE ARCHITEC. LIB. III. tudo diuidatur & dimidiam, & eius und pars conſtituatur in craßi-
tudine imi ſcapi, ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ra-
tio. Quemadmodum enim creſcunt ſpatia inter columnas, propor
tionibus adaugendæ ſunt craßitudines ſcaporum. Namque ſi in aræo-
ſtylo nona aut decima pars craßitudinis fuerit, tenuis & exilis appare-
bit, ideo quòd per latitudinem inter columniorum aër conſumit, & immi
nuit aſpectus ſcaporum craßitudinem. Contrauero picnoſtylis ſi octaua
pars craßitudinis fuerit, propter crebritatem, & anguſtias intercolum-
niorum, tumidam & inuenuſtam efficiet ſpeciem. Ita generis operis
oportet perſequi ſymmetrias. Etiam{qúe} angulares columnæ craßiores fa-
clendæ ſunt ex ſua diametro quinquageſima parte, quod eæ ab aëre cir-
cunciduntur, & graciliores eſſe uidentur aſpicientibus. Ergo quod ocu-
los fallit, ratiocinatione est exequendum. Contracturæ autem in ſummis
columnarum hypotrachelijs ita fæciendæ uidentur, utiſi columna ſit ab
minimo ad pedes quinoſdenos, ima craßitudo diuidatur in partes ſex, &
earum partium quin ſumma conſtituatur. Item quæ erit ab quindecim
pedibus ad pedes uiginti, ſcapus imus in partes ſex & ſemiſſem diuida-
tur, ex earum{qúe} partium quin{qúe} & ſemiſſe ſuperior cr aßuudo columnæ
fiat. Item quæ erunt à pedibus uiginti ad pedes triginta, ſcapus imus diui-
datur in partes ſeptem, earum{qúe} ſex ſumma contractura perficiatur.
Quæ autem ab triginta pedibus ad quadraginta alta erit, imacraßitudo
diuidatur in partes ſeptem & dimidiam, ex his ſex & dimidiam in ſum-
mohabeat contracturæ ratione. Quæ erunt à quadraginta pedibus ad
quinquaginta, item diuidendæ ſunt in octo partes, & earum ſeptem in
ſummo ſcapihypotrachelio contrahantur. Item ſiquæ altiores erunt his,
eademratione pro rata conſtituantur contracturæ. Hæ autem propter
altitudinis interuallum ſcandentis oculi ſeptiem fallunt, quamobrẽ 11ſpeciem ijciuntur cr aßitudinibus temper aturæ. Venuſtatem enim perſequitur ui-
ſus, cuius ſi non blandimur uoluptati proportione & modulorum adie-
ctionibus, utiid in quo fallitur, temper atione adaugeatur, uaſtus & inue
nuſtus conſpicientibus remittetur aſpectus. De adiectione quæ adijcitur
in medijs columnis, quæ apud græcos ἔντασις appellatur, in
14084M. VITRV VII libro erit formataratio eius, quemadmodum mollis & conueniens effi-
ciatur.
DE FVND ATIONIBVS ET COLVMNIS,
at earum ornatu & epiſtylijs, tam in locis ſolidis,
quàm in congeſtitijs. CAP. III.
SVBSTRVCTIONIS fundationes cerum operum fodiantur (@@
queant inueniri) ab ſolido, & in ſolidum, quantũ ex amplitudine,
operis pro ratione uidebitur extruãtur: quæ ſtructura per totum ſolum
quàm ſolidißima fiat, ſupra{qúe} terram parietes extruantur ſub columnis
dimidio craßiores, quàm columnæ ſunt futuræ, utifirmiora ſint inferiora
ſuperioribus, quæſtereobatæ appellantur, nam excipiunt onera. Spira-
rum{qúe} proiectur æ non procedant extra ſolidum. Item ſupra, parietis ad
cundem modum craßitudo ſeruanda est, interualla autem concamer an-
da aut ſolidanda fiſtucationibus, uti diſtineantur. Sin autẽ ſolidũ nõ inue
nietur, ſed locus erit congeſtitius ad imũ, aut paluſter, tunc is locus fodia
tur, exinaniatur{qúe}, & palis alneis, aut oleagineis, aut robuſteis uſtilatis
configatur, ſublicæ{qúe} machinis adigãtur quã creberrimæ, carbonibus{qúe}
expleantur interualla palorum, & tunc ſtructuris ſolidißimis fundamë-
taimpleantur. Extructis autem fundamentis, ad libramentum ſtylobatæ
ſunt collocandi. Supra ſtylobatas columnæ diſponendæ, quemadmodum
ſupra ſcpiptum est, ſiue in pycnoſtylo quemadmodum pycnoſtyla, ſiue ſi
ſtylo, aut diaſtylo, aut euſtylo, quemadmodum ſupra ſcripta ſunt & con
ſtituta. In ar æoſtylis enim libertas est quantum cui libet, conſtituendi,
ſed ita columnæ in peripteris collocentur, uti quot intercolumnia ſunt in
ſronte, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus. Ita enim erit duplex
longitudo operis ad latitudinem. Nam qui columnarwm duplicationes
ſecerunt, errauiſſe uidentur, quòd unum intercolumnium in longitudine
pluſquàm oporteat, procurrere uideatur. Gradus in fronte ita conſtituen
di ſunt, utiſint ſemper impares. Nam cum dextro pede primus gradus
aſcendatur, item in ſummo templo primus erit ponendus. Craßitudines
autem eorum graduum ita finiendas cenſeo, ut ne craßiores dextante,
ne tenuiores dodr ante ſint collocatæ, ſic enim durus non erit aſcenſus.
Reiractiones autem graduum, nec minus quàm ſeſquipedales, nec
14185DE ARCHITEC. LIB. III. quàm bipedales faciendæ uidëtur. Item ſi circa ædem gradus futuriſunt,
ad eundem modum fieri debent. Sin autem circa ædem extribus lateri-
bus podium faciendum erit, adid conſtituatur, uti quadræ, fpiræ, trunci.
coronæ, liſis, ad ipſum ſtylobatam qui erit ſub columnæ fpiris, conueni-
ant. Stylobatam ita oportet exæquari, uti habeat per medium adiectio-
nem per ſcamillos impares. Sienim ad libellam dirigetur, alueolatus ocu
11Scamilli. lo uidebitur. Hoc autem uti ſcamilli adid conuenientes fiant, item in ex-
tremo libro forma & demonſtratio erit deſcripta.
FVNDATIONES IN CONGESTITIIS LOCIS,
ut ſubſtructiones in ſolido detineantur, cũ ſubliqua{qúe} ma-
china palificatio complanata, ſuper quam areoſtyli
euſtili{qúe} intercolũnia pro ſtylobatis alueolata
podia eſſe uideatur.
43[Figure 43]
14286M. VITR VVII
SPIR AE SEV BASIS PERSERVIENTIS VA-
rijs generibus quadratis uel atticurgis perfiguratio.
His perfe-
44[Figure 44] ctis in ſuis locis
ſpiræ collocen-
tur, eæque ad
ſymmetriam ſic
perficiãtur, uti
craßitudo cum
plintho ſit co-
lummæ ex dimi
dia craßitudi-
ne, proiectu-
ram{qúe} quã græ
ci ἐΗΦορὰυ uo
citant, habeant
quadrantẽ. Ita
tum lata & lon
ga erit colũnæ
craßitudinis u-
nius et dimidiæ.
Altitudo eius ſi
atticurges erit,
ita diuidatur,
ut ſuperior
pars tertia par
teſit craßitudi
nis columnæ, re
liquum plintho
relinquatur.
Dempta plin-
tho, reliquũ diuidatur in partes quatuor, fiat{qúe} ſuperior torus quartæ, re
liquæ tres æqualiter diuidãtur, & una ſit inferior torus, altera pars cune
ſuis quadris ſcotia, quam Græci ςόχιλου dicunt.
14387DE ACRHITEC. LIB. III.
Sin autem ionicæ erunt faciendæ, ſymmetriæ earum ſic erunt conſtitu
endæ, utilatitudo ſpiræ quoquo uerſus ſit columnæ craßitudinis, adiecta
craßitudine quarta & octaua, altitudo uti atticurgis, ita et eius plinthos,
reliquum{qúe} præter plinthon quod erit tertia pars craßitudinis columnæ,
diuidatur in partes ſeptem, inde trium partium torus qui est in ſummo,
reliquæ quatuor partes diuidendæ ſunt æqualiter, et una pars fiat cum ſu
is aſtragalis & ſupercilio ſuperior trochilus, altera pars interiori tro-
chilo relinquatur, ſed inferior maior apparebitideo, quodhahebit ad ex-
tremam plinthum proiecturam. Aſtragali faciendi ſunt octauæ partis
trochili, proiectura erit ſpiræ pars octaua, & ſextadecima craßitudinis
columnæ.
IONICARVM SPIRARVM EX DIVERSIS
membris ſymmetriatis, permutatis{qúe} teris acſuper-
cilijs figura.
45[Figure 45]
14488M. VITRV VII
Spiris perfectis & collocatis, columnæ ſunt medianæ in pronao &
poſtico ad perpendiculum medij centri collocandæ. Angulares autem.
quæ{qúe} è regione earum futuræ ſunt in lateribus ædis dextra ac ſiniſtra.
utipartes interiores, quæ ad parietes cellæ ſpectant, ad perpendiculum
latus habeant collocatum. Exteriores autem partes utidicant ſe earum
contractura. Sicenim erunt figuræ compoſitionis ædium contracturæ iu
ſtaratione exactæ. Scapis columnarum ſtatutis, capitulorum ratio ſi
puluinata erunt, his ſymmetrijs conformabuntur, uti quàm craſſus imus
ſcapus fuerit, addita octauadecima parte ſcapi, abacus habeat longitudi-
nem & latitudinem, craßitudinem cum uolutis eius dimidiam. Rece-
dendum autem est ab extremo abaco in interiorem partem frontibus uo-
lutarũ parte duodeuigeſima, & eius dimidia, & ſecundũ abacum in qua
tuor partibus uolutarũ ſecundũ extremi abaci quadrã lineæ demittendæ,
quæ Catheti dicũtur. Tũc craßitudo diuidẽda est in partes nouë etdimi-
diã, ex nouë partibus et dimidia, una pars & dimidia abaci craßitudini
relinquatur, & ex reliquis octo uolutæ conſtituantur. Tunc ab linea, quæ
ſecundũ abaciextremã partë demiſſa erit, in interiorë partë alia recedat
unius et dimidiatæ partis latitudine. Deinde eæ lineæ diuidãtur ita, ut qua
tuor partes et dimidia ſub abaco relinquãtur. Tunc in eo loco quilocus di
uidit quatuor: & dimidiã, & tres & dimidiam partë, centrũ oculi ſigne
tur, ducatur{qúe} ex eo centro rotunda circinatio, tam magna in diametro,
quàm una pars ex octo partibus est, ea erit oculi magnitudine, & in ea cæ
theto reſpõdens diametros agatur. Tunc ab ſummo ſub abaco inceptum.
in ſingulis tetrantorum actionibus dimidiatum oculiſpatium minuatur,
donicũ in eundem tetrantem, quiest ſub abaco, ueniat. Capituli 11donec craßitudo ſic est facienda, ut ex nouem partibus & dimidia, tres partes
præpendeant infra aſtragalum ſummi ſcapi. Cymatio adempto abaco &
cãnalireliqua ſit pars. Proiectura autem cymatij habeat extra abaci qua
dram oculi magnitudinem. Puluinorum balthei ab abaco hanc habeant
proiecturam, uti circini centrum unum cum ſit poſitũ in capituli tetr an-
te, & alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum bal-
theorum extremas partes tangat. Axes uolutarum ne craßiores ſint, quã
oculi magnitudo, uolutæ{qúe} ipſæ ſic cedantur, uti altitudines habeant lati-
tudinis ſuæ duodecimam partem.
14589DE ARCHITEC. LIB. III.
Hæ erunt ſymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ ſunt ab mini
eno ad pedes. xv. Quæ ſupra eruntreliqua, habebunt ad eundem modum
ſymmetrias. Abacus autem erit longus & latus, quàm craſſa columna
estima, adiecta parte nona, uti quo minus habuerit altior columna con-
tractum, eò ne minus habeat capitulum ſuæ ſymmetriæ proiccturam, &
in altitudine ratæ partis adiectionem. De uolutarum deſcriptionibus uti
ad circinum ſint recte inuolutæ, quemadmodum deſcribantur, in extre-
mo libro forma & ratio earum erit ſubſcripta.
Capitulis perfectis, dein{qúe} in ſummis columnarum ſcapis, non ad libel
lam, ſed ad æqualem modulum collocatis, uti quæ adiectio in ſtylobatis
facta fuerit, in ſuperioribus membris reſpõdeat ſymmetria epiſtyliorum.
Epiſtyliorum ratio ſic est habenda, ut ſi columnæ fuerint à minimo. xij.
pedũ ad. xv. pedes, epiſtylij ſit altitudo dimidia craßitudinis imæ colũnæ.
Item ab. xv. pedibus ad uiginti, columnæ altitudo dimetiatur in partes
xiij. & unius partis altitudo epiſtylij fiat. Item ſià. xx. ad. xxv. pedes,
diuidatur altitudo in partes duodecim & ſemiſſem, & eius una pars epi-
ſtylium in altitudine fiat. Item ſià. xxv. pedibus ad. xxx. diuidatur in
partes duodecim, & eius una pars altitudo fiat. Item ſecundum ratam
partem, ad eundem modum, ex altitudine columnarum expediendæ ſunt
altitudines epiſtyliorum. Quo enim altius oculi ſcandit acies, non facile
perſecat aëris crebritatem: dilapſa ita altitudinis ſpatio, & uiribus ex
trita, incertam modulor um renunciat ſenſibus quantitatem. quare ſem-
per adijciendum est rationis ſupplemẽtum in ſymmetriarum membris,
ut cum fuerint in altioribus locis opera, aut etiam ipſa coloßicotera cer-
tam habeant magnitudinum rationem. Epiſtylij latitudo in imo, quæ ſu-
pra capitulũ erit, quãta craßitudo ſummæ colũnæ ſub capitulo erit, tanta
fiat ſummũ, quantũ imus ſcapus. Cymatiũ epiſtylij ſeptima parte ſuæ alti
tudinis est faciendũ, & in proiectura tantundẽ, reliqua pars præter cy-
matiũ, diuidenda est in partes. xij. et earũ triũ prima faſcia est faciẽda, ſe
cunda quator, ſumma quin. Item zophorus ſupra epiſtyliũ quarta par-
te minus, quàm epiſtyliũ. Sin autem ſigilla deſignari oportuerit, quarta
parte altiorem, quàm epiſtylium, uti auctoritatem habeant ſcalpturæ.
Cymatium ſuæ altitidinis partis ſeptimæ, proiectura cymatij, quanta
eius craßitudo. Supra zophorũ denticulus est faciendus tam altus,
14690M. VITRV VII epiſtylij media faſcia, proie ctur a eius, quantum altitudo. Interſectio, quæ
græce μετοχὴ dicitur, ſic est diuidenda, uti denticulus altitudinis ſuæ
dimidiam partem habeat in frõte. Cauus autem inter ſectionis huius, fron
tis è tribus duas latitudinis partes habeat, huius cymatiũ, altitudinis eius
ſextam partem. Corona cum ſuo cymatio præter ſimã, quantum media
faſcia epiſtylij. Proiectur a coronæ cum denticulo facienda est, quantum
erit altitudo à zophoro ad ſummum coronæ cymatium, & omnino omnes
ecphoræ uenuſtiorem habent ſpeciem, quæ quantum altitudinis, tantun-
dem habeant proiecturæ. Tympani autem, quod est in faſtigio, altitudo
ſic est facienda, ut frons coronæ ab extremis cymatijs tota dimetiatur in
partes nouem, & ex eis una pars in medio cacumine tympani conſtitua-
tur, dum contra epiſtylia columnarum{qúe} hypotr achelia ad perpendicu-
lum reſpondeant. Coronæ quæ ſupra tympanum fiunt, æqualiter imis
præter ſimas ſunt collocandæ, inſuper coronas ſimæ quas græci ἐϖιτίθι
δας dicunt, faciendæ ſunt altiores octaua parte coronar um altitudinis.
Acroteria angularia tam alta, quantum est tympanũ medium. Mediana
altiora octaua parte, quàm angularia.
Membra omnia quæ ſupra capitula columnarum ſunt futura, id est,
epiſtylia, zophori, coronæ, tympana, faſtigia, acroteria, inclinanda ſunt
in frontis ſuæ cuius{qúe} altitudinis parte. xij. ideo quòd, cum ſteterimus
contra frontes, ab oculo lineæ duæ ſi extenſæ fuerint, & unatetigerit
imam operis partem, altera ſummam, quæ ſummam tetigerit, longior fi-
et. Ita quo longior uiſus lineæ in ſuperiorem partem procedit, reſupina-
tam facit eius ſpeciem. Cum autem (uti ſupra ſcriptum est) in fronte in
clinata fuerint, tunc in aſpectu uidebuntur eſſe ad perpendiculum & nor
mam. Columnarum ſtriges faciendæ ſunt. xxiiij. Ita excauatæ, uti norma
in cauo ſtrigis cum fuerit coniecta, circumacta, ita anconibus ſtriarum
dextra ac ſiniſtra angulos tangat, ut acumen normæ cir cumrotundatio-
ne tangendo peruagari poßit.
14791DE ARCHITEC. LIB. III.46[Figure 46]K. Acro-
tetia.I. Tympa
num.A. Sima.B. Coro-
na.C. Denti-
culus.D. Zopho
rus.E. Cymati
um.F. Tertia
faſcia.G. Secun-
da faſcia.H. prima
faſcia.A B C D E F G H I K
14892M. VITRV VII
VARIARVM COLVMNARVM DORICA-
c arum ſtriatarum figuræ.
47[Figure 47]
Craßitudines ſtriarum faciendæ ſunt, quantum adiectio in media co-
lumna ex deſcriptione inuenietur. In ſimis quæ ſupra coronam in lateri-
bus ſunt ædium, capita leonina ſunt ſculpenda it a poſita, uti contra co-
lumnas ſingulas ea primum ſint deſignata, cæterauero æquali modo di-
ſpoſita, uti ſingula ſingulis medijs tegulis reſpondeant. Hæc autem quæ
erunt contra columnas, perterebrata ſint ad canalem, qui excipit è tegu-
lis aquam cœleſtem. Mediana autem ſint ſolida, uti qua cadit uis aquæ
per tegulas in canalem, ne deijciatur per intercolumnia, ne tranſeuntes
perfundant. Sed quæ ſunt contra columnas, uideantur emittere
14993DE ARCHITEC. LIB. IIII. ructus aquarum ex ore. Aedium Ionicarum, quàm aptißime potui, diſpo
ſitiones hoc uolumine deſcripſi. Doricarum autem & Corinthiarum,
quæ ſint proportiones in ſequenti libro explicabo.
M. VITRVVII
DE ARCHITECT VRA,
LIBER QVARTVS.
CVM ANIMADVERTISSEM, IMPERA
tor, plures de architectur a præcepta uolumina{qúe} com
mentariorum non ordinata, ſed incepta, uti particu-
las errabundas reliquiſſe, dignam & utilißimam rem
putaui, antea diſciplinæ corpus ad perſectam ordina
tionem perducere, & præſcriptas in ſingulis uolu-
minibus ſingulorum generum qualitates explicare. Ita Cæſar primo
uolumine tibi de officio eius, & quibus eruditum eſſe rebus architectum
oporteat, expoſui. Secundo de copijs materiæ è quibus ædificia conſtitu-
untur, difputaui. Tertio autem de ædium ſacrarum diſpo ſitionibus, et de
earum generum uarietate, quas{qúe}, et quot habeant ſpecies, earum{qúe} quæ
ſunt in ſingulis generibus, distributiones, ex tribus{qúe} generibus quæ ſub-
tilißimas haberẽt proportionibus modulorum qualitates, Ionici generis
mores docui. Nunc in hoc uolumine de Doricis Corinthijs{qúe} inſtitutis et
omnibus dicam, eorum{qúe} diſcrimina & proprietates explicabo.
DE TRIBVS GENERIBVS COLVMNARVM,
origines & inuentiones. CAPVT I.
COLVMNAE Corinthiæ, præter capitula, omnes ſymmetri as ha
bent, uti Ionicæ, ſed capitulorum altitudines efficiũt eas prorata
excelſiores & graciliores, quòd Ionici capituli altitudo tertia pars est
craßitudinis colmmnæ, Corinthij tota craßitudo ſcapi. Igitur quòd duæ
partes è craßitudine columnarum capitulis Corinthiorum adijciuntur,
efficũt excelſitate ſpeciẽ earũ graciliorem. Cætera membra, quæ
15094M. VITRV VII columnas imponũtur, aut è Doricis ſymmetrijs, aut Ionicis moribus, is
Corinthijs columnis collocãtur, quod ipſum Corinihiũ genus propriam
coronarum reliquorum{qúe} ornamentorum nõ habuerit inſtitutionem, ſed
aut è triglyphorum rationibus mutili in coronis, et in epiſtylijs guttæ Do
rico more diſponuntur, aut ex lonicis inſtitutis zophori ſcalpturis orna
ti cum denticulis & coronis diſtribuuntur. Ita è generibus duobus capi-
tulo interpoſito, tertium genus in operibus est procreatum. E columna-
rum enim formationibus triũ generum factæ ſunt nominationes, Dorica,
Ionica, Corinthia, è quibus prima & antiquitus Dorica eſt nata. Nam{qúe}
Achaia Peloponeſſo{qúe} tota, Dorus Hellenis et Opticos Nymphæ filius re
gnauit, is{qúe} Argis uetuſta ciuitate Iunonis templum ædificauit eius gene-
ris fortuito formæ phanum, deinde ijſdem generibus in cæteris Achaiæ
ciuitatibus, cum etiamnum non eſſet ſymmetriarum ratio nata. Poſtea au
tem quàm Athenienſes ex reſponſis Apollonis Delphici, communi conſi-
lio totius Hellados, tredecim colonias uno tempore in Aſiam de duxerunt,
duces{qúe} in ſingulis colonijs conſtituerunt, & ſummam imperij partem
Ioni Xuthi et Creuſæ filio dederunt, quem etiam Apollo Delphis ſuum fi
lium in reſponſis est proſeſſus, ijs{qúe} eas colonias in Aſiam deduxit, & Ca-
riæ fines occupauit, ibi{qúe} ciuitates amplißimas conſtituit, Epheſum, Mile-
tum, Myunta (quæ olim ab aqua est deuorata, cuius ſacra & ſuffragium
Mileſijs, Iones attribuerunt) Prienem, Samum, Teon, Colophona, Chi-
um, Erythras, Phoceam, Clazomenas, Lebedũ, Meliten. Hæc Melite pro-
pter ciuium arrogantiam, ab his ciuitatibus bello indicto communiconſi
lio est ſublata, cuius loco poſtearegis Attali & Arſinoês beneficio, Smyr
neorum ciuit as inter Ionas est recepta. Hæ ciuitates cum Car as & Le-
legas eieciſſent, eam terræ regionem à duce ſuo Ione appellauerunt Ioni-
am. Ibi{qúe} templa deorum immortalium conſtituentes, cœperunt phana
ædificare, & primum Apollini Panionio ædem, uti uider ant in Achaia,
conſtituerunt, & eam Doricam appellauerunt, quòd in Dorieon ciuitati
bus primum factam eo genere uiderunt. In ea æde cum uoluiſſent colum-
nas collocare, non habentes ſymmetrias earum, & quærentes quibus ra-
tionibus efficere poſſent, uti & ad onus ferendum eſſent idoneæ, & in
aſpectu probatam haberent uenuſtatem, dimenſi ſunt uirilis pedis ueſtigi
um, & cum inueniſſent pedem ſextam partem eſſe altitudinis in homine,
15195DE ACRHITEC. LIB. IIII. ita in columnam tranſtulerunt, & qua craßitudine fecerunt baſim ſcapi.
tantum eam ſexies cum capitulo in altitudinem extulerunt. Ita Dorica co
lumna uirilis corporis proportionem, & firmitatem, & uenuſtatem in
ædificijs præſtare cepit. Item poſtea Dianæ conſtituere ædem quæren-
tes noui generis ſpeciem, ijſdem ueſtigijs ad muliebrem tranſtulerunt gra
cilitatem: & ſecerunt primum columnæ craßitudinem altitudinis octaua
parte, ut haberent ſpeciem excelſiorem, baſi ſpir am ſuppoſuerunt pro
calceo, capitulo uolutas, uti capillamento concriſpatos cincinnos præpen
dentes dextra ac ſiniſtra collocauerunt, & cymatijs & encarpis pro cri
nibus diſpoſit is frontes ornauerunt, trunco{qúe} toto ſtrias, uti ſtolarum ru
gas matronali more demiſerunt. Ita duobus diſcriminibus columnarum
inuentionem, unam uirili ſine ornatu nudam ſpecie, alter am muliebri ſub
tilitate, & ornatu ſymmetria{qúe} ſunt imitati. Poſteri uero elegantia ſubti
litate{qúe} iudiciorum progreßi, & gracilioribus modulis delectati, ſeptem
craßitudinis diametros in altitudinẽ columnæ Doricæ, Ionicæ octoſemis
conſtituerunt. Id autem quòd Iones feccrunt, primo Ionicum est nomina-
tum. Tertium uero quod Corinthium dicitur, uirginalis habet gracilita-
tis imitationem, quòd uirgines propter ætatis teneritatem gracilioribus
membris figuratæ, effect us recipiunt in ornatu uenuſtiores. Eius autem
capituli prima inuentio ſic memoratur eſſe facta. Virgo ciuis Corinthia
iam matur anuptijs, implicita morbo deceßit. Poſt ſepultur am eius, quibus
ea uiua poculis delectabatur, nutrix collecta & cõpoſita in calatho per-
tulit ad monumentum, et in ſummo collocauit, & uti ea permanerent diu
tius ſub diuo, tegula texit. Is calathus fortuito ſupra achantir adicem fue-
rat collocatus. Interim pondere preſſa radix achantimedia, folia & cau
liculos circa uernum tempus profudit, cuius cauliculi ſecundum calathi
latera creſcentes, & ab angulis tegulæ ponderis neceßitate expreßi fle-
xur as in extremas partes uolutarum facere ſunt coacti. Tunc Callima-
chus, qui propter elegantiam & ſubtilitatem artis marmoreæ ab Athe-
nienſibus catatechnos fuer at nominatus, præteriens hoc monumentum
animaduertit eum calathum, & circa foliorum naſcentem teneritatem,
delectatus{qúe} genere & formæ nouitate, adid exemplar columnas apud
Corinthios ſecit, ſymmetrias{qúe} conſtituit, ex eo{qúe} in operum perſectioni-
bus Corinthij generis diſtribuit rationes, Eius autem capituli
15296M. VITRV VII tria ſic est facienda, uti quanta fuerit craßitudo imæ columnæ, tanta ſit
altitudo capituli cum abaco. Abaci latitudo ita habeat rationem, ut quan
ta fuerit altitudo, bis tanta ſit diagonios ab angulo adangulum. Spatia
enim ita iuſtas habebunt ſrontes quoquouerſus.
48[Figure 48]Covír@@@Jo@@@@
15399DE ARCHITEC. LIB. IIII49[Figure 49]Do@@ca@@@fana
154100M. VITRV VII50[Figure 50]Copofied
155101DE ARCHITEC. LIB. IIII.51[Figure 51]A. AbacusB. Craßi-
tudo imi
ſcapi colũ
næ.C. Craßi-
tudo hypo
trachelij.D. Contra
ctura frõ-
tis abaci.A B C D
Latitudinis frontes ſinuẽtur introrſus ab extremis angulis abaci, ſuæ
frontis latitudinis nona. Ad imum capituli tantam habeãt craßitudinem,
quantam habet ſumma columna, præter apotheſim & aſtragalum. Aba-
cicraßitudo ſeptima capituli altitudinis. Dempta abaci craßitudine, diui
datur reliqua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur, ſecũdum
folium mediam altitudinem teneat, cauliculi eandem habeant altitudinem,
è quibus folia naſcuntur proiecta, uti abacum excipiant, quæ ex caulico-
rum folijs natæ procurrunt ad extremos angulos uolutæ, minores{qúe} he-
lices intra ſuum medium, qui ſunt in abaco, floribus ſubiecti ſcalpantur.
Flores in quatuor partibus quãta erit abaci craßitudo, tam magni formen
tur. Ita his ſymmetrijs Corinthia capitula ſuas habebunt exactiones.
156102M. VITRV VII52[Figure 52]A. Modu-
lus ex imi
ſcapicolũ
næ ſum-
ptus.B. Voluta.C. Folium.D. Flos.E. Caulicu
li.F. AbacusF D F B E E B C C C C A A
Sunt autem, quæ ijſdem columnis imponũtur, capitulorum genera ua-
rijs uocabulis nominata, quorum nec proprietates ſymmetriarũ, nec co-
lumnarum genus aliud nominare poſſumus, ſed ipſorum uocabula tra-
ducta & commutata ex Corinthijs, & puluinatis, & Doricis uidemus,
quorum ſymmctriæ ſunt in nouarũ ſcalpturarũtranslatæ ſubtilitatem.
DE ORNAMENTIS COLVMNARVM.
CAPVT II.
QVONIAM autem de generibus columnarum origines & in-
uentiones ſupra ſunt ſcriptæ, non alienum mihi uidetur ijſdem ra
tionibus de ornamentis corum, quemadmodum ſunt progna
ta, & quibus principijs & originibus inuenta dicere. In ædificijs omni-
bus inſuper collocatur materiatio uarijs uocabulis nominata. Ea autem
uti in nominationibus, ita in re uarias habet utilitates. Trabes enim ſupra
columnas, & paraſtatas, & antas ponuntur, in cõtignationibus tigna et
axes, ſub tectis ſi maiora ſpatia ſunt, columẽ in ſummo faſtigio
157103DE ARCHITEC. LIB. IIII. unde & columnæ dicuntur, & tranſtra, & capreoli, ſi commoda, colu-
men & canterij prominentes ad extremam ſubgrundationem.
Supra canterios, templa, deinde inſuper ſub tegulas aſſeres ita pro-
minentes, uti parietes proiecturis eorum tegantur. Ita una quæ{qúe} res &
locum, & genus, & ordinem proprium tuetur, è quibus rebus, & àma-
teriatura fabrili, in lapideis & marmoreis ædium ſacrarum ædificationi
bus artifices diſpoſitiones eorum ſcalpturis ſunt imitati, & eas inuentio-
nes perſequendas put auerunt, ideo quòd antiqui ſabri quodam in loco ædi
ficantes, cum ita ab interioribus parietibus adextremas partes tigna pro
minentia habuiſſent collocata, intertignia ſtruxerunt, ſupra{qúe}; coronas
& faſtigia uenuſtiore ſpecie fabrilibus operibus ornauerunt. Tum pro-
iectur as tignorum quantum eminebant, ad line am & perpendiculum pa
rietum perſecuerunt: quæ ſpecies cum inuenuſta ijs uiſa eſſet, tabellas ita
formatas, uti nunc fiunt triglyphi, contra tignorum præciſiones in fron-
te fixerunt, & eas cera cerulea depinxerunt, ut præciſiones tignorum te
ctæ non offenderent uiſum. Ita diuiſiones tignorum tect æ triglyphorum
diſpoſitione intertigniũ, et opam habere in Doricis operibus cœperunt.
Poſtea alij in alijs operibus ad perpendiculum triglyphorum canterios
prominentes proiecerunt, eorum{qúe} proiectur as ſinuauerunt. Ex eo uti è
tignorum diſpoſitionibus triglyphi, it a è canteriorum protectur is mutilo
rum ſub coronis ratio est inuenta. Ita ſerè in operibus lapideis & mar-
moreis, mutili inclinati ſcalpturis deſormãtur, quòd imitatio est canterio
rum. Etenim neceſſario propter ſtillicidia proclinati collocantur. Ergo
& triglyphorum & mutilorum, in Doricis operibus ratio ex ea imi-
tatione inuenta est. Non enim, quemadmodum nonnulli err antes dixerũt
ſeneſtrarum imagines eſſe triglyphos, ita poteſt eſſe, quòd in angulis con-
tra{qúe} tetrantes columnarum triglyphi conſtituuntur, quibus in locis om-
nino non patiuntur res ſeneſtras fieri. Diſſoluuntur enim angulorum in
ædificijs iunctur æ, ſi in his fuerint feneſtrarum lumina relicta, etiam{qúe} ubi
nunc triglyphi conſtituuntur, ſi ibi luminum ſpatia fuiſſe iudicabuntur,
ijſdem rationibus denticuli in Ionicis ſeneſtrarum occupauiſſe loca uide-
buntur. Vtraq; enim & inter denticulos, & inter triglyphos, quæ ſunt
interualla, Methopæ nominantur, ὄϖασ enim Græci tignorum cubilia
& aſſerum appellãt, uti noſtriea caua, columbaria. Ita quod inter
158104M. VITRVVII opas est intertignium, id methopa est apud eos nominatum. Ita uti ante
in Doricis triglyphorum & mutilorum est inuenta ratio, item in Ionicis
denticulorũ conſtitutio propriam in operibus habet rationem, & quem-
admodum mutili canteriorum proiectur æ ſerunt imaginem, ſic in Ioni-
cis denticuli ex proiecturis, aſſerum habent imit ationem. Itaq; in græcis
operibus, nemo ſub mutilo denticulos conſtituit. Non enim poſſunt ſubtus
canterios aſſeres eſſe. Quod ergo ſupra canterios, & templa in ueritate
debet eſſe collocatum, id in imaginibus ſi infra conſtitutum fuerit, mendo-
ſam habebit operis rationem. Etiamq́; antiqui non probauerunt, neq; in
ſtituerũt in ſaſtigijs denticulos fieri, ſed pur as coronas, ideo quòd nec can
terij, nec aſſeres contra faſtigiorum frontes diſtribuuntur, nec poſſunt
prominere, ſed ad ſtillicidia proclinati collocantur. Ita quod non poteſt
in ueritate fieri, id non putauerunt in imaginibus factum, poſſe certam ra
tionem habere. Omnia enim certa proprietate & à ueris natur æ dedu-
ctis moribus, traduxerunt in operum perſectiones, & ea probauerunt,
quorum explicationes in diſputationibus rationem poſſunt habere ueri-
tatis. Itaq; ex eis originibus ſymmetrias & proportiones uniuſcuius{qúe} ge
neris conſtitutas reliquerũt, quorum ingreſſus perſecutus, de Ionicis &
Corinthijs inſtitutionibus ſupra dixi, nunc uero Doricam rationem ſum-
mam{qúe} eius ſpeciem breuiter exponam.
DE RATIONE DORICA. CAP. III.
NONNVLLI antiqui architecti negauerunt Dorico genere
ædes ſacras oportere fieri, quòd mendoſæ & inconuenientes in
his ſymmetriæ conficiebantur. Itaq; negauit Tarcheſius, item Pytheus,
non minus Hermogenes. Nam is, cum paratam habuiſſet marmoris copi
am, in Doricæ ædis perſectionem commutauit, et ex eadem copia eam Io
nicam Libero patri fecit. Sed tamen non quòd inuenuſta est ſpecies, aut
genus, aut ſormæ dignitas, ſed quòd impedita est diſtributio, & incom-
moda in opere triglyphorum & lacunariorum diſtributione. Namq; ne-
ceſſe est triglyphos conſtitui contra medios tetrantes columnarum, me-
thopas{qúe}, quæ inter triglyphos fient, æque longas eſſe, quã altas, contra{qúe}
in angulares columnas triglyphi in extremis partibus conſtituuntur, &
159105DE ARCHITEC. LIB. IIII. non contra medios tetrantes. Ita methopæ quæ proxime ad angulares tri
glyphos fiunt, non exeunt quadratæ, ſed oblongiores triglyphis dimidia
altitudine. At qui methopas æquales uolunt facere, intercolumnia extre-
ma contrahunt trigly phidimidia altitudine. Hoc autem ſiue in methopa-
rum longitudinibus, ſiue in inter columniorum cõtractionibus efficiatur,
est mendoſum Quapropter antiqui euitare uiſi ſunt in ædibus ſacris, Do
ricæ ſymmetriæ rationem. Nos autẽ exponimus, uti ordo poſtulat, quem-
admodum à præceptoribus accepimus, uti ſi quis uoluerit his rationibus
ættendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas, quibus emenda-
tas & ſine uitijs eſſicere poßit æ dium ſacrarum Dorico more perſectio-
nes. Frons ædis Doricæ in loco, quo columnæ conſtituuntur, diuidatur, ſi
tetr aſtylos erit, in partes. xxviij. ſi hexaſtylos. xliiij. ex his pars una
erit modulus, qui græce ἐμβάτης dicitur, cuius moduli conſtitutione
ratiocinationibus eſſiciuntur omnis operis diſtributiones. Craßitudo co-
lumnarum erit duorum modulorum, altitudo cum capitulo. xiiij. Capitu-
li craßitudo unius moduli, latitudo duorũ & moduli ſextio partis. Craßi
tudo capituli diuidatur in partes tres, è quibus una plinthus cum cymatio
fiat, altera echinus cum anulis, tertia hypotr achelio contr ahatur colum-
næ, ita uti in tertio libro de Ionicis est ſcriptum.
Epiſtylij altitudo unius moduli cum tenia & guttis, tenia moduli ſep-
tima, guttarum longitudo ſub tenia contra triglyphos, alta cum regula
parte ſexta moduli præpendeat. Item epiſtylij latitudo ima reſpondeat
hypotrachelio ſummæ columnæ. Supra epiſtylium collocandi ſunt trigly
phi cum ſuis methopis alti unius & dimidiati moduli, lati in fronte unius
moduli, it a diuiſi, ut in angularibus columnis, & in medijs contra tetran-
tes medios ſint collocati, & intercolumnijs reliquis bini, in medijs pronao
& poſtico cerni, ita relaxatis medijs interuallis ſine impeditionibus adi-
tus accedẽtibus erit ad deorum ſimulachra. Triglyphorũ latitudo diuida
tur in partes ſex, ex quibus quinq; partes in medio, duæ dimidiæ dextra
ac ſiniſtra deſignentur, regula una in medio deformetur femur, quod græ
ce μηρὼς dicitur, ſecundum eam canaliculi ad normæ cacumẽ impriman
tur. Ex ordine eorum dextra ac ſiniſtra altera ſemora conſtituantur, in
extremis partibus ſemicanaliculi interuertantur.
Triglyphis ita collocatis, methopæ, quæ ſunt inter triglyphos,
160106M. VITRVVII altæ ſint, quàm longæ. Item in extremis angulis ſemimethopia ſint im-
preſſa dimidia moduli latitudine. Ita enim erit, ut omnia uitia, et methopa
rum, & intercolumniorũ, & lacunariorũ, quòd æquales diuiſiones fact æ
erunt, emendentur. Triglyphi capitula ſexta parte moduli ſunt faciẽda.
Supra triglyphorum capitula corona est collocanda in proiectura dimi-
dia, & ſexta parte, habẽs cymatium Doricum in imo, alterum in ſummo,
item cum cymatijs corona craſſaex dimidia moduli. Diuidendæ autem
ſunt in corona ima ad perpendiculum. Triglyphorum & ad medias me-
thopas uiarum directiones, & guttarum diſtributiones, ita uti guttæ ſex
in longitudinem, tres in latitudinem pate ant, reliqua ſpatia, quod latiores
ſunt methopæ, quàm triglyphi, pur a relinquantur, aut ſulmina ſcalpan-
tur, ad ipſum{qúe} mentum coronæ incidatur linea, quæ ſcotia dicitur. Reli-
qua omnia tympana, ſimæ, coronæ, quemadmodum ſcriptum est in Ioni-
cis, ita perſiciantur. Hæcratio in operibus diaſtylis erit conſtituta.
Siuero ſyſtylon & monotriglyphon opus erit faciendum, frons ædis
ſitetraſtylos erit, diuidatur in partes. xxiij. ſi hexaſtylos erit, diuidatur
in partes. xxxv. ex his pars una erit modulus, ad quem (uti ſupra ſcri-
ptum est) opera diſtribuentur. Ita ſupra ſingula epiſtylia, & methopæ
duæ, & triglyphibini erunt collocandi. In angularibus hoc amplius, dimi
diatum quantum est ſpatium hemitriglyphi.
Accedetid in mediano contra faſtigium trium triglyphorum et trium
methoparum ſpatium, ut latius medium intercolumnium accedentibus ad
ædem habeat laxamentum, & aduerſus ſimulacra deorum aſpectus di-
gnitatem. Inſuper triglyphorum capitula corona est collocanda habens
(uti ſupra ſcriptum est) cymatium Doricum in imo, alterum in ſummo.
Item cum cymatijs corona craſſa ex dimidia. Diuidendæ autem ſunt in co
rona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad medias methopas, uia-
rum directiones & guttarum diſtributiones, & reliqua quo, quemad-
modum dictum eſt in diaſtylis.
VARIARVM COLVMNARVM DORICA
rum ſtriatarum figuræ.
161107DE ARCHITEC. LIB. IIII. 53[Figure 53]
Columnas autem ſtriari. xx. ſtrijs oportet, quæ ſiplanæ erunt, angu-
loshabeant. xx. deſignatos: ſin autem excauabuntur, ſic est forma faci-
enda, ita uti quàm magnum est interuallum ſtriæ, tam magnis ſtriaturæ
paribus lateribus quadratum deſcribatur: in medio autem quadrato cir-
cini centrum collocetur, & agatur linea rotundationis, quæ quadratio-
nis angulos tangat, & quantum erit curuatur æ inter rotundationem &
quadr atam deſcriptionem, tantum ad formam excauentur. ita dorica co
lumna ſui gener is ſtriaturæ habebit perfectionẽ. De adie ctione eius quæ
media adaugetur (uti in in tertio uolumine de Ionic is est perſcripta) ita
& in his transferatur. Quoniam exterior ſpecies ſymmetriarum, & Co
rinthiorum, & Doricorũ, & Ionicorum est perſcripta, neceſſe est eti-
am interiores cellarum pronai{qúe} diſtributiones explicare.
162108M. VITRVVII
DE INTERIORE CELLARVM ET PRO
nai diſtributione. CAP. IIII.
DISTRIBVITVR autem longitudo ædis, utilatitudo ſit longi-
tudinis dimidiæ partis, ipſa{qúe} cella parte quarta longior ſit, quàn@
est latitudo cum pariete, qui paries ualuarum habuerit collocationem.
Reliquæ tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ antæ co-
lumnarum craßittudinem habere debent. Et ſi ædes erit latitudine maior
quàm pedes. xx. duæ columnæ inter duas antas interponantur, quæ diſ-
iungant pteromatos, & pronai ſpatium. Item intercolumnia tria, quæ
erunt inter antas & columnas, pluteis marmoreis ſiue ex inteſtino ope-
re factis inter cludantur, ita uti fores habeãt, per quas itiner a pronao fiãt.
Item ſimaior erit latitudo quàm pedes. xl. columnæ contr a regiones
columnarum, quæ inter antas ſunt, introrſus collocentur, & eæ altitudi-
nem habeant æque, quàm quæ ſunt in fronte. Craßitudines autem earum
extenuentur his rationibus, uti ſi octaua parte erunt, quæ ſunt in fronte,
hæ fiant nouem partes. Sin autem nona, aut decima pro rata parte fiant.
In concluſo enim aëre ſi quæ extenuatæ erunt, non diſcernentur, ſin au-
tem uidebuntur graciliores, cum exterioribus fuerint ſtriæ uigintiquatu-
or, in his faciendæ erunt. xxviij. aut. xxxij. Ita quòd detr ahitur de cor-
pore ſcapi, ſtriarum numero adiecto adaugebitur ratione quo minus ui-
debitur, & ita exæquabitur diſpariratione columnarum craßitudo. Hoe
autem efficit ea ratio, quòd oculus plura & crebriora ſigna tangendo.
maiore uiſus circuitione peruagatur. Nam ſiduæ colũnæ, æque craſſæ
lineis circummetientur, è quibus una ſit non ſtriata, & altera ſtriata, &
circa ſtrigium caua, & angulos ſtriarum linea corpora tangat, tamet ſico
lumnæ æque craſſæ fuerint, lineæ quæ circundatæ erunt, non erunt æqua-
les, quòd ſtriarum & ſtrigium circuitus maiorem efficiet line æ longitudi-
nem. Sin autem hoc ita uidebitur, non est alienum in anguſtis locis, & in
concluſo ſpatio graciliores columnarum ſymmetrias in opere conſtitue-
re, cum habeamus adiutricem ſtriarum temperaturam. Ipſius autem cel-
læ parietum craßitudinem pro rata parte magnitudinis fieri oportet,
dum antæ eorum craßitudinibus columnarum ſint æquales, & ſi extru-
sti futuri ſint, quàm minutißimis cemẽtis recte ſtruantur. Sin autem
163109DE ACRHITEC. LIB. IIII. drato ſaxo aut marmore maxime modicis paribus{qúe} uidetur eſſe facien-
dum, quod media coagmenta medij lapides continentes firmiorem facient
omnis operis perſectionem. Item circum coagmenta & cubilia eminen-
@es expreßiones, graphicoteram eſſicient in aſpectu delectationem.
DE AEDIBVS CONSTITVENDIS SE.
cundumregiones. CAPVT. V.
AEDES autem ſacr æ deorum immortalium, ad regiones quas ſpe
ctare debent, ſic erunt conſtituendæ, utiſi nulla ratio impedierit,
libera{qúe} fuerit poteſtas ædis, ſignum quod erit in cella collocatum, ſpectet
ad ueſpertinam cœliregionem, uti qui adierint ad aram immolantes, aut
ſacrificia facientes, ſpectent ad partem cœli oriẽtis, & ſimulacrum, quod
erit in æde, & ita uota ſuſcipientes contueantur ædem & orientem cœ-
li, ipſa{qúe} ſimulacra uideantur exorientia contueri ſupplicantes, & ſacri-
ſicantes, quòd ar as omnes deorum neceſſe eſſe uideatur ad orientem ſpe
ctare. Sin autẽ loci natura interpellauerit, tunc conuer tendæ ſunt earum
ædium conſtitutiones, uti quàmplurima pars mœnium è templis deorum
conſpiciatur. Item ſi ſecundum flumina ædes ſacr æ fient, ita uti Aegypto
circa Nilum, ad fluminis ripas uidentur ſpectare debere. Similiter ſicir-
cum uias publicas erunt ædificia deorum, ita conſtituantur, uti prætereu@
@es poßint reſpicere, & in conſpectu ſalutationes facere.
DE HOSTIORVM, ET ANTEPAGMEN-
torum ſacrarum ædium rationibus.
CAPVT VI.
HOSTIORVM autem & corum antepagmentorũ in ædibus hæ
ſunt rationes, uti primum conſtituantur, quo genere ſunt futuræ.
Genera ſunt enim thyromaton hæc, Doricum, lonicum, atticurges. Ho-
rum ſymmetriæ Dorici generis conſpiciuntur his rationibus, uticorona
ſumma, quæ ſupra antepagmentum ſuperius imponitur, æque librata ſit
capitulis ſummis columnarum, quæ in pronao ſuerint. Lumen autem hy-
pothyriconſtituatur ſic, uti quæ altitudo ædis à pauimento ad
164110M. VITRVVII fuerit, diuidatur in partes tres ſemis, & ex eis duæ partes lumini ualua-
rum altitudine conſtituantur. Hæc autem diuidatur in partes duodecim,
& ex eis quin & dimidia latitudo luminis fiat in imo, & in ſummo con
trahatur, ſi erit lumen ab imo ad ſexdecim pedes, antepagmẽti tertia par
te. Sexdecim pedum ad uiginti quin, ſuperior pars luminis contraha-
tur antepagmenti parte quarta. Sià pedibus uiginti quin ad triginta,
ſumma pars contrahatur antepagmenti parte octaua. Reliqua quo altio
ra erunt, ad perpendiculum uidentur oportere collocari. Ipſa autem an-
tepagmenta craſſa fiant in fronte altitudine luminis parte duodecima,
contrahantur{qúe} in ſummo ſuæ craßitudinis quartadecima parte. Super-
cilij altitudo, quanta antepagmentorum in ſumma parte erit craßitudo.
Cymatium faciendum est antepagmenti parte ſexta. Proiectura autem
quanta est eius craßitudo, ſculpẽdum est cymatium Lesbium cum aſtra-
galo. Supra cymatium, quod erit in ſupercilio collocãdum, est hyperthy
rum craßitudine ſupercilij, & in eo ſcalpẽdum est cymatium Doricum,
aſtr agalum Lesbium ſima ſcalptura. Corona deinde plana fiat cum cy-
matio, proiectura autemeius erit, quanta altitudo ſubercilij, quod ſupra
antepagmenta imponitur. Dextra ac ſiniſtra, proiecturæ ſic ſunt facien-
dæ, uticrepidines excurrant, & in unguæ ipſa cymatia coniungantur.
Sin autem Ionico genere futuræ erunt, lumen altum ad eundem mo-
dum, quemadmodum in Doricis fieri uidetur, latitudo cõſtituatur, ut al-
titudo diuidatur in partes duas et dimidiam, eius{qúe} partis uniusſemis ima
luminis fiat latitudo contracturæ, ita ut in Doricis. Craßitudo antepag-
mentorum altitudine luminis in fronte. xiiij. parte. Cymatiũ huius craßi
tudinis ſexta: reliqua pars præter cymatium, diuidatur in partes. xij. ha
rum trium prima corſa fiat cum aſtragalo, ſecunda quatuor, tertia quin-
que, eæ{qúe} corſæ cum aſtragalis circumcurrant. Hyperthyra autem ad
eundem modum componantur, quemadmodum in Doricis hyperthiridi-
bus. Ancones ſiue prothyrides uocentur, exculptæ dextra ac ſiniſtra
præpendeant ad imi ſupercilij libramentum præter folium. Eæ habeant
in fronte craßitudinem ex antepagmenti tribus partibus unam, in imo
quarta parte gracilores, quàm ſuperiora.
Fores ita compingantur, uti ſcapi cardinales ſint ex altitudine luminis
totius duo decima parte. Inter duos ſcapos tympana ex duo decim
165111DE ARCHITEC. LIB. IIII. bus habeant ternas partes. Impagibus diſtributiones ita ſient, uti diuiſis
altitudinibus in partes quin{qúe}, duæ ſuperiori, tres inferiori deſignentur.
Super medium medij impages collocentur, ex reliquis alij in ſummo, alij
in imo compingantur. Latitudo impagis fiat tympani tertia parte, cyma
tium ſexta parte impagis. Scaporum latitudines impagis dimidia parte.
Item replum de impage dimidia & ſexta parte. Scapi qui ſunt ante ſe-
cundum pagmentum, dimidium impagis conſtituantur.
Sin autem ualuat æ erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem adij
ciatur amplius foris latitudo (ſi quadriforis futura est) altitudo adij-
ciatur. Atticurges autem ijſdem rationibus perficiuntur, quibus
Dorica: præterea corſæ ſub cymatijs in antepagmentis circundantur,
quæ ita diſtribui debent, uti in antepagmentis, præter cymatium, ex parti
bus ſeptem habeant duas partes, ipſa{qúe} forium ornamenta non fiunt ce-
roſtrota ne bifora, ſed ualuata, & apertur as habent in exteriores par
tes. Quas rationes ædium ſacrarum in formationibus oporteat fieri Do
ricis, Ionicis, Corinthijs{qúe} operibus, quo ad potui attingere, ueluti legiti-
mis moribus expoſui. Nunc de Tuſcanicis diſpoſitionibus, quemadmo-
dum inſtitui oporteat, dicam.
DE TVSCANIS RATIONIBVS AEDIVM
ſacrarum. CAP. VII.
LOCVS in quo ædis conſtituetur, cum habuerit in longitudine ſex
partes, una dempta, reliquum quod erit latitudini detur. Longitu-
do autem diuidatur bipartito, & quæ pars erit interior, cellarum ſpatijs
deſignetur: quæ erit proxima fronti, columnarum diſpoſitioni relinqua-
tur. Item latitudo diuidatur in partes decem, ex his ternæ partes dextra
ac ſiniſtra cellis minoribus, ſiue ubi alæ futuræ ſint dentur, reliquæ qua-
tuor mediæ ædi attribuantur. Spatium quod erit ante cellas, in pronao ita
columnis de ſignetur, ut angulares contra antas parietum extremorum è
regione collocentur. Duæ mediæ èregione parietum, qui inter antas &
mediam ædem fucrint, ita diſtribuantur, ut inter antas, & columnas
166112M. VITRVVII res per medium ijſdem regionibus alteræ diſponãtur, eæ{qúe} ſint imd craßi
tudine altitudinis parte ſeptima, altitudo tertia parte latitudinis templi.
ſumma{qúe} columna quarta parte craßitudinis imæ contrahatur.
Spiræ earum altæ dimidia parte craßitudinis ſiant, habeant ſpiræ ea-
rum plinthum ad circinum altam ſuæ craßitudinis, dimidia parte, torum
inſuper cum apophygicr aſſum quantum plinthus. Capituli altitudo di
midia craßitudinis. Abacilatitudo, quanta ima craßitudo columnæ.
Capituli{qúe} craßitudo diuidatur in partes tres, è quibus una plintho,
quæ est in Abaco, detur: altera Echino, tertia Hypotrachelio cum apo-
phygi. Supracolumnas trabes compactiles imponantur, uti ſint alti-
tudinis modulis ijs, qui à magnitudine operis poſtulabuntur. Eæ{qúe} trabes
compactiles ponantur, uttantam habeant craßitudinem, quanta ſummæ
columnæ erit hypotr achelium, & ita ſint compactæ ſub ſcudibus & ſe-
curiclis, ut compactura duorum digitorũ habeat laxationem. Cum enim
inter ſe tangunt, & non ſpiramentum & perflatum uenti recipiunt, con
calefaciuntur, & celeriter putreſcunt. Supra trabes & ſupr a parietes
traiecturæ mutilorum parte quarta altitudinis columnæ proijciantur.
Item in eorum ſrontibus antepagmenta figantur, ſupra{qúe} ea tympanum
faſtig ijextructura ſeu de materia collocetur. Supra{qúe} id faſtigium colu-
men canterij, templa ita ſunt collocanda, ut ſtillicidium tecti abſolutiter-
tiario reſpondeat. Fiunt autem ædes rotundæ, è quibus aliæ monopteræ
ſine cella colummatæ conſtituuntur, aliæ peripteræ dicuntur. Quæ ſine
cella fiunt, tribunal habent & aſcenſum ex ſuæ diametri tertia parte, in-
ſuper ſtylobata columnæ conſtituantur tam altæ, quanta ab extremis ſty
lobatarum parietibus est diametros, craſſæ altitudinis ſuæ cum capitulis
& ſpiris decumæ partis. Epiſtylium altum columnæ craßitudinis dimidia
partæ. Zophorus & reliqua quæ inſuper imponuntur, ita uti in tertio
uolumine de ſymmetrijs ſcripſi.
Sin autem peripteros ea ædes conſtituetur, duo gradus, & ſtylobatæ
abimo conſtituantur, demde cellæ paries collocetur cumreceſſu eius à ſty
lobata circa partem latitudinis quintam, medio{qúe} ualuarum locus ad ad-
it us relinquatur. Ea{qúe} cella tantam habeat diametrum, præter parietes
& circuitionem, quantam altitudinem columna ſupra ſtylobatam. Co-
lumnæ circum cellam ijſdem proportionibus ſymmetrijs{qúe} diſponantur.
167113DE ARCHITEC. LIB. IIII In medio tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius oper is erit
futura, dimidia altitudo fiat tholi præter florem. Flos autem tantãhabe-
at magnitudinem, quantam habuerit in fummo columnæ capitulum præ-
ter pyramide. Reliqua (uti ſcripta ſunt) ea proportionibus atq; ſymme
trijs facienda uidentur.
Item generibus alijs conſtituuntur ædes ex ijſdem ſymmetrijs ordina
tæ, & alio genere diſpoſitiones habentes, utiest Caſtoris in circo Flami-
nio, & inter duos lucos Veiouis. Item argutius nemori Dianæ columnis
adiectis dextra ac ſiniſtra ad humeros pronai. Hoc autem genere primo
facta ædes, utiest Caſtoris in circo, Athenis in arce, Mineruæ, & in Atti
ca ſunio, Palladis. Earum non aliæ, ſede ædem ſunt proportìones. Cellæ
enim longitudines duplices ſunt ad latitudines, et uti reliqua exiſona, quæ
ſolent eſſe in frontibus, ad latera ſunt translata.
Nonnullietiam de Tuſcanicis generibus ſumentes columnarum diſpo
ſitiones, transſerunt in Corinthiorum, & Ionicorum operum ordinatio-
nes. Quibus enim locis pronao procurrunt antæ, in ijſdem è regione cel
læ parietum columnas binas collocantes efficiunt Tuſcanicorum, & Græ
corum operum communem ratiocinationem. Alij uero remouentes pa-
rietes ædis, & applicantes ad inter columnia pteromatos ſpatio parietis
ſublati efficiunt amplum laxamentum cellæ. Reliqua autem proportioni-
bus & ſymmetrijs ijſdem conſeruantes aliud genus figuræ nominis{qúe} ui-
dentur pſeudoperipterum procreauiſſe. Hæc autẽ genera propter uſum
ſacriſiciorum conuertuntur. Non enim omnibus dijs ijſdem rationibus
ædes ſunt faciendæ, quod alius alia uarietate ſacr arum religionum habet
effectus. Omnes ædium ſacr arum ratiocinationes, utimihitraditæ ſunt,
expoſui, ordines{qúe} & ſymmetrias earũ partitionibus diſtinxi, & quar
diſpares ſunt ſiguræ, & quibus diſcriminibus inter ſe ſunt diſparatæ,
quoad potui ſignificare ſcriptis curaui. Nunc de aris deorum immorta-
lium, uti aptam conſtitutionem habeãt ad ſacrificiorum rationem, dicã.
DE ARIS DEORVM ORDINANDIS.
CAPVT VIII.
ARAE ſpectent ad orientem, & ſemper inſeriores ſint collocatæ,
quàm ſimulacra, quæ fuerint in æde: uti ſuſpicientes
168114M. VITRVVII qui ſupplicant & ſacriſicant, diſparibus altitudinibus ad ſui cuius{qúe} dei
decorem componantur. Altitudines autem earum ſic ſunt explicandæ, ut
loui omnibus{qúe} cœleſtibus quàm excelſißimæ conſtituantur, Veſtæ, Ter-
ræ, Mari{qúe} humiles collocentur: ita idoneæ his inſtitutionibus explicabu@
tur in medijs ædibus ararum deſormationes. Explicatis ædium ſacr arum
compoſitionibus in hoc libro, in ſequenti de communium operum redde-
@us diſtributionibus explicationes.
M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER QVINTVS.
OVI AMPLIORIBVS VOLVMINIBVS
Imperator, ingenij cogitationes præcepta{qúe} explica-
uerũt, maximas & ægregias adiecerũt ſuis ſcriptis
autoritales, quod etiã uel in noſtris quoq; ſtudijs res
pateretur, ut ampliſicationibus autoritas & in his
præceptis augeretur, ſed id nõ eſt quemadmodũ putatur, expeditũ. Non
enim de architectura ſic ſcribitur, ut hiſtoriæ aut poemata. Hiſtoriæ per
ſe tenent lectores, habent enim nouarum rerum uarias expectationes:
poematumuero, carminum metra & pedes, ac uerborum elegans diſpo-
ſitio, & ſententiarum inter perſonas, & uer ſuum diſtincta pronuncia-
tio, prolectando ſenſus legentium perducit ſine offenſa ad ſummam ſcri-
ptorum terminationem. Id autem in architecturæ conſcriptionibus non
poteſt fieri, quòd uocabula ex artis propria neceßitate concepta, incon-
ſueto ſermone obijciunt ſenſibus obſcuritatem. Cum ea ergo per ſenon
ſint aperta, nec pateant eorum in conſuetudine nomina, tum etiam præ-
ceptorum latæ uagantes ſcripturæ ſinõ contrahantur, et paucis, & per
lucidis ſententijs explicentur, frequentia multitudine{qúe} ſermonis impedi-
cnte, incertas legentium efficient cogitationes. Ita{qúe} occult as nominatio-
nes commenſus{qúe} è membris operum pronuncians, ut memoriæ tradan-
tur, breuiter exponam. Sic enim expeditius ea recipere poterũt mentes.
169115DE ARCHITEC. LIB. V. Non minus cum animaduertiſſem diſtentam occupaßionibus ciuitatem
publicis & priuatis negocijs, paucis iudicaui ſcribendum, uti anguſto
ſpatio uacuit at is ea legentes breuiter percipere poſſent. Etiam{qúe} Phytha-
goræ, his{qúe} qui eius hæreſim fuerũt ſecuti, placuit cubicis rationibus præ
cepta in uoluminibus ſcribere, conſtitueruntque cubum. ccxvi. uer ſuum,
cos{qúe} non plus quàm tres in una conſcriptione oportere eſſe putauerunt.
Cubus autem est corpus ex ſex lateribus æquali latitudine planitie-
11Cubus
quid. rum quadr atum. Is cum est iactus, quam in partem incubuit, dum est inta
ctus, immotam habet ſtabilit atem: uti ſunt etiam teſſeræ, quas in alueo lu-
dentes iaciunt. Hanc autem ſimilitudinem ex eo ſumpſiſſe uidentur, quòd
is numerus uer ſuum, uti cubus, in quemcun{qúe} ſenſum inſederit, immotam
efficiat ibi memoriæ ſtabilitatem. Græciquo poetæ comiciinterponen-
tes è choro canticum, diuiſerunt ſpatia fabularum, ita partes cubica ratio
ne facientes, intercapedinibus leuant actorum pronunciationes. Cum er-
go hæc naturali modo ſint à maioribus obſeruata, animo{qúe} aduertam in-
uſitatas & obſcuras multis res eſſe mihi ſcribendas, quo facilius ad ſen-
ſus legentium peruenire poßint, breuibus uoluminibus iudicaui ſcribere.
Ita enim expedita erunt ad intelligendum, eorum{qúe} ordinationes inſtitui,
utinon ſint quærentibus ſeparatim colligenda, ſed è corpore uno, & in
ſingulis uoluminibus generum haberent explicationes. Ita Cæſartertio
& quarto uolumine ædium ſacrarum rationes expoſui. Hoc libro publi-
corum locorum expediam diſpoſitiones, primumque ſorum uti oporteat
conſtitui, dicam, quòd in eo & publicarum, & priuatarum rerum ratio-
nes per magiſtratus gubernantur.
TRIVM CVBORVM IN VNA CON-
ſcriptione contentorum figura.
170116M. VITRVVII 54[Figure 54]
DE FORO. CAPVT I.
GRAECI in quadrato amplißimis & duplicibus porticibus, for@
conſtituunt, crebris{qúe} columnis & lapideis, aut marmoreis epiſty
lijs adornant, & ſuprà ambulationes in contignationibus faciunt. Italiæ
uero urbibus non eadem est ratione faciendũ, ideo quod à maioribus con
ſuetudo tradita est gladiatoria muner a in foro dari. Igitur circum ſpecta
cula ſpatioſiora intercolumnia diſtribuantur, circa{qúe} in porticibus argen
tariæ tabernæ, mœniana{qúe} ſuperioribus coaxationibus collocentur, quæ
& ad uſum, & ad uectigalia publicarecte erunt diſpoſita. Magnitudines
autem ad copiam hominum oportet fieri, ne paruũ ſpatium ſit ad uſum,
aut ne propter inopiam populiuaſtum forum uideatur.
171117DE ARCHITEC. LIB. V. 55[Figure 55]
Latitudo autem ita finiatur, utilongitudo intres partes cum diuiſa fu-
erit, ex his duæ partes ei dentur. Ita enim oblonga erit eius formatio.
& ad ſpectaculorum rationem utilis diſpoſitio.
56[Figure 56]
Columnæ ſuperiores quarta parte minores, quàm inferiores ſunt con
ſtituendæ, proptered quòd oneri ferendo, quæ ſunt inferiora, firmiora
172118M. VITRVVII bent eſſe, quàm ſuperiora. Non minus quòd etiam naſcẽtium oportet imi
tarinaturam, ut in arboribus teretibus, abiete, cupreſſo, pinu, è quibus
nulla non craßior est ab radicibus, deinde creſcendo progreditur in al-
titudinem, naturali contractura peræquata naſcens ad cacumen. Ergo
ſi natura naſcentium ita poſtulat, recte est conſtitutum, & altitudinibus
& craßitudinibus ſuperiora inferiorum fieri contractiora.
GRAECORVM FORVM ATQVE LATI-
norum more perfiguratum.
57[Figure 57]
173119DE ARCHITEC. LIB. V.
Baſilicarum loca adiuncta foris, quàm calidißimis partibus oportet
conſtitui, ut per hyemem ſine moleſtia tempeſtatum ſe conferre in eas ne-
gociatores poßint. Earum{qúe} latitudies ne minus quàm ex tertia, ne plus
quàm exdimidia longitudinis parte conſtituantur, niſi locinatura impe-
dierit, & aliter coegerit ſymmetriam commutari. Sin autem locus erit
amplior in longitudine Chalcidica in extremis conſtituantur, uti ſunt in
Iulia Aquiliana. Columnæ baſilicarumtam altæ, quàm porticus latæ fue-
rint, faciendæ uidentur. Porticus, quàm medium ſpatium futurum est, ex
tertia finiatur. Columnæ ſuperiores minores quàm inferiores (uti ſupra
ſcriptum est) conſtituantur. Pluteum quod fuerit inter ſuperiores colũ-
nas, item quarta parte minus quàm ſuperiores columnæ fuerint, oporte-
re fieri uidetur, uti ſupra baſilicæ contignationem ambulãtes abnegocia
toribus ne conſpiciantur. Epiſtylia, zophori, coronæ, ex ſymmetrijs co-
lumnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.
Non minus ſummam dignitatem & uenuſtatem poſſunt habere com-
parationes baſilicarũ, quo genere coloniæ Iuliæ faneſtri collocaui, cura-
ui{qúe} faciendam, cuius proportiones & ſymmetriæ ſic ſunt conſtitutæ.
Mediana teſtudo inter columnas est longa pedes. cxx. lata pedes ſexa-
ginta. Porticus eius circateſtudinem inter parietes & columnas, lata pe-
des uiginti. Columnæ altitudinibus perpetuis cum capitulis, pedum quin-
quaginta, craßitudinibis quinum, habentes poſt ſe paraſtatas altas pedes
uiginti, latas pedes duos ſemis, craſſas pedem unumſemis, quæ ſuſtinent
trabes, in quibus inuehũtur porticuum contignationes. Supra{qúe} eas aliæ
paraſtatæ pedum decem et octo, latæ binum, craſſæ pedem, quæ excipi-
unt item trabes ſuſtinentes canterium & porticum (quæ ſunt ſubmiſſa
infra teſtudinem) tecta. Reliqua ſpatia inter paraſtatarum & columna-
rum trabes per intercolumnia, luminibus ſunt relicta, Columnæ ſunt in la
titudine teſtitudinis cum angularibus dextra ac ſiniſtra, quaternæ, in lon
gitudine quæ est in foro proxima cum ijſdem angularibus octo, ex alter a
parte cum augularibus ſex. Ideo quòd mediæ duæ in ea parte non ſunt po
ſitæ, ne impediant aſpectus pronaiædis Auguſti, quæ est in medio latere
parietis baſilicæ collocata, ſpectans medium forum & ædem louis. Item
tribunal est in ea æde hemicycli ſchematis, minore curuatur a formatum.
Eius autem hemicycli in fronte est interuallum, pedum
174120M. VITRVVII introrſus curuatura pedum quindecim, utieos quiapud magiſtratus ſta-
rent, negociantes in baſilica neimpedirent.
58[Figure 58]
Supra colummas ex tribus tignis bipedalibus compactis trabes ſunt cir-
cacollocatæ, eæ{qúe} abtertijs columnis, quæ ſunt in interioriparte, reuertũ
tur ad antas, quæ à pronao procurrunt, dextra{qúe} & ſiniſtra hemicyclum
tangunt. Supra trabes contra capitula ex fulmentis diſpoſitæ pilæ ſunt
collocatæ, altæ pedibus tribus, latæ quoquouer ſus quaternis. Supra eas
175121DE ARCHITEC. LIB. V. duobus tignis bipedalibus trabes euerganeæ circa ſunt collocatæ, quibus
inſuper tranſtra cum capreolis contra zophoros, & antas, & parietes
pronai collocata, ſuſtinent unum culmẽ perpetuæ baſilicæ, alterum à me
dio ſupra pronaum ædis. Ita faſtigiorum duplex nata diſpoſitio, extrin-
ſecustecti, et interioris altæ teſtudinis, præſtant ſpeciem uenuſtam. Item
ſublata epiſtyliorum ornamenta, & pluteorum columnarum{qúe} ſuperio-
rum diſtributio, operoſam detrahit moleſtiã, ſumptus{qúe} imminuit ex ma-
gna parte ſummam. Ipſæ uero columnæ in altitudine perpetua ſub trabe
teſtudinis perductæ, & magnificentiam impenſæ, & auctoritatem operi
adaugere uidentur.
DE AERARIO, CARCERE, ET CVRIA
ordinandis. CAPVT II.
AERARIVM, cdrcer, curia foro ſunt coniungenda, ſed ita uti
magnitudo ſymmetriæ eorum foro reſpondeat, maxime quidem
curia imprimis est facienda ad dignitatem municipij ſiue ciuitatis. Et ſi
quadrata erit, quantum habuerit latitudinis, dimidia addita conſtituatur
altitudo: ſin autem oblonga fuerit, longitudo, & latitudo componatur, et
ſumma compo ſita, eius dimidia pars ſub lacunarijs altitudini detur. Præ
terea præcingendi ſunt parietes medij, coronis ex inteſtino opere, aut al-
bario, ad dimidiam partem altitudinis. Quæ ſi non erunt, uox ibi diſpu-
tantium elata in altitudinem intelle ctui non poterit eſſe audientibus. Cum
autem coronis præcincti parietes erunt, uox ab ijs morata, prius quàm in
aẽre elata dißipetur, auribus erit intellecta.
DE THE ATRO. CAP. III.
CVM forum conſtitutum fuerit, tum dcorum immortalium diebus fe
ſtis ludorum ſpectationibus eligendus est locus theatro quàm ſalu-
berrimus, uti in primo libro de ſalubritatibus in mœnium collocationibus
est ſcriptum. Per ludos enim cum coniugibus & liberis perſedentes de-
lectationibus detinentur, & corpora propter uoluptatem immota paten
tes habent uenas, in quas inſidunt aurarum flatus: qui ſi à regionibus pa-
luſtribus, aut alijs regionibus uitioſis aduenient, nocentes ſpiritus cor-
poribus infundent. Ita ſi curioſius eligetur locus theatro, uitabuntur
176122M. VITRV VII tia. Etiam{qúe} prouidendum est ne impetus habeat è meridie. Sol enim cum
implet eius rotunditatem, aẽr concluſus curuatura, ne habens poteſta-
tem uagandi uerſando conferueſcit, & candens adurit excoquit{qúe}, & im
minuit è corporibus bumores. Ideo maxime uitandæ ſunt his rebus uitio-
ſæ regiones, & eligendæ ſalubres. Fundamẽtorum autem ſi in montibus
fuerit, facilior erit ratio, ſed ſineceßitas coegerit in plano aut paluſtrilo-
co eaconſtitui, ſolidationes ſubſtructiones{qúe}, ita erunt faciendæ, quemad-
modum de fundationibus ædium ſacr arum in tertio libro est ſcriptum.
Inſuper fundamẽta lapideis & marmoreis copijs gradationes ab ſubſtru
ctione fieri debent. Præcinctiones ad altitudines theatrorum pro rata
parte faciendæ uidentur, ne altiores, quàm quanta præ cinctionis itine-
ris ſit latitudo. Si enim excelſiores fuerint, repellent & eijcient in ſupe-
riorem partem uocem, nec patientur in ſedibus ſummis, quæ ſunt ſupra
præcinctiones, uerborum caſus certa ſignificatione ad aures peruenire.
Et ad ſummam ita est gubernandum, utilinea cum ad imum gradum, &
ad ſummum extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulos{qúe} tangat,
ita uox non impedietur. Aditus complures & ſpatioſos oportet diſpone
re, nec coniunctos ſuperiores inferioribus, ſed ex omnibus locis perpetu-
os & directos ſine inuerſuris faciendos, uti cum populus dimittitur de
ſpectaculis, ne comprimatur, ſed habeat ex omnibus locis exitus ſepara-
tos ſine impeditione. Etiam diligenter est animaduertendum, ne ſit locus
ſurdus, ſed ut in eo uox quàm clarißime uagari poßit. Hoc uero fieri ita
poterit, ſi locus electus fuerit, ubi non impediatur reſonantia. Vox autem
11Vox quid.est ſpiritus fluens, & aëris ictu ſenſibilis auditui. Ea mouetur circulorũ
rotundationibus in finitis, uti ſiin ſtantem aquam lapide immiſſo naſcan-
tur innumerabiles undarum circuli creſcentes à centro, & quàmlatißime
poßint uagãtes, niſi anguſtia loci interpellauerit, aut aliqua offenſio, quæ
non patitur deſignationes earum undarũ ad exitus peruenire. Ita cum
interpellentur offenſionibus, primæ redundantes inſequentium diſturbãt
deſignationes. Eadem ratione uox ita ad circiniam efficit motiones. Sed
in aqua circuli æqua planitie in latitudinem mouentur: uox & in latitudi
nem progreditur, & altitudinem gradatim ſcandit. Igitur ut in aqua un-
darum deſignationibus, ita in uoce cum offenſio nulla primam interpella
uerit, non diſturbat ſecundam, nec inſequcntes, ſed omnes ſine
177123DE ARCHITEC. LIB. V. tia perueniunt ad imorum, & ſummorum aures. Ergo ueteres archite-
ctinaturæ ueſtigia perſecuti, indagationibus uocis ſcandẽtes theatrorum
perfecerunt gradationes, & quæſiuerunt per canonicam mathematico-
rum, & muſicam rationem, ut quæcun uox eſſet in ſcena, clarior &
ſuauior ad ſpectatorum perueniret aures. Vtienim organa in æneis lami
nis, aut corneis, dieſi, ad cordarum ſonituum clar it atem perficiuntur, ſic
theatrorum, per harmonicen ad aug endam uocem, ratiocinationes ab an
tiquis ſunt conſtitutæ.
DE HARMONIA. CAP. III.
HARMONIA autem est muſica liter atura obſcura & difficilis,
maxime quidem, quibus græce literæ non ſunt notæ: quam ſiuolu-
mus explicare, neceſſe est etiam græcis uerbis uti, quòd nonnulla eorum
latinas non habent appellationes. Ita (ut potero) quàmapertißime ex
Ariſtoxeni ſcripturis interpretabor, & eius diagr amma, ſubſcribam, fi
11Ariſtoxe-
uus muſi-
cus. nitiones{qúe} ſonituum deſignabo, uti qui diligentius attenderit, facilius per-
cipere poßit. Vox enim mutationibus cũ flectitur, aliàs fit acuta, aliàs gra
uis: duobus{qúe} modis mouetur, è quibus unus habet effectus continuatos,
alter diſtantes. Continua uox ne in finitionibus conſiſtit, ne{qúe} in loco ul
lo, efficit{qúe} terminationes non apparentes, interualla autem media pa-
tentia, uti ſermone cum dicimus, ſol, lux, flos, nox. Nunc enim nec unde in
cipit, nec ubi deſinit intelligitur, ſed ne ex acuta fact a est grauis, nec ex
graui acuta apparet auribus. Per diſtantiam autem è contrario. nam
cum flectitur in mutatione uox, ſtatuit ſe in alicuius ſonitus finitionem, de
inde in alterius, & id ultro citro{qúe} crebro faciendo inconſtans apparet
ſenſibus, uti in cantionibus cum flectentes uoces uarietatem facimus mo-
dulationis. Ita interuallis ea cum uer ſatur, & unde initium fecit, & ubi
deſijt, apparet in ſonorum patentibus finitionibus. Mediana autem
parentia interuallis obſcurantur. Genera uero modulationum ſunt
22Modula-
tionum ge
nera. tria. Primum quod Græci nominant, ἁρμοναυ. Secundum, χρῶμα.
Tertium, διάτονου. Est autem harmoniæ modulatio ab arte conce-
pta, & ea re cantio eius maxime grauem & egregiam habet auctorita-
tem. Chroma ſubtili ſolertia ac crebritate modulor um ſuauiorem habet
delectationem. Diatonon uero quòd naturalis est, facilior est
178124M. VITRV VII rum diſtantia. In his tribus generibus dißimiles ſunt tetrachordorum di-
ſpoſitiones, quòd harmonia tetrachordorum & tonos & dieſes habet bi
nas. Dieſis autem est toni pars quarta, ita in hemitonio duæ dieſes ſunt
88[Handwritten note 8]99[Handwritten note 9] collocatæ. Chromati duo hemitonia in ordine ſunt cõpoſita, tertiũ triũ
hemitoniorum est interuallũ. Diatoni duo ſunt continuati toni, tertium
hemitonium finit tetrachordi magnitudinem. Ita in tribus generibus
tetrachorda ex duobus tonis, & hemitonio ſunt peræquata. Sedipſa
cum ſeparatim uniuſcuius{qúe} generis finibus conſiderantur, dißimilem ha
bebat interuallorum deſignationem. Igitur interualla tonorum & hemi-
toniorum & tetrachor dorum in uoce diuiſit natura, finiuit{qúe} terminatio
nes eorum menſuris, interuallorum quantitate, modis{qúe} certis diſtanti-
bus conſtituit qualitates, quibus etiam artifices qui organa fabricant ex
natur a conſtitutis utendo, comparant ad concentus conuenientes eorum
perfectiones. Sonitus qui græce Φθόνλοι dicuntur, in uno quo gene-
reſunt decem et octo, è quibus octo ſunt in tribus generibus perpetui &
88[Handwritten note 8]99[Handwritten note 9] ſtantes, reliqui decem cum communiter modulantur ſunt uagantes. Stan-
tes autem ſunt, qui inter mobiles interpoſiti continent tetrachordi con-
iunctionem, & è generum diſcriminibus ſuis finibus ſunt permanentes.
Appellantur autem ſic, proslambanomenos, hypate hypaton, hypate me
ſon, meſe, nete ſynemmenon, parameſe, nete diezeugmenõ, nete hyperbo
leon. Mobiles autem ſunt, qui in tetrachordo inter immotos diſpoſiti in ge
neribus & locis loca mutant. Vocabula autem habent hæc. Parhypate
hypaton, lichanos hypatõ, parhypate meſon, lichanos meſon, trite ſynem
menon, paranete ſymmenõ, tritediezeugmenõ, paranete diezeugmenon,
trite hyperboleon, paranete hyperboleõ. Ei autem qui mouentur recipi
unt uirtutes alias. Interualla enim & diſtantias habent creſcentes. Itaque
parhypate, quæ in harmonia diſtat ab hypatedieſi, in Chromate mutata
habet hemitonium, in diatono uero tonũ. Qui lichanos in harmonia dici
tur, ab hypate diſt at hemitonium, in chroma translatus, progreditur duo
hemitonia, in diatono diſtat ab hypate tria hemitonia. Ita decem ſonitus
propter translationes in generibus efficiunt triplicem modulationum ua-
rietatem. Tetrachorda autem ſunt quin, primum grauißimum, quod
græce dicitur ***πατου. Secundum medianum, quod appellatur μέσου.
Tertium coniunctum, quod σννέμμενου, dicitur. Quartum
179125DE ARCHITEC. LIB. V. quod διεζενγυένου nominatur. Quintum quod est acutißimum græce
ὑπερβόλεου dicitur. Concentus quos natur a hominis modulari poteſt,
11φθόνγοι græce{qúe} σνμΦόνιαι dicuntur, ſunt ſex, diateſſaron, diapente, diapaſon,
diapaſon cum diateſſaron, diapaſon cum diapente, diſdiapaſon. Ideoque
& à numero nomina receperunt, quòd cum uox conſtiterit in una ſono-
rum finitione, abea{qúe} ſe flectens mutauerit, & peruenerit in quartam ter
minationem, appellatur diateſſaron, in quintam diapente, in oct auam dia
paſon, in octauam & dimidiam, diapaſon & diateſſaron, in nonam & di
midiam, diapaſon & diapẽte, in quintam decimã diſdiapaſon. Non enim
inter duo interualla, cum chordarum ſontus, aut uocis cantus factus fue-
rit, nec in tertia, aut ſexta, aut ſeptima poſſunt conſonantiæ fieri, Sed (ut
ſupra ſcriptum est) diateſſaron & diapente, ex ordine ad diſdiapaſon
conuenientes ex natura uocis congruentis habent finitiones, & ei con-
centus procreantur ex coniunctione ſonituũ, quigræce Φόνγοι dicũtur.
DE THEATRI VASIS. CAP. V.
ITA ex his indagationibus, mathematicis rationibus fiunt uaſa ærea,
pro ratione magnitudinis theatri, ea{qúe} ita fabricentur, ut cũ tangun-
tur, ſonitum facere poßint inter ſe, diate ſſaron, diapente, ex ordine ad
diſdiapaſon. Poſteainter ſedes theatri conſtitutis cellis ratione muſica
ibi collocentur, ita uti nullum parietem tangant, circa{qúe} habeantlocum
uacuum, & à ſummo capite ſpatium, ponantur{qúe} inuerſa, & habeant in
parte quæ ſpect at adſcenam, ſuppoſitos cuneos, ne minus altos ſemipe-
de, contra{qúe} eas cellas relinquantur, aperturæ inferiorum graduum cu-
bilibus, longæ pedes duos, alte ſemipedem. Deſignationes autem earune
quibus in locis conſtituantur, ſic explicentur. Si non erit ampla magnitu
dine theatrum, media altitudinis tran ſuerſaregio deſignetur, et in ea tre
decim cellæ duodecim æqualibus interuallis diſtantes confornicentur, uti
ea echea, quæ ſupraſcripta ſunt, ad neten hyperboleon ſonantia, in cellis,
quæ ſunt in cornibus extremis, utra parte prima collocentur, ſecunda
ab extremis diateſſaron ad neten diezeugmenon, tertia diateſſaron ad ne
ten parameſon, quarta diateſſaron ad neten ſyncmmenon, quinta diateſſa
ron ad meſon, ſexta diateſſaron ad hypatenmeſon, in medio unum dia-
teſſaron ad hypatenhypaton. Ita hacr atiocinatione uox ab ſcena, uti
180126M. VITR VVII centro profuſa ſe cir cumagens, tactu{qúe} feriens ſingulorum uaſorum ca-
ua, excitauerit auctam claritatem, & concentu conuenientem ſibiconſo-
nantiam. Sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo diuida
tur in partes quatuor, utitres efficiantur regiones cellarum tranſuerſe
deſignatæ, una harmoniæ, altera chromatos, tertia diatoni. Et ab imo
quæ erit prima, ea ex harmonia collocetur, ita uti in minore theatro ſu-
pra ſcriptũ est. In mediana autem parte prima, in extremis cornibus ad
chromaticen, hyperboleon habentia ſonitum ponantur: in ſecundis ab his
diateſſaron, ad chromaticen diezeugmenõ: in ter tijs diateſſaron, ad chro
maticen ſynemmenon, in quartis diateſſaron ad chromaticẽ meſon, quin-
tis diateſſaron ad chromaticen hypaton, ſextis ad parameſen, quòd et in
chromaticen hyperboleon, diapente, & ad chromaticen meſon, diateſſa
ron, habeant conſonantiæ communitatem. In medio nihil est collocandũ,
ideo quòd ſonituum nulla alia qualitas in chromatico genere ſymphoniæ
conſonantiam poteſt habere. In ſumma uero diuiſione, & regione cella-
rum, in cornibus primis ad diatonon hyperboleon, fabricata uaſa ſonitu
ponantur, in ſecundis diateſſaron ad diatonon diezeugmenon, tertijs dia
teſſaron, ad diatonon ſynemmenon, quartis diateſſaron, ad diatonon me-
ſon, quintis diateſſaron, ad diatonon hypatõ, ſextis diateſſaron ad proſ-
lambanomenon: in medio ad meſen, quod ea, & ad proslambanomenõ
diapaſon, & diatonon hypaton, diapente habet ſymphoniarum commu-
nitates. Hæc autem ſi quis uoluerit ad perfectũ facile perducere, animad-
uertat in extremo libro diagramma muſica ratione deſignatum, quod
Ariſtoxenus magno uigore & induſtria, generatim diuiſis modulationi-
bus conſtitutum reliquit, de quo ſi quis ratiocinationibus his attenderit,
& ad natur am uocis, & ad audientium delectationes, facilius ualuerit
theatrorum efficere perfectiones.
* DIAGRAMMA ILLVD COMMODIVS
hic poſſe ſubijci, uiſum nobis fuit.
18112711
## Enarmonicũ. # Chromaticum. # Diatonicum.
Stabilis
Stabilis # Tonus # Tonus # Tonus
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Stabilis # Tonus # Tonus # Tonus
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Dieſis # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
59[Figure 59]Proslambano-
menos.Hypate hypatonParhypate hypatonLichanos hypatonHypate meſonParhypate meſonLichanos meſonMeſeTrite ſynemmenonParanete ſynemmenonNete ſynemmenonParameſeTrite diezeugmenonParanete diezeugmenonNete diezeugmenonTrite hyperboleonParanete hyperboleonNete hyperboleonBT AH C T D T E AH T F T H AT T S T H AT T H AT T
182128M. VITRVVII
Dicet aliquis forte multa theatra Romæ quotannis facta eſſe, ne ul-
11Figura, cu
ius memi-
nit autor. lam rationem harumrerũ in his fuiſſe, ſed err auit in eo, quòd omnia pub
lica lignea theatra tabulationes habent complures, quas neceſſe est ſonæ
re. Hoc uero licet animaduertere etiam à citharedis, quiſuperiore tono,
22T. Tonus. cum uolunt canere, aduertunt ſe ad ſcenæ ualuas, & ita recipiunt ab ea-
33H. Hemito
nium. rum auxilio conſonantiã uocis. Cum autem ex ſolidis rebus theatr a con-
ſtituuntur, id est ex ſtructura cementorum, lapide, marmore, quæ ſonare
44A. Diateſ-
ſaron. non poſſunt, tunc ex his hacratione ſunt explicanda. Sin autem quæritur
in quo theatro ea ſint facta Romæ, non poſſumus oſtendere, ſedin Italiæ
55B. Diapẽ-
te. regionibus, & in pluribus græcorum ciuitatibus. Etiam{qúe} autoremba-
bemus. L. Mumminum qui diruto theatro Corinthiorum eius ænea Ro-
66C. Diapa-
ſon. mam deportauit, & de manubijs ad ædem lunæ dedicauit. Multi etiam ſo
lertes architecti, qui in oppidis non magnis theatra conſtituerunt, pro-
77D. Diapa
ſon & dia
teſſaron. pter inopiam fictilibus dolijs, ita ſonantibus electis, bac ratiocinations
compoſitis, perfecerunt utilißimos effectus.
88E. Diapa-
ſon & diæ
pente.
DE CONFORMATIONE THEATRI
facienda. CAPVT VI.
99F. Diſdia-
paſon.
IPSIVS autem theatriconformatio ſic est faciẽda, uti quàm magna
futura est perimetros imi, centro medio collocato cir cumagatur li-
nearotundationis, inea{qúe} quatuor ſcribantur trigona paribus lateribus
& interuallis, quæ extremamlimeam circinationis tangant, quibus etiã
in duodecim ſignorum cæleſtium deſcriptione Aſtrologi, ex muſica con-
uenientia aſtrorum, ratiocinantur.
Exbis trigonis cuius latus fuerit proximum Scenæ, earegione quæ
præcidit curuaturam circinationis, ibifiniatur ſcenæ frons, & abeoloco
per centrum par allelos linea ducatur, quæ diſiungat proſcenij pulpitum.
& orcheſtr æ regionem. Ita latius factum fuerit pulpitum, quàm Græco-
rum, quòd omnes artifices in ſcenam dant operam. In orcheſtra autem
ſenatorum ſunt ſedibus loca deſignata, & eius pulpiti altitudo ſit ne plus
pedum quin, uti qui in orcheſtra ſederint, ſpectare poßint omniũ agen-
tium geſtus. Cunei ſpectaculorum in theatro ita diuidantur, uti anguli
trigonorum, qui currunt circum curuatur am cir cinationis, dirigant
183129DE ARCHITEC. LIB. V. ænſus ſcalas{qúe} inter cuneos ad primam præcinctionem.
Supra autem alternis itineribus ſuperiores cuneimedij dirigantur.
Hiautem qui ſunt in imo, & dirigunt ſcalaria, erunt numero ſeptem, re-
liqui quin ſcenæ deſignabunt compoſitionem, & unus medius contra
ſe ualuas regias habere debet, & qui erunt dextraac ſiniſtra, hoſpitali-
um deſignabunt compoſitionem, exiremi duo ſpectabunt itinera uerſura
rum. Gradus ſpectaculorum, ubiſubſellia componantur, ne minus alti
ſint palmo pede, ne plus pede et digitis ſex. Latitudines corum ne plus pe
des duo ſemis, ne minus pedes duo conſtituantur.
DE TECTO PORTICVS THEATRI.
CAPVT VII.
TECTVM porticus, quod futurum est in ſumma gradatione, cum
ſcenæ altitudine libr atum perficiatur. Ideo quòd uox creſcẽs æqua
liter ad ſummas gradationes, & tectum perueniet. Nam ſinõ erit æqua
le, quo minus fuerit altum, uox præripietur ad eam altitudinem, ad quam
perueniet primo. Orcheſtra inter gradus imos, quam diametron habue-
rit, eius ſexta pars ſumatur, & in cornibus circum{qúe} aditus, ad eius men
ſur æ perpẽdiculum inferiores ſedes præcidantur, ct quæ præciſio fuerit,
ibiconſtituantur itinerum ſupercilia: ita enim ſatis altitudinem habebunt
corum conſormationes. Scenæ longitudo ad orcheſtræ diametron, du-
plex fieridebet. Podij altitudo ab libramento pulpiti cum corona & ly-
ſi, duodecima orcheſtræ diametri. Supra podium columnæ cũ capitulis
& fpiris altæ quarta parte eiuſdem diametri. Epiſtylia & ornamenta
carum columnarum altitudinis quinta parte. Pluteum in ſuper cum unda
& corona inferioris plutei dimidia parte, ſupra id pluteũ columnæ quar
ta parte minore altitudine ſint, quàm inferiores. Epiſtylia & ornamenta
earum columnarum quinta parte. Item ſi tertia epiſcenos futura erit, me-
diam in plutei, ſummum ſit dimidia parte. Columnæ ſummæ medianarum
minus altæ ſint quarta parte. Epiſtylia cum coronis earum columnarũ,
itẽ habeãt altitudinis quintã partem. Nec tamen in omnibustheatris ſym
mctriæ adomnes rationes, & effectus poſſunt reſpõdere, ſed oportet ar-
chitectũ animaduertere quibus proportionibus neceſſe ſit ſequi ſymme-
triã, & quibus rationibus ad loci naturam, aut magnitudine opus debeat
temperari.
184130M. VITRVVII
ROTVNDARVM MONOPTERARVM AC PE
ripterarum ædium in ſummo tholata fere
perindicata figura.
60[Figure 60]
185131DE ARCHITEC. LIB. V.
Sunt enim res, quas & in puſillo, & in magno theatro, neceſſe cstea
dem magnitudine fieri propter uſum, utigradus, diazomata, pluteos, iti-
nera, aſcenſus, pulpita, tribunalia, & ſiqua alia intercurrunt, ex quibus
neceßitas cogit diſcedere ab ſymmetria, ne impediatur uſus. Non minus
ſiqua exiguitas copiarũ, id est marmoris, materiæ, reliquarum{qúe} rerum,
quæ par antur in opere defuerint, paululum demere, aut adijcere: dumid
ne nimium improbe fiat, ſed cum ſenſu, non erit alienum. Hoc autem erit
ſi architectus erit uſu peritus: prætereaingenio mobili ſolertia{qúe} non fue
rit uiduatus. Ipſæ autem ſcenæ ſuas habeant rationes explicatas, ita uti
mediæ ualuæ ornatus habeant aulæ regiæ, dexira ac ſiniſtra hoſpitalia.
Secunàum autem ea ſpatia ad ornatus comparata (quæ loca Græci περι
άητονς dicũt, abeo, quòd machinæ ſunt in ijs locis uerſatiles trigonos ba
bentes) in ſingula tres ſint ſpecies ornationis, quæ cum aut fabularum
mutationes ſunt futuræ, ſeu deorum aduentus cum tonitribus repentinis,
uer ſentur, mutent{qúe} ſpeciemornationis in frontes. Secundum ea loca uer
ſuræ ſunt procurrentes, quæ efficiunt una à foro, altera à peregre aditus
in ſcenam.
DE TRIBVS SCENARVM GENERIBVS.
CAPVT VIII.
GENERA autem ſunt ſcenarum tria, unum quod dicitur Tragi-
cum, alterum Comicum, tertium Satyricum. Horum autem orna-
tus ſunt inter ſe dißimiles diſpari{qúe} ratione, quòdtragice deſormantur co-
lumnis, faſtigijs & ſignis, reliquis{qúe} regalibus rebus. Comicæ autem ædi
ficiorum priuatorum, & mænianorum habent ſpeciem, perfectus{qúe} fene
ſtris diſpoſitos imitatione communium ædificiorum rationibus. Satyri-
cæ uero ornantur arboribus, ſpeluncis, montibus, reliquis{qúe} agreſtibus re
bus, in topiarij operis ſpeciem deſormatis. In Græcorũ theatris non om-
niaijſdem rationibus ſunt facienda, quòd primum in ima circinatione, ut
in Latino, trigonorum quaturo, in eo quadratorũ trium anguli circina-
tionis lineam tangunt. Et cuius quadratilatus est proximum ſcenæ, præ-
cidit{qúe} curuaturam circinationis, earegione deſignatur finitio proſce-
nij, & ab ea regione adextremam circinationem curuaturæ, par
186132M. VITRVVII linea deſignatur, in qua conſtituitur frons ſcenæ, per centrum{qúe} orche-
ſtræ proſcenij regione.
Parallelos linea deſcribitur, et quæ ſecat circinationis line as, dextra
ac ſiniſtra in cornibus hemicycli centra deſignantur, & circino colloca-
to in dextra ab interuallo ſiniſtro circumagitur circinatio ad proſcenij
dextram partem. Item centro collocato in ſiniſtro cornu ab interuallo
dextro circumagitur ad proſcenij ſiniſtram partem. Ita tribus centris
hac deſcriptione, ampliorem habent orcheſtram græci, et ſcenãreceßio-
rem, minore{qúe} latitudine pulpitum, quod λογ{εῖ}ιου appellant. Ideóque
apud eos tragici & comici actores in ſcena peragunt, reliqui autem ar-
tifices ſuas per or cheſtram præſtant actiones. Itaq; ex eo ſcenici & thy
melicigræce ſeparatim nominantur. Eius logei altitudo non minus debet
eſſe pedum decem, non plus duodecim. Gradationes ſcalarum inter cune
os & ſedes, contra quadratorum angulos dirigantur ad primam præcin
ctionem, ab ea præcinctione inter eas iterum mediæ dirigantur, & ad
ſummam quoties præcinguntur, altero tanto ſemper amplificantur. Cum
hæc omnia ſumma cura ſolertia{qúe} explicata ſint, tunc etiam diligentius
est animaduertendum uti ſit electus locus, in quo leniter applicetſe uox,
neq; repulſa reſiliens incertas auribus referat ſignificationes.
Sunt enim nonnulli loci natur aliter impedientes uocis motus, uti diſſo
nantes, qui græce dicuntur κατηχ{οũ}ντες circunſonantes, qui apud eos
nominantur περικχ{οũ}ντες. Item reſonãtes, qui dicuntur ᾀντηχ{οũ}ντες,
conſonantesque, quos appellant σννηχ{οũ}ντες. Diſſonantes ſunt, in
quibus uox prima, cum est elata in altitudinem, offenſa ſuperioribus ſo
lidis corporibus, repulſa{qúe} reſiliens in imum, opprimit inſequentis uocis
elationem. Circumſonãtes autem ſunt, in quibus circumuagando coacta
uoxſe ſoluẽs in medio ſine extremis caſibus ſonans, ibiextinguitur incer
tauerborum ſignificatione. Reſonantes uero, in quibus cum in ſolido ta-
ctu percuſſa reſiliat imagines exprimendo, nouißimos caſus duplices fa-
ciunt auditu. Item conſonantes ſunt, in quibus ab imis auxiliata cum incre
mento ſcandens, ingreditur ad aures diſcreta uerborum claritate. Ita ſi in
locorum electione fuerit diligens animaduerſio, emendatus erit pruden-
tia ad utilitatem in theatris uocis effectus. Formarum autem deſcriptio-
nes inter ſe diſcriminibus his erunt notatæ, uti quæ ex quadratis
187133DE ARCHITEC. LIB. V. tur, Græcorum, quæ ex paribus trigonorũ lateribus, Latinorum habeãt
uſus. Ita his præſcriptionibus qui uoluerit uti, emendatas efficiet theatro
rum perfectiones.
DE PORTICIBVS POST SCENAM ET
ambulationibus. CAP. IX.
POST ſcenam porticus ſunt conſtituendæ, uti cum hymbres repen
tiniludos interpellauerint, habeat populus, quo ſerecipiat ex thea-
tro. Coragia{qúe} laxamentum habeant ad chorum parandum, utiſunt por
ticus Põpeianæ, item{qúe} Athenis porticus Eumenici, patris{qúe} Liberipha-
num. Et exeuntibus è theatro ſiniſtra parte odeum, quòd Athenis Peri-
cles columnis lapideis diſpoſuit, nauium{qúe} malis & antẽnis è ſpolijs per-
ſicis pertexit. Idem autem etiam incenſum Mithridatico bello rex Ario-
barzanes reſtituit, Smyrnæ ſtrategeũ. Trallibus porticus ex utraq; par-
te (ut ſcenæ) ſupra ſtadium, cæteris{qúe} ciuitatibus, quæ diligentiores ha-
buerunt architectos. Circa theatra ſunt porticus & ambulationes, quæ
uidentur ita oportere collocari, utiduplices ſint, habeantque exteriores
columnas Doricas cum epiſtylijs et ornamentis, ex ratione modulationis
Doricæ perfectas. Latitudines autem earum ita oportere fieri uidentur,
uti quãta altitudine columnæ fuerint exteriores, tantam latitudinem habe
ant ab inferiore parte columnarum extremarum ad medias, & à media-
nis ad parietes, qui circuncludunt porticus ambulationes. Medianæ autẽ
columnæ quinta parte altiores ſint, quàm exteriores, ſed aut Ionico, aut
Corinthio genere deformentur. Columnarum autem proportiones &
ſymmetriæ, non erunt ijſdem rationibus, quibus in ædibus ſacris ſcripſi.
Aliam enim in deorum templis debent habere grauitatem, aliam in por-
ticibus et cæteris operibus ſubtilitatem. Itaq; ſi Dorici generis erunt co-
lumnæ, dimetiantur earum altitudines cum capitulis in partes quindecim,
& ex eis partibus una conſtituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli ra-
tionem omnis operis erit explicatio, et in imo columnæ craßitudo fiat duo
rum modulorum. Intercolumnium quinq; & moduli dimidia parte. Al-
titudo columnæ, præter capitulum, quatuordecim modulorum. Capituli
altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorũ, & moduli ſextæ
188134M. VITRVVII tis. Cæterioperis modulationes, utiin ædibus ſacris in libro quarto ſcri-
ptum est, ita perficiantur. Sin autem Ionice columnæ fient, ſcapus præter
ſpiram & capitulum, in octo partes & dimidiam diuidatur, & ex his
una craßitudini columnæ detur. Spira cum plintho dimidia craßitudine
conſtituatur. Capituli ratio ita fiat, uti in tertio libro est demonſtratum.
Si Corinthia erit, ſcapus & ſpira, uti in Ionica: capitulum autem, quemad
modum in quarto libro est ſcriptum, ita habeat rationem: ſtylobatis{qúe}
adiectio, quæ fit per ſcamillos impares, ex deſcriptione, quæ ſupra ſcrt-
pta est in libro tertio, ſumatur. Epiſtylia, coronæ, cætera{qúe} omnia, ad co-
lumnarum rationem, ex ſcriptis uoluminum ſuperiorum explicentur.
Media uero ſpatia, quæ erunt ſub diuo inter porticus, adornãda uiridi
bus uidentur, quòd hypæthræ ambulationes habent magnam ſalubrita-
11Hypæteæ
ambulatiotem. Et primum oculorum, quòd ex uiridibus ſubtilis & extenuatus aër,
propter motionem corporis influens perlimat ſpeciem, & ita auferens
ex oculis humorem craſſum, aciem tenuem & acutam ſpeciem relinquit.
Præterea cum corpus motionibus in ambulatione caleſcat, humores ex
membris aër exugendo, imminuit plenitates, extenuat{qúe} dißipando, quòd
plus inest, quàm corpus poteſt ſuſtinere. Hoc autem ita eſſe ex eo licet a-
nimaduertere, quòd ſub tectis cum ſint aquarum fontes, aut etiam ſub ter
rapaluſtris abundãtia, ex his nullus ſurgit humor nebuloſus, ſed in aper
tis hypæthris{qúe} locis, cũſol oriens uapore tangit mundum, ex humidis &
abundantibus excitat humores, & etiam conglobatos in altitudinem tol-
lit. Ergo ſi ita uidetur, uti in hypæthris locis, ab aëre humores ex corpo-
ribus exugantur moleſtiores, quemadmodum ex terra per nebulas uiden
tur, non puto dubium eſſe, quin amplißimas & ornatißimas ſub diuo hy-
pæthris{qúe} collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes. Eæ autem, uti
ſint ſemper ſiccæ & nõlutoſæ, ſic erit faciendũ. Fodiantur & exinaniã-
tur quàmaltißime, & dextra atq; ſiniſtra ſtructiles cloacæ fiant, in{qúe} ea-
rum parietibus, qui ad ambulationem ſpectauerint, tubuli inſtruãtur in-
clinati faſtigio in cloacis. His perfectis compleantur ealoca carbonibus,
deinde inſuper ſabulone eæ ambulationes ſternantur & exæquentur, ita
propter carbonum natur alemraritatem, & tubulorum in cloacas inſtru
ctionem, excipientur aquarum abundantiæ, & ita ſiccæ, & ſine humore
perfectæ fuerint ambulationes. Præterea in his operibus the ſauri
189135DE ARCHITEC. LIB. V. ciuitatibus in neceſſarijs rebus à maioribus conſtituti. In concluſionibus
enim reliqui omnes faciliores ſunt apparatus, quàm lignorum. Sal enim
facile ante importatur, frumenta publice priuatim{qúe} expeditius conge-
runtur, & ſideſint, holeribus, carne, ſeu leguminibus defenditur. Aquæ
foſſuris puteorum, & de cœlo repentinis tempeſtatibus ex tegulis exci-
piuntur. Delignatione, quæ maxime neceſſari est ad cibum excoquen-
dum, difficilis & moleſta est apparatio, quòd & tarde comportatur, &
plus conſumitur. In eiusſmoditemporibus, tunc eæ ambulationes aperiun
tur, & menſuræ tributim ſingulis capitibus deſignantur. Ita duas res
egregias hypæthræ ambulationes præſtant, unam in pace ſalubritatis, al
teram in bello ſalutis. Ergo his rationibus, ambulationum explicationes
non ſolum poſt ſcenam theatri, ſed etiam omniũ deorum templis effectæ,
magnas ciuitatibus præſtare poterunt utilitates. Quoniam hæc ànobis
ſatis uidentur eſſe expoſita, nunc inſequentur balnearum diſpoſitionum
demonſtrationes.
DE BALNEARVM DISPOSITIONIBVS
& partibus. CAPVT X.
PRIMVM eligendus locus est quàmcalidißimus, id est, auerſus à
Septentrione & Aquilone. Ipſa autem caldaria tepidaria{qúe} lumen
habeant ab occidente hyberno. Sin autem natura loci impedierit, utiq; à
meridie, quòd maxime tempus lauandi à meridiano ad ueſperum est con-
ſtitutũ: & item est animaduertendũ, uti caldaria muliebria uirilia{qúe} con-
iuncta, & in ijſdem regionibus ſint collocata. Sic enim efficietur, ut in
uaſaria ex hypocauſto communis ſit uſus eorum utris{qúe}. Ahena ſupra hy
pocauſtum tria ſunt componenda, unum caldarium, alterum tepidarium,
tertium frigidarium: & ita collocãda, uti ex tepidario in caldarium, quan
tum aquæ caldæ exierit, influat. De frigidario in tepidarium ad eundem
modum, teſtudines{qúe} alueorum ex communi hypocauſicale facientur.
190136M. VITRVVII
BALNEARVM DISPOSITIO ET EARVM
interiorum membrorum affigurata conſtructio.
61[Figure 61]A B C D
191137DE ARCHITEC. LIB. V.
Suſpenſuræ caldariorum ita ſunt faciendæ, utiprimum ſeſquipedali-
bus tegulis ſolum ſternatur inclinatum ad hypocauſim, utipila cum mitta
tur, nõ poßit intro reſiſtere, ſed rurſus rcdeat ad præfurnium, ipſa per ſe
ita fiãma facilius peruagabitur ſub ſuſpenſione, ſupra{qúe} laterculis beſſali
bus pilæ ſtruantur ita diſpoſitæ, uti bipedales tegulæ poßint ſupra eſſe
collocatæ. Altitudinem autem pilæ habeant pedum duorum, eæ{qúe} ſtruan-
tur argilla cum capillo ſubacta, ſupra{qúe} collocẽtur tegulæ bipedales, quæ
ſuſtineant pauimentum. Concamer ationes uero ſiex ſtructura factæ fue-
rint, erunt utiliores. Sin autem contignationes fuerint, figlinũ opus ſubij-
ciatur. Sed hoc ita erit faciendum. Regulæ ferreæ aut arcus fiant, eæ{qúe} un
cinis ferreis ad contignationem ſuſpendantur quàm creberrimis, eæ{qúe} re
gulæ ſiue arcus ita diſponantur, ut tegulæ ſine marginibus ſedere in dua-
bus inuehi{qúe} poßint, & ita totæ concamer ationes in ferro nitentes ſint
perfectæ, earum{qúe} camerarum ſuperiora coagmenta ex argilla cum capil
lo ſubacta liniantur. Inferior autem pars, quæ ad pauimentum ſpectat,
primum teſta cum calce trulliſſetur, deinde opere albario ſiue tectorio
poliatur, eæ{qúe} cameræ in caldarijs ſiduplices factæ fuerint, meliorem ha-
bebunt uſum. Non enim àuapore humor corrumpere poterit materiem
contignationis, ſed inter duas camer as uagabitur. Magnitudines autem
balnearum uidẽtur fieri pro copia hominum. Sint autem ita compoſitæ.
Quanta longitudo fuerit, tertia demptalatitudo ſit, præter ſcholã labri-
& aluei. Labrum uti ſub lumine faciendum uidetur, ne ſtantes circum,
ſuis umbris obſcurent lucem. Scholas autem labrorum ita fierioportet
ſpatioſas, ut cum priores occupauerintloca, circum ſpectantes reliquire
cte ſtare poßint. Aluei autem latitudo inter parietem & pluteum, ne mi-
nus ſit pedes ſenos, ut gradus inferior inde auferat, & puluinus duos pe-
des. Laconicum, ſudationes{qúe} ſunt coniungendæ tepidario, eæ{qúe} quàmla
tæ fuerint, tantam altitudinem habeãt ad imam curuatur am bemiſpherij,
medium{qúe} lumen in hemiſpherio relinquatur, ex eo{qúe} clypeum æneum ca-
tenis pendeat, per cuius reductiones & demißiones perficietur ſudatio-
nis temper atura, ipſum{qúe} ad circinũ fieri oportere uidetur, ut æqualiter
à medio, flammæ uaporis{qúe} uis per curuaturæ rotũdationes peruagetur.
192138M. VITRVVII
DE PALESTRARVM AEDIFICATIONE
& xyſtis. CAPVT XI.
NVNC mihiuidetur (tametſinon ſint Italicæ conſuetudinis) pa-
leſtr arum ædificationes tradere explicate, & quemadmodũ apud
Græcos conſtituantur monſtrare. Conſtituuntur autem in tribus portici
bus exedræ ſpatioſæ, habentes ſedes, in quibus Philoſophi, Rhetores, reli-
qui{qúe} quiſtudijs delectantur, ſedentes diſputare poßint. In paleſtris peri-
ſtylia quadrata ſiue oblonga ita ſunt facienda, uti duorum ſtadiorum ba-
beant ambulationis circuitionem, quod Græciuocant διανλὸυ, ex qui-
bus tres porticus ſimplices diſponantur, quarta{qúe} quæ ad meridianas re
giones est conuerſa, duplex, uti cum tempeſtates uentoſæ ſunt, non poßit
aſpergo in interiorem partem peruenirc. In duplici autem porticu collo-
centur hæc membra. Ephœbeum in medio (hoc autem est exedra am-
plißima cum ſedibus, quæ tertia parte longior ſit quàm lata) ſub dextro
corticeum, deinde proxime conniſterium, à connifterio inuerſura porti-
cus frigida lauatio, quam Græci λοντρὸυ uocitant, ad ſiniſtram ephœbei
elæotheſium, proxime autem elæotheſium, frigidarium, ab eòque iter in
propnigeum in uerſur a porticus, proxime autem introrſus è regione fri-
gidarij collocetur concamerata ſudatio, longitudine duplex, quàm latitu
dine, quæ habeat in uerſuris ex una parte laconicum ad eundem modum
(uti ſupra ſcriptum est) compoſitum. Ex aduerſo laconici, caldam laua
tionem. In paleſtra periſtylia (quemadmodum ſupra ſcriptum est) ita
debent eſſe perfecte diſtributa. Extrà autem diſponantur porticus tres,
una ex periſtylio exeuntibus, duæ dextra at ſiniſtra ſtadiatæ. Ex quibus
una, quæ ſpectauerit ad ſeptentrionem, perficiatur duplex amplißima la
titudine: altera ſimplex ita facta, uti in partibus, quæ fuerint circa parie-
tes & quæ erunt ad columnas, margines habeant uti ſemitas, non minus
pedum denum, medium{qúe} excauatum, uti gradus bini ſint in deſcenſuſeſ-
quipedali à marginibus ad planitiem. Quæ planities ſit ne minus lata pe
dum duodecim. Ita quiueſtiti ambulauerint circum in marginibus, non
impedientur ab cunctis ſe exercẽtibus. Hæc autem porticus ξνςὸς apud
Græcos uocitatur, quód Athletæ per hyberna tẽpora in tectis ſtadijs ex-
ercentur. Faciunda autem xyſta ſic identur, ut ſint inter duas
193139DE ARCHITEC. LIB. V. ſyluæ, aut platanones, & in his perficiantur inter arbores ambulationes
ibi{qúe} ex opere ſignino ſtationes. Proxime autem xyſtum & duplicẽ porti
cum, deſignẽtur hypæthræ ambulationes, quas Græcì ϖερμιδας,
noſtrixyſta appellant, in quas per byemem ex xyſto ſereno cœlo athletæ
prodeuntes exercẽtur. Poſt xyſtum autem ſtadium, ita figuratum, ut poſ-
ſint hominum copiæ cum laxamẽto athletas certantes ſpectare. Quæ in
œnibus neceſſaria uidebantur eſſe, ut apte diſponantur, perſcripſi.
DE PORTVBVS ET STRVCTVRIS IN
aqua faciendis. CAP. XII.
DE oportunitate autem portuum non est prætermittendum, ſed
quibus rationibus tueantur naues in his tempeſtatibus, explican-
dum. Hi autem natur aliter ſiſint poſiti, habeãt{qúe} acroteria ſiue promon
toria procurrentia, ex quibus introrſus curuaturæ ſiue uer ſuræ exloci
natur a fuerint conformatæ, maximas utilitates uidentur habere. Circum
enim porticus, ſiue naualia ſunt facienda, ſiue ex porticibus aditus ad
emporia, turres{qúe} ex utra parte collocandæ, ex quibus catenæ traduci
per machinas poßint. Sin autem non natur alem locum, ne idoneum ad
tuendas ab tempeſtatibus naues habuerimus, ita uidetur eſſe faciendum,
uti ſinullum flumen in his locis impedierit, ſed erit ex una parte ſtatio,
tunc ex altera parte ſtructuris ſiue aggeribus expediantur progreſſus,
& ita conformandæ portuum concluſiones. Eæ autem ſtructuræ, quæ in
aqua ſunt futuræ, uidentur ſic eſſe faciendæ, uti portetur puluis à regioni
bus, quæ ſunt à cumis continuatæ adpromontoriũ Mineruæ, is{qúe} miſcea-
tur uti in mortario duo ad unum reſpõdeant: deinde tunc in eo loco, qui
definitus erit, arcæ ſtipitibus robuſteis & catenis incluſæ in aquam de-
mittendæ deſtinandæ{qúe} firmiter. Deinde inter eas ex tranſtillis inferior
pars ſub aqua exæquanda & purganda, & cementis ex mortario mate-
ria mixta (quemadmodum ſupra ſcriptum est) bicongerendum, doni-
cum compleatur ſtructuræ ſpatium, quod fuerit inter arcas. Hoc autem
munus naturale habent ealoca, quæ ſupra ſcripta ſunt.
Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi, deſtinatæ arcæ
non poluerint contineri, tũc ab ipſa terra ſiue crepidine puluinus
194140M. VITRVVII firmißime ſtruatur. Is{qúe} puluinus exæquata ſtruatur planitie minus, qu@
dimidiæ partis: reliquum, quod est proxime litus, proclinatum latus ha-
beat. Deinde adipſam aquam & latera, puluino circiter ſeſquipedales
margines ſtruantur æquilibres ei planitiæ, quæ ſupra ſcripta est. Tunc
proclinatio ea impleatur arena, & exæquatur cum margine in planitia
puluini. Deinde inſuper eam exæquationem pila quàm magna conſti-
tuta fuerit, ibiſtruatur, eáque cum erit extructa, relinquatur ne minus
quàm duos menſes, ut ſicceſcat. Tunc autem ſuccidatur margo, quæ ſuſti-
net arenam. Ita arena fluctibus ſubruta efficiet in mare pilæ præcipita-
tionem.
Hac ratione quotieſcun opus fuerit, in aquam poterit eſſe progreſ-
ſus. In quibus autem locis puluis non naſcitur, his rationibus erit facien-
dum, utiarcæ duplices relatis tabulis & catenis colligatæ ineo loco, qui
finitus erit, conſtituantur, & inter deſtinatas creta meronibus ex ulua pa
luſtrifactis calcetur. Cum ita bene calcatum & quàmdenſißime fuerit,
tunc cocleis, rotis, tympanis collocatis, locus qui in ea ſeptione finitus fue
rit, exinaniatur ſicceturque, & ibiinter ſeptiones fundament a fodian-
tur. Si terrena erunt, uſ ad ſolidum craßiora quàm murus, qui ſupra fu
turus erit, exinaniatur, ſiccetur{qúe}, & tunc ſtructura ex cementis calce et
arena compleatur. Sin autem mollis locus erit, palis uſtilatis alneis, aut
oleagineis, autrobuſteis configatur, & carbonibus compleatur, quemad
modum in theatrorum & murifundationibus est ſcriptum.
Deinde tunc quadrato ſaxo murus ducatur iunct uris quàmlongißi-
mis, uti maxime medij lapides coagmentis contineantur. Tunc qui locus
erit inter murum, ruder atione ſiue ſtructura compleatur. Ita erit uti poſ-
ſit turris inſuper ædificari. His perfectis naualiorum ea erit ratio, ut con
ſtituantur ſpectantia maxime ad ſeptentrionem, nam meridianæ regio-
nes propter æſtus, cariem, tineam, teredines, reliqua{qúe} beſtiarum nocẽti-
um genera procreant, alendo{qúe} conſeruant, ea{qúe} ædificia minime ſunt ma
terianda propter incendia. Demagnitudinibus autem finitio nulla debet
eſſe, ſed faciunda ad maximum nauium modum, uti & ſi maiores naues
ſubductæ fuerint, babeant cum laxamento ibicollocationem. Quæ ne-
ceſſaria ad utilitatem in ciuitatibus publicorum locorum ſuccurrere mihi
potuerunt, quemadmodũ conſtituantur & perficiantur, in hoc
195141DE ARCHITEC. LIB. VI. ſcripſi. Priuatorum autem ædificiorum utilitates, & eorumſymmetria
in ſequenti uolumine ratiocinabor.
M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER SEXTVS.
ARISTIPPVS PHILOSOPHVS SOCRA
ticus, naufragio cum eiectus ad Rhodienſium li-
tus animaduertiſſet geometrica ſchemata deſcri-
pta, exclamauiſſe ad comites ita dicitur, Bene
ſperemus, hominum enim ueſtigia uideo, ſtatim{qúe} in
oppidum Rhodum contendit, & recta gymnaſium
deuenit, ibi{qúe} de philoſophia diſputans muneribus est donatus, ut non tan
tum ſe ornaret, ſed etiam eis, qui unà fuerant, ueſtitum & cætera, quæ
opus eſſent ad uictum præſtaret. Cum autem eius comites in patriam re-
uerti uoluiſſent, interrogarent{qúe} eum quid nam uellet domum renuncia-
ri. Tunc ita mandauit dicere, eiuſmodi poſſeßiones & uiatica liberis
11NOTA. oportere parari, quæ etiam è naufragio unà poſſent enatare. Nam ea
uera præſidia ſunt uitæ, quibus ne fortunæ tempeſtas iniqua, ne publi
carum rerum mutatio, nc belli uaſtatio poteſi nocere. Non minus eam
ſententiam augendo Theophraſtus, hortando, doctos potius eſſe quàm pe
cuniæ confidentes, ita ponit, Doctum ex omnibus ſolum, ne in alienis
locis peregrinum, ne amißis familiaribus & neceſſarijs, inopem amico
rum: ſed in omnicititate eſſeciuem, difficiles{qúe} fortunæ, ſine timore poſſe
deſpicere caſus. At qui non doctrinarum, ſed ſelicitatis præſidijs putaret
ſe eſſe uallatum, labidis itineribus uadentem, non ſtabili, ſed infirma con-
flictari uita. Epicurus uero non dißimiliter ait. Pauca ſapientibus fortu-
nam tribuere, quæ autem maxima & neceſſaria ſunt, animi mentis{qúe} co-
gitationibus gubernari.
Hæc ita eſſe plures Philoſophi dixerunt, nõ minus etiã Poetæ, qui anti
quas comedias græce ſcripſerunt, & eaſdem ſentẽtias uer ſibus in ſcena
pronũciauerũt, Euchrates, Chionides, Ariſtophanes, maxime etiã
196142M. VITRVVII Alexis, qui Athenienſes ait, ideo oportere laudari, quòd omnium Græco
rum leges cogunt parentes ali à liberis, Athentenſium nõ omnes, niſieos
qui liber os artibus erudiſſent. Omnia enim muner a fortunæ cum dantur,
ab ea facillime adimuntur, diſciplinæ uero coniunct æ cum animis, nullo
tempore deficiunt, ſed permanent ſtabiliter ad ſummum exitum uitæ.
Ita ego maximas infinitasque parentibus ago, at habeo gratias, quòd
Athenienſium legem probantes me arte erudiendum cur auerunt, & ca,
quæ non poteſt eſſe probata ſine liter atura encyclyo{qúe} doctrinarum om-
nium diſciplina. Cum ergo & parentum cura, & præceptorum doctri-
nis auctas haberem copias diſciplinarum, philologis & philotechnis re-
bus, comment ariorum{qúe} ſcripturis me delectans, eas poſſeßiones animo
paraui, è quibus hæc est fructuum ſumma, nullam plus habendineceßita-
tem, eam{qúe} eſſe proprietatem diuitiarum mdxime, nihil deſiderare. Sed
11Diuitiæ ue
ræ nihil de
ſiderare. ſorte nonnulli hæc leuia iudic antes, putãt eos eſſe tantum ſapientes, qui pe
cunia ſunt copioſi. Ita pleri{qúe} ad id propoſitum contendentes, audacia
adhibita cum diuitijs etiam notitiam ſunt conſecuti Ego autem Cæſar, nõ
ad pecuniam par andam ex arte dedi ſtudium, ſed potius tenuitatem cum
bona fama, quàm abundantiam cum infamia ſequendam probaui, ideo no
ticies parum est adſecuta, ſed tamẽ his uoluminibus æ ditis (ut ſpero) po-
ſteris etiam ero notus. Ne est mirandum, quid ita pluribus ſim igno-
tus. Cæteriarchitectirogant & ambiunt, ut architectentur, mihi autem
à præceptoribus est traditum, rogatum non rogantem oportere ſuſcipe-
re curam, quod ingenuus color mouetur pudore, petendo rem ſuſpicio-
ſam. Nam beneſicium dantes non accipientes ambiuntur. Quid enim pu
temus ſuſpicari, quirogetur de patrimonio ſumptus faciendos committe-
re gratiæ petentis, niſi quàd prædæ compendij{qúe} eius cauſa iudicet facien-
dum? Ita maiores primum à genere probatis, opera tradebant archite-
ctis. Deinde quærebant ſihoneſte eſſent educati, ingenuo pudori, non au
daciæ proteruitatis committendum iudicantes. Ipſi autem artifices non
erudie bant niſi ſuos liberos, aut cognatos, & eos uiros bonos inſtituebãt,
quibus tantarumrerum fidei, pecuniæ ſine dubitatione permitterentur.
Cum autem animaduerto ab indo ctis & imperitis tantæ diſciplinæ magni
tudinem iactari, & ab his qui non modo architecturæ, ſed omnino ne fa-
bricæ quidem noticiam habent, non poſſum non laudare patres
197143DE ARCHITEC. LIB. VI. eos, qui liter aturæ fiducia confirmati per ſe ædificantes, ita iudicant, ſi im
peritis ſit committendum, ipſos potius digniores eſſe ad ſuam uolunta-
tem, quàm ad alienam pecuniæ conſumere ſummam. Ita nemo artem ul
lam aliam conatur domi facere, uti ſutrinam, uel fullonicam, aut ex cæte-
ris, quæ ſunt faciliores, niſi architectur am, ideo quod qui profitentur non
arte uera, ſed falſo nominãtur architecti. Quasob res corpus architectu
ræ, rationes{qúe} eius putaui diligentißime conſcribendas, opinans id munus
omnibus gentibus non ingratum ſuturum. Igitur quoniam in quinto de
oportunitate communium operum per ſcripſi, in hoc uolumine priuato-
rum ædiſiciorũ ratiocinationes, & commenſus ſymmetriarũ explicabo.
DE DIVERSIS REGIONVM QVALITA-
tibus, & uarijs cœli aſpectibus, ſecundum quos ſunt
ædiſicia diſponenda. CAPVT I.
HAEC autem ita erunt recte diſpoſita, ſi primo animaduerſum ſu@
rit, quibus regionibus, aut quibus inclinationibus mundi conſtitu-
antur. Nam{qúe} aliter Aegypto, aliter Hiſpania, non eodem modo Ponto,
dißimiliter Romæ, item cæteris terrarum & regionum proprietatibus
oportere uidentur conſtitui genera ædificiorum: quòd alia parte ſolis
curſu premitur tellus, alia longe ab eo diſtat, alia per medium temper a-
tur. Igitur uti conſtitutio mundi ad terr æ ſpatium inclinatione ſigniſeri
circuli, & ſolis curſu, diſparibus qualitatibus natur aliter est collocata,
ad eundem modum etiam ad regionum rationes cœli{qúe} uarietates, uiden-
tur ædificiorum debere dirigi collocationes. Sub ſeptentrione ædiſiciate-
ſtudinata, & maxime concluſa & non patientia, ſed conuerſa ad calidas
partes oportere fieriuidentur. Contra autem ſub impetu ſolis, meridia-
nisregionibus quòd premuntur à calore patentiora conuerſa{qúe} ad ſeptẽ-
trionem & aquilonẽ ſunt faciunda: ita quòd ultro natura lædit, arte erit
emendandum. Item reliquis regionibus ad eundem modum temperari,
quemadmodum cœlum est ad inclinationem mundi collocatum. Hæc au-
tem ex natur a rerum ſunt animaduertenda & conſider anda. at etiam
ex membris corporibus{qúe} gentium obſeruanda. Nam ſol, quibus locis
mediocriter profundit uapores, in his cõſeruat corpora tẽperata,
198144M. VITRVVII proxime currendo deflagrat, eripit exugendo temperatur am humoris.
Contra uero refrigeratis regionibus, quòd abſunt à meridie longe, non
exhauritur à caloribus humor, ſed ex cœlo roſidus aër in corpor a fun-
dens humorem, efficit ampliores corporatur as, uocis{qúe} ſonitus grauio-
res. Ex eo quo ſub ſeptentrionibus nutriuntur gentes immanibus cor-
poribus, candidis coloribus, directo capillo & rufo, oculis cæſijs, ſan-
guine multo: quoniã ab humoris plenitate, cœli{qúe} refriger ationibus ſunt
conformati. Qui autem ſunt proximi ad axem meridianum, ſubiectique
ſolis curſui breuioribus corporibus, colore fuſco, criſpo capillo, oculis ni
gris, cruribus inualidis, ſanguine exiguo, ſolis impetu perficiuntur. Ita
etiam propter ſanguinis exiguitatem timidiores ſunt ſerro reſiſtere, ſed
ardores ac ſebres ſuſferunt ſine timore, quod nutrit a ſunt eorum mem-
bra cum ſeruore. Ita corpora quæ naſcuntur ſub ſeptentrione, à ſebri
ſunt timidiora & imbecilla: ſanguinis autem abundantia, ſerro reſiſtunt
ſine timore. Non minus ſonus uocis in generibus gentium diſpares et uari
as habet qualitates, ideo quod terminatio orientis & occidentis circater
ræ libr ationem, qua diuiditur pars ſuperior & inferior mundi, habere ui
detur libr atam natur ali modo circuitionem, quam etiam Mathematici
orizonta dicunt. Igitur quoniam id habemus certũ animo ſuſtinentes, à la
bro, quod est in regione ſeptẽtrionali, line a traiecta ad id quod eſt ſuper
meridianum axem, abeo{qúe} alter am obliquam in altitudinem ad ſummum
cardinem, qui est poſt ſtellas ſeptentrionum, ſine dubitatione animaduer
temus ex eo eſſe ſchema trigoni mundo, uti organi, quam σαμβ\’νκην
Græci dicunt.
Ita quod est ſpatium proximũ imo cardini ab axis line a in meridia-
nis finibus, ſub eo loco quæ ſunt nationes, propter breuitatem altitudinis
ad mundum, ſonit um uocis faciunt tenuem & acutißimum, uti in organo
chorda, quæ est proxima angulo. Secundum eam autem reliquæ ad medi-
am Græciam remiſſiores efficiũt in nationibus ſonorum ſcanſiones. Item
à medio in ordinem creſcendo ad extremos ſeptentriones, ſub altitudine
cœli nationum ſpiritus ſonitibus grauioribus ab natur a rerum exprimũ-
tur. Ita uidetur mũdi conceptio tota, propter inclinationẽ, conſonantißi-
me per ſolis temper atur ã ad harmoniam eſſe compoſita. Igitur quæ na-
tiones ſunt inter axis meridiani cardinẽ, et ſeptẽtrionalis medio
199145DE ARCHITEC. LIB. VI. uti in diagrammate muſico medianæ uocis habent ſonitum in ſermone:
quæ{qúe} progredientibus ad ſeptentrionem ſunt nationes, quòd altiores ha
bent diſtantias ad mundũ, ſpiritus uocis habentes humore repletos ad hy-
patos, & proslambanomenos à natur a rerum ſonitu grauiore cogũtur:
uti eadem ratione medio progre lientibus ad meridiem gentes, paraneta-
rum acutißimam ſonitu uocis pcrficiunt tenuitatem. Hoc autem uerum
eſſe ex humidis naturæ locis, grauiora fieri, & ex ſeruidis acutiora, licet
ita experiendo animaduertere. Calices duo in una ſornace æquæ cocti
æquo{qúe} pondere, ad crepitum{qúe} uno ſonitu ſumantur, ex his unus in aquã
demittatur, poſtea ex aqua eximatur, tunc utri tangantur. Cum enim
ita factum fuerit, largiter inter eos ſonitus diſcrepabit, æquo{qúe} pondere
non poterunt eſſe. Ita & hominum corpora uno genere figurationis, &
una mundi coniunctione concepta, alia propter regionis ar dorem acutũ
ſpiritum aẽris exprimunt tactu, alia propter humoris abundantiam gra-
uißimas effundunt ſonorum qualitates. Item propter tenuitatẽ cœli, me-
ridianæ nationes ex acuto ſeruore, mente expeditius celerius{qúe} mouentur
ad conſiliorum cogitationes. Septentronales autem gentes inſuſæ craßi-
tudine cœli, propter obſtantiam aẽr is humore reſrigeratæ, ſtupentes ha-
bent mentes. Hoc autem ita eſſe à ſerpentibus licet aſpicere, quæ per calo
rem cum exhauſtã habent humoris refriger ationem, tunc acerrime mo-
uentur, per brumalia autem & hyberna tempora mutatione cœli refrige
ratæ, immotæ ſunt ſtupore: it a non est mir andum ſi acutiores efficit cali-
dus aër hominum mentes, reſriger atus autem contr a tardiores. Cum ſint
autem meridianæ nationes animis acutißimis, infinita{qúe} ſolertia conſilio-
rum, ſimul ad fortitudinem ingrediuntur, ibi ſuccumbunt, quòd habent
exuct as ab ſole animorum uirtutes. Qui uero refriger atis naſcuntur re-
gionibus, ad armorum uehementiã paratiores ſunt, magnis{qúe} uiribus ru-
unt ſine timore, ſed tarditate animi ſine conſider antia irruentes, ſine ſo-
lertia, ſuis conſilijs refringuntur. Cum ergo ab natur a rerum hæc ita ſint
in mundo collocata, ut omnes nationes immoder atis mixtionibus ſint di-
ſpar atæ, placuit, ut inter ſpatia totius orbis terrarum, regionum{qúe} medio
mundi populus Romanus poßideret fines. Nam{qúe} temper atißimæ ad u-
tram partem, & corporum membris, animorum{qúe} uigoribus, pro ſor-
itudine ſunt in Italia gentes. Quemadmodum enim Iouis ſtella,
200146M. VITRVVII Martis ſeruentißimam, & Saturni frigidißimam media currens tempera
tur, cadem ratione Italia inter ſeptentrionalem meridianam{qúe} ab utra
parte mixtionibus temper at as & inuictas habet laudes. Ita conſilijs re
fringit Bar barorum uires, ſortimanu meridianorum cogitationes. Ita di
uina mens ciuitatẽ populi Romani egr@ ia temper ata{qúe} regione colloca-
uit, utiorbis terrarum imperio potiretur. Quod ſi ita est, uti dißimiles
regiones ab inclinationibus cœli, uarijs generibus ſint comparatæ, &
ut etiam natur æ gentium diſparibus animis, & corporum ſiguris, quali-
tatibus{qúe} naſcerentur, non dubitamus ædificiorum quo rationes ad na
tionum gentium{qúe} proprietates apte diſtribui debere, cum habeamus ab
ipſa rerum natur a ſolertem et expeditam monſtr ationem. Quoad potui
ſumma ratione proprietates locorũ ab natur a rerum diſpoſitas animad-
uertere, expoſui, & quemadmodũ ad ſolis curſum et inclinationes cœli,
oporteat ad gentium figuras conſtituere ædificiorum qualitates dixi.
Ita nunc ſingulorum generum in ædificijs commenſus ſymmetriarum,
& uniuerſos, & ſeparatos breuiter explicabo.
DE AEDIFICIOR VM PRIVATORVM
proportionibus & menſuris. CAP. II.
NVLLA architecto maior cura eſſe debet, niſi uti proportioni-
bus ratæ partis habeant ædificia rationum exactiones. Cum ergo
conſtituta ſymmetriarum ratio ſuerit, & commenſus ratiocinationibus
explicati, tunc etiam acumimis est proprium prouidere ad natur am loci,
aut uſum, aut ſpeciem, & detractionibus uel adie ctionibus terper atur as
efficere, uti cum de ſymmetria ſit detr actum aut adiectum, id uideatur re
cte eſſe for matum, ſic ut in aſpectu nibil deſideretur. Alia enim ad manũ
ſpecies eſſe uidetur, alia in excelſo, non eadem in concluſo, dißimilis in a-
perto, in quibus magni iudicij est opera, quid tandem faciendum ſit. Non
enim ueros uidetur habere uiſus effectus, ſed fallitur ſæpe ab eius iudicio
mens. Quemadmodum etiam in ſcenis pictis uidentur columnarum pro-
iecturæ, mutilorum ccphoræ, ſignorum figuræ prominentes, cum ſit ta-
bula ſine dubio ad regulam plana, ſimiliter in nauibus remi, cum ſint ſub
aqua directi, tamen oculis inſractiuidentur, & quatenus eorum
201147DE ARCHITEC. LIB. VI. tangunt ſummam planitiem liquoris, apparent (uti ſunt) directi. Cum ue
ro ſub aqua ſunt demißi, per natur æ perlucidãr aritatem, remittunt end-
tantes ab ſuis corporibus fluentes imagines ad ſummam aquæ planitiem,
at ibi commotæ efficere uidentur infractum remorum oculis aſpectum.
Hoc autem, ſiue ſimulacrorum impulſu, ſcur adiorum ex oculis effuſioni
bus (uti phyſicis placet) uideamus, utra ratione uidetur ita eſſe, uti fal-
ſa iudicia oculorum habeat aſpectus. Cum ergo quæ ſunt uera falſa uide-
antur, et nonnulla aliter quàm ſunt oculis probentur, non puto oportere
eſſe dubium, quin ad locorum naturas aut neceßitates, detractiones, aus
adiectiones fieri debeant: ſed ita ut nihil in his operibus deſideretur. Hæc
autem etiam ingeniorũ acuminibus, non ſolum doctrinis efficiuntur. Igi-
tur ſtatuenda est primum ratio ſymmetriarum, à qua ſumatur ſine du-
bitatione commutatio. Deinde explicetur operis futuri & locorum imum
ſpatium, longitudinis & latitudinis, cuius cum ſemel fuerit conſtituta ma
gnitudo, ſequatur eam proportionis ad decorem apparatio, uti nonſit
conſiderantibus aſpectus eurythmiæ dubius, de qua quibus rationibus
efficiatur, est mihi pronunciandum. Primum{qúe} de cauis æ dium uti fieridc
beant, dicam.
DE CAVIS AEDIVM. CAP. III.
CAVA ædium quin generibus ſunt diſtincta, quorum ita figur æ
nominãtur. Tuſcanicum, Corinthium, Tetraſtylon, Diſpluuiatum,
Teſtudinatum. Tuſcanica ſunt, in quibus trabes in atrij latitudine traie-
ct æ habeant interpenſiua & colliquias, ab angulis parietum ad angulos
tignorum intercurrentes: item aſſeribus ſtillicidiorum in medium com-
pluuium deiectus.
CAVAEDII TVSCANICI FIGVRA.
202148 62[Figure 62]
In Corinthijs ijſdem rationibus trabes & compluuia collocantur.
ſed à parietibus trabes recedentes in circuitione circa columnas compo-
@untur.
203149CAVAEDII CORINTHII FIGVRA.
Tetraſtyla ſunt, quæ
63[Figure 63] ſubiectis ſub trabibus
angularibus columnis,
& utilitatem trabibus
et firmit atem præſtãt,
quòd ne ipſe magnũ
impetum coguntur ha-
bere, neq ab interpẽſi
uis oner antur.
Diſpluuiata autem
ſũt, in quibus deliquiæ
arcam ſuſtinentes ſtilli
cidiareijciunt. Hæc hy
bernaculis maximas
præſtãt utilitates, quòd
cõpluuia corũ erecta,
non obſtant luminibus
tricliniorũ. Sed ea ha-
bent in refectionibus
moleſtiã magnã, quòd
circa parietes ſtillici-
dia defluentia cõtinent
fiſtulæ, quæ non celeri-
ter recipiunt ex canali
bus aquã defluentem.
Ita redundantes re-
ſtagnant, etinteſtinum
opus, et parietes in eis
generibus ædificiorum
corrumpunt.
204150CAVAEDII DISPLVVIATI AC COMPLV
uij impluuij{qúe} figura.
64[Figure 64]
205151DE ARCHITEC. LIB. VI.
Teſtudinata uero ibi fiunt, ubi non ſunt impetus magni, & in contigna
tionibus ſupr a ſpatio ſaredduntur habitationibus.
DE ATRIIS ET ALIS ET TABLINIS,
cum dimenſionibus & ſymmetrijs eorum.
CAPVT IIII.
ATRIORVM uero longitudines & latitudines tribus generibus
furmantur: & primum genus diſtribuitur, uti longitudo cum in
quin partes diuiſa fuerit, tres partes latitudini dentur. Alterum cum in
tres partes diuidatur, duæ partes latitudini tribuantur. Tertium uti lati-
tudo in quadr ato paribus lateribus deſcribatur, inq́; eo quadr ato diago-
nij linea ducatur, & quantum ſpatium habuerit ea linea diagonij, tanta
longitudo atrio detur.
65[Figure 65]
206152M. VITRV VII
ATRIORVM EX TRIBVS CONFORMATIS
generibus & alarum tablinorum aut faucium impluuio-
rum, periſtyliorum quo & aliorum eorum
membrorum ſymmetria.
Altitudo eorum, quãta longitudo fuerit, quarta dempta, ſub trabes ex
tollatur, reliquum lacunariorum & arcæ ſupra trabes ratio habeatur.
Alis dextra ac ſiniſtr a latitudo, cum ſit atrij longitudo ab triginta pedi-
bus ad pedes quadr aginta, ex tertia parte eius conſtituatur. Ab quadra-
ginta ad pedes quinquaginta longitudo diuidatur in partes tres & dimi-
diam: ex his una pars alis detur. Cum autem erit longitudo ab quinqua-
ginta pedibus ad ſexaginta, pars quarta longitudinis alis tribuatur. Ab
pedib{us} ſexaginta ad octoginta, longitudo diuidatur in partes quatuor et
66[Figure 66]
207153DE ARCHITEC. LIB. VI. dimidiam, ex his una pars fiat alarum latitudo. Ab pedib{us} octoginta ad
pedes centum, in quin partes diuiſa longitudo, iuſtam conſtituerit latitu
dinem alarum. Trabes earum liminares ita alte ponantur, ut altitudines
latitudinib{us} ſint æquales. Tablino, ſilatitudo atrijerit pedum uiginti,
demptatertia, ei{us} ſpatio reliquum tribuatur. Sierit ab pedib{us} triginta,
ad quadr aginta, ex atrij latitudine, tablino dimidium tribuatur. Cum au-
tem ab quadr aginta ad ſexaginta, latitudo diuidatur in partes quin, &
exhis duæ tablino contribuantur. Non enim atria minora cum maiori-
b{us} eaſdem poſſunt habere ſymmetriarum rationes · Sienim minorum
ſymmetrijs utemur in maioribus, ne tablina, ne alæ utilitatem poterũt
habere: ſin autem maiorum in minorib{us} utemur, uaſta & immania in
his ea erunt membra. Ita generatim magnitudinum rationes exquiſi-
tas, & utilitati & aſpectui conſcribend{as} putaui. Altitudo tablini ad tra
bem, adiecta latitudinis octaua conſtituatur. Lacunaria ei{us} tertia latitu
dinis ad altitudinem adiecta extollantur. Fauces minoribus atrijs è tabli
nilatitudine dempta tertia, maiorib{us} dimidia conſtituantur. Imagines
item altè cum ſuis ornamentis ad latitudinem alarum ſint conſtitutæ. La
titudines hoſtiorum ad altitudinem, ſi Dorica erunt, uti Dorica, ſi Ionica
erunt, uti Ionica perficiantur. Quemadmodum de thyromatis, in quibus
quarto libro rationes ſymmetriarum ſunt expoſitæ. Impluuij lumẽ latum
latitudinis atrij, ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur: longi
tudo uti atrijpro rata parte fiat. Periſtylia autem in tranſuerſo tertia
parte lõgiora ſint, quàm introrſus. Columnæ tam altæ, quàm porticus la
tæ fuerint. Periſtyliorum intercolumnia ne minus trium, ne plus quatuor
columnarum craßitudine inter ſe diſtent. Sin autem Dorico more in pe-
riſtylio columnæ erunt faciundæ, uti in quarto libro de Doricis ſcripfi,
ita moduli ſumantur, ut ad eos modulos triglyphorum{qúe} rationes diſpo-
nantur.
DE TRICLINIIS ET OECIS, ET EXEDRIS,
& pinacothecis, & eorum dimenſionib{us}.
CAPVT V.
TRICLINIOR VM quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo
fieri debebit. Altitudines omnium conclauiorum quæ oblonga
208154M. VITRV VII rint, ſichabere debent rationem, utilongitudinis & latitudinis menſura
camponatur, & ex ea ſumma dimidium ſumatur, & quantum fuerit, tan
tum altitudini detur. Sin autem exedræ aut œci quadrati fuerint, latitudi-
nis dimidia addita, altitudines educantur. Pinacothecæ, uti exedræ, am-
plis magnitudinib{us} ſunt conſtituendæ, œci Corinthij tetraſtyli{qúe}, qui{qúe}
Aegyptij uocantur, latitudinis & longitudinis, uti ſupra tricliniorũ ſym
metriæ ſcriptæ ſunt, ita habeant rationcm: ſed propter columnarum in-
terpoſitiones, ſpacioſiores conſtituantur. Inter Corinthios autẽ et Aegy
ptios, hoc erit diſcrimen. Corinthij ſimplices habent columnas, aut in po
dio poſit{as}, aut in imo, ſupra{qúe} habent epiſtylia, coron{as}, aut ex inteſtino
opere, aut albario. Præterea ſupra coronas curua lacunaria ad cir cinum
delumbata. In Aegyptijs autem ſupra columnas epiſtylia, & ab epiſtylijs
ad parietes qui ſunt circa, imponenda est contignatio, ſupra eam coaxa-
tio & pauimentum, ſub dio ut ſit circuitus. Deinde ſupra epiſtylium ad
perpendiculum inferiorum columnarum, imponendæ ſunt minores quar-
taparte columnæ. Supra earum epiſtylia & ornamenta, lacunarijs or-
nantur, & inter columnas ſuperiores feneſtræ collocantur, ita baſilica-
rum ea ſimilitudo, non Corinthiorum tricliniorum uidetur eſſe.
DE OECIS MORE GRAECO. CAP. VI.
FIVNT autem etiam non Italicæ conſuetudinis œci, quos Græci
κνζιηηνοὑς appellant. Hicollocantur ſpectantes ad ſeptentrionẽ,
& maxime uiridia proſpicientes, ualuas{qúe} habent in medio. Ipſi autem
ſint ita longi & lati, uti duo triclinia cum circuitionibus inter ſe ſpectan-
tia poßint eſſe collocata, habeant{qúe} dextra ac ſiniſtra lumina feneſtrarũ
ualuata, uti uiridia de tect is per ſpatia feneſtr arum proſpiciantur. Alti-
tudines eorum dimidia latitudinis addita conſtituantur.
OECORVM CORINTHIORVM SEV AEGY-
ptiorũ, Græco more perſtructa ac perornata, affigur atio,
quæ & Cizicenorum dicitur.
209155DE ARCHITEC. LIB. VI. 67[Figure 67] 68[Figure 68]
210156M. VITRV VII 69[Figure 69] 70[Figure 70]
In his ædificiorum generibus omnes ſunt faciendæ earum ſymmetria-
rum rationes, quæ ſine impeditione locifieri poterunt. Lumina{qúe} parie-
tum altitudinib{us}, ſinon obſcurabuntur, faciliter erunt explicata. Sin
autem impedientur ab anguſtijs, aut alijs neceßitatibus, tum opus er it, ut
ingenio & acumine de ſymmetrijs detractiones, aut adiectiones fiant, uti
non dißimiles ueris ſymmetrijs perficiantur uenuſtates.
211157DE ARCHITEC. LIB. VI.
AD QVAS COELI REGIONES QVAEQVE
edificiorum genera ſpectare debeant, ut uſui & ſalubrita-
tiſint idonea. CAP. VII.
NVNC explicabim{us} quib{us} proprietatib{us} genera ædificiorum
ad uſum & cœli regiones apte debeant ſpectare. Hyberna tricli-
nia & balnearia, occidentem hybernum ſpectent. Ideo quòd ueſpertino
lumine op{us} est uti, præterea quòd etiam ſol occidens aduerſum habens
ſplendorem, calorem remittens, eſſicit ueſpertino temporeregionem te-
pidiorem. Cubicula & bibliothecæ ad orientem ſpectare debent. Vſ{us}
enim matutinũ poſtulat lumen. Item in bibliothec is libri non putreſcent.
Nam in his, quæ ad meridiem & occidentem ſpectant, à tineis & humo-
re uitiantur, quòd uenti humidi aduenientes procreant e{as} & alunt, in-
fundentes{qúe} humidos ſpirit{us} pallore uolumina corrumpunt. Triclinia
uerna & autumnalia ad orientem. Cum enim prætenta luminib{us}, aduer
ſ{us} ſolis impet{us} progrediens ad occidentem, efficit ea temperata adid
temp{us}, quo op{us} ſolitum est uti. Aeſtiua ad ſeptentrionem, quòd earegio
(non ut reliquæ, quæ per ſolſticium propter calorẽ efficiuntur æſtuoſæ)
co quòd est auerſa à ſolis curſu, ſemper refrigerata, & ſalubritatem &
uoluptatem in uſu præſtat. Non min{us} pinacothecæ, & plumariorum
textrinæ, pictorum{qúe} officinæ, uticolores eorum in opere, propter con-
ſtantiam luminis immutata permaneant qualitate.
DE PRIVATORVM ET COMMVNIVM AEDI
ficiorum proprijs locis, & generib{us} ad quaſcun perſo-
narum qualitates conuenientib{us}.
CAP. VIII.
CVM ad regiones cœliita ea fuerint diſpoſita, tunc etiam animad-
uertendum eſt, quib{us} rationib{us} priuatis æ dificijs proprialocapa
trib{us}familiarum, & quemadmodum communia cum extr aneis ædifica-
ri debeant. Nam ex his quæ propria ſunt, in ea non est poteſt{as} omni-
b{us} introeundi, niſi inuit at is: quemadmodum ſunt cubicula, triclinia, bal-
neæ, cæter a{qúe}, quæ eaſdem habent uſ{us} rationes. Communia autem
212158M. VITRVVII quib{us} etiam inuocati ſuo iure de populo poſſunt uenire, id est, ueſtibula
caua ædium, periſtylia, quæ eundem habere poſſunt uſum: igitur his qui
communi ſunt fortuna, non neceſſaria magnifica ueſtibula, nec tablina,
ne atria, quòd hi alijs officia præſtant ambiundo, quæ ab alijs ambiun-
tur. Qui autem fructib{us} ruſticis ſeruiunt, in eorum ueſtibulis ſtabula, ta
bernæ, in ædib{us} cryptæ, horrea, apothecæ, cætera{qúe}, quæ ad fruct{us} ſer-
uandos magis quàm ad elegantiæ decorem poſſunt eſſe, it a ſunt facienda.
Item fœner atorib{us} & publicanis commodiora & ſpecioſiora, et ab in-
ſidijs tuta. Forenſib{us} autem & diſertis, elegantiora & ſpacioſiora ad
conuent{us} excipiundos. Nobilib{us} uero qui honores magiſtr at{us}{qúe} geren
do præſtare debent officia ciuib{us}, facienda ſunt ueſtibula regalia, alta
atria, & periſtylia amplißima, ſyluæ, ambulationes{qúe} laxiores ad deco-
rem maieſtatis perfectæ. Præterea bibliothec{as}, pinacothec{as}, baſilic{as},
non dißimili modo quàm publicorum operum magnificẽtia comparat{as},
quòd in domib{us} eorum ſæpi{us} & publica conſilia, & priuata iudicia
arbitria{qúe} conficiuntur.
Ergo ſi his rationib{us} ad ſingulorum generum perſon{as}, uti in libro
primo de decore est ſcriptum, ita diſpoſita erunt ædificia, non erit quòd
reprchendatur. Habebunt enim ad omnes res commod{as} & emendat{as}
explicatones. Earum autem rerum non ſolum erunt in urbe ædificiorum
rationes, ſed etiãruri præter quã quòd in urbe atria proxima ianuis ſolẽt
eſſe: ruri uero pſeudourbanis ſtatim periſtylia, deinde tunc atria haben-
tia cir cum portic{us} pauimentat{as}, ſpectantes ad paleſtr {as} & ambulatio
nes. Quo ad potui urban{as} rationes ædificiorũ ſummatim perſcripſi, ut
propoſui.
DE RVSTICORVM AEDIFICIORVM RATIO
nib{us}, & multarum partium eorum deſcriptionib{us}, at
uſib{us}. CAP. IX.
NVNC ruſticarum expeditionum, ut ſint ad uſum commodæ, qui-
b{us}{qúe} rationib{us} collocare oporteat e{as}, dicam. Primum de ſalu-
britatib{us}, uti in primo uolumine de mœnib{us} collocãdis ſcriptum est, re
giones aſpiciantur, & ita uillæ collocentur. Magnitudines earum ad
213159DE ARCHITEC. LIB. VI. dum agri, copi{as}{qúe} fructuum comparentur. Chortes magnitudines{qúe} ea-
rum ad pecorum numerum, at quot iuga boum op{us} fuer it ibi uer ſari,
ita finiantur. In chorte culina quàmcalidißimo loco deſignetur. Coniun-
ct a aut em habeat bubilia, quorum præſepia ad focum & orientis cœli re
gionem ſpectent, ideo quòd boues lumen & ignem ſpectando, horridi non
fiunt. Item agricolæ regionum imperiti, non putant oporiere aliam regio
nem cœli boues ſpectare, niſiortum ſolis. Bubilium autem debent eſſe la-
titudines, nec minores pedum denum, nec maiores quindenum. Longitu-
do uti ſingula iuga, ne min{us} occupent pedes ſeptenos. Balnearia item
coniuncta ſint culinæ, it a enim lauationis ruſticæ miniſtr atio non erit lon
ge. Torcular item proximum ſit culinæ, ita enim ad oleariosfruct{us} com-
moda erit miniſtr atio, habeatque coniunctam uinariam cellam haben-
tem ad ſeptentrionem lumina feneſtrarum. Cum enim alia parte habue-
rit qua ſol calefacere poßit, uinum quod erit in ea cella confuſum ab calo
re, efficietur imbecillum. Olearia autem it a est collocanda, ut habeat à
meridie calidis{qúe} regionib{us} lumen. Non enim debet oleum congelari,
ſed tempore caloris extenuari. Magnitudines autem earum ad fructuum
rationem, & numerum & doliorum ſunt faciendæ, quæ cum ſint cullea-
ria, per medium occupare debent pedes quaternos. Ipſum autem torcu-
lar ſi non cocleis torquetur, ſed uectib{us} & prelo premitur, ne min{us}
longum pedes quadr aginta conſtituatur. Ita enim erit uectiario ſpatium
expeditum. Latitudo ei{us} ne min{us} pedum ſenumdenum, nam ſic erit ad
plenum op{us} facientib{us} libera uerſatio & expedita. Sin antem duob{us}
prelis loco op{us} fuerit, quatuor & uiginti pedes latitudini dentur. Oui-
lia & caprilia it a magna ſunt facienda, ut ſingula pecora are æ ne min{us}
pedes quaternos & ſemipedem, ne pl{us} ſenos poßint habere. Granaria
ſublimata & ad ſeptentrionem, aut aquilonem ſpectantia diſponantur.
Ita enim frumenta non poterunt cito concaleſcere, ſed afflatu refrigera-
ta diu ſeruantur. Nam cæter æ regiones procreant curculionem, & re
liqu{as} beſtiol{as}, quæ frumentis ſolent nocere. Equilia quàmm axime in uil
la ubi loca calidißima fuerint conſtituantur, dum ne ad ſocum ſpectent.
Cum enim iumenta proxime ignem ſtabulantur, horrida fiunt. Item non
ſuntinutilia præſepia, quæ collocantur extra culinam in aperto, contra
orientem. Cum enim in hyeme anni ſereno cœlo in ea traducuntur,
214160M. VITRVVII tino boues ad ſolem pabulum capientes, fiunt nitidiores. Horrea, ſœnilia,
farraria, piſtrina, extra uillam faciẽda uidentur, ut ab ignis periculo ſint
uillæ tutiores. Si quid delic ati{us} in uillis faciendum fuerit, ex ſymmetrijs,
quæ in urbanis ſupraſcripta ſunt conſtituta, ita ſtruantur, ut ſine impe-
ditione ruſticæ utilitatis ædificentur. Omnia ædificia ut luminoſa ſint
oportet curari, ſed quæ ſunt ad uill{as} facilior a uidentur eſſe, ideo quòd pa
ries nulli{us} uicini poteſt obſtare. In urbe autem, aut communium parie-
tum altitudines, aut anguſtiæ loci impediundo faciunt obſcuritates. Ita
de eare ſic erit experiendum. Ex qua parte lumen oporteat ſumere, linea
tendatur ab altitudine parietis, qui uidetur obſtare ad eum locum, cui lu-
men oporteat immittere, & ſi ab ea linea, in altitudinem cum proſpicia-
tur, poterit ſpatium puri cœli amplum uideri, in eo loco lumen erit ſine
impeditione. Sin autem officient trabes, ſeu liminia, aut contignationes,
de ſuperiorib{us} partib{us} aperiatur, & it a immittatur. Et ad ſummam it a
est gubernandum, ut è quibuſcun partib{us} cœlum proſpici poterit, per
e{as} ſeneſtr arum loca relinquantur, ſic enim lucida erunt æ dificia. Cum au
tem in triclinijs cæteris{qúe} conclauib{us} maxim{us} est uſ{us} luminum, tum
etiam in itinerib{us}, cliuis, ſcalis{qúe}, quod in his ſæpi{us} alij alijs obuiam ue-
nientes, ſerentes ſarcin{as} ſolent incurrere. Quo ad potui diſtributiones
operum noſtr atium, uti ſint ædificatorib{us} non obſcuræ, explicui. Nunc
etiam quemadmodum Græcorum conſuetudinib{us} ædificia diſtribuãtur,
utinon ſint ignota, ſummatim exponam.
DE GRAECORVM AEDIFICIORVM EORVM.
que partium diſpoſitione, atque differentib{us} nominib{us},
ſatis ab Italicis morib{us} & uſib{us} diſcre-
pantib{us}. CAP. X.
ATRIIS Græci quia non utuntur, ne noſtris morib{us} ædificant,
ſed ab ianua introeuntib{us}, itinera faciunt latitudinib{us} nõ ſpacio
ſis, & ex una parte æ quilia, & ex altera hoſtiarijs cell{as}, ſtatiu{qúe} ianuæ
interiores finiuntur. Hic autem loc{us} inter du{as} ianu{as} græce θνρωρ{εῖ}ιου
appellatur. Deinde est introit{us} in periſtyliõ. Id periſtylium in trib{us} par
tib{us} habet portic{us}, in ea parte quæ ſpect at ad meridiem, du{as} ant{as}
215161DE ARCHITEC. LIB. VI. ter ſe ſpatio amplo diſtantes, in quib{us} trabes inuehuntur, & quantum in
ter ant{as} diſtat, εx eo tertia dempta ſpacium datur introrſ{us}. Hic loc{us}
apud nõnullos προςὰς, apud alios ϖαραςὰς nominatur. In his locis in-
trorſ{us} conſtituuntur œci magni, in quib{us} matres familiar um cum lanifi-
cijs habent ſeßiones. In proſtadis autem dextra ac ſiniſtra cubicula ſunt
collocata, quorum unum thalam{us}, alterũ amphithalam{us} dicitur. Circum
autem in porticib{us} triclinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ familia-
ricæ conſtituuntur. Hæc pars ædificij, gynæconitis appellatur. Coniun-
guntur autem his dom{us} ampliores habentes latiora periſtylia, in quib{us}
pares ſunt quatuor portic{us} altitudinib{us}, aut una quæ ad meridiem ſpe-
ctat excelſiorib{us} columnis conſtituitur. Id autem periſtylium, quòd unã
altiorem habet porticum, Rhodiacum appellatur. Habent autem eæ do-
m{us} ueſtibula egregia, & ianu{as} propri{as} cum dignitate, portic{us}{qúe} peri
ſt yliorum, albarijs & tectorijs, & ex inteſtino opere lacunarijs orna-
t{as}, & in porticib{us}, quæ ad ſeptentrionẽ ſpectant triclinia Cyzicena, &
pinacothec{as}, ad orientem autem bibliothec{as}, exedr{as} ad occidentem,
ad meridiem uero ſpectantes œcos quadratos, tam ampla magnitudine,
uti faciliter in eis, triclinijs quatuor ſtratis, miniſtr ationum, ludorum{qúe}
operis, loc{us} poßit eſſe ſpacioſ{us}. In his œc is fiunt uirilia conuiuia. Non
enim fuer at inſtitutũ, matres ſamiliarum eorum morib{us} accumbere. Hæc
autem periſtylia dom{us}, andronitides dicuntur, quòd in his uiri ſine inter
pellationib{us} mulierum uerſantur. Præterea dextra ac ſiniſtr a domun-
culæ conſtituuntur habentes propri{as} ianu{as}, triclinia & cubicula com-
moda, uti hoſpites aduenientes non in periſtylia, ſed in ea hoſpitalia reci-
piantur. Nam cum fuerunt Græci delicatiores, & ab fortuna opulentio-
res, hoſpitib{us} aduenientib{us} inſtruebant triclinia, cubicula, cum penu cel
l{as}. Primo{qúe} die ad cœnã inuitabant, poſtremo mittebant pullos, oua, ole-
ra, poma, reliqu{as}{qúe} res agreſtes. Ideo pictores ea quæ mittebantur ho-
11Xenia
unde. ſpitib{us} picturis imitantes xenia appellauerunt. Ita patresfamiliarum in
hoſpitio non uidebantur eſſe peregre, habẽtes ſecretã in his hoſpitalib{us}
libertatem. Inter hæc autem periſtylia & hoſpitalia itinera ſunt, quæ me
ſaulæ dicuntur, quòd inter du{as} aul{as} media ſunt interpoſita. Noſtri au-
tem e{as} andr on{as}.
Sed hoc ualde est mir andum, nec enim græce nec latine poteſt id
216162M. VITRVVII uenire. Græcienim ᾀνδρῶνας appellant œcos, ubi conuiuia uirilia ſolent
eſſe, quòd eo mulieres non accedant. Item aliæ res ſunt ſimiles, utixyſt{us},
prothyrum, telamones, & nonnulla alia eiuſmodi, ξνςὸς enim græca ap
pellatione est portic{us} ampla latitudine, in qua athletæ per hyberna tem-
pora exercentur. Noſtri autem hypethr{as} ambulationes, xyſtos appel-
lant, qu{as} Græci περιδ ρόμιδας dicunt. Item prothyra græce dicuntur
quæ ſunt ante in ianuis ueſtibula. Nos autem appellam{us} prothyra, quæ
græce dicuntur διάθνρα. Item ſi qua uirili figura ſigna mutilos aut coro
n{as} ſuſtinent, noſtritelamones appellant, cui{us} rationes quid ita, aut qua-
re, exhiſtorijs noninueniũtur, Græciuero eos ᾄτλαντας uocitant. At-
l{as} enim hiſtoria formatur ſuſtinens mundum, ideo quòd is primum cur-
ſum ſolis & lunæ, ſyderum{qúe} omnium ort{us} & occaſ{us}, mundi{qúe} uerſa-
tionumrationes, uigore animi, ſolertia{qúe} curauit hominib{us} tradend{as},
ea{qúe} re à pictorib{us} & ſtatuarijs deformatur, pro eo beneficio, ſuſtinens
mundum, filiæ{qúe} ei{us} Atlantides (qu{as} nos Vergili{as}, Græciautem ϖλειά
δας nominant) cum ſyderib{us} in mundo ſunt dedicatæ. Nec tamen ego ut
mutetur conſuetudo nominationum aut ſermonis, ideo hæc propoſui, ſed
ut ea non ſint ignota, philologis exponenda iudicaui. Quib{us} conſuetudi
nib{us} ædificia Italico more & Græcorum inſtitutis conformantur expo-
ſui, & de ſymmetrijs ſingulorum generum proportiones perſcripſi. Er-
go quoniam de uenuſtate decore{qúe} ante est ſcriptum, nunc exponem{us}
de firmitate, quemadmodum ea ſine uitijs permaneat, & ad uetuſtatem
collocetur.
DE FIRMITATE ET FVNDAMENTIS
ædificiorum. CAP. XI.
AEDIFICIA quæ plano pede inſtituuntur ſi fundamen-
ta eorum facta fuerint, ita uti in prioribus libris de muro & thea
tris a nobis est expoſitum, ad uetuſtatem eaerunt ſine dubitatione fir-
ma. Sin autem hypogea concamer ationes{qúe} inſtituentur, fundationes co-
rum fieri debẽt craßiores, quàm quæ in ſuperiorib{us} ædificijs ſtructuræ
ſunt futur æ, eorum{qúe} parietes, pilæ, columnæ ad perpendiculum inferio-
rum medio collocentur, uti ſolido reſpondeant. Nam ſi in
217163DE ARCHITEC. LIB. VI.onera fuerint parictum aut columnarum, non poterunt habere perpetu-
am firmitatem: præterea inter limina ſecundum pil{as} & ant{as}, poſtes ſi
ſupponentur, erunt non uicioſæ. Limina enim & trabes ſtructuris cum
ſint oner atæ, medio ſpatio pandantes, frangunt ſub lyſi ſtructur{as}. Cum
autem ſubiecti fuerint & ſubcuneati poſtes, non patiuntur inſidere tra-
bes, ne c{as} lædere. Item adminiſtr andum est, uti leuent on{us} parietum
fornicationes, cuneorũ diuiſioni b{us} & ad centrum reſpondentes earum
concluſur æ. Cum enim extra trabes, aut liminum capita arc{us} cuneis erũt
concluſi, primum non pandabit materies leuata onere: deinde ſiquòd é
uetuſtate uitium cœperit, ſine molitione fulturarum faciliter mutabitur.
Item{qúe} quæ pilatim aguntur ædificia, & cuncorũ diuiſionib{us} coagmen-
tis ad centrum reſpondentib{us}, fornices concludunuur. Extremæ pilæ in
his latipres ſpatio ſunt faciundæ, utiuires eæ habentes reſiſtere poßint,
cum cuneiab onerib{us} parietum preßi, per coagmenta ad centrum ſe præ
mentes extruderint incumb{as}. Ita ſiangulares pilæ erunt ſpacioſis ma
gnitudinibZ{us} continendo cuneos, firmitatem operib{us} præſtabunt. Cum in
his reb{us} animaduer ſum fuerit, utiea diligentia in his adhibeatur, non mi
n{us} etiam obſeruandum est, uti omnes ſtructuræ perpendiculoreſponde-
ant, ne habeant in ulla parte proclinationes. Maxima autem eſſe debet
cur a ſubſtructionũ, quòd in his infinita uitia ſolet facere terræ congeſtio.
Ea enim non poteſt eſſe ſemper uno pondere, quo ſolet eſſe per æſtatem,
ſed hybernis temporib{us} recipiendo ex imbrib{us} aquæ multitudinem cre
ſcens, & pondere, & amplitudine diſrumpit & extrudit ſtructur arum
ſeptiones. Ita ut huic uitio medeatur, ſic erit faciundum, uti primum pro
amplitudine cõgeſtionis craßitudo ſtructuræ conſtituatur, deinde in fron
tib{us} an terides ſiue eriſmæ ſint una ſtruantur, eæ{qúe} inter ſe diſtent tanto
ſpatio, quanto altitudo ſubſtructionis est futura, craßitudine eadem qua
ſubſtructio. Procurrant autem abimo, per quam craßitudo conſtituta fue
rit ſubſtructionis, deinde contrahantur gradatim ita uti ſummam habe-
ant prominentiam quanta operis eſt craßitudo.
Præterea introrſ{us} contra terrenum, uti dentes coniuncti muro ſer-
ratim ſtruantur, uti ſinguli dentes ab muro tantum diſcedant quanta alti
tudo futur a erit ſubſtructionis. Craßitudinis autem habeant dẽtium ſtru
cturæ uti muri. Item in extremis angulis cũreccſſum fuerit ab
218164M. VITRVVII angulo, fpatio altitudinis ſubſtructionis in utran{qúe} partem ſignetur, et ab
his ſignis diagonios ſtructur a collocetur, & ab ea media, alter a coniun-
cta cum angulo muri. Ita dentes & diagoniæ ſtructuræ non patientur to
ta ui præmere murum, ſed dißipabunt retinendo impetum congeſtionis.
Quemadmodũ opera ſine uitijs oporteat conſtitui, et uti caueatur in-
cipientib{us} expoſui: nan de tegulis aut tignis aut aſſerib{us} immutãdis,
non eadem est cura, quemadmodum de his, quòd ea quàmuis ſint uicioſa,
faciliter mutantur. Ita quæ nec ſolida quidem putantur eſſe, quib{us} ratio
nib{us} hæc poterunt eſſe firma, & quemadmodum inſtituantur, expoſui.
Quib{us} autem copiarum generib{us} oporteat uti, non est architecti po-
teſt{as}, ideo quòd non in omnib{us} locis omnia genera copiarum naſcun-
tur, uti in proximo uolumine est expoſitum. Præterea in domini est pote-
ſtate, utrum lateritio, an cementicio, an ſaxo quadrato uelit ædificare.
Ita omnium operum probationes tripartito conſiderantur, id est fabri
li ſubtilitate, magnificentia, & diſpoſitione. Cũmagnificenter op{us} per-
fectum aſpicietur, ab omnipoteſtate, impenſæ laudabuntur: cum ſubtili-
ter, officinatoris probabitur exactio: cum uero uenuſtate, proportioni-
b{us} & ſymmetrijs habuerit authoritatem, tunc fuerit gloria architecti.
Hæc autemrecte conſtituuntur, cum is & à fabris, & ab idiotis patiatur
accipere ſe conſilia. Nam omnes homines, non ſolum architecti, quod
est bonum poſſunt probare, ſedinter idiot{as} & eos, hoc est diſcrimen,
quòd idiota, niſi factum uiderit, non poteſt ſcire quid futurum ſit: archite
ct{us} autem, ſimul animo conſtituerit, antequàm inceperit, & uenuſtate,
& uſu, & decore, quale ſit futurum, habet definitum. Qu{as} res priuatis
ædificiijs utiles putaui, & quemadmodum ſit faeiundum, quàmapertißi-
me potui, perſcripſi. De expoliationib{us} autem eorum, ut ſint elegantes
& ſine uitijs ad uetuſtatem, in ſequenti uolumine exponam.
219165DE ARCHITEC. LIB. VII.
M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER SEPTIMVS.
MAIORES CVM SAPIENTER, TVM
ctiam utiliter inſtituerunt per commentariorum re-
lationes, cogitata tradere poſteris: utiea noninte-
rirent, ſed ſingulis ætatib{us} creſcentia uoluminib{us}
ædita, gradatim perucnirent uetuſtatib{us} ad ſum-
mam doctrinarum ſubtilitatem. Ita nõ mediocres,
ſedinfinitæ ſunt his agendæ gratiæ, quòd non inuidioſe ſilentes prætcrmi
ſerunt: ſed omnium generum ſenſ{us} conſcriptionib{us} memoriæ traden-
dos cur auerunt. Nam ſi non ita feciſſent, nõ potuiſſem{us} ſcire, quæ res
in Troia fuiſſent geſtæ, nec quid Thales, Democrit{us}, Anaxagor{as}, Xeno
phanes, reliqui{qúe} Phyſici ſenſiſſent de rerum natura, qu{as}{qúe} Socrates, Pla
to, Ariſtoteles, Zenon, Epicur{us}, alij{qúe} Philoſophihominib{us} agendæ ui-
tæ terminationes finiuiſſent: ſeu Crœſ{us}, Alexander, Dari{us} cæteri{qúe} re-
ges, qu{as} res, aut quib{us} rationib{us} geſiſſent, fuiſſent notæ: niſi maiores
præceptourm comparationib{us} ommum memoriæ ad poſteritatem com
mentarijs extuliſſent. Ita quemadmodum his gratiæ ſunt agẽdæ, ſic con
tra, qui eorum ſcripta furantes, pro ſuis prædicant, ſunt uituperandi:
qui{qúe} nõ proprijs cogitationib{us} nituntur ſcriptorum, ſed inuidis mori-
b{us} aliena uiolantes gloriantur, non modo ſunt reprehendendi, ſed etiam
quia impio more uixerunt, pœna condemnandi. Nec tamen hæres non
uindicatæ curioſi{us} ab antiquis eſſe memorantur, quorũ exit{us} iudiciorũ
qui fuerint non est alienum, quemadmodum ſint nobis traditi, explicare.
Reges Attalici magnis philologiæ dulcedinib{us} inducti, cum egregiam bi
bliothecam, Pergamiad communẽ delectationẽ inſtituiſſent. Tunc item
11Reges At-
talici. Ptolemæ{us} infinito zelo cupiditatis{qúe} incitat{us} ſtudio, non minorib{us} in-
22Ptolemæ-
us. duſtrijs ad eundem modum contenderat Alexandriæ comparare Cum au
tem ſumma diligẽtia perfeciſſet, non putautt, id ſatis eſſe, niſipropagatio
nib{us} in ſeminando cur aret augendam. Ita Muſis & Apollini ludos
de dicauit, & quemadmodum Athletarum, ſic communium
220166M. VITRVVII uictorib{us} præmia et honores conſtituit. His ita inſtitutis, cum ludiadeſ
ſent, iudices literati, qui ea probarent erant legendi. Rex cum iam ex ciui
tate ſex lectos habuiſſet, nec tam cito ſeptimum idoneum inueniret, retu-
lit ad eos qui ſupra bibliothecam fuerant, & quæſijt, ſi quẽnouiſſent ad
id expeditum. Tunc ei dixerunteſſe quendam Ariſtophanem, quiſummo
ſtudio ſumma{qúe} diligentia quotidie omnes libros ex ordine perlegeret.
Ita{qúe} in conuentu ludorum cum ſecretæ ſedes iudicib{us} eſſent diſtributæ,
cum cæteris Ariſtophanes citat{us}, quemadmodum fuerat loc{us} ei deſigna
t{us} ſedit. Primo Poctarum ordine ad certationem inducto cumrecitarẽ-
tur ſcripta, popul{us} cunct{us} ſignificando monebat iudices quod proba-
rent. Ita cũab ſingulis ſententiæ ſunt rogatæ, ſex una dixexũt. Et quẽ
maxime animaduerterunt multitudini placuiſſe, ei primũ præmium, inſe
quenti ſecundum tribuerunt. Ariſtophanes ucro cum ab eo ſententiaro-
garetur, eum primum pronunciari iußit, quiminime populo placuiſſet.
Cum autem rex & uniuer ſi uehementer indignarentur, ſurrexit, & ro-
gando impetrauit, ut paterẽtur ſe dicere. Ita ſilentio facto docuit unum
cxhis eum eſſe poetam, cæteros alienarecitauiſſe. Oportere autem iudi-
cantes non furta, ſed ſcripta probare. Admirante populo, & rege dubi-
tante, fret{us} memoria è certis armarijs infinita uolumina eduxit, & ea
cum recitatis conferendo coegit ipſos furatos de ſe confiteri. Ita Rex
iußit cum his agi furti, condemnatos{qúe} cum ignominia dimiſit. Ariſtopha
ncm uero amplißimis munerib{us} ornauit, & ſupra bibliothecam conſti-
tuit. In ſequentib{us} annis à Macedonia Zoil{us}, qui adoptauit cognomen,
11Zoil{us} Ho
meroma-
ſtix. ut Homeromaſtix uocitaretur Alexandriam uenit, ſua{qúe} ſcriptacontra
Iliadem & Odiſſeam comparata regirecitauit. Ptolemæ{us} uero cum a-
nimaduertiſſet poetarum parẽtem, philologtæ{qúe} omnis ducem abſentem
uexari, & cui{us} abcunctis gentib{us} ſcripta ſuſpicerentur, ab eo uitupe-
rari, indignat{us} nullum eidedit reſponſum. Zoil{us} autem cum diuti{us} in
regno fuiſſet inopia præſſ{us}, ſummiſit ad regem poſtulans, ut aliquid ſibi
tribueretur. Rex uero reſpondiſſe dicitur, Homerum qui ante annos mil-
le deceßiſſet, æuo perpetuo multa millia hominũ paſcere. Item debere qui
melioriingenio ſe profiteretur, nõ modo ſe unum, ſed etiam plures alere
poſſe. Et ad ſummam mors ei{us}, ut paricidij damnati, uarie memoratur.
Alij eum ſcripſerunt à Philadelpho eſſe in crucem fixum, nonnulli in
221167DE ARCHITEC. LIB. VII. lapides eſſe coniectos, alij Smyrnæ uiuum in pyram coniectum, quorum
utrum ei acciderit merenti digna conſtitit pœna. Non enim aliter uidetur
promereri, quicitat eos, quorum reſponſum quid ſenſerint ſcribẽtes, nõ
poteſt coràm indicari. Ego uero Cæſar, ne alienis indicib{us} mutatis,
interpoſito nomine meo id profero corpus, ne ullius cogitata uituperãs,
inſtitui ex eo me approbare. Sed omnib{us} ſcriptorib{us} infinit{as} ago gra-
ti{as}, quòd egregijs ingeniorum ſolertijs ex æuo collatis, abundãtes alijs
alio genere copi{as} præparauerũt. Vnde nos uti fontib{us} haurientes aquã,
& ad propria propoſita traducentes, fœcundiores, et expeditiores habe
m{us} ad ſcribendum facultates: talib{us}{qúe} confidentes autorib{us} audem{us}
inftitutiones nou{as} comparare. Igitur tales ingreſſ{us} eorum habens, quos
ad propoſiti meirationes animaduerti præparat{as}, inde ſumendo pro-
gredicœpi. Nam primum Agatharch{us} Athenis Aeſchylo docente, tra
gœdiam ſcenamfecit, & de ea commentarium reliquit. Ex eo moniti De-
mocrit{us}, & Anaxagor {as} de eadem re ſcripſerunt, quemadmodum opor
teat ad aciem oculorum radiorum{qúe} extenſionem, certo loco centro con
ſtituto, ad line{as} ratione naturali reſpondere, utide incertare certæ ima
gines ædificiorum in ſcenarum picturis redderent ſpeciem: & quæ in di-
rectis planis{qúe} frontib{us} ſint figuratæ, alia abſcedentia, alia prominentia
eſſe uideantur. Poſtea Silen{us} de ſymmetrijs Doricorum edidit uolumẽ.
De æde Iunonis, quæ est Sami Dorica Theodoric{us}, Ionica Epheſi, quæ
est Dianæ Cteſiphõ et Metagẽes. De fano Mineruæ, quod est Priene Io-
nicum, Phileos. Item de æde Mineruæ Doricæ, quæ est Athenis in arce,
lctin{us} & Carpion. Theodor{us} Phoce{us} de Tholo, quiest Delphis. Phi
lo de ædium ſacrarũ ſymmetrijs, & de armamẽtario quod fuerat Pyra-
eiportu. Hermogenes de æde Dianæ Ionia, quæ est Magneſiæ Pſeudodi
pteros, & liberi patris Teo monopteros. Item Argeli{us} de ſymmetrijs
Corinthijs, & Ionico Trallib{us} Eſculapio, quod etiam ipſe ſua manu dici
tur feciſſe. De Mauſoleo Satyr{us} & Phyte{us}: quib{us} uere felicit{as} ſum-
mum maximum{qúe} contulit mun{us}. Quorum enim artes æuo perpetuo no
bilißim{as} laudes, & ſempiterno florentes habere iudicantur, et cogitatis
egregi{as} oper{as} præſtiterunt. Nam ſingulis frontib{us} ſinguli artifices
ſumpſerunt certatim partes ad ornandũ & probandũ, Leochares, Brya
xes, Scop{as}, Praxiteles. Nonnulli etiam putant Thimotheũ, quorum
222168M. VITRV VII tis eminens excellentia coegit ad ſeptem ſpectaculorum ei{us} operis per-
uenire famam. Præterea min{us} nobiles multi præcepta ſymmetriarũ con
ſcripſerunt, ut Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leonides, Sila-
nion, Melamp{us}, Sarnac{us}, Eupranor. Non min{us} de machinationibus
uti Cliades, Archit{as}, Archimedes, Cteſibios, Nymphodor{us}, Philo By-
zante{us}, Diphilos, Charid{as}, Polyidos, Phyros, Ageſiſtratos. Quorum
ex commentarijs quæ utilia eſſe in his reb{us} animaduerti, collect a in unũ
coegicorp{us}, & ideo maxime, quòd animaduerti in eare ab Græcis uo-
lumina plura ædita, ab noſtris oppido quàm pauca. Fuffiti{us} enim mi-
rum de his reb{us} prim{us} inſtituit ædere uolumen. Item Terenti{us} Var-
ro de nouem diſciplinis, unum de architectura. Publ. Septimi{us} duo. Am-
pli{us} uero in id gcn{us} ſcripturæ adhuc nemo incubuiſſe uidetur, cum fuiſ-
ſent & antiqui ciues magni architecti, qui potuiſſent non min{us} eleganter
ſcripta compar are. Nam Athenis Antiſtates, & Calleſchros, & An-
timachides, & Porinos architecti, Piſiſtrato ædem Ioui olympio facienti,
fundamẽta conſtituerunt. Poſt mortẽ autẽ ei{us} propter interpellationem
Reipu. incœptareliquerunt. Ita cir citer annis ducẽtis poſt, Antioch{us}
rex cum in id op{us} impenſam eſſet pollicit{us}, cellæ magnitudinem, & co-
lumnarum circa dipteron collocationem, epiftyliorum, & cæterorum or
namentorum ad ſymmetriarum diſtributionem, magna ſolertia ſciẽtia{qúe}
ſumma, ciuis Roman{us} Coſſuti{us} nobiliter eſt architectat{us}. Id autẽ op{us}
11Coſſuti{us}
Roman{us}. non modo uulgo, ſed etiam in paucis à magnificentia nominatur. Nam
quatuor locis ſunt ædium ſacrarum marmoreis operib{us} ornatæ diſpoſi
tiones, è quib{us} propriæ de his nominationes clarißima fama nominãtur.
Quorum excellentiæ prudentes{qúe} cogitationum apparat{us} ſuſpectus ha
bent in deorum ſeßimonio. Primum{qúe} ædes Epheſi Dianæ Ionico genere
ab Cteſiphonte Gnoſio, & filio eius Metagene eſt inſtituta, quam poſtea
Demetrius ipſius Dianæ ſeruus, & Peonius Epheſius dicuntur perfeciſſe.
Mileti Apollini item Ionicis ſymmetrijs idẽ Peonius Daphnis{qúe} Mileſi-
us inſtituerunt. Eleuſinæ Cereris & Proſerpinæ cellam immani magnitu
dine Ictinus Dorico more, ſine exterioribus columnis ad laxamentum
uſus ſacrificiorum pertexit. Eam auten poſtea, cum Demetrius Phalere-
us Athenis rerum potiretur, Philon ante templum in fronte columnis cõ-
ſtitutis proſtylon fecit. Ita aucto ueſtibulo laxamentum initiantibus
223169DE ARCHITEC. LIB. VII. ri{qúe} ſummam adiecit auctoritatem. In Aſty uero louem olympiũ amplo
modulorum comparatu, Corinthijs ſymmetrijs & proportionib{us} (uti
ſupra ſcriptum est) architectandum Coſſutius ſuſcepiſſe memoratur.
Cui{us} commentarium nullum est inuẽtum, nec tamen à Coſſutio ſolum de
his reb{us} ſcripta ſunt deſideranda, ſed etiam à. C. Mutio, qui magna ſci
entia confiſus ædes Honoris & Virtutis, Marianæ cellæ, columnarum et
epiſtyliorum ſymmetri{as} legitimis artis inſtitutis perfecit. Id uero ſi mar
moreum fuiſſet, ut haberet, quemadmodum ab arte ſubtilitatem, ſic à ma-
gnificentia & impenſis authoritatem, in primis & ſummis operib{us} no-
minaretur. Cũergo & antiqui noſtriinueniantur non min{us} quàm Græ
cifuiſſe magni architecti, & noſtræ memoriæ ſatis multi, & ex his pauci
præcepta edidiſſent, non putaui ſilendum, ſed diſpoſite ſingulis uolumini
b{us} deſingulis exponendum. Ita quoniam ſexto uolumine priuatorum
ædificiorumrationes per ſcripſi, in hoc qui ſeptimum tenet numerum, de
expolitionib{us}, quib{us} rationib{us} & uenuſtatem & firmitatem habere
poßint, exponam.
DE RVDERATIONE. CAPVT I.
PRIMVMQVE incipiam de ruderatione, quæ principia tenet ex
politionum, uti curioſi{us} ſumma{qúe} prouidentia ſolidationis ratio ha
beatur. Et ſi plano pede erit ruderãdum, quæratur ſolum ſiſit perpetuo
ſolidum, & ita exæquetur & inducatur cum ſtatumine rud{us}: ſi aut om-
nis, aut ex parte, congeſtiti{us} loc{us} fuerit, fiſtucationib{us} cũ magna cura
ſolidetur. In contignationib{us} uero diligenter est animaduertendum, ne
quis paries, qui non exeat ad ſummum ſit extruct{us} ſub pauimentum, ſed
poti{us} relaxat{us} ſupra ſe pendẽtem habeat coaxationem. Cũenim ſolid{us}
exit, contignationib{us} areſcentib{us}, aut pandatione ſidẽtib{us}, permanen
te ſtructuræ ſoliditate, dextra ac ſiniſtra ſecundum ſe facit in pauimentis
neceſſario rim{as}. Item danda est opera, ne commiſceantur axes eſculini
quernis, quòd querni ſimulhumorem perceperunt, ſetorquẽtes rim{as} fa
ciunt in pauimentis. Sin autemeſcul{us} non erit, & neceßit{as} coegerit pro
pter inopiam uti quernis, ſic uidetur eſſe faciendum, ut ſecẽtur tenuiores,
quo min{us} enim ualuerint, eo facili{us} clauis fixicontinebũtur. Deinde
224170M. VITRV VII ſingulis tignis extremis partib{us} axis bini claui figantur, utinulla ex par
te poßint ſetorquendo anguli excitare. Nam de cerro, aut fago ſeu far-
no, null{us} ad uetuſtatem poteſt permanere. Coaxationib{us} factis, ſi erit
filex, ſinon, palea ſubſternatur, uti materies ab calcis uitijs defendatur.
Tunc inſuper ſtatuminetur, ne minore ſaxo, quàm qui poßit manũ imple-
re. Statuminationib{us} inductis ruderetur. Rud{us} ſi nouum erit ad tres
partes una calcis miſceatur, ſirediuiuũ fuerit, quin ad duum mixtiones
habeant reſponſum. Deinde rud{us} inducatur, & uectibus ligneis decu-
rijs inductis crebriter pinſatione ſolidetur, & id non minus pinſum abſo
lutum craßitudine ſit dodrantis. Inſuper ex teſta nucleus inducatur, mix
tionem habens ad tres partes unam calcis, uti ne minore ſit craßitudine
pauimentum digitorum ſenum. Supra nucleum, ad regulam & libellam
exacta pauimenta ſtruantur, ſiue ſectilibus, ſeu teſſeris. Cum ea extructa
fuerint & faſtigia extructiones habuerint, ita fricentur, utiſi ſectilia ſint,
nulli gradus in ſcutulis, aut trigonis, aut quadratis, ſeu fauis extent. Sed
coagmentorum compoſitio planam habeat inter ſe directionem. Siteſſe-
ris ſtructum erit, uteæ omnes angulos habeant æquales, nullibi{qúe} à fricatu
ra extantes. Cum enim anguli non fuerint omnes æqualiter plani, non erit
exacta, ut oportet, fricatura. Itẽ teſtacea ſpicata tiburtina ſunt diligenter
exigẽda, nõ habeant lacun{as}, nec extantes tumulos, ſed ſint extẽta, et ad
regulã perfricata. Super fricaturam (leuigationibus & polituris cũ fue
rint perfecta) incernatur marmor, & ſupra loricæ ex calce & arena in-
ducantur. Sub dio uero maxime idonea faciunda ſunt pauimenta, quòd
contignatioues humore creſcentes, aut ſiccitate decreſcentes, ſeu panda-
tionibus ſidentes, mouendo ſe faciunt uitia pauimentis. Præterea gelici-
dia & pruinæ non patiuntur ea integra permanere. Ita ſineceßit{as}
coegerit, ut minime uitioſa fiant, ſic erit faciundum. Cumcoaxatum fue-
rit, ſuper altera coaxatio tranſuerſa ſternatur, clauisque fixa duplicem
præbeat contignationi loricationem: deinde ruderinouo tertia pars te-
ſtætunſæ admiſceatur, calcis{qúe} duæ partes ad quin mortarij mixtioni-
bus præſtent reſponſum. Statuminatione facta, rudus inducatur, id{qúe} pin
ſum abſolutum ne minus pede ſit craſſum. Tunc áutem nucleo inducto
(uti ſupra ſcriptum est) pauimentum è teſſera grandi circiter binum di
gitum ceſa ſtruatur, faſtigium habens in pedes denos, digitos binos,
225171DE ARCHITEC. LIB. VII. ſibene temper abitur, & recte fricatum fuerit, ab omnibus uitijs erit tu-
tum. Vti autem inter coagmenta materies ab gelicidijs ne laboret, fraci-
bus quotannis ante hyemem ſaturetur, it a non patietur in ſerecipere ge-
licidij pruinam. Sin autem curioſius uidebitur fierioportere, tegulæ bipe-
dales inter ſe coagmentatæ ſuprarudus ſubſtrata materia collocentur,
habentes ſingulis coagmentorum frontibus exciſos canaliculos digitales:
quibus iunctis impleantur calce ex oleo ſubacta, conſricentur{qúe} inter ſe
coagmenta compreſſa. Ita calx quæ erit hærens in canalibus dureſcendo,
non patietur aquam, ne aliam rem per coagmenta tranſire. Cum ergo
fuerit hoc ita perſtratũ, ſupra nucleus inducatur, & uirgis cædendo ſubi
gatur. Supr a autem ſiue ex teſſera grandi, ſiue ex ſpica teſtacea ſtruan-
tur, faſtigijs, quibus est ſupra ſcriptum, & cum ſic erunt facta, non cit@
uitiabuntur.
DE MACERATIONE CALCIS AD ALBA-
ria opera & tectoria perficienda.
CAPVT. II.
CVM à pauimentorum cura diſceſſum fuerit, tunc de albarijs operi-
bus est explicandum. Id autem erit recte, ſiglebæ calcis optime an
te multo tempore quàm opus fuerit macerabũtur: uti ſi qua gleba parum
fuerit in fornace cocta, in macer atione diuturna liquore deferuere coacta
uno tenore concoquatur. Nan cum non penitus macerata, ſed recens
ſumitur, cũ fuerit induct a habens latentes crudos calculos, puſtul{as} emit-
tit, qui calculi in opere, uno tenore cum permacerãtur diſſoluunt & dißi-
pant tectorij politiones. Cum autem habita erit ratio macer ationis, &
id curioſius opere præparatum erit, ſumatur aſcia, & quemadmodum
materia dolatur, ſic calx in lacu macerata aſcietur. Siad aſciam offende-
rint calculi, non erit temperata, cun ſiccum & purum ferrum educe-
tur indicabit eam euanidam & ſiticuloſam, cum uero pinguis fuerit &
recte macerata, circa id ferramentum, uti glutinum hærens, omniratione
probabit ſe eſſe temperatam. Tunc autem machinis comparatis, camera
rum diſpoſitiones in conclauibus expediantur, niſilacunarihus ea fuerint
ornata.
226172M. VITRVVII
DE CAMERARVM DISPOSITIONE, TRVL.
liſſatione, & tectorio opere. CAP. III.
CVM ergo camerarum poſtulabitur ration, ſic erunt faciũdæ. Aſ-
ſeres directi diſponantur inter ſe, ne pl{us} ſpatiũ habentes pedes bi
nos, & himaxime cupreßini, quòd abiegni ab carie & ab uetuſtate cele-
riter uitiantur, hi{qúe} aſſeres cum ad formam circinationis fuerint diſtribu
ti, catenis diſpoſitis, ad contignationes (ſiue tecta erunt) crebriter cla-
uis ferreis fixi, religentur: eæ{qúe} catenæ ex ea materia comparentur, cui
nec caries, nec uetuſt{as}, nec humor poßit nocere, id est, buxo, iunipero,
olea, robore, cupreſſo, cæteris{qúe} ſimilib{us}, præter quercũ, quòd ea ſe tor
quendo rim{as} facit quib{us} inest operib{us}. Aſſerib{us} diſpoſitis, tum tomi
ces exſparto hiſpanico, harundines græcæ tunſæ ad eos (uti forma poſtu-
lat) religentur. Item ſupra cameram materies ex calce & arena mixta
ſubinde inducatur, ut ſiquæ ſtillæ ex contignationib{us} aut tectis cecide-
rint ſuſi ineantur. Sin autem harundinis græcæ copia non erit, de paludi
b{us} tenues colligantur, & mataxæ, tomicæ ad iuſtam longitudinem
una craßitudine alligationib{us} temperentur, dum ne pl{us} inter duos
nodos alligationib{us} binos pedes diſtent, & he ad aſſeres (uti ſupra
ſcriptum est) tomicæ religentur, cultellique lignei in e{as} configantur.
Cætera omnia (utiſupraſcriptum est) expediantur. Cameris diſpoſitis
& intextis, imum cœlum earum trulliſſetur, deinde arena dirigatur, poſt
ea aut creta, aut marmore poliatur. Cum cameræ politæ fuerint, ſub e{as}
coronæ ſunt ſubijciendæ, eæ{qúe} quàm maxime tenues & ſubtiles oportere
fieriuidentur. Cum enim grandes ſunt, pondere dcducuntur, nec poſſunt
ſe ſuſtinere, in his{qúe} minime gypſum debet admiſceri, ſed excreto marmo
re uno tenore perduci, utine præcipiendo non patiatur uno tenore op{us}
inareſcere. Etiam{qúe} cauendæ ſunt in cameris priſcorum diſpoſitiones,
quŏd earum planitiæ coronarum graui pondere impendentes, ſunt peri-
culoſæ. Coronarum autem aliæ ſunt puræ, aliæ cælatæ. Conclauib{us}, aut
ubi ignis aut plura lumina ſunt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facili{us}
extergeantur. In æſtiuis & exedris, ubi minime fum{us} est, nec fuligo po-
teſt nocere, ibicelatæ ſunt faciẽdæ. Semper enim album op{us}, propter ſu-
perbiam candoris, non modo ex proprijs, ſed etiam ex alienis ædificijs
concipit fumũ. Coronis explicatis parietes quàmaſperrime trulliſſentur,
227173DE ARCHITEC. LIB. VII.
poſtea autem ſupra trulliſſatione ſubareſcente deformentur directiones
arenati, utilongitudines adregulam & lineam, altitudines ad perpendi-
culum, anguli ad normam reſpondentes exigantur. Nan ſic emendata
tectoriorum in picturis erit ſpecies. Subareſcente iterum, ac tertio indu-
catur: ita quo fundatior erit ex arenato directura, eo firmior erit ad ue-
tuſtatem ſolidit{as} tectorij. Cum ab arena præter trulliſſationem, non mi-
n{us} trib{us} corijs fuerit deformatum, tunc è marmoreo grano directiones
ſunt ſubigendæ, dum ita materies temperetur, uti cum ſubigitur non hæ-
reat ad rutrum, ſed purum ferrum è mortario liberetur. Grano inducte
& inareſcente, alterõ coriũ mediocris * dirigatur: idcum ſubactum fue
rit, & bene fricatum, ſubtili{us} inducatur. Ita cum trib{us} corijs arenæ, &
item marmoris ſolidati parietes ſuerint, neque rim{as}, ne aliud uitium
in ſe recipere poterunt. Sed & baculorum ſubactionib{us} fundatæ ſolidi-
tates, marmoris{qúe} candore firmo leuigatæ, colorib{us} cum politionib{us} in
ductis, nitidos expriment ſplendores. Colores autem udo tectorio cum di
ligenter ſunt inducti, ideo nonremittunt, ſed ſunt perpetuo permanen-
tes, quòd calx in fornacib{us} excocto liquore, et factar aritatib{us} euanid-
ieiunitate coacta corripit in ſe, quæ res forte eam contigerunt: mixtioni-
b{us}{qúe} ex alijs poteſtatib{us} collatis ſeminib{us} ſeu principijs, una ſolide-
ſcendo in quibuſcun membris est formata, cum fit arida, redigitur, uti
ſui generis propri{as} uideatur habere qualitates. Ita tectoria quæ recte
ſunt facta, ne{qúe} uetuſtatib{us} fiunt horrida, ne cum extergentur, remit-
tunt colores, niſi ſiparum diligenter, & in arido fuerint inducti. Cum er
go ita in parietib{us} tectoria facta fuerint (uti ſupraſcriptum est) & fir
mitatem, ſplendorem, & ad uetuſtatem permanentem uirtutem poterunt
habere. Cum uero unum corium arenæ, & unum minuti marmoris erit
inductum, tenuit{as} ei{us} min{us} ualendo faciliter rumpitur, nec ſplendorem
politionib{us}, propter imbecillitatem craßitudinis, proprium obtinebit.
Quemadmodum enim ſpeculum argenteum tenui lamella ductum, incer-
tos & ſine uirib{us} habet remißiores ſplendores: quod autẽ è ſolida tem-
peratura fuerit factum, recipiens in ſe firmis uirib{us} politionem, fulgen-
tes in aſpectu, cert{as}{qúe} conſider antib{us} imagines reddit. Sic tectoria, quæ
ex tenui ſunt ducta materia, non modo fiunt rimoſa, ſed etiam celeriter
euaneſcunt. Quæ autem fundata arenationis & marmoris ſoliditate,
228174M. VITRVVII
ſunt craßitudine ſpiſſa, cum ſunt politionib{us} crebris ſubacta, non modo
fiunt nitentia, ſed etiam imagines expreſſ{as} aſpicientib{us} ex eo opere re-
mittunt. Græcorum uero tectores non ſolum his rationib{us} utendo faci-
unt opera firma, ſed etiam mortario collocato, calce & arena ibi confu-
ſa, decuria hominum inducta ligneis uectib{us} pinſant materiam, & ita ad
certamen ſubacta tunc utuntur. Ita ueterib{us} parietib{us} nonnulli cru-
ſt{as} excidentes pro abacis utuntur. Ipſa{qúe} tectoria abacorum, & ſpecu-
lorum diuiſionibus, circa ſe prominentes habent expreßiones. Sin autem
in cratitijs tectoria erũt facienda, quibus neceſſe eſt etiam in arrectarijs,
& tranſuerſarijs rim{as} fieri. (Ideo quòd luto cum liniuntur, neceſſario
recipiunt humorem, cum autem are ſcunt extenuati, in tectorijs faciunt
rim{as} (id ut non fiat, hæc eritratio. Cum paries totus luto inquinatus fue
rit, tunc in eo opere cannæ clauis muſcarijs perpetuæ figantur, deinde
iterum luto inducto ſi priores tranſuerſarijs harundinibus fixæ ſunt, ſe-
cundæ erectis figantur: & ita (uti ſupra ſcriptum est) arenatum, &
marmor, & omne test orium inducatur. Ita cannarum duplex in parieti-
bus ordinibus tranſuerſis fixa perpetuit{as}, nec ſegmina, nec rimã ullam
fieri patietur.
DE POLITIONIBVS IN HVMIDIS
locis. CAP. IIII.
QVIBVS rationibus ſiccis locis tectoria oporteat fieri dixi, nuno
quemadmodum humidis locis politiones expediantur, ut perma-
nere poßint ſine uitijs, exponam. Et primum conclauibus,
quæ planopede fuerint, ab imo pauimẽto alte circiter pedibus tribus, pro
arenato teſta trulliſſetur, & dirigatur, uti eæ partes tectoriorum ab hu-
more ne uitientur. Sin autem aliquis paries perpetuos habuerit humores,
paulum ab eo recedatur, & ſtruatur alter tenuis diſtans ab eo, quantum
res patietur, & inter duos parietes canalis ducatur inferior quàm libra-
mentum conclauis fuerit, habens nares ad locum patentem. Item cum in
altitudinẽ perſtructus fuerit relinquãtur ſpiramẽta. Sienim non per na-
res humor, et in imo, et in ſummo habuerit exitus, non minus in noua ſtru
ctura ſe dißipabit. His perfectis paries teſta trulliſſetur, & dirigatur, &
tunc tectorio poliatur.
229175DE ARCHITEC. LIB. VII.
Si autem locus non patietur ſtructuram fieri, canales fiant, & nares
exeant ad locum patentem. Deinde tegulæ bipedales ex una parte ſupra
marginem canalis imponantur, ex alter a parte beſſalibus laterculis pilæ
ſubſtruantur. In quibus duarum tegularum anguli ſedere poßint, & ita à
pariete eæ diſtent, ut ne plus pateant palmum: deinde inſuper erectæ ha-
matæ tegulæ ab imo ad ſummum parietem figantur, quarum interiores
partes curioſius picentur, ut ab ſe reſpuant liquorem. Item in imo & in
ſummo ſupra camer am habeant ſpir amenta.
Tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, utitrulliſſationem teſta
ceam non reſpuant. Nam propter ieiunitatem, quæ est à fornacibus ex-
cocta, trulliſſationem, non poſſunt recipere, nec ſuſtinere, niſi calx ſubie-
cta utr{as}{qúe} res inter ſe conglutinet, & cogat coire. Trulliſſatione inductæ
pro arenato teſta dirigatur, & cætera omnia (uti ſupra ſcripta ſunt in
tectoriorũ rationibus) perficiantur. Ipſi autem politionis eorum orna-
tus propri{as} debent habere decoris rationes, uti & ex locis apt{as}, & ex
generum diſcriminibus non alien{as} habeãt dìgnitates. Triclinijs hyber-
nis non est utilis hæc compoſitio, nec megalographia, nec camer arum co
ronario opere ſubtilis ornatus: quòd ea & ab ignis fumo, & ab luminum
crebris fuligimbus corrũpuntur. In his uero ſupra podia, abaci ex atra-
mento ſunt ſubigendi, & poliendi cuneis ſilaceis, ſeu minaceis inter-
poſitis. Cum explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiam paui-
mentorum non erit diſplicens (ſiquis animaduertere uoluerit) Græco-
rum hybernaculorum uſus, qui minime ſumptuoſus est, ſed utilis appara
tus. Foditur cnim intra libramentum triclinij altitudo circiter pedum bi-
num, & ſolo fiſtucato inducitur, aut rudus, aut teſtaceum pauimentum,
ita faſtigatum, ut in canali habeat nares. Deinde congeſtis, & ſpiſſe calca
tis carbonibus inducitur ex ſabulone, & calce, & fauilla mixta materi-
es, craßitudine ſemipedali ad regulam & libellam, & ſummo libramen-
to cote deſpumato redditur ſpecies nigri pauimenti. Ita conuiuijs eorum,
& quod poculis & ſputiſmatis offunditur, ſimul at cadit, ſicceßit: qui-
que uerſantur ibiminiſtrantes, & ſi nudis pedibus fuerint, non recipiunt
frigus ab eiuſmodi genere pauimenti.
DE RATIONE PINGENDI IN AEDI-
ficijs. CAP. V.
230176M. VITRVVII
CAETERIS conclauibus, id est uernis, autumnalibus, æſtiuis ett-
am atrijs et periſtylijs, conſtitutæ ſunt ab antiquis ex certis rebus
certæ rationes picturarum. Nan pictura imago fit eius quod eſt, ſeu po
teſt eſſe, uti hominis, ædificij, nauis, reliquarum{qúe} rerum, è quarum for-
mis certis{qúe} corporum finibus figurataſimilitudine ſumuntur exempla.
Ex eo antiqui, qui initia expolitionibus inſtituerunt, imitati ſunt primum
cruſtarum marmorearum uarietates & collocationes, deinde corona-
rum, & ſilaceorum, miniaceorum{qúe} cuneorum inter ſe uari{as} diſtribu-
tiones. Poſteaingreßi ſunt, ut etiam ædificiorum figur {as}, columnarum{qúe}
& faſtigiorum eminentes proiectur {as} imitarentur: patentibus autem lo-
cis, utiexedris, propter amplitudinem parietum, ſcenarum frontes Tra-
gico more, aut Comico, ſeu Satyrico deſignarent. Ambulationibus uero
propter ſpatia longitudinis, uarietatibus topiorum ornarent ab certis lo-
corum proprietatibus imagines exprimentes. Pinguntur enim portus,
promontoria, litora, flumina, fontes, eurypi, fana, luci, montes, pecora, pa
ſtores, nonnullis locis item ſignorũ megalographiam habentem, deorum
ſimulacra, ſeu fabularum diſpoſit{as} explicationes, nõ minus Troian{as} pu
gn{as}, ſeu Vlyßis err ationes per topia, cætera{qúe} quæ ſunt eorum ſimilibus
rationibus ab rerum natura procreata. Sed hæc quæ à ueteribus ex ueris
rebus exempla ſumebantur, nunc iniquis moribus improbãtur. Nam pin
guntur tectorijs monſtra potius, quàm ex rebus finitis imagines certæ.
Pro columnis enim ſtatuuntur calami, pro faſtigijs arpaginetuli ſtriati
cum criſpis folijs & uolutis. Item candelabra ædicularum ſuſtinentia fi-
gur {as}, ſupr a faſtigia earum ſurgentes ex radicibus cum uolutis coliculite
neri plures, habentes in ſe ſine ratione ſedentia ſigilla, non minus etiam ex
coliculis flores dimidiata habentes ex ſe exeũtia ſigilla, alia humanis, alia
beſtiarum capitibus ſimilia. Hæc autem nec ſunt, nec fieripoſſunt, nec fue
runt. Ergo ita noui mores coegerunt, uti inertia mali iudices conniueant
artium uirtutes. Quemadmodum enim poteſt calamus uere ſuſtinere te-
ctum, aut candelabrum ædicul{as}, & ornamẽta faſtigij, ſeu coliculus tam
tenuis & mollis, ſuſtinere ſedens ſigillum, aut de radicibus, & coliculis
ex parte flores dimidiata{qúe} ſigilla procreari? At hæc falſa uidentes homi
nes non reprehendunt, ſed delectantur: ne animaduertunt, ſi quid eo-
rum fieri poteſt nec ne. Iudicijs autem in firmis obſcuratæ mentes, non ua
231177DE ARCHITEC. LIB. VII.
lent probare, quod poteſt eſſe cum authoritate & ratione decoris. Ne
enim pictur æ probari debent, quæ non ſunt ſimiles ueritati: nec ſifactæ
ſunt elegantes ab arte, ideo de his ſtatim debent repente iudicari, niſiar-
gumentationis cert as habuerint rationes ſine offenſionibus explicatas.
Etenim etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu ſin-
11Apaturius
Alabands
us. xiſſet ſcenam in minuſculo theatro, quod ἐκκλησιαςήριον apud eos uo-
citatur, in ea{qúe}{qúe} ſeciſſet pro columnis ſigna, centauros{qúe} ſuſtinentes epiſty
lia, tholorum rotunda tecta, faſtigiorum prominẽtes uerſur as, coronas´
capitibus leoninis ornatas: quæ omnia ſtillicidiorum è tect is habent ratio
nem. Præterea ſupra eam nihilominus epiſcenium, in qua tholi, pronai,
ſemifaſtigia, omnis{qúe} tecti uarius picturis fuer at ornatus. Ita cum aſpe
ctus eius ſcenæ propter aſperitatem eblandiretur omnium uiſus, & iam
id opus probare fuiſſent parati, tum Licinius mathematicus prodijt, &
ait Alabandeos ſatis acutos ad omnes res ciuiles haberi, ſed propter non
magnum uitium indecentiæ inſipientes eos eſſe iudicatos, quòd in gymna-
ſio eorum quæ ſunt ſtatuæ, omnes ſunt cauſas agẽtes, in ſoro autem diſcos
tenentes, aut currentes, ſeu pila ludentes. Ita indecens inter locorum pro
prietates ſtatus ſignorum, publice ciuitati uitium exiſtimationis adiecit.
Videamus item nunc, ne Apaturij ſcena efficiat & nos Alabandeos, aut
Abderitas. Quis enim ueſtrũ domos ſupra tegularũ tect a poteſt habere,
aut colũnas, ſeu faſtigiorũ explicationes? Hæc enim ſupr a contignationes
ponuntur, nõ ſupra tegularum tecta. Siergo quæ non poſſunt in ueritate
rationem habere fa@@i, in picturis probauerimus, accedemus & nos his
ciuitatibus, quæ propter hæc uitia inſipientes ſunt iudicatæ. Ita Apatu
rius contra reſpondere non est auſus, ſed ſuſtulit ſcenam, et adrationem
ueritatis commutatã, poſtea correctam approbauit. Vtinam dij immor-
tales ſeciſſent, ut Licinius reuiuiſceret, & corrigeret hanc amẽtiam, te-
ctoriorum{qúe} errãtia inſtituta: ſed quare uincat ueritatem ratio ſalſa, non
erit alienum exponere. Quod enim antiqui inſumentes laborem & indu
ſtriam probare contendebant artibus, id nunc coloribus & eorum ele-
ganti ſpecie conſequuntur, & quam ſubtilitas artificis adijciebat operi-
bus auctoritatem, nunc dominicus ſumptus efficit ne deſideretur. Quis
enim antiquorum nõ, uti medic amento, minio parce uidetur uſus eſſe? At
nunc paßim plerun toti parietes inducuntur. Accedit huc chryſocolla,
oſtrum, armenium: hæc uero cum inducuntur, & ſinon ab arte ſunt
232178M. VITRV VII ſita, ſulgentes tamen oculorũreddũt uiſus, et ideo quod pretioſa ſunt, legi
bus excipiuntur, ut ab domino, non à redemptore repreſententur. Quæ
commoneſacere potui ut ab errore diſcedatur, in opere tect orio ſatis ex-
poſui. Nunc de apparationibus, ut ſuccurere potuerint, dic am: & primũ,
quoniam de calce initio est dictum, nunc de marmore dicendum reſtat.
DE MARMORE QVOMODO PARETVR
ad tectoria. CAP. VI.
MARMOR non eodem genere omnibus regionibus procreatur,
ſed quibuſdam locis glebæ (ut ſalis) micas perlucidas habentes,
naſcuntur, quæ contuſæ & molitæ præſtant tectorijs et coronarijs ope-
ribus utilitatem. Quibus autem locis hæ copiæ non ſunt, cementa marmo
rea, ſiue aſſulæ dicuntur, quæ marmorarij ex operibus deijciunt, pilis ſer
reis contunduntur, crebris{qúe} excernuntur. Eæ autem excretæ tribus ge-
neribus ſeponuntur, & quæ pars grandior fuerit, quemadmodum ſupra
ſcriptum est, arenato primum cum calce inducitur, deinde ſequens, ac ter
tio, quæ ſubtilior fuerit. Quibus inductis & diligenti tect oriorum ſrica-
tione leuigatis, de coloribus ratio habeatur, uti in his perlucentes expri-
mant ſplendores, quorum hæc erit differentia & apparatio.
DE COLORIBVS, ET PRIMVM DE
ochra. CAP. VII.
COLORES alij ſunt qui per ſe certis locis procreantur, & inde
ſodiuntur: nonnulli ex alijs rebus tract ationibus, aut mixtionibus,
ſeu temperaturis compoſiti perſiciuntur, uti præſtent eandem in operi-
bus utilitatcm. Primũ autem exponemus quæ per ſe naſcentia ſodiuntur,
uti quod Græci ὤχρα dicitur. Hæc uero multis locis (ut etiam in Italia)
inuenitur, ſed quæ fuerat optima, Attica, ideo nunc non habetur, quòd
Athenis argenti ſodinæ cum habuerunt familias, tunc ſpecus ſub terra ſo-
diebantur ad argentum inueniendum. Cum ibi uena ſorte inueniretur, ni-
hilominus uti argentum per ſequebantur. Ita antiqui egregia copia ſi-
lis ad politionem operum ſunt uſi. Item rubricæ copioſe multis locis
233179DE ARCHITEC. LIB. VII. muntur, ſed optimæ paucis, uti Põto Sinope, & Aegypto, in Hiſpania Ba
learibus, non minus etiã Lemno, cuius inſulæ uectigalia, Athenienſibus
Senatus populus{qúe} Romanus conceßit ſruenda. Parætonium uero ex ipſis
locis, unde ſoditur, habet nomen. Eademratione Melinum, quòd eius uis
metalli inſulæ Cycladimelo dicitur eſſe. Creta uiridis item pluribus locis
naſcitur, ſed optima Smyrnæ. Hanc autem Græci θεοδότιον uocant, ꝙ
Theodotus nomine ſuerat, cuius in fundo id genus cretæ primum eſt inuen
tum. Auripigmentum, quod ᾀρσένικον græce dicitur, ſoditur Ponto. San
dar aca item pluribus locis, ſed optima Ponto, proxime flumen Hypanim
habet metallum. Alijs locis, ut inter Magneſiæ & Epheſi ſines, ſunt loca
unde eſſoditur parata, quam nec molere, nec cernere opus est, ſed ſic est
ſubtilis, quemadmodum ſi qua est manu contuſa & ſubcreta.
DE MINII RATIONIBVS.
CAP. VIII.
INGREDIAR nunc minij rationes explicare. Id autẽ agris Ephe-
ſiorum Cilbianis primum memoratur eſſe inuentum, cuius & res &
ratio ſatis magnas habet admir ationes. Foditur enim gleba, quæ Antr ax
dicitur, antequàm tractationibus ad minium perueniat, uena uti ſerreo
magis ſubruſo colore, habens circa ſe rubrum puluerem. Cum id ſoditur,
ex plagis ſerr amentorũ crebras emittit lachrymas argenti uiui, quæ à ſoſ
ſoribus ſtatim colliguntur. Hæ glebæ cum collectæ ſunt in oſſicinam, pro
pter humoris plenitatem conijciuntur in ſornacem, ut inter areſcant, &
is qui ex his ab ignis uapore ſumus ſuſcitatur, cum reſedit in ſolum furni,
inuenitur eſſe argentũ uiuum. Exemptis glebis, guttæ eæ, quæ reſidebũt,
propter breuit atcs non poſſunt colligi: ſed in uas aquæ conuertuntur, &
ibiinter ſe congruunt, & unà conſunduntur. Id autem cum ſint quatuor
ſextariorum menſuræ, cum expendũtur, inueniuntur eſſe põdo centum.
Cum in aliquo uaſe est conſuſum, ſiſupraid lapidis centenarij pondus im
ponatur natat in ſu mo: ne eum liquorem poteſt onere ſuo premere,
nec elidere, nec dißiparc: centenario ſublato, ſiibi auri ſcrupulum impona
tur non natabit, ſed ad imum per ſe deprimetur. Ita non amplitudine pon
deris, ſed genere ſingularumrerum grauitatem eſſe non est negandum.
234180M. VITRVVII Id autem multis rebus est ad uſum expeditum. Ne enim argentum, ne
æs ſine eo poteſt recte inaurari. Cun in ueſte intextum est aurum, ea
ueſtis contrita propter uetuſtatem uſum non habe at honeſtum, panni in ſi
ctilibus uaſis impoſiti ſupra ignem comburuntur. Is cinis conijcitur in
aquam, & additur ei argentum uiuum, id autem omnes micas auri corri-
pit in ſe, & cogit ſecum coire, aqua deſuſa cum id in pannum infunditur,
& ibi manibus premitur, argentum per panni raritates propter liquo-
rem extralabitur, aurum compreßione coactum intra, purum inuenitur.
DE MINII TEMPERATVRA.
CAP. IX.
REVERTAR nunc ad minij temperaturam. Ipſæ enim glebæ
cum ſunt aridæ, pilis ſerreis contunduntur & molantur, & lotio
nibus & cocturis crebris efficitur, ut adueniant colores. Cum ergo
hæcemiſſa erunt, tunc minium propter argenti uiui relictionem, quas in
ſenaturales habuer at uirtutes relinquit, & efficitur tenera natur a & ui
ribus imbecilla. Ita cum est in expolitionibus conclauium tect orijs indu
ctum, permanet ſine uitijs ſuo colore. Apertis uero id est periſtylijs, aut
exedris, aut cæteris eiusmodilocis, quo ſo! & luna poßit ſplendores &
radios immittere, cum ab ijs locus langitur, uitiatur, & amißa uirtute co
loris, denigratur. Ita cum et alij multi, tum etiam Faberius ſcriba, cum
11Faberius
ſcriba. in Auentino uoluiſſet habere domum eleganter expolitam, periſtylis pa-
rietes omnes induxit minio, qui poſt dies triginta facti ſunt inuenuſto ua-
rio{qúe} colore. Ita primo locauit inducendos alios colores · At ſi quis ſub-
tilior fuerit, et uoluerit expolitionem miniaceam ſuum colorem retinere,
cum paries expolitus & aridus fuerit, tunc ceram punicam igni liqueſa-
ctam paulo oleo temperatãſeta inducat. Deinde poſtea carbonibus in ſer
reo uaſe compoſitis, eam ceram apprime cum pariete calefaciundo ſuda
re cogat, fiat{qúe} ut per æquetur. Poſtea cum candela linteis{qúe} puris ſubi-
gat, uti ſigna marmorea nuda curantur. Hæc autem ηα***σις græce dici-
tur. Ita obſtans cæræ punicæ lorica nõ patitur, nec lunæ ſplendorem, nec
ſolis radios lambendo eripere ex his politionibus colorem. Quæ autem
in Epheſiorum metallis fuerũt officinæ, nunc traiectæ ſunt ideo
235181DE ARCHITEC. LIB. VII. quòdid genus uenæ poſtea est inuentum Hiſpaniæ regionibus, ex quarum
metallis glebæ portantur, & per publicanos Romæ curantur. Eæ autem
officinæ ſunt inter ædem Floræ & Quirini. Vitiatur minium admixta
calce. Ita ſi quis uelit expeririid ſine uitio eſſe, ſic erit faciundũ. Ferrea
lamina ſumatur, in ea minium imponatur, ad ignẽ collocetur donec lami-
na candeſcat, cum è candore color immutatus fuerit, erit{qúe} ater, tollatur
lamina ab igne, & ſi refrigeratum reſtituatur in priſtinum colorem, ſine
nitio ſe eſſe probabit. Sin autem permanſeritnigro colore, ſigniſicabit ſe
eſſe uitiatùm. Quæ ſuccurrere potuerunt mihi de minio, dixi. Chryſo-
colla apportatur à Macedonia, ſoditur autem ex his locis, qui ſunt proxi-
mi ær arijs metallis. Minium & indicum nominibus ipſis indicant, qui-
bus in locis procreantur.
DE COLORIBVS QVI ARTE FIVNT.
CAP. X.
INGREDIAR nunc ad ed, quæ ex alijs generibus tractationum
temperaturis commutata, recipiunt colorum proprietates. Et primũ
exponam de atramento, cuius uſus in operibus magnas habet neceßita-
tes, ut ſint notæ quemadmodum præparentur certis rationibus artiſicio
rum adid temperaturæ. Nam ædiſicatur locus, uti laconicum, & ex-
politur marmore ſubtiliter, & leuigatur: anteid, ſit ſornacula habens in
laconicum nares, & eius præſurnium magna diligentia comprimitur, ne
flamma extra dißipetur: in ſornace reſina collocatur. Hanc autem ignis
poteſtas urendo cogit emittere per nares intr a laconic um fuliginem: quæ
circa parietem & cameræ curuatur am adhæreſcit: inde colle cta partim
componitur ex gummi ſubacto ad uſum atramenti librarij, reliqua te-
ctores, glutinum admiſcentes, in parietibus utuntur.
LOCA PRAEFVRNIATA VTI LACONI-
corum balnearia & hypocauſta.
236182M. VITR VV II
Siautemhæ copiæ nõ fuerint
71[Figure 71] paratæ, ita neceßitatibus erit ad
miniſtr andum, ne expectatione
moræ resretineantur. Sarmẽta
aut tædæ ſchidiæ combur antur,
cum erũt carbones extinguãtur.
Deinde in mortariocum glutino
ter antur, ita erit atramentũ te-
ctoribus non inuenuſtum. Non
minus ſi fex uini arefacta & co-
cta in fornace fuerit, & ea con-
trita cum glutino in opere indu-
cetur, perquàm atramenti ſua-
uem efficiet colorem, & quo ma
gis ex meliore uino parabitur,
non modo atramenti, ſed etiam
indicicolorem dabit imitari.
DE CAERVLEI TEMPERATIONIBVS.
CAP. XI.
CAER VLEI tẽper ationes Alexandriæ primũ ſunt inuentæ, poſt-
ea item Veſtorius Puteolis inſtituit faciundum. Ratio autem eius.
è quibus est inuenta, ſatis habet admir ationis. Arena enim cum nitri flo-
re conteritur adeo ſubtiliter, ut efficiatur quemadmodum farina, & æri
cyprio limis craßis (ut ſcobis) facto immixta conſpergitur, ut conglo-
meretur. Deinde pilæ manibus uer ſando efficiuntur, & ita colligantur
ut inareſcant. Eæ aridæ componuntur in urceo fictili, urceus in fornace
ponitur, ita æs, & ea arena ab ignis uehementia conferueſcendo cum co-
aruerint, inter ſedando, & accipiendo ſudores, à proprietatibus diſce-
dunt, ſuis{qúe} rebus per ignis uehementiã confecti, cæruleo rediguntur co-
lore. Vſta uero, quæ ſatis habet utilitatis in operibus tectorijs, ſic tempe-
ratur. Gleba ſilis boni coquitur, ut ſit in igne candens, ea autem aceto ex-
tinguitur, & efficitur purpureo colore.
237183DE ARCHITEC. LIB. VII.
QVOMODO FIAT CERVSSA ET AERVGO
& ſandaraca. CAP. XII.
DE ceruſſa, ærugine{qúe}, quam noſtri ærucam uocant, non est alie-
num quemadmodum comparetur dicere. Rhodij enim in dolijs
ſarmenta componentes acetum ſuffundunt, & ſupra ſarmenta plumbe-
as maſſas collocant: deinde dolia operculis obturant ne ſpir amentum ob-
turata emittant, poſt certum tempus aperientes inueniunt è maßis plum-
beis ceruſſam. Eadem ratione lamellas æreas collocantes, efficiunt ærugi
nem, quæ æruca appellatur. Ceruſſauero cum in fornace coquitur, muta
to colore ad ignis incendiũ, efficitur ſandaraca. Id autẽ incendio facto ex
caſu didicerunt homines, & ea multo meliorem uſum præſtat, quàm quæ
de metallis per ſenata foditur.
QVOMODO FIAT OSTRVM COLORVM OM
nium factitiorum excellentißimum. CAP. XIII.
INCIPIAM nunc de oſtro dicere, quod & charißimam, & excel-
lentißimam habet, præter hos colores, aſpectus ſuauitatem. Id autem
excipitur ex conchylio marino, è quo purpur a inficitur, cuius non mino-
res ſunt quàm cæter arum naturæ rerum conſider antibus admir ationes,
quòd habet non in omnibus locis, quibus naſcitur, unius generis colorem,
ſed ſolis curſu natur aliter temper atur. Ita quod legitur Ponto & Gal-
lia, quòd hæregiones ſunt proximæ adſeptentrionem, est atrum, progre
dientibus inter ſeptentrionem & occidentem, inuenitur liuidum. Quod
autem legitur ad æquinoctialem orientem & occidentem, inuenitur uio-
laceo colore. Quod uero meridianis regionibus excipitur, rubra procre
atur poteſtate, & ideo hoc rubrũ Rhodo etiam inſula creatur, cæteris
eiuſmodiregionibus, quæ proximæ ſunt ſolis curſui. Eaconchylia cũ ſunt
lecta, ferramentis circa ſcinduntur, è quibus plagis purpurea ſanies, uti
lachryma profluens excuſſa in mortarijs, terendo compar atur, & quod
ex concharum marinarum teſtis eximitur, ideo oſtrum est uocitatum.
Id autem propter ſalſuginem cito fit ſiticuloſum, niſimelhabeat circum-
fuſum.
238184M. VITR VV II
DE PVRPVREIS COLORIBVS.
CAP. XIIII.
FIVNT etiam purpureicolores infecta creta rubiæ radice, et hyſgi
no: non minus & ex floribus alij colores. Ita tectores cum uolunt
ſile Atticum imitari, uiolam aridam conijcientes in uas cum aqua confer-
ueſcere faciunt ad ignem: deinde cum est temper atum conijciunt in linte-
um, & inde manibus exprimentes, recipiunt in mortarium aquam ex uio-
lis coloratam, & ex ea eretriam infundentes & eam terentes, efficiunt ſi
lis Attici colorem. Eadem ratione uacinium temper antes, & lac miſcen-
tes, purpuram faciunt elegantem. Item qui non poſſunt chryſocolla pro-
pter caritatem uti, herba, quæ luteum appellatur, ceruleum inficiunt, &
utuntur uiridißimo colore. Hæc autem infectiua appellantur. Item pro-
pter inopiam coloris indici, cretam ſelinuſiam, aut anulariam, quod Græ
ci ***αλον appellant inficientes, imitationem faciunt indici coloris. Qui-
bus rationibus & rebus ad diſpoſitionem firmitatis, quibus{qúe} decor as o-
porteat fieri pictur as: item quas habeant omnes colores in ſe poteſtates,
ut mihi ſuccurrere potuit, in hoc libro perſcripſi. Itaque omnes ædifica-
tionum perfectiones, quam habere debeant oportunitatem, ratioci
nationibus ſeptem uoluminibus ſunt finitæ. In ſequenti au-
tem de aqua, ſi quibus locis non fuerit, quemadmo-
dum inueniatur, & qua ratione ducatur,
quibus{qúe} rebus, ſierit ſalubris &
idonea probetur,
explicabo.
72[Figure 72]
239185DE ARCHITEC. LIB. VIII.
M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER OCTAVVS.
DE SEPTEM SAPIENTIBVS THALES
Mileſius omnium rerum principium aquam est pro-
feſſus, Heraclitus ignem, Magorum ſacer dotes aquam
& ignem, Euripedes auditor Anaxagoræ, quem phi-
loſophum Athenienſes ſcenicum appellauerunt, aëra
& terram, eam{qúe} ex cœleſtium hymbrium conceptionibus inſeminatam,
fœtus gentium, & omnium animalium in mundo procreauiſſe: & quæ ex
ea eſſent prognata cũ diſſoluerẽtur, temporũneceßitate coacta, in eddẽ
redire: quæ{qúe} de aëre naſcerentur item in cœliregiones reuerti, ne in-
teritiones recipere, ſed diſſolutione mutata, in eandem recidere, in qua an
te fuer ãt proprietatẽ. Pythagor as uero, Empedocles, Epicharmus, alij{qúe}
Phyſici et Philoſophi, hæc principia quatuor eſſe propoſuerunt, aërem,
ignem, aquam, terram, eorum{qúe} inter ſecohærentes natur ali figur atione
ex generum diſcriminibus efficere qualitates. Animaduertimus uero nõ
ſolum naſcentia ex his eſſe procreata, ſed etiam res omnes non ali ſine eo
rum poteſtate, ne creſcere, nec tueri. Nam corpora ſine ſpiriture-
dundãtia, non poſſunt habere uitam, niſi aër influens cum incremento ſe
cerit auctus & remißiones continenter. Calor is uero ſinon fuerit in cor-
pore inſta compar atio, non erit ſpiritus animalis, ne erectio firma, ci-
bi{qúe} uires non poterunt habere concoctionis temper atur am. Item ſi non-
terreſtricibo membra corporis alantur, deficientur, et ita à terreni prin-
cipij mixtione erunt deſerta. Animalia uero ſi fuerint ſine humoris pote
ſtate, exanguinata & exucta à principiorum liquore inter areſcent. Igi-
tur diuina mens, quæ propriè neceſſaria eſſent gentibus, non conſtituit
difficilia & chara, uti ſunt margaritæ, aurum, argentum, cætera{qúe} quæ
nec corpus, nec natur a deſider at: ſed ſine quibus mortalium uit a non po-
teſt eſſe tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. Ita ex his
ſi quid forte deſit in corpore ſpiritus, ad reſtituendum aër aßignatus,
240186M. VITR VV II præſtat. Appar atus autem ad auxilia caloris, ſolis impetus, & ignis in-
uentus, tutiorem efficit uitam: item terrenus fructus eſcarum præſtans co
pias, ſuperuacuis deſider ationibus alit & nutrit animalia paſcendo con-
tinenter. Aqua uero non ſolum potus, ſed infinitas uſui præbendo neceßi
tates gratas (quòd est gratuita) præſtat utilitates. Ex eo etiam qui ſa-
cerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, oſtendunt omnes res è liquoris
poteſtate conſiſtere: ita cum hydriam tegunt, quæ ad templum ædem{qúe}
caſta religione refertur, tunc in terra procumbentes manibus ad cœlum
ſublatis, inuentionibus gratias agunt diuinæ benignitatis.
DE AQVAE INVENTIONIBVS.
CAPVT. I.
CVM ergo et à Phyſicis, et à Philoſophis, et ab ſacer dotibus iudice-
tur ex poteſtate aquæ omnes res conſtare, putaui, quoniam in prio
ribus ſeptẽ uoluminibus rationes ædificiorum ſunt expoſitæ, in hoc opor
tere de inuentionibus aquæ, quas{qúe} habe at in locorum proprietatibus uir
tutes, quibus{qúe} rationibus ducatur, & quemadmodum item ea probetur,
ſcribere. Eſt enim maxime neceſſaria, & ad uitã & ad delectationes, et
ad uſum quotidianũ. Ea autem facilior erit, ſi fontes erunt aperti, & fluen
tes. Sin autem non profluent, quærenda ſub terra ſunt capita & colligen
da, quæ ſic erunt experiunda, uti procũbatur in dentes, antequàm ſol ex-
ortus fuerit, in locis quibus erit quærendum, & in terra mento collocato
& fulsto, proſpiciã ur eæ regiones. Sic enim non err abit excelſius quàm
oporteat uiſus, cum erit immotum mentum, ſed ad libr atam altitudinem
in regionibus certa finitione deſignabit.
PROCVMBENTIS IN DENTES VT A
terreno uapore aquæ ſubſidentia inueniatur
figura.
241187DE ARCHITEC. LIB. VIII. 73[Figure 73]
Tunc in quibus locis uidebũtur humores ſeconcriſpantes, & in aëra
ſurgentes, ibi fodiatur: non enim in ſicco loco hoc ſignum poteſt fieri.
Item animaduertendum est quærentibus aquam, quo genere ſint loca.
Certaenim ſunt in quibus naſcitur. Incerta, tenuis & exilis & non alta,
est copia, ea erit non optimo ſapore. Item ſabulone ſoluto, tenuis: ſed ſiin
ſerioribus locis inuenietur, ea erit limoſa & inſuauis. In terr a autem ni-
graſudores & ſtillæ exiles inueniuntur, quæ exhybernis tempeſtatibus
collectæ in ſpißis & ſolidis locis ſubſidunt, eæ habent optimum ſaporem.
Glarea uero mediocres et non certæ uenæ reperiuntur, eæ quoq; egregia
ſunt ſuauitate. Item ſabulone maſculo, arenaá; & carbunculo, certiores
& ſtabiliores ſunt copiæ, eæ{qúe} ſunt bono ſapore. Rubro ſaxo & copio-
ſæ, & bonæ, ſinon per interuenia dilabantur & liqueſcant. Sub radici-
bus autem montium, & inſaxis ſilicibus, uberiores et affluentiores, eæ{qúe}
frigidiores ſunt & ſalubriores. Campeſtribus autem fontibus ſalſæ,
242188M. VITRV VII ues, tepidæ, non ſuaues: niſi quæ ex montibus ſub terra ſubmanãtes erum
punt in medios campos, & ubi ſunt arborum umbris contectæ, præſtant
montanorum ſontium ſuauitatem. Signa autem quibus terrarum gencri-
bus ſuberunt aquæ, præter quod ſupraſcriptũ est, hæc erunt: ſi inuenien-
tur naſcentia, tenuis iuncus, ſalix erratica, alnus, uitex, arundo, hedera,
alia{qúe} quæ eiuſmodi ſunt, quæ non poſſunt naſci, nec ali per ſe, ſine humo
re. Solent autẽ eadem in lacunis nata eſſe, quæ ſidentes præter reliquum
agrum excipiunt aquam ex hymbribus, & agris per hyemem, diutiusque
propter capacitatem conſeruant humorem, quibus non est credendum.
Sed quibus regionibus & terris, non lacunis, ea ſigna naſcuntur nõ ſata,
ſed natur aliter per ſe creata, ibiest quærenda. In quibuslocis eæ non ſi-
gniſicabuntur inuentiones, ſic erunt experiundæ. Fodiatur quoquouer-
ſus locus latus ne minus pedes quin, ineo{qúe} collocetur circiter ſolis oc-
caſum ſcaphium æreum, aut plumbeum, aut peluis, ex his quod erit para
tum: id{qúe} intrinſecus oleo ungatur, ponatur{qúe} inuer ſum & ſumma foſſu-
ra operiatur arundinibus, aut fronde, ſupra terra obruatur: tum poſte-
ro die aperiatur, et ſi in uaſe ſtillæ ſudores{qúe} erunt, is locus habebit aquã.
Item ſiuas ex creta factum non coctum, in ea ſoßione eadem ratione oper
tum, poſitum fuerit, ſi is locus aquã habuerit, cum apertum fuerit, uas hu-
midum erit, & etiam diſſoluetur ab humore. Vellus{qúe} lanæ ſi collocatum
erit in ea foſſura, in ſequenti autem die de eo aqua expreſſa erit, ſignifica
bit eum locum habere copiam. Non minus ſi lucerna concinnata, oleique
plena & accenſa, in eo loco operta fuerit collocata, & poſtero die non
erit exucta, ſed habuerit reliquias olei & ellychnij, ipſa{qúe} humida inue-
nietur, indicabit eum locum habere aquam: ideo quòd omnis tepor adſe
ducit humores. Item in eolocoignis ſifactus fuerit, & percalefacta terra,
et aduſta, uaporem nebuloſum ex ſe ſuſcitauerit, is locus habebit aquam.
Cum hæc ita erunt pertentata, & quæ ſupra ſcripta ſunt ſigna inuenta,
tum deprimendus est puteus in eo loco: & ſicaput erit aquæ inuentum
plures ſunt circa fodiendi, & per ſpecus in unum locum omnes conducen
di. Hæc autem maxime in montibus & regionibus ſeptentrionalibus ſunt
quærenda, eo quòd in his & ſuauiora, & ſalubriora, & copioſiora inue
niuntur: auerſi enim ſunt ſolis curſui, & in his locis primum crebræ ſunt
@rbores & ſyluoſæ, ipſi{qúe} montes ſuas habent umbras obſtantes, ut
243189DE ARCHITEC. LIB. VIII. blis non directi perueniant ad terram, necpoßint humores exugere.
Iterualla quoq; montium maxime recipiunt hymbres, & propter ſylua
tum crebritatem, niues ibi ab umbris arborum & montium diutius con-
ſruantur: deinde liquatæ per terræ uenas percolantur, & ita perueni-
uit adinfimas montium radiεes, ex quibus profluentes fontium erumpũ@
@uctus. Campeſtribus autem locis contrario non poſſunt habericopiæ,
@uæ & ſi ſint, non poſſunt habere ſalubritatem, quòd ſolis uehemens im-
@etus, propter nullam obſtantiam umbrarũ eripit exhauriendo feruens
explanitie camporum humorem: & ſi quæ ibi ſunt aquæ apparentes, ex
hi, quod est leuißimum tenuißimum{qúe} & ſubtili ſalubritate, aèr auocans
diſ@pat in impetum cœli, quæ{qúe} grauißunæ duræ{qúe}, & inſuaues ſunt pa@
@@s, eæ in fontibus campeſtribus relinquuntur.
DE AQVA HYMBRIVM.
CAP. II.
ITAQVE quæ ex hymbribus aqua colligitur, ſalubriores habet u@@
tutes, eo quòd eligitur ex omnibus fontibus leuißimis ſubtilibus{qúe} te-
nuitatibus: deinde per aëris exercitationem percolata tempeſtatibus li-
queſcendo peruenit adterram. Etiam{qúe} nõ crebriter in campis confluun@
hymbres: ſed in montibus, aut ad ipſos montes ideo, quòd humores ex te@
ra matutino ſolis ortu moti, cum ſunt egreßi, in quamcunq; partem cœli,
ſunt proclinati, trudunt aëra, deinde cum ſunt moti propter uacuitatem
loci, poſt ſe recipiunt aëris ruentes undas. Aër autem cum ruit trudens
quocunq; humorem præuium, ſpiritus, et impetus, & undas creſcentes fa
cit uentorum. A uentis autem quocunq; feruntur humores conglobati, ex
fontibus & fluminibus, & paludibus, & pelago, cum tepore ſolis contin
guntur, exhauriuntur, & itatolluntur in altitudinë nubes, eæ deinde cum
aëris unda nitentes, cum perueniunt ad montes, ab eorum offenſa, & pro
cellis propter plenitatem & grauitatem, liqueſcendo diſperguntur, &
ita diffunduntur in terras. Vaporem autem & nebulas & humores ex
terranaſci, hæc uidetur efficere ratio, quòd ea habetin ſe, & calores fer-
uidos, & ſpiritus immanes, refrigerationes{qúe}, & aquarum magnam mul
titudinem. Exεeo cum refriger atur noctu, uentorum ftatus oriuntur
244190M. VITRV VII tenebras, & ab humidis locis egrediuntur in altitudinem nubes, ſolorins
impetu tangit orbemterræ, tum aër ab ſole percalefactus cum roribus@x
terra tollit humores. Licet & ex balneis exemplum capere. Nullæ enm
cameræ, quæ ſunt caldariorũ, ſupraſe poſſunt habere fontes: ſed cœl@m
quod est ibi, ex præfurnijs ab ignis uapore percalefactum, corripit exp@
uimentis aquam, & aufert ſecum in camerarum curuatur as, & eam ſuſt@
net. Ideo quòd ſemper uapor calidus: in altitudinem ſe trudit, et primo n@
remittitur propter breuitatem, ſimul autem plus humoris habet cong-
ſtum, non poteſt ſuſtineri propter grauitatem, ſed ſtillat ſupralauanti@m
capita. Ita quoq; eadë ratione cœleſtis aẽr cum ab ſole percipit calor@m,
ex omnibus locis hauriendo tollit humores, & congregat ad nubes. Ita
enim terra feruore tacta eijcit humores, ut corpus hominis ex calore imit
tit ſudores. Indices autem ſunt eius rei uenti, ex quibus qui à frigidißmis
partibus ueniunt procreati, ſeptentrio & aquilo, extenuatos ſiccitaibus
in aëre flatus ſpirant. Auſter uero & reliqui, qui à ſolis curſuimpetum fa
ciunt, ſunt humidißimi, & ſemper apportant hymbres: quòd percalefacti
abregionibus feruidis adueniunt, & ex omnibus terris lambenteseripi-
unt humores, & itaeos profundunt ad ſeptentrionales regiones. Hæc au
tem ſic fieri, teſtimonio poſſunt eſſe capita fluminum, quæ orbe terrarum
chorographijs picta, item{qúe} ſcripta, plurima maxima{qúe} inuemũtur egreſ
ſa ab ſeptentrione. Primum{qúe} in India Ganges & Indus à Caucaſomonte
oriuntur: Syria, Tygris & Euphrates: Aſia, item Ponto Boryſthenes, Hy
panis, Tanais: Colchis, Phaſis: Gallia, Rhodanus: Belgica, Rhenus: citra
Alpes, Timauus et Padus: Italia Tybris: Mauruſia, quãnoſtri Mauritani
am appellãt, ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex ſeptẽtrionaliregione,
progreditur per occidentẽ ad lacum Eptabolum, & mutato nomine dici-
tur Nigir, deinde ex lacu Eptabolo ſub montes deſertos ſubterfluens, per
meridiana loca manat, et influit in paludẽ Coloe, quæ circũcingit Meroẽ,
quæ eſt Aethiopũ meridianorum regnum. Ab his{qúe} paludibus ſe circuma
gens per flumina Aſtaſobam, & Aſtaboram, & alia plura, peruenit per
montes ad cataractam, ab ea{qúe} ſe præcipitans per ſeptentrionalem per-
uenit inter Elephantida & Syenem, thebaicos{qúe} in Aegyptum campos, et
ibi Nilus appellatur. Ex Mauritania autẽ caput Nili profluere, ex eo ma
xime cognoſcitur, quòd ex altera parte montis Atlantis ſunt alia
245191DE ARCHITEC. LIB. VIII. item profluentia ad occidentis oceanum, ibi{qúe} naſcuntur lchneumones,
Crocodili, & aliæ ſimiles beſtiarum piſcium{qúe} naturæ, præter Hippopo-
tamos. Ergo cum omnia maxima flumina in orbis terr arum deſcriptioni
bus ab ſeptentrione uideantur profluere, Aphri{qúe} campi, quiſunt in meri
dianis partibus ſubiecti ſolis curſui, latentes penitus habeant humores,
nec fontes crebros, amnes{qúe} raros relinquitur, uti multo meliora inueni-
antur capita fontium, quæ ad ſeptentrionem aquilonemue ſpectant: niſiſi
inciderint in ſulphuro ſum locum, aut alumino ſum, ſeu bituminoſum-tunc
enim permutantur, & aut calidæ aquæ, aut frigidæ odore malo & ſapo-
re profundunt fontes. Ne{qúe} enim calidæ aquæ est ulla proprietas, ſed fri
gida aqua cum incidit percurrens in ardentem locum, efferue ſcit, et per-
calefacta egreditur per uenas extra terram, ideo diutius non poteſt per-
manere, ſed breui ſpatio fit frigida. Nanq; ſi naturaliter eſſet calida non
refriger aretur calor eius. Sapor autem & odor, & color eius non reſti-
tuitur, quòd intinctus & commixtus est propter naturæ raritatem.
DE AQVIS CALIDIS, ET QVAS HABEANT
uires à diuerſis metallis prodeuntes, & de uariorum fonti
um, fluminum, lacuumq; natura.
CAPVT III.
SVNT autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua ſa
pore optimo, quæ in potione ita est ſuauis, uti nec fontanalis ab Ca-
mœnis, nec Martia ſaliens deſideretur. Hæc autem ànatura perficiuntur
his rationibus: cum in imo per alumen, aut bitumen, ſeu ſulphur ignis ex-
citatur, ardore percandefacit terram, quæ est circa ſe. Supra ſe autem
feruidum emittit in ſuperiora loca uaporem, & ita ſi qui in his locis, qui
ſunt ſupra, fontes dulcis aquænaſcuntur, offenſieo uapore efferueſcunt
inter uenas, & ita profluunt incorrupto ſapore. Sunt etiam odore & ſa-
pore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus locis penitus orti, per lo
ca ardentia tranſeunt, & ab his per longum ſpatium terræ percurrentes
refrigerati perueniuntſupra terram, ſapore, odore, colore{qúe} corrupto,
utiin lyburtina uia flumen Albula, & in Ardeatino fontes frigidieodem
odore, qui ſulphurati dicuntur, & reliquis locis ſimilibus.
246192M. VITRV VII cum ſint ſrigidi, ideo uidentur aſpectuſeruere, quòd cum in ardentem le-
cum alte penitus inciderunt, humore & igni inter ſe congruentibus offen
ſi, uehementi ſragore ualidos in ſerecipiunt ſpiritus, & ita inflati ui uen-
ti coacti bullientes crebre per fontes egrediuntur. Ex his autem qui non
ſunt aperti, ſed aut ſaxis, aut alia ui detinentur, per anguſtas uenas uehe-
mentia ſpiritus extrudũtur ad ſummos grumorum tumulos. Ita qui pu
tant tanta ſe altitudine, qua ſunt grumi, capita ſontium poſſe habere, cum
aperiunt foſſur as latius, decipiuntur. Nam utiæneum uas non in ſum-
mis labris plenum, ſed aquæ menſuram ſuæ capacitatis habens è tribus
duas partes, operculum{qúe} in eo collocatum cum ignis uehementi ſeruore
tangatur, percalefiericogit aquam: ea autem propter naturalem rarita-
tem in ſerecipiens ſeruoris ualidam inflationem, nõ modo implet uas, ſed
ſpiritibus extollens operculum & creſcens abundat, ſublato autem oper
culo emißis inflationibus in aëre patenti, rurſus ad ſuũ locum reſidet. Ad
eundem modum ea capita fontium, cum ſunt anguſtijs compreſſa, ruunt
in ſummo ſpiritus aquæ bullitus. Simul atque latius ſunt aperti exinaniti
perraritates liquidæ poteſtatis reſidunt, et reſtituuntur in libr amenti ſui
proprietatem. Omnis autem aqua calida, ideo quidem est medicamento-
ſa, quod in præuijs rebus percocta, aliam uirtutem recipit ad uſum. Nã
ſulphuroſi fontes neruorum labores reficiunt, percalefaciendo exugen-
do{qúe} caloribus è corporibus humores uitioſos. Aluminoſi autem cũ diſſo
luta membra corporum paralyſi, aut aliqua ui morbi receperunt, fouen-
do per patentes uenas refrigerationem contraria caloris ui reficiunt, &
ex hoc continenter reſtituuntur in antiquam membrorum cur ationem.
Bituminoſi autem interioris corporis uitia potionibus purgando, ſolent
mederi. Est autem aquæ frigidæ genus nitroſum, uti Pinnæ, Veſtinæ, Cu-
tilijs, alijs{qúe} locis ſimilibus, quod potionibus depurgat, per aluum{qúe} tran-
ſeundo, etiam ſtrumarum minuit tumores. Vbiuero aurum, argentum,
ferrum, æs, plumbum, reliquæ{qúe} res earum ſimiles ſodiuntur, fontes inue-
niuntur copioſi, ſed hi maxime ſunt uitioſi. Habent enim uitia contrariæ
aquæ calidæ, quàm ſulphur, alumen, bitumẽ emitttit, qui per potiones, cum
in corpus ineunt, & per uenas permanando neruos attingunt & artus,
eos durant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes, ex longitudine con
trabuntur, & ita aut neuricos, aut podagricos efficiũt homines, ido
247193DE ARCHITEC. LIB. VIII. ex durißimis, & ſpißioribus ſrigidißimis{qúe} rebus intinct as habent uena-
rumraritates. Aquæ autem ſpecies est, quæ cũhabeat non ſatis perluci-
das uenas, ſpuma, uti flos, natatin ſummo, colore ſimilis uitri purpurei.
Hæc maxime conſider antur Athenis. Ibienim ex huiuſmodilocis & fon
tibus, & in aſty, & ad portum Pyræum, ductiſunt ſalientes, è quibus bi-
bit nemo propter eam cauſam, ſed lauationibus & reliquis rebus utun-
tur. Bibunt autem ex puteis, & ita uitant eorum uitia. Troezeni non po
teſt id uitari, quòd omnino aliud genus aquæ non reperitur, niſiquod Cib-
deli habent. Ita in ca ciuitate, aut omnes, aut maxima parte ſunt pedi-
bus uitioſi. Ciliciæ uero ciuitate Tarſo flumen est nomine Cydnos, in quo
podagrici crura macerantes leuantur dolore. Sunt autem & alia multa
genera, quæ ſuas habent proprietates, uti in Sicilia flumen est Himera,
quod à fonte cum est progreſſum diuiditur in duas partes, quæ pars pro-
fluit contra Aetnam, quòdper terræ dulcem ſuccum percurrit, est infini
ta dulcedine: alter a pars, quæ per eam terr am currit unde ſal foditur, ſal-
ſum habet ſaporem. Item Parætonio, & quo est iter ad Hammonem, &
Caßio ad Aegyptum, lacus ſunt paluſtres, qui ita ſunt ſalſi, ut habeant in-
ſuper ſe ſalem congelatum. Sunt autem & alijs pluribus locis & fontes,
& flumina, & lacus, quiper ſalifodinas percurrentes nece ſſario ſalſi per
ficiuntur. Alij autẽ per pingues terræ uenas profluentes, uncti oleo erum
punt, uti Solis (quod oppidum est Ciliciæ) flumẽ nomine Liparis, in quo
natantes aut lauantes, ab ipſa aqua unguntur. Similiter Aethiopiæ lacus
est, qui unctos homines efficit, qui in eonatauerint, & in India, qui ſere-
no cœlo emittit olij magnam multitudinem. Item Carthaginifons est, in
quo natat inſuper oleum odore, uti ſcobe, citreo, quo oleo etiam pecora
ſolent ungi. Zacyntho & circa Dyrrachium, & Appolloniã fontes ſunt,
qui picis magnam multitudinem cum aqua uomunt. Babylone lacus am-
plißima magnitudine, qui Limne aſphaltis appellatur, habet ſupra natãs
liquidum bitumen, quo bitumine & latere teſtaceo ſtructo muro Semira-
mis circundedit Babylonem. Item Ioppein Syria, Arabia{qúe} Numidarum
lacus ſunt immani magnitudine, qui emittunt bituminis maximas moles,
quas diripiunt, quihabitant circa. Id autem non est mir andum, nam cre-
bræ ſunt ibilapicidinæ bituminis duri. Cum ergo per bituminoſam terrã
uis erumpit aquæ ſecum extrahit, & cum ſit egreſſa extra terram
248194M. VITRV VII nitur, & ita reijcit ab ſebitumen. Etiam{qúe} est in Cappadocia in itinere,
quod est inter Mazaca & Tuana la cus amplus. In quem lacum pars ſiue
harundinis, ſiue alij generis ſi demiſſa fucrit, & poſtero die exempta, ea
pars, quæ fuerit exempta, inuenietur lapidea: quæ autem pars extra aquã
manſerit, permanet in ſua proprietate. Ad eundem modum Hierapoli
Phrygiæ efferuet aquæ calidæ multitudo, ex qua circum hortos & uineas
foßis ductis immittitur. Hæc autem efficitur poſt annum cruſta lapidea,
& ita quotannis dextra ac ſiniſtra margines ex terra faciendo inducunt
eam, & efficiũt his cruſtis in agris ſepta. Hoc autem ita uidetur natur ali
ter fieri, quòd in his locis & ea terra, quibus is naſcitur ſuccus, ſubest
coagulinaturæ ſimilis. Deinde cum commixta uis egreditur per ſontes
extra terram, à ſolis & aëris calore cogitur congelari, ut etiam in areis
ſalinarijs uidetur. Item ſunt ex amaro ſucco terræ ſontes exeuntes uehe-
menter amari, ut in Ponto est flumen Hypanis, qui à capite profluit circi
ter millia quadraginta ſapore dulcißimo: deinde cum peruenit ad locum,
qui est ab oſtio ad millia centum ſexaginta, admiſcetur ei fonticulus oppi
do quàm paruulus. Is cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem flu-
minis facit amaram. Ideo quòd per id genus terræ & uenas, unde Sanda-
racha foditur, ea aqua manando perficitur amara. Hæc autem dißimili-
bus ſaporibus à terræ proprietate perſiciuntur, uti etiam in fructibus ui-
detur. Sienim radices arborum, aut uitiũ, aut reliquorũ ſeminum, nõ ex
terræ proprietatibus ſuccum capiendo ederent fructus, uno genere eſſent
in omnibus locis & regionibus omniũ ſapores. Sed animaduertimus in-
ſulam Lesbon uinum protyrum: Maloniam catacecaumenem. Item Lydi-
am meliton: Siciliam mamertinum: Campaniã falernum: in Terracina &
Fundis cecubum, reliquis{qúe} locis pluribus innumer abili multitudine gene-
ra uini uirtutes{qúe} procreari: quæ non aliter poſſunt fieri, niſi cum terre-
nus humor ſuis proprietatibus ſaporum in radicibus infuſus, enutrit ma-
teriam, per quam egrediens ad cacumen, profundat proprium loci & ge
neris ſui fructus ſaporem. Quod ſi terra generibus humorum non eſſet
dißimilis & diſparata, non tantum in Syria & Arabia in harundinibus,
et iuncis, hærbis{qúe} omnibus eſſent odores, ne{qúe} arbores thuriſeræ, ne pi
peris darẽt baccas, nec myrræ glebulas, nec cyrenis in ſerulis laſer naſce
retur: ſed in omnibus terræ regionibus, & locis eodë genere omnia
249195DE ARCHITEC. LIB. VIII. arearentur. Has autem uarietates regionibus & locis, inclinatio mundi,
& ſolis impetus propius aut longius cur ſum faciendo tales efficit terræ
humores, quæ qualitates non ſolum in his rebus, ſed etiam in pecoribus et
armentis diſcernuntur. Hæc non ita dißimiliter efficerentur, niſiproprie
tates ſingularũ terr arũ in regionibus ad ſolis poteſtatem temper arëtur.
Sunt enim Bœotiæ flumina Cephyſus, & Melas, Lucaniæ Cratis, Troiæ
Xanthus, in{qúe} agris Clazomeniorum, & Erythreorum, & Laodicenſi-
um, fontes ac flumina, cum pecora ſuis temporibus anni parantur ad con
oeptionem partus, per id tempus adiungitur eo quotidie potum, ex eo{qúe}
quamuis ſint alba, procreãt alijs locis leucophæa, alijs locis pulla, alijs co
racino colore. Ita proprietas liquoris cum init in corpus, proſeminat
intinctam ſui cuiuſ generis qualitatem. Igitur quoniam in campis Tro
ianis proxime flumen armentarufa, & pecora leucophæa naſcũtur, ideo
id flumen ilienſes Xanthum appellauiſſe dicuntur. Etiam{qúe} inueniuntur
aquæ genera mortiſera, quæ per maleficum ſuccum terræ percurrẽtiar@
cipiunt in ſe uim uenenatam, uti fuiſſe dicitur Terracinæ fons, qui uocaba
tur Neptunius, ex quo qui biber ant imprudẽtes uita priuabãtur, qua pro
pter antiqui eum obſtruxiſſe dicũtur, ct Cychros in Thracia lacus, exquo
non ſolum qui biberint moriũtur, ſed etiam qui lauerint. Item in Teſſalia
fons est profluens, ex quo fonte, nec pecus ullum guſtat, nec beſtiarum ge-
nus ullum propius accedit, ad quem fontẽ proxime est arbor florens pur
pureo colore. Non minus in Macedonia, quo loci ſepultus est Euripedes,
dextra ac ſiniſtra monumenti, aduenientes duo riui concurrunt in unum,
accumbentes uiatores pranſitare ſolent, propter aquæ bonitatem. Adri-
uum autem quiest in altera parte monumenti, nemo accedit, quòd morti-
ſeram aquam dicitur habere. Itẽ est in Arcadia Nonacris nominata ter-
ræregio, quæ habet in montibus è ſaxo ſtillantes frigidißimos humores.
Hæc autem aqua Stygos hydor nominatur, quã ne argenteũ, ne æne-
um, ne ferreum uas poteſt ſuſtinere, ſed dißilit & dißipatur. Conſerua
re autemeam, & continere nihil aliud poteſt, niſi mulina ungula, quæ eti
am memoratur ab Antipatro in prouinciam, ubierat Alexander, per Iol
lam filium perlatameſſe, & ab eo ea aqua regem eſſe necatum, Item Alpi
bus in Cottiregno est aqua, quam qui guſtant, ſtatim concidunt. Agro au
tem Faliſco uia campana in campo Corneto est lucus, in quo fons
250196M. VITR VV II ubi anguium & lacertarum, reliquarum{qúe} ſerpentium oſſa iacentia ap-
parent. Item ſunt nonnullæ acidæ uenæ fontium, uti Lynceſto: & in Italia
Virena: Campania, Thcano, alijs{qúe} locis pluribus, quæ hanc habent uirtu
tem, uti calculos in ueſicis qui naſcuntur in corpor ibus hominum potioni
bus diſcutiant. Fieri autem hoc naturaliter ita, ideo uidetur, quòd acer &
acidus ſuccus ſubest in ea terra, per quam egredientes uenæ intinguntur
acritudine, & it a cum in corpus inierunt, dißipant quæ ex aquarum ſubſi
dentia in corporibus, & concreſcentia offenderunt. Quare autem diſcu
tiantur ex acidis eæres, ſic poſſumus animaduertere. Ouum in aceto ſi
diutius appoſitum fuerit, cortex eius molleſcet & diſſoluetur. Item plum
bum, quod est lentißimum & grauißimum, ſi in uaſe collocatum fuerit
& in eo acetum ſuffuſum, id autem opertum & oblitum ſierit, efficietur
uti plumbum diſſoluatur, & fiat ceruſſa. Eiſdem rationibis æs, quod etiã
ſolidiore est natura, ſimiliter cur atũ ſi fuerit, dißipabitur & fiet ærugo.
Item margarita, nõ minus ſaxa ſilicea, quæ ne ferrum, ne ignis poteſt
per ſe diſſoluere, cum ab igniſunt percale facta, aceto ſparſo dißiliunt &
diſſoluuntur. Ergo cum has res ante oculos ita fieriuideamus, ratiocine-
mur ijſdem rationibus ex acidis, propter acritudinem ſucci, etiam calculo
ſos è natura rerum ſimiliter poſſe curari. Sunt autem etiam ſontes uti ui-
no mixti, quemadmodum est unus Paphlagoniæ, ex quo, etiam ſine uino,
potantes ſiunt temulenti, Equiculis autem in Italia, & in alpibus natione
Medullorum, est genus aquæ, quam qui bibunt, efficiũtur turgidis gutturi
bus. In Arcadia uero ciuitas est non ignota Clitori, in cuius agris est ſpe-
lunca profluens aquæ, quã qui biberint ſiunt abſtemij. Ad eum autem ſon
tem epigramma est in lapide in ſcriptum, hac ſententia, uer ſibus græcis:
eam non eſſe idoneam adlauãdum, ſed etiam inimicam uitibus, quòd apud
eum fontem Melampus ſacrificijs purgauiſſet rabiem Proeti filiarum, re-
ſtituiſſet earum uirginum mentes in priſtinam ſanitatem. Epigramma
autem est id, quod est ſubſcriptum.
Ἅγρότα σ\‘νυϖοί μ ναις @@ μεσαμβρινὸυ Ἤν σε βθ\’ννη
Δίψος ᾀὑ ἐοχατιὰς ηλεί@@ρος ἐρχόμενου.
Τῆσ ν{μὲν} ηρήνης ᾀρ\’νσαι ϖόμα. κὶ @@ὰ ν\’νμΦαις
Χδριάσι ςῆσου ϖᾶυ @@ σόυ αἲπόλιου.
251197DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Ἅλλὰ σ\‘ν μή*** ἐπὶ λ{οu}τρὰ βάλης χροὰ μήσε καὶ ἅνρη.
Πημήνη θερμῆς ἐντὸς ἐόντα μ έθης.
Φε\~νγε \’δἐμὴυ ϖηγὴυ μισάμπελου ᾄνθα μελάμπ{οu}ς
Λ{οu}σά μεν@ λ\’νοςκς προιτίδας ᾀργαλέης.
Πάντα καθθ μὸυ ἔκοψευ ᾀτ\‘ρ κρ\’νΦ υ, ***ντὰυ απ᾿ ᾄργ{οu}ς
O***ρεα τρηχείης Ἤλντευ ᾀρκαδίης.
Item est in inſula Chio fons, è quo qui imprudenter biberint, fiunt inſi
pientes, & ibi est epigramma inſculptum eaſententia: Iucundam eſſe po
tionem fontis eius, ſed qui biberit ſaxeos habiturum ſenſus. Sunt autem
uerſus hi.
@{εῖ}ια φνχροῖο τρτ{οũ} λιβὰς Ἤυ ᾀναβὰλλκ
Πκλ\‘αυ. ᾀλλὰ νὸω ϖὲξ@ ὁ τ***ς δε ϖιẅυ.
Suſis autem, in qua ciuitate est regnũ Perſarum, fonticulus est, ex quo
quibiberint amittunt dentes. Item in eo est ſcriptum epigramma, quod
ſignificat hanc ſententiam: Egregiam eſſe aquam ad lauandum, ſed eã ſi
bibatur excutere è radicibus dentes, & huius epigr ammatos ſunt uerſus
græce.
Ϊδατα τα\~ντα ΒλὲπΕις Φοβερὰ ξὲνε. τ@@ ἄπο, χερσὶ
Λ{οu}τρὰ μὲυ ᾀνθρώποις ᾀβλαβῆ ἓςιυ ἔχΕιυ.
Ἥ ὺ δὲ Βάληςκοίλκς ποτὶνηδ\’ν@ ᾀγλαὸυ ὕδωρ,
Äκρα μόνου @ολιχ{οũ} χείλεοςἀφάμρν@,
Δ*** τῆμαρ πριςῆρεςἐπὶ χθονὶ @αι@@ ς ὀδόντες
ΠίπΤ{οu}σι γεν\’νωυ ὀρΦανὰ θέντες ἔδη.
DE PROPRIETATE ITEM NONNVLLO.
rumlocorum & fontium. CAP. IIII.
SVNT etiam nonnullis locis fontium proprietates, quæ procreant
qui ibinaſcuntur cgregijs uocibus ad cantandum, uti Tharſo, Ma-
gneſiæ, alijs{qúe} eiuſmodi regionibus. Etiam{qúe} Zama est ciuitas Aſrorum,
cuius mœnia rex Iuba duplici muro ſepſit, ibi{qúe} regiam ſibidomum conſti
tuit. Ab ea millia paſſuum uiginti est oppidum Iſmuc, cuius agrorum re-
giones incredibili finitæ ſunt terminatione. Cum eſſet enim Africa
252198M. VITRV VII& nutrix ferarum beſtiarum, maxime ſerpentiũ in eius agris oppidi nul
la naſcitur, & ſiquando allata ibiponatur, ſtatim moritur: ne id ſolum
ibt, ſed etiam terra ex his locis, ſi alio translata fuerit, ſimiliter efficit. Id
genus terræ etiam Balearibus dicitur eſſe, ſed aliam mirabiliorem uirtu-
tem ea habetterra, quam ego ſic accepi. C. Iulius Maſiniſſæ filius, cuius
erant totius oppidi agrorum poſſeßiones, cum patre Cæſare militauit. Is
hoſpitio meoeſt uſus, ita quotidiano conuict uneceſſe fuerat de philologia
diſputare. Interim cum eſſet inter nos de aquæ poteſtate et eius uirtutibus
ſermo, expoſuit eſſe in ea terra eiuſmodi fontes, ut qui ibi procrearentur,
uoces ad cantandum egregias haberent. Ideo{qúe} ſemper tranſmarinos ca
taſtos emere formoſos, & puellas matur as, eos{qúe} coniungere, ut qui naſce
rentur ex his, non ſolum egregia uoce, ſed etiam forma eſſent non inuenu
ſta. Cum hæc tãta uarietas ſit diſparibus rebus natura diſtributa, quod
humanum corpus est ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera
ſunt humorum, uti ſanguinis, lactis, ſudoris, urinæ, lachrymarum. Ergo
ſi in parua particula terreni tanta diſcrepantia inuenitur ſaporum, non
est mir andum, ſiin tanta magnitudine terræ innumer abiles ſuccorum re
periantur uarietates, per quarum uenas aquæ uis percurrens tincta per
uenit ad fontium egreſſus, & ita ex eo diſpares uarij{qúe} perficiuntur in
proprijs generibus fontes, propter locorum diſcrepantiam, & regionum
qualitates, terrarum{qúe} dißimiles proprietates. Ex his autem rebus ſunt
nonnulla, quæ ego per me perſpexi, cæterain libris græcis ſcripta inueni,
quorum ſcriptorum hi ſunt authores, Theophraſtus, Timæus, Poßidoni-
us, Hegeſias, Herodotus, Ariſtides, Metrodorus, quimagna uigilantia.
et infinito ſtudio, locorum proprietates, aquarũ uirtutes, ab inclinatione
cœli, regionum qualitates ita diſtributas eſſe ſcriptis declar auerunt: quo
rũ ſecutus ingreſſus, in hoc libro perſcripſi, quæ ſatis eſſe putaui de aquæ
uarietatibus, quo facilius ex his perſcriptionibus eligant homines aquæ
fontes, quibus ad uſum ſalientes poßint ad ciuitates municipia{qúe} perduce
re. Nulla enim ex omnibus rebus tantas uidetur habere ad uſum neceßita
tes, quantas aqua. Ideo quòd omnium animalium natura, ſi frumenti fru
ctu priuata fuerit, arbuſtisue, aut carne, aut piſcatu, aut etiã qualibet ex
his reliquis rebus eſcarum utendo poterit tueri uitam: ſine aqua uero, nec
corpus animalium, nec ulla cibi uirtus poteſt naſci, nec tueri, nec parari.
253199DE ARCHITEC. LIB. VIII. Quare magna diligëtia induſtria{qúe} quærendi ſunt & eligendi fontes, ad
humanæ uitæ ſalubritatem.
DE AQVARVM EXPERIMENTIS.
CAPVT. V.
EXPERTIONES autem & probationes eorum ſic ſunt proui-
dendæ. Si erunt profluentes & aperti, antequàm duciincipiantur.
aſpiciantur, animo{qúe} aduertãtur, qua membratura ſint qui circa eos fon-
tes habitant homines. Et ſi erunt corporibus ualentibus, coloribus niti-
dis, cruribus non uitioſis, non lippis oculis, erunt probatißimi. Itẽ ſi fons
nouus fuerit foſſus, & in uas Corinthium, ſiue alterius generis, quod erit
ex ære bono, ea aqua ſparſa, maculam non fecerit, optima erit. Item{qúe} in
aheno ſiea aqua deferuefacta, & poſtea requieta & defuſa fuerit, neque
in eius aheni fundo arena, aut limus inuenietur, ea aqua erit item proba-
ta. Item ſilegumina in uas cum ea aqua coniecta adignem poſita, cele-
riter percoct a fuerint, indicabunt eam aquam eſſe bonam & ſalubrem.
Non etiam minus ipſa aqua, quæ erit in fonte, ſifuerit limpida & per-
lucida, & quocun peruenerit aut perfluxerit, ſimuſcus non naſcetur,
ne iuncus ne inquinatus ab aliquo inquinamẽto: is locus fuerit, ſed pu
ram habuerit ſpeciem, innuetur his ſignis, eſſe tenuis & in ſumma ſalu-
britate.
DE PERDVCTIONIBVS ET LIBRATIO
nibus aquarum, & inſtrumentis adhunc uſum.
CAPVT VI.
NVNC de perductionibus ad habitationes mœnia{qúe}, ut fieri opor-
teat explicabo, cuius ratio est prima perlibratio. Libratur autem
dioptris, aut libris aquarijs, aut chorobate: ſed diligentius efficitur per
chorobatem, quod dioptræ libræ{qúe} fallunt. Chorobates autem est regula
longa circiter pedũ. xx. eahabet ancones in capitibus extremis æquali
modo perfectos, in{qúe} regulæ capitibus ad normam coagmentatos, & in-
ter regulã & ancones à cardinibus compacta tranſuer ſaria, quæ
254200M. VITRV VII lineas ad perpendiculum recte deſcriptas, pendentia{qúe} exregula perpen
di@ula in ſingulis partibus ſingula, quæ cum regula fuerit collocata ea
tangent æque ac pariter lineas deſcriptionis, indicabunt libratam colloca
tionem. Sin autem uentus interpellauerit, & motionibus lineæ non potue
rint certam ſignificationem facere, tunc habeat in ſuperiore parte cana-
lem longum pedes quin, latum digitum, altum ſeſquidigitum, eo{qúe} aqua
infundatur, & ſi æqualiter aqua canalis ſumma libra tanget, ſcietur eſ-
ſelibratum. Ita eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, ſcietur quan-
tum habuerit faſtigij. Fortaſſe qui Archimedis libros legit, dicet nõ poſſe
fieri uer am ex aqua libr ationem, quòd ei placet aquam non eſſe libratam,
ſed ſpheroides habere ſchema, & ibi habere centrum, quo locihabet or-
bis terrarum. Hoc autem (ſiue plana est aqua, ſeu ſpheroides) neceſſe
est, extrema capita canalis regulæ pariter ſuſtinere aquam. Sin autem
proclinatus erit ex una parte, quæ erit altior non habebit regulæ canalis
in ſummis labris aquam. Neceſſe enim est quocun aqua ſit infuſa, in me
dio inflationem curuatur am{qúe} habere, ſed capita dextra ac ſiniſtra inter
ſe librata eſſe. Exemplar autem chorobatis, erit in extremo uolumine de
ſcriptum. Et ſi erit faſtigium magnum, facilior erit decur ſus aquæ. Sin au-
tem interualla erunt lacunoſa, ſubſtructionibus erit ſuecurrendum.
QVOT MODIS DVCANTVR AQVAE.
CAPVT VII.
DVCTVS autem aquæ fiunt generibus tribus, riuis per canales
ſtructiles, aut fiſtulis plumbeis, ſeu tubulis fictilibus, quorũ eæ ra-
tiones ſunt. Si canalibus, ut ſtructura fiat quàm ſolidißima, ſolum{qúe} riui
libramenta habeat faſtigiata ne minus in centenos pedes ſemipede eæ{qúe}
ſtructuræ confornicentur, ut minime ſolaquam tangat.
Cun uenerit ad mœnia, efficiatur caſtellum, & caſtello coniunctune
adrecipiẽdum aquam triplex immiſſarium, collocentur{qúe} in caſtello tres
fiſtulæ æqualiter diuiſæ intra receptacula coniuncta, uti cum abundaue-
rit ab extremis in medium receptaculum redundet. It a in medio ponentur
fiſtulæ in omnes lacus & ſalientes. Ex altero in balneas, ut uectigal quot
@nnis populo præſtent: ex quibus tertio in domos priuatas, ita, ne deſit
255201DE ARCHITEC. LIB. VIII. publico. Non enim poterunt auertere cum habuerit à capitibus propri-
as ductiones. Hæc autem quare diuiſa conſtituerim hæ ſunt cauſæ, uti
qui priuatim ducent in domos, uectigalit us tueãtur per publicanos aqua
rum ductus. Sin autem medij montes erunt inter mœnia & caput fontis,
ſic erit faciundum, uti ſpecus fodiantur ſub terra, librentur{qúe}, ad faſtigi-
um, quod ſupra ſcriptum est: & ſitophus erit, aut ſaxum in ſuo ſibi cana
lis excidatur, ſin autem terrenum aut arenoſum erit ſolum, parietes cum
camer a in ſpecu ſtruantur, & ita perducatur, putei{qúe} ita ſint facti, uti in-
ter duos ſint actus.
AQVAE DVCTIONVM DIVERSIMODA AF-
figuratio, ut agreſtium fructuum affluentium ubertatem,
non minus tutionem mœnium, ſuplementum{qúe} ne-
ceſſarium in ciuitatibus habeatur.
74[Figure 74]
256202M. VITRV VII
Sin dutem fiſtulis plumbeis ducetur, primum caſtcllum ad caput ftrud
tur, deinde ad copiam aquæ laminæ fiſtularum conſtituantur, eæ{qúe} fiſtulæ
ab eo caſtello collocentur ad caſtellum, quod erit in mœnibus. Fiſtulæ ne
minus longe pedum denum fundantur, quæ ſi centenar iæ erunt, pondus
habeant in ſingulos pondo. Mcc. ſioctogenariæ, pondo. Dcccclx. ſi quin
quagenariæ, pondo. Dc. quadragcnariæ, pondo. cccclxxx. tricenariæ,
pondo. ccclx. uicenariæ, pondo. ccxl. Quinum denum, pondo, clxxx. de
num, pondo. cxx. octogenum, pondo. xcvi. quinariæ, põdo. lx. Ex lati-
tudine autem laminarum quot digitos habuerint, autequàm in rotundatio
nem flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt fiſtulæ. Nan quæ
lamina fuerit digitorũ quinquaginta, cum fiſtula perficietur ex ea lamina,
uocabitur quinquagenaria, ſimiliter{qúe} reliquæ. Ea autẽ ductio, quæ per ſi
ſtulas plumbeas est futura, hanchabebit expeditionem: quod ſi caput ba-
beat libramenta ad mœnia, montes{qúe} medij non fuerint altiores, ut poßint
interpellare, ſic neceſſe est eorum interualla ſubſtruere ad libramenta,
quemadmodum in riuis & canalibus dictum est. Sin autem nõ longa erit
circuitio, circumductionibus. Sin autem ualles erunt perpetuæ, in declina
to loco curſus dirigentur, cum uenerit ad imum, nõ alte ſubſtruitur, ut ſit
libramentum quàmlongißimum. (Hoc autemerit uenter, quod Græci ap
pellant κοιλίαν) deinde cum uenerit ad aduer ſum cliuum, quia ex longo
ſpatio uentris leniter tumeſcit, tunc exprimatur in altitudinem ſummi cli
ui: quòd ſinon uenter in uallibus factus fuerit, nec ſubſtructum ad libram
factum, ſed geniculus erit, erumpet & diſſoluet fiſtularum commiſſuras.
Etiam inuentre colluuiaria ſunt facienda, per quæ uis ſpiritus relaxetur.
Ita per fiſtulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus bellißime
poterunt efficere & decurſus, et circunductiones, & uentres, et expreſ-
ſus. Item bac ratione cum habebunt à capitibus ad mœnia faſtigij libra-
menta, inter actus ducentos non est inutile caſtella collocari, ut ſi quando
uitium aliquis locus fecerit, nõtotum omne{qúe} opus contundatur, & in qui
bus locis ſit factum facilius inueniatur, ſedea caſtella neq; decurſu, neq;
in uentris planitie, ne in expreßionibus, ne{qúe} omnino in uallibus, ſed in
perpetua fiant æqualitate. Sin autem minore ſumptu uoluerimus aquam
ducere, ſic erit faciundum. Tubuli craſſo corio ne minus digitorum duo-
rum fiant exteſta, ſed ita, ut hitubuli ex una parte ſint lingulati, ut alius
257203DE ARCHITEC. LIB. VIII. alium inire conuenire{qúe} poßint. Tum coagmĕta eorum, calce uiua ex oleo
ſubacta ſunt illinenda, & in declinationibus libramenti uentris, lapis est
ex ſaxo rubro in ipſo geniculo collocandus: is {qúe} perterebratus, uti ex de-
curſu tubulus nouißimus in lapide coagmentetur, & primus ſimiliter li-
brati uentris, ad eundem modum in aduerſum cliuum, nouißinius libra-
ti uentris in cauo ſaxi rubrihæreat, & primus expreßionis ad eundĕmo
dum coagmentetur. Ita libr ata planitia tubulorum ac decurſus & ex-
preßionis, non extolletur. Nã uehemens fpiritus in aquæductione ſo-
let naſci, ita ut etiam ſaxa perrumpat, niſiprinum leniter & parce à ca-
pite aqua immittatur, et in geniculis, aut uerſuris alligationibus, aut põde
re ſaburræ contineatur: reliqua omnia uti fiſtulis plumbeis ita ſunt collo
canda. Item cum primo aqua àcapite immittitur, ante fauilla immittetur,
uticoagmenta, ſi qua ſunt non ſatis oblita, fauilla oblinantur. Habent au
tem tubulorum ductiones ea commoda. Primum in opere, quòd ſi quod ui
tium factum fuerit, quilibet id poteſt reficere, etiam{qúe} multo ſalubrior est
ex tubulis aqua, quàm per fiſtulas, quod per plumbum uidetur eſſeideo ui
tioſa, quòd ex eo ceruſſa naſcitur: hæc autem dicitur eſſe nocens corpori-
bus humanis, ita ſi quod ex eo procreatur id est uitioſum, non est dubium
quin ip ſum quoq; non ſit ſalubre. Exemplar autem ab artificibus plum-
barijs poſſumus accipere, quòd palloribus occupatos habent corporis co
lores,. Nam cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo inſidens cor-
poris artus, & indies exurens, eripit ex membris eorum ſanguinis uirtu-
tes. Itaq; minime fiſtulis plumbeis aqua duci uidetur, ſi uolumus eam ba-
bere ſalubrem. Saporem quoq; meliorem ex tubulis eſſe, quotidianus po-
teſt indicare uictus, quòd omnes extructas cum habeant uaſorum argen-
teorum menſas, tamen propter ſaporis integritatem ſictilibus utuntur.
Sin autem fontes non ſunt, unde ductiones aquarum faciamus, neceſſe est
puteos fodere. In puteorum autem foßionibus non est contemnẽdaratio,
ſed acuminibus ſolertia{qúe} magna natur ales rerumrationes conſider an-
dæ, quòd habet multa uaria{qúe} terra in ſe genera. Est enim utireliquæ res,
ex quatuor principijs compoſita, & primum est ipſa terrena, habet{qúe}
exhumore aquæ fontes. Item calores, unde etiã ſulphur, alumen, bitumen
naſcitur, aëris{qúe} ſpiritus immanes, qui cum graues, per interuenia fiſtulo
ſaterræ, perueniunt ad foßionem puteorum, & ibihomines offendunt
258204M. VITRVVII dientes, natur aliuapore obtur ant in eorum naribus fpiritus animales: ita
quinon celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. Hoc autem quibus ratio
nibus caueatur, ſic erit faciundũ. Lucerna accenſa demittatur, quæ ſi per
manſerit ardens, ſine periculo deſcendetur. Sin autem eripietur lumen ui
uaporis, tunc ſecundum puteũ dextra ac ſiniſtra defodiĕtur æſtuaria, ita
(quemadmodum per nares) fpiritus ex æſtuarijs dißipabũtur. Cum hæc
ſic explicata fuerint, & ad aquam erit peruentum, tunc puteus ita ſepia-
tur ſtructura, ne obturĕtnr uenæ. Sin autem loca dura erunt, aut in imum
uenæ penitus non fuerint, tunc ſigninis operibus ex tectis, aut à ſuperiori
bus locis excipiendæ ſunt copiæ. In ſigninis autem operibus hæc ſunt fa-
cienda, utiarena primum purißima afperrima{qúe} paretur, cementum de ſi
lice frangatur ne grauius quàm librariũ, calx quàm uehementißima mor-
tario miſceatur, ita ut quin partes arenæ ad duas calcis refpon de ant:
mortario cementum addatur, ex eo parietes in foſſa ad libramentum alti
tudinis futuræ depreſſa, calcĕtur uectibus ligneis ferratis. Parietibus cal-
catis in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum pa
rietum, & exæquato ſolo exeodem mortario calcetur pauimentum ad
craßitudinem, quæ conſtituta fuerit. Ea autem loca ſi duplicia aut tripli-
cia facta fuerint, uti percolationibus aquæ tranſmut aripoßint, multo ſalu
briorem eius uſum efficient. Limus enim cum habuerit quo ſubſidat, lim-
pidior aqua fiet, & ſine odoribus conſeruabit ſaporem: ſinon, ſalem ad-
dineceſſe erit, & extenuari.
Quæ potuide aquæ uirtute & uarietate, quas{qúe} habeat
utilitates, quibus{qúe} rationibus ducatur & probe
tur, in hoc uolumine poſui: de gnomoni
cis uero rebus & horologiorũ
rationibus in ſequenti
perſcribam.
75[Figure 75]
259205M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA.
LIBER NONVS.
NOBILIBVS ATHLETIS, QVIO-
lympia, Pitbia, iſtmia, Nemea, uiciſſent, Græcorũ ma-
iores ita magnos honores conſtituerunt, uti non modo
in conuentu ſtantes cum palma & corona ferant lau-
des, ſed etiam cum reuertantur in ſuas ciuitates cum ui
ctoria, triumphantes quadrigis in mœnia et in patrias inuehantur, ère{qúe}
publica perpetua uita conſtitutis uectigalibus fruantur. Cumergo id a-
nimaduertam, admiror, quid ita nõ ſcriptoribus ijdem honores, etiam{qúe}
maiores ſint tributi, qui infinitas utilitates æuo perpetuo omnibus genti-
bus præſtant. Id enim magis er at inſtitui dignum, quòd Athletæ ſua cor-
pora exercitationibus efficiunt fortiora, ſcriptores non ſolum ſuos ſenſu@
perficiunt, ſed etiam omnium libris ad diſcendum, & animos exacuen-
dos præpar antes præcepta. Quid enim Milo Crotoniates, quòd fuit inui-
ctus, prodest hominibus? aut cæteri quieo genere fuerunt uictores, niſi
quòd dum uixerunt ipſi, inter ſuos ciues habuerunt nobilitatem? Pytha-
goræ uero præcepta, Democriti, Platonis, Ariſtotelis, cæterorum{qúe} ſapi
entum quotidiana perpetuis induſtrijs culta, non ſolum ſuis ciuibus, ſed
etiam omnibus gentibus recentes, & floridos edunt fructus: è quibus qui
àteneris ætatibus doctrinar um abundantia ſatiantur, optimos habent ſa
pientiæ ſenſus: inſtituunt{qúe} ciuitatibus humanit atis mores, æqua iura, le-
ges: quibus abſentibus, nulla potest eſſe ciuitœs incolumis. Cum ergo tan-
ta munera ab ſcriptorum prudentia, priuatim publicé{qúe} fuerint homini-
bus præparata, non ſolum arbitror palmas & coronas his tribui opor-
tere, ſed etiam decerni triumphos, & inter deorum ſedes eos dedicandos
iudicari. Eorum autem cogitata utiliter hominibus ad uitã explicandam,
èpluribus ſingula paucorum, utiexempla ponam, quæ recognoſcentes ne
ceſſario his tribui honores oportere homines confitebuntur: & primum
Platonis è multis ratiocinationibus utilißimis unam, quemadmodum ab
eo explicata ſit, ponam.
260206M. VITRVVII
PLATONIS INVENTVM DE AGRO
metiendo. CAPTT I.
LOCVS aut ager paribus lateribus, ſi erit quadratus, eumque
oportuerit iterum ex paribus lateribus duplicare, quia id genere
numeri, ac multiplicationibus non inuenitur, ex deſcriptionibus linearum
emendatis reperitur. Est autem eius reihæc demonſtratio. Quadratus
locus, quierit longus & latus pedes denos, efficit areæ pedes centum. Si
ergo opus fuerit eum duplicare, & areampedum ducentorum item ex
paribus lateribus facere: quærendum erit, quàm magnum latus eius qua-
drati fiat, ut exeo ducenti pedes duplicationibus areæ reſpondeant. Id au
tem numero nemo poteſt inuenire: nã ſi. xiiij. conſtituentur, erunt mul
tiplicatipedes. cxcvi. Si. xv. pedes. ccxxv. Ergo quoniam id non expli-
catur numero ineo quadrato lõgo & lato pedes decem, quæ fuerit, linea
ab angulo ad angulum diagonios perducatur, uti diuidatur in duo trigo-
na æqua magnitudine, ſingula areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ
diagonalis longitudinem, locus quadratus paribus lateribus deſcribatur.
Ita quàm magna duo trigona, in minore quadrato quinquagenũ pedum,
linea diagonica fuerint deſignata, eadem magnitudine & codem pedum
numero quatuor in maiore erunt effecta. Hac ratione duplicatio gram-
micis rationibus à Platonc, uti eſt ſchema ſubſcriptum, fuit explic ata.
76[Figure 76]
261207DE ARCHITEC. LIB. IX.
DE NORMA, PYTHAGORICVM INVENTVM
ex orthogonij trigoni deformatione. CAP. II.
ITEM Pythagor as normam ſine artificis fabricationibus inuentam
oſtendit, & quàm magno labore fabri normam facientes, uix ad ue-
rum perducere poſſunt, id rationibus & methodis emendatum, ex eius
præceptis explicatur. Nã ſi ſumantur regulæ tres, è quibus una ſit pe-
des tres, altera pedes quatuor, tertia pedes quin, hæqueregulæ inter ſe
compoſitæ tangant alia aliam ſuis cacuminibus extremis, ſchema haben-
tes trigoni, deſormabunt normam emendatam. Ad eas autem regularum
ſingularum longitudines, ſi ſingula quadrata paribus lateribus deſcriban
tur: quod erit pedum trium latus, araæ habebit pedes nouem: quod erit
quatuor, ſexdecim: quod quin erit, uiginti quin. Ita qua@tum areæ pe
dum numerum duo quadrata, ex tribus pedibus longitudin is laterum, et
quatuor, efficiunt: æ quæ tantũ numerum reddit unũ ex quin deſcript@.
77[Figure 77]
Id Pythagoras cũ inueniſſet, non dubitans à Muſis ſein cainuentione
monitum, maximas gratias agens, hoſtias dicitur ijs immolauiſſe. Ea au-
temratio, quẽadmodum in multis rebus & menſuris est utilis, etiam in
ædificijs ſcalarum ædificationibus, utitemperatas habeant graduũ libra
tiones, est expedita, Sienim altitudo contignationis, ab ſumma coaxatio
ne ad imum libramentum, diuiſa fuerit in partes tres, erit earum quin{qúe}
262208M. VITRVVII ſcalis ſcaporum iuſta longitudine inclinatio. Nam quàm magnæ fuerin
inter contignationem & imum libramentum, altitudinis partes tres, qu@
tuor à perpendiculo recedant, & ibicollocentur interiores calces ſcapo-
rum. Ita enim erunt temper at æ graduum, & ipſarum ſcalarum colloca-
tiones. Item eius reierit ſubſcripta forma.
QVOMODO PORTIO ARGENTI AVRO @@
ſta, in integro opere deprchendi diſcerni{qúe} poßit.
CAPVT III.
ARCHIMEDIS uero cum multa miranda inuenta & uaria fue-
rint, ex omnibus etiam infinita ſolertia id, quod exponam, uidetur
eſſe expreſſum nimium. Hiero enim Syracuſis auctus regia poteſtate, re-
bus bene geſtis, cum auream coronam uotiuam, dijs immortalibus in quo
dam fano conſtituiſſet ponendam, immani precio locauit faciendam, &
aurum ad ſacoma appendit redemptori. Is ad tempus, opus manufactum
ſubtiliter, regi approbauit, et ad ſacoma pondus coronæ uiſus est præſti-
tiſſe. Poſteaquàm indicium est factum, dempto auro, tantundem argenti
in id coronarum opus admixtum eſſe: indignatus Hiero ſe contemptum,
ne inueniens, qua ratione id furtum deprehenderet, rogauit Archime-
dem, uti in ſe ſumeret ſibi de eo cogitationem. Tunc is cum haberet eius
reicuram, caſu uenit in balneum, ibi{qúe} cum in ſolium deſcenderet, animad
uertit quantũ corporis ſui in eo inſideret, tantum aquæ extra ſolium efflu
ere. Ita cum eius rei rationem explicationis offendiſſet, non est mora-
tus, ſed exiliuit gaudio motus de ſolio, et nudus uadens domum uerſus, ſi-
gnificabat clara uoce inueniſſe quod quæreret. Nam currens identidem
græcè clamabat, εὕρηκα, εὕρηκα. Tum uero ex eo inuentionis ingreſſu
duas dicitur feciſſe maſſas æquo pondere, quo etiam fuer at corona, unam
ex auro, alteram ex argento. Cum ita feciſſet, uas amplum ad ſumma la-
bra impleuit aqua, in quo demiſit argenteam maſſam. Cuius quanta mag
nitudo in uaſe depræſſa est, tantũ aquæ effluxit. Ita exempta maſſa, quan-
to minus factum fuerat refudit, ſextario menſus, ut eodem modo quo prius
fuerat ad labra æquaretur. Ita ex eo inuenit, quantum ad certum pon-
dus argenticerta aquæ menſura reſponderet.
263209DE ARCHITEC. LIB. IX.
ARCHIMEDIS MIRVM INVENTVM QVO.
modo deprehendit aurum eſſe mixtum argento.
78[Figure 78]
264210M. VITRVVII
Cum id expertus eſſet, tum auream maſſam ſimiliter pleno uaſe demi ſit,
& ea exempta, eadem ratione menſura addita inuenit ex aqua non tan-
tum defluxiſſe, ſedtantum minus, quantum minus magno corpore eodem
pondere auri maſſa eſſet quàm argẽti. Poſtea uero repleto uaſe in eadem
aqua ipſa corona demiſſa, inuenit plus aquæ defluxiſſe in coronam, quàm
in auream eodem pondere maſſam, & ita ex eo quod plus defluxera@
aquæ in corona, quàm in maſſa ratiocinatus, deprehendit argenti in au-
ro mixtionem, & manifeſtum furtum redemptoris.
Transferatur mens ad Architæ Tarentini & Eratoſthenis Cyrenei
cogitata. Hienim multa & grata à Mathematicis rebus hominibus inue
nerunt. Ita cum in cæteris inuentionibus fuerint grati, in eius rei concer
tationibus maxime ſunt ſuſpecti. Alius enim alia ratione explicare cur a-
uit, quod Delo imperauer at reſponſis Apollo, uti aræ eius quantum habe
ret pedum quadratorũ, id duplicaretur, & ita fore, ut hi qui eſſent in ea
inſula, tunc religione liberarentur. Ita Architas Cylindrorum deſcri-
ptionibus, Eratoſthenes organica meſolabiratione idem explicauerũt.
Cum hæc ſint tam magnis doctrinarum iucunditatibus animaduerſa,
& cogamur natur aliter, inuentionibus ſingularum rerum conſiderantes
effectus, moueri: multas res attendens, admiror etiã Democriti de rerũ
natur a uolumina, & eius cõmentariũ, quod inſcribitur χΕιροτόνηκτον,
in quo etiam utebatur annulo, ſignãs cera ex milto, quæ eſſet exopertus.
Ergo eorum uirorum cogitata non ſolum ad mores corrigendos, ſed
etiam ad omnium utilitatem perpetuo ſunt præparata. Athletarum au-
tem nobilitates breui ſpatio cum ſuis corporibus ſeneſcũt. Ita ne cum
maaxime ſunt florẽtes, ne poſteritate, ne inſtitutis hiquemadmodum
ſapientum cogitata hominum uitæ prodeſſe poſſunt. Cum uero ne mo
ribus, ne inſtitutis ſcriptorum præſtantibus tribuantur honores, ipſæ
autem per ſe mentes aëris altiora proſpicientes, memoriarum gradibus
ad cœlum elatæ, æuo immortalinon modo ſententias, ſed etiam figur as eo
rum poſteris cogunt eſſe notas. Ita qui liter arum iucundit atibus inſtru-
ctas habent mentes, non poſſunt nõ in ſuis pectoribus dedicatum habere,
ſicuti deorum, ſic & Ennij poetæ ſimulacrum. Accij autẽ carminibus
qui ſtudio ſe delectantur, nõ modo uerborum uirtutes, ſed etiam figur am
@ius uidentur ſecum habere præſentem. Item plures poſt noſtr am
265211DE ARCHITEC. LIB. IX. riam naſcentes, cum Lucretio, uidebuntur uelut coràm dererum natura
diſputare: de arte uero Rhetorica cum Cicerone: multi poſterorum cum
Varrone conferent ſermonem de lingua Latina. Non minus etiam
plures Philologi, cum Græcorum ſapientibus multa deliberantes, ſe-
cretos cum his uidebuntur habere ſermones. Et ad ſummam, ſapientium
ſcriptorum ſententiæ corporibus abſentibus uetuſtate florentes, cum in-
ſunt inter conſilia & diſputationes, maiores habent, quàm præſentium
ſunt, authoritates omnes. Ita Cæſar his authoribus frctus, ſenſibus eo-
rum adhibitis & conſilijs, ea uolumina conſcripſi, & prioribus ſeptem
de ædificijs, octauo de aquis, in hoc de gnomonicis rationibus, quemad-
modum eæ, radijs ſolis in mũdo ſunt per umbram gnomonis inuentæ, qui
bus{qúe} rationibus dilatentur, aut contrahantur, explicabo.
DE GNOMONICIS RATIONIBVS EX RADI-
is ſolis per umbraminuentis, & mundo at planetis.
CAPVT IIII.
EA autem ſunt diuina mente comparata, habent{qúe} admir ationẽ ma-
gnam conſider antibus, quòd umbra gnomonis æquinoctialis alia
magnitudine est Athenis, alia Alexandriæ, alia Romæ, non eadem Placen
tiæ, cæteris{qúe} orbis terrarum locis. Ita longe aliter diſtant deſcriptio-
nes horologiorum, locorum mutationibus. Vmbrarum enim æquinoctia-
lium magnitudinibus deſignantur analemmatorum formæ, ex quibus per
ficiuntur, adrationem locorum et umbræ gnomonũ, horarum deſcriptio
nes. Analemma, est ratio conquiſita ſolis curſu & umbræ creſcentis à
11Analem-
ma quid. brumæ obſeruatione inuenta, è qua per rationes architectonicas circi-
ni{qúe} deſcriptiones, est inuentus effectus in mundo. Mundus autem eſt om
nium naturæ rerum conceptio ſumma, cœlum{qúe} ſyderibus conformatum.
Id uoluitur continenter circum terram at mare, per axis cardines ex-
tremos. Nam in his loc is natur alis poteſtas ita architectata est, colloca
uit{qúe} cardines tanquàm centra, unum à terra et à mari in ſummo mundo,
ac poſt ipſas ſtellas Septentrionum. Alterum trans contra ſub terra in me
ridianis partibus, ibi{qúe} circum eorũ cardinũ orbiculos, tanquam circum
centra, ut in torno perſecit, qui græce ϖόλοι nominantur, per quos
266212M. VITRV VII uolitat ſempiterno cœlum. Ita media terra cum mari, centri, loconatur an
ter est collocata. His natura diſpoſitis, ita uti ſeptentrionali parte à ter-
ra excelſius habeat altitudine centrum, in meridiana autem parte inferio
ribus locis ſubiectum à terra obſcuretur, tunc etiam per mediũ, tranſuer
ſa & inclinata in meridiem, circuli delata zona duodecim ſignis est con-
formata, quæ eorum ſpecies ſtellis diſpoſitis, duodecim partibus peræqua
tis, exprimit depictam à natura figurationem. Ita lucentia cum mundo
reliquo{qúe} ſyderum ornatu circum terr am mare{qúe} peruolantia curſus per
ficiunt ad cœli rotunditatem. Omnia autem uiſitata & inuiſitata tempo-
rum neceßitudine ſunt conſtituta, ex quibus ſex ſigna numero, ſupra ter-
ram cum cœlo peruagantur: cætera ſub terram ſubeuntia, ab eius umbra
obſcur antur. Sex autem ex his ſemper ſupra terram nituntur. Quan-
ta pars enim nouißimi ſignidepreßione coact a uer ſatione ſubiens ſub ter
ram occultatur, tantundẽ eius contrariæ uer ſationis neceßitate ſuppre ſ-
ſa, rotatione circumacta trans è locis non patentibus & obſcuris egredi
tur ad lucem. Nã uis una & neceßitas utrum ſimul orientem & occi
dentem perficit. Ea autem ſigna cum ſint numero. xij. partes{qúe} duodeci-
11Signa. xij. mas ſingula poßideant mundi, uerſentur{qúe} ab oriente ad occidentem con-
tinenter, tunc per ea ſigna contrario curſu Luna, ſtella Mercurij, Vene-
ris, ipſeSol, item{qúe} Martis, & Iouis, & Saturni: ut per graduum aſcen-
ſionem percurrentes, alius alia circuitionis magnitudine ab occidente,
ad orientẽ in mundo peruagantur. Luna die octauo & uigeſimo, & am-
plius circiter hora, cœli circuitionem percurrens, ex quo cœperit ſigno
ire, ad id ſignum reuertendo perficit lunarem menſem. Sol autem ſigni
ſpatium, quod est duodecima pars mundi, menſe uertente uadens tranſit:
ita duodecim menſibus duodecim ſignorum interualla peruagando, cum
redit ad id ſignum unde cœperit, perficit ſpatium uertentis anni. Ex
co, quemcirculum Lunaterdecies in duodecim menſibus percurrit, eum
Sol ijſdem menſibus ſemel permetitur. Mercurij autem & Veneris
ſtellæ, circum Solis radios, Solem ipſum, uti centrum, itineribus coro-
nantes, regreſſusretrorſum & retardationes faciunt. Etiam ſtationibus,
propter eam circinationem, morantur in ſpatijs ſignorum. Id autem it-
eſſe maxime cognoſcitur ex Veneris ſtella, quòd ea cum Solem ſequatur,
22Veneris
ſtella. poſt occaſum eius apparens in cœlo, clarißime{qúe} lucens Veſperugo
267213DE ARCHITEC. LIB. IX. tur: alijs autem temporibus eum antecurrens, & oriens ante lucem, Luci
fer appellatur. Ex eo{qúe} nonnunquàm plures dies in uno ſigno commoran
tur, aliàs celerius ingrediuntur in alterum ſignum. Ita quòd non æque
peragunt numerum dierum in ſingulis ſignis, quantum ſunt moratæ pri-
us, tranſiliendo celerioribus itineribus perficiunt iuſtum curſum. Ita effi
oitur, uti quòd demorentur in nonnullis ſignis, nibilominus cum eripiunt
ſe à neceßitate moræ, celeriter conſequantur iuſtam circuitionem. Iter au
ten in mundo Mercurijſtella ita peruolitat, utitrecenteſimo & ſexageſi-
11Mercurij
ſtella. mo die per ſignorum ſpatia currens, perueniat ad id ſignum, ex quo prio
re circulatione cœpit facere curſum: & ita peræquatur eius iter, ut circi-
ter tricenos dies in ſingulis ſignis habe at numeri rationẽ. Veneris autem
cum est liber ata ab impeditione radiorum ſolis, xxx. diebus percurrit ſi
gni ſpatium, quo minus quadragenos dies in ſingulis ſignis patitur: cum
ſtationem fecerit, reſtituit eam ſummam numeri in uno ſigno morata. Er
go totam circuitionẽ in cœlo, quadringenteſimo & octogeſimo & quin-
to die permenſa, iterum in id ſignum redit, ex quo ſigno prius iter facere
cœpit. Martis uero circiter ſexcente ſimo octogeſimotertio die ſyderum
22Martis ſt. ſpatia peruagando peruenit eo, ex quo initium faciendo curſum fecer at
ante: & in quibus ſignis celerius percurrit cũ ſtationẽfecit, explet dierum
numeri rationem. Iouis autem placidioribus gradibus ſcandens contra
33Iouis ſtella mundi uerſationem, circiter trecẽtis ſexagintaquin diebus ſingula ſigna
permetitur, & conſiſtit per annos. xi. & dies trecentos ſexagint atres, et
redit in id ſignum, in quo ante. xij. annos fuerat. Saturni uero menſibus
44Saturni ſt. undetriginta & amplius paucis diebus, peruadens per ſigni ſpatium, an-
no nono & uigeſimo, circiter diebus. clx. in quo ante triceſimo fuer at an
no in id reſtituitur: ex eo{qúe} quo minus ab extremo diſtat mundo, tanto ma
iorem cir cinationem rotæ percurrendo, tardior uidetur eſſe. Hiautem
quiſupra ſolis iter circinationes peragunt, maxime cum in trigono fue-
rint, quòd is inierit, tum non progrediuntur, ſed regreſſus facientes mo-
rantur, donicũ idem ſol de eo trigono in aliud ſignum tranſitionem 55donce rit. Id autem nõnullis ſic fieri placet, quòd aiunt, ſolem cum longius abſit
abſtantia quadam, non lucidis itineribus err antia per ea ſydera obſcura-
tis mor ationibus impediri. Nobis uero id non uidetur. Solis enim ſplen-
dor perſpicibilis & patens, ſinc ullis obſcurationibus est per
268214M. VITRV VII mundum, ut etiam nobis apparet, cum faciunteæ ſtellæ regreſſus & mo-
rationes. Ergo ſi tantis interuallis noſtra ſpecies poteſt id animaduerte-
re, quid ita diuinitatibus ſplendoribus{qúe} aſtrorum iudicamus obſcurita-
tes obijci poſſe? Ergo potius ea ratio nobis conſtabit, quòd feruor, quem-
admodum omnes res euocat & ad ſe ducit (ut etiam fructus ex terra ſur
gentes in altitudinem per calorem uidemus, nõ minus aquæ uapores à fon
tibus ad nubes per arcus excitari) eadem ratione ſolis impetus uehemens
radijs trigoni forma porrectus, inſequentes ſtellas ad ſe perducit, & ante
currentes ueluti refrenando retinendo{qúe} non patitur progredi, ſed ad ſe
cogit regredi, & in alterius trigoni ſignum eſſe. Fortaſſe deſider abitur
quid ita ſol quinto à ſe ſigno, potius quàm ſecũdo aut tertio, quæ ſunt pro-
piora, faciat in his feruoribus retentiones. Ego quemadmodum id fieriui
deatur exponã. Eius radij in mũdo, uti trigoni paribus lateribus forma,
lineationibus extenduntur: id autẽ nec plus nec minus eſt ad quintũ ab eo
ſigno. Igitur ſi radij per omnem mundum fuſi circinationibus uagaren-
tur, ne extentionibus porrecti ad trigoni formã linearentur, propiora
flagrarent. Id autem etiam Euripides Græcorum poeta animaduertiſſe
uidetur, ait enim, quæ longius à ſole eſſent, hæc uehementius ardere, pro-
piora uero contemper ata habere: it aque ſcribit in fabula Phaetonte ſic,
κὶ ὲιτὰ πόῤῥοτά\’δ ἔγγνς ἔνκρα*** ἔχΕι. Siergo res & ratio & te-
ſtimonium poetæ ueteris id oſtendit, non puto aliter oportere iudicari, ni
ſi quemadmodum de eare ſupra ſcriptum habemus. Iouis autem inter
Martis & Saturni circinationem currens, maiorem quàm Mars, mino-
rem quàm Saturnus peruolat curſum. Item reliquæ ſtellæ, quo maiore ab-
ſunt ſpatio ab extremo cœlo, proximam{qúe} habent terræ circinationem,
celerius percurrere uidentur, quòd quæcun{qúe} earum minorem circinatio
nem peragens, ſæpius ſubiens præterit ſuperiorem. Quemadmodum ſi
in rota, qua figuliutuntur, impoſitæ fuerint ſeptem formicæ, canales{qúe} to
tidem in rota facti ſint circum cẽtrum in imo, accreſcẽtes ad extremum,
in quibus hæ cogantur circinationem facere, uerſetur{qúe} rota in alteram
partem, neceſſe erit eas contra rotæ uerſationem nibil minus aduer ſus iti
nera perficere, & quæ proximum centrum habuerit celerius peruagari,
quæ{qúe} extremum orbem rotæ peraget, etiam ſi æquæ celeriter ambulet,
propter magnitudinem cir cinationis multo tardius perficere curſum.
269215DE ARCHITEC. LIB. IX. militer aſtr a nitentia contra mundi curſum, ſuis itineribus perficiunt cir
cuitum, ſed cœliuer ſatione redundationibus referuntur quotidiana tem-
poris circulatione. Eſſe autem alias ſtellas temperatas, alias feruentes, eti
am{qúe} frigidas, hæc eſſe cauſa uidetur, quòd omnis ignis in ſuperiora loca
habet ſcandentem flammam. Ergo ſolæthera, quiest ſupra ſe, radijs exu
rens efficit candentẽ, in quibus locis habet curſum Martis ſtella, ita fer-
uens ab ardore ſolis efficitur. Saturni autem quòd est proxima extremo
mundo, tangit{qúe} congelatas cœliregiones, uebementer est frigida. Ex eo
Iouis cũ inter utriuſ circuitiones habeat curſum, à refrigeratione calo-
re{qúe} eorũ medio, cõueniẽtes tẽperatißimos{qúe} habere uidetur effectus. De
zona. xij. ſignorum, & ſeptem aſtrorũ, contrario{qúe} eorũopere ac cur-
ſu, quibus rationibus & numeris tranſeunt ex ſignis in ſigna, & circui-
tum ſuum perficiant, uti à præceptoribus accepi, expoſui: nũc de creſcen
tilumine Lunæ, diminutione{qúe}, uti traditũ est nobis à maioribus, dicam.
Beroſus, qui à Chaldæorũ ciuitate ſiue natione progreſſus in A ſiam, et di
ſciplinam patefecit, ita est profeſſus, pilam eſſe ex dimidia parte canden-
tem, reliqua habere cæruleo colore. Cum autem cur ſum itineris ſui pera
gens ſubiret orbem ſolis, tunc eam radijs & impetu caloris corripicon-
uerti{qúe} candentem, propter eius proprietatem luminis ad lumen. Cum au
tem ea euocata ad ſolis orbes ſuperiora ſpectet, tunc inferiorem partem
eius, quòd candens non ſit, propter aëris ſimilitudinem obſcur am uideri,
cum ad perpendiculum extet ad eius radios totum lumen ad ſuperiorem
ſpeciem retineri, & tunc eam uocari primam. Cum præteriens uadit ad
oriẽtis cœli partes, relaxari ab impetu ſolis, extremam{qúe} eius partẽ can-
dentiæ, oppido quàm tenuilinea ad terr am mittere ſplendorem, & ita ex
eo eam ſecundam uocari. Quotidiana autem uerſationis remißione, ter-
tiam, quartam indies numerari, ſeptimo die ſol cum ſit ad occidẽtem, luna
autẽ inter orientẽ et occidentẽ, medias cœli teneat regiones, quòd dimidia
parte cœli ſpatio diſtet à ſole, itẽ dimidiã candẽtiæ conuerſam habere ad
terrã. Inter ſolemuero et lunam cũ diſtet totũ mundi ſpatiũ, et luna orien
tis orbẽ ſolretroſpiciẽs, cũtranſit ad occidentẽ, eam quòd longius abſit à
radijs remiſſam, quartadecima die plena rota totius orbis mittere ſplẽdo
rẽ, reliquos{qúe} diesdecre ſcentia quotidiana ad perfectionẽ lunaris menſis
uerſationibus et curſu à ſole reuocationibus ſubire rotã, radios{qúe} eius
270216M. VITR VV II menſtruas dierum efficere rationes. Vti autem Ariſtarchus Samius ma-
thematicus uigore, magno rationes uarietatis diſciplinis de cadem reli-
quit, exponam. Non enim latet, Lunam ſuum proprium{qúe} non habere lu-
men, ſed eſſe uti ſpeculum, & à Solis impeturecipere ſplẽdorem. Nam
11Varietas
Lunæ. Luna de ſeptem aſtris circulum proximum terræ in curſibus minimũ per
uagatur. Ita quot menſibus ſub rotã ſolis radios{qúe} primo die antequàm
præterit latens obſcuratur, & quoniam est cum ſole, noua uocatur: poſte
ro autem die, quo numer atur ſecunda præteriens à ſole, u ſitationem facia
tenuem extremæ rotundationis. Cum triduum receßit à ſole, creſcit &
plus illuminatur: quotidie uero diſcedẽs cum peruenit ad diens ſeptimum,
diſtans à ſole occidente circiter medias cœliregiones, dimidia lucet, &
eius quæ ad ſolem pars ſpectat, ea est illuminata. Quarto autem decimo
die, cum in diametro ſpatio totius mundi abſit à ſole, perficitur plena, &
oritur cum ſol ſit ad occidentem, ideo quòd totum ſpatium mundi diſtans
conſiſtit contrà, & impetu ſolis totius orbis in ſerecipit ſplendorem. Se-
ptimodecimo die cum Sol oritur, ea preſſa est ad occidentem, uigeſimo
& altero die cum ſol est exortus, Luna tenet circiter medias cœli regio-
nes, & id quod ſpectat ad ſolem, habet lucidum, in reliquis obſcura. Item
quotidie curſum faciendo, circiter oct auo & uigeſimo die ſubit radios ſo
lis, & ita menſtruas perficit rationes. Nunc ut in ſingulis menſibus ſol ſi
gnaperuadens, auget & minuit dier um & horarum ſpatia, dicam.
DE SOLIS CVRSV PER DVODECIM
ſigna. CAP. V.
IS nam cum Arictis ſignum init, & partem octauam peruagatur,
22Aries. perficit æquinoctium uernum: cũ progreditur ad caudam Tauri, ſy-
33Taurus. dus{qúe} Vergiliarũ, è quibus eminet dimidia pars prior Tauri, in maius ſpa
tium mundi, quàm dimidiũ procurrit, procedens ad ſeptentrionalem par
tem. E T auro cũ ingreditur in Geminos, exorientibus Vergilijs magis cre
44Gemini. ſcit ſupra terram, & auget ſpatia dierum: deinde è Geminis cum init ad
Cancrum, quibreuißimum tenet cœli ſpatium, cum peruenit in partem
55Cancer. octauam perficit ſolſtitiale tempus: & pergens peruenit ad caput & pe
ctus Leonis, quòd eæ partes Cãcro ſunt attributæ, Ex pectore autem Leo
66Leo.
271217DE ARCHITEC. LIB. IX. niset finibus Cancri, Solis exitus percurrẽs reliquas partes Leonis, immi
nuit diei magnitudinem et circinationis, redit{qúe} in Geminorum æ qualem
curſum. Tunc uero à Leone tranſiẽs in Virginẽ, progrediens{qúe} ad ſinum
11Virgo. ueſtis eius cõtrabit cir cinationem, & æ quat eam, quã Taurus habet cur-
ſus rationem. E Virgine autem progrediens per ſinũ, qui ſinus Libræ par
22Libra. tes habet primas, in Libræ parte octaua perſicit æquinoctiũ autumnale,
qui curſus æ quateam circinationẽ, quæ fuer at in Arietis ſigno. Scorpio-
33Scorpio. nem autem cũ ſol ingreſſus fuerit occidentibus Vergilijs, minuit progre-
diens ad meridianas partes longitudines dierum. E Scorpione cum per-
currendo init in Sagittarium ad fœminaeius, contractiorem diurnũ per
44Sagittari-
us. uolat curſum. Cum autem incipit à fœminibus Sagittarij, quæ pars est at
tributa Capricorno ad partem octauam, breuißimum cœli percurrit ſpa
tium. Exeo à breuitate diurna, bruma, ac dies brumales appellantur. E
Capricorno autem tranſiens in Aquariũ, adauget & exæquat Sagittarij
55Capricor-
nus. longitudine diei ſpatium. Ab Aquario cũingreſſus est in Piſces, Fauonio
flante, Scorpionibus comparat æqualem curſum. Ita ſolea ſigna perua-
66Aquarius. gando, certis temporibus auget, aut minuit dierum & horarum ſpatia.
Nũc de cæteris ſyderibus, quæ ſunt dextra ac ſiniſtra zonam ſignorum,
meridiana, ſeptentrionali{qúe} parte mũdi ſtellis diſpoſita figurata{qúe}, dicã.
DE SYDERIBVS QVAE SVNT A ZODIA
co adſeptentrionem. CAP. VI.
NAMQVE ſcptẽtrio, quẽ Græcinominãt ᾄρκτου ſiue ἑλίκήυ,
habet poſt ſe collocatum Cuſtodem. Ab eo non longe conformata
est Virgo, cuius ſupra humerum dextrum lucidißima ſtella nititur, quam
noſtri prouindemiã, maiores Græci προτρ\’νγετου uocitant, candens au-
tem magis ſpecies eius est colorata. Item alia contrà est ſtella media ge-
nuorũ Cuſtodis arcti, qui Arcturus dicitur. Est ibidedicatus èregione ca-
pitis ſeptentrionis, tranſuerſus ad pedes Geminorũ, Auriga, ſtat{qúe} in ſum
mo cornu Tauri. Itẽ{qúe} in ſummo cornu leuo ad Aurigæpedes, una tenet
parte ſtellã, & appellatur aurigæ manus. Hœdicapraleuo humero Tau-
ri quidẽ & Arietis, inſuper Perſeus dexterioribus ſubtercurrens baſim
Vergiliarũ, ſiniſterioribus caput Arietis & manu dextra innitens
272218M. VITRVVII peæ ſimulacro, leua ſupra aurigam tenet Gorgoneum ad ſummũ caput,
ſubijciens{qúe} Andromedæ pedibus. Item Piſces ſupra Andromedam &
eius uentr ẽ & Equi, quæ ſunt ſupra ſpinam Equi, cuius uentris lucidißi-
ma ſtella finit uentrem Equi & caput Andromedæ. Manus Andromedæ
dextra, ſupra Caßiopeæ ſimulacrum est conſtituta, leua ſuper aquilona-
rem Piſcẽ. Item Aquarius ſupra Equi caput. Equi ungulæ attingut Aqua
rij genua. Caßiopeæ media est dedicata Capricorno ſupra in altitudine,
Aquila & Delphinus, ſecundũ eos est Sagitta. Ab ea autem Volucris, cu-
ius penna dextra Cephei manũ attingit & ſceptrum, leua ſupra Caßio-
pea innititur, ſub Auis cauda pedes Equi ſunt ſubtecti, inde Sagittarij,
Scorponis, Libræ, inſuper Serpens ſummo roſtro Coronã tangit, ad eũ
mediũ Ophiuchus in manibus tenet Serpentem leuo pede calcans mediam
ſrontem Scorpionis, partem Ophiuchi capitis.
Non longe poſitum eſt caput eius qui dicitur Neſſus. In genibus autem
corum ſaciliores ſunt capitum uertices ad cognoſcendum, quod non ob-
ſcuris ſtellis ſunt conſormati. Pes ingeniculati ad id fulcitur capitis tem-
pus Serpentis, cuius Arcturũ, qui Septentriones dicũtur implicatus, par
ue per eos flectitur Delphinus, contra Volucris roſtrũ est poſita Lyra.
Inter humeros Cuſtodis & Geniculati Corona est ornata. In ſeptentrio-
naliuero circulo, duæ poſitæ ſunt Arctiſcapularũ dorſis inter ſe cõpoſi-
tæ, pectoribus auerſæ, è quibus minor κυνόσουρα, maior ἕλίκη à Græcis
appellatur, earum{qúe} capita inter ſe deſpicientia ſunt conſtituta, caudæ ca
pitibus earum aduerſæ contra{qúe} diſpoſitæ figurantur. Vtrorum{qúe} enim
ſuperando eminent in ſummo per caudas ecrũ eſſed, citur. Item Serpens
est porrecta, è quaſtella quæ dicitur polus, plus elucet circum caput maio
ris Septẽtrionis. Nam quæ est proxima Draconem circum caput eius
inuoluitur, una uero circ ũ Cynoſuræ caput iniecta eſt fluxu, porrecta{qúe}
proxime eius pedes. Hæc autem intorta replicata{qúe} ſe attollẽs reflectitur
à capite minoris ad maiorem contra roſtrũ & capitis tempusdextrum.
Item ſupra caudam minoris Cepheiſunt pedes, ibi{qúe} ad ſummũ cacumen
facientes ſtellæ ſunt trigonum paribus lateribus inſuper Arietis ſignum.
Septentrionis autem minoris & Caßiopeæ ſimulacri, complures ſunt
ſtellæ confuſæ. Quæ ſunt ad dextram orientis inter zonam ſignorum, &
Septentrionum ſyderain cœlo diſpoſita dixi. Nunc explicabo quæ ad
273219DE ARCHITEC. LIB. IX. ſtram orientis meridianis{qúe} partibus ab natura ſunt diſtributa.
DE SYDERIBVS QVAE SVNT A ZODIA-
co ad meridiem. CAP. VII.
PRIMVM ſub Capricorno ſubiectus Piſcis auſtrinus, cauda proſpi
ciens Cephea, ab eo ad Sagittariũlocus est inanis, Thuribulum ſub
Scorpionis aculeo. Cẽtauripriores partes proximæ ſunt Libræ, & Scor
pionem tenent in manibus. Simulacrum id, quod Beſtiam aſtrorum periti
nominauerunt, ad Virginẽ, & Leonem, & Cancrum: Anguis porrigens
agmen ſtellarum intortus, ſubcingit regionem Cãcri erigens roſtrum ad
Leonem, medio{qúe} corpore ſuſtinens Craterẽ, ad manum{qúe} Virginis cau-
dam ſubijciens, in qua inest Coruus. Quæ autẽ ſupra ſcapulas, peræque
ſunt lucentia ad Anguis interius uentris, ſub caudã ſubiectus est Centau-
rus. Iuxta Craterẽ & Leonem, nauis est, quæ nominatur Argo, cuius pro
ra obſcuratur: ſed malus, & quæ ſunt circa gubernacula eminentia uiden
tur, ipſa{qúe} nauicula et puppis per ſummam caudam Cani iungitur. Gemi
nos autẽ minuſculus Canis ſequitur contra Anguis caput, maior item ſe-
quitur minorẽ. Orion uero tranſuerſus est ſubiectus preſſus ungula Cen-
tauri, manu leua tenens clauam, alter am ad Geminos tollens, caput uero
eius baſim Canis paruo interuallo inſequens Leporẽ. Arieti & Piſcibus
Cetus est ſubiectus, à cuius criſta ordinate utris{qúe} piſcibus diſpoſita est
tenuis fuſio ſtellarũ, quæ græce uocitatur ἔρμηδόνκ: magno{qúe} interuallo
introrſus preſſus nodus ſerpentium, attingit ſummam Ceticriſtã. Erida-
ni per ſpeciem ſtellarum flumem profluit, initium ſontis capiens à leuo pe
de Orionis. Quæ uero ab Aquario fundi memoratur aqua, profluit in-
ter Piſcis auſtrini caput, & caudam Ceti.
Quæ figurata formata{qúe} ſunt ſydera in mundo ſimulacra, natura di-
uina{qúe} mente deſignata, ut Democrito Phyſico placuit, expoſui : ſed ea
tantum, quorum ortus & occaſus poſſumus animaduertere & oculis con
tueri. Nam uti Septentriones cir cum axis cardinem uerſantes non occi
dunt, ne ſub terram ſubeunt: ſic & circa meridianum cardinem, qui est
propter inclinationem mundi ſubiectus terræ, ſydera uer ſabunda laten-
tia{qúe} non habent egreſſus orientes ſupraterram. Ita eorum
274220M. VITRV VII nes propter obſtantiam terræ, non ſunt notæ. Huius autem rei index est
ſtella Canopi, quæ his regionibus eſt ignota, renunciantibus negociatori-
bus, qui ad extremas Aegypti regiones proximas{qúe} ultimis finibus terræ
terminationes, fuerunt. De mundi circa terrã peraolitantia, duodecim{qúe}
ſignorum, & ſeptentrionali meridiana{qúe} parte ſyderum diſpoſitione, ut
ſit perfectus docui. Nam ex ea mũdi uer ſatione, & contrario ſolis per
ſigna curſu, gnomonum{qúe} æquinoctialibus umbris, analemmatorum in-
ueniuntur deſcriptiones. Cætera ex aſtrologia, quos effectus habeant ſi-
gna duodecim, ſtellæ quin, Sol, Luna, ad humanæ uitæ rationẽ, Chaldæo
rum ratiocinationibus est concedendum: quòd propria est eorũ geneth-
liologiæ ratio, uti poßint antefacta, & futura, ex ratiocinationibus a-
ſtrorum explicare. Eorum autem inuentiones, quas ſcriptis reliquerunt,
qua ſolertia, quibus{qúe} acuminibus, & quàm magni fuerint, qui ab ipſana
tione Chaldæorum profluxerunt, oſtendunt. Primus{qúe} Beroſus, in inſula
11Beroſus
primus
Aſtrolo-
gus.& ciuitate Coo conſedit, ibi aperuit diſciplinam. Poſtea ſtudens An-
tipater, item{qúe} Achinapolus, qui etiam non è naſcentia, ſed ex conceptio-
ne genethliologiæ rationes explicatas reliquit. De naturalibus autemre-
bus Thales Mileſius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xe
nophanes Colophonius, Democritus Abderites, rationes quibus èrebus
natura rerum gubernaretur, quemadmodum quos{qúe} effectus habent, ex-
cogitatas reliquerunt. Quorũ inuenta ſecuti, ſyderum, & occaſus ortus
tempeſtatũ{qúe} ſignificatus, Eudoxus, Eudæmõ, Calliſtus, Melo, Philippus,
Hipparchus, Aratus, cæteri{qúe} ex aſtrologia parapegmatorum diſcipli-
nis inuenerunt, & eas poſteris explicatas reliquerunt. Quorum ſcientiæ
ſunt hominibus ſuſpiciendæ, quòd tanta cura fuerunt, ut etiam uideantur
diuina mente tempeſtatum ſignificatus poſt futuros, ante pronunciare,
quas obres hæc eorum curis ſtudijs{qúe} ſunt concedenda.
DE HOROLOGIORVM RATIONIBVS ET
umbris gnomonum æquinoctiali tempore, Romæ,
& nonnullis alijs locis. CAP. VIII.
NOEIS autem ab his ſeparandæ ſunt horologiorum rationes, &
explicandæ menſtruæ dierũ breuitates, item{qúe} depalationes.
275221DE ARCHITEC. LIB. IX. Solæquinoctiali tẽpore Ariete Libra{qúe} uerſando, quas ex gnomone par
tes habet nouẽ, eas umbræ facit octo in declinatione cœli quæ est Romæ.
Item{qúe} Athenis quãmagnæ ſunt gnomonis partes quatuor, umbræ ſunt
tres. Ad ſeptem Rhodo quing; . At Tarentinouem adundecim. Alexan-
driætres ad quin. Cæteris{qúe} omnibus locis aliæ alio modo umbræ gno-
monum æ quinoctiales ab natura rerum inueniuntur diſparatæ.
Ita in quibuſcun locis horologia erunt deſcribenda, eo loci ſumen
da est æquinoctialis umbra: et ſierunt (quemadmodum Romæ) gnomo-
nis partes nouẽ, umbræ octonæ. Deſcribatur linea in planitia, & ex me-
dia πρὸς ὀρθ@@ erigatur, uti ſit ad normam quæ dicitur gnomon, & à
linea, quæ erit planities, in finem gnomonis circino nouem ſpatia dimetià-
tur, & quo loco nonæ partis ſignum fuerit, centrum cõſtituatur, ubierit
litera A, & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ, ubi erit lite
ra B, circinatio circuli deſcribatur, quæ dicitur, meridiana. Deinde ex
nouem partibus, quæ ſunt à planitia ad gnomonis centrum, octo ſuman-
tur, & ſignentur in linea, quæ est in planitia, ubierit litera C. Hæc autẽ
erit gnomonis æquinoctialis umbra: & ab eo ſigno & litera C, per cen-
trum ubi est litera A, linea perducatur, ubierit Solis æquinoctialis radi-
us. Tunc ab centro diducto circino ad lineam planitiæ æquilatatio ſigne-
tur, ubierit litera E ſiniſteriore parte, & I dexteriore in extremis line-
is circinationis, & per centrum perducẽda linea, ut æque duo hemicyclia
ſint diuiſa. Hæc autem linea à mathematicis dicitur Orizon. Deinde cir
cinationis totius ſumenda pars est quintadecima, & circini centrum col-
locandum in linea circinationis, quo lociſecat eam lineam æquinoctialis
radius, ubierit litera F, & ſignandum dextra ac ſiniſtraubiſunt literæ
G H. Dcinde ab his & per centrum, lineæ, uſ ad lineam planitiæ perdu
cendæ ſunt, ubi erunt literæ T R, itaerit Solis radius, unus hybernus, al-
ter æſtiuus. Contra autem E, litera I erit, ubi ſecat circinationem linea
quæ est traiect a per centrum, & contra G & H, literæ erunt K & L,
& contra C & F & A, erit litera N. Tunc perducendæ ſunt diame-
triab G ad L, & ab H ad K. Quod erit inferior, partis erit æſtiuæ,
ſuperior hybernæ. Quæ diametri ſunt æque mediæ diuidendæ, ubierunt
literæ M & O, ibi{qúe} centra ſignanda, & per ea ſigna & centrum A,
linea ad extremas lineas circinationis est perducenda, ubierunt literæ
276222M. VITRV VII Q. Hæc crit linea ϖρὸς ὸρθὰς radio æquinoctiali. Vocabitur autem hæc;
linea mathematicis rationibus Axon, & ab eiſdem centris, diducto circi-
no, ad extremas diametros, deſcribantur hemicyclia duo, quorum unum
erit æſtiuum, alterum hybernum. Deinde in quibus locis ſecant lineæ pa-
rallelæ lineam eam, quæ dicitur Orizon, in dexteriore parte erit litera, S
in ſiniſteriore V, & ab extremo hemicyclio, ubiest litera G, ducatur li-
nea parallelos Axoni ad ſiniſtrum hemicyclium, ubi est litera H, Hæc au-
tem parallelos linea uocitatur Lacotomus: & tum circini centrum collo-
candum est eo loci, quo ſecat eam lineam æquinoctialis radius, ubi erit li-
tera X, & deducendum ad eum locum, quo ſecat circinationem æſtiuus
radius, ubi est litera H, & centro æquinoctiali interuallo æſtiuo circina-
tio circuli menſtrui agatur, qui Monacus dicitur. Ita habebitur analem-
matos deformatio.
79[Figure 79]ANALEMMAAX ONLINEA PLANITIEI.A B C E F G H I K L M N O P R S V X
277223DE ARCHITEC. LIB. IX.
Cum hoc ita ſit deſcriptum & explicatum, ſiue per hybernas lineas,
ſiue per æſtiuas, ſiue per æquinoctiales, aut etiam per mëſtruas, in ſubie-
ctionibus rationes horarum erunt ex Analemmatis deſcribendæ, ſubijci-
entur{qúe} in eo multæ uarietates, & genera horologiorum, & deſcriben-
tur rationibus his artificioſis. Omniũ autem figur arum deſcriptionum{qúe}
earum effectus unus, uti dies æquinoctialis, brumalis{qúe}, idem{qúe} ſolſtitialis
in duodecim partes æqualiter ſit diuiſus. Quas res, non pigritia deterri-
tus, prætermiſi, ſed ne multa ſcribendo offendam, à quibus{qúe} inuenta ſunt
genera deſcriptiones{qúe} horologiorum exponam. Ne nunc noua genera
inuenire poſſum, nec aliena pro meis prædicanda uidentur. Ita quæ no
kis tradita ſunt, à quibus ſintinuenta, dieam.
DE HOROLOGIORVM RATIONE, ET VSV,
at eorum inuentione, & quibus inuentoribus.
CAPVT IX.
HEMICYCLIVM excauatum ex quadrato, ad enclima{qúe} ſucci-
ſum, Beroſus Chaldæus dicitur inueniſſe. Scaphen ſiue hemiſphe-
rium, Ariſtarchus Samius. Idem etiam diſcum in planitia. Arachnem, Eu
doxus aſtrologus, nonnulli dicunt Appollonium. Plinthium ſiue lacunar
(quod etiam in circo flaminio est poſitum) Scopas Syracuſius. πρὸςτὰ
ιςορο\’ν μενα, Parmenion. πρὸς ϖὰυ κλίμα Theodoſius, et Andreas.
Patrocles, Pelecinon. Dionyſodorus, Conũ. Apollonius, pharetrã, alia{qúe}
genera & qui ſupraſcripti ſunt, & alij plures inuenta reliquerunt, uti
Gonarchen, Engonaton, Antiboræum. Item ex his generibus uiatoria pen
ſilia uti fierent, plures ſcripta reliquerunt: ex quorum libris ſi quis uelit
ſubie ctiones inuenire, poterit, dummodo ſciat analemmatos deſcriptio-
nes. Item ſunt ex aqua conquiſitæ ab eiſdem ſcriptoribus horologiorum
rationes: primum{qúe} à Cteſibio Alexandrino, quietiiã ſpiritus naturales
pneumaticas{qúe} res inuenit. Sed uti fuerunt ea exquiſita, dignum ſtudioſis
est agnoſcere. Cteſibius enim fuerat Alexandriæ natus, patre tonſore: is
ingenio & induſtria magna præter reliquos excellens, dictus est artificio
ſis rebus ſe delectare. Nam cum uoluiſſet intaberna ſui patris ſpeculum
ita pendere, ut cum educeretur, ſur ſum{qúe} reduceretur, linea latens
278224M. VITRVVII dus deduceret, ita collocauit machinationem. Canalem ligncum ſub tigno
fixit, ibi{qúe} trochleas collocauit, per canalem lineã in angulũ deduxit, ibi{qúe}
tubulos ſtruxit, in eos pilam plumbeam per lineam demittẽdam curauit:
it a pondus cum decurrẽdo in anguſtias tubulorum premeret cœli crebri-
tatem, uehementi decurſuper fauces frequentiam cœli compreßione ſoli-
datam, extrudens in aërem patentem, offenſione et tactu ſonitus expreſ-
ſer at claritatem.
Ergo Cteſibius cum animaduertiſſet ex tactu cœli et expreßionibus,
11Cteſibius
hydrauli-
carum ma
chinarum
inuentor. ſpiritus uoces{qúe} naſci, his principijs uſus, hydraulicas machinas primus in
ſtituit. Item aquarum expreßiones, automata porrecti rotundationis{qúe}
machinas, multa{qúe} delitiarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua
compar ationes explicuit. Primum{qúe} conſtituit cauum ex auro perfectum,
aut ex gemma terebrata: ea enim nec teruntur percuſſu aquæ, nec ſordes
recipiunt, ut obturentur. Nã æqualiter per id cauum influens aqua, ſub
leuat ſcaphum inuerſum (quod ab artificibus phellos ſiue tympanum dici
tur) in quo collocata regula, uerſatile tympanum denticulis æqualibus
ſunt perfecta: qui denticuli alius alium impellentes, uerſationes modicas
faciunt & motiones. Item aliæ regulæ alia{qúe} tympana ad eundem modum
dentata, quæ una motione coacta, uerſando faciunt effectus uarietates{qúe}
motionum, in quibus mouentur ſigilla, uertuntur metæ, calculi aut tona
proijciuntur, buccinæ canunt, reliqua{qúe} parerga. In his etiam, aut in co-
lumna, aut paraſtatica horæ deſcribũtur, quas ſigillum egrediens ab imo
uirgulæ ſignificat in diem totum, quarum breuitates aut creſcẽtias cuneo
rum adie ctus aut exemptus, in ſingulis diebus & menſibus, perficere co-
git. Præcluſiones aquarum ad temperandum, ita ſunt conſtitutæ. Metæ fi
unt duæ, una ſolida, altera caua ex torno, ita perfectæ, ut alia in aliam ini
re conuenire{qúe} poßit: & eadem regula laxatio earum aut coartatio effi-
ciat aut uehementem, aut lenem in ea uaſa aquæ influentem curſum. Ita
his rationibus & machinatione ex aqua, componuntur horologiorum
ad hybernum uſum collocationes. Sin autem cuneorum adiectionibus, &
detractionibus correptiones dierum, aut creſcentiæ non probabuntur, ꝙ
cunei ſæpißime uitia faciunt, ſic erit explicandum. In columella horæ
ex analemmatis tranſuerſæ deſcribantur, menſtruæ{qúe} lineæ in columella
ſignẽtur, ea{qúe} columella uer ſatilis perficiatur, uti ad ſigillum
279225DE ARCHITEC. LIB. IX. (cuius uirgulæ egrediens ſigillum oſtendit horas) columna uer ſando con
tinenter, ſuis quibuſ menſibus breuitates & creſcẽtias faciat horarum.
Fiunt etiam alio genere horologia hyberna, quæ anaporica dicuntur, per
11Anapori-
cahorolo
gia. ficiuntur{qúe} rationibus his. Horæ diſponuntur exuirgulis æneis, ex ana-
lemmatos deſcriptione ab centro diſpoſitæ in fronte: in ea cir culi ſunt cir
cundati menſtrua ſpatia finientes. Poſt has uirgulas tympanũ collocetur,
in quo deſcriptus & depictus ſit mũdus ſignifer{qúe} circulus, deſcriptio{qúe}
ex duodecim cœleſtiũ ſignorum ſit figur ata, cuius è centro deformatur cu
iuslibet ſigni ſpatium, unum maius, alterum minus. Poſteriori autem par
titympano medio, axis uerſatilis est incluſus, in{qúe} eo axi ænea mollis ca-
tena est inuoluta: ex qua pendet ex una parte phellos ſiue tympanũ, quod
ab aqua ſubleuatur, ex altera æ quo pondere phelli ſacoma ſaburrale. Ita
quantum ab aqua phellos ſubleuatur, tantum ſaburræ pondus inſra dedu
cens uerſat axem, axis autem tympanũ: cuius tympaniuer ſatio, alias effi-
cit uti maior pars circuli ſigniferi, alias minor in uer ſationibus, ſuis tem-
poribus deſignet horarum proprietates. Nam in ſingulis ſignis ſui cu-
iuſ menſis dierum numeri caua ſunt perfecta, cuius bulla, quæ Solis ima
ginem horologijs tenere uidetur, ſignificat horarum ſpatia: ea translata
ex terebratione in terebr ationem menſis uertentis perficit cur ſum ſuum.
Ita quemadmodum Sol per ſyderum ſpatia uadens, dilatat contrahit{qúe}
dies & horas, ſic bulla in horologijs ingrediens per puncta contra centri
tympani uer ſationem, quotidie cum transfertur, alijs temporibus per la-
tiora, alijs per anguſtiora ſpatia, menſtruis finitionibus imagines efficit
hor arum & dierum. De adminiſtratione autem aquæ, quemadmodum ſe
temperet ad rationem, ſic erit faciendum. Poſt frontem horologij, intrà
collocetur caſtellum, in id{qúe} per fiſtulam ſaliat aqua, & in imo habeat ca
uum: ad id autem affixum ſit ex ære tympanũhabens foramen, per quod
ex caſtello in id aqua influat. In eo autem minus tympanum includatur
cardinibus ex torno, maſculo & fœmina inter ſe coartatis, ita uti minus
tympanũ quẽadmodũ epiſtomium, in maiore circũagendo arcte leniter{qúe}
uerſetur. Maioris autẽ tympani labrũ æquis interuallis. ccclxv. puncta
habeat ſignata: minor uero orbic ulus in extrema circinatione fixãhabeat
lingulã, cuius cacumẽ dirig at ad punctorũ regiones. In{qúe} eo orbiculo tem
per atũ ſit for amem, qua in tympanũ aqua influit per id, & ſeruat
280226M. VITRVVII ſtrationem. Cum autem in maioris tympani labro fuerint ſignorum cœ-
leſtium de formationes, id autem ſit immotum, & in ſummo habeat defor-
matum Cancri ſignum, ad perpendiculũ eius in imo, Capricorni, ad dex-
tram ſpectantis Libræ, ad ſiniſtram Arietis. Signa quo cætera inter eo
rum ſpatia deſignata ſint, uti in cœlo uidentur. Igitur cum Sol fuerit in Ca
pricorniorbiculo, lingula in maior is tympani parte & Capricorni, quo-
tidie ſingula puncta tangens, ad perpendiculum habens aquæ currentis
uehemens pondus, celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad uas, tum
excipiens eam (quoniam breui ſpatio impletur) corripit & contrahit
dierum minora ſpatia & horarũ. Cum autem quotidiana uer ſatione ma-
ioris tympani lingula ingreditur in Aquario, cuncta deſcendunt for ami-
na perpendiculo, & aquæ uehementi curſu cogitur tardius emittere ſa-
lientem. Ita quo minus celeri curſu uas excipit aquam, dilatat horarum
ſpatia. Aquarij uero Piſcium{qúe} punctis, uti gradibus ſcandens, orbiculi
for amen in Ariete tangendo octauam partem, aquæ temper atæ ſalienti
præſtat æquinoctiales horas. Ab Ariete per Tauri & Geminorum ſpa-
tia ad ſumma Cancripuncta, partis octauæ for amen ſeu tympanum uer-
ſationibus peragens, & in altitudinem eò rediens, uiribus extenuatus, &
ita tardius fluendo dilatat morando ſpatia, & efficit hor as in Cancri ſi-
gno ſolſtitiales. A Cancro cum proclinat, & peragit per Leonem & Vir
ginem, ad Libræ partis octauæ puncta reuertendo, & gradatim corripi
endo ſpatia, contrahit horas, & ita perueniens ad puncta Libræ, æquino
ctiales rurſus reddit hor as. Per Scorpionis uero ſpatia & Sagittarij pro
cliuius deprimens ſeſe for amen, rediens{qúe} circumactione ad Capricorni
partem octauam, reſtituitur celeritate ſalientis ad brumales horarum
breuitates. Quæ ſunt in horologiorũ deſcriptionibus rationes &
appar atus, ut ſint ad uſum expeditiores, quàm aptißime po
tui per ſcripſi. Reſtat nunc de machinationibus, &
de earũ principijs ratiocinari. Ita de his ut
corpus emendatum architectur æ per-
ficiatur, in ſequenti uolumine
incipiam ſcribere.
281227M. VITR VV II
DE ARCHITECT VRA,
LIBER DECIMVS.
NOBILI GRAECORVM ET AMPLA CI
11Lex archi
tectonica
Epheſila-
ta. uitate Epheſilex uetuſta dicitur à maioribus dura con
ditione, ſed iure eſſe non iniquo conſtituta. Nam Archi
tectus cum publicum opus curandumrecipit, pollice-
tur quanto ſumptuid ſit futurum: tradita æſtimatio-
ne, magiſtr atui bonaeius obligantur, donec opus ſit perſectum. Eo autem
abſoluto, cum ad dictum impenſare ſpondet, decretis & honoribus orna-
tur. Item ſinon amplius quàm quartain opere conſumitur, adæſtimatio-
nem est adijciëda, & de publico præſtatur, ne ulla pænatenetur. Cum
uero amplius quàm quarta in opere conſumitur, ex eius bonis ad perfici-
endum pecunia exigitur. Vtinam Dij immortales feciſſent, quòd ea lex eti
am populo Romano, non modo publicis, ſed etiam priuatis ædificijs eſſet
conſtituta: namq; non ſine pœna graſſarëtur imperiti, ſed qui ſumma do
strinarum ſubtilitate eſſent prudentes, ſine dubitatione profiiterëtur ar-
chitecturam: ne partes familiarum inducerentur adinfinitas ſumptu-
um profuſiones, & ut ex bonis eijcerentur: ipſi{qúe} architecti pœnæ timo-
re coacti, diligentius modum impenſarum rationcinantes explicarent, uti
patres familiar um ad id, quod præpar auiſſent, ſeu paulò amplius adijcien
tes, ædificia expedirent. Nam qui quadringenta ad opus poſſunt parare,
ſiadijciant centum habendo fpem perfectionis, delectationibus tenentur.
Quiautem adiectione dimidia, aut ampliore ſumptu onerantur, amiſſa
ſpe, & impenſa abiecta, fractis rebus et animis, deſiſtere coguntur. Nec
ſolum id uitium in ædificijs, ſed etiam in muneribus, quæ à magiſtr atibus
foro gladiatorum ſcenis{qúe} ludorum dantur, quibus nec mora, ne expe-
ctatio conceditur, ſed neceßitas finito tempore perficere cogit: uti ſunt ſe
des ſpectaculorum, uelorum{qúe} inductiones, & ea omnia, quæ ſcenicis mo
ribus per machinationem ad ſpectationes populo comparantur. In his ue
ro opus est prudentia diligenti, & ingenij doctißimi cogit atu, quòd
282228M. VITR VV II eorum perficitur ſine machinatione, ſtudiorum{qúe} uario ac ſolerti uigo-
re. Igitur quoniã hæc ita ſunt tradita & conſtituta, non uidetur eſſe alie-
num, uti caute ſumma{qúe} diligentia, antequàm inſtituantur opera, eorum
expediantur rationes. Ergo quoniam ne lex, ne morum inſtitutio id
poteſt cogere, & quotannis & prætores & ædiles ludorum cauſa machi
nationes præpar are debent: uiſum mihi est, Imperator, non eſſe alienum,
quoniam in ædificijs de prioribus uoluminibus expoſui, in hoc qui finitio-
nem ſummam corporis habet conſtitutam, quæ ſint principia machina-
rum ordinata, præceptis explicare.
DE MACHINA QVID SIT, ET EIVS AB OR
gano differentia, origine & neceßitate.
CAPVT I.
MACHIN A est continens ex materia coniunctio, maximas ad
oner um motus habens uirtutes. Ea mouetur ex arte circulorum
rotundationibus, quam Græci κνκλικηυ κίνησιυ appellant. Est autem
unum genus ſcanſorium, quòd græce ᾀκροΒατιηὸυ dicitur: alterum ſpiri
tale, quod apud eos ϖνενματικὸυ appellatur, tertium tractorium, id
autem Græci Βάνανσου uocant. Scanſorium autem est, cum machinæ
ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis ſtatutis, & tranſuerſarijs
colligatis ſine periculo ſcandatur ad appar atus ſpectationem. Spiritale
est, cum ſpiritus expreßionibus impulſus, & plagæ uoces{qúe} organicws
exprimuntur. Tractorium uero cum onera machinis pertrabuntur,
aut ad altitudinem ſublata collocantur. Scanſoriaratio non arte, ſed au-
dacia gloriatur. Eacatenationibus, & tranſuerſarijs, & plexis colliga-
tionibus & eriſmatum fulctur is continetur. Quæ autem ſpiritus poteſta
te aſſumit ingreſſus, elegantes artis ſubtilitatibus conſequitur effectus.
Tractoria autem maiores, & magnificentia plenas habet ad utilitatem
opportunitates, & in agendo cü prudentia ſummas uirtutes, Ex his ſunt
alia quæ mechanicws, alia quæ organicws mouëtur. Inter machinas et or
gana id uidetur eſſe diſcrimen, quòd machinæ pluribus operibus, aut ui
maiorecoguntur effectus habere, utibaliſtæ, torcularium{qúe} prela. Or-
gana autem unius operæ, prudenti tactu perficiũt, quod
283229DE ARCHITEC. LIB. X. utiſcorpionis, ſeu aniſocyclorum uerſationes. Ergo & organa & ma-
chinarum ratio ad uſum ſunt neceſſaria, ſine quibus nulla res poteſt eſſe
non impedita. Omnis autem machinatio est à rerum natura procreata,
ac à præceptrice & magiſtra mundi uerſatione inſtituta. Nã animad-
uertamus primum, & aſpiciamus continentem Solis, Lunæ, quin etiam
ſtellarum naturã, quæ nimachinata uerſarentur, non habuiſſemus in ter-
ralucem, nec fructuũmaturitates. Cum ergo maiores hæc ita eſſe animad
uertiſſent, è rerum natura ſumpſerunt exempla, & eaimitantes inducti
rebus diuinis, commodas uitæ perfecerunt explicationes. Itaq; compara-
uerunt ut eſſent expeditiora, alia machinis & earum uer ſationibus, non
nulla organis. Et ita quæ animaduerterunt ad uſum utiliaeſſe, ſtudijs, ar
tibus, inſtitutis, gradatim augenda doctrinis curauerunt. Attendamus
enim primum inuëtum de neceßitate, ut ueſtitus, quemadmodum telarum
organicis adminiſtrationibus, connexus ſtaminis ad ſubtegmen, non mo-
do corpora tegendo tueantur, ſed etiam ornatus adijciant honeſtatem.
Cibi uero non habuiſſemus abundantiam, niſi iuga & aratr a bobus iu-
mentis{qúe} omnibus eſſent inuenta. Sucularum{qúe} & prelorum et uectium,
ſinon fuiſſet torcular is præpar atio, ne olei nitorem, ne uitium fructũ
habere potuiſſemus ad iucunditatem. Portationesque eorum non eſſent,
niſi plauſtrorum, aut ſarracorum per terram, nauicularum per aquam
inuentæ eſſent machinationes. Trutinarum uero librarum{qúe} ponderibus
examinatio reperta, uindicat ab iniquitate iuſtis moribus uitam. Non mi
nus{qúe} ſunt innumer abiles moder ationes machinationum, de quibus non
neceſſe uidetur diſputare, quoniam ſunt ad manum quotidianæ, ut ſunt
rotæ, folles fabrorum, rhedæ, ciſia, torni, cætera{qúe} quæ cõmunes ad uſum
conſuetudinibus habent opportunitates. Itaq; incipiemus de his quæraro
ueniunt ad manus, ut nota ſint, explicare.
DE AEDIVM SACRARVM PVBLICARVM-
que operum machinationibus tractorijs.
CAPVT II.
PRIMVMQ VE inſtituemus de his, quæ ædibus ſacris ad ope-
rum{qúe} publicorum perfectionem neceßitate comparantur: quæ
284230M. VITR VV II unt ita. Tigna tria ad onerum magnitudinem ratione expediuntur, & à
capite à fibula coniuncta, & in imo diuaricata eriguntur funibus in capi-
tibus collocatis, & ijs item circa diſpoſitis erectaretinentur. Alligatur
in ſummo trochlea, quam etiam nõnulli, rechamũ dicũt. In trochleam in-
duntur orbiculi duo, per axiculos uerſationes habentes, per cuius orbicu-
lum ſummum traijcitur duct arius funis: deinde demittitur & traducitur
circa orbiculi imũtrochleæ inferioris, refertur autë ad orbiculũ imum tro
chleæ ſuperioris, & ita deſcendit ad inferiorë, & in foramine eius caput
funis religatur. Alter a pars funis refertur inter imas machinæ partes. In
quadris autem tignorum poſterioribus quo loci ſunt diuaricata, figuntur
chelonia, in quæ conijciuntur ſucularũcapita, ut faciliter axes uer ſentur.
Eæſuculæ proxime capita habent for amina bina ita temperata, ut uectes
in ea conuenire poßint. Adrechamum autem imum ferrei forfices reli-
gantur, quorum dentes in ſaxa forata accommodantur. Cum autem funis
habet caput ad ſuculam religatum, & uectes ducentes eam uer ſant, funis
ſeinuoluendo circa ſuculam extenditur, & ita ſubleuat oner a ad altitudi
nem & operum collocationes.
DE DIVERSIS APPELLATIONIBVS MA
chinarum, & quaratione erigantur.
CAP. III.
HAE C autem ratio machinationis, quòd per tres orbiculos circũ-
uoluit ur, triſpaſtos appellatur. Cum uero in ima trochlea duo orbi
culi, in ſuperioritres uerſantur, id pentaſpaſton dìcitur. Sin autem maio-
ribus oneribus erunt machinæ compar andæ, amplioribus tignorum lon-
gitudinibus & craßitudinibus erit utendum: & eadem ratione in ſummo
fibulationibus, in imo ſueularum uerſationibus expediundnm. His expli-
catis antarij funes ante laxi collocentur, retinacula ſupra ſcapulas machi
næ longe diſponantur: & ſinonerit ubi religentur, palireſupinati deſo-
diantur, & circum fiſtucatione ſolidëtur, quo funes alligentur. Trochlea
in ſummo capite machinæ rudenti contineatur, & ex eo funes perducan-
tur ad palum, & quæ est in palo trochlea illigata, circa eius orbiculum
funis indatur, & referatur ad eamtrochleã, quæ erit adcaput
285231DE ARCHITEC. LIB. X. neligata. Circum autem orbiculum ab ſummo traiectus funis deſcendat,
& rede at ad ſuculam, quæ est in ima machina, ibi{qúe} religetur. Vectibus
autem coacta ſucula uer ſabitur, eteriget per ſe machinam ſine periculo:
ita circa diſpoſitis funibus, & retinaculis in palis hærentibus, ampliore
modo machina collocabitur. Trochleæ & ductarij funes, uti ſupra ſcri-
ptum est, expediuntur.
SIMILIS SVPERIORI MACHINA, CVI CO.
loßicoter atutius committi poſſunt, immutata dumtaxat ſu-
culain tympanum. CAP. IIII.
SIN autem coloßicotera amplitudinibus & ponderibus oner a in ope
ribus fuerint, non erit ſuculæ committendum, ſed quemadmodum ſu-
cula chelonijs retinetur, ita axis includatur habens in medio tympanum
amplum, quod nonnulli rotam appellant, Græci autem ᾀμΦίρενσιν,
alij ϖερίτ ροχον uocant. In his autem machinis trochleæ non eodem, ſed
alio modo comparantur. Habent enim & in imo & in ſummo duplices
ordines orbiculorum: ita funis ductarius traijcitur in inferior is trochleæ
for amen, uti æqualia duo capita ſint funis cum erit extenſus, ibi{qúe} ſecun-
dum inferiorem trochleam reſticula circundata & connexa, utræ{qúe} par
tes funis continentur, ut ne in dextram, ne in ſiniſtram partem poßint
prodire. Deinde capita funis referuntur in ſumma trochlea ab exteriore
parte, & deijciuntur circa orbiculos imos, & redeunt ad imum, conijci-
untur{qúe} infimæ trochleæ ad orbiculos ex interiore parte, & referuntur
dextra ac ſiniſtra ad caput ſummæ trochleæ, circa orbiculos ſummos-
Traiecti autë ab exteriori parte referũtur dextra ac ſiniſtra tympanum
in axe, ibi{qúe} ut hæreant colligantur. Tum autem circa tympanum inuolu
tus alter funis refertur ad ergatã, & is cir cumactus tympanum & axem
inuoluendo, funes qui in axe religati ſunt pariter ſe extendunt, & ita leni
ter leuant onera ſine periculo. Quod ſi maius tympanum collocatum,
aut in medio, ut in una parte extrema, habuerit ſine ergata calcantes ho-
mines, expeditiores habere poterit operis effectus.
286232M. VITRVVII
ALIARVM MACHINARVM PRO GRA
uiorum onerum eleuationibus & remotionibus
figura,
80[Figure 80]
287233DE ARCHITEC. LIB. X.
ALIVD MACHINAE TRACTORIAE
genus. CAP. V.
EST autem aliud genus machinæ ſatis artificioſum, & ad uſum cele
ritatis expeditum: ſed in eo dare oper am non poſſunt niſiperiti. Eſt
enim tignum, quod erigitur & diſtinetur retinaculis quadrifariã, ſub re-
tinaculis chelonia duo figũtur, trochlea funibus ſupra chelonia religatur:
ſub trochlea regula longa circiter pedes duos, lata digitos ſex, craſſa qua
tuor ſupponitur. Trochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudinẽ@ha-
bentes collocantur, itatres ductarij funes in ſummo machinæ religãtur.
Deinde referuntur ad imã trochleã, & traijciũtur ex interiore parte per
eius orbiculos ſummos. Deinde referuntur ad ſuperiorem trochleam, &
traijciuntur à dexteriore parte in interiorẽ, per orbiculos imos. Cum de-
ſcenderint ad imũ ex interiore parte, et per ſecundos orbiculos traducũ-
tur in exteriorẽ, & referuntur ad ſummũ ad orbiculos ſecundos traie-
ctiredeunt ad imũ, ex imo referũtur ad caput, & traiecti per ſummos, re
deunt ad machinãimam. In radice autẽ machinæ collocatur tertia troch-
lea. Eam autẽ Græci ἐϖάγοντα, noſtri artemonã appellant. Ea trochlea
religatur ad machinæ radicem hebens orbiculos tres, per quos traiecti fu
nes traduntur hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum ducen
tes, ſine ergata, celeriter onus ad ſummũ perducũt. Hoc genus machinæ
polyſpaſton appellatur, quod multis orbiculorum circuitionibus, & faci
litatem ſummam præſtat, & celeritatem. Vna autem ſtatutio tigni hanc
habet utilitatem, quòd (ante) quantum uelit ad dextra ac ſiniſtra, adlate-
ra declinando onus deponere poteſt.
288234M. VITRVVII
MACHINARVM TECTORIARVM AD ONE@
rum eleuationem, tum quibus mouentur celeriter
& expeditè, figuræ.
81[Figure 81]
289235DE ARCHITEC. LIB. X.
Harum machinationum omnium, quæ ſupra ſunt ſcriptæ, rationes, nõ
modo ad has res, ſed ad onerandas & exoner andas naues ſunt paratæ,
aliæ erectæ, aliæ plane in charcheſijs uerſatilibus collocatæ. Non minus
ſine tignorum erectionibus in plano, etiam eadem ratione & temper at is
funibus & trochleis, ſubductiones nauium efficiuntur.
INGENIOSA CTESIPHONTIS RATIO AD
grauia onera ducenda. CAP. VI.
NON est alienum etiam Cteſiphontis ingenioſam inuentionem ex-
ponere. Is enim ſcapos columnarum ex lapicidinis cum deporta-
re uellet Epheſum ad Dianæ fanum, propter magnitudinem onerum, &
uiarum campeſtrem mollitudinem, non confiſus carris, ne rotæ deuora-
rentur, ſic est conatus. De materia trientali ſcapos quatuor, duos tranſ-
uerſarios interpoſit os duobus longis, quanta longitudo ſcapi fuerat, com
plectit & cõpegit, & ferreos chodaces, uti ſubſcudes, in capitibus ſcapo
rum implumbauit, et armillas in materia ad chodaces circundandos infi
xit, item baculis iligneis capita religauit. Chodaces autem in armillis in-
cluſi, liber am habuerunt uerſationem tantam, uti cum boues ducerent ſub
iuncti, ſcapiuerſando in chodacibus & armillis ſine fine uoluerentur.
Cum autem ſcapos omnes ita uexiſſent, & inſtarent epiſtyliorum ue-
cturæ, filius Cteſiphontis Methagenes tranſtulit eam rationem è ſcapo-
rum uectura etiam in epiſtyliorum deductione. Fecit enim rotas circiter
pedum duodenum, & epiſtyliorũ capita in medias rotas, eadem ratione,
cum chodacibus et armillis incluſit. Ita cum trientes à bubus ducerentur,
in armillis incluſi chodaces uer ſabant rotas. Epiſtylia uero incluſa uti
axes in rotis, eadem ratione qua ſcapi, ſine mor a ad opus peruenerunt.
Exemplar autem erit eius, quemadmodum in paleſtris cylindri exæquant
ambulationes. Ne hoc potuiſſet fieri, niſi primum propinquitas eſſet.
Nonenim plus ſunt ab lapicidinis ad fanum, quàm millia paſſuũ octo, nec
ullus est cliuus, ſed perpetuus campus.
Noſtra uero memoria, cum coloßici Apollinis in fano baſis eſſet à uetu
ſtate difracta, et metuẽtes ne caderet ea ſtatua et frangeretur, locauerunt
ex eiſdem lapicidinis baſim excidendã, Conduxit quidem Paconius. Hæc
autem baſis erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes ſex.
290236M. VITRVVII Quam Paconius, gloria fretus, nõ uti Methagenes apportauit, ſed eadem
ratione alio genere conſtituit machinam facere. Rot as en@@ circiter pe-
dum quindecim fecit, & his rotis capita lapidis incluſit: deinde circa lapi
dem fuſos ſextantales abrota adrotam, adcircinum compegit, ita uti fu-
ſus à fuſo non diſtaret pedem unum. Deinde circa fuſos funem inuoluit, et
bubus iũctis funem ducebat, ita cum explicaretur uoluebatrotas: ſed non
poterat ad lineam uiarecta ducere, ſed exibat in unam uel alteram par-
tem, ita neceſſe erat rurſus retroducere. Sic Paconius ducendo & redu-
cendo pecuniam contriuit, ut ad ſoluendum non eſſet.
DE INVENTIONE LAPICIDINAE, QVA
templum Dianæ Epheſiæ conſtructum est.
CAPVT VII.
PVSILLVM extra progrediar, & de his lapicidinis, quemadm@
dum ſunt inuentæ, exponam. Pixodorus fuer at paſtor, is in his lo-
cis uerſabatur. Cum autem ciues Epheſiorum cogitarent fanum Dianæ
ex marmore facere, decernerent{qúe} à Paro, Præconeſo, Her aclea, Thaſo,
uti marmore, per id tempus propulſis ouibus Pixodorus in eodemloco
pecus paſcebat, ibi{qúe} duo arietes inter ſe concurrentes, alius aliũ præter-
ierunt, & imp@tufacto unus cornu percußit ſaxum, ex quo cruſtam, quæ
candidißimo colore fuerat, deiecit. Ita Pixodorus dicitur oues in monti-
bus reliquiſſe, & cruſtam curſim Epheſum, cum maxime de ea re agere
tur, detuliſſe. Ita ſtatim honores ei decreuerunt, & nomen mutauerunt,
ut pro Pixodoro, Euangelus nominaretur: bodie{qúe} quotmenſibus magi-
ſtratus in eum locum proficiſcitur, & ei ſacrificium facit: & ſinon fece-
rit, pœna tenetur.
DE PORRECTO ET ROTVNDATIONE
machinarum ad onerum leuationes.
CAPVT VIII.
DE tractorijs rationibus, quæ neceſſaria putaui, breuiter expoſui,
quorum motus & uirtutes, duæres diuerſæ & inter ſe
291237DE ARCHITEC. LIB. X. uticongruẽtes, ita principia pariunt ad duos perfectus: unũ porrecti, quẽ
Græci ὑθ\’ν,αυ uocitant: alterum rotundit atis, quem κνκλωτὴυ appel-
lant: ſed uere ne ſine rotundatione motus porrecti, nec ſine porrecto
rotationis, uerſationes onerum poſſunt facere leuationes. Id autem ut in-
telligatur exponam. Inducuntur uti centra axiculi in orbiculos, & in tro
chleis collocantur, per quos orbiculos funis circumactus directis ductio-
nibus, & in ſucula collocatus, uectium uer ſationibus onerum facit egreſ-
ſus in altum: cuius ſuculæ cardines, uti centra, porrecti in chelonijs, fora-
minibus{qúe} eius uectes concluſi, capitibus ad circinum circumactis torni
ratione uerſando faciũt onerum elationes. Quemadmodum etiam ferre-
us uectis, cum est admotus ad onus, quod manuum multitudo non potest
mouere, ſuppoſita uti centro cito porrecta preßione, quod Græci ὑϖο-
μόχλιου appellant, & uectis lingua ſub onus ſubdita, caput eius unius
hominis uiribus preſſum, id onus extollit. Id autem fit, quòd breuior pars
prior uectis, ab ea preßione, quod est centrum, ſubit ſub onus: & quod
longius ab eo centro diſtans caput eius, per id cum ducitur, faciundo mo-
tus circinationis, cogit preßionibus examinare paucis manibus oneris ma
ximi pondus. Item ſi ſub onus uectis ferrei lingula ſubiecta fuerit, ne ca
put eius preßione imum, ſed aduer ſus in altitudinem extolletur, lingula
fulcta in areæ ſolo habebit eam pro onere: oneris autem ipſius angulum
pro preßione, ita non tam faciliter, quàm per preßionem, ſed aduerſus ni
hilominus in pondus oneris erit excitatum. Igitur ſi plus lingula uectis ſu
pra hypomochlion poſita ſub onus ſubierit, et caput eius propius centrũ
preßiones habuerit, nõ poterit onus eleuare, niſi (quemadmodum ſupra
ſcriptum est) examinatio uectis longius per caput ne iuxta onus fue-
rit facta. Id autem ex trutinis, quæ ſtateræ dicuntur licet, conſiderare.
Cum enim anſa propius caput, unde lancula pendet, ubiut centrum est
collocata, & æquipondium in alter am partem ſcapi per punctauagan-
do, quo longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo, etiam pari pon
dere amplißimam penſionẽ parem perficit, per ſcapi librationem et exa-
minationem longius à centro recedentem. Ita imbecillior æquipondij bre
uitas, maiorem uim ponder is momento deducens, ſine uehementia molli-
ter ab imo ſurſum uerſum egredi cogit. Quemadmodũ etiam nauis one-
rariæ maximæ gubernator anſam gubernaculi tenens, quòd οἶαξ à
292238M. VITR VV II cis appellatur, una manu momento per centri rationem preßionibus ar-
tis agitans, uerſat eam amplißimis & immanibus mercis & penus pon-
deribus oneratam, cius{qúe} uela, cum ſint per altitudinem mediam mali pen
dentia, non poteſt habere nauis celerem curſum, cum autem in ſummo ca-
cumine antennæ ſubducta ſunt, tunc uehementiori progreditur impetu,
quòd non proxime calcem mali, quod est loco centri, ſed in ſummo longi-
us, & ab eo progreſſa recipiunt in ſe uela uentũ. Ita uti uectis ſub one-
reſubiectu; , ſi per medium premitur durior est, ne incumbit: cum au-
tem caput eius ſummum deducitur, faciliter onus extollit. Similiter uela,
cum ſunt per medium temperata, minorem habent uirtutem. Quæ au-
tem in capite mali ſummo collocantur diſcedentia longius à centro, non
acriore, ſed eodem flatu preßione cacuminis, uehementius cogunt progre
dinauem. Etiam remi circa ſcalmos ſtrophis religati, cũmanibus impel-
luntur & reducuntur, extremis progredientibus à centro parmis in ma-
ris undis, ſummam impulſu uehementi protrudunt porrectam nauem, ſe
cante prora liquoris raritatem. Onerum uero maxima ponder a cum fe-
runtur à phalangarijs exaphoris, & tetr aphoris, examinantur per ip-
ſamedia centra phalangarũ, uti indiuiſi oneris ſolido pondere, certa qua
dam diuiſionis ratione æquas partes collis ſinguli ferãt operarij. Mediæ
enim partes phalangarum, quibus lora tetraphororum inuehuntur, cla-
uis ſunt finitæ, ne labantur in unam uel alter am partem. Cum enim extra
finem centri promouentur, premunt eius collum, ad quem propius acceſ-
ſerunt: quemadmodum in ſtatera æquipondium cum examine progredi-
tur ad fines ponderationũ. Eadem ratione iumẽta, cumiuga eorum ſub-
iugiorum loris per medium temperantur, æqualiter trahunt onera: cum
autem impares ſunt eorum uirtutes, & unum plus ualendo premit alte-
rum, loro traiecto ſit una pars iugilongior, quæ imbecilliori auxiliatur
iumento. Ita in phalangis ut in iugis, cum in medio lora non ſunt colloca-
ta, ſed eam partem, qua progreditur lorum à medio centro, breuiorẽ effi
cit, & alter am longiorem, earatione, ſi per id centrum quo loci per du-
ctum est lorum, utra capita circumagentur, longior pars ampliorem,
breuior minorem aget circinationem. Et quemadmodum minores rotæ
duriores & difficiliores habent motus: ſic phalangæ, & iuga, in quibus
partibus habent minora ab centro ad capita interualla, premunt
293239DE ARCHITEC. LIB. X. colla: quæ autem longiora habent ab eodem centro ſpatia, leuant oneri-
bus extrahentes & ferentes. Cum hæc ita ad centrum porrectionibus &
circinationibus receperint motus, tum uero etiam ploſtra, rhedæ, tympa-
na, rotæ, cochleæ, ſcorpiones, baliſtæ, prela, cæter æ{qúe} machinæ ijſdem ra
tionibus per porrectum centrum & rotationem circini uerſatæ, faciunt
ad propoſitum effectus.
DE ORGANORVM AD AQVAM HAV-
riendam generibus, & primum de tympano.
CAPVT IX.
NVNC de organis, quæ ad hauriendum aquam inuenta ſunt, quem
admodum uarijs generibus comparentur, exponam: et primum
dicam de tympano. Id autem non alte tollit aquam, ſed exhaurit expedi-
tißime multitudinem magnam. Fit axis ad tornum aut circinum fabrica-
tus capitibus lamina ferratis, habens in medio circa ſe tympanum ex tabu
lis inter ſe coagmentis, collocatur{qúe} in ſtipitibus habentibus in ſe ſub ca-
pite axis ferreas laminas. In eius tympani cauo interponuntur octo tabu
læ tranſuerſæ, tangentes axem & extremam tympanicir cuitionem, quæ
diuidunt æ qualia in tympano ſpatia. Circa frontem eius figuntur tabulæ,
relictis ſemipedalibus aperturis ad aquam intra concipiendam. Item ſe-
cundum axem columbaria fiunt, excauata in ſingulis ſpatijs ex una parte.
Id autem cum est nauali ratione picatum, hominibus calcantibus uerſa-
tur, & hauriendo aquam per apertur as, quæ ſunt in frontibus tympani,
reddit eam per columbaria ſecundum axem. Ita ſuppoſito labro ligneo,
habente unà ſecum coniunctum canalem, & hortis adirrigandum, & ſa
linis ad temperandum præbetur aquæ multitudo.
294240M. VITR VV II
ORGANVM TYMPANICVM AD
aquam hauriendam.
82[Figure 82]
295241DE ARCHITEC. LIB. X.
ROTA MODIO LIS CIRCVNDATA CVM
quibus altius extollitur aqua.
83[Figure 83]
Cum autẽ
altius extollẽ
dum er it, ea-
dẽ ratio com
mutabitur ſic
Rota fiet cir-
cum axem ea
dem magnitu
dine, ut ad al
titudinẽ, qua
opus fuerit,
cõuenire poſ
ſit. Circum
extremum la
tus rotæ figẽ
tur modioli
quadrati, pice
& cera ſoli-
dati. Ita cum
rota à calcan
tibus uerſabi
tur, modioli
pleni ad ſum
mũ elati, rur-
ſus ad imum
reuertentes,
infundent in
caſtellum ipſi
per ſe, quod
extulerunt.
296242M. VITR VV II
ROTA QVA MAGIS ALTIS LOCIS EXCIPI
tur aqua ſitulis congialibus ferrea catena ſufpenſis.
Sin autẽ
84[Figure 84] magis altis
locis erit
præbẽdum,
in eiuſdẽ ro
tæ axe inuo
luta duplex
ferrea cate-
na, demiſ-
ſa{qúe} ad imũ
libramẽtum
collocabi-
tur, habens
ſitulos pen-
dẽtes æreos
congiales.
Ita uerſatio
rotæ catenã
in axem in-
uoluendo, ef
fert ſitulos
in ſummum,
quicum ſu-
per axẽ per
uehentur,
cogẽtur in-
uerti, & in-
fundere in
caſtellum id
aquæ quod
extulerunt.
297243DE ARCHITEC. LIB. X.
DE ROTIS ET TYMPANIS AD MO.
lendum farinam. CAP. X.
FIVNT etiam in fluminibus rotæ eiſdẽ rationibus, quibus ſupr a ſcri
ptum est. Circa earum frontes affiguntur pinnæ, quæ cum percuti-
untur ab impetu fluminis, cogunt progredientes uerſari rotam: & ita
modiolis aquam haurientes, & in ſummum referentes, ſine operarum cal
catura, ipſius fluminis impulſu uerſatæ, præſtãt quod opus est ad uſum.
ROTA AD SVMENDVM AQVAM EX
fluminibus, apta{qúe} ad molendum farinam.
85[Figure 85]
Eadem ratione etiam uerſantur hydraulę, in quibus eadem ſunt om-
nia, præterquàm quòd in uno capite axis habent tympanum dentatum &
298244M. VITR VV II incluſum: id autem ad perpendiculum collocatũ in cultrum, uerſatur cum
rota pariter. Secundum id tympanum, maius item dentatum planum est
collocatum, quo continetur axis, habens in ſummo capite ſubſcudem fer-
ream, qua mola continetur. Ita dentes eius tympani, quod est in axe in-
cluſum, impellendo dentes tympani plani, cogunt fierimolarum circina-
tionem, in qua machina impendens infudibulum, ſubminiſtrat molis fru-
mentum, & eadem uerſatione ſubigitur farina.
DE COCHLEA QVAE MAGNAM COPI.
am extollit auqæ, ſed non tam alte.
CAP. XI.
EST autem etiam cochleæ ratio, quæ magnã uim haurit aquæ, ſed
nontam alte tollit quàm rota. Eius autem ratio ſic expeditur. Ti-
gnum ſumitur, cuius tigni quanta fuerit pedum longitudo, tanta digito-
rum expeditur craßitudo: id ad circinum rotundatur. In capitibus circi-
no diuiduntur circinationes eorũtetrantibus in partes quatuor, ueloctã-
tibus in partes octo duct is lineis: eæ{qúe} lineæ it a collocentur, ut in plano po
ſito tigno ad libellam, utriusſ capitis lineæ inter ſe reſpondeant ad per-
pendiculum: ab his deinde à capite ad alterum caput lineæ perducantur
conuenientes, uti quàm magna erit pars octaua circinationis tigni, tam
magnis ſpatijs diſtent ſecundum latitudinem. Sic & in rotundatione &
in longitudine æqualia fpatia fient. Ita quo loci deſcribuntur lineæ, quæ
ſunt in longitudine ſpectantes, faciendæ decuſſationes, & in decuſſationi-
bus finita puncta. His ita emendate deſcriptis, ſumitur ſalignea tenuis,
aut de uitice ſecta regula, quæ unct a liquida pice figitur in primo decuſ-
ſis puncto: deinde traijcitur oblique ad inſequentes longitudines & circui-
tiones decußium. Et ita ex ordine progrediens, ſingula puncta præter-
eundo & circuminuoluendo, collocatur in ſingulis decußationibus: & ita
peruenit & figitur ad eam lineam, recedens à primo in octauum punctũ,
in qua prima pars eius est fixa. Eo modo quantum progreditur oblique
per ſpatium & per octo puncta, tantundem in longitudine procedit ad
octauum punctum. Eadem ratione per omne ſpatium longitudinis & ro-
tunditatis ſingulis decuſſationibus oblique fixæ regulæ, per octo
299245DE ARCHITEC. LIB. X. dinis diuiſiones inuolutos faciunt canales, & iuſtam cochleæ naturalem{qúe}
imitationem. Ita per id ueſtigium aliæ ſuper alias figuntur unctæ piceli-
quida, et exaggerãtur ad id, ut longitudinis octaua pars fiat ſumma craßi
tudo. Supra eas circundantur & figuntur tabulæ, quæ pertegant eamin-
uolutionem. tunc cætabulæ pice ſatur antur, & laminis ferreis colligan-
tur, ut ab aquæ ui ne diſſoluantur. Capita tigni ferreis clauis & laminis
continentur, ijsque infiguntur ſtili ferrei. Dextra autem & ſiniſtra
cochleam tigna collocantur, in capitibus utraque parte habentia tranſ-
uerſaria confixa. In his foramina ferrea ſunt incluſa, in{qúe} eainducuntur
ſtyli, & ita cochleahominibus calcãtibus facit uerſationes Erectio autem
eius ad inclinationem ſic erit collocanda, utiquemadmodum Pythagori-
cum trigonum orthogonium deſcribitur, ſicid abeatrefponſum: id est,
uti diuidatur longitudo in partes quin, earum trium extollatur caput co
chleæ, ita erit à perpendiculo adimas nares eius ſpatiũ, partes quatuor.
Quaratione autem oporteat id eſſe, in extremo libro eius forma deſcri-
pta est.
Qua de materia fiant organa ad hauriendam aquam, & quibus ratio
nibus perficiantur, quibus{qúe} rebus motus recipientia præſtent uerſationi
bus ad infinitas utilitates, ut eſſent notiora, quàm apertißime potui per-
ſcripſi.
DE CTESIBICA MACHINA, QVAE AL
tißime extollit aquam. CAP. XII.
INSEQVITVR nunc de Cteſibica machina, quæ in altitudinem
aquam educit, monſtrare. Ea fit ex ære, cuius in radicibus modioli fi-
unt gemelli paulum diſtantes, habentes fiſtulas (furcillæ ſunt figura) ſimi
liter cohærentes, in medium catinũ concurrentes, in quo catino fiant axes
in ſuperioribus naribus fiſtularum, coagmentatione ſubtili collocati: qui
præobturantes foramina narium, non patiuntur exire id quod ſpiritu in
catinum fuerit expreſſum. Supra catinum penula, ut infudibulum inuer-
ſum, est attemperata, quæ etiam per fibulam cum catino cuneo traiecto,
continetur & coagmentatur, ne uis inflationis aquæ eam cogateleuare.
Inſuper fiſtula quæ tuba dicitur, coagmentata, in altitudine ſit erecta. Mo
dioli autem habent infra nares inferiores fiſtularum axes interpoſitos
300246M. VITRVVII pra for amina earum, quæ ſunt in fundis. Ita de ſupernis in modiolis embo
limaſculi, torno politi & oleo ſubacti, cõcluſi{qúe} regulis & uectibus con-
uoluuntur, qui ultro citro{qúe} frequenti motu prementes aẽrem, qui erit ibi
cum aqua axibus obturantibus foramina, cogunt & extrudunt inflando
preßionibus per fiſtularum nares aquam in catinum, è quo recipiens pe-
nula ſpiritus exprimit per fiſtulam in altitudinem, & ita ex inferiore loco
caſtello collocato, ad ſaliendum aqua ſubminiſtratur.
Nec tamen hæc ſola ratio Cteſibij fertur exquiſita, ſedetiam plures et
uarijs generibus aliæ, quæ ab eoliquore preßionibus coactæ, ſpiritueffer
re à natura mutuatos effectus oſtenduntur: uti merularum, quæ motu uo-
ces edunt, at engibata, quæ bibentiatandem mouent ſigilla, cætera{qúe}
quæ delectationibus oculorum & aurium ſenſus eblandiuntur: è quibus
quæ maxime utilia & neceſſaria iudicaui ſelegi, & in priore uolumine de
horologijs, in hoc de expreßionibus aquæ dicendum putaui. Reliqua quæ
nõ ſunt ad neceßitatem, ſed ad delitiarum uoluptatẽ, qui cupidiores erũt,
eius ſubtilitates ex ipſius Cteſibij commentarijs poterunt inuenire.
DE HYDRAVLICIS MACHINIS QVIBVS OR
gana perficiuntur. CAP. XIII.
DE Hydraulicis autẽ quas habeant ratiocinationes, quàm breuißi-
me proxime{qúe} attingere potero & ſcriptura conſequi, non præ-
termittam. De materia compacta baſi, arca in ea ex ære fabricata collo-
catur. Supra baſim erigũtur regulæ dextra ac ſiniſtra ſcalari forma com
pactæ, quibus includuntur ærei modioli fundulis ambulatilibus ex torno
ſubtiliter ſubactis, habentibus fixos in medio ferreos ancones, & uertica
lis cum uectibus coniunctos, pellibus{qúe} lanatis inuolutos. Item in ſumma
planitia foramina circiter digitorum ternum, quibus for amimbus proxi-
me in uerticulis collocati ærei delphini, pandentia habentes catenis cym-
bala ex ore, infra foramina modiolorũ chalata intra arcam, quo loci aqua
ſuſtinetur. Inest in id genus uti infudibulum inuerſum, quod ſubter taxilli
alti circiter digitorum ternum ſuppoſitilibrant fpatium imum, ima inter
labra phigæos & arcæ fundum. Supra autem ceruiculam eius, coagmen-
tata arcula ſuſtinet caput machinæ, quæ græce ηανω\‘ν μονσικὸς
301247DE ARCHITEC. LIB. X. túr: in cui{us} longitudine canales, ſitetrachordos cst, fiunt quatuor: ſicx-
achordos, ſex: ſi octochordos, octo. Singulis autem canalib{us} ſingula epi
ſtomia ſunt incluſa manubrijs ſerreis collocata, quæ manubria cumtor-
quentur ex arca, patefaciunt nares in canales. Ex canalib{us} autem canon
habetordinata in tranſuerſo foramina, reſpondentia in narib{us} quæ ſunt
in tabula ſumma, quæ tabula græce ϖίναξ dicitur. Inter tabulam & cano
na regulæ ſunt interpoſitæ, ad eundem modum ſoratæ & oleo ſubactæ, ut
faciliter impellantur, & rurſ{us} introrſ{us} reducantur: quæ obtur ant ea ſo
ramina, pleuritides{qúe}; appellätur, quarum it{us} & redit{us}, ali{as} obtur at,
ali{as} aperit terebrationes. Hæ regulæ habent ſerrea choragia fixa &
iuncta cum pinnis, quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum.
Continentur ſupra tabulam ſor amina, quæ ex canalibus habent egreſſum
ſpiritus. Regulis ſunt annuli agglutinati, quibus lingulæ omniü includun-
tur organorum. E modiolis autem fiſtulæ ſunt continenter coniunctæ li-
gneis ceruicibus, pertingentes{qúe}; ad nares, quæ ſunt in arcula, in quib{us} a-
xes ſunt ex torno ſubactiet ibi collocati, qui cum recipit arcula animä, ſp
ritum non patientur obturantes ſoramina rur ſus redire. Ita cum uectes
extolluntur, ancones deducunt ſundos modiolorum ad imum, delphini{qúe};
qui ſunt in uerticulis incluſi chalentes in os, cymbala replent ſpatia modio
lorum, at q; ancones extollentes fundos intra modiolos uehementi pulſus
crebritate, & obturantes ſoramina cymbalis ſuperiora, aëra qui est ibi
cluſus preßionibus coactum, in fiſtul{as} cogunt, per qu{as} in lignea concur
rit, & per eius ceruices in arcä, motione uero uectium uehemëtiore, ſpi-
ritus ſrequens compre ſſus epiſtomiorum aperturis influit, & replet ani-
ma canales. Itaq; cum pinnæ manibus tactæ propellunt & reducunt con
tinenter regul{as}, alternis obturant ſoramina, alternis aperiundo ex muſi
cis artibus multiplicibus modulorü uarietatibus ſonantes excitant uoces.
Quantum potui niti, ut obſcura res per ſcripturam dilucide pronun-
ciaretur, contendi. Sed hæc non est facilis ratio, neq; omnibus expedita ad
intelligendum præter eos, qui in his generibus habent exer citationem.
Quod ſi qui parum intellexerint è ſcriptis, cum ipſam rem cogno ſcent,
proſecto inuenient, curioſe & ſubtiliter omnia or dinata.
Qva ratione rheda vel navi vecti
peractum iter demetiamur. CAP. XIIII.
302248M. VITR VV II
TRANSFERATVR nunc cogitatus ſcripturæ ad rationem
non inutilem, ſed ſumma ſolertia à maioribus traditam: qua in uia
rheda ſedentes, uel mari nauigantes, ſcire poſſumus quot milia numero
itineris ſecerimus. Hoc autem erit ſic. Rotæ quæ erunt in rheda ſint latæ
per mediam diametron pedum quaternum & ſextantis: ut cum finitum
locühabeat in ſe rota, ab eo{qúe}; incipiat progrediens in ſolo uiæ facere uer
ſationem, perueniendo ad eam ſinitionem à qua cœperit uer ſari, certum
modum ſpatij habeant peractum pedum. xijs. His ita præparatis, tunc in
rotæ modiolo ad partem interiorem, tympannm ſtabiliter includatur, ha-
bens extra frontem ſuæ rotundationis extantem denticulum unum. Inſu-
per autem ad capſumrhedæ loculamentum firmiter figatur, habens tym-
panum uerſatile in cultro collocatum, & in axiculo concluſum. In cuius
tympani frontem, denticuli perficiätur æqualiter diuiſi, numero quadrin
genti, conuenientes denticulo tympani inferioris. Præterea ſuperiori tym
pano adlatus figatur alter denticulus prominens extra dentes. Super au-
tem tertium tympanü planum, eadem ratione dentatum incluſum in alte-
rum loculamentum collocetur, conuenientibus dentibus denticulo, qui in
ſecundi tympanilatere fuerit fixus: in co{qúe}; tympano foramina fiant, quan
tum diurni itineris miliariorum numero cum rheda poßit exiri, minus
plusue rem nihil impedit: & in his foraminibus omnibus calculi rotundi
collocentur, in{qúe}; eius tympani theca (ſiue id loculamentum est) fiat fora
men, unum habens canaliculü, qua calculi qui in eo tympano impoſiti fue-
rint, cum ad eum locum uenerint, inrhedæ capſum & u{as} æneum, quod
erit ſuppoſitum, ſinguli cadere poßint. ita cum rota progrediens ſecum
agat tympanum imum, & denticulum eius ſingulis uerſationibus, tympa
ni ſuperioris denticulos impulſu cogat præterire, efficiet, ut cum quater-
centies imum uer ſatum fuerit, ſuperius tympanum ſemel cir cumagatur,
& denticul{us} qui est ad lat{us} eius fix{us}, unum denticulum tympani plani
producat. Cum ergo quadringentenis uer ſationib{us} imi tympani, ſemel
ſuperi{us} uerſabitur, progreſſ{us} efficiet ſpatia pedum milia quinq; , id est
paſſ{us} mille. Ex eo quod calculi deciderint ſonando, ſingula milia exiſſe
monebunt. Numer{us} uero calculorum ex imo collect{us}, ſumma diurni mi
liariorum itiner is numerum indicabit.
Nauigationib{us} uero, ſimiliter paucis reb{us} commutatis, eadem
303249DE ARCHITEC. LIB. X. ne efficiuntur. Namq; traijcitur per latera parietum axis, habens extra
nauem prominentia capita, in quæ includuntur rotæ diametro pedü qua-
ternum & ſextantis, habentes circa frontes affix{as} pinn{as} aquam tan-
gentes. Item medi{us} axis in media naui habet tympanü, cum uno denticu-
lo extanti extra ſuamrotüditatem. Adeum locum collocatur loculamen-
tum, habens incluſum in ſe tympanum, per æquatis dentib{us} quadringen-
tis conuenientib{us} denticulo tympani, quod est in axe incluſum: præterea
ad lat{us} affixum extantem extra rotunditatem alterum dentem. Vnum
inſuper in altero loculamento cum eo confixo, incluſum tympanum pla-
num ad eundem modum dentatum, quib{us} dentib{us} denticulus, qui est ad
lat{us} fixus tympano, quod eſt in cultro collocatum, in eos dentes qui ſunt
plani tympani, ſingulis uer ſationib{us} ſingulos dentes impellendo in or-
bem, planum tympanum uerſet. In plano autem tympano for amina fiant,
in quib{us} for aminib{us} collocabuntur calculi rotundi. In theca ei{us} tympa
ni (ſiue loculamentum est) unum foramen excauetur, habens canalicu-
lum, qua calcul{us} liber at{us} ab obſtantia cum cecidcrit in u{as} æreum ſoni-
tum ſignificet. Ita nauis cum habuerit impetum, aut remorum, aut uento
rum flatu pinnæ, quæ erunt in rotis tangentes aquam aduer ſam uehemen
tiretror ſ{us} impulſu coactæ uerſabunt rot{as}. Eæ autem in uoluendo ſea-
gent axem, axis uero tympanum, cui{us} dens cir cumact{us}, ſingulis uer ſa-
tionib{us} ſingulos ſecundi tympani dentes impellendo, modic{as} efficit cir-
cuitiones. Ita cum quatercëties ab pinnis rotæ fuerint uer ſatæ, ſemeltym-
panum planum cir cumagent impulſu dentis, qui ad lat{us} est fix{us} tym-
pani in cultro. Igitur cir cuitio tympani plani, quotieſcunq; ad for amen
perducet calculos emittet per canaliculum. Ita & ſonitu & numero indi
cabit miliaria ſpatia nauigationis.
DE CATAPVLTARVM ET SCORPIO.
num rationib{us}. CAP. XV.
NVNC uero quæ ad præſidia periculi & neceßitatem ſalutis ſunt
inuenta. i. ſcorpionum, catapultarum, et baliſtarum rationes, qui
b{us} ſymmetrijs compararipoßint, exponam. Et primum de catapultis &
ſcorpionib{us}. Omni igitur proportione eorum ratiocinata ex propoſita
ſagittæ longitudine, quam id organum mittere debet, ei{us}{qúe} nonæ partis
fit for aminum in capitulis magnitudo, per quæ tenduntur nerui torti,
304250M. VITRV VII brachia continere catapultarü debët. Eorü autë for aminü capituli ſic de
formatur altitudo et latitudo. Tabulæ, quæ ſunt in ſummo & in imo capi
tuli, paralleli{qúe} uocëtur, fiät craßitudine uni{us} for aminis, latitudine uni{us}
et ei{us} dodrantis, in extremis, for aminis uni{us} et. S. Paraſtatæ dextra ac
ſiniſtra, præter cardines, altæ foraminü quatuor, craſſæ foraminü quinü:
cardines foraminis S{ /9}. A for amine ad medianä paraſtatä item for aminis
S{ /9}. Latitudo paraſtados mediæ uni{us} for aminis & ei{us}. { /1}K. craßitudo
foraminis uni{us}. Interuallü ubi ſagitta collocatur in media paraſtade fo-
raminis partis quartæ. Anguli quatuor, qui ſunt circa in laterib{us} et frö-
tib{us}, laminis ferreis, aut ſtylis æreis et clauis configätur. Canaliculi (qui
græce ςρίξ dicitur) longitudo for aminü. xix. Regularum, qu{as} nonnulli
buccul{as} appellant, quæ dextra ac ſiniſtra canalë figuntur for aminü. xix.
altitudo, for aminis uni{us} & craßitudo: & affiguntur regulæ duæ in qu{as}
inditur ſucula, habens longitudinem for aminum trium, latitudinë dimidi
um for aminis: craßitudo buculæ quæ affigitur, uocitatur camillum, ſeu
quemadmodum nonnulli loculamentum ſecuriclatis cardinib{us} fixam fo-
raminis . i. Altitudo for aminis. S. Suculæ longitudo. ***. for aminum. ***
craßitudo ſcutulæ, for aminum. ix. Epitoxidos longitudo for aminü. S: -.
craßitudo: -. Item chelo (ſiue manucla dicitur) longitudo for aminü. iij.
latitudo & craßitudo. S: -. Canalis fundi longitudo, foraminü. xvi. craßi
tudo foraminis *** latitudo. S: -. Columella & baſis in ſolo for aminum
viij. latitudo in plinthide in qua ſtatuitur columella, for aminis. S: -. craſ-
ſitudo. Fz. columellæ longitudo ad cardinem, for aminum. xij. ***. latitu
do, for aminis. S: -. craßitudo. u{ /9}. Ei{us} capreoli tres, quorü longitudo ſo
raminum. ix. latitudo dimidium foraminis *** craßitudo. z. cardinis lon-
gitudinis foraminis *** columellæ capitis longitudo. i. S. K. ante fixa lati
tudo for aminis. a. S *** 9. craßitudo. i. poſterior minor colüna, quæ græ
ce dicitur ᾀντίΒασις for aminum octo, latitudo for aminis. S. i. craßitudi
nis. Fz. ſubiecto foramiuum. xij. latitudinis & craßitudinis eiuſdem, cu-
i{us} minor columna illa. Supra minorem columnam chelonium ſiue pului
n{us} dicitur foraminum. iiS ***. altitudinis. iiS ***. latitudinis. SI: -. car
chebi ſucularum for aminum. IIS. I ***. craßitudo for aminis. Sij***. lati
tudo. i. S. tranſuer ſarijs cum cardinib{us} longitudo for aminü. X***, lati-
tudo. i. S ***. decem & craßitudo, brachij longitudo. is. foraminum. vij.
305251DE ARCHITEC. LIB. X. @r aßitudo ab radice for aminis. Fz. in ſummo for aminis. { /11} z. curuaiur@
for aminum octo. Hæc ijs proportionib{us}, aut adiectionib{us}, aut detra-
ctionib{us} comparantur. Nam ſi capitula altior a quàm erit latitudo facta
fuerint (quæ anatona dicuntur) de brachijs demetur, ut quo mollior est
ton{us} propter altitudinem capituli, brachij breuit{as} faciat plagam uche-
mentiorem. Si min{us} altum capitulum fuerit (quod catatonum dicitur)
propter uehementiä, brachia paulo longiora conſtituëtur, uti facile ducan
tur. Näq; quëadmodü uectis, cü est lögitudine pedü quatuor, quod on{us}
quinq; hominib{us} extollitur, is ſi est pedü octo à duob{us} eleuatur: eodem
modo brachia, quo longiora ſunt, molli{us}, quo brcuiora, duri{us} ducütur.
86[Figure 86]A. ωερί-
τριτον.B. χοινί
ηὶς.C. τρὰ-
ϖε@α.D. ᾀντς
ρείσιου.E. ᾀγκῶν.F. αντί-
ςατις.G. διά-
πηξ.H. Sucu-
lacum ue-
ctib{us}.
☞ Häc catap ultæ deſcriptionem exijſde m habui Gręcis
aurhoribus, quos Vitruuius citat: quam quo ijſdem dictio
nibus græcis annotaui, quas ibiinueni. ut ſtudioſis & inge-
nioſis non deeſſem, qui forſan ibi proficere poterüt, ubi ego
defeci: quando ne ex Vitruuio, ne exipſis authoribus
(ut ingenij mei tenuitatem fatear) integram rectamue intel-
ligentiam extorquere ualui. ☜
306252M. VITRVVII
DE BALISTARVM RATIONIBVS.
CAP. XVI.
CATAPVLTARVM rationes ex quib{us} membris & portioni
b{us} componantur, dixi. Baliſtarum autem rationes uariæ ſunt &
differentes, uni{us} effect{us} cauſa comparatæ. Aliæ enim uectib{us} & ſucu
lis, nonnullæ polyſpaſtis, aliæ ergatis, quædam etiam tympanorum tor-
quentur rationib{us}. Sed tamẽ nulla baliſta perficitur, niſi ad propoſitam
magnitudinem ponderis ſaxi, quod id organum mittere debet. Igitur de
ratione earum non est omnib{us} expeditum, niſi qui arithmetic is rationi-
b{us} numeros & multiplicationes habent not{as}. Namq; fiunt in capitib{us}
foramina, per quorum ſpatia contenduntur, capillo maxime muliebri, uel
neruo, funes, qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea baliſta
mittere, ex ratione grauitatis proportione ſumuntur, quemadmodum ca
tapultis de longitudinib{us} ſagittarum. It aq; ut etiã qui geometriæ arith-
meticæq; rationes non nouerint, habeant expeditum, ne in periculo belli-
co cogitationib{us} detineantur: quæ ipſe faciendo certa cognoui, quæq́
exparte accepi à præceptorib{us} finita, exponam: & quib{us} reb{us} Græ-
corum penſiones ad modulos habeant rationem, ad eam ut etiam noſtris
ponderib{us} reſpondeant, tradam explicata.
DE PROPORTIONE LAPIDVM MITTEN-
dorum ad baliſtæ foramen. CAP. XVII.
NAM quæ baliſta duo pondo ſaxum mittere debet, foramen erit in
eius capitulo digitorum. v. ſi pondo quatuor digitorum. vi. & di
gitorũ. vij ***. decẽ pondo, digitorũ. viij *** uigintipõdo digitorũ. x***.
quadraginta põdo, digitorũ. xij. S. K. ſexaginta põdo, digitorũ. xiij. &
digitioctaua parte *** octuaginta pondo, digitorũ. xv ***. centũ uiginti
põdo pedis. is. & ſeſquidigiti *** centũ & ſexaginta põdo, pedũ. ii ***.
centũ & octuaginta pondo, pedũ. ii. et digitorũ. v. ducẽta põdo, pedum
ii. et digitorum. vi. ducenta decem pondo, pedum. ii. et digitorũ. vij***.
ccl pondo. xis. Cum ergo for aminis magnitudo fuerit inſtituta, deſcri-
batur ſcutula, quæ græcè ϖερίτρη@ς appellatur, cui{us} longitudo forami
num. ii. Fz. latitudo, duo & ſextæ partis. Diuidatur dimidium line æ de-
ſcriptæ, & cum diuiſum erit contrahãtur extremæ partes ei{us} formæ, ut
obliquam deformationem habeat longitudinis ſextam partem,
307253DE ARCHITEC. LIB. X. ubiest uerſur a quartam partem. In qua parte autem eſt curuatura, in qui
b{us} procurrunt cacumina angulorum, & for amina conuertũtur, & con
tractur a latitudinis redeant intr or ſ{us} ſexta parte. Foramẽ autem oblon
gi{us} ſit tanto, quantam epizygis habet craßitudinẽ. Cum deformatum
fuerit, circum diuidatur extrema, ut habe at curuatur am molliter circũ-
actam *** craßitudo ei{us} for aminis. Sr̄. conſtituantur modioli foraminũ
ii: -. latitudo. is9***. craßitudo præterquàm quod in for amine inditur fo
raminis. Sĩ. ad extremum autem latitudo foraminis. Īr̄. paraſtatarum
longitudo foraminum. V\=Sr̄. curuatur a foraminis pars dimidia, craßitu-
do foraminis. ū. & partis. lx. Adijcitur autem admediam altitudinem,
quantum est prope foramen factum in deſcriptione, latitudine & craßi-
tudine for aminis. v. altitudo parte. iiij. regulæ, quæ est in menſ a longitu
do foraminum. viij. Latitudo & craßitudo dimidium for aminis cardi-
nis. ĪĪz***. craßitudo foraminis. \=1\=9\=9***. curuatura regulæ. @@K. ex-
terioris regulæ latitudo & craßitudo tantundem, longitudo quam dede-
rit ipſa uerſur a defor amationis & paraſtatæ latitudo, & ſuam curuatu-
ram. K. Superior es autem regulæ æquales erunt inferiorib{us}. K. menſæ
tranſuerſarij foraminis. ūūK. climaciclos ſcapilongitudo foraminum
xiij***. craßitudo. iijK. Interuallum medium, latitudo foraminis ex parte
quarta *** craßitudo pars octaua. K. climaciclos ſuperioris pars, quæ
est proxima, quæ coniuncta est menſæ, tota longitudine diuiditur in par-
tes quinq; . Ex his dentur duæ partes ei membro, quod Græci χηλὸυ uo-
cant *** latitudo. r̄. craßitudo. 9***. longitudo foraminum. iii. et ſemis
K. extantia cheles foraminis. S. plinthigonatos foraminis. ξ. & ſicili-
c{us}. Quod autem est ad axona, quod appellatur frons tranſuerſari{us}, fo
raminum trium *** interiorum regularum latitudo foraminis. r. craßitu
do. ξK. cheloni replum, quod est operimentum, ſecuriculæ includitur. K.
ſcapos climaciclos latitudo. z@. craßitudo foraminum. xiiK. craßitudo
quadrati, quod est ad climacicla, for aminis. F@. in extremis. K. rotundi
autem axis diametros æqualiter erit cheles. Ad clauicul{as} autem. S. mi-
n{us} parte ſextadecima. K. Anteridion longitudo for aminum. Fiii\=9. la
titudo in imo foraminis. r***. in ſummo craßitudo. zK. Baſis quæ ap-
pellatur ἐοχάρα longitudo foraminũ . ***. antebaſis for aminum. iiii***.
utriuſq; craßitudo & latitudo, foraminis. ***. Compingitur autem dimi-
dia altitudinis. K. columna, latitudo et craßitudo. iS. altitudo autem
308254M. VITR VVII babet foraminis proportionem, ſed erit quod op{us} erit ad uſum brachij
***. longitudo for aminum. vi ***. craßitudo in radice for aminis in extre-
mis. F. De baliſtis & catapultis ſymmetri{as}, qu{as} maxime expedit{as} pu-
taui, expoſui. Quemadmodum autem contentionib{us} eæ temperentur, è
neruo capilloq́ tortis rudentib{us}, quantum comprehendere ſcriptis po-
tuero, non prætermittam.
DE CATAPVLTARVM BALISTARVM.
que contentionib{us} & temperaturis.
CAP. XVIII.
SVMVNTVR tigna amplißi-
87[Figure 87] malongitudine, ſupra figuntur
cheloniæ, in quib{us} includuntur ſucu
læ. Per media autem ſpatia tignorum
inſecantur & exciduntur formæ, in
quib{us} exciſionib{us} includuntur capi
tula catapultarum, cuneis{qúe} diſtinen
tur, ne in contẽtionib{us} moueantur.
Tum uero modioli ærei in ea capitu
la includuntur, & in eos cuneoli fer-
rei, quos ἐϖισχίδας Græci uocãt,
collocantur. Deinde anſæ rudentum
induntur per for amina capitulorum,
& in alter am partem traijciuntur.
deinde in ſucul {as} conijciuntur, inuol
uunturq́ uectib{us}, uti per c{as} extenti
rudentes, cum manib{us} ſunt tacti, æqualem in utroq́ ſonit{us} habeant re-
fponſum. Tunc autem cuneis ad for amina concluduntur, ut non poßint ſe
remittere. It a traiecti in alter am partem, eadem ratione, uectib{us} per ſu-
cul{as} extenduntur, donec æqualiter ſonent. It a cuneor um concluſionib{us}
ad ſonit um muſicis auditionib{us} catapultæ temperantur.
☞ Baliſtis ſaxa, catapultis & ſcorpionib{us} ſagittæ iacieba
tur, ur ex authoris ſcriptis uidere licet. Baliſtæ autem diuer-
ſis machinis tendebantur, & uarijs rationibus efficiebantur.
Quarum hanc unã, quæ hic graphice deſcripta eſt, ex
309255DE ARCHITEC. LIB. X. bus minus corruptam ſelegi, uti ex ea, ſi quis fructus haberi
poteſt, non morentur ſtudioſi carentia ſchematis. ☜
DE OPPVGNATORIIS DEFENSORIIS QVE
reb{us}, & primum de arietis inuentione, eiusq́
machina. CAP. XIX.
DE his reb{us} quæ potui dixi, reſtat mihi de oppugnatorijs reb{us},
quemadmodum machinationib{us}, & duces uictores, & ciuitates
defenſæ eſſe poßint. Primum ad oppugnationes aries ſic inuent{us} memo-
ratur eſſe. Carthaginenſes ad Gades oppugnandas caſtra poſuerũt: cum
autem Caſtellum ante cœpiſſent, id demoliri ſunt conati: poſteaquam non
habuerunt ad demolitionem ferr amenta, ſumpſerunt tignum, idq; mani-
b{us} ſuſtinentes, capiteque ei{us} ſummum murum continenter pulſantes,
ſummos lapidum or dines deijciebant, & ita gradatim ex ordine totam
communitionem dtßipauerunt. Poſtea quidam faber Tyri{us}, nomine Pe-
11Pehaſme-
n{us} faber. phaſmenos, hac ratione & inuentione induct{us}, malo ſtatuto ex eo, alte-
rum tranſuer ſum uti trutinam ſuſpendit: & reducendo & impellendo
uehementib{us} plagis deiecit Gaditanorũ murum. Cetr {as} autem Calcedo
ni{us} de materia primum baſim ſubiectis rotis fecit, ſupraq́ compegit ar-
rectarijs & iugis uar {as}: & in his ſuſpendit arietem, corijs{qúe} bubulis te-
xit, uti tutiores eſſent qui in ea machinatione ad pulſandũ murum eſſent
sollocati. Id autẽ, quod tardos conat{us} habuer at, teſtudinem arietariam
22Teſtudo
arietaria. appellare cœpit. His tunc primis gradib{us} poſitis ad id gen{us} machinatio
nis, poſtea cum Philipp{us} Amyntæ fili{us} Byzantiũ oppugnaret, Polyd{us}
Theſſal{us} plurib{us} generib{us} & faciliorib{us} explicauit, à quo receperũt
doctrinam Diades & Chere{as}, qui cum Alexandro militauerunt. Itaq;
Diades ſcriptis ſuis oſtendit ſe inueniſſe turres ambulatori{as}, qu{as} etiam
33Turres
ambulato
riæ. diſſolut{as} in exercitu circumferre ſolebat: præterea terebram, & aſcen-
dentem machinam, qua ad murum plano pede tranſit{us} eſſe poſſet, &
etiam coruum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. Non min{us}
utebatur ariete ſubrotato cui{us} rationes ſcript{as} reliquit. Turrem autem
minimam ait oportere fieri ne min{us} altam cubitorum. lx. latitudinem
xvij. Contracturam autem ſummam imæ partis quintam. Arrectaria
in turris imo dodrantalia, in ſummo ſemipedalia. Fieri autem ait oporte-
re eam turrem tabulatorũ decem, ſingulis partib{us} in ea feneſtratis.
310256M. VITR VVII iorem uero turrem altam cubitorum. cxx. latam cubitorum. xxiiiS***.
contractur am item ſummam quinta parte *** arrectaria pedalia in imo,
in ſummo ſemipedalia. Hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum
xx. cum haberent ſingula tabulata circuitionem cubitorum ternum: tege
bat autem corijs crudis, ut ab omni plaga eſſent tutæ. Teſtudinis arieta-
riæ comparatio eadem ratione perficiebatur. Habuer at autem interual-
lum cubitorum. xxx. altitudinem præter faſtigium. xvi. Faſtigij autem
altitudo ab ſtrato ad ſummum, cubita. vij. Exibat autem in altum, & ſu-
pra medium tecti faſtigium turricula lata non min{us} cubita. xij. et ſupra
extollebatur altitudine quatuor tabulatorum: in qua tabulato ſummo ſta
tuebantur ſcorpiones et catapultæ, in inferiorib{us} congerebatur magna
aquæ multitudo, ad extinguendum ſi qua uis ignis immitteretur. Conſti-
tuebatur autem in ea, arietaria machina, quæ græce ηριοδώηκ dicitur, in
quo collocabatur tor{us} perfect{us} in torno, in quo inſuper conſtitut{us} ari-
es, rudentiũ ductionib{us} & reductionib{us}, efficiebat magnos operis effe
ct{us}: tegebatur autemis corijs crudis, quemadmodum turris.
88[Figure 88]
De terebrah{as} explicuit ſcriptis rationes Ipſam machinam utiteſtu-
dinem in medio habentem collocatũ in orthoſtatis canalẽ faciebat (quem-
admodum in catapultis aut baliſtis fieri ſolet) longitudine cubitorum. l.
altitudine cubiti, in quo conſtituebatur tranſuer ſa ſucula. In capite autem
dextra ac ſiniſtra trochle æ duæ, per qu{as} mouebatur quod inerat in eo ca
nali capite ferrato tignum, ſub eo autem ipſo canali incluſi tuti,
311257DE ARCHITEC. LIB. X. celeriores & uehementiores efficiebant ei{us} mot{us}. Supra autem id ti-
gnum quod inibi er at, arc{us} agebantur ad tegendum canalem, uti ſuſtine-
rent corium crudum, quo ea machina er at inuoluta. De corace nihil puta
uit ſcribendum, quòd animaduerteret eam machinã nullam habere uirtu-
tem. De acceſſu, qui ἐϖίβαθρα græce dicitur, & de marinis machinatio
nib{us}, quæ per nauim adit{us} habere poſſunt, ſcribere ſe tantũ pollicitum
eſſe uehementer animaduerti, ne rationes earum eum explicuiſſe. Quæ
ſunt ab Diade de machinis ſcripta, quib{us} ſint compar ationib{us} expoſui-
Nunc quemadmodum à præceptorib{us} accepi, & utilia mihiuidentur, ex
ponam.
DE TESTVDINE AD CONGESTIONEM
foſſarum paranda. CAP. XX.
TESTVDO, quæ ad congeſtionem foſſarum paratur, ea{qúe} etiam
acceſſ{us} ad murum poteſt habere, ſic erit facienda. Baſis compin-
gatur, quæ græce ἔσχάρα dicitur quadrata, habens quoquo uerſ{us} late-
ra ſingula pedum xxv. & tranſuer ſaria quatuor. Hæc autem continean
tur ab alteris duob{us} craßis. f. s. latis. S. diſtent autẽ tranſuer ſaria inter
ſe circiter pede & . S. ſupponantur{qúe} in ſingulis interuallis eorum arbu-
ſculæ, quæ græce ᾀμαξόϖοδες dicuntur, in quib{us} uerſantur rotarum
axes concluſi laminis ferreis. Eæ{qúe} arbuſculæ ita ſint temper atæ, ut ha-
beant cardines & for amina, quo uectes traiectiuer ſationes earum expe
diant, utiante & poſt, & ad dextrum ſeu ſiniſtrum lat{us}, ſiue oblique ad
angulos op{us} fuerit, ad id per arbuſcul{as} uer ſatiprogredi poßint. Collo-
centur autem in ſuper baſim tigna duo, in utram partem proiecta pe-
des ſenos, quorum eirca proiectur {as} figantur altera proiecta duo tigna
ante frontes pedes. vij. cr aſſa & lata uti in baſi ſunt ſcripta. Inſuper hãc
compactionem crigantur poſtes compactiles præter cardines pedum. ix.
craßitudine quoquouerſ{us} palmipedales, interualla habẽtes inter ſe ſes-
quipedis. Eæ concludantur ſuperne inter cardinatis trabib{us}. Supra tra-
bes collocentur capreoli car dinib{us} ali{us} in alium concluſi, in altitudine
excitati pedes. ix. Supra capreolos collocetur quadratum tignum, quo ca
preoli coniungantur. Ipſi autem later arijs circa fixis contine antur tegan
tur{qúe} tabulis maxime palmeis: ſinon, ex cætera materia, quæ maxime ha
bere poteſt uirtutem, præter pinum aut alnum. Hæc enim ſunt fragilia,
& faciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocẽtur crates ex
312258M. VITRVVII b{us} uirgis creberrime textis, maxime{qúe} recentib{us} percrudis corijs du-
plicib{us} conſutis far ct is alga, aut paleis in aceto maceratis, circa tegatur
machina tota. Ita ab his reijciẽtur plagæ baliſtarũ, et impet{us} incendior ü
89[Figure 89]
DE ALIIS TESTVDINIBVS. CAP. XXI.
EST autem & aliud gen{us} teſtudinis, quod reliqua omnia habet,
quemadmodũ quæ ſupra ſcripta ſunt, præter capreolos: ſed habet
circa pluteum & pinn{as} ex tabulis, & ſuperne ſubgrund{as} proclinat {as},
ſupra{qúe} tabulis & corijs fir miter fixis continentur. Inſuper uero argilla
cum capillo ſubacta ad eam craßitudinem inducatur, ut ignis omnino nõ
poßit ei machinæ nocere. Poſſuut autẽ ſi op{us} fuerit, eæ machinæ ex octo
rotis eſſe, ſi ad locinatur am ita op{us} fuerit temperare. Quæ autem teſtu
dines ad fodiendum compar antur ὄρνγες græce dicuntur. Cætera omnia
habent, uti ſupra ſcriptum est. Frontes autem earum fiunt, quemadmo-
dum anguli trigonorum, uti à muro tela cum in e{as} mittantur non planis
frontib{us} excipiat plag{as}, ſed ab laterib{us} labentes, ſine periculo fodien-
tes, qui int{us} ſunt tueantur. Non mihi etiam uidetur eſſe alienum de teſtu-
dine, quam Agetor Bizanti{us} fecit, quib{us} rationib{us} ſit fact a exponere.
11Agetor bi
zanti{us}. Fuer at enim ei{us} baſis longitudo pedum. lx. latitudo. xviij. Arrectaria,
quæ ſupra compactionem er ant quatuor collocata, ex binis tignis fuerãt
compacta in altitudinib{us} ſingulorum, pedum. xxxvi. cr aßitudine palmo
pedali, latitudine ſeſquipedali. Baſis ei{us} habuer at rot{as} octo, quib{us} a-
gebatur. Fuerat autem earum altitudo pedum. uis: - craßitudo
313259DE ARCHITEC. LIB. X. trium, ita fabricatæ triplici materia, alternis ſe contra ſubſcudib{us} inter
ſe coagmentatæ, laminis{qúe} ferreis ex frigido ductis alligatæ. Hæ in arbu-
ſculis ſiue amaxopodes dicantur, habuer ant uerſationes. Ita ſupra tran-
ſtrorum planitiem, quæ ſupra baſim fuerat, poſtes erant erectipedum
xviij: -. latitudinis. S: -. craßitudinis. F. Z. diſtanter inter ſe. iS: -. ſu
praeos trabes circumcluſæ continebant totam compactionem *** latæ pe
dem. i: -. craſſæ. S: -. ſupra eam capreoli extollebantur altitudine pedũ
xij. Supra capreolos tignum collocatum coniungebat capreolorum com-
pactiones. Item fixa habuer ant later aria in tranſuer ſo, quib{us} inſuper
contabulatio circundata contegebat inferiora. Habuer at autem mediana
contabulationem ſupra trabicul{as}, ubi ſcorpiones & catapultæ colloca-
bantur. Erigebantur & arrectaria duo compacta pedũ. xxxv ***. craßi
tudine ſeſquipedali *** latitudine pedum. ii. coniuncta capitib{us} tranſ-
uerſario cardinato tigno, & altero mediano inter duos ſcapos cardina-
to, & laminis ferreis religato: quo inſuper collocata er at alternis mate-
ries inter ſcapos & tranſuerſarium traiecta, chelonijs & anconib{us} fir-
miter incluſa. Inea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo, è quib{us}
funes alligati retinebant arietem. Supra caput eorũ qui continebant arie-
tem, collocatü er at pluteum, turriculæ ſimilitudine ornatum, uti ſine pe-
riculo duo milites tuto ſtantes proſpicere poſſent, et renunciare, qu{as} res
aduerſarij conarentur. Aries autem ei{us} habuer at longitudinem pedum
civ***. latitudine in imo palmo pedali. ***. craßitudine pedali. *** contra-
ct um à capite in latitudine pes. i***- craßitudine. S. -. Is auiem aries ha-
buer at de ferro duro roſtrum, ita uti naues longæ ſolent habere: & ex
ipſo roſtro laminæ ferreæ quatuor circiter pedum. xv. fixæ fuerant in
materia. A capite autẽ ad imam calcem tigni, contenti fuerunt funes qua
tuor, craßitudine digitorum octo it a religati, quemadmodum nauis ma-
l{us} à puppi ad prorã continetur, ei{qúe} funes præcinctorijs tranſuer ſis erãt
religati, habentes inter ſe palmipedalia ſpatia. Inſuper corijs crudis to-
t{us} aries er at inuolut{us}. Ex quib{us} autem funib{us} pendebant eorum capi
ta, fuerant ex ferro factæ quadruplices catenæ, et ipſæ corijs crudis er ant
inuolutæ. Item habuer at proiectura ei{us} ex tabulis arcam, compactam et
confixam rudentib{us} maiorib{us} extentis, per quarum aſperitates non la
bentib{us} pedib{us} faciliter ad murum perueniebatur, at ea machina ſex
modis mouebatur, progreſſu: item latere dextra ac ſiniſtra,
314260M. VITRVVII non min{us} in altitudinem extollebatur, & in imũ inclinatione demitteba-
tur. Erigebatur autem machina in altitudinem ad diſijciendum murum
circiter pedes. c. Item à latere dextra ac ſiniſtra procurrendo, perſtrin-
gebat non min{us} pedes. c. Gubernabant eam homines. c. habentem pon-
d{us} talentum quatuor milium, quod fit. CCCCLXXX. pondo.
TOTIVS OPERIS PERORATIO CAP. XXII.
DE ſcorpionib{us} & catapultis & baliſtis, etiam{qúe} teſtitudinib{us}
& turrib{us}, quæ maxime mihiuidebantur idonea, & à quib{us} eſ-
ſent inuenta, & quemadmodum fieri deberent, explicui. Scalarum au-
tem & carcheſiorum, & corum, quorum rationes ſunt imbecilliores, non
neceſſe habui ſcribere. Hæc etiam milites per ſe ſolent facere, ne ea ip-
ſaomnib{us} locis, ne eiſdem rationib{us} poſſunt utilia eſſe: quòd differen-
tes ſunt munitiones munitionib{us}, nationum{qúe} for titudines. Nam aliara
tione ad audaces & temer arios, alia ad diligentes: aliter ad timidos ma-
chinationes debẽt comparari. Ita his præſcriptionib{us} ſi quis attende
re uoluerit, ex uarietate eorum eligendo, & in unam compar ationem con
ferendo, nõ indigebit auxilijs, ſed quaſcun res, aut rationib{us}, aut locis
op{us} fuerit ſine dubitatione poterit explicare. Derepugnatorijs uero
non est ſcriptis explic andum: non enim ad noſtra ſcripta hoſtes compa-
rant res oppugnatori{as}, ſed machinationes eorũ ex tempore ſolerti con-
ſiliorum celeritate ſine machinis ſæpi{us} euertuntur. Quod etiam Rhodi
enſib{us} memor atur uſu ueniſſe. Diognet{us} enim fuer at Rhodi{us} Archite
11Diogne-
t{us} archi-
tect{us}.
Calli{as}. ct{us} & ei de publico quotannis certa merces pro arte tribuebatur ad ho-
norem. Eo tempore quidam architect{us} ab Arado, nomine Calli{as} Rho-
dum cum ueniſſet, acroaſin fecit, exemplum{qúe} protulit muri, & ſupra id
machinam in car cheſio uer ſatili conſtituit, qua Helepolim ad mœnia acce
dentem corripuit, & tranſtulit intra murum. Hoc exemplar Rhodij cum
uidiſſent, admir ati ademerunt Diogneto quod fuer at ei quotannis conſti-
tutum, & eum honorem ad Calliam tranſtulerũt. Interea rex Demetri{us},
qui propter animi pertinaciã Poliorcetes eſt appellat{us}, contra Rhodum
bellum compar ando, Epimachum Athenienſem nobilem architectum ſe-
22Epimacus. cum adduxit. Is autem compar auit Helepolim ſumptib{us} immanib{us}, in-
duſtria labore{qúe} ſummo, cui{us} altitudo fuer at pedum. cxxv. latitudo pe-
dum. lx. ita eam cilicijs & corijs crudis confirmauit, ut poſſet pati
315261DE ARCHITEC. LIB. X. gam lapidis baliſta immißi pondo. ccclx. Ipſa autem machina fuer at mi-
lia pondo. ccclx. Cum autem Calli{as} rogaretur à Rhodijs, ut contra eam
helepolim machinam pararet, & illam (uti pollicit{us} erat) transferret
intra murum, negauit poſſe. Non enim omnia eiſdem rationibus agipoſ-
ſunt: ſed ſunt aliqua quæ exemplarib{us} non magnis, ſimiliter magna fa-
cta habent effect{us}: alia autem exemplaria non poſſunt habere, ſed per ſe
conſtituuntur. Nonnulla uero ſunt, quæ in exemplarib{us} uiidentur ueriſi
milia, cum autẽ creſcere ceperunt dilabantur, ut etiam poſſum{us} hinc ani
mum aduertere. Terebr atur terebra for amẽ ſemidigitale, digitale, ſeſqui
digitale: ſi eadem ratione uoluerim{us} palmare facere, non habet explica-
tionem: ſemipedale autem mai{us} ne cogitandum quidem uidetur omnino.
Sic item quẽadmo dũin nõnullis paruis exẽplarib{us} factũ apparet, in non
ualde magnis fieri poſſe uidetur, nõtamen eodẽ modo in maiorib{us} id cõ
ſequi poteſt. Hæc cũ animaduertiſſent Rhodij eadẽ ratione decepti, qui
iniuriã cũ contumelia Diogneto fecerant, poſteaquã uiderũt hoſtẽ pertina
citer infeſtũ, & machinationẽ ad capiendã urbẽ comparatã, periculũ ſer
uitutis metuentes, & nil niſi ciuitatis uaſtitatẽ expectandã, procubuerũt
Diognetũ rogantes, ut auxiliaretur patriæ. Is primo negauit ſe facturũ:
ſed poſteaquã ingenuæ uirgines & Ephœbicum ſacerdotib{us} uenerunt
ad deprecandum, tunc est pollicit{us} his legib{us}, uti ſieam machinam ce-
piſſet, ſua eſſet. His it a cõſtitutis, qua machina acceſſura er at, ea regione
murum pertudit, & iußit omnes publice et priuatim, quod quiſ habuiſ-
ſet aquæ, ſtercoris, luti, per eam feneſtrã per canales effundere ante mu-
rum. Cum ibi magna uis aquæ, luti, ſtercoris, nocte profuſa fuiſſet, poſte
ro die Helepolis accedens antequàm apppropinquaret ad murum, in hu-
mida uor agine acta conſedit, nec progredi, nec regredipoſtea potuit.
Ita Demetri{us} cum uidiſſet ſapientia Diogneti ſe deceptũ eſſe, cum
claſſe ſua diſceßit. Tunc Rhodij Diogneti ſolertia liberati bello, publice
grati{as} egerunt, honorib{us}{qúe} omnib{us} eum et ornamentis exornauerũa.
Diognet{us} autẽ eam Helepolim reduxit in urbẽ, & in publico collocauit,
& inſcripſit, Diognet{us} è manubijs id populo dedit mun{us}. Ita in repu-
gnatorijs reb{us}, nõ tantũ machinæ, ſed etiã maxime conſilia ſunt cõparã
da. Nõ min{us} Chio cũ ſupra naues ſambucarũ machin{as} hoſtes compara-
uiſſent, noctu Chijterrã, arenã, lapides proiecerüt in mare ante murũ.
Ita illi poſtero die cũ accedere uoluiſſent, naues ſupra agger ationẽ, quæ
316262M. VI. DEARCH. LIB. X. rat ſub aqua ſederũt, nec ad murũ accedere, nec retorſ{us} ſerecipere po-
tuerũt: ſed ibi malcolis confixæ incẽdio ſunt cõflagratæ. Apollonia quo{qúe}
cũ circũſideretur, & ſpec{us} hoſtes fodiẽdo cogitarẽt ſine ſuſpitione in-
tra mœnia penetr are. Id autem cũ à ſpeculatorib{us} eſſet Apolloniatib{us}
renũciatũ, perturbatinũcio propter timorẽ, cõſilijs indigẽtes animis deſi
ciebãt, quòd neq; tẽp{us}, neq; certũ locũ ſcire poterãt, quo emer ſum factu
ri fuiſjẽthoſtes. Tũuero Trypho Alexãdrin{us} quiibi fuer at architectus,
11Trypho-
nis archi-
tecti ſtra-
tagema. intra murũ plures ſpec{us} deſignauit, & fodiẽdoterr ã progrediebatur ex
tra murũ, dũtaxat citra ſagittæ emißionẽ, et in omnib{us} uaſa ænea ſufpẽ
dit. Ex his in una ſoſſura, quæ cõtra hoſtiũ ſpec{us} fuerat, uaſa pẽdẽtia ad
plag{as} ferramẽtorũ ſonare cœperũt. Ita ex eo intellectũ est, qua regione
aduerſarij ſpec{us} agẽtes intra penetr are cogitabãt. Sic limitatione cogni
ta, tẽper auit ahena aquæ ſeruẽt is et picis de ſuperne cõtr a capita hoſtiũ,
& ſtercoris humani & arenæ coctæ cãdẽtis: dein noctu pertudit crebra
foramina, & per earepẽte perfundẽdo, qui in eo opere fuerũt hoſtes om-
nes necauit. Itẽ Maßilia cũ oppugnaretur, & numero ſupra. xxx. ſpec{us}
22Maßilita-
norũſtra-
tagema- tũ agerent, Maßilitani ſuſpicati, totã quæ fuer at ante murũ foſſam altiore
foſſura depreſſerũt, ita ſpec{us} oẽs exit{us} in foſſam habuerũt: quib{us} autẽ
locis foſſa nõ potuer at fieriintr a murũ, barathrũ amplißima longitudine
et amplitudine, uti piſcinã fecerũt cõtra eũ locũ, qua ſpec{us} agebãtur, eã-
que è puteis & è portuimpleuerũt. Ita cũ ſpec{us} eſſetrepẽte narib{us} a-
pertis, uehemens aquæ uis immiſſa ſupplãtauit fulctur{as}, quiq; intra fue-
rũt, & ab aquæ multitudine, & ab ruina fpec{us}, oẽs ſunt opreßi. Etiã cũ
agger ad murũ cõtraeos cõpararetur, & arborib{us} exciſis, eo{qúe} colloca
tis, loc{us} operib{us} exagger aretur, baliſtis uectes ferreos cãdẽtes in id mit
tẽdo totã munitionẽ coegerũt conflagrare. Teſtudo autẽ arietaria cũ ad
murũ pulſandũ acceßiſſet, dimiſerũt laqueum, & eo ariete cõſtricto per
tympanũ ergata circũagẽtes, ſuſpẽſo capite e{us} nõ ſunt paßi tãgimurũ.
Deniq; totã machinã cãdẽtib{us} malleolis et baliſtarũ plag is dißip auerũt.
Ita hæ uict oria ciuitates, nõ machinis, ſed cõtra machinarũ rationẽ archi
tectorum ſolertia ſunt liberatæ. Qu{as} potui de machinis expedire ratio-
nes pacis b@lli{qúe} tẽporib{us}, & utilißim {as} putaui, in hoc uolumine perfeci.
In priorib{us} uero nouẽ, de ſingulis generib{us} & partib{us} comparaui, uti
totũ corp{us} omnia architecturæ membr a in decem uoluminib{us} haberet
explicata.
FINIS.
317263
DE STATICIS
EXPERIMENTIS
Dialogus.
FREQVENTABAT CONSOR-
11Statica ex
perimẽta:
ſunt ſtate-
ræ experi-
menta. tium MECHANICI quidam PHILO
SOPHVS: ut aliquando uiri illius con-
cept{us}, qui ſibi gratierãt audiret. Dum
PHILOSOPHVS laudaret ſtater am
quaſiiuſtitiæ trutinam atq; Reipublicæ per
neceſſarium inſtrumentum: Mechanic{us}
reſpõdit. MECHANICVS. Quàmuis
nihil in hoc mundo præciſionem attingere queat, tamen iudicium ſtate
ræ ueri{us} experimur. & hinc: ubiq; acceptatur. Sed dicito quæſo cum
non ſit poßibile in eadem magnitudine eſſe idem pond{us} in diuerſis di-
uer ſam habentib{us} originem, an ne quiſquàm experimentales ponde-
rum conſcripſerit differentias? PHIL OSOPHVS. Neq; legi, neq;
audiui. MECHANICVS. Vtinam quiſquàm nobis hanc conſigna-
tionem præſentaret: ſupr a multa uolumina caripenderem. PHILO.
Sitibicordi eſſet ut faceres: puto per neminẽ meli{us} fieri. MECHA.
Quiſq; uolens faceret cum ſit facile: ſed mihi deest oportunit{as}. PHI.
Dicito utilitatem & modum: uidebo ſi aut ego, aut alius efficere queat.
MECHA. Ego per ponderum differentiam, arbitror adrerum ſe-
creta ueri{us} pertingi: & multa ſciri poſſe ueriſimiliori coniectura.
PHILOSOP. Optime ais. Sienim Propheta quidam ait: Pond{us} &
ſtater am iudicium Domini illi{us} eſſe, qui omnia creauit in numero, pon
dere, & menſura, & fontes aquarum librauit, & molem terræ appen-
dit, ut ſapiens ſcribit. MECHA. Si igitur menſur a aquæ uni{us} fontis
nonest eiuſdem ponderis alteri, cui{us} eſt ſimilis menſura alteri{us}: iudi-
cium diuer ſitatis natur æ uni{us} & alteri{us}, meli{us} ſtater a quàm alio at-
22Aqua
Vitruui{us}. tingitur inſtrumento. PHILO. Probe ais. Admonet Vitruui{us} de ar
chitectura ſcribens, locum habitationis eligendum, habentem leuiores
& magis aẽre{as} aqu{as}: & graues atq; terre{as} habentem, declinandũ.
318264DE STATICIS EXPERIMENTIS MECHA. Sicut igitur eiuſdem fontis aquæ uidentur eiuſdem ponde-
ris & naturæ: ſic diuer ſorum, diuer ſi ponderis. PHILO. Videntur,
ais: quaſi aliud ſit in ueritate. MECHA. Fateor extempore pond{us}
uariari: licet aliquãdo inper ceptibiliter. Nam indubie aliud est pond{us}
aquæ uno tempore: aliud alio. Sic & aliud pondus aquæ circa fontem:
aliud in diſtantia à fonte. Sed hæ differentiæ uix perceptibiles, pro nullis
habentur. PHILO. Arbitraris fic in omnib{us} eſſe: uti dixiſti in aqua?
MECHA. Arbitror certè. nam nequaquàm est eiuſdem ponderis
11Sanguis
Vrina
San{us}
Infirm{us}
Iuuenis
Senex
Alemãn{us}
Afer
Hærbæ
Radices
Doſis. identit{as} magnitudinis quorumcun diuer ſorum. unde cum aliud ſit
pond{us} ſanguinis & urinæ hominis ſani & infirmi, iuuenis & ſenis,
Alemanni & Afri, nonne maximè conferret Medico habere has omnes
differenti{as} annotat{as}? PHILO. Maxime certe. immo per pondera
conſignata: ſe quis admir abilem conſtitueret. MECHA. Arbitror
enim Medicum ueri{us} iudicium ex pondere urinæ pariter & colore ſi
mul, facere poſſe: quàm ex fallacicolore. PHILO. Certißimè. ME.
Sic etiam cum hærbarum radices, ſtipes, folia, fruct{us}, ſemina, & ſuc-
c{us} ſuum habeant pond{us}: ſiomnium bærbarum ponder a conſignata
eſſent cum uarietate locorum, naturam omnium Medicus attingeret
meli{us} in pondere & ſapore, quàm fallaci guſtu. PHILO. Optime di-
cis. MECHA. Sciret deinde ex collatione ponderum, hærbarum, ad
pond{us} ſanguinis uel urinæ: doſim applicationis ex concordantia &
differentia medicaminis attingere, & prognoſtica admir anda facere.
& ſic ſtaticis experimentis ad omne ſcibile: præciſioriconiunctur a ac
cederet. PHILO. Mirandum multum: quòd in ponderum ſignatura,
hacten{us} de ſides fuerũt tot laborio ſiinueſtigatores. MECHA. Non-
ne put{as} ſi aquã ex ſtricto for amine clepſy dræ fluere in peluim permit-
teres, quouſq; ſani adole ſcentis pulſum centies ſentires, & ſimiliter
ageres in adoleſcente infirmo: inter aqu{as} ill{as}, ponderis cadere diffe-
22Puſ{us}. renti{as}? PHILO. Quis dubitat? ME. Expondere igitur aquarune
ad diuer ſitatem pulſuum in iuuene, ſene, ſano et infirmo perueniretur:
& ita ad morbi ueriorem notitiam. cum aliud pond{us} in una infirmita
te: aliud in alia nece ſſario eueniret. Vnde perfecti{us} fieret iudicium ex
experimentali pulſuum tali differentia & pondere urinæ: quàm
319265DIALOGVS. @enæ & colore urinæ tantum. PHI. Optime ais. MECHA. Adhuc ſi
fpiritum ſeu anhelitum per infpir ationem & expir ationem iam dict a
ponderum aquæ habitudine attingeret: nonne adhuc præciſi{us} iudici-
11Anhelit{us}
Cõplexioam faceret? PHIL. Fateor certe. MECHA. Si enim fluente aqua ex
clepſydra centum numer aret expir ationes in puero, & ſimiliter in ſe-
ne: non est poßibile aqu{as} eiuſdem ponderis euenire. Sic dico in alijs di
uerſis ætatib{us} & complexionib{us}. Vnde quando medico conſtaret
pond{us} expir ationis ſani, aut pueri, aut adoleſcentis, & ſimiliter ægro
tantis uaria infirmitate: indubie tali experimento ad notitiam ſanitatis
& caſ{us} abip ſa, atq; ad do ſim remediorum certi{us} perueniret. PHI.
Immo etiam ad coniectur {as} periodi. MEC. Bene ais. Sienimreperi-
retin ſano adole ſcente pond{us} ſenis & decrepiti: conijceret illum cer-
22Period@@. ti{us} moriturum, & tales faceret admirabiles coniectur {as}. Adhuc ſi in
fibrib{us} per ſimilem modum paroxiſmos calidos & frigidos, per pon-
derum aquæ differentiam annotaret: nonne morbi efficaciam acreme-
33Calor
Frig{us}. dij opportunitatem ueri{us} attingere poſſet? PHI. Indubie poſſet. expe
riretur enim uictoriam uni{us} qualitatis ſuper aliam caloris ſuper fri-
g{us}, aut econuer ſo: & ſecundum repertam habitudinem medel{as} appli
caret. MEC. Adhuc dico in uarijs nationib{us}, & regionib{us}, & tem-
porib{us} iſta uariari in identitate ætatis. unde uarietatem põderum ſe-
cundũ omnia deſignari: quàmuis difficile, tamen utilißimũ eſſet. PHI.
Sic est ut ais. ME. Videtur autem quòd pond{us} omnium rerum conſi-
44Climata. derandum eſſet. utimedium diuer ſitatis ponderum rerum medij cli-
matis in diuerſis climatib{us}. ut ſi pond{us} hominis in comparatione ad
aliud animal conſider andum eſſet: tunc homo est conſider and{us}, non
ut Septentrionem aut Meridiem, ubihincinde est exceſſ{us}, ſed poti{us} ut
clima medium inhabitans. PHI. Optime ais. Veteres clima illud dia
rhodon appellarunt. nam ab oriente ad occaſum per Rhodum inſulam
tendit. Sed quæ ſo ſitoti{us} hominis pond{us} in compar atione ad aliud
aliquod animal quæreres: quomodo procederes? ME. Hominem in li-
55Homo
Aliud ani-
mal. bra ponerem. cui ſimile pond{us} appenderem in alia parte. deinde homi
nem in aquam mitterem: & iterum extra aquam ab alia parte æquale
appenderem, & diuerſitatẽ ponderum annotarem. faceremq̀; id
320266DE STATICIS EXPERIMENTIS cum animali dato: & ex uaria diuer ſitate ponderum, quæſit um anno-
tarem. Poſt hoc attenderem ad ponderum hominis & animalis diuer-
ſitatem extra aquam: & ſecundum hoc moder arer inuentum & con-
ſcriberem. PHI. Hanc moder ationem non capio. ME. Oſtendam tibi
(inquit) & accepto ligno leui, cui{us} pond{us} ut tria & aquæ eiuſdem
11Lignum
Aqua. magnitudinis ut quinque ipſum in du{as} diuiſit inæquales partes. qua-
rum una habuit duplam magnitudinẽ: alia ſimplam. amb{as} in cuppam
altam poſuit: & cum fuſte tenuit ac aquam ſuper fudit. et fuſte retracto
aſcenderunt ligna ad aquæ ſuperficiem, & mai{us} lignum citi{us} quàm
min{us}. Ecce (aiebat) tu uides diuer ſitatem mot{us} in identitate pro-
portionis ex eo euenire: quia in leuib{us} lignis, in maioriest pl{us} leuita-
tis. PHILOSOPHVS. Video. & placet multum. MECHANI.
Sic dico moderationem fieri debere. Si enim homo ob magnitudinem
ſuper animal pl{us} grauitatis haberet: citi{us} in aquã quàm animal eiuſ-
dem proportionis deſcenderet. quare tunc oporteret moder ationem
repertæ differentiæ duninuendo proportionabiliter fieri, ſecundum ex
ceſſum. PHILOSOPHVS. Intelligo nunc. Sed dicito quomodo re-
ſiſtit aqua: ne deſcendat lignum. MECHANICVS. Vt maior gra-
uit{as} minori. quare ſi lignum rotundum in ceram preſſeris & extra-
xeris, locum aquaimplendo, & hui{us} aquæ pond{us}, ſimiliter & ligni
notaueris: comperies ſipond{us} ligni excedit pond{us} aquæ: lignum de-
ſcendere. ſinon: natare, et ſupra aquam partem proportionalem ligni
manere ſecundum exceſſum ponderis aquæ ſuper pond{us} ligni. PHI.
Cur dicis de rotundo ligno. MECHANICVS. Si fuerit latæ figuræ:
de aqua pl{us} occupabit, & eleuati{us} natabit. Hinc naues in aquis pau-
cæ profunditatis: eſſe deberent latioris fundi. PHILOSOPHVS.
Continuaincœptum: an aliter ponder a animalium attingi poßint? ME
Poſſent puto. Nam ſi tinam uſ ad ſummum aqua impleres, ipſam{qúe}
in alia locares. deinde hominis pond{us} extr a aquam caperes, poſt hoc,
22Animalia. ipſum in tinam illam de ſcendere faceres: & aquam quæ efflueret colli
geres & ponderares, & pariformiter in alio aut homine, aut animali,
aut alia re quacunq; procedendo: ex diuerſit ate ponderum, ſubtili ra-
tione quæſitum attingeres. PHILOSOPHVS. Subtiliter
321DIALOGVS. aliquando equidem audiui, hoc ingenio metallorum differentiam reper
11Metalla. tam: at nonnullos anuotaſſe quantum fuſio unciæ ceræ colligit auri,
argenti, cupri, & ita de omnib{us} metallis. ME CHANICVS Lau-
dand{us} est ille: qui per fuſionem magnitudinem intelligit. Vidit enim ſi
aurum, tantum loci occuparet, quantũ uncia ceræ: quod tunc ei{us} pon-
d{us} tantum eſſet. Ita de alijs metallis. Nam certißimum est aliud eſſe
pond{us} auri, aliud argenti, & cæterorum in æqualitate magnitudinis:
et aliud cuiuslibet pond{us} in aëre, aliud in aqua, aliud in oleo, aut in alio
liquore. Vnde ſi quis ponder a illa omnia ſignata teneret: ille profecto
ſciret quantum unum metallum est graui{us} altero in aẽre, & quantum
in aqua. Hinc data quacun maſſa: per ponderum ei{us} diuer ſitatem in
aëre, & aqua, ſciri poſſet cui{us} metalli maſſa eſſet & cui{us} mixturæ.
Et ſicut dictũ est de aëre & aqua, ita etiam de oleo dici poſſet, aut alio
quocun liquore in quo experiẽtia facta fuiſſet. PHILOSOPHVS
Sic abſ maſſæ fuſione & metallorum ſeparatione mixtura attingere
tur: & ingenium iſtud in monetis utile eſſet, ad ſciendum quantum cu-
priimmixtum ſi auro, aut argento. MECHANICVS. Recte ais.
Valeret enim plurimum ad Sophiſtica chalcimica opera cognoſcenda:
22Sophiſtica
Chalcimia quantum à ueritate deficerent. PHILOSOPHVS. Siquis igitur li-
brum ponderum conſcribere proponeret: illum etiam uarietatẽ metalli
cuiuslibet annotare oporteret, ut uidetur. nam alteri{us} ponderis est au
rum ungaricum, alteri{us} aurum obrizon. Ita de ſingulis metallis ME.
Ex præmißis conſtat: uti in fontib{us}, ita & miner is diuer ſit atem pon-
deris reperiri. Aurum tamen ubicun reperiatur: ſemper est pondero
ſi{us} quàm aliud metallum. Vnde ſpecies illa auriintra quandam ponde
ris latitudinem uariari reperitur. Ita de reliquis. PHILOSOPH.
An ex habitudine ponderum metallorum: ualorum uenari poßit habitu
do? MECHANICVS. plumbum est auro ſimili{us} in pondere, ſed in
perfectione nequaquàm. Vnde non ad unum pond{us} tantum attenden-
dum cenſeo: ſed ad ſingula pondera. Nam ad põdera ignis fuſionis tam
auri quàm plumbi ſi quis attendit: min{us} reperit plumbum ad aurum ac
cedere quàm aliud metallum. & ſi quis ad ponderaignis in ferri fuſio-
ne attendit: ei occurrit ferrum pl{us} accedere ad aurum quàm aliud
322DE STATICIS EXPERIMENTIS tallum, licet quo ad pond{us} grauitatis min{us}. Vnde omnia ponder æ at-
tendi debent, non grauit {as} tantum: & tunc comperim{us} argentum au-
ro propinqui{us}. PHILOSOPHVS. Vitruui{us} ait de pondere natu
11Vitruui{us}. ræ auri: quod ſolum in argento uiuo ſubmergitur, quantumcun etiam
paruæ grauitatis fuerit, alijs metallis ſupranatantib{us} quantumcun
magnæ molis exiſtant. MECHANICVS. Argentum uiuum cum
omnib{us} metallis coniungibile est propter commune quod est in ipſo et
illis: ſed magis amoroſè auro adhæret, ſicut minime perfectum, ſuæ pro
priæ naturæ perfectißimæ. hinc qui chalcimicis uacant, argentũ uiuum
22Argentum
uiuum. in igne domare ſtudẽt: quouſ non ſolum non fugiat ab igne, ſed omniæ
metalla quib{us} iungitur ſecum fixa teneat. & non ſolum hoc: ſed & in
33Chalcimiæ
Vanit{as}. pond{us} auri ſtringat, remanente fluxibili et malle abili humidit ate, at
ting at colore fixo & permanẽte. PHILOSOPHVS. Put{as} eos poſ
44Gemmæ. ſeefficere quod proponunt? MECHANICVS. Præciſio manet inat
tingibilis: ſed quantum profecerint ſtatera oſtendit, ſine qua nihil certi
efficere potuerunt. iudicio enim ignis & ſtateræ: hui{us} rei inquiſitio
permittitur. PHILOSOPHVS. Poſſent ſimiliter lapides omnes
precioſi ponder ari? MECHANICVS. Non dubium uno ingenio om
nia fieripoſſe. nam aliud est pond{us} diamãtis in ordine ad æ qualem ma-
gnitudinem plumbi, & aliud ſaphiri ſimiliter in ordine ad æqualitatem
magnitudinis plumbi, & ex diuerſitate ſcitur habitudo plumbi ponde-
rum utriuſ & ita de omnib{us} lapidib{us}. Vnde perutile eſſet ponder a
iſta uia ſtatici experimenti conſcripta haberi cum ſuis originum diffe-
rentijs, ut ſi quæ ſophiſticationes in beryllo aut cryſtallo color ato fie-
rent: depræhendi poſſent. PHILOSOPHVS. Etiam cum aliud ſit
pond{us} lapidis in aẽre, aliud in aqua, aliud in oleo: pulchrum eſſet iſtas
diuer ſit ates haberi, ut ſine habitudine ad plumbum, uel aliud tertium,
differentia ponderum ſciretur. MECHANICVS. Optime dicis.
PHILOSOPHVS. Dicito: ſi tibi occurrit uirtutes lapidum, aliquo
ingenio ponder aripoſſe? MECHANICVS. Puto quod uirtus ma-
55Virtutes
Magnes
Ferrum. gnetis ponder aretur: ſi poſito in libra ferro in una parte, & magnete
in alia uſ ad æquilibrium, deinde ſi amoto magnete, tanti põderis alio
graui in locum poſito, magnes ſupr a ferrum teneretur, ita quod
323DIALOGVS. in bilance eo ſurſum ad magnetem moueretur, quo moto extra æquali-
tatem in alia parte pond{us} aggrauaretur, quouſ ferrum ad æqualita-
tem rediret, magnete immoto remanente: puto quod per hoc pond{us} re
trahens, uirt{us} magnet is proportionabiliter ponder at a dicipoſſet. Si-
11Diam{as}. militer etiam uirt{us} Diamantis uenaretur ex hoc: quod magnetem pro
hibere dicitur ne ferrum attr ahat. & aliæ aliorum lapidum uirtutes
ſuo modo, at etiam ex diuerſitate magnitudinis corporis, cum in ma-
ioricorpore ſit maior uirt{us}. PHILOSOPHVS. Nonne etiam ex-
periri poſſet artifex: quantum argenti uiui & quantum ſulphuris con-
tineat quodlibet metallum, & ſimiliter lapides? MECHANICVS.
22Argentum
uiuum.
SuIphur.
Elementa. Poſſet certe ex concordantia & differentia ponderum omnia talia pro
pinquè inueſtigare. & ſimiliter elementa argentiuiui ex diuerſitate
ponderis ſui, in aẽre, in aqua, & in oleo compar ata ad aquam & ole-
um, & cineres eiuſdem magnitudinis ponderatos. ſic & de ſulphure.
ita & per hoc ad omnium metallorum & lapidum elementa, & pon-
dus elementorum coniectur a ueriori pertingere poſſet. PHILOSO
33Lignum
Hærbæ
Carnes
Animalia
Humores. Pulchra ſunt hæc. nonne, & it a in hærbis, & lignis, & carnib{us}, &
animalib{us}, et humorib{us}? MECHANICVS. In omnib{us} puto.
Nam ponderato ligno & illo exuſto: cinerib{us} ponder atis ſcitur quan
tum aquæ fuit in ligno. ſolum enim aqua & terra pond{us} graue habẽt.
Scitur ſimiliter ex diuerſit ate pöderis lignim aëre, aqua, ac oleo: quan
to aqua illa quæ in ligno est grauior aut leuior est aqua fontis pura &
ſic quantum aẽris ita de diuer ſitate ponderum cinerum: quantum ignis
& uenantur ſic element a ueriori coniectura: licet præciſio ſit ſemper
inattingibilis. & uti de ligno dictum est: ita de hærbis, carnib{us}, &
alijs. PHILOSOPHVS. Nullum purum dabile dicitur elemẽtum:
quomodo hoc experimur per ſtateram? MECHANICVS. Siquis
poſitis centum libris terræ in poto teſtaceo colligeret ſucceßiue ex hær
his aut ſeminib{us} in terram iactis pri{us} ponder atis, centum libr {as}, &
iterum terram ponderaret: in pauco ipſam in pondere reperiret dimi-
@utam. ex quo haberet: collect {as} hærb{as} põd{us} ex aqua poti{us} habere.
@quæ igitur in terra ingroſſatæ terreſtreit atem attr axerũt: & operan
e in ſole hærbã ſunt condenſatæ. ſihærbæ illæ incinerentur: nonne
324DE STATICIS EXPERIMENTIS coniectur am ex ponderũ omnium diuer ſitate attingeres quantum ter-
ræpl{us} cẽtum libris reperires: et illud aquam attuliſſe manifeſtum est?
conuertuntur enim elementa unum in aliud per partes: uti experimur
uitro in niue poſito, aërem in uitro in aquam condenſari, quam in uitro
fluidam reperim{us}. ſic experimur certam aquam in lapides uerti: uti
aquam in glaciem. & uirtutem indur atiuam ac lapidific atiuam cert is
fontibus ineſſe: qui impoſita indur ãt in lapidem. It a etiam fertur aquam
quandamin Vngaria reperiri: quæ ob uirtutem uitrioli quæ in ea est,
uertit ferrum in cuprum. ex talib{us} enim uirtutib{us}: conſtat aqu{as} non
eſſe pure elementares, ſed elementat{as}. & delect abile multum eſſet om
nium talium aquarum uariarum uirtutum habere pondera. ut ex diuer
ſitate ponderum in aëre & oleo, ad coniectur {as} uirtutum appropin-
quarem{us}. PHILOSOPHVS. Sic de terra? MECHANICVS.
11Terra. Immo & de terra. quoniam una est fer ax, alia ſterilis. & in una repe-
riuntur lapides & mineræ, quæ non reperiuntur in alia. Terrarum igi
tur diuerſarum pondera uaria in aqua, aëre, & oleo ſcire multum uti-
le eſſet ad ſecreta naturæ perquirenda, ita ut ex uinorum, ceræ, oleorũ,
gummarum, aluminum, ſquillarum, porrorum, alliorum & omnium ta
lium, põderum uarietate, uirtutes quæ uariæ illis inſunt aliquaten{us} ue
nari poſſe arbitr or. Et toti{us} terræ pond{us}, coniectura aſſequi poſſe-
m{us}. Nam circunferentia agnoſcitur & diameter. ex quo haberi poteſt
capacit{as} continentia{qúe}; in numero milliariorum. igitur numer ato uno
digito ſolido terræ, facile deduci poteſt toti{us} capacitat is põd{us}. PHI.
In maximo uolumine iſta uix conſcriberentur. MECHANICVS.
Experiment alis ſcientia, lat{as} depoſcit ſcriptur {as}. quanto enim plures
fuerint, tanto facili{us} de experimentis ad artem quæ ex ipſis elicitur
poſſet deueniri. PHILOSOPHVS. Forte ad aëris pond{us}, etiam
22Aër. aliquando per conie ctur {as} ſubtiles aſcenderetur? MECHANICVS.
Si quis in libra magna, parte una appenderet multam lanam et ſiccam
at adunatam, & alia parte lapides uſque ad æquilibrium in loco &
aëre temperato, experiretur aëre ad humiditatem declinante pond{us}
lanæ creſcere, & aëre ad ſiccitatem tendente decreſcere. unde hic tali
differentia aërem ponderaret, at ueriſimiles cõie ctur {as} de
325DIALOGVS.ut atione faccret. Sic ſi quis ſolis uigorem uarium attingere cuperét,
in uarijs climatib{us}: hic ſi de fertiliorib{us} agris tam uni{us} quàm alteri-
{us} climatis mille grana aut tritici, aut ordei, ponder aret, ex diuerſitate
ponderum experiretur uarium ſolis uigorem. numero enim at agro
æque fertili exiſtente: quoad locum quemlibet, differentia nõ niſi ex ſo
le eſſe poterit. Sic etiam differentiam uenaripoſſes uigoris ſolis in loco
montium & uallium in eadem linea ort{us} & occaſ{us}. PHILOSO.
Nonne ſi quis ex alta turrilapidem cadere ſineret fluente ex ſtricto fo-
ramine aqua in peluim, aquam interim effluxam ponder ando, & ſimi-
liter ligno æqualis magnitudinis cadenteidem fecerit: ex diuerſitate
ponderum aquæ ligni et lapidis, poſſet ad aëris pond{us} deuenire? ME.
Siquis in diuerſis æqualib{us} turrib{us} & diuer ſis temporib{us} hoc face-
ret, poſſet tandem ad coniecturam pertingere. citi{us} tamen ad aẽris
pond{us} pertingeret per figur arum uarietatem in æqualitate grauita-
tis: ut ſi libram plumbi in figura ſpherica de turricadere ſinerẽ, aquã
ex clepſydra colligendo, et deinde libram ſimilis plumbi in figur a lata
emitterem ſimiliter aquam colligendo, ex diuerſitate ponderum aqua-
rum põd{us} aëris attingeretur. experimur enim aues extenſis alis fixi-
{us} manere. quia pl{us} de aẽre occupant. ſicut & in aqua citi{us} deſcendit
graue compactum in ſpheram, quàm in quadrum extenſum. Et forte
adhuc uidetur facili{us} poſſe ponder ari aër. ut ſi implerentur æquales
folles æqualiter in diuer ſis temporib{us} & locis. ex motu enim illorum
æqualium follium per æquam altitudinem ſtillata aqua per clepſydram
tempore mot{us}, & ea ponderata, ex proportione ponderis aquæ ad
aquam uariorum locorum aut temporũ, id agnoſcipoſſet facile. ſecun-
dum enim proportionem exceſſ{us} ponderoſioris aquæ eſſet exceſſ{us} le
uitatis aëris illi{us} follis ſuper aëris aquæ min{us} põder antis leuit atem.
immo ponderata clepſydra, inuento{qúe}; pondere ei{us} uni{us} libræ, quæ
aëre plena obturato cera ſuperiore for amine in fundo aquæ ſit detẽta:
ſipond{us} libræ præciſe, ſuperpoſitum, clepſydram in fundo detinet,
præciſe aër clauſ{us} bilibralis est leuitatis. ſic potes ſcire aëris ad aë-
rem in diuerſis locis, temporib{us}, & regionib{us}, ſatis propinque leui-
11Fum{us}
Vent{us}. tatum proportionem. Potes & per follem ſimiliingenio fumum
326DE STATICIS EXPERIMENTIS @entum ponderare. ſirepletum aëre ſollem, in fumo, claudende
aërem expir {as}, aperiendo fum{us} follem implebit: quem ut aërem ponde
rare poteris, & periculum facere uter fum{us} an aër leuior, & quanto
leuior & it a de uëto. Poſſes & ex motu fumi ſtillatis aqueis clepſydr-
guttis & motuignis ſurſum ſtillatis itidem aquæ clepſydræ gratis leui
tatemignis ſuper fumum & aërem coniectare. Et quæ dicim{us} de clep
ſydris aquatilib{us}: forte meli{us} tentari poſſent per clepſydr{as} arena-
les fact{as} ex uitro aut fictili terra, uno foraminis meatu in ſummitate,
& uno anguſto in uaſculi fundo, qui clauderetur cera aut digito uſ
ad momentum quo ponderũ pericula eſſent facienda. Tunc aperiendo
anguſtum fundi meatum, & fluentem arenam tempore mot{us} leuium
aut grauium in peluim recipiendo, ſiarena ut aqua ponder aretur, ex
pondere arenæ. ad arenam, rerum pondera ſatis propinqua coniectu-
ra cognoſcerentur. Et ſicut ſuperiorib{us} ingenijs per diuer ſitatem fi-
guratum, aëris põd{us} poſſet coniectari: ita & aquæ uenaripoſſet, at
econuerſo figur arum uaria capacit{as}. PHILO. Audiui quodam in-
11Profundi-
t{as}. ſtrumcnto uoluiſſe nŏnullos maris profunditatem uenari. MECHA.
Cum plumbo fieret formato adinſtar lunæ octo dierum: ita tamẽ quòd
cornu unum ſit ponderoſi{us}, & aliud leui{us}, & in leuiori pomum aut
aliud leue tali inſtrumento appendatur, quòd plumbo in fundũ pomum
trabente, & primo cumponderoſioriparte terram tangente, & ſe ſic
ſucceßiue inclinante: pomum de cornu liberatum ſurſum reuertatur,
habita ſcientia per ſimile plumbum & pomum in alia aqua notæ pro-
funditatis. nam ex diuerſitate ponderum aquæ ex clepſydra à tempore
proiectionis plumbi & reuerſionis pomi in diuer ſis aquis ſcitur quæ-
ſitum. PHILO. Credo tali & alijs modis profunditatem aquarum in
ueſtigari pcſſe. Sed dicito: nõne etiam uelocit{as} mot{us} nauis conijci ſic
22Velocit{as}. poterit? MECHA. Vt, quo pacto? PHILO. Scilicet per proiectio-
nem pomiin aquam ex prora, & fluxum aquæ ex clepſydra quouſque
33Clepſydra pomum ad puppim peruenerit, at comparatione põderum aquæ uno
& alio tempore. MECHA. Immoillo, aut alio modo ſcilicet per teli
44Arc{us}. balliſtæ uibrationem, & acceſſum nauis ad ſagittam citi{us} & tardi{us}
55Balliſta. cum aqua clepſydræ, PHILO, Scientia uiriũ arcuum &
327DIALOGVS. @idetur proportionaliter inquiri poſſe, per fluxum aquæ ex clepſydra
ab eo puncto temporis quo ſagitta diametr aliter ſurſum mittitur &
reuertitur ad terram, ita quòd in diuer ſis balliſtis æqualis ſit ſagitta?
MECHA. Vis balliſtarum, bombardarum, immo & uentorum uola
11Bõbardæ. tum auium ſic & curſuum hominum, & animalium at uirium, &
22Venti. quicquid ſimile dici poteſt: coniecturaliter exſtaticis experimentis at
33Volat{us}. fluxu aquæ ex clep ſydra poterit inueſtigari. PHILOS. Quomodo
44Curſ{us}. fortitudo hominis ſcietur? MECHA. Videbis quantum ponderis in
55Robur. bilance una, poſit{us} homo per attr actionem alteri{us} uacuæ bilancis ad
66Fortitudo. æqualit atem leuare poßit. deinde hui{us} hominis pond{us} de pondere
eleuato defalcabis, quod ſuperest ex grauitate, fortitudinis hominis
proportionatur. PHILO. Sic etiam ſpirit{us} hominis ponder aripoſ-
77Spirit{us}. ſet. MECHA. Aliud est pond{us} hominis attr ahentis & tenentis an-
helitum, aliud expir antis, & aliud uiui, & aliud mortui: & ſic in omni
b{us} animalib{us}. Vnde pulchrum eſſet h{as} differenti{as} habere annota-
t{as} in diuerſis animalib{us}, & diuerſis hominib{us}, et diuerſis hominum
ætatib{us}: ut ad pond{us} ſpirituum uitaliũ coniectura aſcendere poſſet.
PHILO. Nonne calorem & frig{us}, ſiccitatem & humiditatem tem-
88Calor. poris, poſſem{us} tali modo uenari? MECHA. Poſſem{us} certe. Nam ſi
99Frigut. notaueris pond{us} aquæ tempore gelu ante congelationem & poſt, ua-
rium reperies. glaciem enim cum uide{as} ſupra aquam natare, ſcis eam
aqua leuiorem. unde ſecundum frigoris intenſitatem. maior est ponde
ris uariatio. Sic etiam ſi tempore caloris aquam expoſueris aëri, pon-
d{us} ſecundum temp{us} uariatur. Aut ſi lignum uiride põder aueris, &
poſt temp{us} aliquot ei{us} pond{us} mut atum repereris, cognoſces exhoc
frigoris & caloris exceſſum. ſic & humiditatis & ſiccitatis. PHIL.
Nonne & temp{us} diei ponderari ſic poteſt? MECHA. Siaquamex
1010Dies. clepſydra ab ortu ad ortum ſolis ceperis & ponderaueris, iterum flue
re alia die ab ortu feceris, ex proportione ponderis effluxæ aquæ ad
primum pond{us} horam & temp{us} diei ſcire poteris. PHILO. Forte
temp{us} anni. MECHA. Immo ſiper annum ab ortu ad occaſum per
1111Ann{us}. clepſydram omnium dierum not am ſignaueris, poteris & diem men-
ſis & horam dieiconiectur aliter per ſtateram ſemper attingere.
328DE STATICIS EXPERIMENTIS dieb{us} illis quando parua est breuit{as} earundem, uariatio min{us} certæ
11Mot{us} or-
bium. quàm alijs. PHILO. Video tali ingeniouſ ad motum corporum cœ
leſtium pertingipoſſe, ut Nembroth feciſſe & Hipparch{us} ſcripſiſſe
22Nembroth
Hippar-
ch{us}. feruntur. MECHA. Recte ais: licet tunc op{us} ſit diligẽtiratiocinatio-
ne. Nam ſiquis in linea meridionali, ſtella fixa not ata, ex clepſydra
aquam uſ ad ſtellæ reditum colligeret, faceret{qúe} ſimiliter de ſolë ab
ortu ad ortum, hic motum ſolis ad orientem ex diuer ſitate minoritatis
ponderis aquæ mot{us} ſtellæ de linea meridiana uſ ad reditum ad ean-
dem, & motum ſolis de ortu ad ortum reperiret. nam quanto mino@
eſſet, tanto in compar atione ad pond{us} toti{us}, mot{us} minor eſſet in or-
dine ad circulum æquinoctialem, non zodiacum qui ſuper polos mundi
non eſt deſcript{us}, ſed ſuos. Sic ſi quis per eandem ſtellam expeririuel
let quantum ſol mot{us} eſſet in quindecim dieb{us}, hoc eodem modo ex ua
ria diſtantia ort{us} ſolis in ordine ad ſitum ſtellæ in linea meridiana face
re poſſet. puta ſihodie diſtantia ſit{us} ſtellæ in linea ab ortu ſolis in clep
ſydra reperitur in proportione aliqua ad põd{us} aquæ toti{us} reuolutio
nis ſtellæ, et iterum in quindecim dieb{us} alia proportio: ex diuerſitate,
mot{us} reperiretur, et ſemper in æquinoctiali. PHILO. Poteſt ne per
hanc uiam mot{us} in zodiaco reperiri? MECHA. Poteſt certe per mo
tum ſolis de meridie in meridiem, & de oriente ad orientem, & de ori
ente ad occaſum. Ex illis enim differentijs declinatio zodiaci ab æqui-
noctialiattingeretur. PHILO. Quid de uarietate mot{us} qui ex Ec-
33Mot{us} Zo
diaci. centrico dicitur euenire? MECHA. Etille quidem reperietur, quando
per annũ inæqualit{as} in zodiaco in æqualib{us} dieb{us} reperietur. Non
44Eccẽtrici. enim in æquali dierum numero ſol de æquinoctiali per æſtatem mot{us}.
ad æquinoctialem redit, ſicut in hyeme ubi citi{us}. Nam non tot dieb{us}
inueniretur de libra ad arietem, ſicut de ariete ad libram peragraſſe.
Ex qua differentia pateret eccentric{us}, ſiue paruus epicycli circulis, ex
differentia mot{us}. PHILOS. Quid de magnitudine corporis ſolis
55Magnitu-
do ſolis. MECHA. Expondere aquæ fluentis clepſydræ ab initio ort{us} ſolis
in æquinoctiali, quouſ tot{us} ſit ſuper horizontem, in habitudine ad
aquam reuolutionis ſtellæ ſcitur propinqua habitudo magnitudinis cor
poris ſolis ad ſpheram ſuam. Poteſt tamen aliquis alia uia ei{us}
329DIALOGVS. tatẽ uenari in eclypſib{us} ſolarib{us}. PHILOSOPHVS. Quomodo?
MECHANICVS. Motum lunæ experimur eo modo quo ſolis. De-
inde ex eclypſi & motu ei{us} per umbram terræ uenamur magnitudi-
nem lunæ in oràine ad terræ umbram uariam: ex quib{us} mediã conijci
m{us} proportionem eſſe magnitudinis ad terram. Deinde ex motu lunæ
& eclypſi ſolis: uenamur ſolis àterra diſtantiam & magnitudinem,
ſubtili ingenio, coniecturaliter tamen. PHILOSOP. Per ea quæ
narraſti uidetur quòd omnes motuum diuer ſitates at eclypſes lumina
rium, immo omnium planetarum progreßiones, ſtationes, retrograda-
tiones, directiones, eccentricitates{qúe} attingere poſſes eodem & unico
ingenio ſtateræ & clepſydræ. MECHANICVS. Ita & tu facies, ſi
ſubtiliter differenti{as} colligere ſatagis. PHILOSOPHVS. Quid
autem deiudicijs aſtrorum? MECHANICVS. Puto & ex uarieta-
11Eclypſes. te ponderum aquæ uni{us} & alteri{us} anni, & certis alijs differẽtijs pon
22Iudicia
aſtrorum. derum lignorum & hærbarum, at granorum frumenti, poſſe conijce
re futurã fertilitatẽ aut ſterilitatem ex præteritis experimentis citi{us}
33Fertilit {as}
Sterilit{as}
Bella
Peſtis. quàm ex motu aſtrorum. Nam ſi in martio pond{us} reperitur in certo
gradu aquæ & aëris at lignorum, ex terra ſequitur fertilit{as}s. ſiſe-
c{us}, ſequitur ſterilit{as}. aut mediocrit{as}. Sic etiam, de bellis, peſte, & ſi-
milib{us} omnib{us} communib{us}. Et hæc radix eſt, ubide his ſecundis
cauſis iudiciũ ſtellarũ uenamur, ſicuti ex medullarum incrementis &
decremẽtis in animalib{us}, piſcib{us}, & cancris, arborib{us} quo ac iun
cis lunæ ætatem, & per fluxum maris, ei{us} ſitum uenamur. PHILO.
Audiui ex Nili inũdatione et defectu, Aegyptios anni diſpo ſitionẽ præ
uidere. MECHANICVS. Nulla est regio quin ſi aduerteret, conſi-
milia iudicia reperiret, quemadmodum ex pinguedine piſcium et repti
lium in principio hyemis, frig{us} magnum & dur abile conijcim{us}, con-
tra quod, natura ſagax in animalib{us} prouidet. PHILOSOPHVS.
Quid de quæſtionib{us} quæ fiunt aſtrologis, anne tuo ingenio reperiri
44Quæftio-
nes aſtro-
logorum. poſſet æqua ad omnes reſponſio? MECHA. Et ſi nonæqua, poſſet
tamen puto (ut me hic pure probesidiotam) fieri aliqua. quomodo au-
tem conicctura fieripoſſet ad interrogata, inquiſitione magna indiget.
nec est conueniens modus libris inſcribi: licet for taßis reſpondens,
330DE STATICIS EXPERIMENTIS d{us} reſponſionis non poßit colligere, niſi ex pondere interrogationis.
Incitatio etenim, quæſtionem mouentis ad interrogãdum, ex præuiſio-
ne aliqua futurieuent{us}, mota eſſe uidetur. licet unde mot{us} ſit non uide
at. ſicut qui in oculo aliquid ſentit quod non uidet: inueſtigat ab alio, {us}
uideat quia læſit. PHILOSOPHVS. Arbitror te dicere uelle quẽ-
admodũ in rota pythagorica ex uaria combinatione nominis interro-
11Rota py-
thagorica gantis, matris, horæ diei, ac luminis lunæ: traditur mod{us} reſponſaue-
nandi. aut ſicut uates ex ſortib{us} aut lectione caſuali librorum ſybilli-
norum, aut pſalterij, aut domib{us}, uel geomanticis figuris, aut auiune
22Geomãtia garritu, ſeu flammæ ignis flexione, aut relatione tertij, aut aliquo alio
caſuali interuentu, iudicium ſumendum. MECHANICVS. Fuerunt
qui ex collocutione quàm cum interrogante habebant in referendis no
uis, de patriæ diſpoſitione uenabantur indirecte reſponſionem, quaſi
ſpirit{us} impulſiu{us} ſe in colloquijs longiorib{us} manifeſtaret. Sienim ad
triſtia uergeba@t colloquia, talis putabatur rei euent{us}. ſietiam ad læ-
ta, lætus putabatur. Ego autem ad faciem, ueſtes, motum oculorum, for
mam uerborum, at ponderum, ſortem rerum qu{as} iubeo interrogan
tem iter atis ad me deferri uicibus attendens, coniectur {as} formaripoſſe
conijciebam. Precioſiores tamen ab illo, cui quid uerius impræmedita-
te incidit, in quo præſagus quidam ſpiritus loqui uideretur. Arbitror
tamen nec in illa re, artem poßibilem, nec habentem iudicium communi
care poſſe, nec ſapientem circa iſta uacare debere. PHILOSOP.
Optime ais. Refert enim ſanctus Auguſtinus hominem bubulum ſuo
tempore fuiſſe, cuimentium patebant cogitationes, & fures detegebat,
& alia abſcondita patefaciebat miro modo, licet leuißimus fuiſſet &
minime ſapiẽs MECHANICVS. Scio me ſæpe multa prædixiſſe uti
ſpiritus dedit, & cauſam penitus ignorabam. tandem uidere uiſus ſum
graui uiro non licere abſ cauſa loqui, et poſthac ſilui. PHILOSO.
Poſtquàm igitur ſatis de his aſtrorum motibus dictum uidetur? de muſi
cis etiam aliquid adijcito. MECHANICVS. Ad muſicam enim ſta
33Muſica. tica experimenta utilißima ſunt. Nam ex diuerſitate ponderum, cam-
panarum duarum, tonum reſonantium, ſcitur in qua harmoniæ pro-
portione tonus conſiſtat. Sic etiam de fiſtularum pondere, ac aquarum
44Fiſtulæ.
331DIALOGVS. fiſtul{as} implentium: ſcitur proportio diapaſon, diapẽte ac diateſſeron,
atq; omnium harmoniarum qualitercunq; formabilium. Similiter ex
pondere malleorum, ex quorum ictu ſuper incudem aliqua oritur har-
11Mallei. monia, ac guttarum de rupe in ſtagnum ſtillantium uarios phthongos
facientium, & tibiarum ac omnium inſtrumentorum muſicalium, ratio
præciſius ſtatera attingitur. PHILOSOPHVS. Sic & uocum &
22Voces
Cãtilenæ. cantilenarum. MECHANICVS. Immo generaliter omnes harmo-
nicæ concordantiæ: perpondera ſubtilißime inueſtigantur. immo pon-
33Amicitiæ.
Odia. dusrei, est proprie harmonica proportio ex uaria combinatione diucr
ſorum exorta. immo amicitiæ & inimicitiæ animalium & hominum
44Sanitæ.
Acgritu-
do. ciuſdem fpeciei ac mores, & quicquid tale, ex harmonicis concordan-
tijs, & ex contrarijs diſſonantijs pondcratur. Sic & ſanit {as} bominis:
harmonia ponderatur, atq; oppoſito harmoniæ infirmit {as} immo leui-
55Lcaitas.
Grauit{as}.
Prudẽtia.
Simplici-
t{as}. t{as} & grauit{as}, prudentia et ſimplicit {as}, & multa talia: ſi ſubtiliter ad
uertis. PHILOSOPHVS. Quid cenſes de geometria? MECHA.
Arbitror proportiones propinqu{as} circuli & quadrati, & alia omnia
quæ ad differentiam capacitatis fpectant, aptius per pondera quàm ali
ter experiripoſſe. nãſifeceris uas columnare, notæ diametri & altitu
66Geome-
tria. dinis: & aliud cubicum eiuſdẽ diametri & altitudinis: & utrunq; aqua
impleueris & ponder aueris: nota tibierit ex diuer ſitate ponderum in
77Circulus
quadratũ
& aliæ ſi-
guræ. ſcripti quadrati ad circulum cui inſcribitur proportio. & per hoc pro
pinqua coniectura nota erit circuli quadratura, & quicquid circahoc
ſcire cupis. Sic ſidu{as} receperis lamin{as} penitus æquales, & unam in
orbem flexeris u{as} columnare efficiendo, & aliam in quadr atum u{as}
88Vaſa.
Machinæ. cubicum conſtituendo, & aqua uaſa ipſa impleueris, ſcies ex diffeen-
tia ponderum differentiam capacitatis circuli, & quadrati, æqualis pe
ripheriæ. Ita ſi plures tales lamin{as} habueris, poteris in trigono, pen-
tagono, hexagono, & ita deinceps capacitatis diffeerẽti{as} inueſtigare.
Similiter pondere peruenire poteris ad artem capacitatum uaſorum
qualiumcunq; figurarum, ac ad inſtrumenta menſur andi & ponderan
di. quomodo ſtateræ fiant, quomodo una libra eleuat mille per diſtanti-
am à centro, & uarium deſcenſum rectiorem & curuiorem, ac quomo
do omnia ſubtilia nauium inſtrumenta ac macbinarum fieri debeant.
332DE STATICIS EXPERI. DIALO.
Vnde arbitror bãcſtaticam experientiam ad omnia geometrica peruti
lem eſſe. Potes & ponderare ſiuis, & ſi paulo es curioſior, numerum
capillorum, frondium, granorum, arenarum unius modij & quarum-
11Capilli.
Frondes.
Grana.
Arenæ. cunq; rerum, ſi in exigua quantitate pon{as} in ſtatera, & notes põdus,
& numeresilla. Deinde totum ponderes. Ex proportione totius pon-
deris ad partem, proportionem agnoſces numeri ad numerum ueriſimi
liconiectura & propinquitate. PHILOSOPHVS. Satis nunc ex-
planaſticauſ{as}, cur rerum pondera opt{as} per ſtateram capi, et ſeria-
tim & multipliciter conſcribi. namq; ueriſimile est librũ illum
utilißimum fore, atq; apud magnos ſollicitãdum eſſe, utin
diuerſis prouincijs cõſignentur & comportentur
in unũ, ut ad multa nobis abſcondita facilius
perducamur. ego quoq; non ceſſabo
ut fiat, ubiuis gẽtium prome
uere. MECH. Sime
am{as} diligens
eſto, &
uale.
90[Figure 90]
333
SEXTI IVLII
FRONTINI VIRI CONSVLA-
ris, de Aquæductib{us} urbis Romæ,
LIBER PRIMVS.
CVM OMNIS RES AB IMPE-
ratore delegata intentiorem exigat curam,
& me ſeu natur alis ſolicitudo, ſeu fides ſe-
11Naturalis
ſolicitudo. dula non ad diligentiam modo, uerũ ad amo
rem quoq́; commiſſæ inſtigent, ſitque mihi
nunc ab Nerua Auguſto, neſcio diligẽtiore
an amantiore Reip. Imperatore, aquarum
iniunctum officium, tum ad uſum, tum ad
ſalubritatem, aq; etiam ad ſecuritatem urbis pertinens, adminiſtratum
per principes ſemper ciuitatis noſtræ uiros, primum ac potißimum exi
ſtimo, ſicut in cæter is negocijs inſtitueram, noſce quod ſuſcepi. Neque
enim ullum omnis act{us} certi{us} ſundamentum crediderim, quàm quæ
22Fundamẽ
tum. facienda quæq́; uitanda ſint poſſe decernere. Nam quid uiro taminde-
corum & intolerabile, quàm delegatum officium ex adiutorum agere
33Delegatũ
op{us} ex
alijs agere præceptis, quod fierineceſſe est, quoties imperitia præceßit ei{us} cui de-
cernitur, uſ{us} quor um & ſi neceſſariæ partes ſunt, tamen ad miniſteri
um ut man{us} quædam & inſtrumentum agentis, eſſe debent. Quapro
pter ea quæ ad uniuerſam rem pertinentia contr abere potui, more iam
per multa mihi officia ſeruato, in ordinem & uelut in corp{us} deducta
in hunc Commentarium contuli, quem pro formula adminiſtrationis re
fpicere poſſem. In alijs autem libris, quos poſt experimenta & uſum
compoſui, antecedentium res acta est, in hoc uero & in ſequentium,
cui{us} fortaſſe pertinebit & ad ſucceſſorem utilit{as}. Sed cum inter ini-
tia adminiſtr ationis meæ ſcript{us} ſit, in primis ad me am inſtitutionem
regulamq́; proficiet, ac ne quid ad toti{us} rei pertinens notitiam præter-
miſiſſe uidear, nomina primum aquarum, quæ in urbem Romam influ-
44Aquæ quæ
Romæ
ſunt. unt ponam, tum per quos quæq; earum, & quib{us} conſulib{us}, et quoto
poſt urbem conditam anno perductæ ſint, deinde quib{us} ex locis &
334SEXTI IVLII FRONTINI DE quoto miliario duci cœpiſſent, quantum ſubterr aneo riuo, quantum
ſubſtructione, quantum opere arcuato, poſtea, altitudinem, cui{us}q́; mo
dulorumq́; rationem & ab illis erogationes quantum extra urbem,
quantum intra quisq́; mod{us} cuiq́; regioni pro ſuo modulo unaquæq́;
aquarum ſeruiat, quot caſtella publica priuataq́; ſint, & ex his, quan-
tum pubilcis operib{us}, quãtum munerib{us} ita enim cultiores appellant,
quantum lacub{us}, quantum nomine Cæſaris, quãtum priuatorum uſui
beneficio principis detur. quòd i{us} tuendarum ſit earũ, qua cõtumaces
afficiat pœna, lege, Senat{us} conſultis, & mãdtais principum irrogata.
AB Vrbe condita per annos. ccccxli. cõtenti fuerunt Romant uſu
aquarum, qu{as} aut ex Tyberi, aut ex puteis, aut ex fontib{us} hau
riebant, Fontium memoria cum ſanctitate adhuc extat, & colitur. Salu
britatem enim ægris corporib{us} afferre creduntur, ſicut. C. Amara-
n{us} Apollinaris meminit. Nunc autem in urbem influunt aquæ Appia,
11Nomima
aquarum.
Appia
aqua. Anio uet{us}, Martia, Tepula, Iulia, Virgo, Alſietina quæ eadem uocatur
Auguſta, Claudia, Anio nou{us}, Appia. M. Valerio maximo. P. Decio
murena. COSS. anno. xx. poſt initium Samnitici belli induct a est ab
Appio Claudio Craſſo cenſore, culipoſtea Cæco fuit cognomen, qui &
uiam Appiam à porta Capena uſq; ad urbẽ Capuam muniendam cura
uit. Collegam habuit. C. Fabium, cui ob inquiſtt{as} ei{us} aquæ uen{as}, Ve
22Fabius Ve
nox. nocis cognomen datum est. Sed is quia intra annum & ſex menſes de-
cept{us} à collega tanquàm idem facturo abdicauit ſe à cenſura, nomen
aquæ ad Appij tantum honorem pertinuit, qui multis tergiuerſationi-
b{us} extraxiſſe cenſurã traditur, donec & uiam et hui{us} aquæ ductũ con
ſummaret. Concipitur Appia in agro Lucullano uia Præneſtina, inter
miliarium. vi & . viij. diuerticulo ſiniſtrorſ{us}. paſſuũ. dcclxxx. Duct{us}
ei{us} habet longitudinẽ à capite uſq; ad Salin{as}, qui loc{us} est ad portam
Trigeminam paſſuum undecim milium centum nonaginta, ſubterr aneo
riuo paſſuum undecim milium centum triginta, ſubſtructione & ſupra
terram opere arenato proxime ad portam Capenam paſſuum. lx. lun-
gitur ei ad Anionem ueterem in confinio hortorum Torquatinorum.
Alſietinæ Auguſtæ ramum ab miliario *** in ſupplementum ei{us}
addito cognomento decem gemellorum. Hicuia Præneſtina ad
335AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I. ad miliarium ſextum diuerticulo ſiniſtrorſ{us} paſſuum. dcccclxxx. pro-
kime uiam Collatiam accipit fontem, cui{us} duct{us} uſ adgemellos ef-
ficit riuo ſubterraneo paſſuum. 6. mil. ccclxxx. Incipit diſtribui Vet{us}
11Anìoue-
t{us}. Anio uico Publicij ad portam Trigeminã, quiloc{us} Salinæ appellan-
tur, poſt annos. xl. quàm Appia perducta est anno ab urbecondita.
22Salinæ. cccclxxxix. M. Curi{us} Dentat{us}, qui cenſur am cũ. L. Papirio curſore
geßit anionis quinunc dicitur uet{us}, aquam perducendam in urbem cx
mannubijs de Pyrrho captis cur auit, Spurio. Garbilio. L. Papirio.
COSS. Item poſt biennium deinde actum est in ſenatu de conſummẽdo
ci{us} aquæ opere. Itaque poſt annum nonum Minuti{us} Prætor edidit edi
ctum. Tum ex ſenatuſcõſulto Duumuiri aquæ perducendæ creati, Curi
{us} & Fului{us} Flacc{us} locauer ant. Curi{us} intra quintum diem quàm erat
Duumuir creat{us} deceßit. gloria perductæ pertinuit ad Fuluium. Conci
pitur Anio uet{us} ſupra Tibur. xx. miliario extra portã Raranam, ubi
partim in Tyburtinum diſtribuitur uſum. Duct{us} ei{us} habet longitudi-
nem ita exigente libr amento paſſuum. xlij. milium. ex eo riu{us} est
ſubterrane{us} paſſuum. xliij. milium. ccxcyij. Subſtructio ſupra
terram paſſuum. dccij. Vigeſimo primo anno. poſt annos. cxxvij.
id est, anno ab urbe condita. dcyiij. Seruio Sulpitio Galba &
L. Aurelio Cotta COSS. cum Appiæ Anionisq́; duct{us} uetuſtate quaſ-
ſatipriuatorum etiam fraudib{us} interciperentur, datum est à ſenatu
negocium. M. Titio, quitum Prætor inter ciues & peregrinos i{us} dice
bat, eorum ductuum reficiendorum & uindicandorum. & quoniam
incrementum urbis exigere uidebatur ampliorem modum aquæ eidem
mandatum à Senatu est ut curaret quaten{us} aliis aqu{as} poſſet in urbẽ
perduceret & ampliores duct{us} faceret Reipub. cauſa tertio miliario
opera fabrorũduxit, cui ab authore Martiæ nomẽ est. Legim{us} apud
33Marti@
aqua. Feneſtellam in hæc opera Marco decretum ſeſtertium. IIII & octin-
genta, ſed quoniam ad conſummendum negocium non ſufficiebat, ’ſta-
tuit Senat{us} Prætur am in alterum annum prorogari. Eodẽ tempore
Decemuiridum alijs ex cauſis libros Sybilinos inſpiciũt inueniſſe dicun
tur nõ eſſe aquam Martiam, ſed Anienem, de hoc enim conſtanti{us} tra
ditur in Capitolium perducẽdam, deq́; care in Senatu à Lepido pro
336SEXTI IVLII FRONTINI DE legauerba faciente, actũ Apppio Clau. Q. Cecilio. COSS. eandem{qúe}
poſt annum tertium à. L. Lentulo retractatam, C. Lælio, Qu. Serui-
lio COSS. ſedutroq; tempore uiciſſe gratiam Marci Titij, atq; ita eſſe
in Capitolium aquã perductam. Concipitur Martia uia Valeria ad mi-
liarium. xxxiij. diuerticulo euntib{us} ab urbe Roma dextrorſ{us} milium
paſſuum trium uilla Sublacenſi, atq; ſub Nerone principe primum ſtra
ta ad miliarium trigeſimumoctauum ſiniſtrorſ{us} intra ſpacium paſſu-
um ducentorum finita ſubſtructionib{us} penè ſtatim ſtagnino colore
præuiridi. Duct{us} ei{us} habet longitudinem à capite ad urbem paſſuum
lx. milium. dccx. & ſemis. Riuo ſubterraneo paſſuum. liiij. milium. cc-
lxvij. ſemis, Opere ſupraterram paſſuũ. vij. miliũ. ccccxliij. Eolon-
gi{us} ab urbe plurib{us} locis priuatis & publicis et. D. uallis opere ar-
cuato paſſuum. cccclxiij. propi{us} urbem à ſeptimo miliario ſubſtru-
ctione paſſuum. clxxxviij. Reliquo opere arcuato paſſuum. vi. mili-
um. cccclxx. Cn. Seruili{us} Cepio & L. Caßi{us} Longin{us}, qui Rauilla
appellat{us} est, Cenſores, anno poſt urbẽ conditam. dcxxvij. M. Plau-
tio Hipſapone. Ful. Flacco Conſulib{us} aquam quæ uocatur Tepula ex
11Tepula
aqua. agro Lucullano, quem quidã Tuſculanũ credunt Romã & in Capitoli-
um adducendãcurauerũt. Tepula concipitur uia Latina ad. xi. miliari
um diuerticulo euntibus ab Roma dextrorſus milium paſſuum duum,
inde riuo ſuo in Vrbem perducebatur Iuliæ poſt mixta, Nam Agrippa
ædilis poſt primum conſulatum Imperatore Cæſare Auguſto. M. Le-
lio Volcatio COSS. anno poſt urbem conditam. dccxix. ad miliarium
ab urbe. xij. uia Latina euntibus ab Roma dextror ſus milium paſſuum.
xij. alterius{qúe} propri{as} uires collegit & Tepulæ riuum intercepit, ac-
quiſitæ{qúe} ab inuentore nomen Iuliæ est datum. Ita tamen diuiſa eroga-
tione ut maneret Tepulæ appellatio. Ductus Iuliæ efficit longitudinem
22Iulia aqua paſſuum xv. milium. ccccxxvi. Opere ſupra terram paſſuũ. vij. mili-
um ex eo in proximis urbis locis à. vij. miliario ſubſtructione paſſuum
dxxviij. Reliquo opere arcuato paſſuum. vi milium. cccclxxij. Præter
caput Iuliæ transfluit aqua quæ uocatur Crabra. Hanc Agrippa emi-
33Crabra. ſit, ſeu quia uſum improbauerat, ſeu quia Tuſculanis poſſeſſorib{us} relin
quendam credebat. Ea namque eſt quam omnes uillæ tractus eius
337AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I. uicem indies, modulosq́; certos diſpenſatam accipiunt, ſednon cadem
moderatione. Aquarij noſtri partẽ maximã ei{us} ſemper in ſupplemen
tũ Iuliæ uindicauerunt, nec ut Iuliã augerent, quã hauriebant largiẽdo
compẽdij ſui gratia. Excluſaergo est Crabra et tota iuſſu Imperatoris
reddita Tuſculanis, quinunc forſitãnõ ſine admiratione eã ſumũt, igna
ricui{us} cauſa in ſolitam abundantiã habeant, Iulia autem reuocatis de-
riuationib{us} per qu{as} ſubripiebatur modum ſuum, quàmuis not abili ſic
citate ſeruauit. Eodẽ anno Agrippa duct{us} Appiæ Anienis Martiæ pe-
nè delapſos reſtituit, & ſingulari cura complurib{us} ſaliẽtib{us} aquis in-
ſtruxit urbem. Idem cũ iam tertiũ conſulfuiſſet. C. Sentio. Sp. Lucre-
tio COSS. poſt annum. xiij. quàm Iuliam deduxer at Virginẽ in agro
11Virgo
aqua. quo Lucullano collectam Romam perduxit. Dies quo primum in ur
bem reſponderit. v. iduum Iunij inuenitur Virgo appellata. quòd quæ-
rentib{us} aquam militib{us} puella uirguncula quaſdam uen{as} mõſtrauit,
qu{as} ſecuti qui foder ant ingentem aquæ modum inuenerunt. Aedicula
fonti appoſita hanc uirginem pictura oſtẽdit. Concipitur ergo uia Col-
latia ad miliarium octauum paluſtrib{us} locis, Signino circuniecto con-
tinendarum ſcaturiginum cauſa. Adiuuat{us} ex complurib{us} alijs ac-
quiſitionib{us} uenit per longitudinem paſſuum. xiiij. milium. cv. exeo
riuo ſubterraneo paſſuum. xi. milium. dccclxv. ſupraterrã per paſſ{us}
Mccxl. ex eo ſubſtructione riuorum locis complurib{us} paſſuum. dxl.
opere arcuato paſſuum. dcc. acquiſitionũ duct{us} riui ſubterranei effi-
ciunt paſſ{us}. Mccccv. Quæ ratio mouerit Auguſtum prouidẽtißimum
principem producendi Alſietinam aquam, quæ uocatur Auguſta, non
22Alſietina
inſalubris ſatis perſpicio nulli{us} gratiæ, immo & parum ſalubrem & nuſquàm
in uſ{us} populi fluẽtem, niſi forte cum op{us} Naumachiæ aggrederetur,
ne quid ſalubriorib{us} aquis detraheret, hanc proprio opere perduxit.
& quod Naumachiæ cœperat ſupereſſe hortis ſubiacẽtib{us} et priuato
rum uſib{us} adirrigandum conceßit. Solet tamen ex ea in tranſtiberina
regione quotiens pontes reficiuntur & à citeriore ripa aquæ ceſſant
exneceßitate in ſubſidium publicorum ſalientium dari. Concipitur ex
lacu Alſietino uia Claudia miliario. xiiij. diuerticulo dextror ſ{us} paſſu
um. vi. miliũ D. Duct{us} ei{us} efficit longitudinem paſſuũ
338SEXTI IVLII FRONTINI DE milium ſeptuaginta duorum opere arcuato. paſſuum. CCCL VIII
Idem Auguſt{us} in ſupplementum Martiæ quotiens ſiccitates egerent
auxilio aliam aquam eiuſdem bonitatis opere ſubterraneo perduxit
uſq; ad Martiæ riuum quæ abinuentore appellatur Auguſta. Naſcitur
11Auguſta
aqua. ultra fontem Martiæ cui{us} duct{us} donec Martiæ accedat efficit paſſ{us}
dccc. Poſthos. C. Cæſar, qui Tiberio ſucceßit, cum parum & publicis
uſib{us} & priuatis uoluptatib{us}. vij. duct{us} aquarũ ſufficere uideren
tur, altero imperij ſuianno. M. Aquilio Iuliano. P. Nonio aſprenate.
COSS. anno urbis conditæ. dccxc. duos duct{us} inchoauit, quod op{us}
Claudi{us} magnificentißime conſummauit, dedicauit{qúe} Sulla & Tutiano
COSS. anno poſt urbem conditam. dccc. Sexto kalendarum Augu-
ſtarum. Alterinomen quod ex fontib{us} Cerulo & Curtio perduceba-
tur, Claudiæ datum, hæc bonitate proxima Martiæ. Alter a quoniam
22Claudia
aqua. duæ Anienis aquæ in urbẽ fluere cœperant. ut facili{us} appellationib{us}
dignoſcerẽtur, Anio nou{us} uocaricœpit. & quòd ill{as} omnes præceſſe
rat prior Anio, cognomen eiueteris est adiectum. Claudia concipitur
uia Sublacenſiad miliariũ. xxxviij. diuerticulo ſiniſtrorſ{us} intra paſ-
ſ{us}. ccc. ex fontib{us} duob{us} amplißimis & ſpecioſis cerulo{qúe}, qui à ſi-
militudine appellat{us} est, & Curtio accipit, & eum fontẽ qui uocatur
Albudin{us} tantæ bonitatis, ut Martiæ quo adiutorio quoties op{us} est
ita ſufficiat, ut adiectione ſui nihil ex qualitate ei{us} mutet, Auguſtæ fons
quia Martiam ſibi ſufficere apparebat in Claudiã deriuat{us} est manen
te nihilomin{us} præſidiario in Martiam, utita demum claudiam aquam
adiuuaret Auguſta, ſieam duct{us} Martiæ non caperet. Claudiæ duct{us}
habet lõgitudinem paſſuum. xlvi. miliũ. Exeoriuo ſubterraneo paſſu
um. xxxvi. miliũ. ccxxx. opere ſupraterram paſſuum. x. milium. lxxxi.
ex eo opere arcuato in ſuperiori parte plurib{us} locis paſſuum trium
milium & . lxxvi. & prope urbem à. vij. miliario ſubſtructione riuo-
rum per paſſ{us}. dcix. opere arcuato paſſuum vi. milium. ccccxci. Anio
33Anio no-
u{us}. nou{us} Sublacenſi uia ad miliarium. lxij. in ſuo riuo excipitur ex flumi-
ne quod cum terr {as} cult {as} circum ſe habeat ſoli pinguis, & inderip{as}
ſolutiores, etiã ſine pluuiarum iniuria limoſum & turbulentum fluit,
ideo{qúe} à faucib{us} duct{us} interpoſita eſt piſcina limariaubi inter
339AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.& ſpecum conſiſteret & liquaretur aqua. Sic quo quotiens hymbres
ſuperueniunt turbida peruenit in urbem, Iungitur ei riu{us} hercula-
ne{us} oriens eadem uia ad miliarium. xliij. è regione fontium Claudiæ
11Hercida-
ne{us}riu{us} trans flumen uiam{qúe} natura purißim{us}, ſed mixt{us} gratiam ſplendoris
ſui amittit. Duct{us} Anienis nouiefficit paſſ. lyiij. milia. dcc . ex eo riuo
ſubterraneo paſſ{us}. xlix. milia. ccc. opere ſupra terram paſſ{us}. ix. mil.
cccc. & ex eo ſubſtructionib{us} aut opere arcuato ſuperioriparte pl{us}
rib{us} locis paſſ{us}. xij. mil. dccc. & propi{us} urbem à. vij. miliario ſub
ſtructione riuorum paſſ{us}. dcix. opere arcuato paſſ{us}. vi. milia. cccc-
xci. Hi ſunt arc{us} altißimi ſubleuati in quibuſdam locis. cix. ped. Tot
aquarum tam multis neceſſarijs molib{us}, pyramid{as} uidelicet ocioſ{as}
comparem, aut cætera inertia, ſed fama celebratagræcorũ opera? Non
alienum mihiuiſum eſt longitudines quoqueriuorum cui{us} duct{us} &
per ſpecies operum complecti. Nam cum maxima hui{us} officij pars in
tutela eorum ſit, ſcire præpoſitum oportet quæ maiora impendia exi-
gant. Noſtræ quidem ſolicitudini non ſuffecit ſingula oculis ſubieciſſe.
Sed form{as} quo ductuũ facere cur auimus, ex quibus apparet ubi ual-
les quantæ{qúe}, ubiflumina traijcerentur, ubi montium lateribus ſpecus
appliciti. quanto{qúe} maiorem aßiduam{qúe} perterendi ac muniendiij exi-
gant curam, hinc illa contingit utilit{as}, ut rem ſtatim ueluti in conſpectu
habere poßimus, & deliber are tanquàm aßiſtentes. Aquæ omnes diuer
ſa in urbem libra proueniunt. Inde fit, ut quædam altioribus locis ſerui
ant, & quædam ire enitiin eminentiora non poßint, nã & colles ſi ſint
propter frequentiam incendiorũ ruderibus excreuerunt. Qùin enim
22Altitudi-
nes ductu-
um. ſunt ductuum altitudines, quarum duæ in omnem partem urbis attollun
tur, ſed ex reliquis aliæ maiore, aliæ leuiore præſſur a coguntur. Altiſ-
ſimus Anio est nouus, proxima Claudia, tertium locum tenet Iulia, quar
tum Tepula, dehinc Martia, quæ capite etiam Claudiæ libram æquat,
Sed ueteres humiliore directura perduxerunt ſiue nondum ſubtili ex-
plorata arte librandi, ſeu quia ex induſtria infra terram aqu{as}merge-
bant, ne facile ab hoſtibus inter ciperentur cum frequentia adhuc con-
tra Italicos bella gererẽtur. Iamtamẽ quibuſdãlocis ſicubi ductus uetu
ſtate dilapſus est omiſſo circuitu ſubterr aneo uallis tract{us},
340SEXTI IVLII FRONTINI DE cauſa ſubſtructionib{us}, arcuationibus{qúe} traijciũtur. Sextũ tenet libræ
locum Anio uetus ſimiliter ſuffecturus & altioribus locis urbis ſicubi
uallium ſubmiſſarum{qúe} regionum conditio exigit ſubſtructionibus arcu
ationibus{qúe} ueteres exigentur. Sequitur huius librã Virgo. deinde Ap
pia, quæ cum ex urbano agro perducerẽtur, non in tantum altitudinis
erigi potuerunt. Omnibus humilior Alſietina est, quæ tranſtiberinære
gioni & maxime ſubiacẽtibus locis ſeruit. Ex his uia Latina, ſex intra
vij. miliarium contentis piſcinis excipiuntur, ubi quaſi reſpir ante riuo
rum curſu limum deponunt. Modus quo earum menſuris ibidem poſi
11Limum de
ponunt. tis initur. Vna autem Iulia, Martia quo, quæ, Tepula intercepta, ſi-
cut ſupra demonſtr auimus, riuo Iuliæ acceſſer at. nunc à piſcina eiuſdẽ
Iuliæ modum accipit, ac proprio canali & nomine uenit. & à piſcinis
in eoſdem arcus recipiuntur, ſummus ijs est Iuliæ, inferior Tepulæ, de-
inde Martiæ quæ ad libram collis uiminalis coniungitur intra ***
euntes ad uiminalem uſ portam deueniunt, ubirurſus emergunt. Pri-
us tamen pars Iuliæ ad ſpem ueterem excepta caſtellis. cclij. montis uſi
bus diffunditur. Martia autem parte ſui poſt hortos pallantianos in ri-
uum quiuocatur Herculaneus deijcit ſe per Cœliũ. Ductus ipſius mon
tis uſibus, nihil ut inferior ſubminiſtrans initur ſupra portã Capenam,
Anio nouus cum Claudia a piſcinis in altiores arcus recipiuntur ita ut
ſuperior ſit Anio. Finiuntur arcus eorũ poſt hortos Pallantianos, inde
in uſum urbis fiſtulis deducuntur partem: tamen ſui Claudia prius in ar
cus qui uocantur Neroniani ad ſpem ueterem transfert. Ii directi per
22Arcus Ne
roniani. Cœlium mõtem iuxt a templum Diui Claudij terminantur. Modũ quem
acceperunt aut circa ipſum mõtem Cœlium, aut in palatiũ Auẽtinum{qúe}
& in tranſtiberinam regionem dimittunt, Anio uetus citra quartum
miliarium intrano *** uiæ qua à Latina in Lauicanam itur arcus
traijcit & ipſe piſcinamhabet inde intra ſecundum miliarium partem
dat in ſpecum quiuocatur Octauianus & peruenit in regionem uiæ no
33Octauia-
nus ſpecus uæ ad hortos Aſinianos, unde per illum tractũ diſtribuitur. Rectus ue-
ro ductus ſecundum ſpem ueterem ueniens intra portam Exquilinam
in altos riuos per urbẽ deducitur, nec Virgo nec Appia nec Alſietina
conceptel{as} i. piſcin{as} habent. Arcus Virginis initium habent ſub
341AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I. tis Lucullanis, finiuntur in campo martio ſecundum frontem ſepto-
rũ. Riu{us} Appiæ ſub Cœlio monte & Auentino act{us} emergit, ut dixi-
m{us}, infra cliuum Publicij Alſi & inde educt{us} est in Naumachiam,
nam ei{us} cauſa uidetrr fact{us}.
QVONIAM authores cui{us}q; aquæ & ætates præterea ordi-
nes & longitudinesriuorum et ordinem libræ perſecut{us} ſum,
non alienum mihiuidetur etiam ſingula ſubijcere et oſten
dere quanta ſit copia, quæ publicis priuatis{qúe} non ſolum uſib{us} & au-
xilijs, uerum etiam uoluptatib{us} ſufficit & per quot caſtella quib{us}{qúe}
regionib{us} deducatur, quantum extraurbem, quantum intraurbem,
& ex eo quantum lacub{us}, quantum munerib{us}, quantum operib{us} pu
blicis, quantum nomine Cæſaris, quantũ priuatis uſib{us} erogetur. Sed
rationis exiſtimo priuſquàm nomina quinariarum centenariarum{qúe} et
cæterorum modulorum, per quos menſura conſtituta est proferam{us}
indicare quæ ſit eorum origo, quæ uires, et quid quæq; appellatio ſigni
ficet, præpoſita{qúe} regula ad quam ratio eorum & initium computatur
oſtendere, quaratione diſcrepantia inuenerim, & quam emendandiui
am ſim ſecut{us}. Aquarum moduli aut ad digitorum, aut ad unciarum
11Aquarum
moduli. menſur am inſtituti ſunt: Digiti in Campania & in pleris Italiæ locis.
Vncia in pupula: ita hæc obſeruãtur. Est autem digit{us} ut conuenit ſex
22Digit{us}. tadecima pars pedis, uncia duodecima. Quemadmodum autem inter
unciã & digitum diuer ſit{as}, ita & ipſi{us} digiti ſimplex obſeruatio non
est, nam ali{us} uocatur quadrat{us}, ali{us} rotund{us}. Quadrat{us} trib{us}
quartiſdecimis ſuis rotundo maior. Rotund{us} trib{us} undecimis ſuis
quadrato minor est, ſcilicet quia anguli deteruntur, poſtea modul{us} nec
33Modul{us}. ab uncia nec ab alterutro digitorum originẽ accipiens induct{us}, ut qui-
dam putant, ab Agrippa, ut alij à plumbarijs per Vitruuium archite-
ctum in uſum urbis excluſis, priorib{us} uenit appellat{us} quinario nomi-
ne. Quiautem Agrippam authorem faciunt, dicunt quòd quinq; anti-
qui moduli exiles & ueluti puncta quib{us} olim aqua cum exigua eſſet
diuidebatur in unam fiſtulam coacti ſunt. Qui Vitruuium & plumba-
rios ab eo quòd plumbea lamina plana quinq; digitorum
342SEXTI IVLIII FRONTINI DE habens circumacta inrotundum hunc fiſtulæ modulum efficiat. Sed
hoc incertum est, quoniam cum cir cumagitur, ſicut interiore parte at-
trahitur, ita per illam quæ for {as} ſpect at extenditur. Maxime probabile
est quinariam dictam à diametro quinq; quadr atum, quæ ratio in ſe-
quentib{us} quoq; modulis uſq; ad uicenariam durat, diametro per ſin-
gulos adie ctione ſingulorum quadr antum creſcente, ut in ſenaria qu-
ſex ſcilicet quadrantes in diametro habet, & ſeptenaria quæ ſeptem,
& deinceps ſimili incremento uſq; ad uicenariam. Omnis autem modu
l{us} collegitur aut à diametro, aut perimetro, aut ex recto menſuræ, ex
quib{us} & capacit{as} apparet. Differentiam unciæ, digitiquadrati, &
digitirotundi, & ipſi{us} quinariæ, ut & facili{us} digno ſcam{us}, utendum
est ſubſtantiæ quinariæ, qui mod{us} & certißi{us}, & maxime
recept{us} est. Vnciæ ergo modul{us} habet diametri digitum unum & tri
entem digiti, capit pluſquàm quinariæ octaua, hoc est, ſeſcuntia, quina-
riæ & ſcripulis trib{us} & beſſe ſcrupuli. Digit{us} quadrat{us} in rotundũ
redact{us} habet diametri, digitum unum & digiti ſeſcuntiam ſextulam,
capit quinariæ dextantem. Digit{us} rotund{us} habet diametridigitum
unum capit quinariæ ſeptuncem, ſemuntiam ſextulam. Cæterum moduli
quia quinaria oriuntur, duob{us} generib{us} incrementum accipiunt, &
unà cum ipſa multiplicatur. i. eodem lumine plures quinariæ includun-
tur. In quib{us} ſecundum adie ctionem quinariarum amplitudo luminis
creſcit. Est autem ferè nunc in uſum, cum plures quinariæ impetratæ
fuerint ne in uijs ſæpi{us} conuulneretur una fiſtula ut excipiantur in ca-
ſtellum, ex quo ſinguli ſuum modum recipiunt. Alterum gen{us} est, quo
ties non ad quinariam neceßitatem fiſtula incrementum capit, ſed
ad diametri ſui men ſuram ſecundum quod & nomen accipit, & capa
citatem ampliat, ut put a quinariam cum adiect{us} est ei ad diametrum
quadrans, ſenarium facit, nec iam in ſolidum capacitatem ampliat. Ca-
pit enim quinariam unam quincuncem ſicilicum & deinceps eademra
tione quadr antib{us} diametro adiectis, ut ſupra dictum eſt creſcũt. ſep
tenaria, octonaria uſq; aduicenariam. Subſequitur ill a ratio quæ con-
ſtat ex numero digitorũ quadratorũ qui area. i. lumine cui{us}q; moduli
continetur, à quib{us} & nomen fiſtulæ accipiunt: nam quæ habet
343AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I. id est, luminis in rotundũ coacti digitos quadratos. xxv, uicenum qui-
num appellatur. Similiter tricenaria & deinceps per incrementum di
gitor um uſq; ad centenum uicenum. In uicenaria fiſtula, quæ in conſi-
nio utri{us}q; rationis poſita eſt, utri{us}q; rationi penè congruit. Nã ha-
bet ſecundũ eam computationem, quæ interiacentib{us} modulis ſeruan-
da est in diametro quadrantes. xx. Cum diametri eiuſdem digiti quinq;
ſint, & ſecundum eorum modulorum rationem qui ſequuntur ad eane
habet digitorum quadratorũ ex gnomonijs. xx. Ratio fiſtularum qui-
nariarum uſq; ad centenum uicenum per omnes modulos ita ſe habet,
ut oſtendim{us} & in omni genere, inita conſtat ſibi. Conuenit & cum
his modulis qui in commentarijs inuictißimi & pijßimi principis poſi
ti & confirmati ſunt. Siue itaq; ratio, ſiue auctorit{as} ſequẽdaest, utri-
que commentariorum moduli præualent: ſed aquarij cum maniſeſtæra
tioni plurib{us} conſentiant in quatuor modul{us} nominauerunt duodena
ria, & uicenaria, & centenaria, & centum uicenum. Duodenariæ qui
dem quòd nec magn{us} error, nec uſ{us} frequens est diametro adiece-
runt digiti ſemunciam ſicilicum capacitati quinariæ & beſſem. Reli-
quis autem trib{us} modul{us} pl{us} deprehenditur Vicenariam exiguio-
rem faciunt diametro digiti ſemiſſe capacitate quinarijs trib{us}, & ſem
uncia quo modulo plerunq; erogatur. Centenaria autem & cente-
numuicenum quib{us} aßidue accipiunt, non minuuntur, ſed augentur.
nec uſu frequens est, diametro adiecerũt trientis beſſem & ſemunciã.
Capacitatiquinari{as}. x. ſemiſſem ſemunciam ſicilicum. Centeno uice-
no diametro adijciunt digitos tres ſeptuncem ſemunciam, capacitati
quinari{as}. lxvi. ſextantem. Ita dum aut uicenariæ qu{as} ſubinde ero-
gant detrahunt, aut centenariæ & centenum uicenum adijciũt, quib{us}
ſemper accipiunt, intercipiuntur in centenaria quinariæ. xxvij. In cen
tumuicenũ quinariæ. lxxxvi. uncia: quod cum ratione approbetur, re
quoq; ipſa manifeſtũ est. Nã pro uicenaria, quam Cæſar pro quinarijs
ſexdecem aßignat nõ pl{us} erogãt quã tredecim, et ex cẽtenaria quã am
pliauerũt æque certũ est illos nõ erogare niſi ad arctiorẽ numerũ, quẽ
Cæſar ſecundũ ſuos cõmentarios cũex quaq; centenaria expleuit quina
ri{as} octoginta unam ſe # . Item ex centenũ uicenũ quinari{as}. xcviij.
344SEXTI IVLII FRONTINI DE tanquàm exhauſto modulo deſinit diſtribuere. In ſumma moduli ſum
xxv. omnes conſentiunt, & rationi, & commentarijs. exceptis ijs qua-
tuor, quos aquarij nominauerũt. Omnia autem quæ menſura continen-
tur certa & immobilia congruere ſibi debent: ita enim uniuer ſitatis ra
tio conſtabit, et quemadmodum uerbigratia ſextarijs ratio ad cyathes,
modij uero, & ad ſextarios & ad cyathos re ſpondent, ita & quinaria
rum multiplicatio in ampliorib{us} modulis ſeruare ſequentiæ ſuæregu-
lam debet, alioqui cum in erogatorio modulo min{us} inuenitur, in accep
torio pl{us} apparet non errorem eſſe, ſed fraudem. # Meminerim{us}
omnem aquam quoties ex erogatorio uenit, intra breue ſpacium in ca
ſtellum cadit non tantum re ſpondere modulo ſuo, ſed etiã exuperare.
Quoties uero exhumiliore, id est, ex minore preſſura longi{us} ducatur
ſegnitiã duct{us} modum quoq; deperdere: ideo ſecundũ hancr ationem,
aut onerandã eſſe erogationem aut reuelandã, Sed & calicis oppoſitio
habet monumentũ & inrectũ, et ad libram collocat{us} ſi modũ ſeruat,
et ad curſum aquæ ſi oppoſit{us} deuexat{us}{qúe} ampli{us} rapit, ad lat{us} au
tẽprætereuntis aquæ conuerſ{us}, & ſupin{us}, nec ad hauſtũ pron{us}, ſe-
gniter exiguum{qúe} ſumit. Est autẽ calix modul{us} æne{us}, quiriuo uel ca-
11Calix. ſtello induitur, huic fiſtulæ applicatur, longitudo ei{us} habere debet digi
tos nõ min{us}. xij. lumẽ, id est capacitatẽ quanta imperata fuerit. Exco
gitat{us} uidetur, quoniam rigor æris difficilior ad flexum non temere
poteſt laxariuel coarctari. Formula modulorũ, qui ſunt omnes. xxv.
ſubiecti quàmuis in uſu. xv. tantum frequentes ſint directa est ad ratio
nem, de qua locuti ſum{us}, emendatis quatuor, quos aquarij nominaue-
rant. Secundum quam fiſtulæ omnes op{us} facientes dirigidebent, aut
ſihæ fiſtulæ manebunt ad quinari{as} quot capitur computari. Quinon
ſunt in uſu moduli in ipſis est adnotatum, & diametritrientem digitum
dico quàm quinariæ ſeſcuntia, & ſcrupulis trib{us}, & beſſe ſcrupuli. Di
git{us} quadr at{us} in longitudine & latitudine æqualis est. Digit{us} qua-
drat{us} in rotundum redact{us} habet diametri digitum unum, & digiti
ſexcuntiam ſextulam. Capit quinariæ dextantem. Digit{us} rotund{us}
habet diametri digitum unum. Capit quinariæ ſeptuncem ſemunciam
ſextulam, fiſtula quinaria diametri digitum unum digitos tres.
345AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I. 3221111. capit quinariã unã Fiſtula ſenaria diametri digitũunũ, ſemis
perimetria digitos quatuor 82 v31111. capit quinarr{as}. ix. 1373. Fiſtu
la ſeptenaria diametri digitum unum 13: ----perimetridigitos ſex, ca
pit quinari{as} *** l. In uſu non est fiſtula octodiametri digitos
duos, perimetridigitos ſex capit, quinari{as} ij. quin. Fiſtula dena-
ria demetri digitos duos & ſemis perimetridigitos ſeptem 3. liiij. ca-
pit quinari{as} quatuor. Fiſtula duodenaria diametridigitos ſex
capit quinari{as} quinq; , in uſunon est, unde est alia apud aquarios habe
bat diametri digitos. 1111 53 v. Capacitatis quinari{as} ſex. Fiſtula qui-
numdenum diametridigitos quatuor. z. perimetridigitos. xij. zl. alia
capit quinari{as} nouem. Fiſtula uicenaria diametridigitos octo. 311.
# capit quinari{as} ſexdecim. apud aquarios habebat diametri digi-
tosocto. # Capacitatis quin{as}. Fiſtula uicenum quinum diame-
tri digitos decem & ſeptem capit quinari{as} uiginti. # In uſunon
est fiſtula tridenaria diametri. vi. # perimetridigitos decem & no-
uem # capit quinari{as} uiginti quatuor. ZZ3. quinq; fiſtu
la tricenij quinum diametri digitos ſex. 3 111. perimetri digitos
# capit quinari{as} uiginti, in uſu non est. Fiſtula quadragenaria diame
tridigitos ſeptem # perimetri digitos. xxij. capit quinari{as}. xxxij.
Fiſtula quadragenumquinum diametri digitos. xij. & . viij. perimetri
digitos. xxxiiij. capit quinari{as}. xxxvi. # octoin uſunon est. Fi-
ſtula quinquagenaria diametridigitos ſeptem. # quin. peri-
metri digitos. xxxi. # iiij. capit quinari{as}. xl. # iiij. Fiſtu-
la quinquagenum quinum diametridigitos. viij. # x. perimetri
digitos. xxvi. # capit quinari{as}. xliiij. # ix. in uſu non
est. Fiſtula ſexagenaria diametridigitos. xxix. # Capit quinari{as}
xlix. vi. Fiſtula ſexagenumquinũ quinaria diametridigitos. ix. 2lij.
perimetri. xxviij. 3. capit quinari{as}. lij. # octoinuſu non est. Fi-
ſtula ſeptuagenaria diametridigitos. ix 223. ſex perimetri. xxix. ca-
pit quinari{as}. lij. 3. ſex. Fiſtula ſeptuagenumquinum diametridigitos
xi. # vi. perimetridigitos. xxx. # capit quinari{as}. xli.
in uſu non est. Fſtula oct ogenaria diametri digitos decem # xij.
perimetridigitos. xxxij. # capit quinari{as}. lxij. Fiſtula octoge-
346SEXTI IVLII FRONTINI DE
numdiametridigitos. x. # perimetridigitos. xxx.
in uſu non est. Fiſtula nonagenaria diametri digitos. x. # x.
perimetri digitos. xxxiij. capit quinari{as}. lxxiij. # iiij. Fiſtula no-
nagenumquinum diametri digitos decem. # S. perimetri digitos
iiij. & # capit quinari{as}. lxxviij. in uſu non est. Fiſtula centenaria dia
metridigitos. xi. # ix. perimetri digitos. xxxij. # capit quinari{as}
lxxxi. apud aquarios habebat diametri digitos. xij. # capacitatis
quinari{as}. xcij. Fiſtula centenum uicenum diametri digitos. xij. perime
tri digitos. xxxviij. capit quinari{as}. lxxxviij. # apud aquarios
habebat diametri digitos. xiij. capacitatis quinari{as}. clxiij. Qui mo-
d{us} duarum centenariarum est.
IVLII FRONTINI DE AQVAE-
DVCTIBVS VRBIS ROMAE.
LIBER SECVNDVS.
PERSECVTVS ed quæ de modulis dici
fuit nece ſſarium. Nunc ponam, quemadmo-
dum quæ aquarum principium, commenta
rijs comprehenſum uſ ad noſtr am cur am
habere uiſa ſit, quantum quæ erogauerit,
deinde quæ ipſi ſcrupuloſa inquiſitione præ
eunte prouidentia optimi, diligentißimique
principis Neruæ inuenerim{us}. Fuerunt er-
go in cõmentarijs in uniuer ſo quinariarũ. xij. milia. dcclv. in erogatio
ne. xiiij. milia. xviij. pl{us} in diſtributione quã in accepto computaban-
tur, quinariæ. Mcclxiij. Hui{us} reiadmiratio, cum præcipuum officij
op{us} in exploranda fide aquarum, at copia crederem, non mediocri-
ter me conuertit ad ſcrutandum quemadmodum ampli{us} erogaretur
quàm in patrimonio, ut ita dicam, eſſet. Ante omnia it a capita ductu-
um metiri aggreſſ{us} ſum, ſed longe. i. circiter quinarijs. x. milib{us} am-
pliorem, quã in cõmentarijs modũ inueni, ut per ſingul{as} demõſtrabo.
347AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.
APPIAE in commentarijs aſcript{us} est mod{us} quinariarum
dccc. uniuſcui{us}que ad caput inuenirimenſur a non potuit, quo-
niam ex duob{us} riuis conſtat. Ad gemell{as} tamẽ, quiloc{us} intra ſpem ue
terem ubi iungitur cum ramo Auguſtæ, inueni altitudinem aquæ
pedes quin, latitudinem aquæ pedis uni{us} & dodrantis. Fiunt areæ
pedes octo & dodrans, centenariæ. xxij. & quadr agenariæ quæ effici
unt quinari{as}. Mdccccxxv. ampli{us} quàm in commentarijs habent qui
nari{as}. dcccclxxxiij. erogabat quinari{as}. dcciiij. min{us} quãin commen
tarijs aſcribitur quinarijs. cxxxvij. & adhuc min{us} quàm ad gemell{as}
menſur areſpondet quinarijs. Mcxxi. Intercidit tamen aliquantum
ex duct{us} uitio, quicum ſit depreßior non facile manationes oſtendit
qu{as} eiineſſe exeo apparet, quòd in pleris urbis partib{us} præbita
aqua obſeruatur, id´ quòd ex eo manat, ſed et quaſdã fiſtul{as} intra ur-
bem inuent{as} deprehendim{us}. Extra urbem autem propter præſſur am
libræ quæ fit cis terr am adcaput pedib{us}. L. nullam accipit iniuriam, ſi
cut in ueni. Anioni ueteri aſcript{us} est mod{us} in commentarijs quinari
arũ. Mccccxxi. ad caput inueni. iiij. milia. cccxcyiij. præter eum mo-
dum qui in proprium ductum Tiburtinum deriuatur. Amplius in com-
mentarijs est quinarijs duobus milibus, quæ erogabantur antequàm ad
piſcinam perueniret quinariæ ducentæ ſexagintaduæ. Modus in piſci-
na quæ per menſur {as} poſit{as} initur efficit quinari{as} duo milia tricen-
t{as} ſexaginta du{as}. Inter cidebant ergo inter caput & piſcinam quina-
riæ. Mdcclxxiiij. erogabat poſt piſcinam quinari{as}. Mcccxlviij. am-
pli{us} quàm iij commentarijs conceptionis modum ſignificari diximus
quinarijs. lxiij. minus quàm recipi in ductum poteſt. Nam poſuimus
quinari{as}. Mxiiij. ſumma quæ inter caput & piſcinam, & poſt piſci-
nam intercidebat quinariarum. ij. milium. dcclxxxviij. quod errore
menſuræ fieri ſuſpicarer, niſi inueniſſem ubi auerterentur mille. clxij.
Martiæ in commentarijs aſcriptus est modus quinariarum duum mili-
um centumſexagintaduarum. Adcaput menſus inueni quinari{as} qua-
tuor milia ſexcent {as} nonaginta, amplius quàm in commentarijs est qui
narijs duobus milibus quingentis uigintiocto. Erogabantur antequàm
ad piſcinam perueniret quinariæ, xcv. & dabãtur in adiutorium
348SEXTI IVLII FRONTINI DE pulæ quinariæ. xcij. Item Anioni quinariæ. clxiiij. Summa quæ erogaba
tur ante piſcinam quinariæ. cccli. Modus qui in piſcinam menſuris po-
ſitis initur cum eo qui circa piſcinæ ductum eodem canali in arcu exci-
pitur, efficit quinari{as}. ij. milia. dccccxliiij. Summa quæ aut erogatur
ante piſcinam aut in arcu recipitur quinariarum. iij. milium. ccxcv. am
plius quàm in conceptis commentariorum poſitum est quinarijs. Mc.
xxiij. minus quã menſuræ ad caput actæ efficiunt quinarijs. Mcccxcv.
Erogabat poſt piſcinam quinari{as}. Mdcccxl. minus quàm in commenta
rijs conceptionis ſignificaridiximus quinarijs. ccxxvij. minus quàm ex
piſcina in arcus recipiuntur, ſunt quinariæ. Mciiij. Summa utra quæ
intercidebant aut inter caput & piſcinam, aut poſt piſcinam quinaria-
rum duum milium quingentarum, qu{as} ſicut in cæteris pluribus locis
intercipi deprehendimus. Non enim e{as} ceſſare manifeſtum est, etiam
ex hoc eo quod è capite præter eam menſur am quam nos comprehen-
diſſe capacitate duct{us} poſuim{us} effunduntur ampli{us}. ccc. quinariæ.
Tepulæ in commentarijs aſcript{us} est mod{us} quinariarum quadringen
tarum. Hui{us} aquæ fontes nulli ſunt, uenis quibuſdam conſtabat, quæ
interceptæ ſunt in Iulia. Caput ergo ei{us} obſeruãdũ est à piſcina Iuliæ.
Ex ea enim primũ accipit quinari{as}. cxc. deinde ſtatim ex Martia qui-
nari{as}. xcij. Præterea ex Anione nouo ad hortos Epaphrodicianos qui
nari{as}. clxiij. Fiunt omnes quinariæ. ccccxlv. ampli{us} quàm in com-
mentarijs quinarijs. xlv. quæ inde erogantur, nec comparent. Iuliæ in
commentarijs aſcript{us} est mod{us} quinariarum. dcxlix. ad caput men-
ſurairinon potuie, quoniam ex plurib{us} acquiſitionib{us} conſtat, & ad
ſextum ab urbe miliarium uniuer ſa in piſcinam recipitur, ubimod{us}
ei{us} manifeſtis menſuris efficit quinari{as}. Mccvi. ampli{us} quàm in com
mentarijs quinarijs. dliij. Præterea accepit prope urbem poſt hortos
Pallantianos ex Claudia quinari{as}. clxij. Est omne Iuliæ in acceptis qui
nariæ. Mccclxviij. ex eo dat in Tepulam quinari{as}. cxc. Erogat ſuo
nomine. dccciij. fiunt qu{as} erogat quinariæ, dccccxciij. ampli{us} quàm
in commentarijs habet quinari{as}. cccxliij. min{us} quã in piſcina habere
poſuim{us}. cxxiij. qu{as} ipſ{as} apud eos qui ſine beneficijs Principis uſur-
pabant deprehendim{us}. Virgini in commentarijs aſcript{us} est
349AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. quinariarũ. dcclij. min{us}. Menſura ad caput inuenirinõ potuit, quoniã
ex plurib{us} acquiſitionib{us} conſtat, et lenioreriuo intr at prope urbem
ad miliariũ ſeptimũ in agrum, quinunc est cer oni commodiubi uelocio
rẽcurſum habet. Menſurã egi, quæ efficit quinariarum duo milia. diiij.
ampli{us} quã in cõmentarijs quinarijs mille. dcclij. Omnib{us} approba-
tio noſtra expeditißima est. Erogant enim omnes qu{as} menſura depre
hendim{us} ad duo milia. diiij. Aſietinæ conceptionis mod{us} nec in com-
mentarijs aſcript{us} est, nec in re præſenticert{us} inueniri potuit, cũ ex
lacu Alſietino, et deinde circa care {as} ex ſabbatino, quantũ aquarij tem
perauerũt, habet nõ pl{us} quinarijis duob{us} milib{us}. Claudia abũdãtior
alijs maxime iniuriæ expoſita est. In cõmentarijs habet non pl{us} quina
rijs duob{us} milib{us} octingẽtis quinquagintaquin, cũ ad caput inuene-
rim quinari{as}. iiij. milia. dcvij. ampli{us} quàm in commentarijs mille.
dcclij. Adeò autem noſtra certior est menſura, ut ad ſeptimum ab urbe
miliariũ, in piſcina ubi indubit at æ menſuræ ſunt, inueniam{us} quinaria-
rũ tria milia. cccxij. pl{us} quàm in commentarijs. cccclvij. quamuis &
ex beneficijs ante piſcinam eroget, & plurimũ ſubtrahi deprehenderi-
m{us}, ideo quod min{us} inueniatur, quàm reuera eſſe debeant quinarijs
mille. ccxcv. & circa erogationem fra{us} apparet, quod ne ad com-
mentariorum fidem, ne ad e{as} qu{as} ad caput egim{us} menſur {as}, ne
adill{as} ſaltem piſcin{as} poſt tot iniuri{as} conuenit: Solæ enim quinariæ
mille. dccl. erogantur min{us} quàm commentariorum ratio dat quina-
rijs mille. cv. min{us} autem quam menſuræ ad caput facte demonſtraue
runt quinarijs duob{us} milib{us}. dccclvij. min{us} etiam quàm in piſcina
inuenit quinarijs mille. dlxij. Ita cum ſyncera in urbem proprio riuo
perueniret, in urbe miſcebatur cum Aniene nouo, ut confuſione facta,
& conceptio earum, & erogatio eſſet obſcurior. Quod ſi qui forte me
acquiſitionum menſuris blandiri putant admonendiſunt Curtiũ, et Cæ-
ruleum fontes aquæ Claudiæ ſufficere ad præſtand{as} ductui ſuo quina-
ri{as} qu{as} ſignificaui. iiij. milium. dcvij. ut præterea mille. dc. effundan
tur. Nec eo infici{as} quinea quæ ſuperfluunt non ſint proprie horũ fon
tium. Capiuntur enim ex Auguſta, quæ inuenta in Martiæ ſupplemen-
tum, dum illa non indiget adiecim{us} fontib{us} Claudiæ, quãuis ne
350SEXTI IVLII FRONT INI DE quidem duct{us} omnem aquam recipiat. ANIO nou{us} in commenta-
rijs habere ponebatur quinari{as}. iij. milium. cclxiij. menſ{us} ad caput
reperi quinari{as}. iiij. milium. dccxxxviij. ampli{us} quàm in conceptelis
commentarior um est quinarijs mille. cccclxxv. quarum acquiſitionem
non auide me amplecti quo non alio modo manifeſti{us} probem quàm
erogatione ipſorum commentariorum, maior pars earum continetur.
Negatur enim quinariarum. iiij. milium. ccxi. alioquin in eiſdem com-
mentarijs inuenitur conceptio, nõ ampli{us} quàm trium milium. clxiij.
Præterea intercipinon tantum quingent{as}. xxvij. quæ inter menſur{as}
noſtr {as} & erogationem inter ſunt, ſed & longe ampliorem modum de
prehendi, ex quo apparet etiã exuber are cõprehenſam à nobis menſu-
ram, cui{us} rei ratio est, quod uis aquæ rapacior, ut ex largo & celeri
flumine excepta uelocitate ipſa ampliat modum. Non dubito aliquos
annotaturos quod longe maior copia actis menſuris inuenta ſit, quàm
erat in commentarijs Principum. Cui{us} reicauſa error est eorum qui
ab initio parum diligenter uniuſcui{us} fecerunt æſtimationem, ac ne
metu æſtatis ac ſiccitatum intantum a ueritate eos receßiſſe credam,
conſt antib{us} quidem ipſis menſuris Iulio menſe, hanc uniuſcui{us} co-
piam quæ ſupra ſcripta tota est deinceps æſtate durãte explor auerim.
Quæcun{qúe} tamen est cauſa à qua procedit illud, uti detegitur. x. mi-
lia quinariarum intercidiſſe dum beneficia ſua princeps ſecundum mo
dum commentarijs aſcriptum temper at. Sequens diuer ſit{as} est, quod
ali{us} mod{us} concipitur ad capita, ali{us} nec exiguo: minor in piſcinis,
minim{us} deinde in diſtributione continetur, cui{us} rei cauſa est fra{us}
aquarior um quos aqu{as} ex publicis ductib{us} in priuatorum uſum deri
uare deprehendim{us}. Sed & pleri poſſeſſorum, ex quorum agris
aquæ circunducuntur, fraude form{as} riuorum perforant, unde fit ut du
ct{us} publici hominib{us} priuatis uel ad hortorum uſum ſubſeruiant, uel
ad itinera ſuſpendant. Ac de uitijs eiuſmodi nec plura, nec meliora dici
poſſunt, quàm à Cœlio Rufo dicta ſunt, inea concione cuititul{us} est de
11Cœli{us}
Rufus. aquis, quæ nunc nos omnia ſimili licentia uſur pata, utinam non per of-
fenſ{as} probarem{us}. Irriguos agros, tabern{as}, cœnacula, & corrupte-
l{as} deni omnes perpetuis ſalientib{us} inſtruct{as} inuenim{us}, non
351AQ VAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. falſis titulis aliæ pro alijs aquæ erogabantur, etiamſi inter leuioracæ-
teris uitia, inter eatamen quæ emcndationem uidebantur exigere, mi-
randum est, quòd ferè circa montem Cœlium & Auentinum accidit,
quicolles prius quàm Claudia perduceretur utebãtur Martia & Iulia,
ſed poſteaquàm Nero Imperator Claudiam opere arcuato aſſumpſit,
exceptã uſq; ad templũ Diui Claudij per duxit ut inde diſtribueretur,
priores non ampliatæ, ſed amiſſæ ſunt: nulla enim caſtella adiecit, ſed
ijſdem uſus, quorum quamuis mutata aqua, uetus appellatio manſit. Sa
tis iam demodo cuiuſq; & uelutinoua quadam acquiſitione aquarum,
& fraudibus, & uitijs, quæ circa eas er ant dictum est: ſuperest ut ero
gationem, quam confectam, ut ſic dicam, in maſſam inuenimus imò &
falſis nominibus poſitam, per nomina aquarum, uti quæq; ſehabet, &
per regiones urbis digeramus. Cuius comprehenſionem ſcio non ieiu-
nam tantum, ſed etiam perplexam uideripoſſe: Ponemus tamen quam-
breuißime, ne quid uelut formulæ officij deſit his, quibus ſufficiat co-
gnouiſſe ſumma licebit tamen tranſire leuiora. Vtergo diſtributio qui-
nariarum. 14. milium. 10. & . 8. Ita & quadrigenariarum. 36. quia
una quandoq; ex quibuſdam aquis in adiut orium aliarum datur, & bis
in ſpeciem erogationis cadit, ſed ſemelin comput ationem uenit. Ex his
diuiduntur extra urbem quinariæ quatuor milia. 63. ex quibus nomine
Cæſaris quinariæ mille. dccxxvij. priuatis quinariæ duo milia. 336.
Reliquæ intra urbem mille. dcccclv. diſtribuebantur in caſtella. 247.
quibus erogabantur ſub nomine Cæſaris quinariæ mille. 707. ſemis:
priuatis quinariarum. 3. milia. 847. uſibus publicis quinariarum. 4.
milia. cccci. exeo caſtris ducentis quinariæ. 279. operibus publicis
ſeptuaginta quinq; quinariæ. MMcccci. muneribus trigintanouem qui
nariæ. 383. lacubus quingentis nonaginta uno quinariæ. Mcccxxxv.
Sed & hæc ipſa diſpenſatio per nomina aquarũ ad regiones urbis par-
tienda est. Ex quinarijs ergo quatuordecim milibus. x. & viij. quam
ſummam erogationibus omnium aquarum expoſuimus, dantur nomi-
ne Appiæ extra urbem quinariæ tantummodo quinque, quoniam libra
humilior oritur, & à metit oribus reliquæ quinariæ. dcxcix. intra urbẽ
diuidebantur per regiones ſecundam, V. VIII. IX. XI. XII. XIII.
352SEXTI IVLII FRONTINI DE XIIII. in caſtella. xx. exquibus nomine Cæſaris quinariæ. cli.
priuatis quinariæ. cxciiij. publicis quinariæ. cccliiij. ex eo
caſtris unis quinariæ. iiij. operibus publicis quatuordecim quinariæ
cxxiij. muneriuni quinariæ ij. lacubus nonaginta duobus quinariæ cc-
xxvi. Anionis ueter is erogabantur extra urbem nomine Cæſaris qui-
nariæ. clxix. priuatis quinariæ. ccciiij. Reliquæ quinariæ mille DVIII.
ſemis intra urbem diuidebantur per regiones primam, III. IIII. V.
VI. V II. VIII. XII. XIIII. in caſtella. xxxv. ex quibus nomine
Cæſaris quinariæ. lx. uſibus priuatis quinariæ. cccxc. publicis quina-
riæ. cliij. Exeo caſtris unis quinariæ. l. operibus publicis decem & no-
uem quinariæ. cxcvi. muneribus nouem quinariæ. lxxxviij. lacubus
nonaginta quatuor quinariæ. ccxviij. Martiæ erogabantur extra ur-
bem nomine Cæſaris quinariæ. cclxix. Reliquæ quinariæ. Mcccclxxij.
intra urbem diuidebãtur per regiones primã, III. IIII. V. VI. VIII.
IX. XIIII. In caſtella. li. ex quibus nomine Cæſaris quindriæ. cxvi.
priuatis quinariæ. dxliij. caſtris quatuor quinariæ. xlij. operibus pu-
blicis quindecim quinariæ. xli. muneribus duodecim quinariæ. ciiij. la-
cubus centum quatuor decim quinariæ. cclvi. Tepulæ erogabantur ex-
tra urbem nomine Cæſaris quinariæ. lviij. priuatis. lvi. Reliquæ qui-
nariæ. cccxxxi. intra urbem diuidebantur per regìonem IIII. V. VI.
VII. in caſtella. xiiij. ex quibus nomine Cæſaris quinariæ. xxxiiij, pri
uatis quinariæ. ccxxvij. uſibus publicis quinariæ. l. ex eo caſtris duo-
bus quinariæ. xij. operibus publicis tribus quinariæ. vij. lacubus trede
cim quinariæ. xxxij. Iuliæ fluebant extra urbem nomine Cæſaris qui-
nariæ. lxxxv. priuatis quinariæ. cxxij. Reliquæ quinariæ. dxlviij. In-
traurbem diuidebantur per regiones II. III. V. VI. VIII. X. XII.
in caſtella decem & ſeptem, ex quibus nomine Cæſaris quinariæ. xviij.
uſibus publicis quinariæ. ccclxxiij. Exeo caſtris quinariæ. lxix. operi
bus publicis quinariæ. cxxi. muneribus quinariæ. lxvij. lacubus uigin-
tiocto quinariæ. lxv. Virginis nomine exibant extra urbem quinariæ
cc. Reliquæ quinariæ. MMccciiij. intra urbem diuidebantur per regio
nes VII. VIII. XIIII. In caſtella. xxvi. ex quibus nomine Cæſaris
quinariæ. dxlix. priuatis quinariæ. cccxxxyiij. uſibus publicis.
353AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. xvij. Ex eo muneribus duobus quinariæ xxvi. lacubus uigintiquinque
quinariæ. lxi. operibus public is ſexdecim quinariæ. Mccclxxx. in qui-
bus per ſe Euripo cui ipſa nomen dedit quinariæ. cccclx. Alſietinæ qui-
nariæ. ccccxcij. Hæc tota exira urbem conſumitur nomine Cæſaris qui
nariæ. ccccliiij. priuatis quinariæ cxxxviij. Claudia & Anio nouus ex
traurbem proprio quæq; riuo erogabatur, intra urbem confundeba-
tur, & Claudia quidem extra urbem nomine Cæſar is dabat quinarias
ccxvij. priuatis quinarias. ccccxxxix. Anio nouus nomine Cæſaris
dccxxviij. Reliquæ utriusq; quinariæ. MMMccccxcviij. intra urbem
diuidebantur per regiones urbis. xiiij. in caſtella. xcij. ex quibus nomi-
ne Cæſaris quinariæ. Mdcccxv. priuatis quinariæ. Mlxvij. uſibus pu-
blicis quinariæ. Mxij. ex eo caſtris nouem quinariæ. cxlix. operibus pu
blicis decemocto quinariæ. cclxix. muneribus duodecim quinariæ cvij.
lacubus centumuigintiſex quinariæ. ccccxxvij.
HAEC copia aquarum ad Neruam Imper atorem uſq; computa-
ta ad hunc modum deſcribebatur, nunc prouidentia diligentißi-
mi Principis, quic quid aut fraudibus aquariorum intercipiebatur, aut
inertia peruertebat, quaſi noua inuentione fontium accreuit, ac prope
publicata ubertas est, tum & ſedula deinde partitione diſtributa, utre
gionibus quibus ſingulæ ſeruiebãt aquæ plures darentur tanquàm Cœ-
lio & Auẽtino, in quos ſola Claudia per arcus Neronianos ducebatur.
Quo fiebat, ut quoties defectio aliqua interueniſſet, celeberrimi colles
ſitirent, quibus nunc plures aquæ, & inprimis Martia reddita amplio-
ra opere à Cœlio in Auentinum uſq; perducitur, atq; etiam omniparte
urbis lacus tam noui quàm ueteres plerique binos ſalientes diuerſarum
aquarum acceperunt, ut ſi caſus alterutram impediſſet, altera ſuffici-
ente nõ deſtitueretur uſus. Sentit hanc curã Imperatoris pijßimi Ner-
uæ Principis ſui Regina et domina orbis indies, quæ terrarum dea con
ſiſtit, cui par nihil, & nihil ſecundum, & mag is ſentiet ſalubritas eiuſ-
dem æternæ urbis, aucto caſtellorum, operum, munerum, & lacuum
numero, nec minus ad priuatos commodum quod ex incremento benefi
ciorum eius diffunditur. Illi quoq; quitimidiillicitam aquam ducebant,
ſecurinunc ex beneficijs fruuntur. Ne pereuntes quidem a quæ
354SEXTI IVLII FRONTINI DE ſunt, nam immundiciarum facies, & impurior ſpiritus, & cauſæ gra-
uioris cœli, quibis apud ueteres urbis infamis aër fuit ſunt remotæ. Nõ
præterit me deberi operinouæ erogationis or dinationem, ſed hæc cum
incremento adiunxerimus, intelligi oportet non eſſe eam ponendam ni
ſi cum conſummata fuerit. Quid, quod nec hoc diligentiæ Principis,
quam exactißimam ciuibus ſuis præſtat, ſufficit, parum præſidij ac uo
luptatis noſtris contuliſſe ſeſe credentis, quod tantam copiam adijciat,
niſi eam ſynceriorem, iucundiorem{qúe}; faciat? Operæprecium est
iræ per ſingula, per quæ ille occurrendo uitijs quorundam uniuerſis
adiecit utilitatem. Etenim quando ciuit as noſtr a uel cum exigui hym-
bres ſuperuener ant non turbulentas, limoſas{qúe}; aquas habuit? nec quia
hoc uniuer ſis ab origine natur æ est, aut quia iſtud incommodum ſentire
debeant quod capiuntur ex fontibus, in primis Martia & Claudia, ac
reliquæ, quarum ſplendor à capite integer, nihil aut minimum pluuia
inquinatur, ſi putei extructi obiecti ſunt. Aquæ Anionis minus perma-
nent lympidæ: Nam ſumitur ex flumine, ac ſæpe etiam ſereno turban-
11Limpidæ. tur, quoniam Anio quamuis purißimo defluens lacu, mobilibus tamen
cedentibus ripis, aufert aliquid quo turbetur priuſquam deueniat in ri
uos, quod incommodum non ſolum hybernis ac uernis, ſed æſtiuis hym
bribus ſentit, quo tempore exit gratior aquarum ſynceritas. Ex ijs igi-
tur alter, id est Anio uetus cum plerunq; libra ſit inferior, incommodũ
infraſetenet. Nouus autem Anio uitiabat cæter as: nam cum editißimus
ueniat, & in primis abundans, aliquando defectioni aliarum ſuccur-
rit. Imperitia uero aquariorum, deducentium in alienos eum ſpecus,
frequentius quàm explemento opus erat, etiã ſufficientes aquas inqui-
nabat, maxime Claudiam, quæ per multa milia paſſuum proprio ducta
riuo, Romæ demum cum Anione permixta, in hoc tempus perdebat
proprietatem, adeo{qúe}; obuenientibus non ſuccurrebat, ut pleræq; aquæ
accerſerentur per imprudentiam, non uti dignum er at aquis parienti-
um Martiam, ita ut ipſam ſplendore & rigore gratßimam, balneis ac
fullonicis, & relatu quoq; fœdis miniſterijs deprehenderimus ſeruien-
tem. Omnes ergo diſcerni placuit, tum ſingulas ita or dinari, ut in pri-
mis Martia potuit tota ſeruiret, & deinceps reliquæ ſecunduum
355AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. quæq; qualitatem aptis uſibus aßignarentur, ſicut Anio uetus pluribus
ex cauſis, quo interiore excipitur minus ſalubris, in hortorum rigatio-
nem, atq; in ipſius urbis ſordidiora exiret miniſteria. Nec ſatis fuit
principinoſtro cæter arum reſtituiſſe copiam, ſed etiam gratiam. Anio
nis quoq; noui uitia excludi poſſe uidit. Omiſſo enim flumine repeti ex
lacu qui est ſuper uillam Neronianam Sublacenſem ubi lympidißima
est, iußit. Nam cum oriatur Anio ſupra Trebã anguſtam, ſeu quia per
ſaxoſos montes decurrit, paucis circa ipſum oppidis obiacentibus cul-
tis, ſeu quia lacus altitudine in quo excipitur uelut depur atur, imminen
tium quoq; nemorũ opacitate in umbratus, frigidißimus ſimul ac ſplen
dißimus eò peruenit. Hæc tam fœlix propriet as aquæ omnibus dotibus
æ quatur a Martiam, copia uero ſuper atura, ueniet in locum deformis
illius ac turbidæ. Nouum Imper atorem Cæſarem Neruam Traianum
Auguſtum præſcribentetitulo. Sequitur ut indicemus quod ius ducen-
dæ ſit aquæ, quæue cura ductuum ſit habenda, quorum alterum ad co-
11De cura
ductuum
& iure
aquarum. hibendas intra modum impetrati beneficij priuatos, alterũ ad ipſorum
ductuum pertinet tutelam, in quibus dum altius repeto leges de ſingu-
lis, quas late quidem apud ueteres obſeruatas inueni, earum æquit atem
prudentiam{qúe}; reticendam non cenſui. Apud antiquos omnis aqua in pu
blicos uſus erogabatur, lege{qúe}; cautum ita fuit, ne quis priuatus aliam
ducat, quàm quæ ex lacu humum accedit. Hæc enim uerba ſunt eius le-
gis, id eſt, quæ ex lacu abundauit, eam nos caducam uocamus: Et hæc ip
22Caduca
aqua. ſa non in alium uſum, quàm in balnearum, aut fullonicorum dabatur,
erat{qúe}; uectigalis ſtatuta merces, quæ in publicũ penderetur: aliquid &
in domos Principum dabatur, concedentibus reliquis. Ad quem autem
magiſtr atum ius dandæ uendendæue aque pertinuerit, in ijs ipſis legi-
bus uariatur. Interdum enim ab Aedilibus, interdum à Cenſoribus per
miſſum inuenio, ſed apparet quoties in Repub. erat ab illis potißimum
33Aquæ du-
cendæ ius
penes
quos: petitum: cum ij non erant, Aedilium eam poteſtatem fuiſſe. Ex quo ma
niſeſtum est, quanto potior cura maioribus communium utilitatum,
quàm priuatarum uoluptatum fuerit, cum aduſum publicum pertine-
ret etiam ea aqua, quam priuati ducebant. Tutelam autem ſingularum
squarum locari ſolitam inuenio poſitam{qúe}; , quæ Redemptoribus
356SEXTI IVLII FRONTINI DE tatem certum numerum circa ductus extra urbem, & certum in urbe
ſeruorum opificum habendi, & quidem ita, ut nomina quoq; eorum,
quos habituri er ant in miniſterio, per quas{qúe} regiones in tabulas publi-
cas deferrent, eorumq; operum probandorum cur am fuiſſe per Cenſo-
res aliquando & Aediles, interdum etiam Cenſoribus eam prouinci-
am obueniſſe, ut apparet ex eo quod factum est. C. Liciano Ceſula, &
M. Fabio Cenſoribus. Quantopere autem curæ fuerit ne quis uiolare
ductus, aquamue non conceſſam deriuare auderet, cum ex multis appa
rere poteſt, tum ex hoc, quod Circus Maximus ne diebus quidem ludo-
rum Circenſium, niſi Aedilium aut Cenſorum permiſſu irrigabatur,
quod dur aſſe etiam poſtquam res ad curatores tranſijt ſub Auguſto
apud Atteium Capitonem legimus. Agriuero qui aqua publica contra
legem eſſent irrigati, publicabantur: Mancipia etiam, ſicut ea quæ ad-
uerſus legem mulcta loco feciſſe dicebãtur. Inijſdem legibus adiectum
est ita: nequis aquam oletato dolo malo, ubi publice ſalit, ſiquis olet a-
rit, ſeſtertiorum x. milium mulcta eſto. Oletato uidetur eſſe olidam faci
11Oletare. to, cuius rei cauſa Aediles curules iubebantur per uicos ſingulos exijs
qui in uno quoq; uico habitarent prædiaue haberent, binos præficere,
quorum arbitratu aqua in publicum ſaliret. Primus. M. Agrippa poſt
ædilitatem quam geßit, conſularis operum ſuorum & munerum ueluti
perpetuus curator fuit, qui iam copia permittente deſcripſit, quid aquæ
rum publicis operibus, quid lacubus, quid priuatis daretur. Habuit &
familiam propriam, aquarum quæ tueretur ductus, atq; caſtella & la-
cus. Hanc Auguſtus hæreditatem ab eo ſibi relict am publicauit. Poſt
cum Q. Aelio Tuberone, P. Fabio Maximo iterum COSS inre, quæ
uſq; in id tempus quaſi poteſtate act a certo iure eguiſſet, Senatuſconſul
to acta ſunt, ac lex promulgata. Auguſtus quoq; edicto complexus est
quo iure uterentur, qui ex commẽtarijs Agrippæ aquas haberent, totæ
re in ſua beneficia translata. Modulos etiam, de quibus dictum est, con
ſtituit, & reicontinendæ exercendæ{qúe} cur atorem fecit Meſſalam Cor-
uinum, cui adiutores dati Poſthumius Sulpitius prætorius & L. Comi-
nius Pedarius, inſignia eis quaſi magiſtratibus conceſſa, de{qúe} eorum
officio Senatuſconſultum factum, quodinfra ſcriptum est. S. C.
357AQ VAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. Qu. Aelius Tubero, P. Fabius Maximus COSS. V. F. de ijs quicurd-
tores aquarum publicarum ex Senatuſconſulto à Cæſare Auguſto no-
minati eſſent ordinandis, D. E. R. Q. F. P. D. E. R. I. C. placere huic
ordini eos qui aquis publicis præeſſent, cum eius rei cauſa extra urbem
eſſent, lictores binos, & ſeruos publicos ternos, architectos ſingulos,
& ſcribas, & librarios, accenſos præcones{qúe} totidem habere, quot ha
bentij per quos frumentum plebei datur. Cum autem in urbe eiuſdem
cauſa aliquid agerent, cæteris apparitoribus ijſdem præterquam licto-
ribus utiq; quibus apparitoribus. Ex hoc S. Conſul. cur atoribus aquæ
rum, utiliceret eos diebus. x. proximis. quibus S. Conſul. factum eſſet,
ad ærarium deferrentur, qui{qúe} ita delati eſſent, ijs prætores ærarij mer
cede cibaria, quanta præfecti frumento danda, dare deferre{qúe} ſolent,
annua darent & attribuerent, ijs{qúe} eas pecunias ſine fraude ſuas facere
liceret: utiq; tabulas, chartas, cætera{qúe}, quæ eius curationis cauſa opus
eſſet, ijs cur atoribus præbenda, Q. Aelius, P. Fabius. COSS. ambo
alterue ſi ijs uidebitur adhibitis prætoribus, quiærario præſint et præ
benda locent. Item{qúe} cum uiarum frumenti{qúe} cur atores, qui quarta par
te anni publico fungebantur miniſterio, ut cur atores aquarum iudicijs
uacent priuatis, publicis{qúe}, apparitores & miniſteria, quamuis perſe-
ueret adhuc ærarium in eos erogare, tamen etiam cur atorum uidentur
deſiſſe inertia, & ſegnitia non agentium officium. Egreßi autem urbem
duntaxat agendæ rei cauſa, Senatus præſto eſſe lictores iuſſer at,: nobis
circumeuntibus riuos, fides noſtra & autoritas à Principe data pro li-
ctoribus erit. Cumrem produxerimus ad initium curatorum, non
est, alienum ſubiungere, qui poſt Meſſalam huic officio ad nos uſq; præ
fuerint. Meſſalæ ſucceſſit. Silio & Plaucio. COSS. Atteius Capito: Ca-
pitoni L. Martio. C. Antiſtio uetere COSS. Satrius Rufus: Satrio Ser
gio Cornelio Cethego L. Viſellio Varrone Coſſ. M. Cocceius Neruæ,
Diui Neruæ auus, ſciĕtia iuris illuſtris. Huic ſucceßit F. Perſico L. Vi-
tellio COSS. C. Octauius Lenas: Lenati Iuniano, & Nonio aſprenate
COSS. Aquila. Huic ſucceßit M. Porcius Cato: poſt quem Sexto No-
nio Celere & Iunio Quintiliano COSS. Didius Gallus, Gallo Qu. Ve-
ranio Pompeio Longino COSS. Cn. Domitius Afer: Afro,
358SEXTI IVLII FRONTINI DE Claudio Cæſare quartum, & Coſſo Coßi filio COSS. L. Piſo: Piſoni,
Virginio Ruſo, & Memio Regulo COSS. Petronius Turpiliannus:
Turpiliano Craſſo Frugi, & Lecanio Baſſo COSS. P. Marius: Mario,
L. Teleſino, & Suetonio Paulino COSS. Fonteius Agrippa: Agrip-
pæ, Silio, & Galerio Trachalo COSS. Alipius Criſpus. Criſpo, Vefpa
ſiano tertium, & Cocceio Nerua COSS. Pompeius Siluius: Siluino,
Valerio, & Meſſalino COSS. T. Anius Flauianus: Flauiano, Veſpaſia
no quintum, & Tito tertium COSS. Acilius Auiola. Poſt quem Impe
ratore Neruatertium, & Virginio Rufo tertium COSS. ad nos cura
translata est. Nunc quid obſeruare cur ator aquarum debeat, & leges
Senatus{qúe} conſulta ad inſtruendum eum pertinentia, ſubiungam. Circa
ius ducendæ aquæ in priuatis hæc obſeruandaſunt, ne quis ſine literis
Cæſaris, id est, ne quis aquam publicã non impetratam, & ne quis am-
plius quàm impetratũ fuerit ducat. Ita enim efficiemus, ut modus quem
acquiri diximus, poßit ad nouos ſalientes, & ad ncua Principis benefi-
cia pertinere In utroq; autem magna cura multiplici opponenda frau-
dieſt. Solicite ſubinde duct us extra urbẽ ſunt cir cũeundi ad recognoſcẽ
da beneficia. Idemin caſtellis ſalientibus publicis faciendum, ut ſine in-
termißione, diebus noctibus{qúe} aqua fluat, quod Senatus quoq; conſulto
curator facere iubetur, cuius hæc quoq; uerba ſunt: Aelius Tubero, &
P. Fabius Maximus O. V. F. COSS. denumero publicorũ ſalientium
qui in urbe eſſent, intra{qúe} ædificia urbi coniuncta, quos M. Agrippa fe
ciſſe. Q. F. P. de ea reita cenſuerunt, neq; augeriplacere, nec minui
11Quid fieri
placent. numerus publicorum ſalientium, quos nunc eſſe retuleruntij, quibus ne
gocium à Senatu est imperatũ, ut inſpicerent aquas publicas, inirent{qúe}
numerum ſalientium publicorum. Item{qúe} placere curatores aquarum,
quos Senatuſcon. Cæſar Auguſtus ex Senatus autoritate nominauit, da
re operã ut ſalientes publici quam aßiduißime interdiu & noctu aquã
in uſum populi funderent. Inhoc S. conſ. crediderim annotandũ, quod
Senatus tam augeri quàm minui ſalientium publicorum numerum uetue
rit, id factum exiſtimo, quia modus aquarum, quæ ijs temporibus in ur-
bem ueniebant, antequam Claudia & Anio nouus perduceretur, maio-
rem erogationem capere non uidebatur. Qui aquam in uſus
359AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. deducere uolet, impetr are eam debebit, & à Principe epiſtolam ad cu-
ratorem afferre. Cur atores deinde beneficio Cæſaris præſtare maturi
tatem, & procuratorem eiuſdem officij libertum Cæſaris protinus ſcri
bere. Procuratorẽ autem primus Ti. Claudius uidetur admouiſſe poſt-
quam Anionem nouum & Claudias induxit. Quid contineat epiſtola
lulia fieri quoq; notum debet, ne quando negligentiam, aut fraudem ſu-
am ignorãtiæ colore defendat. Procurator calicem eius moduli, qui fue-
11Ignorãti@
colorc. rit impetratus, adhibitis libratoribus ſignari cogitet, & diligenter in-
tendat menſur arũ quas ſupr adiximus modũ & earũ notitiã habeat, ne
ſit in arbitrio libratorũ interdũ maioris luminis, interdũ minoris pro
gratia perſonarũ calicẽ probare. Sedneq; ſtatim adhuc liberũ ſubijci-
endi qualemcunq; plumbeã fiſtulã permitt at arbitriũ. uerũ eiuſdẽ lumi-
nis, quo calix ſignatus est, eundem per pedcs quinquaginta prope det,
ſicut Senatuſconſulto, quod ſubijciendũ est, cauetur. Quod Q. Aeli-
us Tubero, Q. Fabius maximus COSS. V. F. quoſdam priuatos ex
riuis publicis aquam ducere. Q. D. E. R. F. P. D. E. R. V. I. C. ne cui
priuato aquam ducere exriuis publicis liceret: utiq; omnes ij quibuc
aquæ ducendæ ius eſſet datum, ex caſtellis ducerent, animaduerterent{qúe}
curatores aquarum, quibus locis intra extra{qúe} urbem apte caſtella pri
uati facere poſſent, ex quibus aquam ducerẽt, quã ex caſtello communẽ
accepiſſent à curatoribus aquarũ, ne qui eorum, quibus aqua daretur
publica, ius eſſet intra quinquaginta pedes eius caſtelli, ex quo aquam
ducerent, laxiorem fiſtulam ſubijcere quàm quinariam. In hoc Senatuſ-
conſul. dignũ admir atione est, quòd aquam nõ niſi ex caſtello duciper
mittit, ne autriui, aut fiſtulæ publicæ frequenter lacerarentur. Ius impe
tratæ aquæ neq; hæredem, neq; emptorem, neq; ullum nouũ dominum
prædiorum ſequitur: Balneis, quæ publicæ lauarent, priuilegium anti-
22Balnearũ
ius. quitus concedebatur, ut ſemel data aqua perpetuo maneret, ſicut ex ue
teribus Senatuſconſul. cognoſcimus, ex quibus unum ſubieci: Nunc om
nis aquæ cum poſſeſſore inſtauratur beneficium. Quod. Q. Aelius Tu
bero, P. Fabius Maximus COSS. V. F. conſtitui oporteret, quo iure
extra intra{qúe} urbem ducerent aquas ij quibus attributæ eſſent. Q. D.
E. R. F. P. D. E. I. C. uti ijs quoq; maneret attributio aquarũ,
360SEXTI IVLII FRONTINI DE quæ in uſum balneorum eſſent datæ, aut Auguſtinomine, quoad ijdem
domini poßiderent id ſolum in quo accepiſſent aquam. Cum uacare
aliquæ cœperint, adnunciatur in commentarios{qúe} redigitur, qui reſpi-
ciuntur ut petitoribus ex uacuis daripoßint. Has aquas ſtatim interdi-
cere ſolebant, ut medio tempore uenderent aut poſſeſſoribus prædio-
rum, aut alijs. Humanius etiam uiſum est Principi noſtro, ne prædiaſu
bito deſtituerentur, triginta dierum ſpatium indulgeri, intra quod ij ad
quos res pertinet, irrigarent. De aqua in prædia ſociorum data nihil
conſtitutum inuenio, perinde tamen obſeruatur, ac iure cautum, ut dum
quis ex ijs qui communiter impetrauerũt, ſupereſſet, totus modus præ
dijs aßignatus flueret, & tunc demum renouaretur beneficium, cum
deſijſſet quiſq; exijs, quibus er at datum poßidere. Impetrata aqua aliò
quàm in ea prædia, in quæ data erat, aut ex alio caſtello quàm quo ex
epiſtola Principis contrahebat duci palàm. S. Conſul. non oportet, ſed
& mandatis prohibetur. Impetrantur autem & hæ aquæ quæ caducæ
uocantur, id est, quæ aut ex caſtellis effiuunt, aut ex manationibus fiſtu
larum, quod beneficium à Principibus parcißime tribui ſolitũ, ſed frau-
dibus aquariorum obnoxium est, quibus prohibendis quanta cura de-
beatur, ex capite mandatorum maniſeſtũ erit, quod ſubiecit: Caducam
neminem uolo ducere, niſi quimeo beneficio, aut priorum Principum
habent: nam neceſſe est ex caſtellis aliquam partem aquæ effluere, cum
hoc pertineat non ſolum ad urbis noſtræ ſalubritatẽ, ſed etiam ad utili-
tatem cloacarum abluendarum. Explicitis quæ ad ordinationem aqua-
rum priuati uſus pertinebant, non ab re est quædam exijs quibus cir-
cumſcribi ſaluberrimas conſtitutiones in ipſo rei actu deprehendimus,
exempli cauſa attingere. Ampliores quoſdam calices quàm impetrati
erant poſitus in pleriſque caſtellis inueni, & exijs aliquos ne ſignatos
quidem. Quoties autem ſignatus calix excedit legitimam menſuram,
ambitio procuratori qui cum ſignauit detegitur: cum uero ne ſigna-
tus quidem est, manifeſta culpa omnium, maxime accipientis deprehen
ditur deinde uillici. In quibuſdam cum calices legitimæ menſuræ ſignati
eſſent, ſtatim amplioris moduli fiſtulæ ſubiectæ fuerunt: unde accider at
ut aqua non per legitimum ſpatium coẽrcita, ſed per leues
361AQV AEDVCTIBVS ROM. LIB. II. expreſſa, facile laxiorem in proximo fiſtulam impleret. Ideoq; illud ad-
buc, quoties ſignatur calix, diligentiæ adijciẽdum est, ut fiſtulæ quoque
proxime per ſpaciũ, quod S. conſulto comprehenſum diximus, ſignen-
tur. Ita demum enim uillicus cum ſcierit non aliter quàm ſignatas collo
caridebere, omnicarebit excuſatione. Circacollocandos quo calices
obſeruarioportet, ut ad lineam or dinentur, nec alterius infcrior calix,
alterius ſuperior ponatur. Inferior plus trahit, ſuperior minus ducit,
quia curſus aquæ ab inferiore rapitur. In quorundam fiſtulis ne calices
quidem poſiti fuerunt: hæ fiſtulæ ſolutæ uocantur, & ut aquario libuit
11Fiſtulæ
ſolutæ. laxantur, uelcoartantur. Adhuc illa aquariorũ intolerabilis fraus est,
translatæ in nouum poſſeſſorem aquæ, for amen nouum caſtello impo-
nunt, uetus relinqunt, quo uenalem extrahant aquam. In primis ergo
hoc quo emendandum curatoricrediderim, Non enim ſolum adipſa-
rum aquarum cuſtodiam, ſed etiam ad caſtelli tutelam pertinet, quod
ſubinde & ſine cauſa for atum uitiatur. Etiam ille aquariorum tollen-
dus est redditus, quem uocant punctam. Longa ac diuerſa ſunt ſpacia,
per quæ fiſtulæ tota meant urbe latentes ſub ſilice. Has comperi per eũ
qui appellabatur à punctis paßim conuulner atis omnibus in tranſitune
22Puncta. gociatoribus, præbuiſſe peculiaribus fiſtulis aquam, quo efficiebatur, ut
exiguus modus ad uſus publicos proueniret. Quantum ex hoc modo
aquæ ſublatum ſit, æſtimo ex eo quod aliquantum plumbi ſublati eiuſ-
modi ramis reductum est. Superest tutela ductuum, de qua prius quàm
33Tutela du
ctuum. dicere incipiam, pauca de familia, quæ huius rei cauſa par ata est, expli-
canda ſunt. Familiæ ſunt duæ, altera publica, altera Cæſaris. Publica an
tiquior quàm Agrippæ Auguſto relictam, et ab eo publicatam diximus.
Habet homines circiter. ccxl. Cæſaris familiæ numerus est. cccclx.
quam Claudius, cum aquas in urbem perduceret, conſtituit. Vtraq; au-
tem familia in aliquot miniſteriorum ſpecies diducitur: uillicos, caſtella-
rios, curatores, ſilicarios, tectores, alios{qúe} opifices. Ex his aliquos ex-
tra urbem eſſe oportet ad ea quæ nõ ſunt magnæ molitionis. Maturum
tamen auxilium uidentur exigere omnes in urbe circa caſtellorum &
munerum ſtationes, opera{qúe} quæ urgebunt, in primis ad ſubitos caſus,
ut ex compluribus regionibus, in quas neceßitas incubuerit,
362SEXTI IVLII FRONTINI DE poßit præſidium aquarum abundãtius. Tam amplum numerum utri-
uſque familiæ ſolitum ambitionc, aut negligentia præpoſitorum in pri-
uata opera diduci, reuocare ad aliquam diſciplinam & publica miniſte
ria ita inſtituimus, ut pridie quid eſſet actura dictaremus, et quid qua
die egiſſet act is comprehenderetur. Cõmoda publicæ familiæ ex Aera-
rio dantur, quod impendium exoneratur uectigalium redditu ad ius
aquarum pertinentium. Ea conſtat ex hortis ædificijsue, quæ ſunt circa
ductus, aut caſtella, aut munera, aut lacus, quemredditum prope ſe-
ſtertium. ccl. milium ſalientem, ac uagum, proximis uero temporibus
in Domitiani loculos uerſum iuſtitia Diui Neruæ populo reſtituit, no-
ſtraſedulit as ad certam regulam redegit, ut conſtarent, quæ eſſent ad
hoc uectigal pertinentia loca. Cæſaris familia ex fiſco accipit commo-
da, unde & omne plumbum, & omnes impenſæ ad ductus, & caſtella,
& lacus pertinentes erogantur. Quoniam quæ uidebantur ad famili-
am pertinere expoſuimus, ad tutelam ductuum ſicut promiſer amus di
uertimus, rem enixiore cura dignam, cum magnitudinis Romani impe-
rij id præcipuum ſit indicium. Multa atq; ampla opera ſubinde naſcun
tur, quibus ante ſuccurri debet quàm magno auxilio egere incipiant,
plera tamen prudenti temperamento ſuſtinenda ſunt, quia non ſem-
per opus aut facere, aut ampliare quærentibus credendum est. Ideo{qúe}
nõ ſolũ ſcientia peritorũ, ſed & proprio uſu curator inſtructus eſſe de
bet, nec ſuæ tantum ſtationis architectis uti, ſed plurium aduocare non
minus fidem quàm ſubtilitatem, ut æſtimat quæ repræſentanda, quæ
differenda ſint, & rurſus quæ per redemptores effici debeant, & quæ
per domeſticos artifices. Naſcuntur opera ferè ex his cauſis, nam aut
uetuſtate corrumpuntur, aut impotentia poſſeſſorum, aut uitempeſta-
tum, aut culpa male factioperis, quod ſæpius accidit in recentibus.
Ferè aut uetuſtate, aut uitempeſtatum partes ductuum laborant, quæ
arcuationibus ſuſtinentur, aut montium lateribus applicatæ ſunt,
& exarcuationibus, eæ{qúe} per flumen traijciuntur. Ideo hæcopera
ſolicita ſeſtinatione explicanda ſunt. Minus iniuriæ ſubiacent ſub-
terranea, nec gelicidijs, nec caloribus expoſita. Vitia autem eiuſ-
modi, aut talia ſunt ut non interpellato curſu ſubueniatur eis,
363AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. emendari niſi auerſa non poßint, ſicutea, quæ in ipſo alueo fieri
neceſſe est. Hæc duplici ex cauſa naſcuntur, aut limo concreſcente,
qui inter dum in cruſtam dureſcit, iter{qúe} aquæ coarctat, quod aut tecto-
rio corrumpitur, unde fiunt manationes, quibus neceſſe est latera riuo-
rum & ſubſtructiones uitiari. Pilæ quoq; ipſæ topho extructæ ſub tam
magno onere labuntur. Refici quæ circa alueos ſunt riuorum æſtate
non debent, ne aquæ intermittatur uſus, tempore quo præcipue deſide-
ratur, ſed uere, uel autumno, & maxima cum feſtinatione, ita ut ante
præparatis omnibus quam paucißmis die bus riui ceſſent. Neminem fu
git per ſingulos ductus hoc eſſe faciendum, ne ſi plures pariter auer-
tantur, deſit aqua ciuitati. Ea quæ non interpellato aquæ curſu effici
debent, maxime ſtructura conſtant, quam ſuis trmporibus & fidelem
ficri oportet. Idoneum ſtructur æ tempus est àcalen. Aprilibus in calen.
Nouemb. ita ut optimum ſit intermittere eam partem æſtatis, quæ ni-
mijs caloribus inc andeſcit: quia temper amento cœli opus est, ut ex hu-
more commode ſtructura combibat, & in unitate corroboretur. Non
minus autem ſol acrior quàm gelatio præcipit materiã, ne ullum opus
diligentiorem poſcit cur am quàm quod aquæ obſtaturum est. Fides
itaq; eius per ſingula ſecundum legem notam omnibus, ſed àpaucis ob
ſeruatã exigenda est. Illud nulli dubium eſſe crediderim, proximos du
ctus, id est, qui à ſexto miliario lapide quadrato conſiſtunt, maxime cu-
ſtodiendos, quoniam & amplißimi operis ſunt, & plures aquas ſin-
guli ſuſtinent, quos, ſineceſſe fuerit interrumpere, maior pars aqua-
rum urbem Romam deſtituet. Remedia tamen ſunt, ut his difficultati-
bus inchoatus alueus excitetur adlibram deficientis. Alueus uero plam
batis canalibus per fpacium interrupti ductus rurſus contineatur. Por
rò quoniam ferè omnes per priuatorum agros directi erant, & diffici-
lis uidebatur futuræ impenſæ præparatio, ut alicuius conſtitutione ſuc
curreretur, ſimul ne acceſſu ad reficiendos riuos redẽptores à poſſeſſo
ribus prohiberentur, Senatuſconſultum factũ est, quod ſubieci. Quod
Q. Aelius Tubero, P. Fabius Maximus COSS. V. F. deriuis ſpecu-
bus, fornicibus{qúe} Iuliæ, Martiæ, Appiæ, Tepulæ, Anionis reficiendis,
Q. D. E. R. F. P. D. E. R. I. C. Vt cum ij riui, fornices, quos
364SEXTI IVLII FRONTINI DE Cæſar ſe refecturum impenſa ſua pollicitus Senatuiest reficer entur, ex
agris priuatorum terram, limum, lapidem, teſtam, arenam, ligna, cæte-
ra{qúe} quibus ad eam rem opus eſſet, unde quæ earum proxime ſine in-
iuria priuatorum tolli, ſumi, portari poßint, uiri boni arbitratu æſtimæ
ta darentur, tollerentur, ſumerentur, exportarentur, & eas res omnes
exportandas, earum{qúe} rerum reficiendarum cauſa, quoties opus eſſet
per agros priuatorum ſine iniuria eorum itinera, actus paterent, da-
rentur. Plerun autem uitia oriuntur ex impotentia poſſeſſorum, qui
pluribus modis riuos uiolant. Prunum enim ſpatia, quæ circa ductus
aquarum ex S. Conſulto uacare debent, aut ædificijs, aut arboribus oc
cupant. Arbores magis nocẽt, quarum radicibus & concamer ationes
& later a ſoluuntur: deinde uicinales uias, agreſtes{qúe} per ipſas formas
dirigunt: nouißime additus ad tutelam præcludunt: quæ omnia Sena-
tuſconſulto, quod ſubieci, prouiſa ſunt, quod Q. Aelius Tubero, P. Fa
bius Maximus V. F. aquarum, quæ in urbem uenirent itiner a occupari
monumentis, & ædificijs, & arboribus conſeri. Q. F. P. D. E. R.
I. C. Cum ad reficiendos riuos, ſpecus{qúe}, per quæ & opera public a
corrumpuntur, placere circa fontes, & fornices, & muros utraq; ex
parte uacuos centenos quinos denos pedes patere, & circa riuos, qui
ſub terra eſſent, & fpecus intra urbem continentia ædificia, utra ex
parte quinos pedes uacuos relinqui, ita ut ne monumẽtum in ijs locis,
ne ædificium poſt hoc tempus ponere, ne conſerere arbores liceret:
ſiquæ nunc eſſent arbores intra id ſpatium, extirparẽtur, præterquàm
ſiquæ uillæ continentes & incluſæ ædificijs eſſent. Siquis aduer ſus ed
commiſerit, in ſingulas res in dena milia damnas eſſet. Ex quibus pars
dimidia præmium accuſatori daretur, cuius opera maxime conuictus
eſſet, quiaduerſus hoc Senatuſcon. commiſiſſet: pars altera media in
ærarium redigeretur, de{qúe} eare iudicarent, cognoſcerent{qúe} curatores
aquarum. Poſſet hoc Senatuſconſultum æquißimum uideri, etiam ſiex
reitantum publicæ utilitate ea ſpatia iudicarentur, multo magis cum
maiores noſtri admir abili æquitate, ne ea quidem eripuerunt priuatis,
quæ ad modum publicum pertinebant. Sed cum aquas perducerent, ſi
difficilior poſſeſſor in parte uendenda fucr at, pro toto agro
365AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II. intulerunt, ac poſt determinata neceſſaria loca rurſus eum agrum uen
diderunt, ut in ſuis finibus proprium ius tam Reſpublica quàm priuata
haberet. Plerique tamẽ non contentioccupaſſe fines, ipſis ductibus ma-
nus attulerunt per ſemitas ſolut as paßim, & rurſus ius aquarum impe
tratum habent, aquarij quantulacunq; beneficio occaſione ad expu-
gnandos nunc abutuntur. Quid porrò fieret, ſinon uniuerſa iſta dili-
gentißima lege prohiberentur, pœna{qúe} non mediocris contumacibus
intentaretur? Quæ ſubſcripſihæc ſunt uerba legis: T. Quintius Cri-
ſpinus COSS. populum iurerogauit, populus{qúe} iure ſciuit in foro pro
roſtris ædis Diui Iulij Po. Ro. & Iulias tribui Sergia principium fuit
pro tribus ſex. L. F. Varro. Quicunq; poſt hanc legemrogatam ri-
uos, ſpecus, fornices, fiſtulas, caſtella, tubulos, lacus aquarum publica-
rum, quæ ad urbem ducuntur, earumue quam ſciens dolo malo for aue-
rit, ruperit, forare, rumperéue curauerit, peiorémue fecerit, quo mi-
nus ea aqua earúmue quà in urbem Romamire, cadere, flui, peruenire,
duci poßint, quóue minus in urbe Roma, & in his ædifiijs quæ urbi
continentia ſunt, erunt, in his{qúe} hortis, prædijs, locis, quorum horto-
rum, prædiorum, locorum dominis, poſſeſſoribus, V. F. aqua data uel
attributa est, uel erit, ut ſaliat, diſtribuatur, diuidatur, in caſtella, lacus
immittatur, is P. R. c. milia dare damnas eſto: & qui clàm quid eorum
ita fecerit, id omne ſarcire, reficere, reſtituere, ædificare, ponere & ce
lare, demoliri damnas eſto, ſine dolo malo. Atq; ita omnino, ut quicunq;
curator aquarum est, erit, ſicurator aquarum est uel erit, tum is Præ-
tor, qui inter ciues & peregrinos ius dicit, mulctam pignoribus cogito,
coërcito, ei{qúe} cur atori, aut ſicurator non erit, tum ei Prætorieo nomi-
ne cogere & coërcere, mulctæ dicendæ, ſiue pignoris capiendi ius, pote
ſtas{qúe} eſto. Si quid eorum ſeruus fecerit, dominus eius centum milia po-
pulo det. Si quis circa riuos, ſpecus, fornices, fiſtulas, tubulos, caſtella,
lacus aquarum publicarum, qua ad urbem Romam ducuntur & ducen
tur, terminatus ſteterit, neq; quis eo loco poſt hãc legem rogatam quid
opponit, molit, opſepit, figit ſtatuit, ponit, collocat, arat, ſerit, neue in
eum locum quid immittit, præter{qúe} eorum faciendorum reponendorum
cauſa præterquàm quidem hac lege licebit, oportebit. Qui aduerſus
366SEXTI IVL. FR. DE AQVAED. ROM. LIB. II. quid ſecerit, & aduerſus earepſerit, ex iuſſu cauſa{qúe} omniũ rerum om
nibus eſto damnas, utiq; atq; uti eſſet eſſe{qúe} oporteret, ſi is aduerſus
hanc legem riuum, ſpecum rupiſſet, ſoraſſétue, qui{qúe} ſpecum ſor aſſet ru
piſſctue, quo minus in eo loco poſcere hærbam, fœnum ſceare, ſentes,
uepres, caprificos, curatores aquarum qui nunc ſunt, qui{qúe} erunt,
ctrca ſontes, & ſontium & murorum curam, riuos, & ſpecus
terminatus arbores uites, uepres, ſentes, ripæ, maceria, ſalicta, harum-
dineta excidantur, tollantur, effodiantur, excorticentur, utiq; recte fa-
ctum eſſe uolet, eo{qúe} nomine ijs pignoris captio mulcta edici#or
uti quæ eſto: Id{qúe} ijs ſine fraude ſua facere liceat ius poteſt as{qúe} eſto
quo minus uites arbores{qúe} uillis, ædiſicijs, macerijsue incluſæ ſint. Ma-
ceriæ quas cur atores aquarum cauſa cognita ne demolirentur dominis
permiſerunt, quibus inſcripta inſculpta{qúe} eſſent ipſorum qui permiſiſ-
ſent curatorum nomina maneat, hac lege nilhil abrogato, quominus ex
his ſontibus, riuis, ſpecubus, ſornicibus aquam haurire, ſumere ijs qui-
buſcunq; curatores aquarum permiſerunt, præterquàm rota, calice,
machina liceat: dum neq; puteus, neq; foramen nouum fiat. Eius hac le
ge nihilum rogatio utilißimæ legis contemptores nõ negauerim dignos
pena quæ intenditur. Sed negligentia longi temporis deceptos 11 Legem
protempo
re. ter reuocari oportuit. Itaq; ſedulo labor auimus, ut quantum in nobis
fuit etiam ignor arentur qui errauer ant. His uero qui admoniti
ad indulgentiam Imperatoris decurrerunt, poſſumus ui-
deri cauſa imperati beneficij ſuiſſe. In reliquo
uero opto ne executio legis 22opere ſit, cum officij fidem etiam per
offenſas tueri præ-
ſtet.
FINIS.
367
EX PROBO INTERPRETATIO
Literarum, quæ ſuperius poſitæ ſunt.
D. E. R. Q. F. P. D. E. R. I. C. Significatum hic est. De ed re quid
fieri placeret. de ea re ita cenſuerunt.
Q. D. E. R. F. P. D. E. R. V. I. C. Significatum est. Quid de eare fieri
placeret de eare uniuerſi ita cenſuerunt.
Q. D. E. R. F. P. D. E. R. I. C. Significatum hic est: Quid de eare
fieri placeret. de ea re ita cenſuerunt. Cætera idem ſignificant.
ARGENTORATI, EX OFFICINA
KNOBLOCHIANA, PER GEOR-
GIVM MACHER OPEVM, MEN
SE AVGVSTO ANNO,
M. D. XLIII.
91[Figure 91]
368
[Empty page]
369
[Empty page]
370
[Empty page]
3711010[Handwritten note 10]
372
[Empty page]