Vitruvius, M. Vitrvvivs Per Iocvndvm Solito Castigatior Factvs Cvm Figvris Et Tabvla Vt Iam Legi Et Intelligi Possit, 1511

Bibliographic information

Author: Vitruvius
Title: M. Vitrvvivs Per Iocvndvm Solito Castigatior Factvs Cvm Figvris Et Tabvla Vt Iam Legi Et Intelligi Possit
Year: 1511
City: [Venetiis]
Publisher: [De Tridino]

Permanent URL

Document ID: MPIWG:V15BVYDX
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:V15BVYDX

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
Table of contents
1. Page: 0
2. M. VITRVVIVS PER IOCVNDVM SO LITO CASTIGA TIOR FACTVS CVM FIGVRIS ET TABVLA VT IAM LEGI ET INTELLIGI POS SIT Page: 3
3. De apoſtolico Archetypo extractum. Page: 4
4. CAPITVLA PRIMI LIBRI. Page: 7
5. CAPITVLA SECVNDI LIBRI. Page: 7
6. CAPITVLA TERTII LIBRI. Page: 7
7. CAPITVLA QVARTI LIBRI. Page: 7
8. CAPITVLA QVINTI. LIBRI. Page: 8
9. CAPITVLA LIBRI SEXTI. Page: 8
10. CAPITVLA LIBRI SEPTIMI. Page: 9
11. CAPITVLA LIBRI OCTAVI. Page: 9
12. CAPITVLA LIBRI NONI. Page: 9
13. CAPITVLA LIBRI DECIMI. Page: 10
14. FINIS, Page: 10
15. De fundamentis murorum & turrium, # Caput. # V. Page: 23
16. M. VITR V V II DE AR CHITECTVRA LIBER SECVNDVS. Page: 34
17. De principiis re℞ ſecundũ ph’orum opiniones. # Caput. II. Page: 37
18. DeLateribus. # Caput. # III. Page: 37
19. DeMaterie cedenda. # Caput. # IX. Page: 48
20. M. VITR VVII DE ARCHITECTVRA LIBER TERTIVS. Page: 51
21. De ſacra℞ ædiũ cõpoſitiõe & ſymmetriis & corꝑis hũani mẽſura. Ca.I. Page: 52
22. De quinque ædium ſpetiebus. # Caput. # II. Page: 59
23. Cap. III. Page: 63
24. LIBER QVARTVS. Page: 73
25. De ratione dorica. # Cap. # III. Page: 81
26. De interiore cellarum & pronai diſtributione. Cap. IIII. Page: 86
27. De tuſcanicis rationbus ædium ſacrarum. # Caput. # VII. Page: 92
28. Dearis deorum ordinandis. # Caput. # VIII. Page: 98
29. M. VITR VVII DE AR CHITECTVRA LIBER QVINTVS. Page: 98
30. Deforo. # Caput. # I. Page: 99
31. Deærario, carcere, & curia ordinandis. # Caput. # II. Page: 103
32. De theatro. # Caput. # III. Page: 103
33. Deharmonia. # Caput. # IIII. Page: 105
34. Detheatri vaſis. # Caput. # V. Page: 106
35. Deconformatione theatri facienda. # Caput. # VI. Page: 109
36. De tecto porticus theatri. # Caput. # VII. Page: 111
37. De tribus ſcenarum generibus. # Caput. # VIII. Page: 111
38. De porticibus poſt ſcenam & ambulationibus. # Caput. # IX. Page: 114
39. De balnearum diſpoſitionibus & partibus. # Caput. # X. Page: 116
40. De paleſtrarum ædificatione & xyſtis. # Caput. # XI. Page: 118
41. De portubus & ſtructuris in aqua faciendis. # Caput. # XII. Page: 120
42. LIBER SEXTVS. Page: 123
43. De ædificiorum priuatorum proportionibus & mẽſuris. # Cap. II. Page: 127
44. De cauis ædium. # Caput. # III. Page: 128
45. De tricliniis & œcis, & exedris & pinacothecis & eorum dimenſionibus. # Caput. IIII. Page: 135
46. De œcis more græco. # Caput. V. Page: 136
47. Ad quas cœli regiones quæ ædificiorum ge nera ſpectare debeant, ut uſui & ſalubritati ſintidonea. # Caput. VI. Page: 137
48. De priuatorum & communium ædificiorũ propriis locis, & generibus ad quaſcun perſonarum qualitates conuenientibus. # Caput. VII. Page: 137
49. De ruſticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorũ de-ſcriptionibus, at vſibus. # Caput. VIII. Page: 139
50. De græcorum ædificiorum eorum partium diſpoſitione atque di-ferentibus nominibus, ſatis ab italicis moribus & vſibus diſcrepantibus. # Caput. IX. Page: 140
51. De firmitate & fundamentis æ dificiorum, # Caput, X. Page: 143
52. M. VITR VVII DE AR CHITECTVRA LIBER SEPTIMVS. Page: 145
53. Deruderatione. # Caput. I, Page: 149
54. De maceratione calcis ad albaria opera & tectoria ꝑficiẽda, # Cap. II. Page: 150
55. De camera℞ diſpoſitiõe, trulliſſatione, & tectorio opere. # Cap. III. Page: 150
56. De politionibus in humidis locis. # Caput. IIII. Page: 152
57. De ratione pingendi in ædificiis. # Caput. V. Page: 154
58. De marmore quomodo paretur ad tectoria. # Caput. VI. Page: 155
59. De coloribus & primum de ochra. # Caput. VII. Page: 156
60. De minii rõnibus. # Caput. VIII. Page: 156
61. De minii temperatura. # Caput. IX. Page: 157
62. De colorib{us} ꝗ arte fiũt. # Caput. X. Page: 157
63. De cerulei tẽperatiõibus. # Ca. XI. Page: 158
64. Quomodo fiat ceruſſa & ærugo & ſandaraca. # Caput. XII. Page: 158
65. Qũo fiat oſtrũ colo℞ oĩum factitiorum excellẽtiſſimũ. # Cap. XIII. Page: 158
66. De purpureis coloribus. # Caput. XIIII. Page: 159
67. M. VITRVVII DE AR CHITECTVRA LIBER OCTAVVS. Page: 159
68. De aquæ inuentionibus. # Caput. I. Page: 160
69. De aqua hymbrium. # Caput. II. Page: 162
70. De aquis calidis & quas habeant vires a diuerſis metallis ꝓdeũtes, & de variorum fontium, fluminum, lacuum natura. # Caput. III. Page: 164
71. De proprietate itẽ nõnullo℞ loco℞ & fontium. # Caput. IIII. Page: 168
72. De aquarum experimentis. # Caput. V. Page: 169
73. De perductionibus & librationibus aquarum & inſtrumentis ad huncvſum. # Caput. VI. Page: 170
74. Quot modis ducantur aquæ. # Caput. VII. Page: 171
75. M. VITR VVII DE AR CHITE CTVR A. LIBER NONVS. Page: 175
76. Platonis inuentum de agro metiendo. # Caput. I. Page: 176
77. Denorma pythagoricum inuentum ex hortogonii trigo ni deformatione. # Caput. II. Page: 177
78. Quomodo portio argenti auro miſta in integro opere depræhen-di diſcerni poſſit. # Caput. III. Page: 179
79. De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per vmbram inuentis & mun do at planetis. # Caput. IIII. Page: 182
80. De ſolis curſu per duodecim ſigna. # Caput. V. Page: 186
81. Deſid eribus quæ ſunt a zodiaco ad ſeptẽtrionem. # Caput, VI. Page: 186
82. Deſyderibus quæ ſunt a zodiaco ad meridiem. # Caput. VII. Page: 188
83. De horologiorum rationibus & vmbris gnomonum æquinoctiali tempore, romæ, & nonnullis aliis locis. # Caput. VIII. Page: 190
84. Dehorologiorum ratione, & vſu, at eorum inuentione, & quibus in-uentoribus. # Caput. IX. Page: 194
85. M. VITR VVII DE MACHINIS LIBER DECIMVS. Page: 197
86. Demachina quid ſit & eius ab organo differentia origine & neceſſitate. # Caput. # I. Page: 198
87. De ædiũ ſacrarũ publicorũ operũ machinationib{us} tractoriis. # Cap. II. Page: 199
88. De diuerſis appel-lationibus machina-rum, & q̈ ratione eri-gantur. # Cap. III. Page: 200
89. Similis ſuperiori machina, cui coloſſicotera tutius cõmitti poſſunt, im-mutata duntaxat ſucula in tympanum. # Caput. IIII. Page: 200
90. Aliud machinæ tractoriæ genus. # Caput. V. Page: 201
91. Ingenioſa cteſiphontis rõ ad grauia onera ducenda. # Cap. VI. Page: 203
92. De inuentione lapicidinæ qua templum dianæ epheſiæ conſtru-ctum eſt. # Caput. VII. Page: 205
93. De porrecto & rotundatione machina℞ ad onerũ leuatiões. # Ca. VIII. Page: 205
94. De organorum ad aquam hauriendam generibus & primum de tympano. # Caput. IX. Page: 207
95. De rotis & tympanis ad molendum farinam. # Caput. X. Page: 210
96. De coclea quæ magnã copiã extollit aquæ: ſed non tã alte. # Cap. XI. Page: 212
97. De cteſibica machina quæ altiſſime extollit a quam. # Cap. XII. Page: 213
98. De hydraulicis machinis quibus organa ꝑficiuntur, # Cap. XIII. Page: 215
99. Qua ratiõe rheda vel naui ve cti peractum iter dimetiamur. # Caput. XIIII. Page: 216
100. De catapultarum & ſcorpionum rationibus. # Cap. XV. Page: 219
101. De baliſtarum rationibus. # Caput. XVI. Page: 220
102. De proportione lapidũ mittendo℞ ad baliſtæ foramen. # Cap. XVII. Page: 221
103. De oppugnatoriis defenſoriiſ rebus, & primum de arietis inuentione eiuſ machina. # Caput. XIX. Page: 223
104. De teſtudinæ ad congeſtionem foſſarum paranda. # Cap. XX. Page: 224
105. De aliis teſtudinibus. # Caput. XXI. Page: 225
106. Totius operis peroratio. # Caput. XXII. Page: 226
107. VITR VVII LIBER DECIMVS EXPLICIT. Page: 229
108. REGISTRVM HVIVS OPERIS AA ABCDEFGHIKLMNO Page: 247
109. CONSILIARII Page: 248
1
[Empty page]
2
[Empty page]
3
M. VITRVVIVS
PER
IOCVNDVM SO
LITO CASTIGA
TIOR FACTVS
CVM FIGVRIS ET
TABVLA
VT IAM LEGI ET
INTELLIGI POS
SIT
4
De apoſtolico Archetypo extractum.
Notvm sit Vniuerſis: & ſingulis: Sanctiſſimum in Chriſto patrẽ:
& Dominum noſtrum Iuliu Pontificem Secundum: Gratiam peculia
rem indulſiſſe Ioanni Tacuie Tridino in Ciuitate Venetiarum im-
pre@@ ſummo ſtudio: ac Lucubratio
ne caſtigatos & recognitos: cum figuris ſuis opporcunis@ad amuſim ela-
boratis imprimẽdi: cauiſſeque ne Quis eos imprimere audeat: ſub excõ
municationis latæ ſententiæ pœna: a qua: niſi in mortis articulo ab eius
Sanctitate abſolui poſſit: præter cẽſuram amiſſionis librorum huiuſmo
limpreſſorum a Ducali Dominio impoſitam.
5iiBEATISSIMO IVLIO .II. PONTIFICI MA- XIMO: FRATER IO. IOCVNDVS. H.S.C.
Stvdia & labores: quos in reſtituẽdo Vitruuio ad priſtinæ lectionis nor-
mã exhauſi: quoſ tibi gratos fore exiſtimaui: non ab re tuo nomini dica-
re conſtitui maxime Pontifex: utpote totius humani generis monarchæ:
quando ſolus es: qui optimi maximi dei vices in terris geras: & qui omni
bus ætatis tuæ gradibus magnitudine animi oſtenderis quantis & ꝗ̃nume-
@oſis uirtutibus polleas: & ex rebus geſtis: nõ modo in ſummi pontificatus
apice conſtitutus: ſed etiam ab ipſis uitæ tuæ initiis quantum ualueris: quã-
to ingenio & ſolertia in omnibus tuis actionibus præditus fueris: feliciſ-
ſimi probent exitus. Rectũ ergo mihi uiſum fuit hoc animi & amoris mei
iudicium huiuſmodi architecturæ ſtudia tibi dicare: quibus plurimum de
lectaris: vt inter cæteras maximas tuas virtutes ampliſſimarum at magni-
ficentiſſimarum impenſarum in ædificiis conſumandis mon umenta decla-
rant. His enim ut in pleriſ aliis: non modo noſtri æui principes: ſed et ſu-
perioris quo, & numero & magnificẽtia ſuperaſti. Et ne mihi huiuſcemo
di tuæ laudis adulatorium innuratur cõmentum. ueritatis teſtes prodeant.
Opera & enim conſtant. Queratur quinumerum æquet. quiue ſecundus
ſit: aut qui maiora: magnificentioraue fecerit: cuiuſ fama (ut tua) vſ ad
ſæculorum fines extendi poſſit. Sume igitur placido vultu beatiſſime Pa-
ter: quos tibi dedico in hoc auctore reſtituendo labores: nec eos fuiſſe mo-
dicos exiſtimes: quando (ut intelligerem) non ſine multo ſudore & laſſitu-
dine: eius verba & ſenſum: cũ ruinarum ueterum ædificiorum reliquiis
me contuliſſe notum ſit: non ſemel modo: ſed ſæpe & numeroſe. At hoc eti-
am (tãta mihi fuit huius rei cura) parum viſum fuiſſet: ſiipſius auctoris in-
regram habuiſſemus lectionem: quam quia pene totam corruptam offen-
di: nec quẽquam ꝗ̃uis ſtudiofum: aut onus corrigẽdiſuſcepiſſe: aut ad per-
fectam eius intelligentiam penetraſſe inueni: diligentius meo ſtudio: dum
ſingula perquirere cepi: ad antiqua exemplaria tanquã ad anſam digno-
ſcendæ rei me contuli: nec ad pauca quidem: nec vna tantum regione uel
vrbe reperta: ſed multis. Sic dupliciſtudio intentus: veterum ſcilicet rui-
narum monumentis: & ſitu vetuſtatis redolentibus libris: ſatis patentem
mihi feci intelligẽdi ſemitam: & ex diuerſa lectione effectum eſt: vt ex vno
vel altero codice quãmulta correcta loca inuenerim: vel ad corrigendum
iter oſtenderint: & vbi hæc non iuuerũt: ſic omnino uti erant reliqui. Hoc
ſciri volui: ne me taxent: qui nodum in ſcirpo querunt: quod talis ſim: qui
glorier ad amuſſim priſtinam auctoris lectionem integram reſtituiſſe. nam
ne hoc pollicitus ſum: ne idoneum me eẽſcio: cum nonnulla in eo
6 ſcripta ſint in quibus adhuc hereo: in quibuſ nec mihiipſi credo: nec an
verba & eorum textura ſana ſint an corrupta cognoſco. Satis tamen feci: &
quidem ſatis in alieno opere: ab noſtriæui nemine (quod ſciam) adhuc ſatis
recognito. Sed in eodem inſudaſſe cum laudabile ſit: magis tamen probã-
dũ puto beatiſſime Pater: ſua cudere: ꝗ̃ aliena ſcrutari. Ego & in hoc mihi-
ipſi equidem non defui: quãuis non mei iuris: ſed alieni: & ſine otio quod
maxime neceſſarium eſt: ſemper fuerim. Scripſi tamen de architectura &
de mathematicarum diſciplinarum vſu: ac tractatione: multa: ſed nondum
elaborata nondum ſatis perpolita vt copia: & raritate: & operum varie-
tate: & doctrina: nemini qui de harum rerum vſu ſcripſerint: ceſſurus ſim:
ſi mihi illud ſuppeteret otium: quod maxime negocioſum eſſe ſtudioſis
ſolet: quo me ſolus tu beatiſſime Pater donare potes. VALE.
7M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA
CAPITVLA PRIMI LIBRI.
11
Quid ſit architectura & de architectis inſtituendis. # Caput. # I.
# Ex quibus rebus architectura conſtet. # Caput. # II.
# De partibus architecturæ in priuatorum & publicorum ædificiorũ diſtri-
# butionibus & gnomonices & machinationis. # Caput. # III.
# De electione locorum ſalubrium & quæ obfint ſalubritati & unde lumina
# capiantur. # Caput. # IIII.
# De fundamentis murorum & turrim. # Caput. # V.
# De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſitione, ut uẽ-
# torum noxu flatus uitentur. # Caput. # VI.
# De electione locorum ad uſum cõmunem ciuitatis. # Caput. # VII.
CAPITVLA SECVNDI LIBRI.
22
De priſcorum hominum vita, & de initiis humanitatis at tectorum & in
# crementis eorum. # Caput. # I.
# De principiis rerum ſecundum p{h'}orum opiniones. # Caput. # II.
# De lateribus. # Caput. # II.
# De Arena. # Caput. # IIII.
# De calce. # Caput # V.
# De puluere puteolano. # Caput. # VI.
# De lapicidinis. # Caput. # VII.
# De generibus ſtructuræ & ea℞ q̈litatibus modis ac locis. # Caput. # VIII.
# De Materie cedenda. # Caput # IX:
# De abiete ſuꝑnate & infernate. cũ A pennini deſcriptiõe. # Caput. # X.
CAPITVLA TERTII LIBRI.
33
De ſacrarum ædium compoſitione, & ſymmetriis & corporis humani
# menſura. # Caput. # I.
# De quin ædium ſpetiebus. # Caput. # II.
# De fundationibus & columnis at earum ornatu & epiſtyliis tam in locis
# ſolidis quam in congeſtitiis. # Caput. # III.
CAPITVLA QVARTI LIBRI.
44
De tribus' generibus columnarum origenes & ĩuẽtiones. # Caput. # I.
# De ornamentis columnarum. # Caput. # II.
# Deratione dorica. # Caput. #
118 # De interiore cellarum & pronai diſtributione. # Caput. # IIII.
# De ædibus conſtituendis ſecundum regiones. # Caput. # V.
# De hoſtiorum & antepagmẽto℞ ſacra℞ ædiũ rõnibus. # Caput. # VI.
# De tuſcanicis rationibus ædium ſacrarum. # Caput. # VII.
# De aris deorum ordinandis. # Caput # VIII.
CAPITVLA QVINTI. LIBRI.
22
Deforo. # Caput. # I.
# De ærario, carcere. & curia ordinandis. # Caput. # II.
# De theatro. # Caput. # III.
# De harmonia. # Caput. # IIII.
# De theatri uaſis. # Caput. # V.
# De conformatione theatri facienda. # Caput. # VI.
# De tecto porticus theatri. # Caput. # VII.
# De tribus ſcenarum generibus. # Caput. # VIII.
# De porticibus poſt ſcenam & ambulationibus. # Caput. # IX.
# De balnearum diſpoſitionibus & partibus. # Caput. # X.
# De paleſtrarum ædificatione & xyſtis. # Caput. # XI.
# De portibus & ſtructuris in aqua faciendis. # Caput. # XII.
CAPITVLA LIBRI SEXTI.
33
De diuerſis regionum qualitatibus, & uariis cœliaſpectibus, ſecundũ quos
# ſunt ædificia diſponenda. # Caput. # I:
# De ædificiorum priuatorum proportiõibus & mẽſuris. # Caput. # II.
# De cauis ædium. # Caput. # III.
# De atriis & tablinis, & eorum dimenſionibus, & ſymmetriis. # Caput.
# De tricliniis & œcis. & exedris & pinacothecis & eorum
# dimenſionibus. # Caput. # IIII.
# De œcis more græco. # Caput. # V.
# Ad quas cœli regiones quæ ædificiorum genera ſpectare debeant, ut uſui
# & ſalubritati ſint idonea. # Caput. # VI.
# De priuatorum & cõmunium ædificiorum propriis locis, & generibus ad
# quaſcun perſonarum qualitates conueniẽtibus. # Caput. # VII.
# De ruſticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorum de-
# ſcriptionibus, at uſibus. # Caput. # VIII.
# De græco℞ ædificio℞ eorũ partiũ diſpoſitiõe at diferentibus nomini-
# bus, ſatis ab italicis moribus & uſibus diſcrepãtibus. # Caput. # IX.
# De firmitate & fundamentis ædificiorum. # Caput. # X.
9
CAPITVLA LIBRI SEPTIMI.
11
De ruderatione. # Caput. # I.
# De maceratiõe calcis ad albaria oꝑa & tectoria ꝑficienda. # Caput. # II.
# De camera℞ diſpoſitiõe, trulliſſatiõe, & tectorio opere. # Caput. # III.
# De politionibus in humidis locis. # Caput. # IIII.
# De ratione pingendi in ædificiis. # Caput. # V.
# De Marmore quomodo paretur ad tectoria. # Caput. # VI.
# De coloribus & primum de ochra. # Caput. # VII.
# De minii rationibus. # Caput. # VIII.
# De minii temperatura. # Caput. # IX.
# De loribus qui arte fiunt. # Caput. # X.
# De ceremperationibus. # Caput. # XI.
# Quomõ fiat ceruſſa & ærugo & ſandaraca. # Caput. # XII.
# Qũo fiat oſtrũ colo℞ oĩum factitiorum excellẽtiſſimũ. # Caput. # XIII.
# De purpureis coloribus. # Caput. # XIIII.
CAPITVLA LIBRI OCTAVI.
22
De aquæ inuentionibus. # Caput. # I.
# De aqua hymbrium. # Caput. # II.
# De aquis calidis & quas habeant vires a diuerſis metallis ꝓdeũtes, & de va
# riorum fontiũ, fluminum, lacuum natura. # Caput. # III.
# De proprietate itẽ nõnullo℞ loco℞ & fontium. # Caput. # IIII.
# De aquarum experimentis. # Caput. # V.
# De perductionibus & librationibus aquarum & inſtrumentis ad
# hunc vſum. # Caput. # VI.
# Quot modis ducantur aquæ. # Caput. # VII.
CAPITVLA LIBRI NONI.
33
latonis inuentum de agro metiendo. # Caput. # I.
# De norma pythagoricum inuentum ex hortogonii trigo-
# ni deformatione. # Caput. # II.
# Quomodo portio argenti auro miſta in integ@o opere de-
# præhendi diſcerni poſſit. # Caput. # III.
# De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per umbram in
# uentis & mundo at planetis. # Caput. # IIII.
# De ſolis curſu per duodecim ſigna. # Caput. # V.
# De ſideribus quæ ſunt a zodiaco ad ſeptẽtrionẽ. # Caput. #
1110 # De ſyderibus quæſunt a zodiaco ad meridiem. # Caput. # VII.
# De horologiorũ rõnibus & vmbris gnomonum æquino
# ctiali tꝑe, romæ, & nonnullis aliis locis. # Caput. # VIII.
# De horologiorum ratione, & vſu, at eorum inuentione
# & quibus inuentoribus. # Caput. # IX.
CAPITVLA LIBRI DECIMI.
22
De machina quid ſit & eius ab organo differentia origi-
# ne & neceſſitate. # Caput. # I.
# De ædiũ ſacra℞ public operu matra-
# ctoriis. # Caput. # II.
# De diuerſis appellationibus machinarum, & q̈ rõne erigãtur. # Cap. # III.
# Similis ſuperiori machina, cui coloſſicotera tutius cõmit-
# ti poſſunt, ĩmutata duntaxat ſucula in tympanum. # Caput. # IIII.
# Aliud machinæ tractoriæ genus. # Caput. # V.
# Ingenioſa cteſiphontis rõ ad grauia onera ducenda. # Caput. # VI.
# De inuentione lapicidinæ qua templum dianæ epheſiæ
# conſtructum eſt. # Caput. # VII.
# De porrecto & rotundatione machina℞ ad onerũ leuationes. # Cap. # VIII.
# De organorum ad quam hauriendam generibus & pri-
# mum de tympano. # Caput # IX.
# De rotis & tympanis ad molendum farinam # Caput. # X.
# De coclea quæ magnã copiã extollit aquæ. ſed nõ tã alte. # Caput. # XI.
# De cteſibica machina quæ altiſſime extollit aquam. # Caput. # XII.
# De hydraulicis machinis quibus organa ꝑficiuntur. # Caput. # XIII.
# Qua ratione rheda uel naui uecti peractum iter dimetiamur. # Cap. XIIII.
# De catapultarum & ſcorpionum rationibus. # Caput. # XV.
# De baliſtarum rationibus. # Caput. # XVI.
# De proportiõe lapidũ mittendo℞ ad baliſtæ foramen. # Caput. # XVII.
# De catapultarũ baliſtarũ, contẽtionibus & tẽperaturis. # Caput. # XVIII.
# De oppugnatoris defenſoriſ rebus, & primum de arietis
# inuentione eiuſ machina. # Caput. # XIX.
# De teſtudine ad congeſtionem foſſarum paranda. # Caput. # XX.
# De aliis teſtudinibus. # Caput. # XXI.
# Totius operis peroratio. # Caput. # XXII.
FINIS,
111.M. VITR VVII DE ARCHITECTVRA LIBER PRIMVS.
CVM diuina mens tua & numen imperator Cæ-
11[Handwritten note 1] ſar imperio potiretur orbis terrarum, inuicta
virtute cunctis hoſtibus ſtratis, triumpho vi-
ctoria tua ciues gloriarentur, & gẽtes omnes
ſubactæ tuum ſpectarẽt nutum, populuſ ro-
manus & ſenatus libe@@us timore, ampliſſimis
tuis cogitationibus co@liiſ gubernaretur, nõ
audebam tantis occupationibus de architectu-
ra ſcripta, & magnis cogitationibus explicata
edere: metuens ne nõ apto tempore interpellans, ſubirem tui animi of-
fenſionem. Cum vero attenderem te nõ ſolum de vita cõmuni omniũ
curam, publicæ rei cõſtitutionem habere, ſed etiam de opportunitate
publicorum edificio℞, vt ciuitas per te nõ ſolum prouinciis eſſet aucta,
verum etiã vt maieſtas imperii publicorum ædificio℞ egregias haberet
autoritates, non putaui pretermittendum, quin primo quo tempore
de his rebus ea tibi ederem Ideo primum parẽti tuo de eo fueram no-
zus, & eius virtutis ſtudioſus. Cum autem concilium cœleſtium in ſe-
dibus ĩmortalitatis eum dedicauiſſet, & imperium parentis in tuam po-
teſtatem tranſtuliſſet, idem ſtudium meum in eius memoria permanẽs,
in te contulit fauorem. Ita cum. M. aurelio, & .P. minidio, & . Cn. cor-
nelio, ad apparationem baliſtarum & ſcorpionũ, reliquorum tormẽ-
torum refectionem,fui preſto, & cũ eis cõmoda accepi: quæ cum primo
mihi tribuiſti, recognitionem per ſororis cõmẽdationem ſeruaſti. Cũ
ergo eo beneſicio eſſem obligatus, vt ad exitum vitæ non haberem ino-
piæ timorẽ, hæc tibi ſcribere cepi: ꝙ animaduerti multa te ædiſicauiſſe,
& nunc ediſicare: reliquo quo tempore, & publicorum, & priuatorũ
edificiorum, pro amplitudine rerum geſtarum, vt poſteris memoriæ tra
derentur, curam habiturum. Cõſcripſi perſcriptiões terminatas, vt eas
attendẽs, & ante facta, & futura qualia ſint opera, per te nota poſſes ha-
bere: nam his voluminibus aperui omnes diſciplinæ rationes,
Quid ſit architectura & De architectis inſtituendis, # Caput. # I.
ARchitectura eſt ſciẽtia pluribus diſciplinis, & va
riis eruditionibus ornata, cuius iudicio probã-
tur omnia quæ ab ceteris artibus ꝑſiciũtur ope-
ra. Eanaſcitur ex fabrica, & ratiocinatiõe. Fa-
brica eſt continuata ac trita vſus meditatio, quæ
manibus perſicitur ẽmateria cuiuſcun gene-
ris opus eſt ad propoſitũ deformationis.
12LIBER cinatio autem eſt, quæ res fabricatas ſolertia ac ratione proportionis de-
mõſtrare at explicare põt. Ita architecti qui ſine litteris contenderũt
vt manibus eſſent exercitati, nõ potuerũt efficere vt haberẽt pro labori-
bus autoritatẽ. Qui autẽ ratiocinationibus & litteris ſolis conſiſi fuerũt,
vmbrã, nõ rem perſecuti vident̃ At qui vtrũ ꝑdidicerũt, (vti omni-
bus armis ornati) citius cum autoritate quod fuit propoſitum, ſunt aſ-
ſequuti. Cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam in archite-
ctura hæc duo inſunt, quod ſigniſicatur, & quod ſigniſicat. Signiſicatur
propoſita res de qua dictur. Hanc autem ſigniſicat demonſtratio ratio-
nibus doctrinarum exp@@ata, Quare videtur vtra parte exercitatum
eſſe debere, qui ſe architectum proſiteatur. Ita eum & ingenioſum eſſe
oportet, & ad diſciplinam docilem. Ne enim ĩgenium ſine diſciplina,
aut diſciplina ſine ingenio, perfectum artiſicem poteſt efficere, & ut lit-
teratus ſit, peritus graphidos, eruditus geometria, & optices non igna-
rus, inſtructus arithmetica, hiſtorias complures nouerit, philoſophos
diligenter audiuerit, muſicam ſciuerit, medicinæ non ſit ignarus, reſpõ-
ſa iuris conſultorum nourerit, aſtrologiam cœli rationes cognitas ha-
beat, Quæ cur ita ſint, hæ ſunt cauſæ, Litteras architectum ſcire opor-
tet, vti cõmentariis memoriam ſirmiorem efficere poſſit. Deinde gra-
phidos ſcientiam habere, quo facilius exemplaribus pictis, quam uelit
operis ſpeciem, deformare valeat. Geometria autẽ plura præſidia pre-
ſtat architecturæ: & primũ ex euthy grammis circini tradit uſum: e quo
maxime facilius ediſiciorum in areis expediuntur deſcriptiões: norma-
rum & librationum & linearum directiones. Item per opticen, @@
ediſiciis, ab certis regionibus, cœli lumina recte ducũtur. Per arithme-
ticen, ſumptus ediſiciorum conſumantur: menſurarum rationes expli-
cantur: difficileſ ſymmetriarum queſtiones geometricis rationibus &
methodis inueniũtur. Hiſtorias autem plures nouiſſe oportet, ꝙ mul-
ta ornamenta ſæpe in operibus architecti deſignant, de quibus, argumẽ-
tis rationem cur fecerint querentibus reddere debent. Quemadmodum
ſiquis ſtatuas marmoreas muliebres ſtolatas, & quæ caryatides dicũtur,
pro columnis in opere ſtatuerit, & inſuper mutilos & coronas collo-
cauerit, ꝑcontãtibus ita reddet rationẽ. Carya ciuitas Pelopõneſi cum
perſis hoſtibus cõtra græciã cõſenſit: poſtea græci per victoriã glorioſe
bello liberati, cõmuni cõſilio caryatibus bellũ indixerunt. Ita oppido
capto, uiris interfectis, ciuitate deleta, matronas eorũ in ſeruitutẽ abdu-
xerunt. Nec ſunt paſſi ſtolas, ne ornatus matronales deponere: vti non
vno triumpho ducerent{ur}, ſed æterno ſeruitutis exẽplo graui cõtumelia
preſſæ, pœnas pendere uiderentur pro ciuitate. Ideo quitunc architecti
fuerunt, edificiis publicis deſignauerũt earũ imagines oneri ferũdo col-
locatas: ut etiã poſteris nota pœna peccati caryatiũ, memoriæ traderet{ur}.
132PRIMVS. 1[Figure 1]
Nõ minus lacones Pauſania Agæſipolidos ſilio duce platæeo p̃lio, pau-
ca manu ĩfinitum numerum exercitus perſarũ cum ſuperauiſſent, acto
cum gloria triumpho, ſpoliorũ & predæ porticum perſicã ex manubiis
laudis, & uirtutis ciuium, indicem uictoriæ, poſteris pro tropheo con-
ſtituerunt: ibi captiuorum ſimulacra barbarico ueſtis ornatu, ſuper-
bia meritis contumeliis punita, ſubſtinentia tectum collocauerunt: uti
& hoſtes horreſcerent timore eorum fortitudinis effectus, & ciues id
exemplum uirtutis aſpicientes, gloria erecti, ad defendendam libertatẽ
eſſent parati. Ita ex eo multi ſtatuas perſicas ſubſtinentes, epiſtylia &
ornamenta eorum collocauerũt: & ita ex eo argumẽto, uarietates egre-
gias auxerunt operibus.
14LIBER 2[Figure 2]
Item ſunt aliæ eiuſdem generis hiſtoriæ, quarum noticiam architectos
tenere oporteat. Philoſophia uero perſicit architectũ animo magno,
& uti nõ ſit arrogans, ſed potius facilis, æquus, & fidelis: ſine auaritia, qđ
22[Handwritten note 2] eſt maximum. Nullum enim opus uere ſine ſide & caſtitate fieri poteft.
Neſit cupidus, ne in muneribus accipiendis habeat animum occupa-
tum, ſed cum grauitate ſuam tueatur dignitatem bonam famam habẽ-
do. Hæc enim philoſophia preſcribit. Præterea de rerum natura quæ
græce φυσιόλοΓια dicitur, philoſophia explicat: quã neceſſe eſt ſtudio-
ſius nouiſſe, ꝙ habet multas & uarias naturales queſtiones: ut etiam in
aquarum ductionibus. In curſibus enim & circuitiõibus, & librata pla-
nicie, expreſſiõibus, ſpiritus naturales aliter at aliter fiũt: quorum of-
fenſionibus mederi nemo poterit, niſi qui ex philoſophia principia re-
rum naturæ nouerit. Item qui Theſ biæ aut Archimedis libros, & cæte-
rorum qui eiuſmodi generis præcepta conſcripſerunt leget, cum iis ſen-
tire non poterit, niſi his rebus a philoſophis fuerit ĩſtitutus. Muſicen
autem ſciat oportet, uti canonicam rationem, & mathematicam, notam
habeat: præterea baliſtarum, catapultarũ, ſcorpionum tẽperaturas poſ-
ſit recte facere. In capitulis enim dextra ac ſiniſtra, ſunt foramina
153PRIMVS.toniorum, per quæ tẽduntur ſuculis & vectibus e neruo torti funes, qui
nõ precludunt{ur}nec p̃ligant{ur}, niſi ſonitus, ad artiſiis aures certos & æqua-
les fecerint. Brachia enim quæ in eas tentiones includunt{ur}, cum extendũ-
tur, æqualiter, & pariter, vtra plagã emittere debent. Quod ſi non ho-
motonia fuerint, impedient directã telo℞ miſſionẽ. Item theatris vaſa
ærea quæ in cellis ſub gradibus mathematica rõne collocant{ur}, & ſonituũ
diſcrimina quæ græci Ἠ X@@α vocant, ad ſymphonias muſicas, ſiue concẽ-
tus componunt{ur}, diuiſa in circinatione diateſſaron & diapente & diapa-
ſon, vtiuox ſcenici ſonitus cõueniens in diſpoſitionibus, tactu cũ offen-
derit, aucta cũ incremento, clarior & ſuauior ad ſpectatorum perueniat
aures. Hydraulicas quo machinas, & cætera quæ ſunt ſimilia his orga-
nis, ſine muſicis rationibus efficere nemo poterit. Diſciplinã uero me-
dicinæ nouiſſe oportet, propter inclinationes cœli, quæ græci μλίμαΤα
dicunt, & aeres loco℞, qui ſunt ſalubres aut peſtilentes, aquarũ uſus.
Sine his enim rationibus nulla ſalubris habitatio fieri põt. Iura quo
nota habeat oportet ea, quæ neceſſaria ſunt ædificiis cõibus parietum, ad
ambitũ ſtillicidio℞ & cloacarũ & luminũ. Item aquarũ ductiones & cæ-
tera quæ eiuſmodi ſunt, nota oportet ſint architectis: vti ante caueant, ꝗ̃
inſtituãt ædificia, ne cõttouerſiæ, factis oꝑibus, patribus familiarũ relin-
quantur: & ut legibus ſcribẽdis prudẽtia caueri poſſit & locatori & cõ-
ductori. Nam ſi lex perite fuerit ſcripta, erit vt ſine captione vter ab
vtro liberet{ur}. Ex aſtrologia aũt cognoſcit{ur} oriens, occidens, meridies,
ſeptẽtrio, & cœli rõ: æquinoctium, ſolſtitium, aſtrorũ curſus: quo℞ no-
titiã ſiquis nõ habuerit, horologio℞ rõnẽ oĩno ſcire non poterit. Cũ er-
go tãta hæc diſciplina ſit condecorata, & abũdãs eruditionibus uariis ac
pluribus, non puto poſſe iuſte repente ſe profiteri architectos, niſi ꝗ ab
ætate puerili his gradibus diſciplinarũ ſcãdendo, ſcientia pluriũ littera-
rum & artiũ nutriti, peruenerint ad ſummũ templum architecturæ. At
fortaſſe mirum videbit{ur} imperitis hominibus, poſſe naturã tan tum nu-
merũ doctrina℞ ꝑdiſcere, & memoria cõtinere. Cũ aũt animaduerterint
33[Handwritten note 3] oẽs diſciplinas inter ſe cõiũctionẽrerũ & cõicationẽ hẽre, ſieri poſſe faci-
liter credetur. Encyclios. n. diſciplina, uti corpus unũ ex his mẽbris eſt
cõpoſita. Ita, quia teneris ætatibus eruditiõibus uariis inſtruunt{ur}, om-
nibus litteris,agnoſcũt eaſdem notas, cõicationẽ oĩum diſciplina℞: &
ea re facilius oĩa cognoſcũt. Ideo de ueteribus architectis Pythius ꝗ
Prienæ ædem Mineruæ nobiliter eſt architectatus, ait in ſuis cõmentariis,
architectũ oibus artibus & doctrinis plus oportere poſſe facere, ꝗ̃ ꝗ ſin-
gulas res ſuis ĩduſtriis & exercitatiõibus ad ſũmã claritatẽ ꝑduxerũt. Id
aũt re nõ expedit{ur}. Nõ. n. debet nec põt eẽ architectus grãmaticus vti fue
rit Ariſtarchus, ſed nõ agrãmatos: nec muſicus, vt Ariſtoxenus, ſed non
amuſos: nec pictor vt Apelles, ſed graphidos non imperitus: nec
16LIBER quemadmodum Miron, ſeu Polycletus, ſed rationis plaſticæ nõ ignarus:
nec denuo medicus vt Hyppocrates, ſed nõ aniatrologetos: nec in cæte-
ris doctrinis ſingulariter excellẽs, ſed in his nõ ĩperitus. Nõ enim in tãtis
rerũ varietatibus, elegãtias ſingulares quiſꝗ̃ cõſequi põt, ꝙ earũ rõcina-
tiones cognoſcere & ꝑcipere vix cadit in poteſtatẽ. Nec tñ nõ tãtũ archi-
tecti nõ pñt in oĩbus rebus habere ſummũ effectũ, ſed etiã ipſi qui priua-
tim proprietates tenẽt artiũ, nõ efficiũt ut habeãt oẽs ſummũ laudis prin
cipatũ. Ergo ſi in ſingulis doctrinis ſinguli artiſices, ne oẽs, ſed pauci
æuo perpetuo nobilitatẽ vix ſunt cõſecuti, quẽadmodũ põt arehitectus,
qui pluribus artibus debet eẽ peritus, nõ idip̃um mirũ & magnũ facere,
neꝗd ex his indigeat, ſed etiã ut oẽs artiſices ſuperet, qui ſingulis doctri-
nis aſſiduitatẽ cũ induſtria ſumma p̃ſtiterũt? ſgit{ur} in hac re Pythius er-
raſſe uidet{ur}, ꝙ nõ animaduerterit ex duabus rebus ſingulas artes eẽ cõpo
44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6] ſitas: ex opere, & eius rõcinatione. Ex his aũt vnum ꝓpriũ ẽ eo℞ ℞ ſin-
gulis rebus ſunt exercitati, ideſt operis effectus, alterũ cõmune cũ oibus
doctis, ideſt rõcinatio: vti medicis & muſicis & de vena℞ rythmo, & de
pedũ motu, At ſi vulnus mederi, aut ægrũ eripere de periculo oportue-
rit, nõ accedet muſicus, ſed id opus propriũ erit medici. Item in organo
non medicus, ſed muſicus modulabit{ur}, vt aures ſuã cãtionibus recipiant
iocũditatẽ. Similiter cũ aſtrologis & muſicis eſt diſputatio cõis de ſym
pathia ſtella℞ & ſimphoniarum, in quadratis, & trigonis, diateſſaron, &
diapente: cũ geometris de viſu, qui græce λόΓοςὀΠτιὸς appellat{ur} : cæte
riſ oibus doctrinis, multæ res, uel oẽs, cões ſunt dũtaxat ad diſputãdũ.
Operũ vero ingreſſus, qui manu ac tractationibus ad elegantiã ꝑducũ-
44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6] tur, ip̃o℞ ſunt, ꝗ ꝓprie una arte ad faciẽdũ ſunt ĩſtituti. Ergo ſatis abũ-
de is uidet{ur} feciſſe, ꝗ ex ſingulis doctrinis partes & rõnes ea℞ mediocri-
ter hẽt notas, eaſ quæ neceſſariæ ſunt ad architecturã: uti ſiꝗd de his re
bus & artib{us} iudicare & ꝓbare opus fuerit, ne deſiciat{ur}. Quib{us} uero natu-
44[Handwritten note 4]55[Handwritten note 5]66[Handwritten note 6] ra tm̃ tribuit ſolertiæ, acuminis, memoriæ, ut poſſint geometriã, aſtrolo
giã, muſicen, cæteraſ diſciplinas penitus hẽre notas, p̃tereunt officia ar
chitecto℞, & efficiunt{ur} mathematici. Ita faciliter cõtra eas diſciplinas
diſputare pñt, ꝙ plurib{us} telis diſciplina℞, ſunt armati. Hi autẽ inueniunt{ur}
raro, ut aliqñ fuerunt Ariſtarchus ſamius, Philolaus & Architas taren@-
tini, apollonius pergeus, Erathoſtenes cyreneus, Archimedes & Scopi-
nas ab Syracuſis, ꝗ multas res organicas & gnomonicas, numero, natu-
ralibuſ rõnibus inuẽtas at explicatas, poſteris reliquerũt. Cum er-
go talia ingenia a naturali ſolertia nõ paſſim cunctis gẽtibus, ſed paucis
viris hẽre cõcedatur, officium uero architecti omnibus eruditiõibus de-
beat eſſe exercitatum, & rõ ꝓpter amplitudinẽ rei permittat, non iuxta
neceſſitatem ſummas, ſed etiã mediocres ſciẽtias hẽre diſciplinarum, pe-
to Cæſar, & a te, & ab his qui mea uolumina ſunt lecturi, vt ſiꝗd
174PRIMVS. ad artis grammaticæ regulam fuerit explicatum, ignoſcat{ur}. Nam non
vti ſummus p@us, nec rethor diſertus, nec grãmaticus ſummis rõnibus
artis exercitatus, ſed ut architectus, his litteris ĩbutus, hæc niſus ſum ſcri
bere. De artis uero poteſtate quæ inſunt in ea rõcinationes, polliceor
(uti ſpero) his uoluminibus, non modo ædificãtibus, ſed etiam omnib{us}
ſapientibus, cum maxima autoritate me ſine dubio preſtaturum.
Ex quibus rebus architectura conſtet. Caput. II.
Architectura autẽ cõſtat ex ordinatione, quæ græce Τ άξις dicit{ur}, & ex di-
ſpoſitione, hãc autẽ græci @ ιάθεό@ι@ ע uocãt, & eurythmia, & ſymmetria,
& decore, & diſtributiõe, quæ græce οποעομία dicit{ur}. Ordinatio eſt mo-
dica membrorum operis cõmoditas ſeparatim, uniuerſæ proportio-
nis, ad ſymmetriã comparatio. Hæc componitur ex quãtitate, quæ græ-
ce ποσó ΤΗς dicitur, Quantitas autem eſt modulorum ex ipſius operis
ſumptiõe, ſinguliſ membro℞ membro℞ partib{us} uniuerſi oꝑis cõueniẽs effectus.
Diſpoſitio autẽ eſt re℞ apta collocatio, elegãſ in cõpoſitiõib{us} effectus
oꝑis cũ q̃litate. Spẽs diſpoſitiõis: q̃ græce dicunt{ur} ἰλέ ου hæ ſunt. ichno-
graphia, orthographia, ſcenographia. Ichnographia ẽ circini regu-
læ modice cõtinẽs uſus, ex q̃ capiũt{ur} forma℞ ĩ ſolis area℞ deſcriptiões.
3[Figure 3]
Orthographia autem eſt erecta frõtis imago: modice picta rationi-
bus operis futuri figura.
18LIBER 4[Figure 4]
Item ſcenographia eſt frontis & laterum abſcedentium adumbratio,
ad circini centrum omnium linearum reſponſus.
5[Figure 5]
Hæ naſcuntur ex cogitatione, & inuentione. Cogitatio eſt cura ſtu-
dii plena, & induſtriæ, uigilantiæque, effectus propoſiti cum uolupta-
te. Inuentio autem eſt quæſtionum obſcurarum explicatio, ratioque
nouæ rei, vigore mobili reperta. Hæ ſunt terminationes
195PRIMVS. num. Eurythmia eſt uenuſta ſpecies, commoduſ in compoſitioni-
bus membrorum aſpectus. Hæc efficitur, cum membra operis conue-
nientia ſunt, altitudinis ad latitudinem, latit udinis ad longitu dinem, &
ad ſummam omnia reſpondeant ſuæ ſymmetriæ. Item ſymmetria eſt
ex ipſius operis membris conueniens conſenſus, ex partibuſ ſepara-
tis, ad vniuerſæ figuræ ſpeciem, ratæ partis reſponſus: vt in hominis
corpore e cubito, pede, palmo, digito, cæteriſpartibus, ſymmetros eſt,
fic eſt in operum perfectionibus. Et primum in ædibus ſacris, vt e colũ-
narum craſſitudinibus, aut e triglypho, aut etiam embatere baliſtæ fo-
ramine, quod græci ΠερΗΤοע vocitant, nauibus interſcalmio, q uod
@ιΠΗΧαἳπἨ dicitur, itẽ cæterorum operum e membris, inuenitur ſy m-
metriarum ratiocinatio. Decor autem eſt emendatus operis aſpe-
ctus, probatis rebus compoſiti cum autoritate. Is perſiicitur ſtatione,
qui græce θεμαΤισμὸς dicitur, ſeu conſuetudine, aut natura. Statio-
ne, cum Ioui, fulguri, & cœlo, & ſoli, & lunæ, ædiſicia ſub diuo, hy-
petraque conſtituuntur. Horum enim deorum & ſpecies & effectus@,
in aperto mundo atque@ lucenti, præſentes videmus. Mineruæ, & Marti,
& Herculi, ædes doricæ ſient. His enim diis propter virtutem, ſine de-
litiis ædiſicia conſtitui decet. Veneri, Floræ, Proſerpinæ, fontium nym-
phis, corinthio genere conſtitutæ, aptas videbuntur habere proprie-
tates: ꝙ his diis propter teneritatem, graciliora, & florida, foliiſque &
volutis ornata opera facta, augere videbuntur iuſtum decorem. Iuno-
ni, Dianæ, Libero patri, cæteriſque diis qui eadem ſunt ſimilitudine, ſi
ædes ionicæ conſtruentur, habita erit ratio mediocritatis: ꝙ & ab ſeuero
more doricorum, & a teneritate corynthiorum, temperabitur earum
inſtitutio proprietatis. Ad conſuetudinem autem decor ſic exprimi-
tur, cum ædiſiciis interioribus magniſicis, item veſtibula conuenientia
& elegantia erunt facta. Si enim interiora perfectus habuerint elegan-
tes, aditus autem humiles & imhoneſtos, non erunt cum decore. Item
ſidoricis epiſtyliis in coronis denticuli ſculpentur, aut in puluinatis ca-
pitulis, & ionicis epiſtyliis exprimentur triglyphi, tranſlatis ex alia ra-
tione proprietatibus in aliud genus operis, offendetur aſpectus, aliis
ante ordinis conſuetudinibus inſtitutis. Naturalis autem decor ſic
erit, ſi primum omnibus templis ſaluberrimæ regiones, aquarumque
fontes in his locis idonei eligentur, in quibus fana conſtituantur: de-
inde maxime Eſculapio, Saluti, & eorum deorum, quorum plurimi me
dicinis ægri curari videntur. Cum enim. ex peſtilẽti in ſalubrem locum
corpora ægra tranſlata fuerint, & e fontibus ſalubribus aquarum vſus
ſubminiſtrabuntur, celerius conualeſcent. Ita efficietur uti ex natura
loci, maiores, auctaſ cum dignitate diuinitas excipiat opiniones.
20LIBER Item naturæ decor erit, ſi cubiculis & bybliothecis, ab oriente lumi-
na capientur: balneis & hybernaculis, ab occidente hyberno: pinaco-
thecis, & quibus certis luminibus opus eſt paribus, a ſeptentrione:
ꝙea cœli regio ne exclaratur, ne obſcuratur ſolis curſu: ſed eſt cer-
ta & immutabilis die perpetuo. Diſtributio autem eſt copiarum lo-
ci commoda diſpenſatio, parca in operibus ſumptus cum ratione
temperatio. Hæc ita obſeruabitur, ſi pri mum architectus ea non que-
ret, quæ non poterunt inueniri, aut parari, niſimagno. Namque non
omnibus locis arenæ foſſitiæ, nec cementorum, nec abietis, nec ſap-
pinorum, nec marmoris copia eſt: ſed aliud alio loco naſcitur, quo-
rum comportationes difficiles ſunt & ſumptuoſæ. Vtendum autem
eſt, ubinon eſt, arena foſſitia, fluuiatica, aut marina lota. Inopiæ quo
abietis aut ſappinorum uitabuntur, utendo cupreſſo, populo, ulmo,
pinu. Reliqua quo his ſimilia erunt explicanda. Alter gradus erit
diſtributionis, cum ad uſum patrum familiarum, aut ad pecuniæ co-
piam, aut ad elegantiæ dignitatem, ædificia alte diſponentur. Nam
aliter urbanas domos oportere conſtitui uidetur: aliter quibus ex poſ-
ſeſſionibus ruſticis influunt fructus: non idem feneratoribus: aliter bea-
tis & delicatis: potentibus uero quorum cogitationibus reſpu. guber-
77[Handwritten note 7] natur, ad uſum collocabuntur: & omnino faciẽdæ ſunt aptæ omnibus
perſonis ædiſicior um diſtributiones.
De partibus architecturæ in priuatorum & publicorum ædificiorũ
diſtributionibus & gnomonices & machinationis. Caput. III.
Partes ipſius architecturæ ſunt tres ædiſicatio, gnomonice, machinatio.
Aediſicatio autem diuiſa eſt bipartito, e quibus una eſt mœnium &
cõmunium operum in publicis locis collocatio, altera eſt priuatorum
ædiſiciorum explicatio. Publicorum autem diſtributiones ſunt tres, e
quibus una eſt defenſionis, altera religionis, tertia oportunitatis. De-
fenſionis eſt murorum turrium & portarum ratio, ad hoſtium impe-
tus perpetuo repellendos excogitata. Religionis, deorum immorta-
lium fanorum, ædium ſacrarum collocatio. Oportunitatis, omniũ
locorum ad vſum publicũ diſpoſitio: uti portus, fora, porticus, balnea,
theatra, inambulationes, cætera, quæ iiſdem rationibus in publicis de-
ſignantur locis. Hæc autem ita ſieri debent, ut habeatur ratio firmitatis
vtilitatis, uenuſtatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit fundamẽ-
torum ad ſolidum depreſſio: & ex qua materia copiarum ſine auaritia
diligens electio. Vtilitatis autem, emendata, & ſine impeditiõe, uſu lo
corum, diſpoſitio: & ad regiones ſui cuiuſ generis apta & commoda
diſtributio. Venuſtatis uero, cum fuerit operis ſpecies grata & elegãs.
membrorum commenſus iuſtas habeat ſymmetriarum rationes.
216PRIMVS
De electione locorum ſalubrium & quæ obſint ſalubritati & vnde
lumina capiantur. # Caput. # IIII.
In ipſis vero mœnibus ea erunt principia. Primum electio loci ſaluberri-
mi. Is autem erit excelſus & non nebuloſus: non pruinoſus, regioneſ
cœli ſpectans, ne æſtuoſas, ne frigidas, ſed temperatas. Deinde ſi eui-
tabitur paluſtris vicinitas. Cum enim auræ matutinæ cum ſole orien-
te ad oppidum peruenient, & iis ortæ nebulæ adiungẽtur, ſpirituſ be-
ſtiarum paluſtrium venenatos cum nebula mixtos in habitatorũ cor-
pora flatus ſpargent, efficient locum peſtilentem. Item ſi ſecundũ ma-
re erunt mœnia, ſpectabunt ad meridiem, aut ad occidentem, nõ erũt
ſalubria: quia per æſtatem cœlum meridianum ſole exoriente caleſcit,
meridie ardet. Item quod ſpectat ad occidentem, ſole exorto tepeſcit,
meridie calet, veſpere feruet, Igitur mutatiõibus caloris & refrigeratio-
nis, eorpora quæ in iis locis ſunt, vitiantur. Hoc autem licet animaduer-
tere etiam ex iis quæ nõ ſunt animalia. In cellis enim uinariis tectis , lu-
mina nemo capit a meridie, nec ab occidente, ſed a ſeptentrione: ꝙ ea re-
gio nullo tempore mutationes recipit, ſed eſt firma perpetuo, & immu-
tabilis. Ideo etiam & granaria quæ ad ſolis curſum ſpectant, bonitatem
cito mutant. obſonia & poma, quæ non in ea cœli parte ponũtur quæ
eſt auerſa a ſolis curſu, nõ diu ſeruãtur. Nam ſemper calor cum exco-
quit, aeribus firmitatem eripit, & vaporibus feruidis exuggendo natu-
rales virtutes, diſſoluit eas, & feruore molleſcentes efficit imbecillas: vt
etiam in ferro animaduertimus: quod quãuis natura ſit durum, in for-
nacibus ab ignis vapore percalefactum ita molleſcit, vti in omne genus
formæ faciliter fabricetur: & idem cum molle & candens eſt, ſi refrige-
retur tinctum frigida, redureſcit, & reſtituitur in antiquam proprieta-
tem. Licet etiam conſiderare hæc ita eſſe, ex eo, ꝙ æſtate, non ſolum in
peſtilentibus locis, ſed etiam in ſalubribus, omnia corpora calore fiant
imbecilla: & per hiemem, etiam quæ ſint peſtilentiſſimæ regiones, effi-
ciantur ſalubres, ideo ꝙ a refrigerationibus ſolidantur. Non minus
etiam ꝙ quæ a frigidis regionibus corpora traducuntur in calidas, non
poſſunt durare, ſed diſſoluuntur: Quæ autem ex calidis locis, ſub ſeptẽ-
trionum regiones frigidas, non modo non laborant immutatione loci
valitudinibus, ſed etiam confirmantur. Quare cauendum eſſe uidetur
in mœnib{us} collocãdis ab iis regiõibus, quæ calorib{us}, flat{us} ad corpora ho-
minũ pñt ſpargere. Nam ꝗa ex principiis, q̃ græci {στ}οιχ{\~εῖ}α appellãt, oĩa
corpora ſunt cõpoſita, ideſt ex calore, & hũore, & terreno, & aere, & his
mixtionibus naturali tẽperatura figurant̃ oĩum aĩaliũ in mũdo genera-
timqualitates, Ergo in ꝗbus corporibus cũ exuperat e prĩcipiis calor,
tunc interficit, diſſoluit cætera feruore. Hæc autem uitia efficit
22LIBER dum ab certis partibus cœlum, cum inſidit in apertas uenas plus ꝗ̃ pa-
titur, e mixtionibus naturali temperatura corpus. Item ſi humor oc-
cupauit corporum uenas, impareſ eas fecit, cætera principia ut a liqui-
do corrupta, diluuntur, & diſſoluuntur compoſitionis uirtutes. Item
erefrigerationibus humoris, uentorum, & aurarum, infunduntur ui-
tia corporibus. Non minus aeris, etiam terreni, in corpore naturalis
compoſitio augendo autminuendo, infirmat cætera principia: terrena,
cibi plenitate: aerea, grauitate cœli. Sed ſiquis uoluerit diligẽtius hæc
ſenſu percipere, animaduertat, attendat naturas auium, & piſcium, &
terreſtrium animalium, & ita cõſiderabit diſcrimina temperaturæ. Aliã
enim mixtionem habet genus auium, aliam piſcium, longe aliter terre-
ſtrium natura. Volucres minus habent terreni, minus humoris, calo-
ris temperatæ, & aeris multum. Igitur leuioribus principiis compoſi-
te, facilius in aeris impetum nituntur. A quatiles autem piſcium natu-
ræ,ꝙ temperatæ ſunt a calido, plurimum ex aeris & terreni ſunt com-
poſitæ, ſed humoris habent oppido ꝗ̃ paulum, quo minus habẽt e prin-
cipiis humoris in corpore, facilius in humore perdurant. Ita cum ad
terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt. Item terreſtria,
ꝙ e principiis ab aere calore ſunt temperata, minuſ habent terreni,
plurimum humoris, ꝙ abundant humidæ partes, non diu poſſunt in
aqua uitam tueri. Ergo ſi hæc ita uidentur quemadmodum propo-
ſuimus, & ex iis principiis animalium corpora compoſita ſenſu perci-
pimus, & exuberationibus aut defectionibus ea laborare diſſolui in-
dicauimus, non dubitamus quin diligentius queri oporteat, uti tempe-
ratiſſimas cœli regiones eligamus, cum querẽda fuerit in mœnium col-
locationibus ſalubritas. Ita etiam at etiam ueterum reuocandam
cenſeo rationem, Maiores enim e pecoribus imolatis quæ paſcebantur
in iis locis, quibus aut oppida aut caſtra ſtatiua conſtituebantur, imſpi-
ciebant iecinora: & ſi erant liuida & uitioſa prima, alia imolabant: dubi-
tantes utrum morbo, an pabuli uitio læſa eſſent. Cum pluribus exper-
ti erant, & probauerant ĩtegram & ſolidam naturam iecinorum ex aqua
& pabulo, ibi conſtituebant munitiones. Si autem uitioſa inueniebant,
inditio tranſſerebant: idem in humanis corporibus peſtilentem futurã
naſcentem in iis locis aquæ cibi copiam: & ita tranſmigrabant, & mu-
tabant regiones, querentes omnibus rebus ſalubritatem. Hoc autem
fieri, uti pabulo cibo ſalubres proprietates terræ uideantur, licet ani-
maduertere & cognoſcere ex agris cretenſium: qui ſunt circa Pothe-
reum flumen', quod eſt Cretæ inter duas ciuitates Gnoſon & Corty-
nam. Dextra enim & ſiniſtra eius fluminis, paſcuntur pecora: ſed ex iis,
quæ paſcuntur proxime Gnoſon, ſplenem habent: quæ autem ex
237PRIMVS ra parte, proxime Cortynam, non habent apparentem ſplenem. Vn-
de etiam medici querentes de ea re, inuenerunt in iis locis herbam, quã
pecora rodendo, imminuerant lienes, ita eam herbam colligendo, cu-
rant lieneſos hoc medicamento, quod etiam ασπλκעοע cretenſes uoci-
tant. Ex eo licetſcire, cibo at aqua, proprietates loco℞ naturaliter peſti
lentes aut ſalubres eſſe. Item ſi in paludibus mœnia conſtituta erunt,
quæ paludes ſecundum mare fuerint, ſpectabunt ad ſeptemtrionem,
aut inter ſeptemtrionem & orientem, eæ paludes excelſiores fuerint ꝗ̃
littus marinum, ratione uidebuntur eſſe conſtituta. Foſſis enim ductis,
fit aquæ exitus ad littus: & ex mari tempeſtatibus aucto, in paludes re-
dundantia motionibus concitatur: amariſ mixtionibus, non patitur
beſtiarum paluſtrium genera ibi naſci: quæ de ſuperioribus locis na-
tando proxime littus perueniunt, inconſueta ſalſitudine necantur.
Exemplar autem huius rei gallicæ palludes poſſunt eſſe, quæ circum
Altinum, Rauennam, A quilegiam, alia quæ in eiuſmodi locis muni-
cipia ſunt proxima paludibus, ꝙ his rationibus habẽt incredibilem ſa-
lubritatem. Quibus autem inſidentes ſunt paludes, & non habent exi-
tus profluentes, ne per flumina, ne per foſſas, vti pontinæ, ſtãdo pu-
treſcunt, & humores graues' & peſtilentes in his locis emittũt. Item in
Apulia oppidum Salapia vetus, quod Diomedes ab troia rediens con-
ſtituit, ſiue (quemadmodum nonnulli ſcripſerunt) Elphias rhodius, in
eiuſmodi locis fuerat collocatum, ex quo incolæ quotannis ægrotando
laborantes, aliquando peruenerũt ad. M. hoſtilium, ab eo publice pe-
tentes, impetrauerunt uti his idoneum locum ad mœnia tranſſerenda
conquireret eligeret. Tunc is moratus non eſt, ſed ſtatim rationi-
bus doctiſſime queſitis, ſecundum mare mercatus eſt poſſeſſionem loco
ſalubri: ab ſenatu populo romano petiit, ut liceret tranfferre oppi-
dum, cõſtituit mœnia, & areas diuiſit, nũmo ſextertio ſingulis mu-
nicipibus mancipio dedit. His confectis lacum aperuit in mare, & portũ
elacu, municipio perfecit. Ita nunc ſalapini quatuor milibus paſſibus
progreſſi ab oppido uetere,habitant in ſalubri loco.
De fundamentis murorum & turrium, # Caput. # V.
Cum ergo his rationibus erit ſalubritatis in mœnium collocãdorum ex-
plicatio, regioneſ electæ fuerint fructibus ad alendam ciuitatem co-
pioſæ, & uiarum munitiones, aut oportunitates fluminum, ſeu per por-
tus marinæ ſubuectiones habuerint ad mœnia comportationes expedi-
tas, tunc turrium murorum fundamenta ſic ſunt facienda, uti fodian-
tur (ſi queant inueniri) ad ſolidum, & in ſolido (quantum ex amplitu-
dine operis pro ratione videatur) craſſitudine ampliore ꝗ̃ parietum qui
ſupra terrã ſunt futuri, & ea impleantur quãſolidiſſima ſtructura.
24LIBER turres ſunt proiiciendæ in exteriorem partem: vti cum ad murum ho-
ſtis impetu uelit appropinquare, a turribus dextra ac ſiniſtra lateribus
apertis, telis vulneretur. Curandum maxime videtur, ut non facilis
ſit aditus ad oppugnandum murum: ſed ita circundandum ad loca pre-
cipitia, & excogitadum, uti portarum itinera nõ ſint directa, ſed σκ{αι}ὰ.
Nam cum ita factum fuerit, tunc dextrum latus accedentibus, quod
ſcuto non erit tectum, proximum erit muro. Collocanda autem op-
pida ſunt non quadrata, nec procurrẽtibus angulis, ſed circuitionibus,
uti hoſtis ex pluribus locis cõſpiciatur. In quibus enim anguli procur-
runt, difficiliter defenditur, ꝙ angulus magis hoſtem tuetur ꝗ̃ ciuem.
Craſſitudinem autem muriita faciendam cẽſeo, uti armati homines,
ſupra obuiam uenientes alius alium, ſine impeditione preterire poſſint:
dum in craſſitudine perpetuæ taleæ oleagineæ uſtilatæ quãcreberrime
inſtruantur, uti utræ muri frontes inter ſe (quẽadmodum ſibulis) his
taleis colligatæ, æternam habeant firmitatem.
6[Figure 6]a taleæ fibu-
latæa
Nam ei materiæ, nec tempeſtas, nec caries, nec uetuſtas poteſt nocere:
ſed ea & in terra obruta, & in aqua collocata, permanet ſine uitiis utilis
ſempiterno. Ita non ſolum in muro , ſed etiam in ſubſtructionibus:
quique parietes murali craſſitudine erunt faciendi, hac ratione religati,
non cito uitiabuntur. Interualla autem turrium ita ſunt facienda, ut
ne longius ſit alia ab alia, ſagittæ emiſſione: uti ſiqua oppugnetur, tum a
turribus quæ erunt dextra ac ſiniſtra, ſcorpionibus, reliquiſ telorum
miſſionibus, hoſtes reiiciantur. Etiam contra, interior turrium diui-
dendus eſt murus, interuallis tam magnis ꝗ̃ erunt turres, ut itinera ſint
interioribus partibus turrium contignata: ne ea ferro fixa.
258PRIMVS.7[Figure 7]a cõtignatioa
Hoſtis enim ſiquã partẽ muri occupauerit, ꝗ repugnabũt, reſcindẽt: et ſi
celeriter adminiſtrauerint, nõ patient̃ reliquas partes turriũ muri ho-
ſtẽ penetrare, niſi ſe voluerit p̃cipitare. Turres ita rotundæ, aut poly-
goniæ ſunt faciẽdæ, quadratas enim machinæ celerius diſſipãt, ꝙ angu-
los arietes tundendo frangunt: in rotundationibus aũt (vti cuneos) ad
centrum adigendo, lædere non poſſunt. Itẽ munitiones muri turriũ
aggeribus coniunctæ, maxime tutiores ſunt, ꝙ ne arietes, ne ſuffoſ-
ſiones, ne machinæ cæteræ eis valẽt nocere. Sed nõ in omnibus locis
eſt aggeris ratio faciẽda, niſi quibus extra murũ, ex alto loco, plano pe-
de acceſſus fuerit ad mœnia oppugnãda. Ita in eiuſmodi locis pri-
mum foſſe ſunt faciendæ, latitudinibus & altitudinibus ꝗ̃ ampliſſimis:
deinde fundamentum muri deprimendum eſt intra alueum foſſæ, & id
extruendum eſt ea craſſitudine, vt opus terrenum facile ſubſtineatur.
Item interiore parte ſubſtructionis, fundamentum diſtans ab exterio-
re introrſus amplo ſpatio conſtituendum eſt, ita vti cohortes poſſint,
quemadmodum in acie inſtructæ, ad defendendum ſupra latitudinem
aggeris conſiſtere. Cum autem fundamenta ita diſtantia inter ſe fue-
rint conſtituta, tunc inter ea alia tranſuerſa coniuncta exteriori & inte-
riori fundamento, pectinatim diſpoſita, quemadmodum ſerre dentes
ſoluentes ſe collocentur.
26LIBER8[Figure 8]a ſerredentesa
Cum enim ſic erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo diſtribu-
ta in paruas partes, ne vniuerſa pondere p̃mens, poterit vlla ratiõe ex-
trudere muri ſubſtructiones. De ip̃o aũt muro e qua materia ſtruatur
aut perficiat̃, ideo nõ eſt p̃finiendũ, ꝙ in omnibus locis, quas optamus
copias, eas nõ poſſumus habere. Sed vbi ſunt ſaxa quadrata, ſiue ſilex, ſi-
ue cementũ, aut coctus later, ſiue crudus, his erit utendũ. Non enim uti
Babylone abundantes liquido bitumine, pro calce & arena & cocto la-
tere factum habent murum, ſic item poſſunt omnes regiones, ſeu loco℞
proprietates, habere tantas eiuſdem generis utilitates, uti ex his compa-
rationibus, ad æternitatẽ, perfectus habeatur ſine uitio murus.
De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſitione,
ut uentorum noxii flatus uitentur, # Caput. # VI.
Mœnibus circũdatis, ſequunt̃ intra murum arearum diuiſiones, platea-
rum, & angiportuũ, ad cœli regionẽ directiones. Dirigent̃ hæc autẽ
recte, ſi excluſi erunt ex angiportis uenti prudẽter: qui ſi frigidi ſunt, le-
dunt, ſi calidi, uitiant, ſi humidi, nocent. Quare uitandũ uidet̃ hoc ui-
tium, & aduertẽdum ne fiat, quod in multis ciuitatibus uſu ſolet eueni-
re: quẽadmodum in inſula Leſbo oppidũ Mitilene magnificẽter eſt edi-
ficatũ & eleganter, ſed poſitũ non prudenter. In qua ciuitate Auſter cũ
flat, homines ægrotant: cum Corus, tuſciunt, cũ Septemtrio,
279PRIMVS in ſalubritatem: ſed in angiportis & plateis non poſſunt conſiſtere, propter
vehemẽtiã frigoris. Vẽtus aũt eſt aeris fluẽs vnda, cum incerta motus re-
dundantia. Naſcit̃ cũ feruor offendit humorem, & ĩpetus feruoris expri-
mit vim ſpũs flantis. Id autẽ verum eſſe ex æolipilis æreis licet aſpicere: &
de latẽtibus cœli rationibus, artificioſis rerũ inuentionibus, diuinitatis ex-
primere veritatẽ. Fiunt. n. æolipilæ æreæ: cauæ: hæ habẽt pũctum anguſtiſ-
ſimũ, quo aqua infundunt̃, collocantur: ad ignem: & ante ꝗ̃ caleſcãt, non
hñtvllum ſpm̃: ſimulac aũt feruere ceperĩt, efficiũt ad ignẽ vehemẽtẽ flatũ.
9[Figure 9]
Ita ſcire & iudicare licet, e paruo breuiſſimo ſpectaculo, de magnis & im
manib{us} cœli vẽtorũ naturæ rõnib{us}. Vẽti. n, ſi excluſi fuerĩt, nõ ſolũ efficiẽt
corporib{us} valẽtib{us} locũ ſalubrẽ, ſed etiã ſiꝗ morbi ex aliis vitiis forte naſcẽt̃,
ꝗ in cæteris ſalubrib{us} locis hñt curatiões medicinæ cõtrariæ, ĩ his ꝗꝗ tẽpera-
turã excluſiõis vẽto℞, expediti{us} curabũt̃. Vitia aũt ſũt, q̃ difficulter curãt̃,
in regiõibus q̃ ſũt ſupra ſcriptæ, hæc, grauitudo, arthretis, tuſcis, pleuritis,
phthiſis, ſãguinis eiectio, & cætera, q̃ nõ detractionib{us}, ſed adiecti õibus cu-
rant̃. Hæc iõ difficulter medicant̃, primũ ꝙ ex frigorib{us} cõcipiunt̃: deĩde
ꝙ defectis morbo virib{us} eo℞, aer agitat{us} ex vẽto℞ agitationibus extenuat̃,
vna a vitioſis corporib{us} detrahit ſuccũ, & efficit ea exiliora. Cõtra
28LIBER lenis & craſſus aer, ꝗ̃ ꝑflatus nõ hẽt, ne crebras redũdãtias, ꝑꝑĩmotã ſtabi
litatẽ adiciẽdo ad mẽbra eo℞, alit eos & reficit, ꝗ in his ſunt ĩpliciti morbis.
Nõnullis placuit eẽ vẽtos q̈tuor ab oriẽte eꝗnoctiali Solanũ, a meridie Au-
ſtrũ ab occidẽte æꝗnoctiali Fauoniũ, a ſeptẽtriõali Septẽtrinẽ: ſed ꝗ diligẽ
tius ꝑquiſiuerũt, tradiderũt eos eẽ octo, maxĩe ꝗdẽ Andronic{us} cyrreſtes: qui
ẽt exẽplũ collocauit athẽis turrim marmoreã octogonõ, et ĩ ſingl’is laterib{us}
octogoni, ſingl’o℞ vẽto℞ imagĩes exculptas cõtra ſuos cuiuſ flat{us} deſigna
10[Figure 10]a Solanus
b Eurus
c Auſter
d Aphric{us}d c b a uit: ſupra eã turrĩ metã marmoreã ꝑfe
cit, & inſuꝑ tritonẽ æreũ collocauit dex-
tra manu virgã porrigẽtẽ: & ita ẽ machi-
natus, vti vẽto circũageret̃, & ſemꝑ con-
tra flatũ cõſiſteret, ſupra imaginẽ flãtis
vẽti ĩdicẽ virgã teneret.
Ita ſũt collocati inter Solanũ & Auſt℞
ab oriẽte hyberno, Eur{us}. Inter Auſtrũ &
Fauoniũ ab occidẽte hyberno, Aphric{us},
Inter Fauoniũ & Septẽtrionẽ, Caur{us}, quẽ
pl'es vocãt Co℞: Inter Septẽtrionẽ & So
lanũ, Aꝗlo. Hoc mõ videt̃ eſſe exp̃ſſũ, vti
capiat nũeros, & noĩa, & ꝑtes, vñ flat{us} vẽ-
to℞ certi ſpirẽt. Qd’ cũ ita exploratũ ha-
beat̃, vt ĩueniãtur regiões & ort{us} eo℞, ſic
erit rõcinãdũ. Collocet̃ ad libellã mar-
moreũ amuſiũ mediis mœnib{us}, aut loc{us}
ita expoliat̃ ad regulã & libellã, vtamu-
ſiũ nõ deſideret̃: ſupra ei{us} loci cẽtrũme
diũ, collocet̃ æne{us} gnomõ, ĩdagator vm-
bræ, ꝗ græce σκιαθΗρας dicit̃: hui{us} añ me-
ridianã circiter horã ꝗntã, ſumẽda eſt ex
trema gnomõis vmbra, & pũcto ſignan-
da, deĩde circino diducto ad pũctũ qd’ ẽ
gnomõis vmbræ longitudinis ſignũ, ex
eo a cẽtro circũagẽda linea rotũdatõis.
Itẽ obſeruãda poſtmeridiana iſti{us} gno
monis creſcẽs vmbra: & cũ tetigerit cir-
cinatiõis lineã, & fecerit parẽ añmeridia
næ vmbræ poſtmeridianã, ſignãda pun-
cto. Ex his duobus ſignis circino decuſſa
tim deſcribẽdũ: & ꝑ decuſſationẽ, & me-
diũ cẽtrũ linea ꝑducenda ad extremũ, vt
hẽat̃ meridiana & ſeptẽtrionalis regio.
2910PRIMVS.11[Figure 11]a Vmbra an-
temeridiana
b poſtmeridia-
na
c GnomonAMV decuſ ſatio SIVM rrio ſeptẽ a b c meridies
Tũc poſtea ſumẽda ẽ ſextadecĩa ꝑs cĩrcinatiõis lineæ toti{us} retũdatiõis, cen-
trũ collocãdũĩ meridiana linea, q̃ tãgit circinationẽ, & ſignãdũ dextra ac
ſiniſtra ĩ circinatiõe, & meridiana, & ſeptẽtrionali ꝑte: tũc ex ſignis his qua-
tuor, ꝑ cẽtrũ mediũ decuſſatim lineæ ab extremis, ad extremas circinatiões
ꝑducẽdæ. Ita auſtri & ſeptẽtrionis hẽbit̃ octauæ ꝑtis deſignatio. Reliq̃ par-
tes, dextra tres, & ſiniſtra tres his æq̈les, diſtribuẽdæ ſũtĩ tota rotũ datiõe, vt
æq̈les diuiſiões octo vẽto℞ deſignatæ ſint in deſcriptiõe: tũ ꝑ angulos inter
duas vẽto℞ regiões, & platea℞, & angiporto℞, vident̃ debere dirigi deſcri
ptiões. His. n. rõnib{us}, & ea diuiſiõe, excluſa erit ex hĩtatiõibus & vicis, vẽ-
to℞ uis moleſta. Cũ. n. plateæ cõtra directos uẽtos erũt cõformatæ, exaꝑto
cœliſpatio ĩpet{us} ac flatus frequẽs cõcluſus ĩ faucib{us} angiporto℞, vehemẽ-
tioribus virib{us} ꝑuagabit̃. Quas ob res cõuertẽdæ ſũt ab regiõib{us} vẽto℞, di-
rectiões vico℞, uti adueniẽtes ad angulos inſula℞, frãgant̃, repulſi diſſi-
pent̃. Fortaſſe mirabũt̃ ii, ꝗ multa uẽto℞ noĩa nouerũt, ꝙ a nobis expoſi-
tũ ſit tãtũmõ octo eẽ uẽtos: Si aũt aĩaduerterint orbis terræ circuitionẽ ꝑ ſo-
lis curſũ & gnomonis æꝗnoctialis vmbras, exĩclinatiõe cœli, ab Eratoſthe-
ne cyreneo, rõnib{us} mathematicis, & geometricis methodis eẽ ĩuẽtã ducen-
to℞ ꝗnquagĩta duũ miliũ ſtadio℞, q̃ fiunt paſſus ſemelettricieſmilieſmille-
etꝗngẽtieſmille, Hui{us} aũt octaua ꝑs quã uẽt{us} tenere uidet̃,
30LIBER etnoning ẽtieſtrigetieſſeptieſmille et paſſus ꝗngẽti, nõ debebũt mirari, ſi in
tã magno ſpatio vn{us} vẽt{us} vagãdo, ĩclinatiõib{us} & receſſiõib{us} varietates, muta
tiõe flat{us}, faciat. Ita dextra & ſiniſtra circa auſtrũ leuconot{us} & altan{us} flare
ſolet. Circa aphricũ, libonot{us} & ſubueſꝑos. Circa fauoniũ, argeſtes et certis
tꝑib{us}, eteſiæ. ad latera cauri, circi{us} et cor{us}. circa ſeptẽtrionẽ, thraſcias et gallic{us}
Dextra ac ſiniſtra circa aꝗlonẽ, ſuꝑnas et boreas. Circa ſolanũ, carbas & cer-
to tꝑe, ornithiæ. Euri vero medias ꝑtes tenẽtis ĩ extremis, cæcias et uolturn{us}.
12[Figure 12]Meri.
Occi.
Septẽ.
Oriẽs
Auſter
Altanus
Libonot{us}
Africus
Subueſꝑos
Argeffes
Fauonius
Eteſiæ
Circius
Caurus
Corus
Thraſcias
Septẽtrio
Gallicus
Supernas
Aquilo
Boreas
Carbas
Solanus
Ornithiæ
Cæcias
Eurus
Vuliurnus
Leuconot{us}
Meri. Sũt ãt & alia plura noĩa, flatuſ vẽto℞, a locis, aut fluminib{us}, aut mõtiũ ꝓ-
cellis tracta. Præterea auræ matutinæ, q̈s ſol cũ emergit de ſubterranea ꝑte,
verſãdo pulſat aeris hũorẽ, et ĩpetu ſcãdẽdo trudẽs, exprimit aura℞ añluca
no ſpũ flat{us}, ꝗ cũ exorto ſole ꝑmãſerint, euri uẽti tenẽt ꝑtes. Et ea re ꝙ ex au-
ris ꝓcreat̃, a græcis ὲ\~νρος uidet̃ eẽ appellat{us}. Craſtin{us} quo{us} dies,ꝑꝑ auras ma
tutinas, {αὔ}ριοע fert̃ eẽ vocitat{us}. Sũt ãtnõnulli,ꝗ negãt Eratoſthenẽ verã mẽ
ſurã orbis terræ potuiſſe colligere: q̃ ſiue ẽ certa, ſiue nõ vera, nõ põt noſtra
ſcriptura nõ ueras hẽre terminatiões regionũ, vñ vẽto℞ ſpũs oriũt̃. Ergo ſi
ita ẽ, tm̃ erit vti nõ certã mẽſuræ rõnẽ, ſed aut maiores ĩpetus, aut minores,
hẽant ſingl'i uẽti. Qm̃ hæc a nobis ſũt breuiter expoſita, vt facili{us} ĩtelligãt̃,
viſũ ẽ mihi ĩ extremo volumine formã, ſiue vti græci σχἨματα dicũt, duo
explicare: vnũ ita deformatũ, vt appareat vñ certi vẽto℞ ſpũs oriant̃,
31IIPRIMVS. quẽadmodũ ab ĩpetu eo℞, adurerſis directiõib{us} vico℞ & platea℞, euitẽt{ur} no
cẽtes flat{us}. Erit ãt ĩ exeq̈ta planitie cẽt℞, vbi ẽ littera. a. gnomõis ãt añmeri-
diana vmbra, vbi ẽ. b. & ab cẽtro vbiẽ. a. diducto circío ad id ſignũ vmbræ,
vbi ẽ. b. circũagat{ur} linea retũdatõis: repoſito ãt gnomõe vbi ãtea fuerat, expe
ctãda ẽ, dũ decreſcat, faciatq; ite℞ creſcẽdo, parẽ añmeridianæ vmbræ poſt-
meridianã, tãgat lineã rotũdatõis, vbi erit littera. c. Tũc a ſigno vbi ẽ. b. &
ab ſigno vbiẽ. c. circino decuſſatim deſcribat{ur}, vbierit. d. deĩde per decuſſa-
tionẽ vbi ẽ. d. & cẽt℞, ꝑducat{ur} linea ad extremũ, ĩ q̈ erũt littere. e. et. f. Hæc li-
nea erit ĩdex meridianæ, et ſeptẽtriõalis regiõis. Tũccircino toti{us}rotũdatõis
ſumẽda ẽ ꝑs ſextadecĩa circini cẽtrũ ponẽdũ ĩ meridiana linea, q̃ tãgit ro-
tũdationẽ vbi ẽ littera. e. et ſignãdũ dextra ac ſiniſtra, vbi erũt litteræ. g. h. Itẽ
ĩiſeptẽtriõali ꝑte cẽtrũ circini ponẽdũ ĩ rotũdatiõis ſeptẽtriõali linea, vbi eſt
littera. f. & ſignãdũ dextra ac ſiniſtra, vbi ſũt litteræ. i. & . k. & ab. g. ad. k. et ab
h. ad. i. ꝑ cẽtrũ lineæ ꝑducẽdæ. Ita qd’ erit ſpaciũ ab. g. ad. h. erit ſpatiũ venti
auſtri, & ꝑtis meridianæ. Itẽ qd’ erit ſpatiũ ab. i. ad. k. erit ſeptẽtrionis. Reliq̃
partes, dextra tres, ac ſiniſtra tres, diuidẽdæ ſunt æqualiter, quæ ſunt ad oriẽ
tem, in quibus litteræ. l. & . m. & ab occidente, in quibus ſunt litteræ. n. & . o.
ab. m. ad. o. & ab. l. ad. n. perducẽdæ ſunt lineæ decuſſatim, & ita erũt æqua-
liter vẽtorum octo ſpacia in circuitionem.
13[Figure 13]p. Vmbra an
temeridiana
q. poſtmeridia-
na
I. Gnomonp. q. i.
32LIBER
Quæ cum ita deſcripta erunt in ſingulis angulis octogoni cum a meridiæ
incipiemus, inter eurum & auſtrum in angulo, erit linea. g. inter auſtrum
& aphricum. h. inter aphricum & fauonium. n. inter fauonium & caurum
o. inter caurum & ſeptentrionem. k. inter ſeptentrionem & aquilonem. i. in
ter aquilonem et ſolanum. l. inter ſolanum & eurum. m.
14[Figure 14]
Ita his confectis, inter angulos octogoni gnomon ponatur, & ita dirigan-
tur plateæ & angiportorum diuiſiones duodecim.
3312PRIMVS.15[Figure 15]Vbicun eſt
a. anguli iſu-
la℞ ſunt in ꝗ
bus ſolan{us} &
aꝗlo frãgũt{ur}.
Vbicun eſt b. anguli iſu-
la℞ ſunt in ꝗ
bus ſeptẽtrio
& corus fran
guntur.
Vbicun eſt c. anguli iſu-
la℞ ſunt in ꝗ
bus fauonius
& aphric{us} frã
guntur.
Vbicun eft d. anguli iſu
la℞ ſunt in ꝗ
bus auſter &
eut{us} frãgunt{ur}.a b c
De electiõe loco℞ ad vſum cõmunẽ ciuitatis. # Caput, VII.
Diuiſis angiportis, & plateis conſtitutis, area℞ electio, ad opportunitatẽ, &
vſũ cõem ciuitatis ẽ explicãda, ædib{us} ſacris, foro, reliꝗſ locis cõibus. Et ſi
erũt mœnia ſecũdũ mare, area vbi fo℞ conſtituat{ur}, eligẽda ꝓxĩe portũ. Sin
ãt mediterranea, ĩ oppido medio. Aedib{us} vero ſacris, quo℞ deo℞ maxĩe in
tutela ciuitas uidet{ur} eſſe, & Ioui & Iunõ i & Mineruæ, ĩ excelſiſſimo loco, vñ
mœniũ maxĩa ꝑs cõſpiciat{ur}, areæ diſtribuũt{ur}. Mercurio ãt ĩ foro, aut ẽt vti Iſi
di & Serapi, ĩ emporio. Apollini patri libero, ſcđm theat℞. Herculi, ĩ ꝗb{us}
ciuitatib{us}nõ ſũt gymnaſia ne amphytheatra, ad circũ. Marti, extra vrbẽ,
ſed ad cãpũ. Itẽ veneri ad portũ. Id ãt ẽt hetruſcis aruſpicib{us}, diſciplinarũ
88[Handwritten note 8] ſcriptis ita ẽ dedicatũ, Extra mu℞, Veneris, Vulcãi, Martis, fana iõ collocari,
vti nõ iſueſcat ĩ vrbe adoleſcẽtib{us}ſeu matrib{us}familia℞ venerea libido. Vul-
cani vie mœnib{us}, religiõib{us} & ſacrificiis euocata, ab timore ĩcẽdio℞ ædiſi
cia videãt{ur} liberari. Martis vero diuinitas cũ ſit extra mœnia dedicata, ñ erit
ĩter ciues armigera diſſẽſio: ſed ab hoſtib{us}ea defẽſa, a belli ꝑiculo cõſeruabit
Itẽ Cereri extra vrbẽ loco, quo nõ ſemꝗ hoĩes niſi ꝗ ſacrificiũ neceſſe hẽant
adire. Cũ religiõe caſte ſãctiſ morib{us} is loc{us}debet tueri. Cæteriſ diis ad ſa
crificio℞ rõnes aptæ tẽplis areæ ſũt diſtribuẽdæ. De ip̃is ãt ædib{us}ſacris faci
cndis, & de area℞ ſymmetriis, ĩ tertio & q̃rto vol umĩe reddã rõnes, ꝗaĩ
34LIBER cũdo viſũ ẽ mihi primũ de materiæ copiis q̃ ĩ ædificiis, ſũt parãdæ, ꝗbus ſint
uirtutibus, & quẽ habeãt uſum, exponere: cõmẽſus ædificio℞, & ordines,
& genera ſingula ſymmetria℞ ꝑagere, & ĩ ſingulis uoluminibus explicare.
M. VITR V V II DE AR CHITECTVRA
LIBER SECVNDVS.
DInocrates architect{us} cogitatiõib & ſolertia fretus:
cũ Alexãder re℞ potiret{ur}, ꝓfect{us} eſt a Macedõia ad
exercitũ, regiæ cupid{us} cõmẽdatiõis. Is e patria a ꝓ-
pĩꝗs & amicis tulit ad prĩos ordĩes & purpuratos
litteras, vt adit{us} hẽret faciliores: ab eiſ except{us}hu
manæ, petiit uti ꝗ̃ primũ ad Alexãdrũ ꝗduceret{ur}.
Cũ polliciti eẽnt, tardiores fuerũt, idoneũ tp̃s ex-
pectãtes. Ita Dinocrates ab iis ſe exiſtimãs illudi, ab ſe petiit p̃ſidiũ. Fue-
rat. n. ã pliſſima ſtatura, facie grata forma: dignitate ſũma. His igit{ur} natu-
ræ mũerib{us} cõfiſus, veſtimẽta poſuit ĩ hoſpitio, & oleo corpus perunxit, ca
put coronauit populea fronde, leuũ humerũ pelle leonĩa texit, dextra
clauã tenẽs ĩceſſit cõtra tribunal regis ius dicẽtis. Nouitas populũ cũ auer-
tiſſet, cõſpexit eũ Alexãder, & admirãs, iuſſit ei locũ dari, ut accederet: ĩter-
rogauit ꝗs eẽt. At ille Dinocrates ĩꝗt architect{us} macedo, ꝗ ad te cogitatio-
nes & formas affero dignas tua claritate. Nã Athon mõtem formaui ĩ ſta-
tuæ uirilis figurã, cui{us}manu leua deſignaui ciuitatis ãpliſſimæ mœnia, dex-
tera paterã, q̃ exciꝑet oĩum fluminũ q̃ ſũt ĩ eo mõte, aquã, vt ĩde in mare ꝓ-
funderet{ur}. Delectatus Alexãder rõne formæ, ſtatim q̃ſiuit ſieẽnt agri circa,
ꝗ poſſẽt frumẽtaria rõne eã ciuitatẽ tueri. Cũ ĩueni trãſma-
rinis ſubuectiõib{us}, dinocrates in ꝗt attẽdo ægregiã formæ cõpoſitionẽ, & ea
delector ſed aĩaduerto, ut ſi ꝗs eduxerit eo loco coloniã, fore ut iudiciũ ei{us}
uituꝑet{ur}. Vt. n. natus ĩfans ſine nutricis lacte nõ põt ali, ne ad uitæ creſcẽ-
tis gradus ꝑduci, ſic ciuitas ſine agris, & eo℞ fructib{us}ĩ mœnib{us} affluẽtib{us}, nõ
põt creſcere, nec ſine abũdãtia cibi freq̃ntiã hẽre, populũ ſine copia tueri.
ſta quẽadmodũ formationẽ puto ꝓbãdã, ſic iudico locũ ĩprobãdũ: te
uolo eẽ mecũ, ꝙ tua oꝑa ſũ uſurus, Ex eo Dinocrates ab rege nõ diſceſſit, &
in Aegyptũ ẽ eũ ꝓſecut{us}, Ibi Alexãder cũ aĩaduertiſſet portũ näl’r tutũ, ẽpo
riũ ægregiũ, cãpos circa totã Aegyptũ frumẽtarios ĩmanis flumĩs Nili ma-
gnas utilitates, iuſſit eũ ſuo noĩe ciuitatẽ alexãdriã cõſtituere. Ita Dino-
crates a facie dignitate corꝑis cõmẽdat{us}ad eã nobilitatẽ ꝑuẽit. Mihi ãt ĩ-
pator ſtaturã nõ tribuit natura, faciẽ deformauit ætas, valitudo detraxit ui
res. Ita qm̃ ab his p̃ſidiis ſũ deſert{us}, ꝑ auxilia ſcĩæ, ſcripta (vt ſpero) ꝑ ue
niã ad cõmẽdationẽ. Cũ aũt in prĩo uolumine de officio architecturæ, ter
minationibuſ artis perſcripſerim, itẽ de mœnibus, & intra mœnia area℞
diuiſiõibus, inſequatur ordo de ædibus ſacris & pub licis ædificiis,
3513SECVNDVS. priuatis, ꝗb{us} ꝓportõib{us} & ſymmetriis debeãt eẽ, vti explicẽt{ur}, ñ putaui añpo
nẽdũ, niſi pri{us} de materiæ copiis e ꝗb{us} collatis, ædificia, ſtructuris, & materiæ
rõnib{us} ꝑficiũt̃, q̈s hẽant ĩ vſu virtutes expoſuiſſem: ꝗbuſ re℞ natura prĩci
piis eẽt tẽperata dixiſſẽ. Sed añ ꝗ̃ naturales res ĩcipiã explicare, de ædificio
rũ rõnib{us} vñ initia ceperĩt, & vti’ creuerĩt eo℞ ĩuẽtiões, añponã: & inſeq̈r in-
greſſus antiꝗtatis re℞ naturæ, & eo℞ ꝗ initia hũanitatis & ĩuẽtiões ꝑꝗſitas,
ſcripto℞ p̃ceptis dedicauerũt. Ita quẽadmodũ ab his ſũ ĩſtitut{us}, exponã.
De priſcorum hominum vita, et de initiis humanitatis at tectorum et
incrementis eorum. # Caput. I.
Homines veteri more, vt feræ, ĩ ſyluis & ſpelũcis & nemoribus naſcebant{ur}, ci
bo agreſti veſcẽdo, vitã exigebãt. Interea quodã ĩ loco ab tẽpeſtatib{us} et vẽ
tis, dẽſæ crebritatib{us} arbores agitatæ, & iter ſe terẽtes ramos, ignẽ excitaue-
rũt: ex eo flãma vehemẽti ꝑterriti ꝗ circa eũ locũ fuerũt, ſũt fugati: poſtea
reꝗeta ꝓpius accedẽtes, cũ aĩaduertiſſẽt cõmoditatẽ eẽ magnã corporibus,
ad ignis teporem ligna adiicientes, & eum conſeruãtes, alios adducebãt: &
nutu mõſtrãtes, oſtẽdebãt quas haberent ex eo vtilitates. In eo hoĩum cõ-
greſſu cũ ꝓfũdebãt̃ aliter eſpũ voces, quotidiana cõſuetudine vocabula vt
obtigerãt, cõſtituerũt: deĩde ſignificãdo res ſæpius, in vſu, ex euẽtu fari for-
tuito ceperunt: & ita ſermones inter ſe procreauerunt.
16[Figure 16]
36LIBER
Ergo cũ ꝑꝑ ignis inuẽtionẽ cõuẽtus initio apđ hoies & cõciliũ & cõuictus
eẽt natus, & in vnũ locũ plures cõuenirẽt, hñtes ab natura primũ p̃ter reliq̃
aĩalia vt nõ ꝓni ſed erecti ambularẽt, mũdi: & aſtro℞ magnificẽtiam aſpi-
cerent, itẽ manib{us} & articulis, quã uellẽt rem faciliter tractarẽt, ceperũt in eo
coetu alii de fronde facere tecta, alii ſpelũcas fodere ſub montibus, nõnulli
hirũdinũ nidos & ædificationes ea℞ imitãtes, de luto & virgultis facere lo-
ca, q̃ ſubirent. Tũc obſeruãtes aliena tecta, & adiiciẽtes ſuis cogitatiõib{us} res
nouas, efficiebãt in dies meliora genera caſa℞. Cũ eſſent aũt hoĩes imita-
bili docili natura, quotidie inuẽtionibus gloriãtes, aliis alii oſtendebant
ædificio℞ effectus: & ita exercẽtes ingenia certationibus, in dies melioribus
indiciis efficiebant{ur}. Primũ furcis erectis, & virgultis interpoſitis, luto pa-
rietes texerunt. Alii luteas glebas arefacientes, ſtruebant parietes, materia
cos iugumẽtãtes: uitãdo hymbres & æſtus tegebant harũdinibus & fron
de: poſtea qm̃ per hybernas tẽpeſtates tecta nõ poterant hymbres ſuſtine-
re, faſtigia faciẽtes, luto inducto proclinatis tectis, ſtillicidia deducebant.
Hæc aũt ex iis quæ ſupra ſcripta ſunt originibus inſtituta eſſe poſſumus ſic
aĩaduertere: ꝙ ad hũc diẽ, natiõibus exteris ex his rebus ædificia cõſtituun
tur: vt in Gallia, Hiſpania, luſitania, Aꝗtania, ſcãdulis robuſteis, aut ſtramẽ-
tis. Apd’nationẽ colcho℞ in põto ꝑꝑ ſilua℞ abũdãtiã arborib{us}ꝑpetuis, pla-
nis dextra ac ſiniſtra in terra poſitis, ſpacio ĩter eas relicto, ꝗ̃to arbo℞ lõgi-
tudĩes patiunt{ur}, collocant{ur}. In extremis ptib{us}ea℞ ſupra altere trãſuerſæ q̃ cir
cũcludũt mediũ ſpatiũ hĩtatiõis: tũc iſuꝑ alternis trabibus ex q̃ttuor q̈tib{us}
ãgulos iugumẽtãtes, & ita ꝑietes ex arborib{us}ſtatuẽtes ad ꝑpẽdiculũ ima℞,
educũt ad altitudinẽ turres, ĩterualla q̃ relĩquũt{ur} ꝑꝑ craſſitudinẽ materiæ
ſchidiis & luto obſtruũt. Itẽ tecta recidẽtes ad extrẽos ãgulos trãſtra traiici
unt, gradatĩ cõtrahẽtes. Ita ex q̈tuor ꝑtib{us} ad altitu dinẽ educũt medio me-
tas: q̈s & frõde & luto tegẽtes, efficiũt barbarico more teſtudiata turriũ te-
cta. Phryges uero ꝗ cãpeſtrib{us}locis ſũt hĩtãtes ꝑꝑ ĩopiã ſylua℞ egẽtes ma
teria, eligũt tumulos naturales, eoſ medios ſoſſura exinaniẽtes, & itĩera ꝑ
fodiẽtes, dilatãt ſpacia, ꝗ̃tũ natura loci patit{ur}. Inſuꝑ ãt ſtipites ĩter ſe religan-
tes, metas efficiũt, q̈s harũdib{us} & ſtramẽtis tegẽtes, exagerãt ſupra hĩtatiões
maxĩos grũmos e terra. Ita hyemes calidiſſimas, æſtates frigidiſſias efficiũt,
tecto℞ rõne. Nõnulli ex vlua paluſtri cõponũt tuguria tecta: Apd’ cæteras
quo gẽtes, & nõnulla loca, pari, ſil’i rõe, caſa℞ pficiũt{ur} cõſtõnes. Nõ min{us}
ẽt Maſſiliæ aĩaduertere poſſum{us} ſine tegul’ ſubacta cũ paleis terra tecta, Athe
nis areopagi ãtiꝗtatis exẽplar ad h’ tp̃s luto tectũ. Itẽ in capitolio cõmonefa
cere p̃t & ſignificare moresvetuſtatis Romuli caſa, & ĩ arce ſacro℞ ſtramẽtis
tecta, Ita his ſignis đ ãtiꝗs ĩuẽtiõib{us}ædificio℞ ſic ea fuiſſe rõcinãtes poſſum{us}
iudicare. Cum aũt quotidie faciẽdo tritiores man{us}ad ædificãdum ꝑfeciſ-
ſent & ſolertia ingenia exercendo per cõſuetudinem ad artes perueniſſent,
tum etiã induſtria in animis eorum adiecta perfecit, vt qui fuerunt in
3714SECVNDVS. ſtudioſiores, fabros eſſe ſe profiterent{ur}. Cũergo hæc ita fuerĩt prĩo cõſtitu
ta, & natura nõ ſolũ ſẽſib{us}ornauiſſet gẽtes quẽadmodũ reliq̈ aĩalia, ſed ẽt co
gitatõibus & cõſiliis armauiſſet mẽtes, & ſubieciſſet cætera aĩalia ſub ptãte,
tũc vero & fabricatõib{us}ædificio℞ gradatim ꝓgreſſiad cæteras artes & diſci-
plinas, e fera agreſti uita ad mãſuetã pduxerũt hũanitatẽ, Tũ ãt ĩſtruẽtes
aioſe & ꝓſpiciẽtes maiorib{us} cogitatiõib{us}ex varietate artiũnatis: nõ caſas ſed
ẽt domos fũdatas ex lateritiis ꝑietib{us}: aut e lapide ſtructas materia et tegu
la tectas ꝑficë ceꝑunt, deide obſuatõib{us} ſtudio℞ euagãtib{us}iudiciis ex icertis
ad certas ſymmetria℞ rõnes ꝑduxerũt, poſtea ꝗ̃aĩaduerterũt ꝓfuſos eẽ ꝑt{us}
ab natura materiæ, & abũdãtẽ copiã ad ædiſiſicatões ab ea cõparatã tractãdo
nutriuerũt, & auctã ꝑ artes ornauerũt uoluptatib{us}ad elegãtiã vitæ. Igit{ur} de
his reb{us}q̃ ſũt ĩ ædiſiciis ad vſũ idoneæ, ꝗbuſ ſint q̈litatib{us}, & q̃s hẽant virtu
tes(vt potero)dicã, Sed ſiꝑs de ordĩe hui{us}libri diſputare voluerit, ꝙ putaue
rit eũ primũ iſtitui oportuiſſe, ne putet me errauiſſe, ſic reddã rõnẽ. Cum
corp{us}architecturæ ſcriberẽ prĩo volumĩe, putaui ꝑb{us}eruditiõib{us} & diſcipli-
nis eẽt ornata exponẽ, finire terminatõib{us}ei{us}ſpẽs, & e ꝑb{us}reb{us}eẽt nata dicẽ
Ita ꝗd oporteat eẽ i architecto ibi ꝓnũtiaui, Ergo ĩprĩo d’artis officio, ĩ h’
d’ naturalbib{us}materiæ reb{us}, quẽ hẽant vſũ diſputabo, Nã h’ liber ñ ꝓſitet{ur} vñ
architectura naſcat{ur}, ſed vñ origines ædificio℞ ſũt ĩſtitutæ, & ꝗb{us} rõnib{us} enu
tritæ et progreſſæ ſint gradatim ad hãc finitionẽ, Ergo ita ſuo ordine et loco
hui{us} erit voluminis cõſtitutio. Nũc reuertar ad ꝓpoſitũ, & d’ copiis q̃ aptæ
ſt{ur} ædificio℞ ꝑfectõib{us}quẽadmodũ uideãt{ur} eẽ ab natura re℞ ꝓcreatæ, ꝑbuſ
mixtiõib{us}prĩcipio℞ cogreſſus tẽperẽt{ur}, ne obſcura ſed ꝑſpicua legẽtib{us} ſint,
rõcinabor. Nã nulla materia℞ gña ne corpora ne res ſine principio℞
cœtu naſcineꝙ ſubiici intellectui pñt, ne aliter natura re℞ p̃ceptis phyſi-
corũ ueras patit{ur} habere explicationes, niſi cauſæ, quæ ſunt in his rebus, quẽ
admodum, & ꝗd ita ſint ſubtilibus rationibus habeant demonſtrationes.
De principiis re℞ ſecundũ ph’orum opiniones. # Caput. II.
Thales ꝑdẽ primũ aquã putauit oĩum re℞ eẽ prĩcipiũ, Heraclit{us} epheſi{us} ꝗꝑꝑ
obſcuritatẽ ſcripto℞ a græcis σχοΤς ẽ appellat{us}, ignẽ, Democrit{us} ꝑ eũ ſe
cut{us}ẽ, epicur{us}atomos, q̈s noſtri ĩſecabilia corꝑa: nõnulliĩdiuidua vocitaue
rũt, Pythagoreo℞vero diſciplĩa. adiecit ad aquã et ignẽ aera et terrenũ, ergo
Democrit{us}et ſiñ ꝓprie res noĩauit, Sed tm̃ ĩdiuidua corꝑa ꝓpoſuit, iõ eaip̃a
dixiſſe uidet{ur}, ꝙ ea cũ ſint diſiũcta, neclegũt{ur}, nec iternitionẽ recipiũt, nec ſe-
ctiõib{ur}diuidũt{ur}, ſed ſempiterno æuo ꝑpetuo ifinitã retinẽt ĩ ſe ſoliditatẽ. Ex
his ergo cõgruẽtib{us}cũ res oẽs coire naſci uideãt{ur}, & eæ ĩ ĩfinitis gñib{us} rerũ
natura eẽt diſparatæ, putaui oportë d’ varietatib{ur} & diſcriminib{ur}uſus earũ
quaſ hẽrẽt ĩædificiis q̈litates expõere, vti cum fuerĩt notæ, non hẽant qui
ædificare cogitãt, errorem, ſed aptas ad uſum copias ædificiis comparent.
DeLateribus. # Caput. # III.
Ita primũ de laterib{us}, qua de terra duci eos oporteat dicã, Nõ. n. de arenoſo,
ne calculoſo, ne ſabuloſo luto ſũt ducẽdi, qd’ ex his generibus cum
38LIBER ducti, primũ fiũt graues, deĩde cũ ab hymbrib{us} ĩ parietib{us} aſꝑgũt{ur}, dilabunt{ur}
& diſſoluũt{ur}, paleæ q̃ ĩ his ponũt{ur} nõ cohereſcũt ꝑꝑ aſꝑitatẽ. Faciẽdi ãt ſũ
ex terra albida cretoſa, ſiue de rubrica, aut ẽt maſcl’o ſabulõe. Hæc. n. gña ꝑꝑ
leuitatẽ hñt firmitatẽ, & nõ ſũt ĩ oꝑe põderoſa, & faciliter aggerãt{ur}. Ducẽ-
di ãt ſũt ꝑ uernũ tp̃s & autũnale, ut vno tenore ſicceſcãt, Qui. n. ꝑ ſolſtitium
parãt{ur}, ideo vitioſi ſũt, ꝙ ſũmũ coriũ, ſol acriter cũ ꝑcoꝑt, efficit vt uideãt{ur} ari
di, ĩteri{ur} ãt ſint nõ ſicci, & cũ poſtea ſicceſcẽdo ſe cõtrahũt, ꝑrũpũt ea, q̃ erãt
arida, ita rimoſi facti efficiũt{ur} ibecilli, maxie ãt utiliores erũt, ſi añ biẽniũ fue
rint ducti, nã nõ añ pñt penit{ur}ſicceſcere, ita cũ recẽtes & nõ aridi ſũt ſtru
cti, tectorio inducto rigide obſolidato ꝑmanẽte, ip̃i ſidẽtes nõ pñt eãdẽ al
titudinẽ q̈ ẽ tectoriiũ, tenere, cõtractiõe moti nõ hærẽt cũ eo, ſed a cõiũctio
ne ei{ur}diſparãt{ur}. Igit{ur}tectoria ab ſtructura ſeiũcta ꝑꝑ tenuitatẽ ꝑ ſe ſtare ñ pñt,
ſed frãgũt{ur}, ip̃i parietes fortuito ſidẽtesvitiãt{ur}, Iõ ẽt vticẽſes latere ſi ſit ari
dus, & añ ꝗnquẽniũ duct{ur}, cũ arbitrio magiſtrat{ur}fuerit ita ꝓbuat{ur}, tũc utũt{ur} in
parietũ ſtructuris, Fiũt ãt late℞ gña tria, vnũ qd’græce λ δ ῶ ρ ο μ appellat{ur},
ideſt quo noſtri vtũt{ur}, lõgũ pede, latũ ſemipede, cæteris duob{ur} græco℞ ædiſi
cia ſtruũt{ur}, Ex his vnũ pẽtadorõ: alte℞ tetradorõ dicit{ur}, Dorõ ãt græci appel-
lãt palmũ, qd’mune℞ datio græce λῶρομ appellat{ur}, Id ãt ſemꝑ gerit{ur} ꝑ man{us}
palmũ, Ita qd’ ẽ quoquouerſus, ꝗn palmo℞, pẽtadorõ qd’ q̈tuor, tetrado-
ron dicit{ur}, & q̃ ſũt publica oꝑa pentadoro, quæ priuata tetradoro ſtruunt{ur}.
17[Figure 17]a. pentadorõ
b. tetradorõ
c.didoron
d.ſi ponatur ſuper ie. erit
ſtructura alli
gata
f.ſi ponatur ſuper. g. erit
ſtructura alli
gata
h. ſi ponatur ſuper. i. erit
ſtructura alli
gata
k.ſi ponatur ſup. l. erit ſtru
ctura alligataa b c d f h k
3915SECVNDVS.
Fiũt aũt cum his lateribus ſemilateres, qui cum ſtruuntur, vna parte lateri-
bus ordĩes altera ſemilateres ponunt{ur}, ergo ex vtra ꝑte ad lineã cũ ſtruũt{ur}.
alternis coriis parietes alligãt{ur}, & medii lateres ſupra coagmenta collocati
et ſirmitatẽ et ſpẽm faciũt vtra ꝑte nõ ĩuenuſtã. Eſtãt ĩ hiſpania vlteriore
calentũ, & ĩ galliis Maſſilia & ĩ aſia pitanæ, vbi lateres cũ ſũt ducti & arefacti,
ꝓiecti natãt ĩ aq̈. Natare ãt eos poſſe ideo videt̃, ꝙ terra eſt de q̈ ducunt{ur}, pu
micoſa, ita cũ eſt leuis aere ſolidata, nõ recipit ĩ ſe nec cõbibit liquorẽ. Igit{ur}le
ui rara cũſit ꝓprietate, nec patiat{ur} penetrare in corp{us}humidã ptãtem quo
cũ põdere fuerit, cogit{ur} ab re℞ natura (quemadmodũ pumex) vti ab aq̈ ſu
ſtineat{ur}, Sic ãt magnas hñt vtilitates, ꝙ ne ĩ æ dificatiõib{us}ſuntoner oſi, & cũ
ducunt{ur}, a tempeſtatib{us}nõ diſſoluunt{ur}. # De Arena. # Cap̃. IIII.
In cementitiis aũt ſtructuris primũ eſt de arena q̃rendum, vt ea ſit idonea ad
materiẽ miſcendã, ne habeat terrã cõmixtã. Genera ãt arenæ foſſitiæ ſũt
hæc: nigra: cana: rubra: carbũculus. Ex his q̃ ĩ manu cõfricata fecerit ſtrido-
rem, erit optĩa, q̃ ãt terroſa fuerit, & nõ habebit aſꝑitatem. Itẽ ſi in ueſtimen
tũ cãdidũ ea cõiecta fuerit, poſtea excuſſa uel icta, id nõ inꝗnauerit, ne ibi
terra fubſiderit erit idonea. Sin aũt nõ erũt arenaria, vñ fodiat{ur}, tũ de flumi
nib{us} aut e glarea erit excernẽda, Nõ min{us} etiã de littore marino, ſed ea ĩ ſtru-
cturis hæc habet vitia, ꝙ difficulter ſicceſcit, ne ubiſit, onerari ſe continen
ter paries patit{ur}, niſi ĩtermiſſiõib{us}reꝗeſcat, ne cõcameratiões recipit, Marĩa
aũt hoc ampli{us}, q etiã parietes cũ in his tectoria facta fuerĩt, remittentes ſal-
ſuginem: ea diſſoluũt. Foſſitiæ uero celeriter in ſtructuris ſicceſcũt, & tecto
ria ꝑmanent, & cõcamerationes patiunt{ur}, ſed hæ, q̃ ſunt de arenariis recẽtes.
Si. n. exemptæ diutius iaceãt, ab ſole & luna & pruiua concoctæ reſoluunt{ur},
& fiũt terroſæ. Ita cũ in ſtructurã cõiiciunt{ur}, nõ pñt cõtinere cementa, ſed ea
ruũt & labunt{ur}, onera parietes nõ pñt ſuſtinere, Recentes aũt foſſitiæ cũ in
ſtructuris tãtas habeãt virtutes, eæ in tectoriis ideo nõ ſũt utiles, ꝙ pĩguitu-
dini ei{us} calx palea cõmixta ꝑꝑ uehementiã nõ p̃t ſine rimis ĩareſcere, fluuia-
tica uero ꝑꝑ macritatem (uti ſigninum) bacillo℞ ſubactionibus in tectorio
recipit ſolicitatem. # De Calce. # Caput. V.
De arenæ copiis cum habeat{ur} explicatum, tũ etiã de calce diligentia eſt adhi
benda, uti de albo ſaxo aut ſilice coquatur, & quæ erit ex ſpiſſo & duriore,
erit utilior in ſtructura, quæautem ex ſiſtuloſo, in tectoriis. Cum ea erit ex-
tincta, tũc materia ita miſceat{ur}, ut ſi erit fo ſſitia, tres arenæ & una calcis con
fundantur, Si aũt fluuiatica aut marina, duæ arenæ in unã calcis coniiciant{ur}.
Ita. n. erit iuſta ratio mixtionis temperaturæ, etiã in fluuiatica aut marina, ſi
quis teſtam tuſam & ſuccretã ex tertia parte adiecerit, efficiet materiæ tem
peraturam ad uſum meliorem. Quare aũt cum recipit aquam & arenam
calx: tũc confirmat ſtructurã, hæc eſſe cã uidet{ur}, ꝙ e principiis uti cætera cor
pora ita & ſaxa ſunt temperata, & quæ plus hñt aeris, ſunt tenera, quæ aq̃,
lenta ſunt ab humore, quæ terræ, dura, quæignis, fragiliora, Ita ex
40LIBER ſaxa ſi anteꝗ̃ coquantur, contuſa minute mixta arenæ cõiiciantur in ſtru-
cturã, nec ſolideſcũt, nec eam poterũt cõtinere, cum uero cõiecta in fornacẽ
ignis vehemẽti feruore correpta amiſerĩt priſtĩæ ſoliditatis uirtutẽ, tũc exu
ſtis at exhauſtis eo℞ uirib{us} relinquunt{ur} patentibus foraminib{us} & inanib{us},
Ergo liquor ꝗeſt in eius lapidis corpore & aer cũ exhauſtus & ereptus fue
rit, habuerit in ſe reſiduũ calorẽ latẽtem, intĩctus ĩ aq̈ prius ꝗ̃ exeat ignis,
uim recipit, & humore penetrãte in foraminũ raritates cõferueſcit, & ita re
frigeratus reiicit ex calcis corꝑe feruorẽ, Ideo aũt quo põdere ſaxa cõiiciũ-
tur in fornacẽ, cum eximunt{ur}, non poſſunt ad id rñdere, ſed cũ expendunt{ur},
eadẽ magnitudine ꝑmanente excocto liquore circiter tertia parte põderis
ĩminuta eſſe ĩueniunt{ur}, Igitur cũ patent foramina eo℞ & raritates: arenæ mi
xtionẽ in ſe corripiunt, & ita cohæreſcunt, ſicceſcẽdo cũ cementis coeunt,
& efficiunt ſtructura℞ ſoliditatẽ. # De puluere puteolano. # Cap̃. VI.
Eſt etiam genus pulueris, quod efficit naturaliter res admirandas, Naſcit{ur} in
regionibus baianis & in agris municipio℞, quæ ſunt circa verſuuiũ mõtẽ,
qd’ cõmixtum cũ calce & cemẽto nõ modo cæteris ædificiis p̃ſtat firmitates,
ſed etiã moles quæ cõſtruunt{ur} in mari, ſub aq̈ ſolideſcũt, Hoc aũt fieri hac rõ
ne uidet{ur}, ꝙ ſub his mõtibus & terra: ſeruẽtes ſunt fontes crebri, ꝗnõ eſſent,
ſinõ ĩ imo haberẽt aut de ſulfure aut alumine aut bitumine ardẽtes maxĩos
ignes, Igit{ur} penitus ignis & flãmæ uapor ꝑinteruenia ꝑmanans & ardẽs effi-
cit leuẽ eã terrã, & ibi ꝗ naſcit{ur} tophus exuggẽs eſt, & ſine liquore, Ergo cũ
tres res cõſimili rõne ignis uehemẽtia formatæ in vnã ꝑuenerint mixtionẽ,
repẽte recepto liquore vna cohæreſcũt, & celeriter humore duratæ ſolidā-
tur, ne eas fluct{ur}ne uis aq̃ põt diſſoluere. Ardores aũt eẽ in his locis ẽt
hæc res põt indicare, ꝙ in mõtib{us} cumano℞ & baianis ſũt loca ſudatiõibus
excauata, in ꝗbus uapor feruidus abim o naſcẽs ignis uehemẽtia ꝑforat eã
terrã, ꝑ eã manãdo in his locis orit{ur}, & ita ſudationũ egregias efficit utilita
tes. Nõ minus etiã memorat{ur} antiꝗtus creuiſſe ardores & abũdauiſſe ſub ve
ſuuio mõte. & ĩde euomuiſſe circa agros flãman, Ideo nũc ꝗ ſpõgia ſiue
pumex põpeianus vocat{ur}, excoct{ur}ex alio gñe lapidis in hãc redact{us} eẽuidet{ur}
gñis q̈litatẽ. Id aũt gen{us}ſpõgiæ, qd’inde eximit{ur}, nõ in oĩbus locis naſcit{ur}, niſi
circũætnã, & collib{us} myſiæ, ꝗ a græcis χ α Τ α κ ε κ α ω μ έ *** ο ι noĩant{ur}, & ſi q̃ eiuſce-
mõi ſũt loco℞ ꝓprietates. Siergo ĩ his locis aq̈℞ feruẽtes ĩueniũt{ur} fõtes, & ĩ
mõtib{us} excauatis calidiuapores, ip̃a loca ab ãtiꝗs mẽorãt{ur} ꝑuagãtes ĩ agris
hũiſſe ardores, uidet{ur} eſſe certũ ab ignis vehemẽtia ex topho terra (quẽad
modũ ĩ fornacib{us} & a calce) ita ex his ereptũ eẽ liquorẽ. Igit{ur} diſſil’ib{us} & diſꝑi
bus reb{us} correptis & i vnã ptãtẽ collatis calida hũoris ieiunitas aq̈ repẽte ſa-
riata cõib{us} corꝑib{us} latẽti calore cõferueſcit, & vehemẽter efficit ea coire cele
riter vna ſoliditatis ꝑcipere virtutem. Relĩquet{ur} deſideratio, qm̃ ita ſũt
in ætruria ex aqua calida crebri fõtes, ꝗd ita, nõ etiã ibi naſcit{ur} puluis, e quo
eadem rõne ſub aqua ſtructura ſolideſcat; ita uiſum eſt ante ꝗ
4116SECVNDVS. de his rebus quẽadmodũ eẽ uideant{ur} expõere, Oĩbus locis & regionib{us}non
eadẽ gña terræ, nec lapides naſcuntur, ſed nõnulla ſũt terroſa, alia ſabuloſa,
itẽ glareoſa, aliis locis arenoſa, nec min{us}aliis diuerſa & oĩno, diſſimili di-
ſpari gñe, vt in regionũ uarietatibus q̃litates ĩſũt in terra, Maxĩe aũt id li-
cet cõſiderare, ꝙ q̃ mõs apẽninus regiões italiæ etruriæ circũcingit, prope
oĩbus locis nõ deſũtfoſſitia arenaria, trãs Apẽninũ uero q̃ pars ẽ ad adriati-
cũmare, nulla ĩueniũt{ur}, itẽ achaia, aſia & oĩno tranſmare ne noĩant{ur} ꝗdẽ, Igit{ur}
nõĩ oĩbus locis ꝗb{us} efferuẽt aq̃ calidæ crebrifõtes, eædẽ opportunitates pñt
ſil{us}r cõcurrere, Sed oĩa vti natura re℞ cõſtituit, ñ ad volũtatẽ hoĩum ſed for
tuito diſparata ꝓcreant{ur}, Ergo ꝗbus locis nõ ſũt terroſi mõtes, ſed diſpoſite
materiæ q̈litatẽ hñtes, ignis uis ꝑei{us} venas egrediẽs adurit eã, & qd{us} molle ẽ
& tene℞, exurit, qd{us} aũt aſpe℞, relinꝗt, ita vti in cãpania exuſta terra pul-
uis, ſic in etruria excocta materia efficit{ur} carbũculus, Vtra aũt ſũt egrægia
in ſtructuris, ſed alia ĩ terrenis ædiſiciis alia ẽt in maritimis molib{us} hñt virtu
tẽ. Eſt aũt ibi materiæ ptãs mollior ꝗ̃toph{us}, ſolidior, ꝗ̃terra, quo penit{us} ab
imo vehementia vaporis aduſto nõnullis locis ꝓcreat{ur} id gen{us} arenæ, quod
dicit{ur} carbunculus. # De lapicidinis. # Caput. VII.
De calce & arena ꝗbus varietatib{us}ſint & q̃s hẽant uirtutes dixi, ſeꝗtur or do
de lapicidinis explicare, de ꝗbus & q̃drata ſaxa & cemẽto℞ ad ædiſicia exi-
munt{ur} copiæ & cõparant{ur}, Hæ aũt ĩueniunt{ur} eẽ diſparib{us} & diſſimilib{us} uirtu-
tibus, Sũt. n. aliæ molles, vti ſũt circa vrbẽ rubræ, palliẽſes, ſidenates, albanæ,
aliæ tẽperatæ, vti tyburtinæ, amiterninæ, ſoractinæ, & q̃ ſũt his gñibus, nõ-
nullæ duræ, vti ſciliceæ, Sunt ẽt alia gña plura, vti in cãpania ruber & niger
tophus, in vmbria & piceno & venetia albus, ꝗ etiã ſerra dẽtata vti lignũ, ſe
cat{ur}, Sed hæc oĩa q̃ mollia ſũt, hãc hñt utilitatẽ, ꝙ ex his ſaxa cũ ſunt exẽpta,
in oꝑe facillime tractãt{ur}, & ſiſintĩ locis tectis, ſuſtinẽt laborẽ, ſin ãtĩ aꝑtis &
patẽtib{us}: gelicidiis & pruinis cõgeſta: ſriãt{ur} & diſſoluũt{ur}, itẽſecũdũ oras ma-
ritimas ab ſalſugine exeſa diſſluũt, ne ꝑferũt æſt{us}, Tyburtina uero & q̃ eo
dẽ gñe ſũt, oĩa ſuſſerũt & ab onerib{us} & a tẽpeſtatib{us}ĩiurias, ſed ab igniñ pñt
eẽ tuta, ſil{us} vt ſũt ab eo tacta diſſiliũt et diſſipãt{ur}, iõ qd{us}tẽꝑatura naturali par
uo ſũt hũore, itẽ qd{us}nõ multũ hñt terreni, ſed aeris pl{us}imũ & ignis, Igit{ur} cũ &
humor & terrenũ ĩ his min{us}ĩeſt, tũẽt ignis tactu & ui uaporis ex his aere fu
gato penit{us}ĩſequẽs & ĩteruenio℞ uacuitates occupans ferueſcit, & efficit ea
ſuis ardẽtia corꝑib{us} ſil'ia, Sũt uero itẽ lapicidinæ cõplures ĩfinib{us} tar ꝗniẽ-
ſiũ q̃ dñr anitianæ, colore ꝗdẽ, quẽadmodũ albãæ, q̃rũ officinæ maxĩæ ſũt cir
ca lacũ vulſiniẽſẽ, itẽ p̃fectura ſtatoniẽſi, Eæ aũt hñt ĩfinitas virtutes, ne. n.
his gelicidio℞ tẽpeſtas ne tact{us}ignis põt nocere, ſed ſt{ur} firmæ & ad vetuſta
tẽ iõ ꝑmanẽtes, ꝙ pa℞ hñt e naturæ mixtiõe aeris & ignis, hũoris aũt tẽꝑatæ
plurimũ terreni, ita ſpiſſis cõparatiõibus ſolidatæ ne ab tempeſtatibus
ne ab ignis uehemẽtia nocent{ur}, Id aũt maxĩe iudicare licet, emonumẽtis,
quæ ſunt circa municipiũ ferẽtis ex his facta lapicidinis, nam habent &
42LIBER ſtatuas ampĩas factas egrægie, & minora ſigilla, floreſ & achanatos elegan
ter ſcalptos, quæ cum ſint vetuſta, ſic apparent recentia, vti ſi ſint modo fa-
cta, Non minus etiam fabri ærarii de his lapicidinis in æris flatura formas
habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maximas utilitates, quæ ſi
prope vrbem eſſent, dignum eſſet vt ex his officinis omnia opera perfice-
rentur, Cum ergo propter propinquitatem neceſſitas cogat ex rubris la-
picidinis & pallienſibus & quæ ſunt vrbi proximæ, copiis vti ſiqui volue-
rint ſine vitiis perficere, ita erit præparandum, Cum ædificãdum fuerit, an-
te biennium ea ſaxa non hieme ſed æſtate eximantur, & iacẽtia permaneãt
in locis patentibus, quæ autem a tempeſtatibus eo biẽnio tacta læſa fuerint
ea in fundamenta coniiciantur, cætera quæ non erunt vitiata, ab natura re-
rum probata, durare poterunt ſupra terram ædificata, nec ſolum ea in qua-
dratis lapidibus ſunt obſeruanda, ſed etiam in cementitiis ſtructuris.
De generibus ſtructuræ & ea℞ q̃litatibus modis ac locis. Cap̃. VIII.
Structura℞ gña ſũt hæc reticulatũ quo nũc oẽs vtũt{ur}, & ãtiquũ, qd'ĩcertũ dici
tur, ex his uenuſti{us}ẽ reticulatũ, ſed ad rimas faciẽdas iõ paratũ, ꝙ in oẽs ꝑtes
diſſoluta hẽt cubilia & coagmẽta, Incerta vero cemẽta alia ſuꝑ alia ſedentia
ĩter ſe imbricata nõ ſpecioſam ſed firmiorẽ ꝗ̃ reticulata, p̃ſtãt ſtructuram.
18[Figure 18]a opus ĩcertũ
b opus culatum
Vtraa b
4317SECVNDVS.
Vtra aũt ex minutiſſimis ſunt inſtruẽda, vti materia ex calce & arena cre
briter ꝑarietes ſatiati diutius cõtineant{ur}, Molli. n. & rara poteſtate cũ ſint ex
ſiccãt ſugendo e materia ſuccũ, cũ aũtſuperarit & abundarit copia calcis &
arenæ, paries plus hñs humoris nõ cito fiet euanidus, ſed ab his cõtinebit{ur},
Simul aũt humida ptãs e materia ꝑ cemẽto℞ raritatẽ fuerit exucta, tũ calx
ab arena diſcedẽs diſſoluit{ur}, itẽ cemẽta nõ pñt cũ his cohereſcere, ſed in ve
tuſtatẽ parietes efficiũt ruinoſos, Id aũt licet aĩaduertere etiam de nõnullis
monumentis, quæ circa vrbẽ facta ſunt e marmore ſeu lapidibus quadra-
tis, intrinſecuſ medio calcata farcturis vetuſtate euanida facta materia ce
mentorum exucta raritate proruunt, & coagmẽtorum ab ruina diſſolu-
tis iuncturis diſſipantur, ꝙ ſiquis noluerit in id uitiũ incidere, medio cauo
ſeruato ſecundũ orthoſtatas intrinſecus ex rubro ſaxo quadrato aut ex te-
ſta aut ſilicibus ordinariis ſtruat bipedales parietes, & cum anſis ferreis &
plũbo frõtes uĩctæ ſint, Ita. n. nõ aceruatĩ ſed ordĩe ſtructũ opus poterit eſſe
ſine vitio ſempiternũ, ꝙ cubilia & coagmẽta eo℞ ĩter ſe ſedẽtia & iuncturis
alligata non ꝓtrudẽt op{us}, ne orthoſtatas ĩter ſe religatos labi patientur.
19[Figure 19]b. Anſa
a. Farcturab a
Ita nõ eſt cõtẽnenda græco℞ ſtructura, Nõ. n. utunt{ur} e molli cemẽto poli
ta, Sed cũ diſceſſerũt a q̃drato, ponũt de ſilice ſeu de lapide duro
44LIBER& ita(uti lateritia ſtruẽtes) alligãt eo℞ alternis coriis coagmẽta: & ſic maxĩe
ad æternitatẽ firmas perficiũt virtutes, Hæc aũt duobus generibus ſtruunt{ur},
ex his vnũ iſodomũ alterũ pſeudiſodomũ appellat{ur}, iſodomũ dicitur, cũ
omnia coria æqua craſſitudine fuerint ſtructa, pſeudiſodomum cum im-
pares & inæquales ordines coriorum diriguntur.
20[Figure 20]a. Iſodomũ
b. domuma b
Ea vtra ſũt ideo firma, primũ ꝙ ipſa cemẽta ſũt ſpiſſa & ſolida ꝓprietate,
ne de materia poſſunt exugere liquorẽ, ſed cõſeruãt ea in ſuo humore ad
ſũmã uetuſtatẽ, ipſa eo℞ cubilia primũ plana & librata poſita nõ patiun-
tur ruere materiã, ſed ꝑpetua parietũ craſſitudine religata cõtinẽt ad ſum-
mã vetuſtatẽ, Altera eſt, quã ἐμπλεκτὸμ appellãt, q̃ ẽt noſtri ruſtici vtunt{ur},
Quo℞ frõtes polliũt{ur}, reliq̃ ita uti ſũt nata, cũ materia collocata alternis alli
gãt coagm̃tis, Sed noſtri celeritati ſtudẽtes erecta coria locãtes, frõtib{us}ſerui
unt, & ĩ medio farciũt fractis ſeꝑatĩ cũ materia cemẽtis, ita tres ſuſcitant{ur} in
ea ſtructura cruſtæ, duæ frõtiũ & vna media farcturæ, Græci vero nõ ita, ſed
plana collocãtes & lõgitudines corio℞ alternis coagmẽtis ĩ craſſitudinẽ in
ſtruẽtes ñ media farciũt, Sed e ſuis frõtatis ꝑpetuũ & ĩ unã craſſitudinẽ ꝑie
tẽ cõſolidãt, p̃ter cætera ĩterponũt ſing l'os ꝑpetua craſſitudĩe vtra ꝑte frõ
tatos, quos λιατόνονς appellãt, ꝗ maxĩe religãdo cõfirmãt ꝑietũ ſoliditatẽ
4518SECVNDVS.21[Figure 21]b. græca ftru
ctura optĩa.
c Diatonus
a. emplectõ.b c a
Ita ſi quis uoluerit ex his cõmẽtariis aĩaduertere & eligere genus ſtructu
ræ, ꝑpetuitatis poterit rõnem hẽre, Non. n. quæ ſunt e molli cemẽto ſubtili
facie venuſtatis, nõ eæ pñt eẽ in uetuſtate nõ ruinoſæ, Ita cũ arbitria cõmu
niũ parietũ ſumunt{ur}, nõ eſtimãt eos quãti facti fuerint, ſed cũ ex tabulis in-
ueniũt eo℞ locatiõis precia, preterito℞ anno℞ ſingulo℞ deducũt octogeſi
mas: & ita ex reliqua ſũma, partẽ reddi iubẽt pro his parietib{us}, ſnĩam pro
nũciãt eos, nõ poſſe plus ꝗ̃ annos octuaginta durare, De lateritiis uero dũ-
modo ad perpendiculũ ſint ſtãtes, nihil deducit{ur}, ſed ꝗ̃ti fuerint olim facti,
tanti eẽ ſemꝑ eſtimant{ur}, Ita nõnullis ciuitatibus & publica opera & priua
tas domos ẽt regias e latere ſtructas licet uidere, Et primũ Athenis murum,
qui ſpectat ad hymetũ mõtẽ & pẽtelẽſẽ, Itẽ parietes ĩ æde Iouis: & Herculis
lateritias cellas cũ circa lapidea ĩ æde epiſtylia ſint & colũnæ, In italia Are-
tio uetuſtũ egregie factũ murũ. Trallib{us} domũ regib{us} attalicis factã, q̃ ad ha
bitãdũſꝑ dat{ur} ei, ꝗ ciuitatis gerit ſacerdotiũ, Itẽ lacedemõe e ꝗbuſdã parieti-
bus ẽt picturæ exciſæ ĩterſectis laterib{us} ĩcluſæſũt ĩ ligneis formis, & ĩ comiti
um ad ornatũ ædilitatis varrõis & murenæ fuerũt allatæ, Crœſi domus quã
ſardiãi ciuib{us}ad reꝗeſcẽdũ ætatis ocio ſenio℞ collegio geruſiã dedicauerũt,
Itẽ alicarnaſſi potẽtiſſimi regis Mauſoli domus cũ prœconeſſio marmore
46LIBER
oĩa hẽret ornata, parietes hẽt latere ſtructos ꝗ ad hoc tp̃s egregiã p̃ſtant fir-
mitatẽ, ita tectoriis oꝑibus expoliti, vt uitri ꝑluciditatẽ uideant{ur} hẽre, ne
is rex ab ĩopia id fecit, Infinitis. n. vectigalib{us} erat farct{us}, ꝙ ĩperabat cariæ to
ti, Acumẽ aũt ei{us} & ſolertiã ad ædificia parãda ſic licet cõſiderare. Cũ eẽt. n.
natus mylaſis, & aĩaduertiſſet alicarnaſſi locũ naturaliter munitũ, empori-
um idoneũ, portũ vtilẽ, ibi ſibi domũ cõſtituit, Is aũt locus ẽ theatri cur-
uaturæ ſimilis, Ita ĩ imo ſecũdũ portũ, forũẽ cõſtitutũ, ꝑ mediã aũt altitu-
dinis curuaturã p̃cinctionẽ platea ampla latitudĩe facta, ĩ qua media mau
ſoleũ ita egregiis oꝑib{us} ẽ factũ, vt ĩ ſeptẽ ſpectaculis numeret{ur}, In ſũma arce
media, martis fanũ hñs ſtatuã coloſſi ꝗ̃ ἀκρόλιθον dicunt, nobili manu telo
charis factã, Hãc ãt ſtatuã alii telocharis, alii timothei putãt eẽ, In cornu ãt
ſũmo dextro veneris & mercurii fanũ ad ip̃m ſalmacidis fontẽ. Is aũt fal-
99[Handwritten note 9]
ſa opiniõe putat{ur} venereo morbo ĩplicare eos, ꝗ ex eo biberĩt, Sed hæc opi-
nio q̈re ꝑ orbẽ terra℞ falſo rumore ſit ꝑuagata nõ pigebit exponere, Nõ. n.
qd{us} dicit{ur} molles & ĩpudicos ex ea aq̃fieri, id põt eẽ, ſed ẽ ei{us} fontis poteſtas
perlucida, ſapor ægregius, Cũ aũt Melas & Areuanias ab argis & trœzene
coloniã cõmunẽ eo loci deduxerũt, barbaros caras & lelegas eiecerunt. Hi
aũt ad mõtes fugati ſe cõgregantes diſcurrebant, & ibi latrocinia facientes
crudeliter eos vaſtabãt, poſtea de colonis vnus ad eũfontẽ ꝑꝑ bonitatem
aquæ q̃ſtus cã tabernã oĩbus copiis inſtruxit, eã exercẽdo eos barbaros al
lectabat, ita ſingulatim decurrentes & ad cœtus cõuenientes e duro fero
more cõmutati in græcorum conſuetudinem & ſuauitatem ſua uoluntate
reducebant{ur}, Ergo ea aqua nõ impudico morbi vitio, ſed humanitatis dul-
cedine mollitis animis barbaro℞ eã famã eſt adepta. Relin quit{ur} nũc quo-
niã ad explicationẽ mœniũ eo℞ ſum inuectus, tota vti ſunt definiam. Quẽ-
admodum. n. in dextra parte fanum eſt veneris & fons ſupraſcriptus, ita in
ſiniſtro cornu regia domus, quam rex Mauſolus ad ſuam rationem colloca
uit. Conſpicitur enim ex ea ad dextram partem forũ & portus mœnium
tota finitio, ſub ſiniſtra ſecretus ſub montibus latens portus: ita, vt nemo
poſſit quid in eo geratur aſpicere nec ſcire, vt rex ipſe de ſua domo remigi-
bus & militibus ſine ullo ſciente quæ opus eſſent ĩperaret: ita poſt mor-
tem Mauſoli Arthemiſia uxore eius regnante Rhodii indignantes mulie-
rem imperare ciuitatibus Cariæ totius armata claſſe profecti ſunt, vt id re-
gnum occuparent, Tum Arthemiſiæ cum eſſet id renunciatum, in eo por-
tu abſtruſam claſſem celatis remigibus & epibatis comparatis. reliquos au
tem ciues in muro eſſe iuſſit, Cum autem Rhodii ornatam claſſem in por-
tum maiorem expoſuiſſent, plauſum iuſſit ab muro his darent, polliceri
ſe oppidum tradituros, qui cum penetraſſent intra murum, relictis naui-
bus inanibus, Arthemiſia repente foſa facta in pelagus eduxit claſſem ex
portu minore, & ita inuecta eſt in maiorem, Expoſitis autem militibus &
remigibus claſſem Rhodiorum inanem abduxit in altum, Ita Rhodii
4719SECVNDVS. habẽtes quo ſe reciperent in medio concluſi, in ipſo foro ſunt trucidati, ita
Arthemiſia in nauibus Rhodiorum ſuis militibus & remigibus impoſitis
rhodium eſt profecta, Rhodii aũt cum proſpexiſſent ſuas naues laureatas
uenire, opinãtes ciues uictores reuerti: hoſtes receperũt, Tunc Arthemiſia
rhodo capta, principibus occiſis, tropheũ in urbe rhodo ſuæ uictoriæ cõſti
tuit, æneaſ duas ſtatuas fecit, unã rhodio℞ ciuitatis, alterã ſuæ imaginis,
& iſtã ſigurauit rhodio℞ ciuitati ſtigmata imponẽtẽ, poſtea aũt rhodii reli
gione impediti (ꝙ nefas eſt trophea dedicata remoueri) circa eũ locũ ædiſi-
ciũ ſtruxerũt, & id erecta graia ſtatiõe texerũt, ne quis poſſet aſpicere, & id
ἄατου uocitari iuſſerũt, Cũ ergo tam magna potẽtia reges nõ cõtẽpſerint
lateritio℞ parietũ ſtructuras, quibus & vectigalibus & preda ſæpius licitũ
fuerat nõ modo cemẽtitio aut quadrato ſaxo, ſed etiã marmoreo hẽre, non
puto oportere ĩprobare, quæ e lateritia ſunt ſtructura facta ædificia, dum-
modo recte ſint perfecta, Sed id genus quid ita a populo Romano in urbe
fieri non oporteat exponã, quæ ſunt eius rei cauſæ & rõnes nõ pretermit-
tam. Leges publicæ non patiuntur maiores craſſitudines ꝗ̃ ſeſquipeda-
les conſtitui loco cõi, cæteri aũt parietes, ne ſpatia anguſtiora fierẽt, eadem
craſſitudine collocant{ur}, lateritii vero (niſi diplinthii aut triplinthii fuerint)
ſeſquipedali craſſitudine nõ pñt plus ꝗ̃ unã ſuſtinere cõtignationem, In ea
aũt maieſtate vrbis & ciuiũ ĩſinita frequẽtia ĩnumerabiles habitatiões opus
fuit explicare. Ergo cũ recipere nõ poſſet area planata tãtã multitudinem
ad habitãdum in urbe, ad auxiliũ altitudinis ædificio℞ res ipſa coegit deue
nire, Ita pilis lapideis ſtructuris teſtaceis parietibus cemẽtitiis altitudines
extructæ contignationibus crebris coaxatæ, & cenaculo℞ ad ſummas utili
tates perficiũt, & deſpectationes, Ergo menianis & cõtignatiõibus variis al
to ſpatio multiplicatis populus romanus egregias habet ſine impeditione
habitationes. Quoniã ergo explicata ratio eſt, quid ita in urbe ꝑꝑ neceſſi
tatẽ anguſtia℞ nõ patiunt{ur} eſſe lateritios parietes, cum extra vrbẽ opus erit
his uti ſine uitiis ad vetuſtatẽ, ſic erit faciendũ, Sũmis parietibus ſtructura
teſtacea ſub tegula ſubiiciat{ur} altitudine circiter ſeſquipedali, habeat pro-
iecturas corona℞, ita vitari poterũt quæ ſolẽt in his fieri uitia, Cum. n. in te-
cto gulæ fuerint fractæ aut a vẽtis deiectæ, q̈ poſſit ex hymbribus aq̃ ꝑplue-
re, non patiet{ur} lorica teſtacea ledi laterẽ, ſed ꝓiectura corona℞ reiiciet extra
ꝑpẽdiculũ ſtillas, & earõne ſ{us}uauerit integras lateritio℞ parietũ ſtructuras.
De ipſa autem teſta ſi ſit optima ſeu vitioſa ad ſtructuram ſtatim nemo po
teſt iudicare, ꝙ in tempeſtatibus & æſtate in tecto cum eſt collocata, tunc ſi
firma eſt, ꝓbat{ur}, Nã q̃ nõ fuerit ex creta bona, aut pa℞ erit cocta, ibi ſe oñdet
eẽ uitioſam gelicidiis & pruina tacta, ergo quæ nõ in tectis poterit pati labo
rẽ, ea nõ põt in ſtructura oneri ferẽdo eẽ firma, Quare maxĩe ex ueteribus te
gulis tecti ſtructi parietes firmitatẽ poterũt hẽre, Cratitii vero velim ꝗdẽne
ĩuẽti eẽnt, Quãtũ. n. celeritate et loci laxamẽto ꝓſũt, tãto maiori & cõi ſũt
48LIBER lamitati, ꝙ ad ĩcẽdia (vti faces) ſũt parati, Ita ſati{us} eẽ videt{ur} ĩpẽſa teſtaceorũ ĩ
ſũptu, ꝗ̃ cõpẽdio cratitio℞ eẽĩ ꝑiculo, Etiã ꝗ ſũt ĩ tectoriis oꝑib{us}, rimas ĩ iis
faciũt arectario℞ & trãſuerſario℞ diſpõne, Cũ. n. linũt{ur}, recipiẽtes humorẽ
turgeſcũt, deĩde ſicceſcẽdo cõtrahũt{ur}, & ita extenuati diſrũpũt tectorio℞ ſo
liditatẽ, Sed qm̃ nõnullos celeritas, aut ĩopia, aut ĩ pẽdẽtis loci diſceptio co-
git, ſic erit faciẽdũ, Solũ ſubſtruat{ur} alte, vt ſint ĩtacti ab rudere & pauimẽto,
Obruti. n. ĩ his cũ ſũt, vetuſtate marcidifiũt, deĩde ſubſidẽtes ꝓclinãt{ur} & diſ-
rũpũt ſpẽm tectorio℞. De parietib{us} & apparatiõe gñatim materiæ eo℞, ꝗ-
bus ſint virtutib{us} et vitiis quẽadmodũ potui, expoſui, De contignationibus
autem & copiis earum quibus comparentur rationibus & ad vetuſtatem
non ſint infirmæ, vti natura rerum monſtrat, explic abo.
DeMaterie cedenda. # Caput. # IX.
Materies cedẽda ẽ a prĩo autũno ad id tp̃s, qd{us}erit añꝗ̃ flare ĩcipiat fauonius.
Vere. n. oẽs arbores fiũt p̃gnãtes, & oẽs ſuæ ꝓprietatis virtutẽ efferũt in frõ-
desãniuerſarioſ fruct{us}, Cũ ergo inanes & hũidæ tẽpo℞ neceſſitate fuerĩt,
vanæ fiũt & raritatib{us}ĩbecillæ, vtiẽt corꝑa muliebria cũ cõceperĩt, a fœtu ad
ꝑtũ nõ iudicãt{ur} ĩtegra, ne ĩ uenalib{us} ea cũ ſũt p̃gnãtia, p̃ſtant{ur} ſana, iõ qd{us}in
corꝑe p̃ſeminatio creſcẽs ex oĩb{us} cibi ptãtib{us} detrahit alimẽtũ ĩ ſe, & quo fir
mior efficit{ur} ad maturitatẽ ꝑt{us}, eo min{us}patit{ur} eẽ ſolidũ idip̃m, ex quo ꝓcreat{ur}
Ita edito fœtu, qd{us} pri{us} ĩ alid{us} gen{us} ĩcremẽti detrahebat{ur}, cũ ad diſparationẽ
ꝓcreatiõis ẽ liberatũ, inanib{us} & patẽtib{us}venis ĩ ſe recipit, & lãbendo ſuccũẽt
ſolideſcit, & redit ĩ priſtinã naturæ firmitatẽ, Eadẽ rõne autũnali tꝑe maturi
tate fructuũ flacceſcẽte frõde ex terra recipiẽtes radices arbo℞ in ſe ſuccũ re
cuperãt{ur} & reſtituũt{ur} ĩ ãtiquã ſoliditatẽ, At uero aeris hyberni uis cõprimit
et cõſolidat eas ꝑ id (ut ſupra ſcriptũẽ) tp̃s, Ergo ſi ea rõne & eo tꝑe qd{us}ſupra
ſcriptũ ẽ, cædit{ur}, materies erit tẽpeſtiua. Cædiãt ita oportet, vt ĩcidat{ur} arbo
ris craſſitudo ad mediã medullã, & relinq̈t{ur}, vti ꝑ eã exſicceſcat ſtillãdo ſuc-
cus, Ita ꝗ ĩeſt ĩ his ĩutilis liquor effluẽs ꝑ torulũ nõ patiet{ur} emori in eo ſani-
em, nec corrũpi materiæ q̃litatẽ, Tũ ãt cũ ſicca et ſine ſtillis erit arbor, deiicia
tur, & ita erit optĩa ĩ vſu, Hoc ãt ita eẽ licet aĩaduertere ẽt d{us}arbuſtis, Ea. n. cũ
ſuo quæque tꝑe ad imũ ꝑforata caſtrãt{ur}, ꝓfũdũt e medullis quẽ hñt ĩ ſe ſupe
rãtẽ & vitioſũ ꝑ foramĩa liquorẽ, & ita ſicceſcẽdo recipiũt ĩ ſe diuturnitatẽ
Qui ãt nõ hñt ex arborib{us}exit{us}, hũores ĩtra cõcreſcẽtes putreſcũt, & efficiũt
inanes eas & uitioſas, Ergo ſi ſtãtes & uiuæ ſicceſcẽdo ñ ſeneſcũt, ſine dubio
cũ eædẽ ad materiã deiiciũt{ur}, cũ ea rõne curatæ fuerĩt, habẽ poterũt magnas
ĩædificiis ad vetuſtatẽ vtilitates, Eæ ãt ĩter ſe diſcrepãtes & diſſil{us}es hñt uirtu
tes, vti robur, vlm{us}, popul{us}, cup̃ſſus, abies, & cæteræ, q̃ maxĩe ĩ ædificiis ſunt
idoneæ, Nã nõ põt id robur, qd{us}abies, nec cup̃ſſus, qd{us} vlm{us}, nec cæteræ eaſ
dem hñt inter ſe natura rerum ſimilitates, ſed ſingula genera principiorum
ꝓprietatibus cõparata alios alii generis p̃ſtãt ĩ oꝑibus effectus. Et primũ
abies aeris hñs plurimũ & ignis, minimũ humoris & terrẽi: leuioribus
4920SECVNDVS. rũ naturæ poteſtatibus cõparata nõ ẽ põderoſa, Ita rigore naturali cõtẽta
nõ cito flectit{ur} ab onere, ſed directa ꝑmanet in cõtignatiõe, Sed ea ꝙ hẽt ĩ ſe
plus caloris, {quie}creat & alit tarmitem, ab eo uitiat̃, Etiã ideo celeriter ac-
cẽdit{ur}, ꝙ q̃ ineſt in eo corꝑe raritas aeris patẽs accipit ignẽ, & ita vehementẽ
ex ſe mittit flãmã, Ex ea ãt anteꝗ̃ ẽ exciſa, q̃ ꝑs ẽ ꝓxima terræ, ꝑ radices exci-
piẽs ex ꝓximitate humorẽ enodis & liꝗda efficit{ur}, q̃ vero ẽ ſuꝑior, vehemẽ-
tia caloris eductis in aera ꝑ nodos ramis, p̃ciſa alte circiter pedes. xx. & ꝑdo
lata ꝑꝑ nodatiõis duritiẽ dicit{ur} eẽ fuſterna, Ima ãt cũ exciſa q̃drifluuiis di-
ſparat{ur}, eiecto torulo ex eadẽ arbore ad ĩteſtina oꝑa cõparat{ur}, & ſappinea vo
11ſappinus cat{ur}. Cõtra uero q̃rcus terrenis prĩcipio℞ ſatietatib{us} abũdãs parũ hñs hu
moris & aeris & ignis, cũ ĩ terrenis oꝑib{us}obruit{ur}, ĩfinitã hẽt æternitatẽ, ex eo
qd{us}cũ tãgit{ur} hũore nõ hñs foraminũ raritates, ꝑꝑ ſpiſſitatẽ nõ põt ĩ corꝑe re
cipere liquorẽ, ſed fugiẽs ab hũore reſiſtit, & torq̃tur & efficit ĩ ꝗb{us}ẽ oꝑib{us},
ea rimoſa. Eſcul{us}vero qd{us}ẽ oĩb{us} prĩcipiis tẽperata, hẽt ĩ ædificiis magnas uti
litates, ſed ea cũ ĩ hũore collocat{ur}, recipiẽs penit{us} ꝑ foramĩa liquorẽ eiecto ae
re & igni oꝑatiõe hũidæ ptãtis vitiat{ur}. Cerr{us}, Suber, fagus ꝙ pariter hñt mi
xtionẽ hũoris & ignis & terreni, aeris plurimũ, ꝑuia raritate hũores penit{us}
recipiẽdo celeriter marceſcũt. Populus a lba & nigra item ſalix, tilia, vitex
ignis et aeris ſatiatæ at hũoris tꝑatæ, pa℞ terreni hñtes: leuiori tẽꝑatura cõ
paratæ: egregiã hẽre uidẽt{ur} ĩ vſu rigiditatẽ, Ergo cũ nõ ſint duræ terreni mix
tiõe ꝑꝑ raritatẽ ſũt cãdidæ, & ĩ ſculpturis cõmodã p̃ſtãt tractabilitatẽ. Al-
nus ãt q̃ ꝓxĩa fluminũ ripis ꝓcreat{ur}, & minĩe materies utilis videt{ur}, hẽt in ſe
egregias rõnes, etenĩ aere ẽ & igni plurĩo tẽꝑata, nõ multũ terrẽo, humore
paulo, Ita ꝗa nõ nimis hẽt ĩ corꝑe hũoris, ĩ paluſtrib{us} locis ĩfra fũdamẽta
ædiſicio℞ palatiõib{us} crebre fixa recipiẽs ĩ ſe qd{us}min{us}hẽt ĩ corꝑe liquoris, per
manet ĩmortalis ad æternitatẽ, & ſuſtinet ĩmania pondera ſtructuræ, & ſine
vitiis cõſeruat, Ita q̃ nõ põt extra terrã paulũ tp̃s durare, ea ĩ hũore obruta
ꝑmanet ad diuturnitatẽ, Eſt ãt maxĩe id cõſiderare rauẽnæ, ꝙ ibi oĩa oꝑa &
publica & priuata ſub ſũdamẽtis ei{us} gñis hẽant palos. Vlm{us}uero & fraxi
nus maxĩos hñt hũores minimũ aeris & ignis, terreni tẽꝑata mixtiõ e cõ-
paratæ, ſũt ĩ oꝑib{us} cũ fabricãt{ur} lẽtæ et ſub põdë ꝑꝑ hũoris abũdãtiã nõ hñt ri
gorẽ, ſed celeriter pãdãt, ſiml{us}ãt vetuſtate ſũt aridæ factæ aut ĩ agro ꝑſectæ, ꝗ
ĩeſt eis liquor ſtãtib{us}, emorit{ur}, fiũt duriores, & ĩ cõmiſſuris et ĩ coagmẽtati
onibus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes. Item Carpinus ꝙ eſt
minima ignis & terreni mixtione, aeris autem & humoris ſumma cõtinet{ur}
tẽperatura, nõ ẽfragilis, ſed hẽt vtiliſſimã tractabilitatẽ, Ita græci ꝙ ex ea
materia iuga iumẽtis cõparãt, qd{us}apud eos iuga: ζνςὰ vocitãt{ur}, itẽ & eã ζν-
ςειαν appellãt. Nõ min{us}ẽ admirãdũ de cup̃ſſu & pinu, ꝙ eæ hñtes hũoris
abũdantiã æquam cætero℞ mixtionẽ, ꝑꝑ humoris ſatietatẽ in oꝑibus ſo-
lẽt eẽ pãdæ, ſed in vetuſtatẽ ſine uitiis cõſeruant{ur}, ꝙ is liquor: ꝗ ineſt penitus
in corꝑibus ea℞ hẽt amarũ ſaporẽ, ꝗꝑꝑ acritu dinẽ nõ patit{ur} penetrare
50LIBER ne eas beſtiolas, quæ ſunt nocẽtes, Ideo q̃ ex his gñibus opera cõſtituũ
tur, ꝑmanẽt ad æternã diuturnitatẽ. Itẽ cedrus & iuniperus eaſdẽ hñt uir-
tutes & vtilitates, ſed quẽadmodũ ex cupreſſu & pinu reſina, ſic ex cedro
oleũ qd{us} cedreũ dicit{ur}, naſcit{ur}, quo reliquæ res cũ ſunt vnctæ, (vti ẽt libri) a ti-
neis & a cariæ nõ ledũt{ur}, Arbores ãt eius ſũt ſimiles cup̃ſſeæ foliaturæ, mate
ries vena directa, Epheſi in æde, ſimulacrũ Dianæ & ẽt lacunaria ex ea & ibi
& in cæteris nobilibus phanis ꝑꝑ æternitatẽ ſunt facta, Naſcunt{ur} ãt hæ arbo-
res maxĩæ cretæ & aphricæ & nõnullis ſyriæ regiõibus. Larix uero ꝗ nõ ẽ
not{us}niſi his mũicipibus, ꝗ ſũt circa ripã fluminis padi & littora maris adria-
tici, nõ ſolũ ab ſucci vehemẽti amaritate ab carie aut a tinea nõ nocet{ur}, ſed ẽt
flãmã ex igninõ recipit, nec ipſe ꝑ ſe p̃t ardere, niſi (vti ſaxum in fornace ad
calcẽ coquẽdã) aliis lignis vrat{ur} nec tñ tũc flãmã recipit, nec carbonẽ remit-
tit, ſed lõgo ſpatio tarde cõburit{ur}, {quie} ẽ minima ignis & aeris e principiis tem
ꝑatura, Hũore ãt & terreno materia ſpiſſe ſolidata nõ hñs ſpatia foraminũ,
q̃ poſſit ignis penetrare reiicit eius vim, nec patitur ab eo ſibi cito noceri,
ꝑꝑ põdus ab aq̃ nõ ſuſtinet{ur}, ſed cũ portat{ur} aut ĩ nauibus, aut ſupra abie-
gnas rates collocat{ur}, Ea aũt materies quẽadmodũ ſit inuẽta ẽ cã cognoſcere.
Diuus Cæſar cũ exercitũ hũiſſet circa alpes, imꝑauiſſet municipiis p̃ſtare
cõmeatus, ibi eẽt caſtellũ munitũ, quod uocaret{ur} larignũ, tũc ꝗ in eo fue-
rũt, naturali munitiõe cõfiſi noluerũt imꝑio ꝑere, Ita imꝑator copias iuſ-
ſit admoueri, Erat aũt ante eius caſtelli portã turris ex hac materia alternis
trabibus trãſuerſis (vti pyra)inter ſe cõpoſita alte, vt poſſet de ſummo ſudi-
bus & lapidibus accedẽtes repellere, Tũc vero cũ aĩaduerſum ẽ alia eos tela
p̃ter ſudes nõ habere, ne poſſe lõgius a muro ꝑꝑ põdus iaculari, imꝑatũ ẽ
faſciculos ex uirgis alligatos & faces ardẽtes ad eã munitionẽ accedẽtes mie
tere, Ita celeriter milites cõgeſſerũt. Poſtꝗ̃ flãma circa illã materiã uirgas
cõprehendiſſet, ad cœlũ ſublata effecit opinionẽ, vti videret{ur} iã tota moles
cõcidiſſe, Cũ aũt ea ꝑ ſe extincta eſſet & reꝗeta turriſ intacta apꝑuiſſet, ad-
mirãs Cæſar iuſſit extra telo℞ miſſionẽ eos circũuallari, Ita timore coacti
oppidani cũ ſe dedidiſſent, q̃ſitũ vnde eẽnt ea ligna q̃ ab igninõ læderent{ur},
Tũc ei demõſtrauerũt eas arbores, q̈rũ ĩ his locis maximæ ſũt copiæ, & ideo
id caſtellũ larignũ, itẽ materies larigna ẽ appellata, Hæc aũt ꝑ padũ rauẽnã
deportat{ur}, in colonia faneſtri, piſauri, anconæ, reliquiſ quæ ſunt in ea re-
gione, municipiis p̃betur, cuius materiei ſi eſſet facultas apportationibus
ad vrbem, maximæ haberent{ur} in ædiſiciis vtilitates, & ſi nõ in omnibus cer-
te tabulæ in ſubgrũdiis circũ inſulas ſi eſſent ex ea collocatæ, ab traiectioni-
bus incendiorũ ædificia periculo liberarent{ur}, ꝙ eæ nec flãmam nec carbonẽ
poſſunt recipere, nec facere ꝑ ſe. Sũt autem eæ arbores foliis ſimilibus pini,
materies earũ prolixa tractabilis ad inteſtinũ opus, non minus ꝗ̃ ſappinea,
habet reſinã liꝗdã mellis attici colore, quæẽt medet{ur} phthiſicis. De ſingu
lis generibus, ꝗbus ꝓprietatibus e natura re℞ videant{ur} eẽ cõparatæ, ꝗbuſ
5121TERTIVS.
ꝓcreant̃ rõnibus, expoſui, Inſequit̃ aĩaduerſio ꝗ̃d ita, quod quæĩ vrbe ſu-
ꝑnas dicit̃ abies, deteriorẽ, ꝗ̃ q̃ infernas q̃ ægregios in ædificiis ad diuturni-
tatẽ p̃ſtat vſus, & de´his rebus quẽadmodũ videant̃ e loco℞ ꝓprietatibus
habere uitia aut uirtutes: vti ſint cõſiderantibus apertiora exponam.
De abiete ſuꝑnate & infernate, cũ A pẽnini deſcriptiõe. Caput. X.
Montis Apẽnini primæ radices ab Tyrrheno mari in alpes & in extrẽas etru
riæ regiones oriunt̃, Eius vero mõtis iugũ ſe circūagẽs & media curuatura
prope tangens oras maris adriaci ꝑtingit circuitiõibus cõtra fretũ. Ita ci
terior eius curuatura: q̃ vergit ad etruriæ cãpaniæ regiões, apricis ẽ pote-
ſtatibus, nã impetus hẽt perpetuos a ſolis curſu. Vlterior aũt quæ ẽ ꝓcli-
nata ad ſupe℞ mare ſeptẽtriõali regiõi ſubiecta cõtinet̃ vmbroſis & opacis
perpetuitatibus, Ita q̃ in ea ꝑte naſcunt̃, arbores humida poteſtate nutri
tæn õ ſolũ ipſæ augent̃ ãpliſſimis magnitudmibus, ſed ea℞ quo venæ hu
moris copia repletæ turgẽtes liquoris abũdantia ſaturant̃, Cũ aũt exciſæ &
dolatæ vitalẽ ptãtẽ amiſerint, vena℞ rigorẽ ꝑmutãtes ſicceſcẽdo ꝑꝑ raritatẽ
fiũt inanes & euanidæ, ideo ĩ edificiis nõ pñt habere diuturnitatẽ, Quæ ãt
ad ſolis curſum ſpectãtibus locis ꝓcreant̃, non hñtes interuenio℞ raritates
ſiccitatibus exuctæ ſolidant̃ ꝗa ſol nõ mõ exterra lãbendo ſed ẽt ex arbori
bus educit humores. Ita q̃ ſũt in apricis regionibus ſpiſſis vena℞ crebri-
tatibus ſolidatæ nõ hñtes ex humore raritatẽ: cũ in materiã perdolant̃ red-
dũt magnas vtilitates ad vetuſtatẽ, Ideo ĩfernates quæ ex apricis locis ap-
portant meliores ſũt, ꝗ̃ q̃ ab opacis de ſuꝑnatibus aduehunt̃. Quãtũ aĩo
cõſiderare potui de copiis, quæ ſũt neceſſariæ in ædificio℞ cõparatiõibus,
& ꝗbus tꝑaturis e re℞ natura principio℞ habere videant̃ mixtionẽ, quæ
inſũt in ſingulis gñibus virtutes & uitia, vti nõ ſint ignota ediſicãtibus ex-
poſui. Ita ꝗ potuerint eo℞ p̃cepto℞ ſeꝗ p̃ſcriptiones, erũt prudentiores,
ſingulorũ gene℞ vſũ eligere poterũt in oꝑibus, Ergo qm̃ de apꝑatõibus
ẽ explicatũ, ĩ cæteris voluminibus de ip̃is ædificiis expõet̃, & primũ de deo
rũ ĩmortaliũ ædibus ſacris: & de ea℞ ſymmetriis & ꝓportiõibus(vti ordo
poſtulat) in ſequenti perſcribam.
M. VITR VVII DE ARCHITECTVRA
LIBER TERTIVS.
DElphic{us} apollo ſocratẽ oĩum ſapiẽtiſſimũ pythiæ
rñſisẽ ꝓfeſſus. Is ãt mẽorat̃ prudẽter doctiſſime
dixiſſe: oportuiſſe hominũ pectora ſeneſtrata &
aꝑta eẽ, vtinõ occultos haberẽt ſenſus ſed patẽtes
ad cõſiderãdũ, V tinã uero re℞ natura ſnĩam ei{us} ſe-
cuta explicata & apꝑentia ea cõſtituiſſet, Si. n. ita
fuiſſet, nõ ſolũ laudes aut vitaia aĩo℞ ad manũ aſpicerent̃, ſed ẽt
52LIBER ſcientiæ ſub oculo℞ cõſideratiõe ſubiectæ nõ incertis iudiciis ꝓbarent̃, ſed
& doctis & ſcientibus authoritas egregia & ſtabilis adderet̃, Igit̃ qm̃ hæc
nõ ita ſed uti natura re℞ uoluit, ſunt cõſtituta, nõ efficitur ut poſſint hoĩes
obſcuratis ſub pectorib{us} ĩgeniis, ſciẽtias artificio℞ penit{us} latẽtes quẽadnro-
dũ ſint iudicare, Ipſi aũt artiſices ẽt ſi polliceant̃ ſuã prudẽtiã, ſi nõ pecunia
ſint copioſi, ſeu uetuſtate officinarum habuerint noticiam, aut etiam gra-
tia & forẽſi eloquẽtia nõ fuerĩt periti, pro ĩduſtria ſtudio℞ authoritates nõ
poſſũt hẽre, vt eis qđ ꝓſitent̃,ſcire id credat̃, Maxĩe ãt id aĩaduertere poſſu-
mus ab antiꝗs ſtatuariis & pictorib{us}, ꝙ ex his, ꝗ dignitatis notas & cõmẽda
tiõis gratiã habuerũt, æterna mẽoria ad poſteritatẽ ſũt ꝑmanẽtes, vti Myrõ,
polycletus, phydias, lyſipp{us} cæteri, ꝗ nobilitatẽ ex arte ſũt cõſecuti. Nã
uti ciuitatib{us}magnis aut regib{us} aut ciuib{us} nobilibus oꝑa fecerũt. ita id ſunt
adepti, At ꝗ nõ minore ſtudio & ĩgenio ſolertia fuerũt, nobilib{us} & humi
li fortuna ciuib{us}nõ minus egregie ꝑfecta fecerũt oꝑa, nullã memoriã ſunt
aſſecuti, ꝙ hi nõ ab ĩduſtria ne artis ſolertia, ſed a felicitate fuerũt deſerti,
vt hellas atheniẽſis, Chion corynthi{us}, Myagrus phoce{us}, Pharax epheſi{us}, Be-
das bizãti{us}, etiã alii plures, Nõ min{us}itẽ pictores, vti Ariſtomenes thaſi{us}, Po
lycles, & Atramitenus, Nicomach{us} cæteri, quos ne ĩduſtria ne artis ſtu
diũ ne ſolertia defecit, ſed aut rei familiaris exiguitas, autĩbecillitas fortu
næ ſeu in ambitiõe certatiõis cõtrario℞ ſuꝑatio: obſtitit eo℞ dignitati. Nec
tñ eſt admirãdũ, ſiꝑꝑ ignorãtiã artis uirtutes obſcurant̃, ſed maxĩe ĩdignã-
dũ, cũ ẽt ſæpe blãdiat̃ gratia cõuiuio℞ a ueris iudiciis ad falſã ꝓbationem, er
go (vtiſocrati placuit) ſi ita ſẽſus & ſnĩæ diſciplinis auctæ ꝑſpicuæ &
ꝑlucidæ fuiſſẽt, nõ gratia ne ãbitio valeret, ſed ſiꝗ veris certiſ laboribus
doctrina℞ ꝑueniſſẽt ad ſcĩam ſũmã, eis vltro oꝑa traderẽt{ur}. Qm̃ãt ea nõ ſũt
illuſtria ne apparẽ tia ĩ aſpectu, vt putam{us} oportuiſſe, & aĩaduerto pori{us}in
doctos ꝗ̃ doctos gratia ſuꝑare, ñ eẽ certã dũ iudicãs cũ ĩdoctis ãbitiõe: poti{us}
his p̃ceptis editis oñdã noſtræ ſcĩæ uirtutẽ. Ita ĩꝑator ĩ prĩo volumĩe ti-
bi de arte & q̃s hẽat ea virtutes ꝗbuſ diſciplinis oporteat eẽ auctũ ſũmæar
ctũexpoſui, & ſubieci cãs, ꝗd ita ea℞oporteat eũ eẽ ꝑitum, rõneſ ſũmæ ar
chitecturæ ꝑtitiõe diſtribui, finitiõibuſ termĩaui, Deĩde qđerat primũ &
neceſſariũ, de mœnib{us} quẽadmodũ eligant̃ loci ſalubres rõciinatiõib{us} expli
cui vẽti, ꝗ ſint & e ꝗb{us}regiõib{us}ſinguli ſpirẽt deformatiõib{us} grãmicis oñdi,
platearũ & uico℞ uti emẽdatæ fiãt diſtributiões ĩ mœnib{us} docui, & ita fi-
nitionẽ prĩo uolumĩe cõſtitui, Itẽ in ſcđo de materia q̃s hẽat in oꝑib{us} utilita
tes & ꝗb{us} virtutib{us}e natura re℞ eſt cõꝑata ꝑegi, nũc ĩ tertio de deo℞ ĩmorta
lium ædibus ſacris dicã, & uti oporteat perſcriptas eſſe exponam.
De ſacra℞ ædiũ cõpoſitiõe & ſymmetriis & corꝑis hũani mẽſura. Ca.I.
Aediũ cõpoſitio cõſtat exſymmetria, cui{us}rõnẽ diligẽtiſſime architecti tene-
re debẽt. Ea ãt parit{ur} aꝓportiõe, q̃ græce αὺαλοία dicit{ur}. Proportio ẽ ratæ ꝑ-
tis mẽbro℞ in oĩ oꝑe totiuſ cõmodulatio, ex qua rõ efficit{ur}
5322TERTIVS. Nã nõ põtædes ulla ſine ſymmetria at ꝓportiõe rõnem habere cõpoſi-
tionis, niſiuti ad hoĩs bene figurati mẽbro℞ habuerit exactã rõnem. Cor-
pus. n. hoĩs ita natura cõpoſuit, vti os capitis a mento ad frontẽ ſummã &
radices imas capilli eſſet decimæ partis, Itẽ manus palma ab articulo ad ex-
tremũ mediũ digitũ tãtũdẽ, Caput a mento ad ſũmũ verticẽ octauæ, Tãtun-
dem ab ceruicib{us} imis, Ab ſũmo pectore ad imas radices capillo℞ ſextæ, ad
ſũmũ uerticẽ quartæ, Ipſius aũt oris altitudinis tertia pars eſt ab imo mento
ad imas nares, naſus ab imis naribus ad finẽ mediũ ſupercilio℞ tantũdẽ, ab
ea fine ad imas radices capilli, vbi frons efficit{ur}, item tertiæ partis, Pes uero al
titudinis corporis ſextæ, Cubitus quartæ, Pectus item q̃rtæ, Reliqua quo
membra ſuos habent cõmenſus proportionis, quibus etiam antiqui picto-
res & ſtatuarii nobiles uſi magnas & infinitas laudes ſunt aſſecuti, Similiter
uero ſacrarũ ædiũ mẽbra ad uniuerſam totius magnitudinis ſũmã ex parti-
bus ſingulis cõueniẽtiſſimũ debẽt hẽre cõmẽſuũ reſpõſum, Itẽ corꝑis cẽtrũ
mediũ naturaliter eſt umbilicus, Nã ſi hõ collocatus fuerit ſupinus mani
bus & pedibus panſis circini collocatũ cẽtrũ, in vmbilico eius, circũagen
do rotundationem utrarun manuum & pedum digiti linea tangentur.
22[Figure 22] Non minus quemadmodum ſchema rotundationis in corpore efficitur,
item quadrata deſignatio in eo inuenit̃, Nã ſi a pedibus imis ad ſummũ
54LIBER put menſum erit, ea menſura relata fuerit ad manus pãſas, inuenietur ea-
dem latitudo, vti altitudo, quẽadmodũ areæ, quæ ad normã ſũt quadratæ,
23[Figure 23] Ergo ſi ita natura compoſuit corpus hominis, vti proportionibus mem-
bra ad ſummam figurationem eius reſpondeant, cum cauſa conſtituiſſe ui-
dentur antiqui, ut etiã in operũ perfectionibus ſingulorũ membrorum ad
vniuerſam figuræ ſpetiem habeant commenſus exactionem, Igitur cum in
omnibus operibus ordines traderent, id maxime in ædibus deorum, in qui
bus operum laudes & culpæ æternæ ſolent permanere, Nec minus mẽſura-
rum rationes quæ in omnibus operibus uidentur neceſſariæ eſſe, ex corpo-
ris membris collegerunt, vti digitum, palmum, pedem, cubitum, & eas di-
ſtribuerunt in perfectum numerum, quem græci Τέλοπ dicunt, Perfectũ
autem antiqui inſtituerunt numerum, qui decem dicitur, nam ex mani-
bus denarius digitorum numerus, ex digitis vero palmus: & ab palmo pes
eſt inuentus, Sicut autem in vtriſ palmis ex articulis ab natura decem ſũt
perfecti, ita etiam Platoni placuit eſſe eum numerum ea re perfectum, ꝙ ex
ſingularibus rebus, quæ μόπαλες apud græcos dicuntur, perſicitur decuſ-
ſis, quæſimulac vndecim aut duodecim ſunt factæ, ꝙ ſuperauerint, nõ pñt
eſſe ꝑefectæ, donec ad alterum decuſſim peruenerint, Singulares enim
5523TERTIVS particulæ ſunt eius numeri, Mathematici uero contra diſputantes ea re
perfectum eſſe dixerũt numerum, qui ſex dicitur, ꝙ is numerus habet par-
titiones eorum rationibus ſex numero conuenientes, ſic ſextantem vnum,
trientem duo, ſemiſſem tria, beſſem, quem λίοτροπ dicunt, quatuor, quin
tarium, quem πε***Τάμορον dicunt, quin, perfectnm ſex, Cum ad ſuppu-
tationem creſcat, ſupra ſex adiecto aſſe εΦε{mn}Τοπ, cum facta ſunt octo, quod
eſt tertia adiecta, tertiarium, quiέϖίΤος dicitur, dimidia adiecta cum fa-
cta ſunt nouem, ſeſquialterum qui νιμιός appellatur, duabus partibus
additis & decuſſi ſacto, beſalterum, quemεϖιλίμοιροπ vocitant, in vnde-
cim numero quod adiecti ſunt quin quintarium, quod έϖιϖε***τάμοι-
ρον dicunt, Duodecim autem ꝙ ex duobus ſimplicibus numeris eſt effectus
λιϖλασίω***α, Non minus etiam quod pes hominis altitudinis ſextam ha
bet partẽ, ita ẽt ex eo quod perficitur pedũ numero, corpus his ſex altitu-
dinis terminando eum perfectum conſtituerunt, cubitum animaduerte-
runt ex ſex palmis conſtare digitiſ vigintiquatuor, Ex eo etiam uidentur
ciuitates græcorum feciſſe, vti quemadmodum cubitus eſt ſex palmorum,
ita in drachma quo eo numero vterentur, Illæ enim aereos ſignatos (vti
aſſes) ex æquo ſex quos obolos appellant, quadranteſ obolorũ, quæ alii
dichalca nonnulli trichalca dicũt, pro digitis vigintiquatuor in drachma
conſtituerunt, Noſtri autem primo decem fecerunt antiquum numerum,
& in denario denos æreos aſſes cõſtituerunt, & ea re compoſitio nummi ad
hodiernum diem denarii nomen retinet, etiam quartam eius partem qđ
efficiebatur ex duobus aſſibus & tertio ſemiſſe ſeſtertium uocitauerunt,
Poſtea, quoniam animaduerterũt utroſ numeros eſſe perfectos & ſex, &
decem, vtroſ in vnum coniecerunt, & fecerunt perfectiſſimum decuſſiſ-
ſexis, Huius autem rei authorem inuenerũt pedũ, E cubito enim cum dem-
pti ſunt palmi duo relinquitur pes quatuor palmorum, Palmus autem ha
bet quatuor digitos, ita efficitur vti habeat pes ſexdecim digitos, & totidẽ
aſſes æracius denarius. Ergo ſi conuenit ex articulis hominis numerum
inuentum eſſe, & ex membris ſeparatis ad vniuerſam corporis ſpeciem ra-
tæ partis commenſus ſieri reſponſum, relinquitur vt ſuſcipiamus eos, qui
etiã ædes deorum immortalium conſtituentes ita membra operum ordi-
nauerunt, vt proportionibus & ſymmetriis ſeparatæ at vuiuerſæ conue-
nientes efficerentur eorum diſtributiones. A edium autem principia ſũt,
e quibus conſtat figurarum aſpectus: & primum in antis quod græce παὼς
{α\’ν}ϖαρὰςασι dicitur, deinde proſtylos, amphiproſtylos, peripteros. Pſeu-
dodipteros, dipteros, hypethros, Ho℞ exprimunt{ur} formatiões, his rõnib{us}.
In antis erit ædes, cum hẽbit in fronte antas parietũ, qui cellã circũcludũt,
& ĩter antas in medio colũnas duas, ſupra faſtigiũ ſymmetria ea colloca-
tum, quæ in hoc libro fuerit perſcripta, Huius autem exemplar erit ad tres
fortunas, ex tribus, quod eſt proxime portam collinam.
56LIBER 24[Figure 24]
Proſtylos omnia habet, quemadmodum in antis, columnas autem con-
tra antas angulares duas ſupra epiſtilia, quẽadmodum & in antis & dex-
tra ac ſiniſtra in uerſuris ſingula, Huius exẽplar eſt in inſula tiberina in æde
Iouis & fauni.
25[Figure 25]
Amphiproſtylos omnia habet ea, quæ proſtylos, præterea habet in po-
ſtico ad eundem modum columnas & faſtigium.
5724TERTIVS. 26[Figure 26]
Peripteros autem erit, quæ habebit in fronte & poſtico ſenas colũnas in la-
terib{us} cũ angularib{us} vndenas, ita ut ſint hæ colũnæ collocatæ, vtĩtercolũnii
latitudinis ĩteruallũ ſit a parietib{us} circũ ad extremos ordĩes colũna℞, hẽat
ambulationẽ circa cellã ædis, quẽadmodũ ẽ ĩ porticu metelli, Iouis ſtatoris,
hermodi, & ad mariana honoris & virtutis ſine poſtico a mutio facta.
27[Figure 27]
Pſeudodipteros ãt ſic collocat{ur}, vt in frõte & poſtico ſint colũnæ octonæ, in
laterib{us} cũ ãgularib{us} ꝗndenæ, Sũt ãt parietes cellæ cõtra q̃ternas colũnas me-
dianas ĩ frõte & poſtico, Ita duo℞ ĩtercolũnio℞ et imæ craſſitudinis colũnæ
ſpatiũ erit a parietib{us} circa ad extremos ordĩes colũna℞, Hui{us} exẽplar romæ
nõ ẽ, ſed magneſiæ dianæ hermogenis alabãdi & apollinis a mneſte facta.
58LIBER 28[Figure 28]
Dipteros autem octaſtylos & pronao & poſtico, ſed circa ædem duplices
habet ordines columnarum, vti eſtædes quirini dorica, & epheſiæ dianæ io
nica a Cteſiphonte conſtituta.
29[Figure 29]
Hypethros uero decaſtylos ẽ in pronao & poſtico, Reliqua omnia eadem
habet, quæ dipteros, ſed interiore parte columnas in altitudine duplices re
motas a parietibus ad circuitionem (vt porticus) periſtyliorum, Medium
autem ſub diuo eſt ſine tecto, adituſ valuarum ex vtra parte in pronao
& poſtico, Huius autem exemplar romæ non eſt, ſed athenis octaſtylos &
in templo Iouis olimpii.
5925TERTIVS. 30[Figure 30]
De quinque ædium ſpetiebus. # Caput. # II.
S pẽs ãt ædrũ ſũt ꝗn, qua℞ ea ſũt uocabula: Pycnoſtylos, ideſt crebris colũ-
nis, Syſtylos, pauloremiſſiorib{us}, diaſtylos, ampli{us} patẽtib{us}, Rari{us} ꝗ̃ oportet
ĩterſe diductis, areoſtylos, Euſtylos ĩteruallo℞ iuſta diſtributiõe. Ergo py-
cnoſtylosẽ, cui{us} ĩtercolũnio vni{us} & dimidiatæ colũnæ craſſitudo ĩterpõi p̃t,
quẽadmodũ ẽ diui iulii, & ĩ cæ ſaris ſoro veneris, & ſiq̃ aliæ ſic ſũt cõpoſitæ.
31[Figure 31]a: Intercolũ,
nia. quibus
uni{us} & dimi-
diate colũne
craſſitudo in
terpoſita eſt.a
Item ſyſtylos eſt, in quo duarum colũnarũ craſſitudo in intercolũnio po-
terit collocari, & ſpira℞ plinthides æ que magnæ ſint eo ſpatio, quod fue-
rit ĩter duas plinthides, quẽadmodũ eſt fortunæ equeſtris ad theatrum la-
pideum, & reliquæ, quæ eiſdem rationibus ſunt compoſitæ.
60LIBER32[Figure 32]b. Intercolũ-
nia ꝗbus dua
rũ colũnarũ
craſſitudo in
terpoſita eſt.b
Hæc vtra gña vitioſũ hñt vſũ, Matres. n. familia℞ cũ ad ſupplicationẽ gra
dibus aſcẽdũt, nõ pñt ꝑ ĩtercolũnia ãplexæ adire, niſi ordines ſecerĩt, Itẽ val
uarum aſpectus obſtruit{ur} colũna℞ crebritate, ipſa ſigna obſcurãtur, Item
circa ædẽ ꝑꝑ anguſtias impediũtur ambulationes. Diaſtyli ãt hæc erit cõ-
poſitio, cum triũ columnarum craſſitudinẽ intercolũnio interponere poſ-
ſumus, tanꝗ̃ eſt apollinis & dianæ ædis, Hæc diſpoſitio hanc habet difficul-
tatem, ꝙ epiſtylia propter interuallorum magnitudinem franguntur.
33[Figure 33]c. Intercolũ-
nia: ꝑbus triũ
colũna℞ craſ
ſitudo ĩterpo
ſita eſt.c
In ar æoſtylis autẽ nec lapideis nec marmoreis epiſty liis vti dat{ur}, ſed
6126TERTIVS. nẽdæ de materia trabes ꝑpetuæ, & ip̃a℞ ædiũ ſpẽs ſũt barycæ, barycephalæ,
hũiles, latæ, ornãt ſignis ſictilib{us} aut æreis inauratis ea℞ faſtigia tuſcanico
more, vti ẽ ad circũ maximũ cereris & herculis, põpeiani item capitolii.
34[Figure 34]a. barycepha
læ
b. intercolũ- nio℞ ſpacia
ut cui pla-
cet.a b a b a
Reddẽda nũc ẽ euſtylirõ, q̃ maxĩe ꝓbabilis & ad vſũ & ad ſpẽm & ad firmi
tatẽ rõnes hẽt explicatas, nã faciẽda ſũt in ĩteruallis ſpatia dua℞ colũna℞
& q̃rtæ partis colũnæ craſſitudinis, medium intercolũniũ, vnũ qd' erit in
frõte, alte℞ quod erit in poſtico, triũ columnarũ craſſitudine, Sic enim ha-
bebit & figurationis aſpectum venuſtum & aditus vſum ſine impeditioni-
bus, & circa cellam ambulatio authoritatem.
35[Figure 35]a. intercolũ-
nia maxĩe
probabilia:
ꝗbus dua℞
colũna℞ &
q̃rte partis
uni{us} craffitu
do iterpoſi,
ta eſt
b. mediane colũnæ: ꝗ-
bus ꝑꝑ uſũ
interponit
triũ colũna
rum craſſi-
tudoa b a
62LIBER
Huius autem rei ratio explicabitur ſic, Frons loci, quæ in æde cõſtituta fue
rit, ſi tetraſtylos facienda fuerit, diuidatur in partes vndecim ſemis p̃ter cre
pidines & proiecturas ſpirarũ, Si ſex erit columnarum, in partes decem &
octo, Si octaſtylos conſtituetur diuidat̃ in. xxiiii. & ſemiſſem, Item ex his
partibus, ſiue tetraſtyli, ſiue hexaſtyli, ſiue octaſtyli, vna pars ſumat̃, ea
erit modulus, cuius moduli vnius erit craſſitudo colũnarum, Intercolum-
nia ſingula p̃ter mediana modulorum duorũ & moduli quartæ partis, me-
diana in fronte & poſtico, ſingula ternum modulorum, Ipſarum columna
rum altitudo erit modulorum octo & dimidiæ moduli partis, Ita ex ea di-
uiſione intercolumnia altitudineſ columnarum habebunt inſtam ratio-
nem, Huius exemplar romæ nullum habemus, ſed in aſia Teo octaſtylon li
beri patris, Eas autem ſymmetrias conſtituit hermogenes, qui etiã primus
octaſtylum pſeudodipteriue rationem inuenit, Ex dipteri enim ædis ſym-
metria ſuſtulit interiores ordines columnarum. xxxviii. ea ratione ſum-
ptus operiſ compendia fecit, Is in medio ambulationi laxamentum egre
gie circa cellam fecit, de aſpectu nihil imminuit, ſed ſine deſiderio ſuper-
uacuorum conſeruauit authoritatem totius operis diſtributione. Ptero-
matos enim ratio & columnarum circum ædem diſpoſitio ideo eſt inuẽta,
11@atio ptero-
matos. vt aſpectus propter aſperitatem intercolũniorum haberet authoritatem.
Præterea ſi ex imbrium aquæ uis occupauerit, & ĩtercluſerit hominũ mul-
titudinem, vt habeat in æde circa cellam cum laxamento liberam morã,
Hæc autem ita explicantur in pſeudodipteris ædium diſpoſitionibus, qua-
re uidetur acuta magna ſolertia effectus operum hermogenes feciſſe, reli
quiſſe fontes, vnde poſteri poſſent haurire diſciplinarum rationes, Aedi
bus areoſtylis columnæ ſic ſunt faciendæ, vti craſſitudines earum ſint par-
tis octauæ ad altitudines, Item in diaſtylo dimetiẽda eſt altitudo columnæ
in partes octo & dimidiam, & vnius partis columnæ craſſitudo collocetur,
In ſiſtylo altitudo diuidatur in nouem & dimidiã partem, & ex eis una ad
craſſitudinem columnæ detur, item in picnoſtylo diuidẽda eſt altitudo in
partes decem, & eius vna pars facienda eſt columnæ craſſitudo, Euſtyli au-
tem ædis columnæ (vt diaſtyli) in octo partes altitudo diuidatur & dimi-
diam: & eius vna pars conſtituatur in craſſitudine imi ſcapi, ita habebitur
pro rata parte intercolumniorum ratio, Quemadmodũ enim creſcunt ſpa
tia inter columnas, ꝓportionibus adaugẽdæ ſunt craſſitudines ſcaporum,
Nã ſi in aræoſtylo nona aut decima pars craſſitudinis fuerit, tenuis & exi
lis apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer cõſumit,
& imminuit aſpectus ſcaporum craſſitudinem, Contra vero pycnoſtylis ſi
octaua pars craſſitudinis fuerit, propter crebritatẽ & anguſtias intercolum
niorum, tumidam & inuenuſtam efficiet ſpeciẽ, Ita generis operis opor-
tet perſequi ſymmetrias, Etiã angulares columnæ craſſiores faciẽdæ ſunt
ex ſua diametro quinquageſima parte, ꝙ eæ ab aere circumciduntur, et
6327TERTIVS. ciliores eſſe vidẽtur aſpicientibus, Ergo quod
oculos fallit, ratiocinatione eſt exequendum,
36[Figure 36]b. cõtractura
a. additio in mediis colũ-
nis & contra
cturæ initiũ
& ab. a. ad .c.
recta & equa-
lis ducitur co
lumnab b a a c c Cõtracturæ autem in ſummis columnarum hy
potracheliis ita faciendæ uidẽtur, vti ſi colum-
na ſit ab minimo ad pedes quinoſdenos, ima
craſſitudo diuidatur in partes ſex, & earum
partium quinque ſumma conſtituatur, Item
quæ erit ab quindecim pedibus ad pedes vigin
ti, ſcapus imus in partes ſex & ſemiſſem diui-
datur ex earumque partium quin que & ſemiſ-
ſe ſuperior craſſitudo columne ſiat, Item quæ
erũt a pedibus viginti ad pedes triginta ſcapus
imus diuidatur in partes ſeptẽ, earũ ſex ſum-
ma contractura perficiatur, Quæ autem ab tri-
ginta pedibus ad quadraginta alta erit, ima craſ
ſitudo diuidatur ĩ partes ſeptem & dimidiam,
ex his ſex & dimidiam in ſummo habeat con-
tracturæ rõne, Quæ erũt a q̈dragĩta pedibus ad
quinquaginta, Item diuidẽdæ ſunt in octo par-
tes, & earũ ſeptem in ſummo ſcapi hypotrache
lio contrahantur, Item ſiquæ altiores erunt his,
eadem ratione pro rata conſtituantur cõtractu
ræ, Hæ autem propter altitudinis interuallum
ſcandentis oculi ſpetiẽ fallunt, quamobrẽ adii-
ciuntur craſſitudinibus temperaturæ, Venuſta
tem enim perſequitur viſus, cuius ſi non blandi
mur voluptati proportione & modulo℞ adie-
ctionibus, vti id in quo fallitur, tẽperatione ad-
augeatur, vaſtus & inuenuſtus conſpiciẽtibus
remittetur aſpectus, De adiectione quæ adiici-
tur in mediis columnis, quæ apud græcos ἐνΤα
σις appellatur, in extremo libro erit formata ra
tio eius, quemadmodum mollis & conueniens
efficiatur.
De fundationibus & columnis at earum
ornatu & epiſtyliis tam ĩ locis ſolidis quam in
congeſtitiis.
Cap. III.
Subſtructionis fundationes eorum operum fo-
diantur (ſi queant inueniri) ab ſolido, & in ſoli-
dum, quantum ex amplitudine, operis pro ratione uidebitur
64LIBER tur, quæ ſtructura per totum ſolum ꝗ̃ ſolidiſſima fiat, ſupra terram pa
rietes extruantur ſub columnis dimidio craſſiores, ꝗ̃ columnæ ſunt fu-
turæ, vti firmiora ſint inferiora ſuperioribus, quæ ſtereobatæ appellan-
tur, nam excipiunt onera, Spirarum proiecturæ non procedant extra
ſolidum, Item ſupra, parietis ad eũdem modum craſſitudo ſeruãda eſt,
interualla autem concameranda aut ſolidanda fiſtucationibus, vti diſti-
neant̃, Sin autem ſolidum non inuenietur, ſed locus erit congeſtitius ad
imũ aut paluſter, tũc is locus fodiatur, exinaniatur, & palis alneis aut
oleagineis aut robuſteis vſtilatis cõfigatur, ſublicæ machinis adigan-
tur ꝗ̃creberrimæ, carbonibuſ expleantur interualla palorum, & tunc
ſtructuris ſolidiſſimis fundamenta impleantur, Extructis autem funda
mentis: ad libramẽtum ſtylobatæ ſunt collocandi, Supra ſtylobatas co-
lumnæ diſponendæ, quẽadmodum ſupraſcriptum eſt, ſiue in pycnoſty
lo quemadmodum pycnoſtyla, ſiue ſiſtylo aut diaſtylo aut euſtylo,
quemadmodum ſupra ſcripta ſunt & cõſtituta, In aræoſtylis enim liber
tas eſt quantum cui libet, conſtituendi, ſed ita columnæ in peripteris
collocentur, uti quot intercolumnia ſunt in fronte, totidem bis interco
lumnia fiant in lateribus, Ita enim erit duplex longitudo operis ad lati-
tudinem, Nam qui columnarum duplicationes fecerunt, errauiſſe vi
dentur, ꝙ vnum intercolumnium in longitudine plus ꝗ̃ oporteat, pro
currere uidetur, Gradus in fronte ita conſtituendi ſunt, vti ſint ſemper
impares, Nam cum dextro pede primus gradus aſcendatur, item in
ſummo templo primus erit ponendus, Craſſitudines autem eorum gra
duum ita finiendas cenſeo, vt ne craſſiores dextante ne tenuiores do
drante ſint collocatæ, ſic enim durus nõ erit aſcenſus, Retractiones autẽ
graduũ nec minus ꝗ̃ ſeſquipedales, nec plus ꝗ̃ bipedales, faciẽdæ uiden
tur, Item ſi circa ædem gradus futuri ſunt, ad eundem modum fieri de-
bent, Sin autem circa ædem ex tribus lateribus podium faciendum erit,
ad id cõſtituatur, vti quadræ, ſpiræ, trunci, coronæ, lyſis, ad ipſum ſtylo
batam qui erit ſub columnæ ſpiris, conueniant. Stylobatam ita oportet
exæquari, vti habeat per medium adiectionẽ per ſcamillos impares, Si
enim ad libellam dirigetur, alueolatus oculo videbitur, Hoc autem vti
ſcamilli ad id conuenientes fiant, item in extremo libro forma & demõ
ſtratio erit deſcripta.
6528TERTIVS.37[Figure 37]a. ſcamilli
b. ſtylobataa b b b b a
His perſectis in ſuis locis ſpiræ collocentur, eæ ad ſymmetriam ſic per
ficiantur, vti craſſitudo cum plintho ſit columnæ ex dimidia craſſitudi-
ne, proiecturam quam græci ἐκφ@ρα\‘ν vocitant, habeant quadrantem,
Ita tum lata & longa erit columnæ craſſitudinis vnius & dimidiæ, Alti-
tudo eius ſi atticurges erit, ita diuidatur, ut ſuperior pars tertia parte ſit
craſſitudinis columnæ, reliquum plintho relĩquatur, Dempta plintho
reliquum diuidatur in partes quatuor, ſiat ſuperior torus quartæ, reli
quæ tres æqualiter diuidantur, & vna ſit inferior torus, altera pars cum
ſuis quadris ſcotia quam græci@όχιλο@ dicunt.
66LIBER38[Figure 38]a. torus ſupe
rior
b. quadræ
c. ſcotia trochilus
d. torus rior
e. plinthus
f. & imæ colũ-
næ craſſitu-
doa c d c b b f
Sin autem ionicæ erunt faciendæ, ſymmetriæ earum ſic erunt conſtitu-
endæ, vti latitudo ſpiræ quoquouerſus ſit columnæ craſſitudinis adie-
cta craſſitudine quarta & octaua, altitudo vti atticurgis: ita & eius plin-
thos, reliquum præter plinthon quod erit tertia pars craſſitudinis co-
lumnæ, diuidatur in partes ſeptem, inde trium partium torus qui eſt in
ſummo, reliquæ quatuor partes diuidendæ ſunt æqualiter, & vna pars
fiat cum ſuis aſtragalis & ſupercilio ſuperior trochilus, altera pars infe-
riori trochilo relinquatur, ſed inferior maior apparebit ideo, ꝙ habebit
ad extremam plinthum proiecturam, Aſtragali faciẽdi ſunt octauæ par
tis trochili, proiectura erit ſpiræ pars octaua & ſextadecima craſſitudi-
nis columnæ.
6729TERTIVS.39[Figure 39]a. torus
b. trochilus ſiue ſcotia
c. plinthus
d. ſuperciliũ
e. aſtragali
f. & imæ colũ-
næ craſſitu-
doa b b c d e f
Spiris perfectis & collocatis, columnæ ſunt medianæ in pronao & poſti
co ad perpendiculum medii centri collocandæ, Angulares autẽ, quæ
e regione earum futuræ ſunt in lateribus ædis dextra ac ſiniſtra, vti par-
tes interiores, quæ ad parietes cellæ ſpectant, ad perpẽdiculum latus ha-
beant collocatum, Exteriores autem partes vti dicant ſe earũ contractu
ra, Sic enim erunt figuræ compoſitionis ædium contracturæ iuſta ratio-
ne exactæ. Scapis columnarum ſtatutis, capitulorum ratio ſi puluina-
ta erunt, his ſymmetriis conformabuntur, vtꝗ̃ craſſus imus ſcapus fue
rit addita octauadecima parte ſcapi, abacus habeat lõgitudinem & lati
tudinem, craſſitudinem cum volutis eius dimidiam, Recedendũ autem
eſt ab extremo abaco in interiorem partem frontibus volutarum parte
duodeuigeſima, & eius dimidia: & ſecundum abacum in quatuor par-
tibus volutarum ſecundum extremi abaci quadram lineæ demittendæ,
quæ catheti dicuntur, Tunc craſſitudo diuidenda eſt in partes nouem
& dimidiam, ex nouem partibus & dimidia, vna pars & dimidia
68LIBER craſſitudini relinquatur, & ex reliquis octo volutæ conſtituãtur, Tunc
ab linea quæ ſecundum abaci extremam partem demiſſa erit, in interio-
rem partẽ alia recedat vnius & dimidiatæ partis latitudine, Deinde eæ li-
neæ diuidantur ita, ut quatuor partes & dimidia ſub abaco relinquan-
tur, Tunc in eo loco qui locus diuidit quatuor & dimidiam & tres &
dimidiam partem, centrum oculi ſignetur, ducatur ex eo centro ro-
tunda circinatio tam magna in diametro, ꝗ̃ vna pars ex octo partibus
eſt, ea erit oculi magnitudine, & in ea catheto reſpõdens diametros aga-
tur, Tunc ab ſummo ſub abaco inceptum in ſingulis tetrantorum actio
nibus dimidiatum oculi ſpatium minuatur, donicum in eũdem tetran-
tem, qui eſt ſub abaco, veniat, Capituli autem craſſitudo ſic eſt facienda,
vt ex nouem partibus & dimidia tres partes præpendeant infra aſtraga-
lum ſummi ſcapi. Cymatio adempto abaco & cannali reliqua ſit pars,
Proiectura autem cymatii habeat extra abaci quadram oculi magnitu-
dinem, Puluinorum balthei ab abaco hanc habeãt proiecturam, vti cir-
cini centrum vnum cum ſit poſitum in capituli tetrante, & alterum di-
ducatur ad extremum cymatium, circumactum baltheorum extremas
partes tangat, Axes volutarum ne craſſiores ſint, ꝗ̃ oculi magnitudo, vo
Iutæ ipſæ ſic cedantur, vti altitudinis habeant latitudinis ſuæ duodeci
mam partem.
40[Figure 40]a. cymatiũ
b. abacus
c. uolutaa b c
6930TERTIVS.
Hæ erunt ſymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ ſunt ab mini-
mo ad pedes. xv. Quæ ſupra erunt reliqua, habebũt ad eundem modũ
ſymmetrias, abacus autem erit longus & latus, ꝗ̃ craſſa columna ẽ ima,
adiecta parte nona, vti quo minus habuerit altior columna cõtractum,
eo ne minus habeat capitulum ſuæ ſymmetriæ proiecturam & in altitu-
dine ratæ partis adiectionem, De volutarum deſcriptionibus vti ad circi
nũ ſint rectæ inuolutæ, quemadmodum deſcribantur in extremo libro
forma & ratio ea℞ erit ſubſcripta.
41[Figure 41]a. ima ſcapi
colũnæ craſ
ſitudo
b. ſũma eiuſ- dem cõtra-
ctura & ima
capituli craſ
ſitudo
c. abacus
d. modulus ſumptus ab
ima ſcapi
columnæ
craſſitudine
e. uoluta
f. tetrantes
g. oculusc d b a f e g
Capitulis perfectis denique in ſummis columnarum ſcapis, non ad li-
bellam ſed ad æqualem modulum collocatis, vti quæ adiectio in ſtylo-
batis facta fuerit, in ſuperioribus membris reſpondeat ſymmetria
70LIBER ſtyliorum. Epiſtyliorum ratio ſic eſt habenda, vt ſi columnæ fuerint a
minimo. xii. pedum ad. xv. pedes, epiſtylii ſit altitudo dimidia craſſitu-
dinis imæ columnæ, Item ab. xv. pedibus ad viginti, columnæ altitudo
dimetiatur in partes treſdecim, & vnius partis altitudo epiſtylii fiat, Itẽ
ſi a. xx. ad. xxv. pedes, diuidatur altitudo in partes duodecim & ſemiſ-
ſem, & eius vna pars epiſtylium in altitudine fiat, Item ſi a. xxv. pedibus
ad. xxx, diuidatur in partes. xii. & eius una pars altitudo fiat, Item ſecun
dum ratam partem ad eundem modum ex altitudine columnarum ex-
pediendæ ſunt altitudines epiſtyliorum, Quo enim altius oculi ſcandit
acies, non facile perſecat aeris crebritatem, dilapſa ita altitudinis ſpa-
tio, & viribus extrita, ĩcertam modulorum renuntiat ſenſibus quantita-
tem, quare ſemper adiciendum eſt rationis ſupplementum in ſymme-
triarum membris, vt cum fuerint in altioribus locis opera, aut etiam ip̃a
coloſſicotera certam habeant magnitudinum rationem, Epiſtylii lati-
tudo in imo quæ ſupra capitulum erit, quãta craſſitudo ſummæ colum-
næ ſub capitulo erit, tanta fiat, ſummum quãtum imus ſcapus, Cymati-
um epiſtylii ſeptima parte ſuæ altitudinis eſt faciendum, & in proiectu-
ra tantundem, reliqua pars p̃ter cymatium diuidenda eſt in partes. xii.
& ea℞ trium prima faſcia eſt faciẽda, ſecunda quatuor, ſumma quin,
Itẽ Zophorus ſupra epiſtyliũ quarta parte minus, ꝗ̃ epiſtylium, Sin au
tem ſigilla deſignari oportuerit, quarta parte altiorẽ, ꝗ̃ epiſtyliũ, vti au-
thoritatẽ habeãt ſcalpturæ, Cymatium ſuæ altitudinis partis ſeptimæ,
proiectura cymatii, quãta eius craſſitudo, Supra zophorum dẽticulus
eſt faciendus tam altus, ꝗ̃ epiſtylii media faſcia, proiectura eius, quãtum
altitudo, Interſectio, quæ græce μεΤοΧ@ dicitur, ſic eſt diuidẽda, vti den-
ticulus altitudinis ſuæ dimidiam partem habeat in fronte, Cauus autẽ
interſectionis huius frontis e tribus duas latitudinis partes habeat, hu-
ius cymatiũ altitudinis eius ſextã partem, Corona cũ ſuo cymatio p̃ter
ſimam, quantũ media faſcia epiſtylii, Proiectura coronæ cũ denticulo fa
cienda eſt, quantũ erit altitudo a Zophoro ad ſummum coronæ cymati
um, & oĩno omnes ecphoræ venuſtiorem habent ſpeciem, quæ quantũ
altitudinis, tantũdem habeant proiecturæ. Tympani aũt quod eſt in fa-
ſtigio, altitudo ſic eſt facienda, vt frons coronæ ab extremis cymatiis to-
ta dimetiatur in partes nouẽ, & ex eis vna pars in medio cacumine tym-
pani cõſtituat̃, dum contra epiſtylia columnarum hypotrachelia ad
perpendiculum reſpõdeant, Coronæ quæ ſupra tympanũ ſiunt, æquali-
ter imis p̃ter ſimas ſunt collocandæ, inſuper coronas ſimæ quas græci
ἐπιΤιθιλας dicunt, faciendæ ſunt altiores octaua parte coronarum al
titudinis, Acroteria angularia tam alta, quantum eſt tympanum me-
dium, mediana altiora octaua parte, ꝗ̃ angularia.
7131TER TIVS.42[Figure 42]k. actoteria
i. tympanú
a. ſima
b. corona
c. denticulus
d. zophorus
e. cymatium
f. tertia faſcia
g. ſecúda faſcia
h. pria faſciaa b c d e f g h i k
Membra omnia quæ ſupra capitula columnarum ſunt futura, ideſt epiſty
lia zophori, coronæ, tympana, faſtigia, acroteria, inclinanda ſunt in frontis
ſuæ cuiuſ altitudinis parte. xii. ideo ꝙ cum ſteterimus contra frontes, ab
oculo lineæ duæ ſi extenſæ fuerint, & vna tetigerit imam operis partem, al-
tera ſu mmam, quæ ſummam tetigerit, longior ſiet, Ita quo longior viſus li-
neæ in ſu periorem partem procedit, re#upinatam facit eius ſpetiem, Cum
au tem ( vti ſupra ſcriptum eſt) in fronte inclinata fuerint, tunc in
72LIBER videbuntur eſſe ad perpendiculum & normam. Columnarum ſtriges ſa-
ciendæ ſunt. xxiiii. Ita excauatæ, vtinorma in cauo ſtrigis cum ſuerit conie-
cta, circumacta, ita anconibus ſtriarum dextra ac ſiniſtra angulos tangat, vt
acumen normæ circum rotundatione tangendo peruagari poſſit.
43[Figure 43]a. norma
b. ſtria
c. ſtrixa b c
Craſſitudines ſtriarum faciendæ ſunt, quantum adiectio in media colum-
na ex deſcriptióe inuenietur, In ſimis quæ ſupra coronam in lateribus ſunt
ædium, capita leonina ſunt ſculpenda ita poſita, vti contra columnas ſingu
las ea primum ſint deſignata, cætera vero æquali modo diſpoſita, vti ſingu-
la ſingulis mediis tegulis reſpondeant, Hæc autem, quæ erunt contra colú-
nas, perterebrata ſint ad canalem, qui excipit e tegulis aquam cæleſtem, Me-
diana autem ſint ſolida, vti quæ cadit uis aquæ per tegulas in canalem, ne
deiiciatur per intercolumnia, ne tranſeuntes perfundat, Sed quæ ſunt có-
tra columnas, uideantur emittere vomentia ructus aquarum ex ore. Aediú
ionicarum, quãaptiſſime potui: diſpoſitiones hoc volumine deſcripſi, Do-
ricarũ aũt & corinthiarũ quæ ſint proportiões in ſequenti libro explicabo.
7332M. VITR. V VII D E ARCHITECTVRA
LIBER QVARTVS.
CVM aĩaduertiſſem Impator plures de architectura
p̃cepta volumía cõmẽtario℞ nõ ordinata ſed ĩce-
pta vti particulas errabũdas reliꝗſſe, dignã & vtiliſ-
ſimã rẽ putaui antea diſciplinæ corpus ad ꝑfectã or
dination ꝑducere, & p̃ſcriptas in ſingulis volumi
nibus ſingulorum generum qualitates explicare.
Ita Cæſar prĩo volumine tibi de officio eius & ꝗbus eruditũ eẽ rebus ar-
chitectum oporteat, expoſui, Secũdo de copiis materiæ e ꝗb{us} ædiſicia cõſti-
tuunt̃, diſputaui, Tertio aũt de ædiũ ſacra℞ diſpoſitiõi bus & de ea℞ gene℞
varietate q̈ſ & quot ha
44[Figure 44]c. capituluna
corinthiũ
d. ionicum
a. colúna nica
b. colúna rinthia
e. ſpira attica
f. ſpira caa b c d beãt ſpẽs, earũ, q̃ſũt in
ſingulis gñib{us}, diſtribu-
tiões, ex tribuſ gñib{us}q̃
ſubtiliſſimas hẽrẽt ꝓpor
tõib{us} modulo℞ q̈litates,
ionici gñis mores docui
Nũc hoc volumĩe de do
ricis coríthiiſ ĩſtitutis
& oíbus dicã, eorú di-
ſcrimía & proprietates
explicabo.
De tribus gñibus co
lumnarũ origines & in-
uentiões. Cap. I.
Columnæ corinthiæ p̃ter
capitula oẽs ſymmetri-
as hñt, vti ionicæ, ſed ca-
pitulo℞ altitudĩes eſfici
unt eas pro rata excelſio
res & graciliores, ꝙ ioni
ci capituli altitudo ter-
tia pars ẽ craſſitudĩs co-
lũmæ, corĩthii tota craſ-
ſitudo ſcapi, I git̃ ꝙ duæ
partes e craſſitudine co-
lũnarũ capitulis corin-
thio℞ adiiciunt̃ efficiũt
excelſitate ſpeciem ea℞
graciliorẽ. Cætera
74LIBER bra quæ ſupra columnas imponũtur, aut e doricis ſymmetriis, aut ionicis
moribus, in corinthiis columnis collocantur, quod ipſum corinthiũ ge-
nus propriam coronarum reliquorum ornamétorum nõ habuerit inſti-
tutionem, ſed aute triglyphorum rationibus mutili in coronis & in epi-
ſtyliis gutte dorico more diſponunt̃, aut ex ionicis inſtitutis zophori ſcal
pturis ornati cum denticulis & coronis diſtribuuntur, Ita e generibus duo
bus capitulo interpoſito, tertium genus in operibus eſt procreatum. E co
lumnarum enim formationibus trium generum factæ ſunt nominationes,
dorica, ionica, corinthia, e quibus prima & antiquitus dorica ẽ nata, Nã
achaia Peloponeſſo tota Dorus hellenis & opticos nymphæ ſilius regna-
uit, iſ argis vetuſta ciuitate Iunonis templum ædiſicauit eius generis for-
tuito formæ phanũ, deinde iiſdem generibus in cæteris achaiæ ciuitatibus,
cum etiãnũ nõ eſſet ſymmetriarum ratio nata, Poſtea autem ꝗ̃ Athenienſes
ex reſpõſis Apollinis delphici cõmuni cõſilio totius hellados tredecim co-
lonias vno tempore in aſiam deduxerũt, duceſ in ſingulis coloniis cóſti-
tuerunt, & ſummam imperii partem Ioni xuthi & creuſæ ſilio dederunt,
quem etiam Apollo delphis ſuum ſilium in reſponſis eſt profeſſus, iiſ eas
colonias in aſiam deduxit, & cariæ ſines occupauit, ibi ciuitates ampliſſi-
mas cõſtituit, epheſum, miletum, myunta (quæ olim ab aqua eſt deuorata,
cuius ſacra & ſuſſragiũ mileſiis iones attribuerũt), prienẽ, ſamum, teon, co-
lophona, chium, erythras, phoceã, Clazomenas, lebedũ, meliten, Hæc meli
te propter ciuiũ arrogantiam ab his ciuitatibus bello indicto cõmuni con
ſiliio eſt ſublata, cuius loco poſtea regis Attali & arſinoes beneſicio Zmyr-
neo℞ ciuitas inter ionas eſt recepta, Hæ ciuitates cum caras & lelegas eieciſ-
ſent, eam terræ regionem, a duce ſuo ione appellauerunt Ioniam, Ibi tem
pla deorum immortalium conſtituentes ceperunt phana ædiſicare, & pri-
mum Apollini panionio ædem, vti viderant in achaia, conſtituerunt, &
eam doricam appellauerunt, ꝙ in dorieon ciuitatibus primum ſactam eo
genere viderunt, In ea æde cum voluiſſent columnas collocare non haben
tes ſymmetrias earum & querentes quibus rationibus eſficere poſſent, vti
& ad onus ferendum eſſent idoneæ, & in aſpectu probatam haberent venu
ſtatem, dimẽſi ſunt virilis pedis veſtigium, & cum inueniſſent pedem ſex-
tam partem eſſe altitudinis in homine, ita in columnam tranſtulerunt, &
qua craſſitudine fecerunt baſim ſcapi, tantum eam ſexies cum capitulo in
altitudinem extulerũt, Ita dorica columna virilis corporis proportionem
& ſirmitatem & venuſtatem in ædiſiciis præſtare cepit.
7533QVARTVS.
Item poſtea dianæ con
45[Figure 45] ſtituere ædem queren-
tes noui generis ſpeciẽ,
iiſdem veſtigiis ad mu
liebrẽ tranſtulerũt gra-
cilitatem, & ſecerũt pri
mum columnæ craſſitu
dinem altitudinis octa-
ua parte, vt haberẽt ſpe
tiem excelſiorem, baſi
ſpirã ſuppoſuerũt pro
calceo, capitulo volu-
tas, vti capillamento cõ
criſpatos cincĩnos præ-
pendentes dextra ac ſi-
niſtra collocauerũt, &
cymatiis & encarpis ꝓ
crinibus diſpoſitis fron
tes ornauerũt, trunco
toto ſtrias vti ſtolarum
rugas matronali more
demiſerunt, Ita duobus
diſcriminibus colũna-
rum inuentionem, vnã
virili ſine ornatu nudã
ſpecie, alteram mulie-
bri ſubtilitate & ornatu
ſymmetria ſunt imita
ti. Poſteri uero elegãtia
ſubtilitate iudiciorũ
ꝓgreſſi & gracilioribus
modulis delectati, ſeptẽ craſſitudinis diametros in altitudinem columnæ
doricæ, ionicæ octoſemis conſtituerunt.
76LIBER46[Figure 46]a. craſſitudi-
nẽ hẽt longi
tudinis ſepti-
mam partẽ
b. craſſitudo ẽ una ex par-
tibus octo &
dimidia lõgi
tudinisa b
Id autem quod Iones fecerunt primo, ionicum eſt nominatũ, Tertium ve-
ro quod corinthium dicitur, virginalis habet gracilitatis imitationem, ꝙ
virgines propter ætatis teneritatẽ gracilioribus membris ſiguratæ eſfectus
recipiunt in ornatu venuſtiores.
77QVARTVS1010[Handwritten note 10]1111[Handwritten note 11]47[Figure 47]a b
78LIBER1212[Handwritten note 12]48[Figure 48]a b c
7935QVARTVS.49[Figure 49]a. modulus
ex imi ſcapi
colũnæ ſum.
ptus
b. uoluta
c. ſolium
d. flos
e. cauliculi
f. abacusa b c d e f
Sunt autem quæ iiſdem columnis imponuntur capitulorũ genera variis
vocabulis nominata, quorum nec proprietates ſymmetriarum nec colum
narum genus aliud nominare poſſumus, ſed ipſorum vocabula traducta
& commutata ex corinthiis & puluinatis & doricis videmus, quorũſym-
metriæ ſunt in nouarum ſcalpturarum tranſlatæ ſubtilitatem.
De ornamentis columnarum. # Cap, # II.
Quoniam autem de generibus columnarum origines & inuentiones ſupra
ſunt ſcriptæ, nõ alienum mihi videtur iiſdem rationibus de ornamentis
eorum, quemadmodum ſunt prognata, & quibus principiis & originibus
inuẽta dicere, In ædiſiciis omnibus inſuper collocatur materiatio variis vo-
cabulis nominata, Ea autem vti in nominatiõibus, ita in re varias habet vti-
litates, Trabes enim ſupra columnas & paraſtatas & antas ponũtur, in con-
tignationibus tigna & axes, ſub tectis ſi maiora ſpatia ſunt, columen in ſum
mo ſaſtigio culminis, vnde & columnæ dicuntnr, & tranſtra & capreoli, ſi
commoda, columen & canterii prominentes ad extremam ſubgrunda-
tionem.
80LIBER
Supra canterios, tépla, de-
50[Figure 50]a. hæc pria
deſcriptio eſt
q̃ hẽt cõmo-
da ſparia
b. columen
c. canterii
d. hæc deſcri ptio eſt q̃ hẽr
maiora ſpa-
tia
e. aſſeres
f. templa
g. tráſtra cú ſuis cap̄olis
qui ad colu-
men uſ per
ueniũt: & to-
tũ culmẽ ſu-
ſtinẽ do colli
gant
h. hæc deſcri ptio eſt cõti-
gnationis
i. tigna. ꝗb{us} inſuper. axes
ſtatuuntur
k. mutili in parietib{us} poſi
ti tranſtro℞
capita ſuſti-
nentesb a c d e f g h k inde inſuper ſub tegulas aſ
ſeres ita prominẽtes, vti pa
rietes proiecturis eorum te
gantur. Ita vnaquæ res
& locũ & genus & ordinẽ
proprium tuetur, e quibus
rebus & a materiatura fa-
brili in lapideis & marmo-
reis ædiũ ſacra℞ ædiſicatio-
nibus artiſices diſpoſitiões
eorum ſcalpturis ſunt imi-
tati, & eas inuentiones per-
ſequendas putauerũt, ideo
ꝙ antiqui fabri quodam in
loco ædiſicãtes, cum ita ab
interioribus parietibus ad
extremas partes tigna pro
minentia habuiſſent collo-
cata, intertignia ſtruxerũt,
ſupra coronas & ſaſtigia
venuſtiore ſpetie ſabrilib{us}
operibus ornauerũt, Tum
proiecturas tignorũ quan-
tum eminebant, ad lineam
& perpendiculum parietũ
perſecuerunt, quæ ſpeties
cum inuenuſta iis viſa eſ-
ſet, tabellas ita formatas vti
nũc ſiũt triglyphi, cõtra ti-
gno℞ preciſiões in ſrõte ſixerũt, & eas cera cerulea dep℞nxerunt, vt ṕciſiões
tigno℞ tectæ nõ oſfenderẽt v℞ſum, Ita diuiſiões tigno℞ tectæ triglypho℞
diſpoſitiõe ítertigniũ & opã hẽre í doricis oꝑib{us} ceperũt, Poſtea alii in aliis
oꝑib{us}ad ꝑpẽdiculũ triglypho℞ cãterios ꝓminẽtes ꝓiecerũt, eorũ ꝓiectu
ras ſinuauerũt, Ex eo vti e tigno℞ diſpoſitiõ℞b{us} triglyphi, ita e cãterio℞ ꝓie
cturis mutilo℞ſub coronis rõẽĩuẽta, Ita fere í oꝑib{us}lapideis & marmoreis
mutili íclíati ſcalpturis đformãt̃, ꝙ imitatio ẽ cáterio℞, Etení neceſſario ꝑꝑ
ſtillicidia ꝓclinati collocãt̃, Ergo & triglypho℞ & mut℞lo℞ ĩ doricis oꝑib{us}
rõex ea imitatiõe inuẽta ẽ, Nõ. n. quẽadmodũ nõnulli errãtes dixerũt fene-
ſtra℞ imagĩes eẽ triglyphos, ita põt eẽ, ꝙ ĩ angulis cõtra tetrãtes colum-
na℞ triglyphi cõſtituunt̃, ꝗbus in locis oĩno nõ patiunt̃, res ſeneſtras ſieri.
8136QVARTVS.
Diſſoluuntur. n. angulorum in ædiſiciis iuncturæ, ſi in his fuerint feneſtra-
rum lumina relicta, etiam ubinunc triglyphi conſtituuntur, ſi ibi lumi-
num ſpatia fuiſſe iudicabuntur, iiſdem rationibus denticuli in ionicis fene
ſtrarum occupauiſſe loca videbuntur, Vtra enim & inter denticulos & in
ter triglyphos quæ ſunt interualla, methopæ nominantur, όϖαζ, enim græ
citignorum cubilia & aſſerum appellant, vti noſtri ea caua, colũbaria, Ita
quod inter duas opas eſtĩtertignium, id methopa eſt apud eos nominatũ,
Ita vti ante in doricis triglyphorum & mutilorum eſt inuenta ratio, item
in ionicis denticulorum conſtitutio propriam in operibus habet ratio-
nem, & quemadmodum mutili canteriorum proiecturæ ferunt imaginẽ,
ſic in ionicis denticuli ex proiecturis, aſſerum habent imitationem, Ita in
græcis operibus, nemo ſub mutilo denticulos conſtituit, Non enim poſ-
ſunt ſubtus cãterios aſſeres eſſe, Quod ergo ſupra canterios & tẽpla in ueri
tate debet eſſe collocatum, id in imaginibus ſi infra conſtitutũ fuerit, men-
doſam habebit operis rationem, Etiã antiqui non probauerunt ne in-
ſtituerunt in faſtigiis denticulos fieriſed puras coronas, ideo ꝙ nec canterii
nec aſſeres contra faſtigiorum frontes diſtribuuntur, nec poſſunt promine
re, ſed ad ſtillicidia proclinati collocantur, Ita qd´ nõ poteſt in ueritate fieri,
id non putauerunt in imaginibus factum poſſe certam rationem habere.
Omnia enim certa proprietate & a ueris naturæ deductis moribus traduxe
runt in operum perfectiones, & ea probauerunt, quorum explicationes in
diſputationibus rationem poſſunt habere veritatis, Ita exeis originibus
ſymmetrias & proportiones vniuſcuiuſ generis conſtitutas reliquerunt,
quorum ingreſſus perſecutus de ionicis & corinthiis inſtitutionibus ſupra
dixi, nunc vero doricam rationem ſummam eius ſpetiẽ breuiter exponã.
De ratione dorica. # Cap. # III.
Nonnulli antiqui architecti negauerunt dorico gñe ædes ſacras oportere fie-
ri, ꝙ mendoſæ & incõueniẽtes in his ſymmetriæ cõficiebant̃, Ita negauit
Tarcheſius, itẽ Pytheus, nõ minus Hermogenes, Nam is cũ paratã habuiſſet
marmoris copiã in doricæ ædis perfectionem cõmutauit, & ex eadem co-
pia eam ionicã libero patri fecit, Sed tñ non ꝙ inuenuſta eſt ſpeties, aut ge-
nus, aut formæ dignitas, ſed ꝙ impedita eſt diſtributio & incõmoda in ope
re triglypho℞ & lacunario℞ diſtributiõe, Nã neceſſe ẽ triglyphos cõſti-
tui cõtra medios tetrãtes colũna℞, methopaſ, quæ inter triglyphos ſient,
æquæ longas eẽ, ꝗ̃ altas, contra in angulares columnas triglyphi in extre-
mis partibus conſtituunt̃, & nõ contra medios tetrantes, Ita methopæ quæ
proxime ad angulares triglyphos ſiunt, non exeunt quadratæ, ſed oblon-
giores triglyphis dimidia altitudine, At qui methopas æquales volũt face-
re, intercolũnia extrema cõtrahũt triglyphi dimidia altitudine, Hoc aũt ſi-
ue in metho parũlõgitudinibus ſiue in intercolũnio℞ cõtractiõibus efficia
tur, eſt mẽdoſum, Quapropter antiꝗ euitare uiſi ſunt ĩ ædibus ſacris,
82LIBER cæſymmetriæ rõnem. Nos autem exponimus vti ordo poſtulat, quemad-
modum a præceptoribus accep imus, vti ſiquis voluerit his rõnibus atten-
dens ita ingredi, habeat proportiones explicatas, quibus emendatas & ſine
vitiis efficere poſſit ædiũ ſacra℞ dorico more perfectiones. Frons ædis dori-
cæ in loco quo columnæ conſtituuntur, diuidatur ſi tetraſtylos erit, in par-
tes. xxviii. ſi hexaſtylos. xliiii. ex his pars vna erit modulus, ꝗ græce έμ@ά-
τμς dicitur, cuius moduli conſtitutione ratiocinationibus efficiuntur om
nis operis diſtributiones, Craſſitudo columnarum erit duorum modulo-
rum: altitudo cum capitulo. xiiii. Capituli craſſitudo vnius moduli, latitu-
do duorum & moduli ſextæ partis, Craſſitudo capituli diuidatur in partes
tres, e quibus vna plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum anulis, ter
tia hypotrachelio cõtrahatur columnæ, ita vti in tertio Iibro de ionicis eſt
ſcriptum.
51[Figure 51]a. cymatiũ
b. plinthus
c. echinus anulis
d. pars q̃ hy- potrachilio
contrahitur
columnæa b c d
Epiſtylii altitudo vnius moduli cũ tenia & guttis, tenia moduli ſeptima,
guttarum longitudo ſub tenia contra triglyphos alta cũ regula parte ſex-
ta moduli præpendeat, Item epiſtylii latitudo ima reſpondeat hypotrache
lio ſummæ columnæ, Supra epiſtylium collocandi ſunt triglyphi cum ſu-
is methopis alti vnius & dimidiati moduli, lati in fronte vnius moduli, ita
diuiſi, vt in angularibus columnis & in mediis contra tetrantes medios ſint
collocati, & intercolumniis reliquis bini, in mediis pronao & poſtico ter-
ni, ita relaxatis mediis interuallis ſine impeditionibus aditus accedentibus
erit ad deo℞ ſimulacra, Triglypho℞ latitudo diuidat̃ in partes ſex, ex qui-
bus quin partes in medio duæ dimidiæ dextra ac ſiniſtra deſignentur, re-
gula vna in medio deformetur femur, quod græce μΗρὼς dicitur, ſecundũ
eam canaliculi ad normæ cacumen imprimantur, Ex ordine eorum dextra
ac ſiniſtra altera femora conſtituantur, in extremis partibus ſemicanalicu-
li interuertantur.
8337QVARTVS.52[Figure 52]a. acroterĭa
b. ſima
c. doricum
d. corona
e. doricum
f. triglyphi
g. methopæ
h. tenia
i. epiſtylium
k. triglyphi
m. gutte. al@e gutte ſcalpũ-
tur ſab coro-
na ad ꝑpẽdi-
culum trigly
pho℞ de ꝗb9
infra
l. modulus
n. tympanũa b c d e f g h i j k l m n
Triglyphis ita collocatis, methopæ q̃ ſunt ĩter triglyphos, æque altæſint, ꝗ̃
lõgæ, Itẽ ĩ extremis angulis ſemimethopia ſint imp̃ſſa dimidia moduli lati-
tudĩe, Ita. n. erit vt oĩa vitia et methopa℞ et ĩtercolũnio℞ et lacũario℞, ꝙæq̈
les diuiſiões factæ erũt, emẽdẽt̃, Triglyphi capl´a ſexta pte moduli ſũt faciẽ-
da, Supra triglypho℞ capl´a corona ẽ collocãda ĩ ꝓiectura dimidia & ſexta
ꝗte hñs cymatiũ doricũ ĩ imo alte℞ ĩ ſũmo, itẽ cũ cymatiis corona craſſa ex
dimidia moduli, Diuidẽdæ aũt ſũtĩ corona ima ad ꝑpendiculũ triglypho℞
& ad medias methopas via℞ directiões & gutta℞ diſtributiões, ita vti gut-
tæ ſex ĩlõgitudinẽ tres ĩ latitudinẽ pateãt, reliq̈ ſpatia, qd´ latiores ſunt me-
thopæ, ꝗ̃ triglyphi, pura relinquant̃, aut fulmina ſcalpant̃, ad ip̃mq; mẽtũ
coronæ ĩcidat̃ linea, q̃ ſcotia dicit̃, Reliq̈ o ĩa tympana, ſimæ, coronæ, quẽad
modũſcriptũ ẽ in ionicis, ita pficiant̃, Hæc rõĩ opib{us} diaſtylis erit cõſtituta.
84LIBER53[Figure 53]Opus diaſty
lon
a. ſcotia
b. gutte q̃ in ima corona
diuiduntur
c. uiarum di ſtributiones
Hiciſta ut ha
beatur deſcri
ptio operum
quæ ſub co-
rona fiunta b c
Sivero ſyſtylon & monotryglyphon opus erit faciẽdũ, frons ædis ſi tetra-
ſtylos erit, diuidat̃ ĩ ꝑtes. xxiii. ſi hexaſtylos erit, diuidat̃ ĩ ꝑtes. xxxv. ex his
pars vna erit modulus, ad quẽ (vti ſupra ſcriptũ ẽ) oꝑa diſtribuẽt̃, Ita ſta ſupra
ſingula epiſtylia & methopæ duæ & triglyphi bini erũt collocãdi, In ã gula
rib{us} hoc ãplius, dimidiatũ ꝗ̃tũẽ ſpatiũ hemitriglyphi. Accedetid ĩ medião
cõtra faſtigiũ triũ triglypho℞ & triũ methoparũ ſpatiũ, vt lati{us} mediũ ĩter-
colũniũ accedẽtibus ad ædẽ habeat laxamẽtũ, & aduerſus ſimulacra deo℞
aſpectus dignitatẽ, Inſuꝑ triglyphorũ capitula corona ẽ collocãda hñs (vti
ſupra ſcriptũ eſt) cymatiũ doricũ in imo alterũ in ſummo. Item cum cyma-
tiis corona craſſa ex dimidia, Diuidendæ aũt ſunt in corona ima ad perpen-
diculum triglyphorum & ad medias methopas, via℞ directiões & gutta-
rum diſtributiones & reliqua quo, quẽadmodũ dictum eſt in diaſtylis.
8538QVARTVS.54[Figure 54]Opus ſyſty
I on monotm
glyphon
Columnas autem ſtriari. xx. ſtriis oportet, quæ ſi planæ erunt, angulos ha-
beant. xx. deſignatos, ſin autem excauabuntur, ſic eſt forma facienda, Ita
vti ꝗ̃ magnum eſt interuallum ſtriæ, tam magnis ſtriaturæ paribus lateri-
bus quadratum deſcribatur, in medio autem quadrato circini centrum col
locetur, & agatur linea rotundationis, quæ quadrationis angulos tãgat, &
quantum erit curuaturæ inter rotundationem & quadratam deſcriptionẽ,
tantum ad formam excauẽtur, Ita dorica columna ſui generis ſtriaturæ ha-
bebit perfectionem. De adiectione eius quæ media adaugetur, (vti in ter-
tio volumine de ionicis eſt perſcripta) ita & in his tranſſeratur, Quoniam
exterior ſpeties ſymmetriarum & corinthiorum & doricorum & ionico-
rum eſt perſcripta, neceſſe eſt etiam interiores cellarum pronai diſtribu-
tiones explicare.
86LIBER55[Figure 55]a. quadratũ
b. ſtriea b
De interiore cellarum & pronai diſtributione. Cap. IIII.
Diſtribuit̃ aũt lõgitudo ædis, vti latitudo ſit lõgitudinis dimidiæ ꝑtis, ip̃a
cella parte q̈rta lõgior ſit, ꝗ̃ ẽ latitudo cũ pariete, ꝗ paries valua℞ habuerit
collocationẽ, Reliquæ tres ꝗtes pronai ad antas parietũ ꝓcurrãt, quæ antæ
colũna℞ craſſitudinẽ hẽre debẽt, Et ſiædes erit latitudĩe maior ꝗ̃ pedes. xx.
duæ colũnæĩter duas antas ĩterponant̃ q̃ diſiũgãt pteromatos & ꝓnai ſpa-
tiũ, Itẽĩtercolũnia tria q̃ erũt ĩter ãtas & colũnas, pluteis marmoreis ſiue ex
inteſtĩo oꝑe factis ĩtercludant̃, ita vti fores habeãt, ꝑ q̈s itinera ꝓnao fiant.
56[Figure 56]a. antæ
b. pronaum
c. plutei
d. cella
e. loca ruma b c d e
87391313[Handwritten note 13]57[Figure 57]A B c1414[Handwritten note 14]
881515[Handwritten note 15]
8940QVARTVS.
autem quãta eſt eius craſſitudo, Sculpendum eſt cymatium leſ bium cum
aſtragalo, Supra cymatium quod erit in ſupercilio collocãdum eſt hyper-
th yrum craſſitudine ſupercilii, & in eo ſcalpendum eſt cymatium doricũ,
aſtragalum leſ bium ſima ſcalptura, Corona deinde plana fiat cum cyma-
tio, proiectura autem eius erit, quanta altitudo ſupercilii, quod ſupra an-
tepagmenta ĩponit̃, Dextra ac ſiniſtra, proiecturæ ſic ſunt faciendæ, vti cre-
pidines excurrant, & in vngue ipſa cymatia coniungãtur.
58[Figure 58]a. corona fũ.
ma
b. Iumen pothyri
c. menta
d. rum
c. ſuperciliũa b c d e
Sin autẽ ionico genere futuræ erũt, lumen altũ ad eundem modũ quemad-
modum in doricis fieri videtur, latitudo conſtituatur, ut altitudo diuida-
tur in partes duas & dimidiam, eiuſ partis vniusſemis ima luminis fiat, la
titudo contracturæ, ita vt in doricis, Craſſitudo antepagmentorum altitu-
dine luminis in fronte quartadecima parte, Cymatium huius craſſitudinis
ſexta, reliqua pars præter cymatium diuidatur in partes duodecim, harum
trium prima corſa fiat cum aſtragalo, ſecunda quatuor, tertia quin, eæ
corſæ cum aſtragalis circumcurrant, Hyperthyra autem ad eundem modũ
componantur, quemadmodum in doricis hyperthyridibus, Ancones
90LIBER prothyrides vocentur, exculptæ dextra ac ſiniſtra præpendeant ad imi ſu-
percilii libramentũ præter foliũ, Eæ habeãt in frõte craſſitudinem ex ante-
pagmẽti tribus partibus vnã, in imo quarta parte graciliores, ꝗ̃ ſuperiora.
59[Figure 59]a. prothyri-
des
b. lumen pothyria b
Fores ita compingantur, vti ſcapi cardinales ſint ex altitudine luminis toti-
us duodecima parte, Inter duos ſcapos tympana ex duodecim partibus ha
beant ternas partes, Impagibus diſtributiones ita ſient, vti diuiſis altitudini
bus in partes quinque, duæ ſuperiori, tres inferiori deſignentur, Super me-
dium medii ĩmpages collocẽtur, ex reliquis alii in ſummo alii in imo com
pingantur, Latitudo impagis fiat tympani tertia parte, cymatiũ ſexta parte
impagis, Scaporum latitudines impagis dimidia parte, Item replum de im
page dimidia & ſexta parte. Scapi qui ſunt antæ ſecundum pagmentum, di
midium impagis conſtituantur.
9141QV ARTVS.
Sin autem valua
tæ erunt, altitudi
nes ita manebũt,
in latitudinẽ adii
ciatur amplius,
foris latitudo (ſi
quadriforis futu
ra ẽ)altitudo adii
ciatur.
60[Figure 60]a. ſcapus car
dinalis.
b. tympanũ.
c. impages.
d. fores uatæ.a b c
Atticurges autẽ
iiſdem rationib{us}
perficiũtur, qui-
bus dorica, p̃te-
rea corſæſub cy-
matiis in ãtepag
mentis circundã
tur, quæ ita diſtri
bui debent, vti ĩ
antepagmẽtis p̃-
ter cymatium ex
partibus ſeptem
habeãt duas par
tes, ip̃a forium
ornamenta nõ fi
unt ceroſtrota ne
que bifora ſed val
uata, & aꝑturas
61[Figure 61]a. ſcapi car-
dinales.
b. bifores.
c. impages
d. tympanũ.a b c habent ĩ exterio
res partes, Quas
rationes ædiũ ſa-
crarum in forma
tionibus oporte
at fieri doricis, io
nicis, corinthiiſ-
que operib{us}, quo
ad potui attinge
re, veluti legiti-
mis moribus ex-
poſui, Nũc de tuſ
canicis diſpoſitio
nibus quẽadmo
dũ ĩſtitui oporte
at dicam.
92LIBER
De tuſcanicis rationbus ædium ſacrarum. # Caput. # VII.
Locus in quo ædis conſtituetur, cum habuerit in lõgitudine ſex partes, vna
dempta, reliquum quod erit, latitudini detur, Lõgitudo autem diuidatur
bipartito, & quæ pars erit interior, cellarum ſpatiis deſignetur, quæ erit ꝓ-
xima fronti, columnarum diſpoſitioni relinquatur, Item latitudo diuida-
tur in partes decem, ex his ternæ partes dextra ac ſiniſtra cellis minorib{us}, ſi-
ue vbi alæ futuræ ſint dentur, reliquæ quatuor mediæ ædi attribuãtur, Spa
tium, quod erit ante cellas, in pronao ita columnis deſignetur, vt angulares
contra antas parietum extremorum e regione collocẽtur, Duæ mediæ e re-
gione parietum, qui inter antas & mediam ædem fuerĩt, ita diſtribuant̃ ,ut
inter antas & columnas priores per medium iiſdem regiõibus alteræ diſpo
nantur, eæ ſint ima craſſitudine altitudinis parte ſeptima, altitudo tertia
parte latitudinis templi, ſumma columna quarta parte craſſitudinis imæ
contrahatur.
62[Figure 62]a. cellæ mi-
nores.
b. ædes.
c. pronaus.a b c
Spiræ earum altæ dimidia parte craſſitudinis fiant, habeant ſpiræ earũ plin-
thum ad circinum altam ſuæ craſſitudinis, dimidia partæ, torum inſuꝑ cũ
apophygi craſſum, quantum plinthus.
9342QVARTVS.63[Figure 63]a. plinthus
b. torus
c. gis.
d. craſſitudo ima ſcapia b c d
Capituli altitudo dimidia craſſitudinis, Abacilatitudo, quanta ima
craſſitudo columnæ.
64[Figure 64]a. latitudo
abaci
b. craſſitudo ima colũnæ-
c. craſſitudo ſũmæ colum
næ.a b c
Capituli craſſitudo diuidat̃ in partes tres, e ꝗbus vna plintho quæ
94LIBER in abaco, detur, altera echino, tertia hypotrachelio cum apophygi.
65[Figure 65]a. abacus.
b. echinus
c. hypotra- chelium cum
apophygi.
d. ima craſſi tudo colũnæa b c d
Supra columnas trabes compactiles imponantur, vti ſint altitudinis modu
lis iis, qui a magnitudine operis poſtulabũtur, Eæ trabes compactiles po-
nãtur, vt tantam habeant craſſitudinem, quanta ſummæ colũnæ erit hypo
trachelium, & ita ſint cõpactæ ſubſcudibus & ſecuriclis, vt cõpactura duo-
rum digitorum habeat laxationem, Cum enim inter ſe tangunt & non ſpi-
ramentum & perflatum venti recipiũt, concalefaciunt̃, & celeriter & putre
ſcunt, Supra trabes & ſupra parietes traiecturæ mutilorum parte quarta al-
titudinis columnæ proiiciantur, Item in eorum frontibus antepagmenta fi
gantur, ſupra ea tympanum faſtigii exſtructura ſeu de materia colloce/-
tur, Supra id faſtigium columen, canterii, templa ita ſunt collocanda, vt
ſtillicidium tecti abſoluti tertiario reſpondeat, Fiunt autem ædes rotundæ,
e quibus aliæ monopteræ ſine cella columnatæ conſtituuntur, aliæ peripte-
ræ dicuntur, Quæ ſine cella fiunt, tribunal habent & aſcẽſum ex ſuæ diame-
tri tertia parte, inſuper ſtylobata columnæ conſtituantur tam altæ, quanta
ab extremis ſtylobatarum parietibus ẽ diametros, craſſæ altitudinis ſuæ cũ
capitulis & ſpiris decumæ partis, Epiſtilium altum columnæ craſſitudinis
dimidia partæ, Zophorus & reliqua quæ inſuper imponuntur, ita vti in ter
tio volumine de ſymmetriis ſcripſi.
9543QVARTVS.66[Figure 66]a. gradus
b. ædes rotũ da ſine cella.a b
Sin autem peripteros ea ædes cõſtituetur, duo gradus & ſtylobatæ ab imo
conſtituantur, deinde cellæ paries collocetur cum receſſu eius a ſtylobata
circa partem latitudinis quintam, medio valuarum locus ad aditus relin-
quatur, Ea cella tãtam habeat diametrum præter parietes & circuitionẽ,
quantam altitudinem columna ſupra ſtylobatam, Columnæ circum cellã
iiſdem proportionibus ſymmetriiſ diſponãtur, In medio tecti ratio ita ha
beatur, vti quanta diametros totius operis erit futura, dimidia altitudo fiat
tholi præter florem, Flos autem tantam habeat magnitudinem, quantã ha
buerit in ſummo columnæ capitulum præter piramidem, R eliqua (vti ſu-
praſcripta ſunt) ea proportionibus at ſymmetriis facienda videntur.
96LIBER67[Figure 67]a. tholus in
medio tectis
b. cella
c. @@circũalata.a b c
Item generibus aliis conſtituuntur ædes ex iiſdem ſymmetriis ordinatæ: &
alio genere diſpoſitiones habentes, vti eſt caſtoris in circo flaminio & inter
duos lucos veiouis, Item argutius nemori dianæ columnis adiectis dextra
ac ſiniſtra ad humeros pronai, Hoc autem genere primo facta ædes, vti eſt
caſtoris in circo, Athenis in arce, Mineruæ, & in attica ſunio, Palladis, Earũ
non aliæ ſed eædem ſunt proportiones. Cellæ enim longitudines duplices
ſunt ad latitudines, & vti reliqua exiſona, quæ ſolent eſſe in frontibus, ad la
tera ſunt tranſlata.
9744QVARTVS.68[Figure 68]Templi gen{us}
aliud a tuſca-
nicistiiſdẽ tñ
ſymmetriis
factum.
a. pronaus
b. medium æ dis.
c. cellæ nores.
d. humeti nai.a b c
Non nulli etiam de tuſcanicis generibus ſumentes columnarum diſpoſi-
tiones tranſferunt in corinthiorum & ionicorum operum ordinationes,
Quibus enĩ locis pronao procurrunt antæ, in iiſdem e regione cellæ parie-
tum columnas binas collocantes efficiunt tuſcanicorum & græcorum ope
rum cõmunẽ rõcinationem. Alii vero remouentes parietes ædis & applicã-
tes ad intercolumnia pteromatos ſpatio parietis ſublati efficiunt amplũ la-
xamentum cellæ, Reliqua aũt proportionibus & ſymmetriis iiſdem conſer
uantes aliud genus ſiguræ nominiſ videntur pſeudoperipterum ꝓcrea-
uiſſe, Hæc aũt genera ꝓpter vſum ſacrificio℞ cõuertunt̃, Non. n. oĩbus diis
iiſdem rõnibus ædes ſunt faciendæ, ꝙ alius alia varietate ſacra℞ religionum
habet effectus. Oẽs ædiũ ſacrarum rõcinatiões vti mihi traditæ ſunt, expo-
ſui, ordineſ & ſymmetrias ea℞ partitionibus diſtinxi, & quarũ diſpares
ſunt figuræ, & quibus diſcriminibus inter ſe ſunt diſparatæ, quoad potui ſi
gn ificare ſcriptis curaui, Nunc de aris deorum immortalium vti aptam cõ
ſtitutionem habeant ad ſacrificiorum rationem dicam.
98LIBER
Dearis deorum ordinandis. # Caput. # VIII.
Aræ ſpectẽt ad orientem, & ſemper inferiores ſint collocatæ. ꝗ̃ ſimulacra, quæ
fuerint in æde, vti ſuſpicientes diuinitatem qui ſupplicant & ſacrificant, diſ
ſparibus altitudinibus ad ſui cuiuſ dei decorem componantur, Altitudi
nes autẽ earum ſic ſunt explicandæ, vti Ioui omnibuſ cœleſtibus ꝗ̃excel-
ſiſſimæ conſtituantur, Veſtæ Terræ Mari humiles collocentur, ita idoneæ
his inſtitutionibus explicabuntur in mediis ædibus ararum deformatiões,
Explicatis ædium ſacrarum compoſitiõibus in hoc libro, in ſequenti de cõ
munium operum reddemus diſtributionibus explicationes.
M. VITR VVII DE AR CHITECTVRA
LIBER QVINTVS.
Qvi amplioribus voluminibus imperator ingenii co-
gitationes p̃cepta explicauerunt, maximas & egræ-
gias adiecerunt ſuis ſcriptis autoritates, quod etiã vel
in noſtris quoque ſtudiis res pateretur, vt amplifica/-
tionibus autoritas & ĩ his p̃ceptis augeretur, ſed id nõ
eſt quẽadmodum putatur, expeditum, Non enim de
architectura ſic ſcribitur, vt hiſtoriæ aut poemata, hi-
ſtoriæ per ſe tenent lectores, habent enim nouarũ re℞
varias expectationes, poematum vero carminum metra & pedes ac verbo-
rum elegans diſpoſitio, & ſentẽtiarum inter perſonas & verſuum diſtincta
pronunciatio, prolectando ſenſus legentiũ perducit ſine offenſa ad ſummã
ſcriptorum terminationem, Id autẽ in architecturæ conſcriptionibus non
poteſt fieri, ꝙ vocabula ex artis propria neceſſitate concepta inconſueto ſer
mone obiiciunt ſenſibus obſcuritatẽ. Cũ ea ergo per ſe non ſint aperta, nec
pateant eorum in conſuetudine nomina, tum etiam p̃ceptorum late vagan
tes ſcripturæ ſi non contrahantur, & paucis & perlucidis ſententiis explicẽ
tur, frequentia multitudine ſermonis impediente, incertas legentium effi
cient cogitationes. Ita occultas nominationes cõmẽſuſ e membris ope-
rum pronuncians vt memoriæ tradant̃, breuiter exponã, Sic. n. expeditius
ea recipere poterunt mentes, Non minus cum animaduertiſſem diſtentã oc
cupationibus ciuitatẽ publicis & priuatis negociis, paucis iudicaui ſcribẽ-
dum, vti anguſto ſpatio vacuitatis ea legentes breuiter percipere poſſent,
Etiã Pythagoræ hiſ qui eius hereſim fuerũt ſecuti, placuit cubicis rõni-
bus p̃cepta in voluminibus ſcribere, conſtituerunt cubũ. ccxvi. verſuum
eoſ non pluſꝗ̃ tres in vna conſcriptione oportere eſſe putauerunt, Cubus
aũt eſt corpus ex. vi. lateribus æquali latitudine planitia℞ perquadratũ, Is
cum eſt iactus, quã in partẽ incubuit, dum eſt intactus, immotã habet ſta-
bilitatẽ, vti ſunt etiã teſſeræ, quas in alueo ludentes iaciũt, Hanc aũt
9945QVINTVS. tudinem ex eo ſumpſiſſe vidẽtur, ꝙ is numerus verſuũ vti cubus, in quem-
cun ſenſum inſederit, immotam efficiat ibi memoriæ ſtabilitatem, Græci
quo poetæ comici interponẽtes e choro cãticũ, diuiſerũt ſpatia fabula℞,
ita partes cubica rõne facientes, intercapedinibus leuant acto℞ ꝓnunciatio
nes, Cum ergo hæc naturali modo ſint a maioribus obſeruata, aĩo aduer-
tam inuſitatas & obſcuras multis res eſſe mihi ſcribẽdas, quo facilius ad ſen
ſus legẽtiũ ꝑuenire poſſint breuibus voluminibus iudicaui ſcribere. Ita enĩ
expedita erũt ad intelligendũ, eorum ordinationes inſtitui, vti nõ ſint q̃-
rentibus ſeparatim colligenda, ſed e corpore vno, & in ſingulis volumini-
bus generũ haberẽt explicationes, Ita Cæſar tertio & quarto volumine
ædiũ ſacra℞ rõnes expoſui, Hoc libro publico℞ locorum expediã diſpoſi
tiones, primum fo℞ vti oporteat cõſtitui dicam, ꝙ in eo & publicarũ &
priuatarum rerum rationes per magiſtratus gubernantur.
Deforo. # Caput. # I.
Græci in quadrato ampliſſimis & duplicibus porticibus fora conſtituunt,
crebriſ columnis & lapideis aut marmoreis epyſtiliis adornant, & ſupra
ambulationes in contignationibus faciunt, Italiæ vero vrbibus non eadem
eſt ratione faciundum, ideo ꝙ a maioribus conſuetudo tradita eſt gladiato
ria munera in foro dari. Igitur circum ſpectacula ſpatioſiora intercolum-
nia diſtribuantur, circa in porticibus argentariæ tabernæ, meniana ſu/-
perioribus coaxationibus collocentur, quæ & ad vſum & ad vectigalia pu-
blica recte erunt diſpoſita, Magnitudines autem ad copiam hominũ opor-
tet fieri, ne paruum ſpatium ſit ad vſum, aut ne propter inopiam populi va
ſtum forum videatur, Latitudo autem ita finiatur, vti lõgitudo in tres par
tes cum diuiſa fuerit, ex his duæ partes ei dẽtur, Ita enim oblonga erit eius
formatio, & ad ſpectaculorum ratiõem vtilis diſpoſitio, Columnæ ſuperio
res quarta parte minores ꝗ̃ inferiores ſunt conſtituendæ, propterea ꝙ one-
ri ferendo quæ ſunt inferiora, firmiora debent eſſe, ꝗ̃ ſuperiora, Non minus
ꝙ etiam naſcẽtium oportet imitari naturam, vt in arboribus teretibus, abie
te, cupreſſo, pinu, e quibus nulla non craſſior eſt ab radicibus, deinde creſcẽ
do progreditur in altitudinem naturali contractura peræquata naſcens ad
cacumen, Ergo ſi natura naſcentium ita poſtulat, recte eſt cõſtitutum & al-
titudinibus & craſſitudinibus ſuperiora inferiorum fieri contractiora.
100LIBER69[Figure 69]a. forũ qua-
dratũ & colũ
nis ornatum
more græco.
b. fo℞ ꝓpor tione ſeſꝗal-
tera lõgitudi
nis ad latitu-
dinẽ ornatũ
colũnis mo-
re latino.
c. argẽtariæ
tabernæ.a b
Baſilicarum loca adiuncta foris ꝗ̃ calidiſſimis partibus oportet conſtitui,
vt per hyemẽ ſine moleſtia tempeſtatum ſe cõferre in eas negociatores poſ
ſint, Earum latitudines ne minus ꝗ̃ ex tertia ne plus ꝗ̃ ex dimidia longitu
dinis parte conſtituantur, niſi loci natura impedierit, & aliter coegerit ſym
metriam commutari, Sin autem locus erit amplior in longitudine, chalci-
dica in extremis conſtituantur, vti ſunt in iulia aquiliana, Columnæ baſili-
carum tam altæ ꝗ̃ porticus latæ fuerint, faciendæ videntur, Porticus ꝗ̃
10146QVINTVS. diũ ſpatium futurum eſt, ex tertia finiatur, Columnæ ſuperiores minores
quam inferiores (vti ſupra ſcriptum eſt) cõſtituantur, Pluteum quod fue-
rit ĩter ſuperiores columnas, item quarta parte minus ꝗ̃ ſuperiores colum-
næ fuerint, oportere fieri videtur, vti ſupra baſilicæ contignationem ambu-
lantes ab negociatoribus ne conſpiciantur, Epiſtylia, zophori, coronæ, ex
ſymmetriis columnarum vtiin tertio libro diximus, explicentur.
70[Figure 70]a. baſilica fti
plæ longitu-
dinis ad lati-
tudinem.
b. baſilica du pla lõgitudi-
nis ad latitu-
dinem.
c. locus.a b c
Non minus ſummã dignitatẽ & uenuſtatem poſſunt habere cõparationes
baſilica℞, quo genere coloniæ iuliæ faneſtri collocaui, curaui faciendam
cuius ꝓportiones & ſymmetriæ ſic ſũt cõſtitutæ, Mediana teſtudo ĩter colũ
nas eſt lõga pedes. cxx. lata pedes ſexaginta, Porticus eius circa teſtudinẽ in
ter parietes & colũnas lata pedes viginti, Colũnæ altitudinib' ꝑpetuis cum
capitulis pedũ ꝗnquaginta, craſſitudinibus ꝗnum, habẽtes poſtſe paraſta-
tas altas pedes viginti, latas pedes duoſſemis, craſſas pedẽ vnũſemis, quæ ſu
ſtinent trabes, in ꝗbus inuehunt̃ porticuũ cõtignatiões, Supra eas aliæ pa
raſtatæ pedũ decẽ & octo, latæ binũ, craſſæ pedẽ, quæ excipiunt itẽ trabes ſu
ſtinentes canteriũ & porticũ, quæſunt ſubmiſſa infra teſtudinẽ tecta, Reliq̃
ſpatia inter paraſtata℞ & colũna℞ trabes ꝑ intercolũnia luminibus ſuntre
licta, Colũnæ ſunt in latitudine teſtudinis cũ angularib' dextra acſiniſtra,
quaternæ, in lõgitudine quæ eſt foro ꝓxima cũ iiſdẽ angularibus octo, ex
altera parte cũ angularibus ſex, Ideo ꝙ mediæ duæ in ea parte nõ ſunt
102LIBER tæ, ne ĩpediant aſpectus ꝓnai ædis auguſti, quæ ẽ in medio latere parietis ba
ſilicæ collocata ſpectãs mediũ fo℞ & ædẽ Iouis, Item tribunalẽ in ea æde he
micycliſchematis, minore curuatura formatũ, Eius aũt hemicycliin frõte
eſt interuallũ pedũ, q̃dragintaſex, ĩtrorſus curuaturapedũ ꝗndecim, vti eos
qui apud magiſtratus ſtarẽt, negociãtes in baſilica ne ĩpedirent.
71[Figure 71]a. baſilica a
uitruuio fa-
ctaĩ colonia
faneſtri: qd'
nunc fanum
dĩ: nõ ſatis a
me ꝓbatum
opus.
b. locus.
c. ædes gufti.a b c
Supra colũnas ex trib'tignis bipedalib'cõpactis trabes ſũt circa collocatæ,
cæ ab tertiis colũnis q̃ ſũt in ĩteriori parte reuertunt́ ad antas, q̃ a ꝓnao ꝓ-
currũt, dextra & ſiniſtra hemicyclũ tangũt, Supra trabes contra capitula
exfulmẽtis diſpoſitæ pilæſũt collocatæ, altæ pedibus tribus, latæ
10347QVINTVS. uerſus quaternis, Supra eas ex duobus tignis bipedalib' trabes euerganeæ
circa ſũt collocatæ, ꝗbus inſuꝑ tranſtra cũ capreolis cõtra zophoros & an-
tas & parietes ꝓnai collocata ſuſtinẽt vnũ culmẽ ꝑpetuæ baſilicæ, alterum
a medio ſupra ꝓnaũ ædis, Ita faſtigio℞ duplex nata diſpoſitio, extrinſccus
tecti, & interioris altæ teſtudinis, p̃ſtant ſpetiẽ venuſtã, Itẽ ſublata epiſtylio
rum ornamẽta, & pluteo℞ colũnarũ ſuperio℞ diſtributio operoſam de-
trahit moleſtiã, ſumptuſ imminuit ex magna parte ſummã, Ipſævero co
lumnæ in altitudine perpetua ſub trabe teſtudinis perductæ, & magnificen
tiam impenſæ, & auctoritatem operi adaugere videntur.
Deærario, carcere, & curia ordinandis. # Caput. # II.
Aerariũ, carcer, curia, foro ſunt cõiungẽda, ſed ita vti magnitudo ſymme-
triæ eo℞ foro reſpõdeat, maxime ꝗdẽ curia imprimis eſt faciẽda ad dignita
tem municipii ſiue ciuitatis, Et ſiquadrata erit, quãtũ habuerit latitudinis,
dimidia addita cõſtituatur altitudo, ſin aũt oblonga fuerit, longitudo & la
titudo cõponatur, & ſumma cõpoſita ei' dimidia pars ſub lacunariis altitu
dini detur, Præterea p̃cingẽdi ſunt parietes medii, coronis ex inteſtino ope
re, aut albario, ad dimidiã partẽ altitudinis, Quæſinõ erunt, vox ibi diſpu
tantium elata in al-
72[Figure 72]a lacunaria
b. coronæ ex inteſtino
opereiaut al-
bario.
c. locus nalis.a b c titudinẽ intellectui
non poterit eſſe au
dientibus, Cũ au-
tem coronis præcĩ-
cti ꝑietes erũt, uox
ab iis morata prius
ꝗ̃ in aere elata diſſi-
petur, auribus erit
intellecta.
De theatro. # Caput. # III.
Cum fo℞ conſtitu-
tum fuerit, tũ deo-
rum immortalium
diebus feſtis ludo-
rum ſpectationib'
eligendus eſt locus
theatro ꝗ̃ ſaluberri
mus, vti in primo li
bro de ſalubritati-
busĩ mœnium col
locationibus ẽ ſcri-
ptum; Per ludos. n.
104LIBER cum coniugibus & liberis ꝑſedentes delectationibus detinentur, & corpo-
ra propter uoluptatem ĩmota patentes habent venas, in quas infidunt au-
rarum flatus. quiſi a regionibus paluſtribus aut aliis regionibus vicioſis ad
uenient, nocentes ſpiritus corporibus infundent, Ita ſi curioſius eligetur
locus theatro, vitabuntur vicia, Etiã prouidendum eſtne impetus habe-
at a meridie, Sol enim cum implet eius rotunditatem, aer concluſus curua
tura, ne habens poteſtatem vagandi verſando conſerueſcit, & cãdẽs adu-
rit excoquit & ĩminuit e corporibus humores, Ideo maxime vitandæ ſũt
his rebus uitioſæ regiones, & eligendæ ſalubres, Fundamentorum autem ſi
in montibus fuerit, facilior erit ratio, ſed ſineceſſitas coegerit in plano aut
paluſtriloco ea conſtitui, ſolidationes ſubſtructioneſ ita erunt faciendæ,
quẽadmodũ de fundatiõibus ædiũ ſacra℞ in tertio libro ẽſcriptũ, Inſuꝑ fũ-
damẽta lapideis & marmoreis copiis gradatiões ab ſubſtructõe fieri debẽt,
Præcinctiões ad altitudines theatro℞ ꝓ rata ꝑte faciendæ vidẽtur, ne altio
res, ꝗ̃ quăta p̃cinctionis itineris ſit latitudo, Si. n. excelſiores fuerint, repel-
lẽt & eiicient in ſuperiorẽ partem vocem, nec patientur in ſedibus ſũmis, q̃
ſunt ſupra p̃cinctiones, verborum caſus certa ſignificatione ad aures perue
nire. Et ad ſummam ita eſt gubernandum, vti linea cum adimum gradum
& ad ſummũ extenta fuerit, omnia cacumina graduum anguloſ tangat,
ita uox non impedietur, Aditus complures & ſpatioſos oportet diſponere
nec coniunctos ſuperiores inferioribus ſed ex omnibus locis perpetuos, &
directos ſine inuerſu ris faciendos, vti cum populus dimittitur de ſpectacu
lis, ne comprimatur, ſed habeat ex oĩbus locis exitus ſeparatos ſine impedi-
tione, Etiam diligẽter eſt animaduertendum ne ſit locus ſurdus, ſed vt ĩ eo
uox ꝗ̃clariſſime vagari poſſit, Hocvero fieriita poterit, ſi locus electus fue
rit, vbinon impediatur reſonantia, Voxautem eſt ſpiritus fluens, & aeris
ictu ſenſibilis auditui, Eamouetur circulorum rotundatiõibus infinitis. vti
ſi in ſtantem aquam lapide immiſſo naſcantur innumerabiles vndarum cir
culi creſcentes a centro & ꝗ̃latiſſime poſſint vagantes, niſi anguſtia loci in-
terpellauerit, aut aliqua offenſio, quæ non patitur deſignationes earum vn
darum ad exitus peruenire, Ita cum interpellentur offenſionibus, Primæ
redundantes inſequentium diſturbant deſignationes, Eadem ratione vox
ita ad circinium efficit motiones, Sed in aqua circuli æqua planitie in latitu
dinem mouentur, vox & in latitudinem progreditur, & altitudinem gra-
datim ſcandit, I gitur vt in aqua vndarum deſignationibus, ita in voce cũ
offenſio nulla primam ĩterpellauerit, non diſturbat ſecundã, nec inſequen
tes, ſed omnes ſine reſonantia perueniunt ad imorum & ſũmorum aures,
Ergo veteres architecti naturæ veſtigia perſecuti indagationibus vocisſcã
dentes theatrorum perfecerunt gradationes, & quæſiuerunt per canonicã
mathematicorum & muſicam rationem, vt quæcun vox eſſet in ſcœna,
clarior et ſuauior ad ſpectatorum perueniret aures, Vti enim organaĩ
10548QVINTVS. laminis aut corneis, dieſi, ad cordarum ſonituum claritatem perficiũtur, ſic
theatrorum per harmonicen ad augendam vocem ratiocinationes ab an-
tiquis ſunt conſtitutæ.
Deharmonia. # Caput. # IIII.
Harmonia autem eſt muſica litteratura obſcura & difficilis, maxime ꝗdem,
quibus græcæ litteræ non ſunt notæ, quã ſi volumus explicare, neceſſe ẽ eti-
am græcis verbis vti, ꝙ nonnulla eorum latinas non habent appellationes,
Ita (vt potero) ꝗ̃apertiſſime ex Ariſtoxeni ſcripturis ĩterprætabor, & ei'
diagrãma, ſubſcribam, finitioneſ ſonituum deſignabo, vti qui diligenti-
us attenderit, facilius percipere poſſit, Vox enimmutationibus cum flecti
tur, alias fit acuta, alias grauis, duobuſ modis mouetur, e quibus vnus ha
bet effectus continuatos, alter diſtantes, Continua vox ne in finitionibus
conſiſtit, ne in loco vllo, efficit terminationes non apparentes, interual-
la autem media patentia, vti ſermone cum dicimus, ſol, lux, flos, nox, Nũc
. n. nec vñ incipit, nec vbi deſinit intelligitur, ſed ne ex acuta facta eſt gra-
uis, nec ex graui acuta apparet auribus. Per diſtantiam autem e contrario,
Nam cum flectitur in mutatione vox, ſtatuit ſe in alicuius ſonitus finitio-
nẽ, deinde in alterius, & id vltro citro crebro faciendo incõſtans apparet
ſenſibus, vti in cantionibus cum flectentes voces varietatem facimus mo-
dulationis, Ita interuallis ea cum verſatur, & vnde initium fecit, & vbi de
ſiit, apparet in ſonorum patentibus finitionibus, Mediana autem parentia ĩ
teruallis obſcurantur, Genera vero modulationum ſũt tria, Primum quod
græci nominant αῤμοעίαν, Secundum {χρ}ῶμα, Tertium, λιάΤοעοע, Eſt autẽ
harmoniæ modulatio ab arte concepta, & eare cãtio eius maxime grauem
& egregiam habet auctoritatẽ, Chroma ſubtili ſolertia ac crebritate modu-
lorum ſuauiorem habet delectationem, Diatonon vero ꝙ naturalis eſt, faci
lior eſt interuallorum diſtantia, In his tribus generibus diſſimiles ſunt tertra
chordorum diſpoſitiones, ꝙ harmonia tetrachordorum & tonos & dieſes
habet binas, Dieſis autem eſt toni pars quarta, ita in hemitonio duæ dieſes
ſunt collocatæ, Chromati duo hemitonia in ordine ſunt compoſita tertiũ
trium hemitoniorum eſt ĩteruallum, Diatoni duo ſunt continuati toni, ter
tium hemitonium finit tetrachordi magnitudinem, Ita in tribus generi-
bus tetrachorda ex duobus tonis & hemitonio ſunt peræquata, Sed ip̃a cũ
ſeparatim vniuſcuiuſ generis finibus conſiderantur, diſſimilem habẽt in
teruallorum´deſignationem, Igitur interualla tonorum & hemitoniorum
& tetrachordorum in voce diuiſit natura, finiuit terminationes eorũ mẽ
ſuris interuallorum quantitate, modiſ certis diſtantibus conſtituit quali-
tates, quibus etiam artifices qui organa fabricant ex natura conſtitutis vtẽ-
do, comparant ad concentus conuenientes eorum perfectiones, Sonitus ꝗ
græce φθόι dicuntur, in vno quo genere ſunt decem & octo eꝗbus
106LIBER ſunt in tribus generibus perpetui & ſtantes, reliqui decem cum cõiter mo-
dulantur ſunt vagantes, Stãtes autem ſunt, qui inter mobiles ĩterpoſiti cõ-
tinent tetrachordi coniunctionem, & e generum diſcriminibus ſuis finibus
ſunt permanentes, Appellantur autem ſic, proſlambanomenos, hypatehy-
paton, hypatemeſon, meſe, neteſynẽmenon, parameſe, netediezeugmenõ,
netehyperboleon, Mobiles autem ſunt, qui in tetrachordo inter immotos
diſpoſiti in generibus & locis loca mutant, Vocabula autem habent hæc,
Parhypatehypatõ, lichanoshypatõ, parhypatemeſon, lichanoſmeſon, tri
teſynẽmenõ, paraneteſynẽmenon, tritediezeugmenon, paranetediezeug-
menon, tritehyperboleon, paranetehyperboleon. Ei autem qui mouentur
recipiunt virtutes alias, Interualla enim & diſtantias habent creſcentes, Ita-
que parhypate quæ in harmonia diſtat ab hypate dieſi, in Chromate muta
ta habet hemitonium, in diatono vero tonum, Qui lichanos in harmonia
dicitur ab hypate diſtat hemitonium, in chroma tranſlatus progredit́ duo
hemitonia, in diatono diſtat ab hypate tria hemitonia, Ita decem ſonitus ꝓ
pter tranſlationes in generibus efficiunt triplicem modualtionum varieta-
tatem, Tetrachorda autem ſunt quin, primum grauiſſimum quod græce
dicitur υϖαξγ, Secundum medianum quod appellatur μέσογ. Tertiũ con
iunctum, quod συγέμμβνον dicitur, quartum diſiunctum, qđλιεζεύΓμcνον
nominatur, Quintum quod eſt acutiſſimum græce ὑϖερβόνεον dicitur, Cõ
centus quos natura hominis modulari poteſt, græce σνμφόγιαι dicuntur
ſunt ſex, diateſſaron, diapente, diapaſon, diapaſon cum diateſſaron, diapa-
ſon cum diapente, diſdiapaſon, Ideo & a numero nomina receperunt, ꝙ
cum vox conſtiterit in vna ſonorum finitione, ab ea ſe flectens mutauerit
& peruenerit in quartam terminationem, appellatur diateſſaron, in quintã
diapente, in octauam diapaſon, in octauam& dimidiam diapaſon & diateſ
ſaron, in nonam& dimidiam diapaſon & diapente, in quĩtamdecimam diſ
diapaſon, Non enim inter duo interualla cum chordarum ſonitus aut vo-
cis cantus factus fuerit, nec in tertia aut ſexta aut ſeptima poſſunt conſonã-
tiæ fieri, Sed (ut ſupra ſcriptum eſt) diateſſarõ & diapente, ex ordine ad diſ
diapaſon conuenientes ex natura vocis congruentis habent finitiones, & ei
concentus procreantur ex coniunctione ſonituũ, qui græce φθόι dicunt́.
Detheatri vaſis. # Caput. # V.
Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiunt vaſa ærea pro ratio
ne magnitudinis theatri, ea ita fabricentur, vt cum tanguntur, ſonitũ fa-
cere poſſint inter ſe, diateſſaron, diapente, ex ordine ad diſdiapaſon, Poſtea
inter ſedes theatri conſtitutis cellis ratione muſica ibi collocentur, ita vti
nullum parietem tangant, circa habeant locum uacuum & a ſummo ca-
piteſpatium, ponantur inuerſa, & habeant in parte quæſpectat ad ſcenã,
ſuppoſitos cuneos, ne minus altos ſemipede, contra eas cellas
10749QVINTVS. tur aperturæ inferiorum graduum cubilibus, longæ pedes duos altæ ſemi-
pedẽ, Deſignationes autem earum quibus in locis conſtituantur ſic explicẽ
tur, Sinon erit ampla magnitudine theatrum, media altitudinis tranſuerſa
regio deſignetur, & in ea tredecim cellæ duodecim æqualibus interuallis di
ſtantes confornicentur, vti ea echea, quæ ſupraſcripta ſunt ad netenhyper-
boleon ſonantia, in cellis, quæſuntĩ cornibus extremis, vtra parte prima
collocentur, ſecunda ab extremis diateſſaron ad neten diezeugmenon, ter-
tia diateſſaron ad neten parameſon, quarta diateſſaron ad neten ſynemme-
non, quinta diateſſaron ad meſon, ſexta diateſſaron ad hypatenmeſon, in
medio vnum diateſſaron ad hypatenhypaton, Ita hac ratiocinatione vox
ab ſcena vti ab centro profuſa ſe circumagens tactu feriens ſingulorũ va-
ſorum caua, excitauerit auctam claritatem, & concentu conuenientem ſibi
conſonantiam, Sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo di
uidatur in partes quatuor, vti tres efficiantur regiones cellarum tranſuerſæ
deſignatæ, vna harmoniæ, altera chromatos, tertia diatoni, Et ab imo quæ
erit prima, ea ex harmonia collocetur, ita vti in minore theatro ſupra ſcri-
tum eſt. In mediana autem parte prima, in extremis cornibus ad chromati-
cen hyperboleon habentia ſonitum ponantur, in ſecundis ab his diateſſa-
ron, ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis diateſſaron, ad chromaticen
ſynẽmenon, in quartis diateſſaron ad chromaticenmeſon, quintis diateſſa-
ron ad chromaticenhypaton, ſextis ad parameſen, ꝙ & ĩ chromaticen hy-
perboleon, diapente, & ad chromaticenmeſon, diateſſaron, habeant conſo
nantiæ cõmunitatem, In medio nihil eſt collocandum, ideo ꝙ ſonituũ nul-
la alia qualitas in chromatico genere ſymphoniæ conſonantiã poteſt habe
re, In ſumma vero diuiſione & regione cellarum, in cornibus primis ad dia
tonon hyperboleon, fabricata vaſa ſonitu ponantur, in ſecundis diateſſa-
ron ad diatonondiezeugmenon, tertiis diateſſaron, ad diatonõ ſynemme-
non, quartis diateſſaron, ad diatononmeſon, quintis diateſſaron, ad diato-
nonhypaton, ſextis diateſſaron, ad proſlambanomeon, ĩ medio ad meſen,
qđ ea & ad proſlambanomeon, diapaſon, & diatonon hypaton, diapente
habet ſymphoniarum cõmunitates. Hæc autem ſiquis voluerit ad perfectũ
facile perducere animaduertat in extremo libro diagramma muſica ratio-
ne deſignatum, quod Ariſtoxenus magno vigore & ĩduſtria generatim di
uiſis modulationibus conſtitutum reliquit, de quo ſiquis ratiocinationib’
his attenderit, & ad naturam vocis & ad audientium delectationes facilius
valuerit theatrorum efficere perfectiones.
108LIBER73[Figure 73]Figura: cuius
meminit au-
ctor.t. tonus.
h. um.
a. diateſſarõ
b. Diapente.
c. Diapaſon.
d. & diateſſarõ
e. diapaſõ &diapente
f. ſon.t h a b c d e f
10950QVINTVS.
Dicet aliꝗs forte multa theatra Romæ quotãnis facta eẽ, ne vllã rõnẽ ha℞
re℞ in his fuiſſe, Sed errauit in eo, ꝙ oĩa publica lignea theatra tabulatiões
hñt cõplures, quas neceſſe ẽ ſonare, Hoc vero licet aĩaduertere ẽt a cithare-
dis, ꝗ ſuperiore ton o cũ volunt canere, aduertũt ſe ad ſcenæ valuas, & ita re
cipiũt ab ea℞ auxilio cõſonãtiã vocis, Cũ aũt exſolidis rebus theatra cõſti-
tuunt́, ideſt ex ſtructura cemento℞, lapide, marmore, q̃ ſonare nõ pñt, tunc
ex his hac rõne ſunt explicãda, Sin aũt q̃rit́ in quo theatro ea ſint facta Ro-
mæ, nõ poſſumus oſtẽdere, ſed in Italiæ regionibus & in plurib’ græcorum
ciuitatibus, Etiam auctorẽ habemus. L. Mũmium, quidiruto theatro co-
rinthyo℞ eius ænea Romã deportauit, & de manubiis ad ædem lunæ dedi-
cauit, Multi etiã ſolertes architecti, qui in oppidis nõ magnis theatra conſti
tuerunt, propter inopiam fictilibus doliis ita ſonantibus electis, hac ratioci
natione compoſitis perfecerunt vtiliſſimos effectus.
Deconformatione theatri facienda. # Caput. # VI.
I pſius aũt theatri cõformatio ſic ẽ faciẽda, vti ꝗ̃ magna futura ẽ ꝑimetros imi,
cẽtro medio collocato circumagatur linea rotundationis, in ea q̃tuor ſcri
bantur trigona paribus lateribus & iteruallis, quæ extremã lineã circina-
tionis tangant, quibus etiam in duodecim ſignorum cœleſtium deſcriptio
ne aſtrologi ex muſica conuenientia aſtrorum ratiocinantur.
74[Figure 74]a. cunei.
b. ubi diſiun gitur ꝓſcenii
pulpitũab or
cheſtræ re-
gione
c. orcheſtra.
d. proſceniũ ubi pulpitũ
excitatur.
e. frõs ſcenæ
f. cuneus ſpe ctans itinera
uerſurarum.
g. cuneus ua lua℞ regiarũ
h. ſpitalio℞a b c d e f g h
110LIBER
Exhis trigonis cuius latus fuerit proximum ſcenæ ea regione qua præci-
dit curuaturam circinationis, ibi finiatur ſcenæ frons, & ab eo loco per cen-
trum parallelos linea ducat́, quæ diſiungat proſcenii pulpitũ & orcheſtræ
regionẽ, Ita latius factũ fuerit pulpitum, ꝗ̃ græco℞, quod oẽs artifices in ſce
nam dant operã, In orcheſtra autẽ ſenatorũ ſunt ſedibus loca deſignata, &
eius pulpiti altitudo ſit ne plus pedũ quin, vti ꝗ in orcheſtra ſederint, ſpe
ctare poſſint oĩum agentiũ geſtus, Cunei ſpectaculorum in theatro ita diui
dant́ vti anguli trigono℞, qui currunt circum curuaturã circinationis, diri
gant aſcenſus ſcalaſ inter cuneos ad primam præcinctionem.
75[Figure 75]a. cunei.
b. orcheſtra.
c. pulpitum.
d. ꝓſenium.
e. podium
f. ſcena
g. ſcenæ bra.
h. hoſpitalia.
i. ualuæ giæ
k. hoſpitalio rum ualuæ.
l. portic’ ſcenam
m. odeum.a b c d e f g h i k l m
Supra aũt alternis itineribus ſuperiores cunei medii dirigant́, Hi autẽ qui
ſunt in imo, & dirigunt ſcalaria, erunt numero ſeptem, reliqui quin ſce-
næ deſignabunt cõpoſitionẽ, & vnus medius cõtra ſe valuas regias habere
debet, & qui erũt dextra acſiniſtta, hoſpitalium deſignabũt
11151QVINTVS. extremi duo ſpectabũt itĩera verſurarũ. Gradus ſpectaculo℞, ubi ſubſellia
cõponant̃, ne minus alti ſint palmopede, ne plus pede & digitis ſex, Latitu
dines eorum ne plus pedes duoſemis, ne minus pedes duo cõſtituantur.
De tecto porticus theatri. # Caput. # VII.
Tectum porticus, qđ futu℞ eſt in ſũma gradatione, cũ ſcenæ altitudine libra
tum perfiiciat̃, Ideo ꝙ vox creſcens æqualiter ad ſũmas gradationes, & te-
ctum perueniet, Nam ſi nõ erit æquale, quo minus fuerit altum, vox p̃ri-
piet̃ ad eam altitudinẽ, ad quam perueniet primo, Orcheſtra inter gradus
imos, quã diametron habuerit, eius ſexta pars ſumat̃, & in cornib{us} circũ
adit{us}, ad eius mẽſuræ perpendiculũ inferiores ſedes p̃cidant̃, & quæ p̃ciſio
fuerit, ibi cõſtituant̃ itinerum ſuꝑcilia, ita enĩ ſatis altitudinẽ habebũt, eo℞
conformationes, Scenæ lõgitudo ad orcheſtræ diametron duplex fieri de-
bet, Podii altitudo ab libramento pulpiti cũ corona & lyſi, duodecima or-
cheſtræ diametri, Supra podium columnæ cũ capitulis & ſpiris altæ quarta
parte eiuſdẽ diametri, Epiſtylia & ornamenta ea℞ colũnarũ altitudinis quĩ
ta parte, Pluteũ inſuꝑ cum vnda & corona inferioris plutei dimidia parte,
ſupra id pluteũ columnæ quarta parte minore altitudine ſint, ꝗ̃ inferiores,
Epiſtylia & ornamẽta ea℞ colũna℞ quinta parte, Item ſi tertia epiſcenos fu
tura erit, mediani plutei, ſũmũ ſit dimidia parte, Colũnæ ſũmæ medianarũ
min{us} altæ ſint, quarta parte, Epiſtylia cum coronis earum colũnarum, item
habeãt altitudinis quintã partẽ, Nec tñ in oĩbus theatris ſymmetriæ ad oẽs
rõnes & effectus poſſunt rñdere, ſed oportet architectũ aĩaduertere ꝗbus ꝓ
portiõibus neceſſe ſit ſequi ſymmetriã, & ꝗbus rõnibus ad loci natutã, aut
magnitudine opus debeat tẽperari, Sũt enĩ res quas & in puſillo & ĩ magno
theatro neceſſe ẽ eadẽ magnitudine fieri ꝓpter vſũ, vti gradus, diazomata,
pluteos, itinera, aſcenſus, pulpita, tribunalia, & ſiqua alia ĩtercurrunt, ex ꝗ-
bus neceſſitas cogit diſcedere ab ſymmetria, ne impediat̃ vſus. Non minus
ſiqua exiguitas copia℞. i. marmoris, materiæ, reliquarũ re℞, quæ paran
tur in opere defuerint, paululũ demere aut adiicere, dum id ne nimiũ ĩpro-
be fiat, Sed cũ ſenſu nõ erit alienũ, Hoc autẽ erit ſi architectus erit vſuperit{us},
Prætetea ingenio mobili ſolertia nõ fuerit viduat{us}, Ipſæ aũt ſcenæ ſuas ha
beãt rõnes explicatas, ita vti mediæ valuæ ornat{us} habeãt aulæ regiæ, dex-
tra ac ſiniſtra hoſpitalia, Secũdũ aũt ea ſpatia ad ornatus cõparata (quæ lo-
ca græci ϖεριάχρυζ dicũt ab eo, ꝙ machĩæ ſũt ĩ iis locis uerſatiles trigonos
habẽtes) in ſingula tres ſint ſpecies ornatiõis, q̃ cũ aut fabula℞ mutationes
ſunt futuræ, ſeu deo℞ aduẽtus cũ tonitribus repẽtinis, uerſent̃, mutẽt ſpe
ciem ornationis in frontes, Secundũ ea loca verſuræ ſunt ꝓcuriẽtes, quæ effi
ciunt vna a foro altera a peregre aditus in ſcenam.
De tribus ſcenarum generibus. # Caput. # VIII.
Genera aũt ſunt ſcena℞ tria vnũ qđ dicit̃ tragicũ, alte℞, comicũ, tertiũ, ſatyri
cum, Ho℞ aũt ornatus ſũt ĩter ſe diſſimiles diſpari rõne, ꝙ tragicæ
112LIBER mant̃ colũnis & faſtigiis & ſignis reliꝗſ regalibus rebus, Comicæ aũt ædi-
ficio℞ priuato℞ & meniano℞ hñt ſpeciẽ, ꝑfectuſ feneſtris diſpoſitos imi-
tatiõe cõmuniũ ædificio℞ rõnibus, Satyricæ vero ornant̃ arboribus ſpelũ-
cis mõtibus reliquiſ agreſtib{us} rebus, in topiarii operis ſpeciẽ deformatis,
In græco℞ theatris nõ oĩa iiſdẽ rõnibus ſũt faciẽda, ꝙ primũ in ima circina
tiõe, vt in latino trigono℞ quatuor, in eo q̃drato℞ triũ anguli circinatiõis
lineam tangunt, Et cuius quadrati lat{us}eſt proximum ſcenæ præcidit cur
uaturã circinationis, ea regione deſignat̃ ſinitio proſcenii, & ab ea regione
ad extremam circinationem curuaturæ parallelos linea deſignatur, in qua
conſtituitur frons ſcenæ, per centrumque orcheſtræ proſcenii regione.
76[Figure 76]a. cuneus
b. ſiniſtra
c. dextra
d. centrum
e. ſinitio ſcenii
f. ꝓſcenium
g. frons næ
h. orcheſtra
i. ꝓſceniuma b c d e f g h i
11352QVINTVS.
parallelos linea deſcribit̃: & ꝗ̃ ſecat circination is linea s dextra ac ſiniſtra in
co rnibus hemicycli cẽtra deſignant̃, & circino collocato in dextra ab inter
uallo ſiniſtro circũagit̃ circinatio ad proſcenii dextrã partem, Item centro
collocato in ſiniſtro cornu ab interuallo dextro circũagit̃ ad proſcenii ſini-
ſtram partẽ, Ita tribus cẽtris hac deſcriptione, ampliorẽ habẽt orcheſtram
græci, & ſcenã receſſiorem, minore latitudine pulpitũ, quod λοτ{εῖ}ογ ap-
pellãt, Ideo apud eos tragici & comici actores in ſcena peragũt, R eliꝗ au
tẽ artiſices ſuas ꝑ orcheſtrã p̃ſtãt actiones, Ita ex eo ſcenici & thymelici
græce ſeparatim noĩant̃, Eius logei altitudo nõ minus debet eẽ pedũ decẽ,
nõ plus duodecim, Gradationes ſcala℞ inter cuneos & ſedes cõtra q̈drato-
rum angulos dirigant̃ ad primã p̃cinctionẽ, ab ea p̃cinctione inter eas iterũ
mediæ dirigant̃, & ad ſũmã quotiẽs p̃cingunt̃, altero tãto ſemꝑ amplificãt̃,
Cum hæc oĩa ſũma cura ſolertia explicata ſint, tunc etiã diligẽtius ẽ ani-
maduertendũ vti ſit electus locus, in quo leniter applicet ſe vox, ne repul
ſa reſiliens incertas auribus referat ſignificationes.
77[Figure 77]a. porticus
theatri
b. cunei
c. orcheſtra
d proſceniũ
e. pulpitum
f. ſcena
g. hoſpitaliaa b c d e f g
114LIBER
Sunt en ĩ nonnulli loci naturaliter impediẽtes vocis motus, vti diſſonantes
qui græce dicunt̃τοαΤΗΧουψΤεοτ, circũſonantes, qui apud eos nominantur,
ΠερτΗΧοῦΤεςτ item reſonantes, qui dñr αυΤΗΧοῦπΤες, conſonanteſ quos
appellãt δυΗχοῦνΤες, Diſſonantes ſunt in quibus vox prima, cum eſt ela-
ta in altitudinẽ, offenſa ſuperioribus ſolidis corporib{us}, repulſa reſiliẽs in
imũ, opprimit inſequẽtis vocis elationẽ, Circũſonãtes aũt ſũt, in ꝗbus circũ
uagãdo coacta vox ſe ſoluẽs in medio ſine extremis caſibus ſonãs, ibi extin
guit̃ ĩcerta verbo℞ ſignificatiõe, Reſonãtes vero, in ꝗbus cũ in ſolido tactu
ꝑcuſſa reſiliat imagines exprimẽdo, nouiſſimos caſus duplices faciũt audi-
tu, Itẽ cõſonãtes ſũt, in ꝗbus ab imis auxiliata cũ incremẽto ſcãdẽs, ingredi
tur ad aures diſcreta verbo℞ claritate, Ita ſi in loco℞ electione fuerit diligẽs
animaduerſio, emẽdatus erit prudẽtia ad vtilitatẽ in theatris vocis effectus,
Forma℞ aũt deſcriptiões ĩter ſe diſcriminibus his erunt notatæ, vti quæ ex
quadratis deſignantur, græcorum, quæ ex paribus trigonorum lateribus,
latinorum habeant vſus, Ita his præſcriptionibus qui voluerit vti, emenda
tas efficiet theatrorum perfectiones.
De porticibus poſt ſcenam & ambulationibus. # Caput. # IX.
Poſt ſcenam porticus ſunt conſtituendæ, vti cum hymbres repentini ludos
interpellauerint, habeat populus, quo ſe recipiat ex theatro, Coragia la-
xamentum habeant ad chorum parandum, vti ſunt porticus pompeianæ,
itẽ athenis porticus eumenici, patriſ liberi phanũ, Et exeuntibus e thea
tro ſiniſtra parte odeum quod athenis pericles columnis lapideis diſpoſu-
it, nauium malis et antẽnis e ſpoliis perſicis pertexit, Idem autem etiã in-
cẽſum mithridatico bello rex ariobarzanes reſtituit, Zmyrnæ ſtrategeum.
Trallibus porticus ex vtra parte (vtſcenæ) ſupra ſtadium, cæteriſ ciui-
tatibus, quæ diligentiores habuerunt ar chitectos. Circa theatra ſunt porti
cus & ambulationes, quæ videntur ita oꝑtere collocari, vti duplices ſint, ha
beant exteriores columnas doricas cum epiſty liis & ornamentis ex ratio
ne modulationis doricæ perfectas, Latitudines autem earũ ita oportere fie-
ri videntur, vti quanta altitudine columnæ fuerint exteriores, tantam lati-
tudinem habeant ab inferiore parte columna℞ extremarum ad medias, &
a medianis ad parietes, qui circuncludunt porticus ambulationes, media-
næ autem colũnæ quinta parte altiores ſint, ꝗ̃ exteriores, Sed aut Ionico aut
corinthio genere deforment̃, Columnarum aũt proportiones & ſymme-
triæ non erunt iiſdem rationibus, quibus in ædibus ſacris ſcripſi, A liam enĩ
in deorum templis debent habere grauitatem, aliam in porticibus & cæte-
ris operibus ſubtilitatẽ, Ita ſi dorici generis erunt columnæ, dimetiant̃ ea
rum altitudines cũ capitulis in partes quindecim, & ex eis partibus una cõ
ſtituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli rationem oĩs operis erit explica
tio, & in imo columnæ craſſitudo fiat duorum modulo℞, Intercolũnium
quin & moduli dimidia parte, Altitudo colũnæ præter capitulũ
11553QVINTVS. ordecim modulorum, Capituli altitudo moduli vnius, latitudo modu-
lorum duorum & moduli ſextæ partis, Cæteri operis modulationes, vti in
ædibus ſacris in libro quarto ſcriptum eit, ita perficiãtur, Sin au tem ionicæ
columnæ fient, ſcapus p̃ter ſpiram & capitulũ in octo partes & dimidiã di-
uidatur, & ex his vna craſſitudini columnæ detur, Spira cum plintho dimi
dia craſſitudine conſtituat̃, Capituli ratio ita fiat, vti in tertio libro ẽ demõ-
ſtratum, Si corinthia erit, ſcapus & ſpira, vti in ionica, Capitulũ aũt quem-
admodum in quarto libro eſt ſcriptũ, ita habeat rationẽ, Stylobatiſ adie-
ctio, quæ fit per ſcamillos impares, ex deſcriptiõe, quæ ſupra ſcripta eſt in li
bro tertio, ſumatur, Epiſtylia, coronæ cætera oĩa, ad colũnarum rationem
ex ſcriptis voluminum ſuperio℞ explicentur.
78[Figure 78]a. xyſtus ubi
athletæ exer-
centur
b. porti{us} du plices ubi po
pulus ſe reci-
piat ex thea-
tro.
c. uitidia & hypæthræ
ambulatiõeca b c
116LIBER
Media vero ſpatia, quæ erunt ſub diuo inter porticus adornanda viridi-
bus videntur, ꝙ hypæthræ ambulationes habent magnã ſalubritatẽ, Et pri
mum oculorum, ꝙ ex viridibus ſubtilis & extenuatus aer propter mo-
tionem corporis influens perlimat ſpeciem, & ita auferens ex oculis hu-
morem craſſum, aciem tenuem & acutam ſpeciem relinquit, Præterea cum
corpus motionibus in ambulatione caleſcat, humores ex membris aer exu
gendo imminuit plenitates, extenuat diſſipando, quod plus ineſt, ꝗ̃
corpus poteſt ſuſtinere. Hoc autem ita eẽ ex eo licet animaduertere, ꝙ ſub-
tectis cum ſint aquarum fontes, aut etiam ſub terra paluſtris abundantia,
ex his nullus ſurgit humor nebuloſus, ſed in apertis hypæthriſ locis, cũ
ſol oriẽs vapore tangit mundum, ex humidis & abund dantibus excitat hu-
mores, & etiam conglobatos ĩ altitudinem tollit, Ergo ſi ita uidetur, vti in
hypæthris locis ab aere humores ex corporibus exugant̃ moleſtiores, quẽ
admodũ ex terra per nebulas videntur, non puto dubium eſſe quin ampliſ
ſimas & ornatiſſimas ſub diuo hypætriſ collocari oporteat in ciuitatibus
ambulationes, Eæ aũt vti ſint ſemper ſiccæ & non lutoſæ, ſic erit faciendum.
Fodiant̃ & exinaniãtur ꝗ̃altiſſime, & dextra at ſiniſtra ſtructiles cloacæ fi-
ant, in ea℞ parietibus qui ad ambulationem ſpectauerint, tubuli inſtruã-
tur inclinati faſtigio in cloacis, His perfectis cõpleãtur ea loca carbonibus,
deinde inſuꝑ ſabulone eæ ambulatiões ſternãtur, & exequentur, ita ꝓpter
carbonum naturalem raritatem & tubulorũ in cloacas inſtructionem, exci
pientur aquarũ abundãtiæ, & ita ſiccæ & ſine humore perfectæ fuerint am-
bulationes, Præterea in his operibus theſauri ſunt ciuitatibus in neceſſariis
rebus a maioribus cõſtituti, In cõcluſionibus enĩ reliqui oẽs faciliores ſunt
apparatus ꝗ̃ lignorum, Sal enim facile ante importatur, frumenta publice
priuatim expeditius cõgerunt̃, & ſi deſint holeribus, carne, ſeu legumini
bus defendit̃, Aquæ foſſuris puteorum & de cœlo repẽtinis tempeſtatibus
ex tegulis excipiunt̃, De lignatione quæ maxime neceſſaria eſt ad cibũ ex-
coquẽdũ, difficilis & moleſta eſt apparatio, ꝙ & tarde cõportat̃, & plus cõ-
ſumitur, In eiuſmodi tẽporibus tunc eæ ambulationes aperiuntur, & men-
ſuræ tributim ſingulis capitib{us} deſignant̃, Ita duas res egregias hypæthræ
ambulatiões præſtant, vnã in pace ſalubritatis, alterã in bello ſalutis, Ergo
his rõnibus ambulationũ explicationes nõ ſolum poſt ſcenam theatri, ſed
etiã omniũ deorum templis effectæ, magnas ciuitatibus præſtare poterunt
vtilitates, Quoniã hæc a nobis ſatis vident̃ eſſe expoſita, nunc inſequentur
balnearum diſpoſitionum demonſtrationes.
De balnearum diſpoſitionibus & partibus. # Caput. # X.
Primum eligendus locus eſt ꝗ̃ calidiſſimus, ideſt, auerſus a ſeptemtrione, &
aquilone, Ipſa autem caldaria tepidaria lumen habeãt ab occidente hy-
berno, Sin autẽ natura loci impedierit, vti a meridie ꝙ maxime tẽpus la-
uãdia meridiano ad veſperum eſt conſtitutum, & item eſt
11754QVARTVS. dum, vti caldaria muliebria virilia coniuncta, & in iiſdem regionib{us} ſint
collocata, Sic enim efficietur, vt in vaſaria ex hypocauſto cõis ſit vſus eorũ
vtriſ, Ahena ſupra hypocauſtũ tria ſunt cõponenda, vnũ caldarium, alte
rum tepidarium, tertiũ frigidarium, & ita collocanda, vti ex tepidario ĩ cal
darium, quantũ aquæ caldæ exierit, ĩfluat, De frigidario in tepidarium ad
eũdem modum, teſtudineſ alueolo℞ ex cõmuni hypocauſi calefacient̃,
79[Figure 79]a. frigidariũ
b. tepidariũ
c. caldarium
d. ſtum.a b c d Suſpenſuræ caldariorum ita ſunt faciendæ, vti primum ſeſquipedalib{us} te-
gulis ſolũ ſternatur inclinatũ ad hypocauſim, vti pila cũ mittatur, non poſ
ſit intro reſiſtere, ſed rurſus redeat ad p̃furnium, ipſa per ſe ita flãma facilius
ꝑuagabitur ſub ſuſpenſione, ſupra laterculis beſſalibus pilæ ſtruantur ita
diſpoſitæ, vti bipedales tegulæ poſſint ſupra eſſe collocatæ, Altitudinẽ autẽ
pilæ habeãt pedũ duo℞, eæ ſtruant̃ argilla cũ capillo ſubacta, ſupra col
locẽtur tegulæ bipedales, quæ ſuſtineant pauimentum, Cõcamerationes ve
ro ſi ex ſtructura factæ fuerint, erunt vtiliores, Sn autẽ contignationes fue-
rint, figlinũ opus ſubiiciatur, Sed hoc ita erit faciẽdũ, Regulæ ferreæ aut ar-
cus fiant, eæ vncinis ferreis ad contignationẽ ſuſpendãtur ꝗ̃creberrimis,
eæ regulæ ſiue arcus ita diſponantur, vt tegule ſine marginibus ſedere
118LIBER duabus inuehi poſſint, & ita totæ cõcamerationes in ferro nitẽrtes ſint per
fectæ, earũ camerarũ ſuperiora coagmenta ex argilla cũ capillo ſubacta li
niantur. Inferior aũt pars, quæ ad pauimentum ſpectat, primũ teſta cum cal
ce trulliſſet̃, deinde opere albario ſiue tectorio poliat̃, eæ cameræ in calda
riis ſi duplices factæ fuerint, meliorẽ habebunt vſum, Non enĩ a vapore hu-
mor corrũpere poterit materiẽ contignationis, ſed inter duas cameras va-
gabitur, Magnitudines aũt balnearum vident̃ fieri pro copia hominũ, Sint
autẽ ita cõpoſitæ, Quanta longitudo fuerit, tertia dempta latitudo ſit, p̃ter
ſcholã labri & aluei, Labrũ vti ſub lumine faciendũ videt̃ ne ſtantes cir-
cum, ſuis vmbris obſcurent lucem, Scholas autẽ labro℞ ita fieri oportet ſpa
tioſas, vt cum priores occupauerint loca, circũ ſpectantes reliqui rectæ ſta-
re poſſint, Aluei aũt latitudo inter parietem & pluteũ ne minus ſit pedes ſe-
nos, vt gradus inferior inde auferat & puluinus duos pedes, Laconicum ſu
dationeſ ſunt cõiungendæ tepidario, eæ ꝗ̃ latæ fuerint, tantã altitudinẽ
habeant ad imã curuaturam hemiſpherii, mediũ lumen in hemiſpherio
relinquat̃ ex eo clypeũ æneum catenis pendeat, per cuius reductiones &
demiſſiones ꝑficietur ſudatiõis temperatura, ipſum ad circinũ fieri opor-
tere videtur, vt æqualiter a medio, flammæ vaporiſ vis per curuaturæ ro-
tundationes peruagetur.
De paleſtrarum ædificatione & xyſtis. # Caput. # XI.
Nunc mihi uidetur (tam & ſi non ſint italicæ conſuetudinis) paleſtrarũ ædiſi
cationes tradere explicatæ, & quẽad modum apud græcos conſtituant̃mõ
ſtrare, Conſtituuntur autẽ in tribus porticibus exedræ ſpatioſæ habẽtes ſe-
des, in quib{us} philoſophi, rhetores, reliqui qui ſtudiis delectant̃ ſedentes
diſputare poſſint, In paleſtris periſtylia quadrata ſiue oblonga ita ſunt fa-
cienda, vti duo℞ ſtadiorum habeant ambulationis circuitionem, qđ græci
vocãt λιοωλὸν, ex quibus tres porticus ſimplices diſponantur, quarta q̃
ad meridianas regiones eſt conuerſa, duplex, vti cum tempeſtates ventoſæ
ſunt, non poſſit aſpergo in interiorem partem peruenire, In duplici autem
porticu collocentur hæc membra, Ephœbeum in medio (hoc aũt eſt exe-
dra ampliſſima cum ſedibus, quæ tertia parte longior ſit ꝗ̃ lata) ſub dextro
coriceum, deinde proxime cõniſterium, a cõniſterio in verſura porticus fri
gida lauatio, quã græci λουζὸιι vocitant, ad ſiniſtram ephœbei elæotheſiũ,
proxime autẽ elæotheſium, frigidarium, ab eo iter in propnigeũ in verſu
ra porticus, proxime autẽ introrſus e regione frigidarii collocetur cõcame
rata ſudatio, longitudine duplex, ꝗ̃ latitudine, q̃ habeat in uerſuris ex vna
parte laconicum ad eundem modũ (vti ſupra ſcriptum eſt) cõpoſitum. Ex
aduerſo laconici, caldam lauationẽ, In paleſtra periſtylia (quẽadmodum ſu
pra ſcriptum eſt) ita debent eẽ perfecte diſtributa, Extra autem diſponãtur
porticus tres, vna ex periſtylio exeuntibus, duæ dextra at ſiniſtra ſtadia-
tæ, Ex quibus vna quæ ſpectauerit ad ſeptentrionẽ, perficiatur duplex
11955QVINTVS. pliſſima latitudine, altera ſimplex ita facta vti in partibus, q uæ fuerint cir-
ca parietes, & quæ erũt ad colũnas, margines habeãt vti ſemitas, nõ min{us} pe-
dum denũ, mediũ excauatũ, vti gradus bini ſint ĩ deſcẽſu ſeſꝗpedali a mar
ginibus ad planitiẽ. Quæ planities ſit ne minus lata pedũ duodecim, Ita qui
veſtiti ambulauerint circũ in marginibus, nõ ĩpedient̃ ab cunctis ſe exercẽ-
tibus, Hæc aũt porticus ξυςὸς apud græcos vocitat̃, ꝙ athletæꝑ hyberna tẽ
pora in tectis ſtadiis exercent̃, Faciunda aũt xyſta ſic vident̃, vt ſint inter du
as porticus ſyluæ aut platanones, & in his ꝑficiant̃ ĩter arbores ambulatio-
nes ibi ex opere ſignino ſtatiões, Proxime aũt xyſtũ & duplicẽ porticũ de
ſignent̃ hypetræ ambulatiões, q̃s græci Περιλρόμιλας, noſtri xyſta appel
lãt, in quas ꝑ hyemẽ ex xyſto ſereno cœlo athletæ prodeuntes exercentur,
Poſt xyſtum autem ſtadium ita figuratum, vt poſſint hominum copiæ cũ
laxamẽto athletas certantes ſpectare, Quæ in mœnibus neceſſaria uideban-
tur eſſe, vt apte diſponantur, perſcripſi.
80[Figure 80]a. ephebœũ.
b. coriceum.
c. coniſteriũ.
d. frigida uatio.
e. elæotheſiũ
f. frigidariũ.
g propnigeũ
h. cõcamera ta ſudatio.
i. laconicum
k. calida uatio.
l. portic{us} du- pla ſtadiata
uerſus ſeptẽ-
trionem.
m. porticus ſimplex ſtadi
ata uerſusme
ridiem
n. xyſtus.
o. portic{us} ex periſtylio ex-
euntibus.
p. uiridaria
q. introit{us} uiridaria.
r. platano- nes ſeu ſiluæ
s. ſtatio quæ ex q̃tuor par
tibus hẽt am
bulatiões q̃s
græci ꝑadro.
midas dicũt.a b c d e f g h i j k l m n o p q r s
120LIBER
De portubus & ſtructuris in aqua faciendis. # Caput. # XII.
Deoportunitate aũt portuũ non eſt p̃termittendũ, ſed ꝗbus rõnibus tuean
tur naues in his ab tẽpeſtatibus explicandũ, Hiaũt naturaliter ſi ſint poſiti,
habeãt acroteria ſiue promõtoria ꝓcurrẽtia, ex ꝗbus ĩtrorſus curuaturæ
ſiue verſuræ ex loci natura fuerint cõformatæ, maximas vtilitates videntur
habere, Circũ enĩ porticus ſiue naualia ſũt faciẽda, ſiue ex porticib{us} adit{us} ad
emporia, turreſ ex vtra parte collocandæ, ex ꝗbus catenæ traduci ꝑ ma
chinas poſſint, Sin aũt nõ naturalẽ locũ ne idoneũ ad tuendas ab tẽpeſtati
bus naues habuerimus, ita videt̃ eẽ facien dũ, vti ſi'nullũ flumẽ ĩ his locis in
pedierit, Sed erit ex vna parte ſtatio, tũc ex altera parte ſtru cturis ſiue agge-
ribus expediantur progreſſus, & ita cõformandæ portuũ cõcluſiones, Eæ
aũt ſtructuræ, quæ in aqua ſũt futuræ, vident̃ ſic eẽ faciendæ, vti portet̃ pul
uis a regionibus, q̃ ſũt a cumis cõtinuatæ ad ꝓmontoriũ mineruæ, iſ mi-
ſceat̃ vti in mortario duo ad vnũ reſpondeãt, Deinde tunc in eo loco, ꝗ de-
finitus erit, arcæ ſtipitibus robuſteis & catenis incluſæ in aquã demittendæ
diſtinendæ firmiter, Deinde inter eas ex tranſtillis inferior pars ſub aqua
exequanda & purgãda, & cemẽtis ex mortario materia mixta (quẽadmo-
dũ ſupra ſcriptũ ẽ) ibi cõgerẽdũ, donicũ cõpleat̃ ſtructuræ ſpatiũ, qđfuerit ĩ
ter arcas, Hoc aũt munus natu rale hñt ea loca, quæ ſupraſcripta ſunt.
81[Figure 81]a. arca ſtipi-
tibus robu-
ſteis & cate-
nis incluſa.a
12156QVINTVS.
Sin aũt propter fluctus aut impetus aperti pelagi deſtinatæ arcæ nõ potue-
rint cõtineri, tũc ab ipſa terra ſiue crepidine puluinus ꝗ̃firmiſſime ſtruatur,
Iſ puluinus exæquata ſtruat{ur} planitie minus, ꝗ̃ dimidie partis, reliquũ, qd'
eſt ꝓxime littus, proclinatũ latus habeat, Deĩde ad ipſam aquã & latera pul
uino circiter ſeſquipedales margines ſtruant{ur} æquilibres ei planitiæ, quæ ſu
pra ſcripta ẽ, Tũc proclinatio ea impleat{ur} arena, & exæquet{ur} cum margine &
planitia puluini, Deinde inſuꝑ eam exæquationem pila ꝗ̃ magna cõſtituta
fuerit, ibi ſtruat{ur}, ea, cum erit extructa relinquat{ur} ne minus quã duo men-
ſes, vt ſicceſcat, Tunc autem ſuccidatur margo, quæ ſuſtinet arenã, Ita are-
na fluctibus ſubruta eſficiet in mare pilæ præcipitationem.
82[Figure 82]a. pila.
b. puluinus
c. ſeſquipeda lis margo.a b c
Hac rõne quotienſcũ opus fuerit, in aquã poterit eſſe ꝓgreſſus, In quib'
aũt locis puluis nõ naſcit{ur}, his rõnibus erit faciendum, vti arcæ duplices re-
latis tabulis & cathenis colligatæ in eo loco, qui finitus erit, cõſtituant{ur}, & ĩ
ter deſtinatas creta meronibus ex vlua paluſtri factis calcet{ur}, Cũ ita bene cal
catum & ꝗ̃denſiſſime fuerit, tunc cocleis, rotis, tympanis collocatis, locus
qui in ea ſeptione finitus fuerit, exinaniatur ſiccetur, & ibi inter
122LIBER fundamenta fodiãtur, Si terrena erunt, vſ ad ſolidum craſſiora ꝗ̃ murus,
qui ſupra futurus erit, exinaniatur, ſiccetur & tunc ſtructura ex cementis
calce & arena compleatur, Sin aũt mollis locus erit, palis vſtilatis alneis, aut
oleagineis, aut robuſteis cõfigatur, & carbonibus compleatur, quemadmo
dum in theatrorum & muri fundationibus eſt ſcriptum.
83[Figure 83]a. ſeptro du-
plicis arcæ re
latis tabulis.
b. rota tia.a b
Deinde tunc quadrato ſaxo murus ducatur iuncturis ꝗ̃longiſſimis, vti ma
xime medii lapides coagmentis contineãtur, Tunc qui locus erit inter mu
rum, ruderatione ſiue ſtructura compleatur, Ita erit vti poſſit turris inſuper
ædificari, His perfectis, naualiorum ea erit ratio, vt conſtituantur ſpectantia
maxime ad ſeptentrio nem, nam meridianæ regiones propter æſtus cari-
em, tineam, teredines, reliquaque beſtiarum nocentium genera procreant,
alendo conſeruant, ea ædiſicia minime ſunt materianda propter incen-
dia, De magn itudinibus autem finitio nulla debet eſſe, Sed faciunda ad ma-
ximum nauium modum, vti & ſi maiores naues ſubductæ fuerint, habeant
cum laxamento ibi collocationem, Quæ neceſſiaria ad vtilitatem in ciuitati
bus publicorum locorum ſuccurrere mihi potuerunt, quemadmodum cõ
ſtituantur & perficiantur in hoc volumine ſcripſi, Priuatorum autem ædifi
ciorum vtilitates & eo℞ ſymmetrias in ſequenti volumine rõcinabor.
12357M. VITRVVII DE AR CHITECTVRA
LIBER SEXTVS.
ARISTIPPVS philoſophus ſocraticus, naufra-
gio cum eiectus ad rhodienſium littus animaduer-
tiſſet geometrica ſchemata deſcripta, exclamauiſſe
ad comites ita dicitur, Bene ſperemus, Hominum
1616[Handwritten note 16]1717[Handwritten note 17]1818[Handwritten note 18]1919[Handwritten note 19]2020[Handwritten note 20]enim veſtigia uideo, ſtatim ĩ oppidum rhodum
contẽdit, & recta gymnaſium deuenit, ibi de phi
loſophia diſputans muneribus eſt donatus, vt non
tantum ſe ornaret, ſed etiam eis, qui vna fuerant, veſtitũ & cætera, quæ op{us}
eſſent ad victum præſtaret, Cum autem eius comites in patriam reuerti vo-
luiſſent, interrogarent eum quidnam vellet domum renunciari, Tuncita
mandauit dicere, eiuſmodi poſſeſſiones & viatica liberis oportere parari,
quæ etiam e naufragio vna poſſent enatare, Nam ea vera præſfidia ſunt vi-
1616[Handwritten note 16]1717[Handwritten note 17]1818[Handwritten note 18]1919[Handwritten note 19]2020[Handwritten note 20] tæ, quibus ne fortunæ tempeſtas iniqua, ne publicarũ rerum mutatio,
ne belli vaſtatio poteſt nocere, Non minus eam ſententiam augẽdo theo-
phraſtus hortando, doctos potius eſſe ꝗ̃ pecuniæ confidẽtes, ita ponit, Do-
ctum ex omnibus ſolum, ne in alienis locis peregrinum, ne amiſſis fami
liaribus & neceſſariis ĩopem amicorum, ſed in omni ciuitate eẽ ciuem, dif-
ficileſ fortunæ ſine timore poſſe deſpicere caſus, At qui nõ doctrinarum,
ſed felicitatis præſidiis putaret ſe eſſe vallatum, labidis itineribus vadẽtem,
non ſtabili ſed infirma conflictari vita, Epicurus vero non diſſimiliter ait,
1616[Handwritten note 16]1717[Handwritten note 17]1818[Handwritten note 18]1919[Handwritten note 19]2020[Handwritten note 20] Pauca ſapientibus fortunam tribuere, quæ autem m axima & neceſſaria ſũt
animi mentiſ cogitationibus gubernari, Hæc ita eẽ plures philoſophi di-
xerunt, non minus etiam poetæ, qui antiquas comedias græce ſcripſerunt,
& eaſdem ſententias verſibus in ſcena pronunciauerunt, vt euchrates, chio
nides, ariſtophanes, maxime etiam cum his alexis, qui athenienſes ait ideo
oportere laudari, ꝙ omnium græcorum leges cogunt parentes ali a liberis,
1616[Handwritten note 16]1717[Handwritten note 17]1818[Handwritten note 18]1919[Handwritten note 19]2020[Handwritten note 20] athenienſium non omnes, niſi eos, qui liberos artibus erudiſſent, Omnia. n.
1616[Handwritten note 16]1717[Handwritten note 17]1818[Handwritten note 18]1919[Handwritten note 19]2020[Handwritten note 20] munera fortunæ cum dantur, ab ea facillime adimũtur, diſciplinæ vero cõ-
iunctæ cum animis nullo tempore deficiunt, ſed permanent ſtabiliter ad ſũ
mum exitum vitæ, Ita ego maximas infinitaſ parẽtibus ago at habeo
gratias, ꝙ athenienſium legem probantes me arte erudiendum curauerũt,
& ea, quæ non poteſt eſſe probata fine literatura encyclio doctrinarũ om
nium diſciplina, Cum ergo & parentum cura & præceptorum doctrinis au
ctas haberem copias diſciplinarum philologis, & philotechnis rebus com
mentariorum ſcripturis me delectans, eas poſſeſſiones animo paraui e ꝗ-
bus hæc eſt fructuum ſumma, nullam plus habendi neceſſitatem
124LIBER eſſe proprietatem diuitiarum maxime, nihil deſiderare, Sed forte non nul-
2121[Handwritten note 21]2222[Handwritten note 22] li hæc leuia iudicantes putant eos eſſe tantum ſapientes, qui pecunia ſũt co-
pioſi, Ita pleri ad id propoſitum contendẽtes, audatia ad hibita cum di-
uitiis etiam noticiam ſunt conſecuti, Ego autem Cæſar non ad pecuniã pa-
rãdam ex arte dedi ſtudium, ſed potius tenuitatem cum bona fama, ꝗ̃ abũ
dantiam cum infamia ſequendam probaui, ideo noticies parum ẽ adſecu-
ta, ſed tamen his uoluminib{us} æditis (ut ſpero) poſteris etiã ero notus, Ne
eſt mirãdum, quid ita pluribus ſim ignotus, Cæteri architecti rogant & am
biunt, vt architectentur, mihi autem a præceptoribus eſt traditum, roga-
tum non rogantem oportere ſuſcipere curam, quod ingenuus color mo-
uetur pudore, petendo rem ſuſpicioſam, Nam beneficium dantes non acci-
pientes ambiũtur, Quid enim putemus ſu ſpicari, qui rogetur de patrimo
nio ſumptus faciendos cõmittere gratiæ petentis, niſi quod prædæ compen
dii eius cauſa iudicet faciendum? Ita maiores primum a genere proba-
2121[Handwritten note 21]2222[Handwritten note 22] tis, opera tradebant architectis, Deinde querebant ſi honeſte eſſent educati,
ingenuo pudori, non audaciæ proteruitatis committendum iudicantes,
Ipſi autem artifices non erudiebant niſi ſuos liberos aut cognatos, & eos vi-
ros bonos inſtituebant, quibus tantarum rerum fidei, pecuniæ ſine dubita-
tione permitterentur, Cum autem animaduerto ab indoctis & imperitis tã
tæ diſciplinæ magnitudinem iactari, & ab his qui non modo architecturæ,
ſed omnino ne fabricæ quidem notitiam habent, non poſſum non laudare
patreſfamilias eos, qui litteraturæ fiducia confirmati per ſe ædificantes, ita
iudicant, ſi imperitis ſit committendum, ipſos potius digniores eſſe ad ſu-
am voluntatem quam ad alienam pecuniæ conſumere ſummam, Ita ne-
mo artem vllam aliam conatur domi facere, vti ſutrinam, vel fullonicã, aut
ex cæteris quæ ſunt faciliores, niſi architecturam, ideo quod qui profiten-
tur non arte' vera, ſed falſo nominantur architecti, Quaſobres corpus archi
tecturæ, rationeſ eius putaui diligentiſſime conſcribẽdas, opinans id mu
nus omnibus gentibus, non ingratum futurum, Igitur quoniam in quinto
de oportunitate communium operum perſcripſi, in hoc volumine priua-
torum ædificiorum ratiocinationes & cõmẽſus ſymmetriarum explicabo.
De diuerſis regionum qualitatibus, & variis cœli aſpectib{us}, ſecundum
quos ſunt ædific ia diſponenda. # Caput. I.
Hæc autem ita erunt recte diſpoſita, ſi primo animaduerſum fuerit, Quibus
regionibus aut quibus inclinationibus mundi conſtituantur, Nam aliter
ægypto, aliter hiſpania, non eodem modo ponto, diſſimiter Romæ, itẽ cæ-
teris terrarum & regionum proprietatibus oportere videntur conſtitui ge
nera ædificiorum, quod alia parte ſolis curſu præmitur tellus, alia longe ab
eo diſtat, alia per medium temperatur. Igitur vti conſtitutio mundi ad ter-
ræ ſpacium ĩclinatione ſigniferi circuli, & ſolis curſu, diſparibus
12558SEXTVS. bus naturaliter eſt collocata, ad eundem modum etiam ad regionũ ratiões
cœli varietates, uidentur ædificiorum debere dirigi collocationes, Subſe
ptẽtrione ædificia teſtudinata & maxime concluſa & non patentia, ſed con
uerſa ad calidas partes oportere fieri videntur, Cõtra autem ſub impetu ſo
lis, meridianis regionibus quod præmuntur a calore, patentiora cõuerſa
ad ſeptentrionem & aquilonem ſunt faciũda, ita quod vltro natura lædit,
arte erit emendandum, Item reliquis regionibus ad eundem modum tem-
perari quemadmodum cœlum eſt ad inclinationem mundi collocatũ, Hæc
autem ex natura rerum ſunt animaduertenda & conſideranda, at etiã ex
membris corporibuſ gentium obſeruanda, Nã ſol quibus locis medio-
criter profundit vapores, in his conſeruat corpora temperata, que proxi
me currendo deflagrat, eripit exugendo temperaturam humoris, Contra
uero refrigeratis regionibus, quod abſunt a meridie lõge, non exhauritur
a caloribus humor, ſed ex cœlo roſidus aer in corpora fundens humorem,
efficit ampliores corporaturas, vociſ ſonitus grauiores, Ex eo quo ſub
ſeptentrionibus nutriuntur gentes immanibus corporibus, candidis colo-
2323[Handwritten note 23]2424[Handwritten note 24] ribus, directo capillo & rufo, oculis cæſiis, ſanguine multo, quoniam ab hu
moris plenitate, cœli refrigerationibus ſunt conformati, Qui autem ſunt
proximi ad axem meridianum ſubiecti ſolis curſui breuioribus corpori-
bus, colore fuſco, criſpo capillo, oculis nigris, cruribus inualidis, ſanguine
exiguo, ſolis impetu perficiuntur, Ita etiam propter ſanguinis exiguita-
tem timidiores ſunt ferro reſiſtere, ſed ardores ac febres ſufferunt ſine timo
2323[Handwritten note 23]2424[Handwritten note 24] re, Quod nutrita ſunt eorum membra cum feruore, Ita corpora quæ na-
ſcuntur ſub ſeptentrione a febri ſunt timidiora & imbecilla, Sanguinis aũt
abundantia, ferro reſiſtunt ſine timore, Non minus ſonus uocis in generi-
bus gentium diſpares & uarias habet qualitates, ideo quod terminatio ori
entis & occidentis circa terræ librationem, Qua diuiditur pars ſuperior & ĩ
ferior mundi habere uidetur libratam naturali modo circuitionem, Quã
etiam mathematici orizonta dicunt, Igitur quoniam id habemus certũ ani
mo ſuſtinentes, a labro quod eſt in regione ſeptentrionali linea traiecta, ad
id quod eſt ſuper meridianum axem, ab eo alteram obliquam in altitudi
nem ad ſummum cardinem, qui eſt poſt ſtellas ſeptentrionum, ſine dubita
tione animaduertemus ex eo eſſe ſchema trigoni mundo, vti organi, quã
σαμζύχΗβ græci dicunt.
126LIBER84[Figure 84]a. Schema tri
goni mundit
uti organit
quam ſambu
cen, græci di,
cunt.
b. ſeptentrio nalis polus.
c. orizona b c
Ita quod eſt ſpacium proximum imo cardini ab axis linea in meridianis
ſinibus, ſub eo loco quæ ſunt nationes, propter breuitatẽ altitu dinis ad mũ
dum, ſonitum uocis faciũt tenuem & acu tiſſimum, vti in organo chorda,
quæ eſt proxima angulo. Secundum eam autem reliquæ ad mediã græciã
remiſſionis efficiunt in nationibus ſonorum ſcanſiones. Item a medio in or
dinem creſcendo ad extremos ſeptentriones ſub altitudine cœli nationum
ſpiritus ſonitib{us} grauioribus ab natura rerum exprimuntur, Ita uidetur mũ
di conceptio tota propter inclinationem conſonantiſſime per ſolis tempe-
raturam ad harmoniam eſſe compoſita, Igitur quæ nationes ſunt inter axis
meridiani cardinem & ſeptentrionalis medio poſitæ, vti in diagrammate
muſico medianæ vocis habent ſonitum in ſermone, quæ progrædienti
bus ad ſeptentrionem ſunt nationes, quod altiores habent diſtantias ad mũ
dum, ſpiritus vocis habẽtes humore repletos ad hypatos & proſlambano
menos a natura rerum ſonitu grauiore coguntur, vti eadem ratione medio
progredientibus ad meridiem gentes, paranetarum acutiſſimam ſonitu vo
cis perficiunt tenuitatem, Hoc autem verum eſſe ex humidis nature locis,
grauiora fieri, & ex feruidis acutiora, licet ita experiẽdo animaduertere, Ca-
lices duo in una fornace æque cocti æquo põdere, ad crepitum vno ſo-
nitu ſumãtur, ex his vnus in aquam demittatur, poſtea ex aqua eximatur,
tunc vtri tangantur, Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos
12759SEXT VS. tus diſcrepabit, æquo pondere non poterunt eſſe, Ita & hominũ corpora
vno genere figurationis, & vna mundi coniunctione cõcepta, alia propter
regionis ardorem acutum ſpiritum aeris exprimunt tactu, alia propter hu
moris abundantiam grauiſſimas effundunt ſonorum qualitates, Item pro-
pter tenuitatem cœli, meridiane nationes ex acuto feruore, mente expedi-
tius celeriuſ mouentur ad conſiliorum cogitationes, Septẽtrionales autẽ
gentes infuſæ craſſitudine cœli propter obſtantiam aeris humore refrige-
ratæ, ſtupentes habent mentes, Hoc autem ita eſſe a ſerpentibus licet aſpice-
re, quæ per calorem cum exhauſtam habent humoris refrigerationẽ, tunc
acerrime mouentur, per brumalia autem & hyberna tẽpora mutatione cœ
li refrigeratæ, ĩmotæ ſunt ſtupore, ita non eſt mirandum ſi acutiores efficit
calidus aer hominum mentes, refrigeratus autem contra tardiores, Cũ ſint
autem meridianæ nationes animis acutiſſimis infinita ſolertia conſiliorũ,
ſimul ad fortitudinem ingrediuntur, ibi ſuccũbunt, quod habent exuctas
ab ſole animorum virtutes, Qui vero refrigeratis naſcuntur regionibus ad
armorum vehementiam paratiores ſunt, magniſ viribus ruunt ſine timo
re, ſed tarditate animi ſine conſiderantia irruentes, ſine ſolertia, ſuis conſiliis
refringuntur, Cum ergo ab natura rerum hæc ita ſint in mundo collocata,
vt omnes nationes ĩmoderatis mixtionibus ſint diſparatæ, placuit vt inter-
ſpacia totius orbis terrarum regionum medio mũdi populus Romanus
poſſideret fines, Nã temperatiſſimæ ad vtran partem, & corporum mẽ-
bris, animorum vigoribus, pro fortitudine ſunt in Italia gentes, Quẽad-
modum enim iouis ſtella, inter martis feruentiſſimam & ſaturni frigidiſfi-
mam media currens temperatur, eadem ratione Italia inter ſeptẽtrionalem
2525[Handwritten note 25]2626[Handwritten note 26] meridianam ab vtra parte mixtiõibus temperatas & inuictas habet lau
des, Ita conſiliis refringit barbarorum vires, forti manu meridianorũ co-
gitationes, Ita diuina mens ciuitatem populi Romani egregia temperata
2525[Handwritten note 25]2626[Handwritten note 26] regione collocauit, vti orbis terrarum imperio potiretur, Quod ſi ita ẽ uti
diſſimiles regiones ab inclinationibus cœli, variis generibus ſint compara-
tæ, & vt etiam naturæ gentium diſparibus animis, & corporum figuris, q̃li-
tatibuſ naſcerent{us}, non dubitamus ædificiorum quo rationes ad natio-
num gentium proprietates apte diſtribui debere, cum habeamus ab ipſa
rerum natura ſolertem & expeditam monſtrationem, Quoad potui ſum-
ma ratione proprietates locorum ab natura rerum diſpoſitas animaduerte
re, expoſui, & quemadmodum ad ſolis curſum, & inclinationes cœli opor
teat ad gentium figuras conſtituere ædificiorum qualitates dixi, Ita nunc
ſingulorum generum in ædificiis cõmẽſus ſymmetriarum, & vniuerſos, &
ſeparatos breuiter explicabo.
De ædificiorum priuatorum proportionibus & mẽſuris. # Cap. II.
Nulla architecto maior cura eſſe debet, niſi vti proportiõibus ratæ partis ha
beant ædificia rationum exactiones, Cum ergo conſtituta ſymmetriarũ
128LIBER tio fuerit & commenſus ratiocinationibus explicati, tunc etiã acuminis eſt
proprium prouidere ad naturam loci, aut uſum, aut ſpeciẽ, & detractioni-
bus vel adiectionibus temperaturas efficere, uti cum de ſymmetria ſit detra
ctum aut adiectum, id videatur recte eſſe formatum, ſic ut in aſpectu nihil
deſideretur, Alia enim ad manũ ſpeties eſſe uidetur alia in excelſo, non eadẽ
in concluſo, diſſimilis in aperto, inquibus magni iuditii eſt opera quid tan
dem faciendum ſit, Non enim veros videtur habere viſus effect us, ſed falli-
tur ſæpe ab eius iudicio mens, Quẽadmodum etiam in ſcenis pictis uiden-
tur columnarum proiecturæ, mutilorum ecphoræ, ſignorum figuræ, ꝓmi-
nentes, cum ſit tabula ſine dubio ad regulam plana, Similiter in nauibus re
mi, cum ſint ſub aqua directi, tamen oculis infracti uidẽtur, & quatenus eo
rum partes tangunt ſummam planitiem liquoris apparent (uti ſunt) dire-
cti, Cum vero ſub aqua ſunt demiſſi, per naturæ perlucidã raritatem, remit
tunt enatantes ab ſuis corporibus fluentes imagines ad ſummam aquæ pla
nitiem at ibi cõmotæ efficere videntur infractum remorum oculis aſpe-
ctum, Hoc autem, ſiue ſimulachrorum impulſu, ſeu radiorum ex oculis ef-
fuſionibus (uti phiſicis placet) videamus vtra ratione, videtur ita eſſe, vti
falſa iuditia oculorum habeat aſpectus, Cum ergo quæ ſunt vera falſa uide
antur, & nonnulla aliter ꝗ̃ ſunt oculis probentur, non puto oportere eẽ du
bium, quin ad locorum naturas aut neceſſitates, detractiones, aut adiectio-
nes fieri debeant, ſed ita vt nihil in his operibus deſideretur, Hæc autẽ etiã
ingeniorum acuminibus, non ſolum doctrinis efficiuntur, Igitur ſtatuen-
da eſt primum ratio ſymmetriarum, a qua ſumatur ſine dubitatione cõmu
tatio, Deinde explicetur operis futuri & locorum imum ſpatium longitu-
dinis & latitudinis, cuius cum ſemel fuerit cõſtituta magnitudo, Sequatur
eam proportionis ad decorem apparatio, vti non ſit conſiderantibus aſpe-
ctus eurythmiæ dubius, de qua quibus rationibus efficiatur eſt mihi pro-
nunciandum, Primum de cauis ædium vti fieri debeant, dicam.
De cauis ædium. # Caput. # III.
Caua ædium quin generibus ſunt diſtincta quorum ita ſiguræ nominan,
tur, Tuſcanicum, corinthium, tetraſtylon, diſpluuiatum, teſtudinatũ, Tu-
ſcanica ſunt, in quibus trabes in atrii latitudine traiectæ habeant interpenſi-
ua & colliquias, ab angulis parietum ad angulos tignorum intercurrẽtes,
Item aſſeribus ſtillicidi orum in medium compluuium deiectus.
12960SEXT VS.85[Figure 85]Omnib{us} his
cauædiis lat{us}
unum apertũ
reliquim{us}: ut
pictura in tri-
bus lateribus
apparens: ui-
deat eorum
ĩterna deſcri-
ptio.
Cauædiũ ſcanicum
In corinthiis iiſdem rationibus trabes & compluuia collocantur, ſed
a parietibus trabes recedentes in circuitione circa col umnas compo-
nuntur.
130LIBER86[Figure 86]Cauædiũ co-
rinthium
Tetraſty la ſunt, quæ ſubiectis ſub trabibus angularibus columnis, &
uti litatem trabibus & firmitatem præſtant, ꝙ ne ipſæ magnum im-
petum coguntur habere, ne ab interpenſiuis onerantur,
13161SEXTVS.87[Figure 87]Cauædiũ qd
tetraſtylon
dicitur
Diſpluuiata autem ſunt, in quibus, deliquiæ arcam ſuſtinentes ſtilli-
cidia reiiciunt, Hæc hibernaculis maximas præſtant vtilitates, ꝙ com-
pluuia corum erecta non obſtant luminibus tricliniorum. Sed ea ha-
bent in refectionibus moleſtiam magnam, ꝙ circa parietes ſtillicidia de
fluentia continent ſiſtulæ, quæ non celeriter recipiũt ex canalibus a quã
defluentem, Ita redundantes reſtagnant, & inteſtinum opus, & parie
tes in eis generibus ædiſiciorum corrumpunt.
132LIBER88[Figure 88]Cauædiŭ qd'
diſpluuiatũ
dicitur.
Teſtudinata vero ibi ſiunt, ubi non ſunt impetus magni, & in cõtigna-
tionibus ſupra ſpacioſa redduntur habitationibus.
13362SEXTVS.89[Figure 89]cauædiũ qd'
teſtudinatũ
appellatur.
Atriorum vero longitudines & latitudines tribus generib’ formantur, &
primum genus diſtribuitur, vti longitudo cum in quin partes diuiſa fue
rit, tres partes latitudini dẽtur, Alterum cum in tres partes diuidatur, duæ
partes latitudini tribuantur, Tertium vti latitudo in quadrato paribus late
ribus deſcribatur, in eo quadrato diagonii linea ducatur, & quãtum ſpa
tium habuerit ea linea diagonii, tanta longitudo atrio detur.
134LIBER90[Figure 90]a. Lõgitudo
partiũ: ꝗn
q̃rũ tres ha
bet latitudo
ut ſit pportio
ſuperbi parti-
ens tertias
b. lõgitudo partiũ: trium
q̃rũ duæ dan
tur latitudi-
ni ut ſit ppor
tio ſeſꝗaltera
c. lõgitudo quãta eſt dia
gonius q̃dra
ti ex linea lati
tudinis facti.a b c
Altitudo eorum quanta lõ
gitudo fuerit quarta dem-
pta ſub trabes extolla{ur}, reli
quum lacunariorũ & arcæ
ſupra trabes ratio habea{ur},
Alis dextra ac ſiniſtra lati-
tudo, cum ſit atrii longitu-
do ab triginta pedibus ad
pedes quadraginta, ex ter-
tia parte eius cõſtitua{ur}, Ab
quadraginta ad pedes ꝗn-
quaginta lõgitudo diuida
tur in partes tres & dimidi
am, Ex his vna pars alis de-
tur, Cũ autẽ erit longitudo
ab ꝗnquaginta pedibus ad
ſexaginta, pars q̃rta longi-
tudinis alis tribua{ur}, Ab pe-
dibus ſexaginta ad octogĩ-
ta, longitudo diuidatur in
partes quatuor & dimidiã,
ex his vna pars ſiat alarum
latitudo, Ab pedibus octo-
ginta ad pedes cẽtũ, ĩ quĩ
partes diuiſa longitudo, @@
ſtã cõſtituerit latitudinem
alarũ. Trabes earũ limina-
res ita alte ponãtur, vt alti-
tudines latitudinib{us}ſint æq̃
les, Tablinum, ſi latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia, eius ſpatio
reliquum tribuatur, Si erit ab pedibus triginta ad quadraginta, ex atrii lati
tudine, tablino dimidium tribuatur, Cum autem ab quadraginta ad ſexa-
ginta, latitudo diuidatur in partes quin, & ex his duæ tablino contribuã-
tur, Non enim atria minora cum maioribus eaſdem poſſũt habere ſymme-
triarum rationes, Si enim minorum ſymmetriis vtemur ĩ maioribus, ne
tablina ne alæ vtilitatem poterunt habere, ſin aũt maio℞ in minorib{us}ute-
mur, vaſta & ĩmania in his ea erũt mẽbra, Ita gñatim magnitudinũ rõnes
exꝗſitas, et vtilitati et aſpectui cõſcribẽdas putaui, Altitudo tablini ad trabẽ
adiecta latitudinis octaua cõſtitua{ur}, Lacũaria eius tertia latitudinis ad alti-
tudinẽ adiecta extollã{ur}, Fauces mĩorib' atriis e tablini latitudĩe dẽpta
13563SEXTVS. maioribus dimidia conſtituantur, Imagines item alte cum ſuis ornamẽtis
ad latitudinem alarum ſint conſtitutæ, Latitudines hoſtiorum ad altitudi-
nem, ſi dorica erunt, vti dorica, ſi ionica erunt, vti ionica, perficiantur, Quẽ
admodum de thyromatis, in quibus quarto libro rationes ſymmetriarum
ſunt expoſitæ, Impluuiilumen latum latitudinis atrii, ne minus quarta, ne
plus tertia parte relinquatur, longitudo vti atrii pro rata parte fiat, Periſty-
lia autem in tranſuerſo tertia parte longiora ſint, ꝗ̃ĩtrorſus, Columnæ tam
altæ, ꝗ̃ porticus latæ fuerint, Periſtyliorum inter columnia ne minus trium,
ne plus quatuor columnarum craſſitudine inter ſe diſtent, Sin autem dori-
co more in periſtvlio columnæ erunt faciundæ, uti in quarto libro de dori
cis ſcripſi, ita moduli ſumãtur, ut ad eos modulos triglyphorum ratio-
nes diſponantur,
91[Figure 91]a. Veſtibulũ
b. atrium
c. impluuiũ ex quo lumẽ
atrio datur.
d. periſtylũ
e. cauædium
f. tricliniũ :ce teræ ſunt cu-
biculorũ &
aliorũ mem-
bro℞ deſcri-
ptiones.
g. pomaria ſiue ortusa b c d e f g
De tricliniis & œcis, & exedris & pinacothecis & eorum
dimenſionibus. # Caput. IIII.
Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo ſieri debebit, Alti-
tudines omnium conclauiorum quæ oblonga fuerint, ſic habere debẽt ra-
tionem, uti longitudinis & latitudinis menſura componatur, & ex ea ſum-
ma dimidium ſumatur, & quantum fuerit, tãtum altitudini detur, Sin
136LIBER tem exedræ aut œci quadrati fuerĩt, latitudinis dimidia addita, altitudines
educantur, Pinacothecæ, uti exedræ, amplis magnitudinibus ſunt conſtitu
endæ, œci corinthii tetraſtyli, qui ægyptii vocantur, latitudinis & lon-
gitudinis, vtiſupra tricliniorum ſymmetriæ ſcriptæſũt, ita habeant ratio-
nem, ſed propter columnarum interpoſitiones, ſpacioſiores cõſtituantur,
Inter corinthios autem & ægyptios, hoc erit diſcrimen, Corinthii ſimpli-
ces habent columnas aut in podio poſitas, aut ĩ imo, ſupra habent epiſty
lia, coronas, aut ex inteſtino opere, aut albario, Præterea ſupra coronas cur-
ua lacunaria ad circinum delumbata. In ægyptiis autem ſupra columnas
epiſtylia, & ab epiſtyliis ad parietes quiſunt circa, imponenda eſt cõtigna-
tio, ſupra eam coaxatio & pauimentum, ſub dio vt ſit circuitus. Deinde ſu
pra epiſtylium ad perpendiculum inferiorum columnarum, imponendæ
ſunt minores quarta parte columnæ, Supra earum epiſtylia & ornamenta,
lacunariis ornantur, & inter columnas ſuperiores feneſtræ collocantur, ita
baſilicarum ea ſimilitudo, non corinthiorum tricliniorum uidetur eſſe.
De œcis more græco. # Caput. V.
Fiunt autem etiam non italicæ conſuetu dinis œci, quos græci κνζπκιγο\‘νς ap-
pellant, Hi collocantur ſpectantes ad ſeptentrionem, & maxime viridia ꝓ-
ſpicientes, valuaſ habẽt in medio, Ipſi autem ſint ita longi & lati, uti duo
triclinia cum circuitionibus inter ſe ſpectantia poſſint eſſe collocata, habe-
ant dextra ac ſiniſtra lumina feneſtrarũ valuata, uti viridia de tectis per
ſpacia feneſtrarum proſpiciantur, Altitudines eorum dimidia latitudinis
addita conſtituantur.
92[Figure 92]a. œci ſche-
ma.
b. triclinia
c. circuitiões
d. locus & menſæ.a b c d
In his ædiſiciorum generibus omnes ſunt faciendæ earum ſymmetriarũ ra
tiones, quæ ſine impeditione loci fieri poterunt, Lumina parietum altitu-
dinibus ſi non obſcurabuntur, faciliter erunt explicata, Sin autem
13764SEXTVS. entur ab anguſtiis, aut aliis neceſſitatibus, tũ opus erit, ut ingenio & acumi
ne de ſymmetriis detractiones, aut adiectiones fiant, vti non diſſimiles veris
ſymmetriis perficiantur venuſtates.
Ad quas cœli regiones quæ ædificiorum ge nera ſpectare debeant, ut
uſui & ſalubritati ſintidonea. # Caput. VI.
Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera ædificiorum ad vſum &
cœli regiones apte debeant ſpectare, Hiberna triclinia & balnearia occiden
tem hibernum ſpectent, Ideo ꝙ veſpertino lumine opus eſt vti, præterea ꝙ
etiam ſol occidens aduerſum habens ſplendorem, calorem remittẽs, efficit
veſpertino tempore regionem tepidiorẽ, Cubicula & biblyothecæ ad oriẽ-
tem ſpectare debẽt, Vſus enim matutinum poſtulat lumen, Item in biblyo
2727[Handwritten note 27]2828[Handwritten note 28] thecis librinon putreſcent, Nam in his quæ ad meridiem & occidẽtem ſpe-
ctant, a tineis & humore viciantur, ꝙ venti humidi aduenientes procreant
eas & alunt, infundẽteſ humidos ſpiritus pallore volumina corrumpũt,
Triclinia verna & autumnalia ad oriẽtem, Cum enim prætenta luminibus,
aduerſus ſolis impetus progrediens ad occidentem, efficit ea temperata ad
id tempus, quo opus ſolitum eſt vti, Aeſtiua ad ſeptentrionem, ꝙ ea regio
(non ut reliquæ, quæ per ſolſticium propter calorem efficiuntur æſtuoſæ)
eo ꝙ eſt auerſa a ſolis curſu, ſemper refrigerata, & ſalubritatem & volupta-
tem in vſu præſtat, Non minus pinacothecæ, & plumariorũ textrinæ, picto
rum officinæ, uti colores eorum in opere, propter conſtantiã luminis im
mutata permaneant qualitate.
De priuatorum & communium ædificiorũ propriis locis, & generibus
ad quaſcun perſonarum qualitates conuenientibus. # Caput. VII.
Cum ad regiones cœli ita ea fuerint diſpoſita, tunc etiam animaduertẽdum
eſt, quibus rationibus priuatis ædificiis propria loca patribus familiarũ, &
quemadmodum cõmunia cum extraneis ædificari debeant, Nã ex his q̃
propria ſunt, in ea non eſt poteſtas omnibus introeundi, niſi inuitatis, quẽ-
admodum ſunt cubicula, triclinia, balneæ, cætera, quæ eaſdem habẽt vſus
2727[Handwritten note 27]2828[Handwritten note 28] rationes, Cõmunia autem ſunt, quib{us} etiam ĩuocati ſuo iure de populo poſ
ſunt venire, ideſt veſtibula caua ædium, periſtylia, quæ eundẽ habere poſ
ſunt vſum, Igitur his qui cõmuni ſunt fortuna, non neceſſaria magnifica ve
ſtibula, nec tablina, ne atria, ꝙ hi aliis officia præſtant ambiundo, quæ ab
aliis ambiuntur, Qui autem fructibus ruſticis ſeruiunt in eorum veſtibulis
ſtabula, tabernæ, In ædibus criptæ, horrea, apothecæ, cætera, que ad fru-
ctus ſeruandos magiſꝗ̃ ad elegantiæ decorem poſſunt eſſe, ita ſunt faciẽda,
Item fœneratoribus & publicanis commodiora, & ſpecioſiora, & ab inſidi
is tuta, Forenſibus autem, & diſertis elegantiora & ſpacioſiora ad conuen-
tus excipiundos, Nobilibus vero qui honores magiſtratuſ gerendo præ-
ſtare debent officia ciuibus, faciẽda ſunt veſtibula regalia, alta atria, &
138LIBER riſtylia ampliſſima, ſiluæ, ambulationeſ laxiores, ad decorem maieſtatis
perfectæ, Præterea biblyothecas, pinacothecas, baſilicas, non diſſimili mo-
do ꝗ̃ publicorum operum magnificentia comparatas, ꝙ in domibus eorũ
ſæpius & publica conſilia, & priuata iudicia, arbitria conficiuntur.
93[Figure 93]Nobiliũ am-
pliffimæ do-
mus.
a. ueſtibulũ
b. atrium
c. periftyliũ
d. cauædium
e. baſilica
f. locus nalis
g. exedra
h. ca
i. pinacoteca
k. porticus
l. aula reli- qua ſunt cu-
bicula: tricli-
nia:& alia cõ
clauiorum
genera.
m. horti pomaria
n. ubi ſiluæ platanones
hyppodromi
fieri poſſunt.a b c d e f g h i k l m n
13965SEXTVS.
Ergo ſi his rationibus ad ſingulorum generum perſonas, vti in libro pri-
mo de decore eſt ſcriptum, ita diſpoſita erunt ædiſicia, non erit quod repræ
hendatur, Habebunt enim ad omnes res cõmodas & emendatas explicatio
nes, Earum autem rerum non ſolum erunt in urbe ædificiorum ratiões, ſed
etiam ruri, præterꝗ̃ ꝙ in urbe atria proxima ianuis ſolent eẽ, ruri vero pſeu
dourbanis ſtatim periſtylia, deinde tunc atria habentia circum portic{us} pa-
uimentatas ſpectantes ad paleſtras & ambulationes, Quoad potui urbanas
rationes ædificiorum ſummatim perſcripſi ut propoſui.
De ruſticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorũ de-
ſcriptionibus, at vſibus. # Caput. VIII.
Nunc ruſticarum expeditionum, ut ſint ad vſum cõmode, quibuſ rationi
bus collocare oporteat eas, dicam. Primum de ſalubritatibus, vti in primo
volumine demœnibus collocandis ſcriptum eſt, regiones aſpiciãtur, & ita
uillæ collocentur, Magnitudines earum ad modum agri, copiaſ fructuũ
comparentur, Chortes magnitudineſ earum ad pecorum numerum, at
quot iuga boum opus fuerit ibi verſari, ita finiantur, In chorte culina ꝗ̃ca-
lidiſſimo loco deſignetur, Cõiuncta autem habeat bubilia, quorum præſe
pia ad focum & orientis cœli regionẽſpectent, ideo ꝙ boues lumen & ignẽ
ſpectando, horridi non fiunt, Item agricolæ regionum imperiti, non putãt
oportere aliam regionem cœli boues ſpectare, niſi ortum ſolis, Bubiliũ aũt
debẽt eſſe latitudines, nec minores pedum denum nec maiores quindenũ,
Longitudo vti ſingula iuga, ne minus occupent pedes ſeptenos, Balnearia
item coniuncta ſint culinæ, ita enim lauationis ruſticæ miniſtratio non erit
longe, Torcular item proximum ſit culinæ, ita enim ad olearios fructus cõ
moda erit miniſtratio, habeat coniunctam vinariam cellam habẽtem ad
ſeptentrionem lumina feneſtrarum, Cum enim alia parte habuerit qua ſol
calefacere poſſit, uinum quod erit in ea cella confuſum ab calore, efficietur
imbecillum, Olearia autem ita eſt collocanda, vt habeat a meridie calidiſ
regionibus lumen, Non enim debet oleum congelari, ſed tepore caloris
extenuari, Magnitudines autem earum ad fructuum rationem, & numerũ
doliorum ſunt faciendæ, quæ cum ſint cullearia, per medium occupare de-
bent pedes quaternos, Ipſum autem torcular, ſi non cocleis torquetur, ſed
vectibus & prælo præmitur, ne minus longum pedes quadraginta cõſtitua
tur, Ita enim erit vectiario ſpatium expeditum, Latitudo eius ne minus pe-
dum ſenũdenum, nam ſic erit ad plenum opus facientibus libera verſatio
& expedita, Sin autem duob{us} prælis loco opus fuerit, quatuorσĩti pe-
des latitudini dentur, Ouilia & caprilia ita magna ſunt facienda, vt ſingula
pecora areæ ne minus pedes quaternos & ſemipedem, ne plus ſenos poſſint
habere, Granaria ſublimata & ad ſeptentrionem aut aquilonem ſpectantia
diſponantur, Ita enim frumenta, non poterunt cito concaleſcere, ſed
140LIBER tu refrigerata diu ſeruantur, Nam cæteræ regiones procreant curculionẽ,
& reliquas beſtiolas, quæ frumentis ſolent nocere, Equilia ꝗ̃ maxime in vil
la vbiloca calidiſſima fuerint conſtituãtur, dum ne ad focum ſpectent, Cũ
enim iumenta proxime ignem ſtabulantur, horrida fiunt, Item non ſunt in
utilia præſepia, quæ collocantur extra culinam in aperto contra orientem,
Cum enim in hieme anni ſereno cœlo in ea traducuntur, matutino boues
ad ſolem pabulum capientes, ſiunt nitidiores, Horrea, fenilia, farraria, piſtri
na, extra villam facienda videntur, vt ab ignis periculo ſint villæ tutiores,
Siquid delicatius in villis faciendum fuerit, ex ſymmetriis quæ in urbanis
ſupraſcripta ſunt conſtituta, ita ſtruantur, vt ſine impeditione ruſticæ vtili
tatis ædificentur, Omnia ædificia vt luminoſa ſint oportet curari, ſed quæ
ſunt ad villas faciliora uidentur eſſe, ideo ꝙ paries nullius uicini poteſt ob-
ſtare, In vrbe autem, aut cõmunium parietum altitudines, autanguſtiæ lo-
ci impediundo faciunt obſcuritates. Ita de ea re ſic erit experiundum, Ex
qua parte lumen oporteat ſumeræ, linea tẽdatur ab altitudine parietis, qui
uidetur obſtare ad eum locum, cui lumen oporteat immittere, & ſi ab ea li-
nea in altitudinem cum ꝓſpiciatur poterit ſpacium puri cœli amplum ui-
deri, in eo loco lumen erit ſine impeditione, Sin autem officient trabes, ſeu
liminia, aut contignationes, de ſuperioribus partibus aperiatur, & ita ĩmit-
tatur, Et ad ſummam ita eſt gubernandum, ut e quibuſcun partibus cœ-
lum proſpici poterit, per eas feneſtrarum loca relinquantur, Sic enim luci-
da erunt ædiſicia, Cum autem in tricliniis cæteriſque conclauibus maxi-
mus eſt vſus luminum, tum etiam in itineribus, cliuis, ſcaliſque, qd' in his
ſepius alii aliis obuiam uenientes ferentes ſarcinas ſolent incurrere. Quo-
ad potui diſtributiones operum noſtratium, vti ſint ædificatorib{us} non ob-
ſcure explicui, Nunc etiam quemadmodum græcorum conſuetudinibus
ædiſicia diſtribuantur, vti non ſint ignota, ſummatim exponam.
De græcorum ædificiorum eorum partium diſpoſitione atque di-
ferentibus nominibus, ſatis ab italicis moribus & vſibus diſcrepantibus.
# Caput. IX.
Atriis græci quia non vtuntur, ne noſtris moribus ædificant, ſed ab ianua
introeuntibus, itinera faciunt latitudinibus non ſpacioſis, & ex una parte
equilia, & ex altera hoſtiariis cellas, ſtatim ianuæ ĩteriores finiuntur, Hic
autem locus inter duas ianuas græcæ θνρωρειογ appellatur, Deinde eſt intro
itus in periſtylon, Id periſtylum ĩ tribus partibus habet porticus, in ea par-
te quæſpectat ad meridiem duas antas inter ſe ſpatio amplo diſtantes, in
quibus trabes inuehuntur, & quantum inter antas diſtat ex eo tertia dem-
pta ſpatium datur introrſus, Hic locus apud nonnullos προςὰς, apud alios
παραςάς nomina{ur}, In his locus ĩtrorſus cõſtituun{ur} œci magni, ĩ ꝗb{us}matres
familia℞ cũ lanificiis hñt ſeſſiones, In ꝓſtadis ãt dextra ac ſiniſtra
14166SEXTVS. ſunt collocata, quorum vnum thalamus, alterum amphithalamus dicit{ur},
Circum autem in porticibus triclinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ
familiaricæ conſtituuntur, Hæc pars ædificii, gineconitis appellatur. Coniũ
guntur%B4autem his domus ampliores habentes latiora periſtylia, in quibus
pares ſunt quatuor porticus altitudinibus, aut vna quæ ad meridiem ſpe-
ctat%B4excelſioribus columnis conſtituitur, Id autem periſtylum, quod vnã
altiorem habet porticum, rhodiacum appellatur, Habẽt autem eæ domus
veſtibula egregia, & ianuas proprias cum dignitate, porticuſ periſtylio-
rum, albariis, & tectoriis, & ex inteſtino opere lacunariis ornatas, & in por-
ticibus quæ ad ſeptentrionem ſpectant triclinia cyzicena, & pinacothecas,
ad orientem autem bibly othecas, exedras ad occidentem, ad meridiem
vero ſpectãtes œcos quadratos tam ampla magnitudine, vti faciliter in eis,
tricliniis quatuor ſtratis, miniſtrationum, ludorum operis, locus poſſit
eſſe ſpacioſus, In his œcis fiunt virilia conuiuia, Non enim fuerat ĩſtitutum
matres familiarum eorum moribus accumbere, Hæc autem periſtylia do-
mus, andronitides dicũtur, ꝙ in his viri ſine interpellationibus mulierum
verſantur, Præterea dextra ac ſiniſtra domunculæ conſtituuntur habentes
proprias ianuas, triclinia, & cubicula commoda, vti hoſpites aduenientes
non in periſtylia, ſed in ea hoſpitalia recipiantur, Nam cum fuerunt græci
delicatiores, & ab fortuna opulentiores, hoſpitibus aduenientibus inſtrue
bant triclinia, cubicula, cum penu cellas, Primo die ad cænam inuitabant
poſtero mittebant pullos, oua, olera, poma, reliquaſ res agreſtes, Ideo pi-
ctores ea quæ mittebantur hoſpitibus picturis imitantes xenia appellaue-
runt. Ita patres familiarum in hoſpicio non videbantur eſſe peregre, habẽ-
tes ſecretam ĩ his hoſpitalibus%B4libertatem, Inter hæc autem periſtylia & ho-
ſpitalia itinera ſunt, quæ meſaulæ dicuntur, ꝙ inter duas aulas media ſunt
interpoſita, Noſtriautem eas andronas.
142LIBER94[Figure 94]a. thiroreon
b. cellæ.
c. equilia d. periſty lũ
e. proftas ſi- ue paraftas
f. thalami &amphithala-
mi.
g. tricliniorũ uiriliũ loca
h. œci ma
i. triclinia liebria
k. loca ſub di uo oīa: reliq̈
loca circa
œci ſchema
ſunt mulieri-
bus deputata
Quæ aũt ſũt
circa porticũ
ſũt cubicula
& cellæ fami
liaricæ.
Deſcriptionẽ
quæ gineco
nitis dŕ feci:
Aliă aũt quæ
andronitis
dŕ:p̃termiſiꝓ
pter nimiam
eius amplitu-
dinem: quã
margo cape-
re commode
nõ põt: & ut
ſtudioſis ſu-
as%B4partes reli
querem.a b c d e f g h i k
Sed hoc valde eſt mirandum, nec enim græce%rsnec latine poteſt id conueni-
re, Græci enim ανδρωνας appellant œcos, vbi conuiuia virilia ſolent eſſe, ꝙ
eo mulieres non accedant, Item aliæ res ſunt ſimiles, vti xyſtus, proth yrũ, te
lamones, & nõnulla alia eiuſmodi, ξνζὸς enim græca appellatione eſt porti
cus ampla latitudine, in qua athletæ per hyberna tempora exercentur, No-
ſtri autẽ hypethras ambulationes, xyſtos appellant, quas græci
14367SEXTVS. ♃αζ, dicunt, Item proth yra græce dicuntur quæ ſunt ante in ianuis veſti-
bula, Nos autem appellamus prothyra, quæ græce dicuntur ♃ιάθνρα. Item
ſi qua virili figura ſigna mutilos aut coronas ſuſtinent, noſtri telamones ap
pellant, cuius rationes quid ita, aut quare ex hiſtoriis non inueniũtur, græ-
ci vero eos ά Τλ αν Ταςvocitant, Atlas enim hiſtoria formatur ſuſtinens mũ
dum, ideo ꝙ is primum, curſum ſolis & lunæ, ſiderum omnium ortus, &
occaſus, mundi verſationum ratiões, vigore animi, ſolertia curauit ho-
minibus tradendas, ea re a pictoribus & ſtatuariis deformatur pro eo be-
neficio ſuſtinens mundum, filiæ eius atlantides (quas nos vergilias, græci
autem ωλλα♃ λς nominant) cum ſyderibus in mundo ſunt dedicatæ. Nec
tamen ego vt mutetur conſuetudo nominationum aut ſermonis, ideo hæc
propoſui, Sed vt ea non ſint ignota philologis, exponenda iudicaui, Qúi-
bus conſuetudinibus ædificia italico more & græcorum inſtitutis confor-
mantur expoſui, & de ſymmetriis ſingulorum ge nerum proportiones per
ſcripſi, Ergo quoniam de venuſtate decore ante eſt ſcriptum, nunc expo
nemus de firmitate, quemadmodum ea ſine vitiis permaneat & ad vetuſta-
tem collocetur.
De firmitate & fundamentis æ dificiorum, # Caput, X.
Aedificia quæ plano pede inſtituuntur ſi fundamenta eorum facta fuerint,
ita vti in prioribus libris de muro & theatris a nobis eſt expoſitum, ad ve-
tuſtatem ea erunt ſine dubitatione firma, Sin autem hypogea cõcameratio-
neſ inſtituentur, fundationes eorum fieri debent craſſiores, ꝗ̃ quæ in ſupe
rioribus ædificiis ſtructuræ ſũt futuræ, eorum parietes, pilæ, columnæ ad
perpendiculum inferiorum medio collocentur, vtiſolido reſpõdeant, Nã
ſi in pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, non poterunt
habere perpetuam firmitatem, præterea inter limina ſecundum pilas & an-
tas, poſtes ſi ſupponentur, erunt non vicioſæ, Limina enim & trabes ſtructu
ris cum ſint oneratæ medio ſpatio pandantes, frangunt ſub lyſi ſtructuras,
Cum autem ſubiecti fuerint & ſubcuneati poſtes, non patiũtur inſidere tra-
bes, ne eas ledere, Item adminiſtrandum eſt, vti leuent onus parietum for
nicationes, cuneorum diuiſionibus & ad centrum reſpondentes earum cõ-
cluſuræ, Cum enim extra trabes, aut liminum capita arcus cuneis erunt cõ-
cluſi, primum non pandabit materies leuata onere, deinde ſi quod e vetu-
ſtate vicium cœperit ſine molitiõe fulturarum faciliter mutabitur, Item
quæ pilatim aguntur ædificia, & cuneorum diuiſionibus, coagmentis ad cẽ
trum reſpondentibus, fornices concluduntur, Extremæ pilæ in his latiores
ſpatio ſunt faciundæ, vti uires eæ habentes reſiſtere poſſint, cũ cunei ab one
ribus parietum preſſi, per coagmenta ad centrum ſe præmentes extruderĩt
incumbas, Ita ſi angulares pilæ erunt ſpatioſis magnitudinibus continẽ-
do cuneos, firmitatem operibus præſtabunt, Cum in his rebus
144LIBER ſum fuerit, vti ea diligentia in his adhibeatur, Non minus etiam obſeruan
dum eſt vti omnes ſtructuræ perpendiculo reſpondeant neque habeant in
vlla parte proclinationes, Maxima autem eſſe debet cura ſubſtructionũ, ꝙ
in his infinita vicia ſolet facere terre congeſtio, Ea enim non poteſt eſſe ſem
per vno pondere, quo ſolet eſſe per æſtatem, ſed hybernis temporibus reci-
piendo ex imbribus aquæ multitudinem creſcens, & pondere, & amplitu
dine diſrumpit & extrudit ſtructurarum ſeptiones, Ita vt huic uitio me-
deatur, ſic erit faciundum, uti primum pro amplitudine congeſtionis craſ-
ſitudo ſtructuræ conſtituatur, deinde infrõtibus anterides ſiue eriſmæ ſint
una ſtruantur, eæ inter ſe diſtent tãto ſpatio, quanta altitudo ſubſtructio-
nis eſt futura, craſſitudine eadem qua ſubſtructio, Procurrãt autem ab imo
per quam craſſitudo conſtituta fuerit ſubſtructionis, deinde contrahãtur
gradatim ita uti ſũmã habeant prominentiam quanta operis ẽ craſſitudo,
95[Figure 95]a. anterides
ſiue eriſmæ
b. dentes ſer- ratim cõiũctia b Præterea introrſus contra terrenũ vti dentes coniuncti muro ſerratim ſtru
antur uti ſinguli dentes ab muro tantum diſcedant quanta altitudo futura
erit ſubſtructiõis, Craſſitudinis autem habeant dentium ſtructuræ uti mu
ri, Item in extremis angulis cum receſſum fuerit ab ĩteriore angulo, ſpatio
altitudinis ſubſtructionis in utran partem ſignetur, & ab his ſignis dia-
gonios ſtructura collocetur, & ab ea media, altera coniuncta cum angulo
muri, Ita dentes & diagoniæ ſtructuræ non patientur tota ui p̃mere murũ,
ſed diſſipabunt retinẽdo ĩpetũ cõgeſtionis, Quẽadmodũ opera ſine
14568SEPTIMVS. oporteat conſtitui, & vti caueatur incipiẽtibus expoſui, nã de tegulis aut
tignis aut aſſeribus ĩmutandis, non eadem eſt cura, quemadmodum de his
ꝙ ea quamuis ſint vicioſa faciliter mutantur, Itaꝙ nec ſolida quidem putã
tur eſſe. Quibus rationibus hæc poterunt eſſe firma, & quemadmodum in-
ſtituãtur expoſui, Quibus autem copiarum generibus oporteat vti, nõ eſt
architecti poteſtas, ideo ꝙ non in omnibus locis omnia genera copiarum
naſcuntur, vti in proximo volumine eſt expoſitum, Præterea in domini eſt
poteſtate, vtrum lateritio, an cementicio, an ſaxo quadrato velit ædificare,
Ita omnium operum probationes tripartito conſiderantur, ideſt, fabrili
ſubtilitate, magnificentia, & diſpoſitione, Cum magnificenter opus perfe-
ctum aſpicietur, ab omni poteſtate, impenſe laudabũtur, cum ſubtiliter of-
ficinatoris probabitur exactio, cum vero venuſtate proportiõibus & ſym-
metriis habuerit auctoritatem, tunc fuerit gloria architecti, Hæc autem re-
cte conſtituuntur, cum is & a fabris & ab idiotis patiatur accipere ſe conſi-
lia, Nã omnes homines, nõ ſolum architecti, quod eſt bonum poſſunt ꝓ
bare, ſed inter idiotas & eos, hoc eſt diſcrimen, ꝙ idiota niſi factum viderit
non poteſt ſcire quid futu℞ ſit, architectus autẽ, ſimul animo conſtituerit,
anteꝗ̃ inceperit, & venuſtate, & vſu, & decore, quale ſit futu℞ habet defini-
tum, Quas res priuatis ædificiis vtiles putaui, & quẽadmodũ ſit faciundũ,
ꝗ̃ a pertiſſime potui, perſcripſi. De expolitiõibus aũt eo℞, vt ſint elegantes,
& ſine vitiis ad vetuſtatem, in ſequenti volumine exponam.
M. VITR VVII DE AR CHITECTVRA
LIBER SEPTIMVS.
MAIORES cum ſapienter tum etiam utiliter ĩſtitue
runt per cõmentario℞ relatiões, cogitata tradere po
ſteris, uti ea non interirent, ſed ſingulis ætatibus cræ
ſcentia voluminibus ædita, gradatim peruenirẽt ve-
tuſtatibus ad ſũmam doctrina℞ ſubtilitatem, Itaque
non mediocres, ſed infinitæ ſunt his agendæ gratiæ,
ꝙ non inuidioſe ſilentes prætermiſerũt, Sed omniũ
generum ſenſus conſcriptionibus memoriæ tradendos curauerũt, Nã ſi
non ita feciſſent, non potuiſſemus ſcire, quæ res in Troia fuiſſent geſtæ, nec
ꝗd Thales, Democritus, Anaxagoras, Xenophanes, reliqui phyſici ſenſiſ
ſent de rerum natura, quaſ Socrates, Plato, Ariſtoteles, Zenon, Epicurus,
alii philoſophi hominibus agendæ vitæ terminatões finiuiſſent, ſeu Cræ-
ſus, Alexãder, Darius cæteri reges q̈s res aut ꝗbus rõnibus geſſiſſent, fuiſ-
ſent notæ, niſi maiores præceptorũ comparationibus omniũ memoriæ ad
poſteritatẽ cõmentariis extuliſſent, Ita quẽadmodum his gratiæ ſunt
146LIBER dæ, ſic contra, qui eo℞ ſcripta furantes, pro ſuis prædicant, ſunt vituperãdi,
2929[Handwritten note 29]3030[Handwritten note 30]3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32] qui nõ propriis cogitationibus nituntur ſcripto℞, ſed inuidis moribus
aliena violantes gloriantur, non modo ſunt repræhendẽdi, ſed etiam quia
impio more vixerunt, pœna conclẽnandi, nec tamẽ hæ res non vẽdicatæ cu-
rioſius ab antiquis eẽ memorãtur, quo℞ exitus iudicio℞ qui fuerint, nõ eſt
alienũ, quẽadmodũ ſint nobis traditi explicare, Reges attalici magnis philo
logiæ dulcedinibus inducti, cũ egregiam biblyothecã, pergami ad cõmu-
nem delectationẽ inſtituiſſent, Tũc item Ptolomeus infinito zelo cupidita
2929[Handwritten note 29]3030[Handwritten note 30]3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32] tiſ incitatus ſtudio, nõ minoribus induſtriis ad eundẽ modũ contenderat
Alexandriæ cõparare, Cũ autẽ ſũma diligentia perfeciſſet, non putauit id ſa
tis eſſe niſi ꝓpagationibus in ſeminando curaret augendam, Itaꝙ muſis et
apollini ludos dedicauit, & quẽadmodũ Athleta℞, ſic cõmunium ſcripto
rum victoribus præmia & honores conſtituit. His ita ĩſtitutis, cũ ludi adeſ-
ſent, iudices litterati, qui ea probarent erant legendi, Rex cũ iam ex ciuitate
ſex lectos habuiſſet, nec tam cito ſeptimũ idoneum ĩueniret, rettulit ad eos
quiſupra biblyothecã fuerant, & quæſit, ſi quem nouiſſent ad id expeditũ,
Tunc ei dixerunt eſſe quendã A riſtophanem, qui ſũmo ſtudio ſũma dili
gentia quotidie oẽs libros ex ordine perlegeret, Ita in cõuentu ludorum
cum ſecretæ ſedes iudicibus eſſent diſtributæ, cũ cæteris Ariſtophanes cita@
tus, quẽadmodũ fuerat locus ei deſignatus ſedit, Primo poetarũ ordine ad
certationẽ inducto cum recitarentur ſcripta, populus cunctus ſignificando
monebat iudices quod probarent, Ita cum ab ſingulis ſententiæ ſunt ro-
gatæ, ſex vna dixerunt, Et quem maxime animaduerterunt multitudini
placuiſſe ei primum præmium, in ſequenti ſecundum tribuerunt, Ariſto-
phanes uero cum ab eo ſententia rogaretur, eum primum pronunciari iuſ
ſit, qui minime populo placuiſſet, Cũ aũt rex & vniuerſi uehemẽter ĩdigna
rentur, ſurrexit, & rogando ĩpetrauit vt paterẽtur ſe dicere. Ita ſilentio fa-
2929[Handwritten note 29]3030[Handwritten note 30]3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32] cto docuit vnũ ex his eũ eſſe poetã, cæteros aliena recitauiſſe, Oportere autẽ
iudicantes non furta, ſed ſcripta ꝓbare, Admirãte populo, & rege dubitan-
te, fretus memoria e certis armariis infinita volumiua eduxit, & ea cũ reci-
tatis conferendo coegit ipſos furatos de ſe confiteri, Ita rex iuſſit cum his
agi furti, condẽnatoſ cũ ignominia dimiſit, Ariſtophanem vero ampliſſi
mis muneribus ornauit, & ſupra bibly othecã conſtituit, Inſequentibus an
nis a macedonia zoilus qui adoptauit cognomẽ vt homeromaſtix vocita-
2929[Handwritten note 29]3030[Handwritten note 30]3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32] retur alexandriã venit, ſua ſcripta contra iliadẽ & odiſſeam comparata
regi recitauit, Ptolomeus vero cũ animaduertiſſet poeta℞ parentẽ philolo-
giæ omnis ducẽ abſentẽ vexari, & cuius ab cunctis gentibus ſcripta ſuſpi-
cerentur, ab eo vituperari, indignatus nullum ei dedit reſponſum, Zoilus
autem cum diutius in regno fuiſſet inopia præſſus, ſummiſit ad regem po
ſtulans vt aliquid ſibi tribueretur. Rex vero reſpondiſſe dicitur, Homerum
qui ante annos mille deceſſiſſet æuo perpetuo multa millia hominum
14769SEPTIMVS ſcere, Item debere qui meliori ingenio ſe profiteretur non modo ſe unum,
ſed etiam plures alere poſſe, Et ad ſũmam mors eius, vt paricidii damnati va
rie memoratur, Alii eum ſcripſerunt a philadelpho eſſe in crucem fixũ, nõ-
nulli in eum lapides eſſe coniectos, alii zmyrnæ viuum in pyrã coniectum,
quorum vtrũ ei acciderit merenti digna conſtitit pœna, Nõ enim aliter vi-
detur promereri, qui citat eos, quo℞ reſponſum quid ſenſerint ſcribẽtes nõ
poteſt corã indicari, Ego vero Cæſar ne alienis indicibus mutatis, interpo
ſito noíe meo id profero corpus, ne vllius cogitata vituperans, inſtitui ex
eo me approbare, Sed omnibus ſcriptoribus infinitas ago gratias, ꝙ egregi
is ingenio℞ ſolertiis ex æuo collatis abũdantes aliis al io genere copias p̃pa-
rauerunt, Vnde nos vti fontibus haurientes aquã, & ad propria propoſita
traducentes, fecundiores & expeditiores habemus ad ſcribendũ facultates
talibuſ conſidentes auctoribus audemus inſtitutiones nouas comparare,
Igitur tales ingreſſus eo℞ habens, quos ad propoſiti mei rationes animad-
uerti præparatas, inde ſumẽdo ꝓgredi cepi, Nã primũ Agatharcus athe-
nis Aeſchilo docẽte, tragœdiã ſcænã fecit, & de ea cõmentariũ reliꝗt. Ex eo
moniti Democritus, & Anaxagoras de eadẽ re ſcripſerunt, quẽadmodum
oporteat ad aciẽ oculo℞ radiorũ extenſi onẽ certo loco centro conſtituto
ad lineas ratione naturali reſpondere, vti de incerta re certæ imagines ædifi-
cio℞ in ſcænarum picturis redderent ſpetiem, et quæ in directis planiſ frõ
tibus ſint figuratæ, alia abſcedentia, alia ꝓminentia eſſe videantur, Poſtea Si-
lenus de ſymmetriis dorico℞ ædidit volumẽ, De æde Iunonis, quæ eſt ſami
dorica Theodorus, Ionica Epheſi, quæ eſt Dianæ Cteſiphon & Metagenes,
De fano mineruæ, quod eſt Priene Ionicũ, Phileos, Item de æde Minernæ do
ricæ quæ eſt athenis in arce, Ictinus & carpion, Theodorus phoceus de tho
lo, ꝗ eſt delphis, Philo de ædiũ ſacrarum ſymmetriis, & de armamẽtario q@
fuerat pyraei portu, Hermogenes de æde dianæ ionica, q̃ eſt magneſiæ pſeu
dodipteros, & liberi patris Teo monopteros, Itẽ argelius, de ſymmetriis co
rinthiis, & ionico trallibus Eſculapio, quod etiã ipſe ſua manu dicit̃ feciſſe.
De mauſoleo ſatyrus & phiteus, Quibus vero felicitas ſũmũ maximũ cõ-
tulit munus, Quo℞ enim artes æuo perpetuo nobiliſſimas laudes, & ſempi
terno florentes habere iudicant{ur}, & cogitatis egregias operas præſtiterunt,
Nan ſingulis frõtibus ſinguli artifices ſumpſerũt certatim partes ad ornã
dum & probandum, Leochares, Bryaxes, Scopas, Praxiteles, Nõnulli etiam
putant Thimoteũ, quo℞ artis eminens excellẽtia coegit ad ſeptẽ ſpectacu-
lo℞ eius operis peruenire famam, Præterea minus nobiles multi præcepta
ſymmetriarum conſcripſerunt, vt Nexaris, Theocydes, Demophylos, Pol
lis, Leonidas, Silanion, Melampus, Sarnacus, Euphranor, Non minus de ma
chinationibus vti cliades, architas, archimedes, cteſibios, nymphodorus,
philo byzanteus, diphylos, democles, charidas, polyidos, phyros, ageſi-
ſtratos, Quo℞ ex cõmentariis quæ vtilia eẽ his rebus animaduerti,
148LIBER in vnũ coegi corpus, & ideo maxime ꝙ animaduerti in ea re ab græcis volu
mina plura ædita, ab noſtris oppido ꝗ̃ pauca. Fuffitius enim mirũ de his re
bus primus inſtituit ædere volumen, Itẽ Terentius varro de nouẽ diſcipli-
nis, vnum de architectura, Publius ſeptimius duo, Amplius vero in id ge-
nus ſcripturæ adhuc nemo incubuiſſe uidetur, cũ fuiſſent & antiqui ciues
magni architecti, qui potuiſſent non minus eleganter ſcripta cõparare, Nã
que athenis anthiſtates, & calleſchros, & antimachides, & porinos archite
cti Piſiſtrato ædẽ ioui olvmpio faciẽti fundamẽta cõſtituerũt, Poſt mortẽ
autem eius propter interpellationẽ reipub. ĩcœpta reliquerunt, Ita circi
ter annis ducentis poſt Antiochus rex cum in id opus impẽſam eſſet polli-
citus, cellæ magnitudinem, & columna℞ circa dipteron collocationẽ, epi-
ſtylio℞ & cætero℞ ornamento℞ ad ſymmetria℞ diſtributionẽ, magna ſo-
lertia ſcientia ſũma ciuis romanus Coſſutius nobiliter eſt architectat{ur}, Id
autẽ opus nõ modo vulgo, ſed etiam in paucis a magnificentia nominatur.
Nam quatuor locis ſunt ædiũ ſacra℞ marmoreis operibus ornatæ diſpoſi-
tiones, e quibus proprie de his nominationes clariſſima fama nominãtur,
Quo℞ excellentiæ prudenteſ cogitationũ apparatus ſuſpectus habent in
deo℞ ſeſſimonio, Primũ ædes epheſi dianæ ionico genere ab Cteſip hon-
te gnoſio, & filio, eius metagene eſt in ſtituta, quam poſtea demetrius ipſius
dianæ ſeruus, & peonius epheſius dicuntur perfeciſſe, Mileti apollini item
ionicis ſymmetriis idem peonius daphniſ mileſius ĩſtituerũt, Eleuſine ce
reris & proſerpinæ cellam immani magnitudine ictinus dorico more, ſine
exterioribus columnis ad laxamẽtum vſus ſacrificio℞ pertexit, Eã autẽ po
ſtea cum demetrius phalereus a thenis re℞ potiretur, phylon ante templũ
in fronte columnis conſtitutis proſtylon fecit, Ita aucto veſtibulo laxamẽ-
tum initiantibus operi ſummam adiecit auctoritatem. In aſty vero iouẽ
olympium amplo modulorum cõparatu, corinthiis ſymmetriis & ꝓpor-
tionibus (vti ſupra ſcriptum eſt) architectãdum coſſutius ſuſcepiſſe memo
ratur, Cuius cõmentarium nullum eſt inuentum, nec tamen a coſſutio ſo-
lum de his rebus ſcripta ſunt deſideranda, ſed etiam a@ C@mutio, qui magna
ſcientia confiſus ædes honoris & virtutis marianæ cellæ, columnarum &
epiſtylio℞ ſymmetrias legittimis artis inſtitutis perfecit, Id vero ſi marmo-
reum fuiſſet, vt haberet, quẽadmodum ab arte ſubtilitatem, ſic ab magnifi-
centia & impenſis auctoritatem, in primis & ſummis operibus nominare-
tur, Cum ergo & antiqui noſtri inueniantur non minuſꝗ̃ græci fuiſſe ma-
gni architecti, & noſtræ memoriæ ſatis multi, & ex his pauci præcepta ædi-
diſſent, non putaui ſilendum, ſed diſpoſite ſingulis voluminibus de ſingu
lis exponendum, Ita quoniam ſexto volumine priuatorum ædificiorum
rationes perſcripſi, in hoc qui ſeptimum tenet numerum de expolitioni-
bus, quibus ratiõibus & venuſtatem & firmitatem habere poſſint, exponã.
14970SEPTIMVS.
Deruderatione. # Caput. I,
Primũ ĩcipiã de ruderatiõe, q̃ principia tenet expolitionũ, vti curioſius ſũ-
ma ꝓuidẽtia ſolidatiõis rõ habeat{ur}, Et ſi plano pede erit ruderãdũ, querat{ur}
ſolũ ſi ſit ꝑpetuo ſolidũ & ita exequet̃ & ĩducat{ur} cũ ſtatumine rudus, Si aut
oĩs aut ex parte, cõgeſtitius locus fuerit, fiſtucatiõib{us} cũ magna cura ſolide-
tur, In cõtignatiõib{us} vero diligẽter eſt aĩaduertẽdũ, ne ꝗs paries, ꝗ nõ exeat
ad ſũmũ ſit extruct{us} ſub pauimẽtũ, ſed potius relaxat{us} ſupra ſe pẽdentẽ ha-
beat coaxationẽ, Cũ enĩ ſolidus exit, cõtignatiõibus areſcẽtibus, aut panda
tione ſidentibus, permanente ſtructuræ ſoliditate, dextra ac ſiniſtra ſecun-
dum ſe facit in pauimentis neceſſario rimas, Item danda eſt opera ne comi-
ſceantur axes eſculini quernis, ꝙ querni ſimul humorem perceperũt ſe tor-
quentes rimas faciunt in pauimentis, Sin aũt eſculus non erit, & neceſſitas
coegerit propter inopiam vti quernis, ſic videtur eſſe faciundum vt ſecen-
tur tenuiores, quo minus enim valuerint, eo facilius clauis fixi continebun
tur, Deinde in ſingulis tignis extremis partib{us} axis bini claui figant̃, vti nul
la ex parte poſſint ſe torquẽdo anguli excitare, Nã de cerro, aut fago ſeu
farno, nullus ad vetuſtatem poteſt permanere, coaxatiõibus factis, ſi erit ſi
lex, ſi non palea ſubſternatur, vti materies ab calcis vitiis defendatur, Tunc
inſuꝑ ſtatuminetur ne minore ſaxo ꝗ̃ qui poſſit manũ implere, Statumina
tionibus ĩductis ruderet̃, Rudus ſi nouum erit ad tres partes vna calcis mi-
ſceatur, ſi rediuiuũ fuerit quin ad duũ mixtiones habeãt reſponſum, De-
inde rudus inducat̃, & vectibus ligneis decuriis inductis crebriter pinſatio-
ne ſolidetur, & id non minus pinſum abſolutũ craſſitudine ſit dodrantis, In
ſuper ex teſta nucleus inducatur, mixtionem habens ad tres partes vnã cal
cis, vti ne minore ſit craſſitudine pauimentũ digito℞ ſenũ, Supra nucleum,
ad regulã & libellam exacta pauimenta ſtruãtur, ſiue ſectilibus, ſeu teſſeris,
Cum ea extructa fuerint & faſtigia extructiones habuerint, ita fricẽtur, vti
ſi ſectilia ſint, nulli gradus in ſcutulis,@aut trigonis, aut quadratis, ſeu fauis
extent, Sed coagmento℞ compoſitio planã habeat inter ſe directionem, Si
teſſeris ſtructũ erit, vt eæ omnes angulos habeant æquales nullibi a frica-
tura extantes, Cum enim anguli nõ fuerint oẽs æqualiter plani, nõ erit exa-
cta vt oportet fricatura, Item teſtacea ſpicata tiburtina ſunt diligenter exi-
genda, vt nõ habeant lacunas nec extãtes tumulos, ſed ſint extenta & ad re
gulam perfricata, Super fricaturã (leuigationibus & polituris cum fuerint
perfecta) incernatur marmor, & ſupra loricæ ex calce & arena inducantur,
Sub dio vero maxime idonea faciunda ſunt pauimenta, ꝙ contignationes
humore creſcentes, aut ſiccitate decreſcentes, ſeu pandationibus ſidentes,
mouendo ſe faciunt vitia pauimentis, Præterea gelicidia & pruinæ non pa-
tiuntur ea integra permanere, Ita ſi neceſſitas coegerit, vt minime vitioſa
fiant, ſic erit faciundũ, Cum coaxatum fuerit, ſuper altera coaxatio trãſuer-
ſa ſternatur, clauiſ fixa duplicẽ præbeat contignationi loricationẽ,
150LIBER ruderi nouo tertia pars teſtæ tunſæ admiſceatur, calciſ duæ partes ad ꝗn-
que mortarii mixtionibus præſtent reſponſum, Statuminatõe facta, rudus
inducatur, id pinſum abſolutũ ne minus pede ſit craſſum, Tunc autẽ nu-
cleo inducto (vti ſupra ſcriptũ eſt) pauimentum e teſſera grãdi circiter binũ
digitum ceſa ſtruatur, faſtigiũ habens in pedes denos, digitos binos, ꝙ ſi be
ne temperabitur: et recte fricatũ fuerit ab omnibus vitiis erit tutũ, Vti autẽĩ
ter coagmenta materies ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotãnis ante hie
mẽ ſaturetur, ita nõ patietur in ſe recipere gelicidii pruinã. Sin autẽ curioſi-
us videbitur fieri oportere, tegulæ bipedales inter ſe coagmẽtatæ ſupra ru-
dus ſubſtrata materia collocentur, habẽtes ſingulis coagmento℞ frontibus
exciſos canaliculos digitales, quibus iunctis impleantur calce ex oleo ſub-
acta, confricentur inter ſe coagmenta compreſſa, Ita calx quæ erit herens
in canalibus dureſcendo, nõ patietur aquã, ne aliã rem per coagmẽta trã-
ſire, Cum ergo fuerit hoc ita perſtratum ſupra nucleus inducat{ur}, et virgis ce
dendo ſubigatur, Supra aũt ſiue ex teſſera grandi, ſiue ex ſpica teſtacea ſtru
antur, faſtigiis, quibus eſt ſupra ſcriptum, & cum ſic erunt facta non cito vi
tiabuntur.
De maceratione calcis ad albaria opera & tectoria ꝑficiẽda, # Cap. II.
Cum a pauimentorum cura diſceſſum fuerit, tunc de albarriis operibus ẽ ex
plicandũ, Id autẽ erit recte, ſi glebæ calcis optimæ ante multo tẽpore ꝗ̃ opus
fuerit macerabuntur, vti ſiqua gleba parũ fuerit in fornace cocta, in mace-
ratione diuturna liquore deferuere coacta, vno tenore concoquat{ur}, Nan
cum non penitus macerata, ſed recens ſumitur, cum fuerit inducta habens
latentes crudos calculos, puſtulas emittit, qui calculi in opere, uno tenore
cum permacerantur diſſoluunt & diſſipant tectorii politiones. Cũ aũt habi
ta erit ratio macerationis, & id curioſius opere præparatum erit, ſumatur
aſcia, & quẽadmodum materia dolatur, ſic calx in lacu macerata aſciet{ur}, Si
ad aſciã offenderint calculi, nõ erit temperata, cũ ſiccũ & purum ferrum
educetur indicabit eã euanidam & ſiticuloſam, cum uero pinguis fuerit &
recte macerata circa id ferramentum, uti glutinum herens, omni ratione ꝓ-
babit ſe eẽ temperatam. Tũc aũt machinis comparatis, camerarum diſpoſi-
tiones in conclauibus expediantur, niſi lacunaribus ea fuerint ornata.
De camera℞ diſpoſitiõe, trulliſſatione, & tectorio opere. # Cap. III.
Cum ergo camerarum poſtulabitur ratio ſic erunt faciundæ, Aſſeres di-
recti diſponantur inter ſe ne plus ſpatium habentes pedes binos, & hi ma-
xime cupreſſini, quod abiegni ab carie & ab vetuſtate celeriter vitiantur,
hi aſſeres cum ad formam circinationis fuerint diſtributi catenis diſpoſi-
tis, ad contignationes (ſiue tecta erũt) crebriter clauis ferreis fixi, religentur,
eæ catenæ ex ea materia comparentur, cui nec caries, nec vetuſtas, nec hu-
mor poſſit nocere, ideſt, buxo, iunipero, olea, robore, cupreſſo, cæteriſ ſi-
milibus, præter quercum, ꝙ ea ſe torquendo rimas faciat quibus ineſt
15171SEPTIMVS. ribus, Aſſeribus diſpoſitis, tũ tomices ex ſparto hiſpanico, harundines græ
cæ tunſæ ad eos (vti forma poſtulat) religentur. Item ſupra cameram mate-
ries ex calce & harena mixta ſubinde inducatur, utſique ſtillæ ex contigna
tionibus aut tectis ceciderint ſuſtineantur, Sin aũt harundinis græcæ copia
nõ erit, de paludibus tenues colligantur, & mataxæ, tomicæ ad iuſtã longi
tudinem vna craſſitudine alligationibus tẽperent{ur}, dũne plus inter duos
nodos alligatiõib{us} binos pedes diſtẽt, & hæ ad aſſeres (vti ſupraſcriptũ ẽ) to
mice religent{ur}, cultelli lignei in eas cõfigãtur, Cætera omnia (vti ſupraſcri-
ptũ eſt) expediant{ur}, Cameris diſpoſitis & intextis, imũ cœlum earum trulliſ
ſetur, deinde arena dirigatur, poſtea aut creta, aut marmore poliat{ur} Cũ ca-
meræ politæ fuerint, Sub eas coronæ ſunt ſubiciẽdæ, eæ ꝗ̃ maxime tenues
& ſubtiles oportere fieri uident{ur}. Cum enim grãdes ſunt, pondere deducũ-
tur, nec poſſunt ſe ſuſtinere, in hiſ minime gypſum debet admiſceri, ſed
excreto marmore uno tenore perduci, uti ne præcipiendo nõ patiatur vno
tenore opus inareſcere, Etiam cauendæ ſũt in cameris priſco℞ diſpoſitio
nes, ꝙ earum planitiæ corona℞ graui pondere impendentes, ſunt periculo
ſæ Coronarũ aũt aliæ ſunt puræ, aliæ celatæ, Conclauibus, aut ubi ignis aut
plura lumina ſunt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facilius extergeantur,
In æſtiuis & exedris, vbi minime fumus eſt, nec fuligo poteſt nocere, ibi
celatæ ſunt faciendæ, Semper enim album opus propter ſuperbiam cando
ris non modo ex propriis ſed etiam ex alienis ædificiis cõcipit fumum, Co-
ronis explicatis parietes ꝗ̃aſperrime trulliſſentur, poſtea autẽ ſupra trulliſ-
ſatione ſubareſcente deformentur directiones arenati, uti longitudines ad
regulam & lineã, altitudines ad perpendiculũ, anguli ad normã reſpondẽ-
tes exigantur, Nan ſic emendata tectorio℞ in picturis erit ſpeties. Subare
ſcente ite℞, ac tertio inducatur, Ita quo fundatior erit ex arenato directura,
eo firmior erit ad vetuſtatem ſoliditas tectorii. Cum ab arena præter trulliſ-
ſationẽ non minus tribus coriis fuerit deformatũ, tunc e marmoreo grano
directiões ſunt ſubigẽdæ, dũ ita materies tẽperet{ur} vti cũ ſubigit{ur} non hæreat
ad rutrum, ſed purũ ferrũ e mortario liberet{ur}. Grano inducto & inareſcẽte,
alte℞ coriũ mediocris dirigat{ur}, Id cũ ſubactũ fuerit, & bene fricatum, ſubti-
lius inducat{ur}, Ita cũ tribus coriis arenæ, & itẽ marmoris ſolidati parietes fue
rint, ne rimas, ne aliud uitiũ in ſe recipere poterunt, Sed & baculorum
ſubactionibus fundatæ ſoliditates, marmoriſ candore firmo leuigatæ, co-
loribus cũ politionibus ĩductis nitidos exprimẽt ſplẽdores, Colores autem
vdo tectorio cum diligenter ſunt inducti, ideo non remittũt, ſed ſunt per-
petuo ꝑmanẽtes, ꝙ calx in fornacibus excocto liquore, & facta raritatibus
euanida ieiunitate coacta corripit in ſe, quæ res forte eam contigerunt, mi-
xtionibuſ ex aliis poteſtatibus collatis ſeminibus ſeu principiis, vna ſoli-
deſcendo in quibuſcũ membris eſt formata, cum fit arida, redigit{ur}, vti ſui
generis proprias videat{ur} habere qualitates, Ita tectoria quæ recte ſũt
152LIBER ne vetuſtatibus fiunt horrida, ne cum extergentur, remittunt colores,
niſi ſi parum diligenter, & in arido fuerint inducti. Cũ ergo ita in parietib{us}
tectoria facta fuerint (uti ſupra ſcriptũ eſt) & firmitatẽ, & ſplẽdorẽ, & ad ue
tuſtatem permanẽtem uirtutẽ poterunt habere. Cum uero vnũ coriũ are-
næ, & vnũ minuti marmoris erit inductũ, tenuitas eius minus valendo faci-
liter rumpitur, nec ſplẽdorẽ politionibus propter imbecilitatẽ craſſitudi-
nis proprium obtinebit, Quẽadmodũ enim ſpeculũ argenteũ tenui lamel-
la ductum incertos, & ſine viribus habet remiſſiores ſplendores, quod aũt
eſolida temperatura fuerit factum, recipiẽs in ſe firmis uiribus politionem,
fulgentes in aſpectu, certaſ conſiderantibus imagines reddit. Sic tectoria,
quæ ex tenui ſunt ducta materia, non modo fiũt rimoſa, ſed etiam celeriter
euaneſcũt. Quæ aũt fundata arenationis, & marmoris ſoliditate, ſunt craſſi-
tudine ſpiſſa, cum ſunt politionibus crebris ſubacta, nõ modo fiũt nitẽtia,
ſed etiã imagines expreſſas aſpiciẽtibus ex eo opere remittũt. Græco℞ vero
tectores nõ ſolum his rationibus utẽdo faciũt opera firma, ſed etiã morta-
rio collocato, calce & arena ibi cõfuſa, decuria hominũ inducta ligneis ve-
ctibus pinſant materiã, & ita ad certamẽ ſubacta tũc vtũtur, Ita ueteribus
parietib{us} nõnulli cruſtas excidentes pro abacis vtuntur, Ipſa tectoria aba
corum, & ſpeculorum diuiſiõibus, circa ſe prominẽtes habent expreſſiões,
Sin autẽ in cratitiis tectoria erũt faciẽda, quibus neceſſe eſt etiã ĩ arrectariis,
& tranſuerſariis rimas fieri (Ideo ꝙ luto cũ liniuntur neceſſario recipiũt hu
morẽ, Cũ aũt areſcũt extenuati in tectoriis faciunt rimas) id vt non fiat, hæc
erit ratio. Cũ paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in eo opere cãnæ cla-
uis muſcariis perpetuæ figant{ur}: deinde ite℞ luto inducto ſi priores tranſuer
ſariis harundinibus fixæ ſunt, ſecũdæ erectis figantur, & ita (vti ſupra ſcri-
ptum eſt) arenatũ, & marmor, & omne tectorium inducatur, Ita cãnarum
duplex in parietibus ordinibus tranſuerſis, fixa perpetuitas, nec ſegmina,
nec rimam ullam fieri patietur.
De politionibus in humidis locis. # Caput. IIII.
Quibus rationibus ſiccis locis tectoria oporteat fieri dixi, nunc quẽadmo-
dum humidis locis politiones expediantur, vt permanere poſſint ſine vi-
tiis, exponam. Et primum conclauibus, quæ planopede fuerint, ab imo pa
uimento alte circiter pedibus tribus pro arenato teſta trulliſſetur, et diriga-
tur, vti eæ partes tectoriorum ab humore ne vitiẽtur, Sin autem aliquis pa-
ries perpetuos habuerit humores, paulũ ab eo recedatur, & ſtruatur alter
tenuis diſtans ab eo, quantum res patietur, & inter duos parietes canalis du
catur inferior ꝗ̃ libramentũ conclauis fuerit, habẽs nares ad locũ patẽtem,
Item cum in altitudinem perſtructus fuerit, relinquant{ur} ſpiramẽta, Si enim
non per nares humor, & in imo, & in ſummo habuerit exitus, non minus
in noua ſtructura ſe diſſipabit. His perfectis paries teſta trulliſſetur, & diri-
gatur, & tunc tectorio poliatur.
15372SEPTIMVS.96[Figure 96]a. canalisa
Si autem locus non patietur ſtructuram fieri, canales fiant & nares exeant
ad locum patẽtem, Deinde tegulæ bipedales ex una parte ſupra marginem
canalis imponantur, ex altera parte beſſalibus laterculis pilæ ſubſtruantur,
In quibus dua℞ tegula℞ anguli ſedere poſſint, & ita a pariete eæ diſtent, vt
ne plus pateant palmum, deinde inſuper erectæ hamatæ tegulæ ab imo ad
ſummũ parietẽ figantur, qua℞ interiores partes curioſius picentur, ut ab ſe
reſpuant liquorẽ, Item in imo & in ſummo ſupra camerã habeãt ſpiramẽta.
97[Figure 97]a. cum reliꝗs
laterũ ſimili-
bus nares ca
naliũ ſuntsa Tum autẽ calce ex aqua liquida dealbentur, vti trulliſſationẽ teſtaceã nõ
reſpuãt, Nã propter ieiunitatem, quæ eſt a fornacibus excocta, truliſſatio
nem non poſſunt recipere, nec ſuſtinere, niſi calx ſubiecta vtraſ res ĩter ſe
conglutinet, & cogat coire, Trulliſſatione inducta pro arenato teſta diriga-
tur, & cætera oĩa (vti ſupraſcripta ſunt in tectorio℞ rõnibus) ꝑficiantur, Ipſi
autem politionis eorum ornatus proprias debent habere decoris rationes,
vti & ex locis aptas, & ex generũ diſcriminibus non alienas habeant digni-
tates, Tricliniis hybernis nõ eſt vtilis hæc compoſitio, nec megalographia,
nec camera℞ coronario opere ſubtilis ornatus, ꝙ ea & ab ignis fumo, & ab
luminũ crebris fuliginibus corrumpuntur, In his vero ſupra podia,
154LIBER exatramẽto ſunt ſubigendi & poliendi cuneis ſilaceis, ſeu miniaceis inter-
poſitis, Cum explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiã pauimentorum
non erit diſplicens (ſiquis animaduertere uoluerit) græcorum hybernacu-
lorum vſus, qui minime ſumptuoſus eſt, ſed vtilis apparatus, Foditur enĩ
intra libramentũ triclinii altitudo circiter pedũ binum: & ſolo fiſtucato in-
ducitur aut rudus, aut teſtaceum pauimentũ ita faſtigatũ, ut in canali ha-
beat nares, Deinde congeſtis, & ſpiſſe calcatis carbonib{us} inducitur ex ſabu-
lone, & calce, & fauilla mixta materies, craſſitudine ſemipedali ad regulã
& libellã, & ſummo libramento cote deſpumato redditur ſpecies nigri pa-
uimenti, Ita cõuiuiis eo℞ & quod poculis & ſputiſmatis effunditur, ſimul
at cadit, ſicceſſit, qui uerſantur ibi miniſtrantes, & ſi nudis pedibus fue-
rint nõ recipiunt frigus ab eiuſmodi genere pauimenti.
De ratione pingendi in ædificiis. # Caput. V.
Cæteris conclauib{us}, ideſt uernis, autumnalibus, æſtiuis, etiã atriis, & periſty-
liis, conſtitutæ ſunt ab antiquis ex certis rebus certæ rationes picturarum,
Nan pictura imago ſit eius quod eſt, ſeu poteſt eſſe, uti hominis, ædificii,
nauis, reliquarum rerum, e quarum formis certiſ corporũ finibus figu-
rata ſimilitudine ſumuntur exempla, Ex eo antiqui, qui initia expolitioni-
bus inſtituerunt, imitati ſunt primũ cruſtarũ marmorea℞ uarietates, & col
locationes, deinde coronarũ, & ſilaceo℞, miniaceorũ cuneorũ inter ſe ua
rias diſtributiones, Poſtea ingreſſi ſunt, vt etiã ædificio℞ figuras, columna-
rũ & faſtigiorum e minẽtes proiecturas imitarent{ur}, Patentibus autẽ locis,
uti exedris, propter amplitudinẽ parietũ, ſcenarum frontes tragico more,
aut comico, ſeu ſatyrico deſignarent, Ambulationibus uero propter ſpatia
longitudinis, uarietatibus topio℞ ornarent ab certis loco℞ proprietatibus
imagines exprimentes, Pinguntur enĩ portus ꝓmontoria, littora, flumina,
fontes eurypi, fana, luci, montes, pecora, paſtores, nõnullis locis itẽ ſigno℞
megalographiã habentẽ deorũ ſimulacra, ſeu fabularũ diſpoſitas explica-
tiones, nõ minus troianas pugnas, ſeu ulixis errationes, ꝑ topia cætera, q̃
ſunt eo℞ ſimilibus rationibus, ab re℞ natura procreata, Sed hæc quæ a uete
ribus ex veris rebus exempla ſumebãtur, nũc iniquis moribus improban-
tur, Nã pingũtur tectoriis mõſtra potius, ꝗ̃ ex rebus finitis imagines certæ,
Pro colũnis enĩ ſtatuuntur calami, pro faſtigiis arpaginetuli ſtriati cũ criſ-
pis foliis, & uolutis, Item cãdelabra ædicularũ ſuſtinẽtia figuras, ſupra faſti
gia earũ ſurgentes ex radicibus cũ volutis coliculi teneri plures, habentes ĩ
ſe ſine rõne ſidentia ſigilla, non minus etiã ex coliculis flores dimidiata ha-
bentes ex ſe exeuntia ſigilla, alia hũanis, alia beſtiarũ capitibus ſimilia, Hæc
aũt nec ſunt, nec fieri poſſunt, nec fuerunt, Ergo ita noui mores coegerunt.
uti inertia mali iudices cõniueãt artium uirtutes, Quẽadmodum enim po
teſt calamus vere ſuſtinere tectũ, aut cãdelabrũ ædiculas & ornamenta faſti
gii, ſeu coliculus tam tenuis & mollis, ſuſtinere ſedens ſigillũ, aut de
15573SEPTIMVS. cibus, & coliculis ex ꝑte flores dimidiata ſigilla ꝓcreari? At hæc falſa vidẽ
tes hoĩes nõ rep̃hẽdũt, ſed delectant{ur}, ne aĩaduertũt ſiꝑd eo℞ fieri põt nec
ne, Iuditiis aũt ifirmis obſcuratæ mẽtes nõ valẽt ꝓbare, qđ põt eẽ cũ auctori
tate, & rõne decoris, Ne enĩ picturæ ꝓbari debẽt, q̃ nõ ſũt ſimiles ueritati,
nec ſi factæ ſũt elegãtes ab arte, ideo de his ſtatĩ debẽt repẽte iudicari, niſiar-
gumẽtatiõis certas habuerĩt rõnes ſine offẽſionib{us} explicatas, Etenĩ etiã tral
libus cũ apaturius alabãdeus elegãti manu fin xiſſet ſcenã ĩ minuſculo thea
tro, qđέχχλΗσιαζ\’Ηριοπ a pud eos vocitat{ur}, ĩ ea feciſſet ꝓ colũnis ſigna, cẽtau
roſ ſuſtinẽtes epiſtylia, tholo℞ rotũda tecta, faſtigio℞ ꝓminẽtes verſuras,
coronaſ capitibus leoninis ornatas, q̃ oĩa ſtillicidio℞ e tectis hñt rationẽ,
Præterea ſupra eã nihilominus epiſceniũ ĩ q̃, tholi, ꝓnai, ſemifaſtigia, oĩſ
tecti varius picturis fuerat ornat{us}, Ita cũ aſpectus eius ſcenæ ꝓpter aſperi-
tatẽ eblãdiret{ur} oĩum viſus, & iã id opus ꝓbare fuiſſẽt parati, tũ Licinius ma-
thematicus ꝓdiit, & ait Alabãdeos ſatis acutos ad oẽs res ciuiles haberi, ſed
ꝓpter nõ magnũ vitiũ ĩdecẽtiæ ĩſipiẽtes eos eẽ iudicatos, ꝙ in gymnaſio eo
rum q̃ ſũt ſtatuæ, oẽs ſunt cauſas agẽtes, in foro aũt diſcos tenẽtes, aut currẽ
tes, ſeu pila ludẽtes, Ita indecens ĩter loco℞ prietates ſtat{us} ſigno℞, publice
ciuitati vitiũ exiſtimationis adiecit, videamus itẽ nũc ne apaturii ſcena effi-
ciat & nos alabãdeos, aut abderitas, Quis enĩ ueſtrũ domos ſupra tegula℞
tecta põt habere, aut colũnas, ſeu faſtigio℞ explicationes? Hæc enĩ ſupra cõ
tignationes ponũtur nõ ſupra tegula℞ tecta, Si ergo q̃ non poſſũt in verita-
te rõnem habere facti, in picturis ꝓbauerimus, accedemus & nos his ciuita
tibus, q̃ ꝓpter hæc vitia ĩſipiẽtes ſunt iudicatæ, Ita apaturius cõtra reſpõ-
dere nõ eſt auſus, ſed ſuſtulit ſcenã, & ad rõnẽ veritatis cõmutatam, poſtea
correctã approbauit, Vtinã dii ĩmortales feciſſẽt, ut Licinius reuiuiſceret, &
corrigeret hãc amẽtiã, tectoriorũ errãtia ĩſtituta, ſed q̃re vincat veritatem
rõ falſa, nõ erit alienũ exponere, Quod enĩ antiqui ĩſumẽtes laborẽ, & indu
ſtriam ꝓbare cõtẽdebãt artib{us}, id nũc coloribus, & eo℞ elegãti ſpecie conſe
quũtur, & quã ſubtilitas artificis adiiciebat operib{us} auctoritatẽ, nũc domi-
nicus ſumptus efficit ne deſideret{ur}, Quis enĩ antiquo℞ nõ vti medicamento
minio ꝑce videt{ur} vſus eẽ? At nũc paſſim plærũ toti parietes inducunt{ur}, Ac-
cedit huc chryſocolla, oſtrũ, armeniũ, hæc vero cũ ĩducunt{ur}, & ſi nõ ab arte
ſunt poſita, fulgẽtes tñ oculo℞ reddũt viſus, & ideo ꝙ p̃tioſa ſunt, legib{us} ex
cipiũtur, vt ab domino, nõ a redẽptore rep̃ſentẽtur, Que cõmonefacere po
tui, vt ab errore diſcedatur, in opere tectorio ſatis expoſui, Nunc de appara
tionibus, vt ſuccurrere potuerint, dicam, & primum, quoniam de calce ini
tio eſt dictum, nunc de marmore dicendum reſtat.
De marmore quomodo paretur ad tectoria. # Caput. VI.
Marmor nõ eodẽ gñe oĩbus regionib{us} ꝓcreatur, ſed ꝓbuſdã locis glebæ (vt
ſalis) micas ꝑlucidas hñtes, naſcunt{ur}, quæ cõtuſæ & molitæ p̃ſtãt tectoriis &
coronariis operib{us} vtilitatẽ, Quib{us} aũt locis hæ copiæ nõ ſũt cemẽta
156LIBER rea, ſiuæ aſſulæ dñr, q̃ marmorarii ex operib{us} deiiciũt, pilis ferreis cõtũdun-
tur, cribriſ excernũtur, Eæ aũt excretæ trib{us} gñibus ſeponuntur, & q̃ pars
grãdior fuerit quẽadmodũ ſupraſcriptũ ẽ, arenato primũ cũ calce inducit{ur},
deĩde ſequẽs ac tertia, q̃ ſubtilior fuerit, Quib{us} ĩductis & diligẽti tectorio℞
fricatiõe leuigatis, de colorib{us} ratio hẽat{ur}, vti in his ꝑlucẽtes exprimãt ſplẽ-
dores, quorum hæc erit differentia & apparatio.
De coloribus & primum de ochra. # Caput. VII.
Colores alii ſũt ꝗ ꝑ ſe certis locis ꝓcreant{ur}, & inde fodiunt{ur}, nõnulli ex aliis re
bus tractatiõibus aut mixtionibus ſeu tẽperaturis cõpoſiti ꝑficiũt{ur}, vti p̃ſtẽt
eãdẽ ĩ oꝑib{us} vtilitatẽ. Primũ aũt exponem{us} q̃ ꝑ ſe naſcẽtia fodiunt{ur}, vti quod
græceῶΧςα dicit{ur}, Hæc vero multis locis (vt etiã in italia) inuenit{ur}, ſed q̃ fue-
rat optima, attica, ideo nũc nõ hẽtur, qd' athenis argẽti fodine cũ habuerũt
familias, tũc ſpecus ſub terra fodiebant{ur} ad argẽtũ ĩueniendũ, Cum ibivena
forte ĩueniret{ur} nihilominus vti argentũ ꝑſeq̃bant{ur}, Ita antiꝗ egregia copia
ſilis ad politionẽ operũ ſunt vſi, Itẽ rubricæ copioſe multis locis eximunt{ur},
ſed optime paucis, vti põto ſinope, & ægypto, ĩ hiſpania balearib{us}, non mi
nus etiã lemno, cuius inſulæ vectigalia atheniẽſibus, ſenatus populuſ ro-
manus cõceſſit fruẽda, Paretoniũ vero exipſis locis vnde fodit{ur} habet nomẽ
Eadẽ rõne melinũ qd' eius vis metalli inſulæ cycladi melo dicit{ur} eſſe, Creta vi
ridis itẽ pluribus locis naſcit{ur}, ſed optĩa Zmyrnæ, Hanc aũt græci θεολότιοπ
vocant qd' teodotus noĩe fuerat, cuius in fundo id gen{us} cretæ primũ eſt ĩuẽ
tum, Auripigmẽtũ qd' αῤσέπιχον græce dicit{ur} fodit{ur} põto, Sandaraca itẽ plu
ribus locis, ſed optima põto, ꝓxime flumen hypanim hẽt metallũ, Aliis lo-
cis vt ĩter magneſiæ & epheſi fines ſũt loca vñ effodit{ur} parata quã nec mole-
re, nec cernere opus eſt, ſed ſic ẽ ſubtilis, quẽadmodũ ſiqua ẽ manu contuſa
& ſubcreta.
De minii rõnibus. # Caput. VIII.
Ingrediar nũc minii rõnes explicare, Id aũt agris epheſio℞ cliuianis primum
memorat{ur} eẽ ĩuẽtũ, cuius & res & rõ ſatis magnas hẽt admiratiões, Fodit{ur}. n.
gleba, q̃ antrax dicit{ur} anteꝗ̃ tractatiõib{us} ad miniũ puẽiat, vena vti ferreo ma
gis ſubrufo colore, hñs circa ſe rubrũ puluerẽ, Cũ id fodit{ur}, ex plagis feramẽ
to℞ crebras emittit lachrymas argẽti viui, q̃ a foſſorib{us} ſtatĩ colligũtur, Hæ
glebæ cũ collectæ ſũt ĩ officinã ꝓpter humoris plenitatẽ cõiiciũtur ĩ forna-
cẽ, vt ĩterareſcãt, & is ꝗ ex his ab ignis vapore fum{us} ſuſcitat{ur}, cũ reſedit ĩ ſolũ
furni ĩuenit{ur} eẽ argẽtũ viuũ, Exẽptis glebis guttæ eæ q̃ reſidebũt, ꝑꝑ breuita-
tes ñ pñt colligi, ſed ĩ uas aq̃ cõuerrũt{ur} & ibi ĩter ſe cõgruũt, & vna cõfũdũt{ur},
Id ãt, cũ ſint q̈tuor ſextario℞ mẽſuræ, cũ expẽdũt{ur} ĩueniũt{ur} eẽ põdo cẽtũ, Cũ
ĩ aliquo uaſe ẽ cõfufũ, ſi ſupra id lapidis cẽtẽarii põdus ĩponat{ur} natat ĩ ſũmo
ne eũ liquorẽ põt onere ſuo p̃mere nec elidere, nec diſſipare, cẽtẽario ſub-
lato ſi ibi auri ſcrupulũ ĩpõat{ur} ñ natabit, ſed ad imũ ꝑſe deprimet{ur}, Ita ñ ãpli-
tudĩe põderis, ſe gñe ſingula℞ re℞ grauitatẽ eẽ ñ ẽ negãdũ, Id ãt multis reb{us}
ẽad vſũ expeditũ, Ne. n. argẽtũ, ne æs ſine eo põt recte inaurari, Cũ
15774SEPTIMVS. veſte intextum eſt au℞, ea veſtis cõtrita ꝓpter vetuſtatẽ vſũ nõ hẽat hone-
ſtũ, pãni in fictilib{us} vaſis ĩpoſiti ſupra ignẽ cõburunt{ur}, Is cinis cõiicit{ur} ĩ aquã,
& addit{ur} ei argentũ viuũ, Id aũt oẽs micas auri corripit in ſe, & cogit ſecum
coire, aq̈ defuſa cũ id in pãnũ infundit{ur}, & ibi manibus præmitur, argentũ ꝑ
pãni raritates ꝓpter liquorẽ extra labitur, au℞ cõpræſſiõe coactũ intra purũ
inuenitur.
De minii temperatura. # Caput. IX.
Reuertar nũc ad minii tẽperaturã, Ipſæ enĩ glebæ cũ ſũt aridæ pilis ferreis cõ-
tũdunt{ur} & molunt{ur}, & lotiõibus & cocturis crebris, efficiunt{ur} vt adueniãt co
lores, Cum ergo hæc emiſſa erũt, tũc miniũ ꝓpter argenti viui relictionem,
quas ĩ ſe naturales habuerat virtutes efficit{ur} tenera natura & viribus ĩbecil-
le, Ita cũ eſt ĩ expolitiõib{us} cõclauiũ tectoriis ĩductũ, ꝑmanet ſine vitiis ſuo
colore, Aꝑtis vero, ideſt periſtyliis, aut exedris, aut cæteris eiuſmodi locis,
quo ſol & luna poſſit ſplẽdores & radios ĩmittere, cũ ab iis locus tãgit{ur}, vi-
tiat{ur}, & amiſſa virtute coloris, denigrat{ur}, Ita cũ & alii multi, tũ etiã faberius
ſcriba cũ ĩ auẽtino voluiſſet hẽre domũ elegãter expolitam, periſtylis parie
tes oẽs ĩduxit minio, qui poſt dies trigĩta facti ſũt ĩuenuſto vario colore,
Ita prĩo locauit ĩducẽdos alios colores, At ſiꝗs ſubtilior fuerit & voluerit
expolitionẽ miniaceã ſuũ colorẽ retinere, cũ paries expolit{us} & aridus fuerit
tũc cerã punicã igni liq̃factã paulo oleo tẽperatã ſeta ĩducat, Deinde poſtea
carbõib{us} ĩ ferreo vaſe cõpoſitis eã cerã apprime cũ pariete calefaciũdo ſuda
re cogat, fiat vt perequet{ur}, Deĩde cũ cãdela linteiſ puris ſubigat, uti ſigna
marmorea nuda curant{ur}, Hæc aũt κα\~νωσις græce dicit{ur}, Ita obſtãs ceræ punicæ
lorica nõ patit{ur} nec lunæ ſplẽdorẽ, nec ſolis radios lãbẽdo eripere ex his poli
tiõib{us} colorẽ, Quæ aũt ĩ epheſio℞ metallis fuerũt officinæ, nũc traiecte ſunt
iõ Romã, qd' id gen{us} venæ poſtea ẽĩuẽtũ hiſpaniæ regiõib{us}, ex q̈rũ metal-
lis glebæ portant{ur}, & ꝑ publicanos romæ curant{ur}, Eæ autẽ officinæ ſunt inter
ædẽ floræ & quirini, Vitiat{ur} miniũ admixta calce, Ita ſiꝗs velit exꝑiri id ſine
vitio eẽ, ſic erit faciũdũ, Ferrea lamna ſumat{ur}, ĩ ea miniũ ĩpõat{ur}, ad ignẽ collo
cet{ur} donec lamna cãdeſcat, cũ e cãdore color ĩmutat{us} fuerit erit ater, tollat{ur}
lamna ab igne, & ſi refrigeratũ reſtituat{ur} ĩ priſtinũ colorẽ, ſine uitio ſe eẽ ꝓba
bit, Sin aũt ꝑmãſerit nigro colore ſignificabit ſe eẽ uitiatũ, Quæ ſuccurrere
potuerũt mihi de minio, dixi. Chry ſocolla apportat{ur} a macedonia, fodit{ur} ãt
ex his locis ꝗ ſũt ꝓximi ærariis metallis, Miniũ & ĩdicũnoĩb{us} ipſis ĩdicat{ur}, ꝗ-
bus in locis ꝓcreat{ur}.
De colorib{us} ꝗ arte fiũt. # Caput. X.
Ingrediar nũc ad ea q̃ ex aliis gñib{us} tractationũ tẽperaturis cõmutata recipi-
unt colo℞ ꝓprietates, Et primũ exponã de atramẽto, cui{us} uſus ĩ oꝑibus ma
gnas hẽt neceſſitates, ut ſint notæ quẽadmodũ p̃parent{ur} certis rõnib{us} artificio
rũ ad id tẽperaturæ, Nã ædificat{ur} loc{us}, uti laconicũ, & expolit{ur} marmore ſub
tiliter, & leuigat{ur}, Ante id fit fornacula hñs ĩ laconicũ nares, & ei{us} p̃furnium
magna diligẽtia cõprimit{ur}, ne flãma extra diſſipet{ur}, In fornace reſina collo-
cat{ur}, Hãc aũt ignis poteſtas urẽdo cogit emittere ꝑ nares ĩtra laconicũ
158LIBER nem, Quæ circa parietẽ & cameræ curuaturam adhæreſcit, ĩde collecta par-
tim componitur ex gũmi ſubacto ad uſum atramenti librarii, reliqua tecto
res glutinum admiſcentes in parietibus utuntur.
98[Figure 98]a. locus ad
formã laco
nici
b. fornaculaa b
Siaũt hæ copiæ nõ fuerĩt ꝑatæ, ita neceſſi
tatib{us} erit adminiſtrãdũ, ne expectatione
moræ res retĩeant{ur}, Sarmẽta aut tædæ ſchi
diæ, cõburant{ur}, cũ erũt carbones extĩguã-
tur, Deĩde ĩ mortario cũ glutino terãtur,
ita erit atramẽtũ tectorib{us} nõ ĩuenuſtum,
Nõ min{us} ſi fex uini arefacta & cocta ĩfor-
nace fuerit, & ea cõtrita cũ glutino ĩ ope-
re ĩducet{ur}, ꝑquã atramẽti ſuauẽ efficiet co
lorẽ, & quo magis ex meliore uino para-
bit{ur}, non modo atramẽti, ſed etiam indici
colorem dabit imitari.
De cerulei tẽperatiõibus. # Ca. XI.
Cerulei tẽperatiões alexãdriæ primũ ſũt ĩuẽtæ, poſtea itẽ veſtori{us} puteolis in-
ſtituit faciũdũ. Ratio aũt ei{us}, e ꝗb{us} ẽ ĩuẽta, ſatis hẽt admiratiõis. Arena. n. cũ
nitri flore cõterit{ur} adeo ſubtiliter, ut efficiat{ur} quemadmodũ farina, & æri cy
prio limis craſſis (utſcobis) facto ĩmixta cõſꝑgit{ur}, vt cõglomeret{ur}, Deĩde pi-
læ manib{us} uerſando efficiũt{ur}, & ita colligãt{ur} vt ĩareſcãt. Eæ aridæ cõponũt{ur} in
vrceo fictili, vrce{us} ĩ fornace ponit{ur}, ita æs, & ea arena ab ignis uehemẽtia con-
ferueſcẽdo cũ coaruerĩt, ĩter ſe dãdo, & accipiẽdo ſudores a ꝓprietatib{us} di-
ſcedũt, ſuiſ reb{us} ꝑ ignis uehemẽtiã cõfecti ceruleo redigũtur colore, Vſta
uero, q̃ ſatis hẽt vtilitatis ĩ oꝑib{us} tectoriis, ſic tẽperat{ur}. Gleba ſilis boni coꝗt{ur},
ut ſit ĩ igne cãdẽs, ea aũt aceto extinguitur, & efficit{ur} purpureo colore.
Quomodo fiat ceruſſa & ærugo & ſandaraca. # Caput. XII.
De ceruſſa, ærugine, quã noſtri erucã uocãt, nõ eſt alienũ quẽadmodũ cõ-
paret{ur} dicere, Rhodii enĩ ĩ doliis ſarmẽta cõponẽtes acetũ ſuffundũt, & ſu-
pra ſarmẽta plũbeas maſſas collocãt, deinde dolia oꝑculis obturãt ne ſpira-
mẽtũ obturata emittãt, poſt certũ tp̃s aperiẽtes ĩueniũt e maſſis plũbeis ce-
ruſſã, Eadẽ rõne lamellas æreas collocãtes efficiũt æruginẽ q̃ eruca appella-
tur, Ceruſſa uero cũ in fornace coꝗtur, mutato colore ad ignis ĩcẽdium effi
citur ſandaraca, Id aũt incendio facto ex caſu didicerũt homines, & ea mul
to meliorem uſum præſtat ꝗ̃ quæ de metallis per ſe nata foditur.
Qũo fiat oſtrũ colo℞ oĩum factitiorum excellẽtiſſimũ. # Cap. XIII.
Incipiam nũc de oſtro dicere, quod & cariſſimam, & excellẽtiſſimã habet p̃-
ter hos colores aſpectus ſuauitatẽ, Id aũt excipit{ur} ex cõchilio marino, e quo
purpura ĩficit{ur} cuius nõ minores ſũt ꝗ̃ cætera℞ naturæ re℞ cõſiderãtib{us} admi
ratiões, ꝙ hẽt nõ in oĩbus locis ꝗbus naſcit{ur} uni{us} generis colorẽ, ſed ſolis cur
ſu naturaliter tẽperat{ur}, Ita qd' legit{ur} põto & gallia, ꝙ hæ regiões ſũt
15975OCTAVVS. ad ſeptẽtrionem, eſt atrũ, progredientibus inter ſeptẽtrionem & occidẽtẽ in
uenitur liuidũ, Qd' aũt legitur ad æquinoctialẽ orientem & occidentem, in
uenitur violaceo colore, Quod vero meridianis regionibus excipitur, ru-
bra ꝓcreatur poteſtate, & ideo hoc rubrũ rhodo etiam inſula creatur, cæte-
riſ eiuſmodi regionibus, quæ proximæ ſunt ſolis curſui, Ea cõchilia cum
ſunt lecta, ferramẽtis circa ſcindunt{ur}, e quibus plagis purpurea ſanies, vti la
chrima profluẽs excuſſa ĩ mortariis, terẽdo cõparatur, & quod ex cõcha℞
marinarum teſtis eximitur ideo oſtrũ eſt vocitatum, Id autem propter ſal-
ſuginem cito fit ſiticuloſum, niſi mel habeat circumfuſum.
De purpureis coloribus. # Caput. XIIII.
Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubie radice, & hyſgino, non mi-
nus & ex floribus alii colores. Ita tectores cũ uolunt ſil atticũ imitari, uio
lã aridam coniicientes in uas cum aqua cõferueſcere faciũt ad ignem, dein-
de cum eſt temperatum coniiciunt in linteũ, & inde manibus exprimentes
recipiunt ĩ mortarium aquã ex violis coloratã, & ex ea eretriã ĩfundentes
& eam terrentes, efficiunt ſilis attici colorẽ, Eadem rõne vacinium temperã
tes, & hac miſcentes, purpurã faciunt elegantem, Item qui nõ poſſũt chry-
ſocolla propter caritatem vti, herba quæ lutcũ appellatur ceruleum infici-
unt, & vtuntur viridiſſimo colore, Hæc autẽ infectiua appellantur, Item ꝓ-
pter inopiã coloris indici, cretam ſelinuſiam, aut anulariam, vitrũ quod
græci ὕαλοπ appellant inficientes, imitationem faciunt indici coloris, Qui-
bus rationibus & rebus ad diſpoſitiõem firmitatis, quibuſ decoras opor-
teat fieri picturas, Item quas habeãt omnes colores in ſe poteſtates, vt mihi
ſuccurrere potuit in hoc libro ꝑſcripſi, Ita omnes ædificationũ perfectio
nes, quã habere debeant oportunitatem ratiocinationibus ſeptẽ volumini
bus ſunt finitæ, In ſequenti autem de aqua, ſi quibus locis non fuerit, quem
admodum inueniatur, & qua ratione ducatur, quibuſ rebus, ſi erit ſalu-
bris & idonea probetur, explicabo.
M. VITRVVII DE AR CHITECTVRA
LIBER OCTAVVS.
DE SEPTEM ſapientib{us} Thales mileſius omniũ re℞
principium aquã eſt profeſſus, Heraclitus ignem, Ma
gorum ſacerdotes aquam & ignẽ, Euripides auditor
Anaxagoræ, quem philoſophum Athenienſes ſceni-
cum appellauerunt, aera & terram, eã ex cœleſtium
hymbrium conceptionibus inſeminatã, fœtus genti
um & omnium animalium in mundo ꝓcreauiſſe, &
quæ ex ea eſſent prognata cum diſſoluerentur, temporũ neceſſitate
160LIBER in eadẽ redire, quæ de aere naſcerentur item in cœli regiones reuerti ne
interitiones recipere, ſed diſſolutione mutata, in eandẽ recidere, in qua an-
te fuerãt proprietatẽ, Pythagoras vero, Empedocles, Epicarmus, alii phy
ſici & philoſophi, Hæc principia quatuor eẽ propoſuerũt, aerẽ, ignẽ, aquã,
terram, eorũ interſe coherentes naturali figuratione ex generum diſcri-
minibus efficere qualitates, Animaduertimus vero non ſolum naſcentia ex
his eſſe procreata, ſed etiã res oẽs non ali ſine eorum poteſtate ne creſcere,
nec tueri, Nan corpora ſine ſpiritu redundãtia nõ poſſunt habere vitam,
niſi aer influẽs cũ incremento fecerit auctus & remiſſiones continenter, Ca-
loris vero ſi non fuerit in corpore iuſta cõparatio, non erit ſpiritus anima-
lis, ne erectio firma, cibi vires non poterunt habere concoctionis tempe
raturam, Item ſi non terreſtri cibo mẽbra corporis alantur, deficiẽtur, & ita
a terreni principii mixtiõe erũt deſerta. Animalia vero ſi fuerint ſine humo
ris poteſtate exanguinata & exucta a principio℞ liquore interareſcent, Igi-
tur diuina mens, quæ proprie neceſſaria eſſent gẽtibus non conſtituit diffi-
3333[Handwritten note 33] cilia & cara, uti ſunt margaritæ, aurum, argentũ, cætera, quæ nec corpus
nec natura deſiderat, ſed ſine quibus mortalium vita non poteſt eſſe tuta, ef
fudit ad manum parata per omnem mundum, ita ex his ſiquid forte de-
ſit in corpore ſpiritus, ad reſtituẽdum aer aſſignatus, id præſtat. Apparatus
autem ad auxilia caloris, ſolis impetus & ignis inuentus, tutiorem efficit vi
tam, item terrenus fructus eſcarum præſtans copias, ſuꝑuacuis deſideratio-
nibus alit & nutrit animalia paſcendo continenter, Aqua vero non ſolum
potus, ſed infinitas vſui præbẽdo neceſſitates gratas (ꝙ eſt gratuita) præſtat
vtilitates, Ex eo etiam qui ſacerdotia gerunt moribus egyptiorum, oſten-
dunt omnes res e liquoris poteſtate conſiſtere, ita cum hydriam tegunt,
quæ ad templum ædem caſta religione refertur, tunc in terra procumbẽ-
tes manibus ad cœlum ſublatis, inuentionibus gratias agunt diuinæ beni-
gnitatis.
De aquæ inuentionibus. # Caput. I.
Cum ergo & a phyſicis & aphiloſophis & ab ſacerdotibus iudicetur ex po-
teſtate aquæ omnes res conſtare, putaui quoniam in prioribus ſeptem vo-
luminibus rationes ædificiorum ſunt expoſitæ, In hoc oportere de inuẽtio-
nibus aquæ, quaſ habeat in locorum proprietatibus virtutes, quibuſ
rationibus ducatur & quemadmodum item ea ꝓbetur ſcribere, Eſt enĩ ma
xime neceſſaria & ad vitam, & ad delectationes, & ad vſum quotidianũ. Ea
autem facilior erit, ſi fontes erunt aperti & fluentes, Sin autem non proflu-
ent quærenda ſub terra ſunt capita & colligenda, quæſic erunt ex periunda
vti procumbatur in dentes, antequam ſol exortus fuerit, in locis ꝗbus erit
quærendum, & in terra mento collocato & fulcto proſpiciantur eæ regio-
nes, Sic enim non errabit excelſius ꝗ̃ oporteat viſus, cum erit ĩmotum men
tum, Sed ad libratam altitudinem in regionibus certa finitione deſignabit.
16176OCTAVVS. 99[Figure 99]
Tuncin quibus locis uidebuntur humoresfe cõcriſpantes: & in aera ſurgẽ
tes,ibifodiatur , Nõ enimĩ ſicco loco hoc ſignũ poteſt fieri, Itẽ animaduer-
tendum eſt querentibus aquã, quo genere ſint loca, Certa enim ſunt in qui
bus naſcitur, In creta tenuis & exilis & nõ alta eſt copia, ea erit non optimo
ſapore, Item ſabulone ſoluto tenuis, ſed ſi inferioribus locis inuenietur, ea
erit limoſa & inſuauis. In terra aút nigra ſudores & ſtillæ exiles inueniunt̃,
quæ ex hibernis tempeſtatibus collectæ in ſpiſſis & ſolidis locis ſubſidunt,
eæ habent optimũ ſaporem, Glarea vero mediocres & nõ certæuenæ repe-
riuntur, eæquo egregia ſunt ſuauitate, Item ſabulone maſculo, arena &
carbunculo certiores, & ſtabiliores ſunt copiæ, eæ ſunt bono ſapore, Ru-
bro ſaxo & copioſæ & bonæ, ſinon ꝑ interuenia dilabantur & liqueſcant,
Sub radicibus aũt montium & in ſaxis ſilicibus, uberiores & affluentiores,
eæ frigidiores ſunt & ſalubriores, Campeſtribus aũt fõtibus ſalſæ, graues,
tepidæ, non ſuaues, niſi quæ ex montibus ſub terra ſubmanãtes erumpunt
in medios campos, & vbi ſunt arborũ vmbris contectæ, præſtant montano
rum fontium ſuauitatẽ. Signa aũt quibus terrarũ generibus ſuberũt aquæ,
præterqd’ ſupraſcriptũ eſt, hæc erunt, ſi inu enientur naſcentia, tenuis iũcus,
ſalix erratica, alnus, vitex, harundo, hedera, alia quæ eiuſmodi ſunt, q̃ nõ
poſſunt naſci nec ali per ſe ſine humore, Solent autẽ eadem in lacunis nata
eſſe, quæ ſidẽtes præter reliquũ agrum excipiunt aquam ex hymbribus, &
agris per hyemẽ, diutiuſ propter capacitatẽ cõſeruant humorem, quib’
non eſt credendum, Sed quibus regionibus & terris, nõ lacunis, ea ſigna na
ſcuntur non ſata, ſed naturaliter per ſe creata, ibi eſt querenda, In quibus lo
cis eæ non ſignificabuntur ĩuentiones, ſic erunt experiundæ, Fodiatur quo-
quouerſus locus latus ne minus pedes quin, in eo collocetur circiter ſo
lis ocaſum, ſcaphiũ æreum, aut plumbeũ, aut peluis, ex his quod erit para-
tum, Id intrinſecus oleo vngatur, ponatur inuerſum, & ſumma foſſura
operiatur harundinibus aut fronde, ſupra terra obruatur, tum poſtero die
aperiatur, & ſi in vaſæ ſtillæ ſudoreſ erunt, is locus habebit aquã, Itẽ ſi
162LIBER ex creta factum non coctum in ea foſſione, eadem ratione opertum, poſitũ
fuerit, ſi is locus aquã habuerit, cũ apertum fuerit, vas humidum erit, & eti
am diſſoluetur ab humore, Velluſ lanæſi collocatũ erit in ea foſſura, in ſe
quenti autẽ die de eo aqua expreſſa erit, ſignificabit eum locũ habere copi-
am, Non minus ſi lucerna concinnata, olei plena, & accenſa, in eo loco oꝑ
ta fuerit collocata, & poſtero die nõ erit exucta, ſed habuerit reliquias olei
& elly chnii, ipſa humida inueniet̃ indicabit eum locũ habere aquã, ideo
ꝙ omnis tepor ad ſe ducit humores, Itẽ in eo loco ignis ſi factus fuerit, & ꝑ-
calefacta terra & aduſta, uaporem nebuloſum exſe ſuſcitauerit, is locus ha
bebit aquã, Cum hæc ita erunt pertentata, & quæ ſupraſcripta ſunt ſigna in
uenta, tum deprimendus eſt puteus in eo loco, & ſi caput erit aquæ inuen-
tum plures ſunt circa fodiendi, & per ſpecus in vnum locum oẽs conducẽ-
di, Hec autẽ maxime in montibus & regionibus ſeptẽtrionalibus ſunt que-
renda, eo ꝙ in his & ſuauiora & ſalubriora, & copioſiora inueniuntur, auer
ſi enim ſunt ſolis curſui, & in his locis primum crebræ ſunt arbores & ſiluo
ſæ, ipſi montes ſuas habent vmbras obſtantes, ut radiiſolis nõ directi per
ueniant ad terrã, nec poſſint humores exſuggere, Interualla quo montiũ
maxime recipiunt hymbres, & ꝓpter ſiluarum crebritatẽ, niues ibi ab vm-
bris arborum & montium diutius conſeruantur, deinde liquatæ per terræ
venas percolantur, & ita perueniunt ad infimas montium radices, ex qui-
bus profluentes fontium erũpunt fluctus, Campeſtribus aũt locis contra-
rio non poſſunt haberi copiæ, quæ & ſi ſint non poſſunt habere ſalubritatẽ
ꝙ ſolis vehemens impetus, propter nulllã obſtãtiam vmbrarum eripit ex-
hauriendo feruẽs explanitie cãporum humorẽ, & ſi quæibi ſunt aquæ ap
parentes, ex his, quod ẽ leuiſſimum tenuiſſimũ, & ſubtili ſalubritate aer
auocans diſſipat in impetũ cœli, quæ grauiſſimæ duræ & inſuaues ſunt
partes, eæ infontibus campeſtribus relinquuntur.
De aqua hymbrium. # Caput. II.
Ita quæ ex hymbribus aqua colligitur ſalubriores habet virtutes, eo ꝙ eli-
gitur ex omnibus fontibus leuiſſimis ſubtilibuſ tenuitatibus, deinde per
aeris exercitationem percolata tempeſtatibus liqueſcendo peruenit ad ter-
ram, Etiã non crebriter in campis confluũt hymbres, ſed in mõtibus aut
ad ipſos mõtes, ideo ꝙ humores ex terra matutino ſolis ortu moti, cum ſŭt
egreſſi in quãcun partẽ cœli, ſunt proclinati, trudunt aera, deinde cũ ſũt
moti proprer vacuitatẽ loci, poſt ſe recipiunt aeris ruentes undas, Aer autẽ
cum ruit trudens quocũ humorẽ præuium, ſpiritus & impetus & vndas
creſcentes facit ventorum, A uentis aũt quocun feruntur humores cõglo
bati, ex fontibus & fluminibus & paludibus & pelago, cum tepore ſolis cõ
tinguntur, exhauriuntur, & ita tolluntur in altitudinẽ nubes, eæ deinde cũ
aeris vnda nitentes, cũ perueniunt ad montes, ab eorum offenſa, & procel-
lis propter plenitatẽ & grauitatẽ, liqueſcendo diſpergũtur, & ita
16377OCTAVVS. tur in terras, Vaporem aũt & nebulas & humores ex terra naſci, hæc uidet̃
efficere ratio, ꝙ ea habet in ſe & calores feruidos & ſpiritus ĩmanes, refrige-
rationeſ & aqua℞ magnam multitudinẽ, Ex eo cum refrigerat̃ noctu, vẽ
to℞ flatus oriuntur per tenebras, & ab humidis locis egrediuntur in alitu-
dinem nubes, ſol oriens impetu tangit orbẽ terræ, tũ aer ab ſole percalefact{ur}
cũ roribus ex terra tollit humores, Licet & ex balneis exemplũ capere. Nul
læ enim cameræ, quæ ſu nt caldario℞ ſupra ſe poſſunt habere fontes, ſed cœ
lum quod eſt ibi, ex præfurniis ab ignis vapore percalefactũ, corripit ex pa-
uimentis aquã, & aufert ſecũ in camerarũ curuaturas & eã ſuſtinet, Ideo ꝙ
ſemꝑ vapor calidus ĩ altitudinẽ ſe trudit, & primo nõ remittitur ꝓ pter bre-
uitatẽ, ſimul aũt plus humoris habet congeſtum, nõ poteſt ſuſtineri ꝓpter
grauitatẽ, ſed ſtillat ſupra lauantium capita, Ita quo eadẽ ratione celeſtis
aer cum ab ſole percipit calorẽ, ex omnib{us} locis hauriendo tollit humores
& congregat ad nubes, Ita enim terra feruore tacta eiicit humores, ut corp{us}
hominis ex calore emittit ſudores, Indices autẽ ſunt eius rei venti, ex ꝗbus
qui a frigidiſſimis partibus veniunt ꝓcreati ſeptẽtrio & aquilo, extenuatos
ſiccitatibus in aere flatus ſpirant, Auſter vero & reliqui, qui a ſolis curſu im
petũ faciunt, ſunt humidiſſimi, & ſemper apportant hymbres, ꝙ percalefa
cti ab regionibus feruidis adueniunt, & ex omnibus terris lambẽtes eripiũt
humores, & ita eos ꝓfundunt ad ſeptẽtrionales regiones, Hæc aũt ſic fieri te
ſtimonio poſſunt eſſe capita fluminũ, quæ orbe terrarũ chorographiis pi-
cta, itẽ ſcripta plurima maxima inueniuntur egreſſa ab ſeptẽtrione, Pri-
mũ in india ganges & indus a caucaſo monte oriuntur, Syria, tygris, &
euphrates, Aſia, item ponto boryſthenes, hypanis, tanais, colchis, phaſis,
Gallia, rhodanus, Belgica, rhenus, Citra alpes, timauus & padus, Italia ty-
bris, Mauruſia, quã noſtri mauritaniã appellant, ex monte atlăte dyris, qui
ortus ex ſeptẽtrionali regione progreditur per occidentẽ ad lacum epta-
bolum, & mutato nomine dicitur nigir, deinde ex lacu eptabolo ſub mon-
tes deſertos ſubterfluens per meridiana loca manat & influit in paludẽ co-
loe, que circũcingit meroen, quæ eſt æthiopũ meridianorum regnum, Ab
hiſ paludibus ſe circũagens per flumina aſtaſobam, & aſtaboram, & alia
plura peruenit per montes ad catarractam, ab ea ſe præcipitans per ſeptẽ-
@onalem peruenit inter elephantida & ſyenẽ, thebaicoſ in ægyptũ cam
@os: & ibi nilus apellatur, Ex mauritania aũt caput nili profluere ex eo ma-
xime cognoſcitur, ꝙ ex altera parte montis Atlantis ſunt alia capita itẽ pro-
@luentia ad occidentis oceanũ, ibiꝙ naſcuntur ichneumones, crocodili, &
aliæ ſimiles beſtiarum piſciũꝙ naturæ preter hippopotamos, Ergo cũ oĩa
maxima flumina in orbis terrarum deſcriptionibus ab ſeptẽtrione videan-
tur profluere, afri campi, qui ſũt in meridianis partibus ſubiecti ſolis cur
ſui, latentes penitus habeant humores, nec fontes crebros amneſ raros, re
linquitur vti multo meliora inueniantur capita fontium, quæ ad
164LIBER nẽ aquilonẽ ue ſpectãt, niſi ſi inciderint in ſulphuro ſum locum, aut alumi-
noſum, ſeu bituminoſum, tunc enim ꝑmutãtur, & aut calidæ aquæ, aut fri-
gidæ odore malo & ſapore ꝓfundunt fontes. Ne enim calidæ a quæ ẽ ulla
proprietas, ſed frigida aqua cũ incidit ꝑcurrẽs in ardẽtẽ locum efferueſcit,
& percalefacta egredit̃ per venas extra terrã, ideo diutius non põt ꝑmane-
re, ſed breui ſpatio ſit frigida. Nan ſi naturaliter eẽt calida nõ refrigeraret̃
calor eius, Sapor autem & odor, & color eius non reſtituitur, ꝙ intinctus &
cõmixtus eſt propter naturæ raritatem.
De aquis calidis & quas habeant vires a diuerſis metallis ꝓdeũtes, & de
variorum fontium, fluminum, lacuum natura. # Caput. III.
Sunt aũt etiã nõnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua ſapore optimo,
quæ in potione ita eſt ſuauis, vti nec fõtanalis ab camœnis, nec martia ſaliẽs
deſideret̃, Hæc aũt a natura ꝑficiuntur his rationibus, cũ in imo per alumẽ,
aut bitumẽ, ſeu ſulphur ignis excitat̃, ardore per candefacit terrã, quæ ẽ cir
caſe, Supra ſe autẽ feruidũ emittit in ſuperiora loca vaporẽ, & ita ſi qui in
his locis qui ſunt ſupra, fontes dulcis aquæ naſcuntur, offenſi eo uapore ef-
ferueſcunt inter venas, & ita profluunt incorrupto ſapore, Sunt etiã odore
& ſapore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus locis penitus orti, ꝑ
loca ardentia tran ſeunt & ab his per longũ ſpatiũ terræ percurrentes refri-
gerati perueniunt ſupra terrã, ſapore, odore, colore corrupto, vtiĩ tybur
tina via flumen albula, & in ardeatino fontes frigidieodem odore, qui ſul-
phurati dicuntur, & reliquis locis ſimilib{us}, Hi autem cũ ſint frigidi, ideo vi
dentur aſpectu feruere, ꝙ cum in ardentem locum alte penitus inciderunt,
humore & igni inter ſe congruentibus offenſi vehementi fragore, validos
in ſe recipiunt ſpiritus, & ita inflati vi uenti coacti bullientes crebre per fon
tes egrediuntur, Ex his autẽ qui non ſunt aperti, ſed aut ſaxis aut alia vi de-
tinentur, per anguſtas venas vehementia ſpiritus extruduntur ad ſummos
grumorum tumulos, Ita qui putant tanta ſe altitudine, qua ſunt grumi
capita fontium poſſe habere, cum aperiunt foſſuras latius, decipiunt̃, Nã
vti æneum vas non in ſummis labris plenum, ſed aquæ menſuram ſuæ capa
citatis habens e tri bus duas partes, operculũ in eo collocatum cum ignis
vehementi feruore tangatur percalefieri cogit aquam, Ea autem ꝓpter na-
turalem raritatem in ſe recipiens feruoris validam inflationem non modo
implet vas, ſed ſpir itibus extollens operculum & creſcens abundat, Subla-
to autem operculo emiſſis inflationibus in aere patenti, rurſus ad ſuum lo-
cum reſidet, Ad eundem modum ea capita fontinm cum ſunt anguſtiis cõ-
preſſa ruunt in ſummo ſpiritus aquæ bullitus, Simul autem latius ſunt aꝑti
exinaniti per raritates liꝗdæ poteſtatis reſidunt, & reſtituuntur in libramẽ-
ti ſui proprietatẽ, Omnis autem aqua calida, ideo quidem eſt medicamẽto-
ſa, ꝙ in præuiis rebus percocta aliam virtutẽ recipit ad vſum, Nã ſulphu-
roſifontes neruorum labores reficiunt, percalefaciendo, exugendo
16578OCTAVVS. ribus e corporibus humores uitioſos, Aluminoſi autẽ cum diſoluta mẽ bra
corporum paralyſiaut aliqua ui morbi receperunt, fouẽdo per patẽtes ve-
nas refrigerationẽ contraria caloris vi reficiunt, & ex hoc continenter reſti-
tuuntur in antiquã mẽbro℞ curationem, Bituminoſi autem interioris cor-
poris vitia potionibus purgando, ſolẽt mederi, Eſt aũt aquæ frigidæ genus
nitroſum uti pinnæ veſtinæ, cutiliis, aliiſ locis ſimilibus, quod potiõibus
depurgat, per aluum trãſeundo etiam ſtruma℞ minuit tumores, Vbive-
ro aurum, argentum, ferrum, æs, plumbũ, reliquæ res earum ſimiles fodi-
untur, fontes inueniuntur copioſi, ſed hi maxime ſunt vitioſi, Habent enĩ
vitia cõtraria aquæ calidæ, quã ſulphur, alumen, bitumen emittit, qui per-
potiones, cũ in corpus ineunt, & per venas permanãdo neruos attingunt et
artus, eos durant inflãdo, Igitur nerui inflatione turgẽtes, ex lõgitudine cõ
trahuntur, & ita aut neuricos aut podagricos efficiunt homines, ideo ꝙ ex
duriſſimis & ſpiſſioribus frigidiſſimiſ rebus intinctas habent venarũ ra-
ritates, Aquæ aũt ſpecies eſt, quæ cũ habeat non ſatis perlucidas venas, ſpu-
ma vtiflos, natat in ſũmo, colore ſimilis vitri purpurei, Hæc maxime conſi
derantur Athenis, ibi enĩ ex eiuſmodi locis & fontibus, & in aſty & ad por-
tum piræum, ductiſunt ſaliẽtes, e ꝗbus bibit nemo propter eã cauſam, ſed
lauationibus & reliꝗs rebus vtuntur. Bibunt aũt ex puteis, & ita vitant eo℞
vitia, Troezeni non põt id vitari, ꝙ oĩo aliud genus aquæ non reperitur, ni
ſi quod cibdeli habẽt, Ita in ea ciuitate aut oẽs aut maxima parte ſunt pe-
dibus vitioſi, Cilitiæ vero ciuitate tarſo flumen eſt noĩe cydnos, in quo po-
dagrici crura macerantes leuãtur dolore, Sunt aũt & alia multa genera quæ
ſuas habent proprietates, vti in ſicilia flumen eſt himera, quod a fonte cum
eſt progreſſum diuiditur in duas partes quæ pars profluit contra æthnã, ꝙ
per terræ dulcem ſuccũ percurrit eſt infinita dulcedine, altera pars, quæ per
eam terram currit unde ſal foditur, ſalſum habet ſaporẽ, Item paretonio &
quo eſt iter ad hãmonẽ, & caſſio ad ægyptũ, lacus ſunt paluſtres, qui ita ſũt
ſalſi, vt habeant inſuper ſe ſalem congelatũ, Sunt autẽ & aliis pluribus locis
& fontes & flumina & lacus ’qui ꝑ ſalifodinas percurrẽtes neceſſario ſalſi ꝑ
ficiuntur, Alii aũt per pingues terræ venas pro fluẽtes, vncti oleo erumpũt,
vti ſolis (quod oppidũ eſt ciliciæ) flumẽ noĩe liparis, In quo natã tes aut la-
uantes, ab ipſa aqua vnguntur, Similiter æthiopiæ lacus eſt, qui vnctos ho-
mines efficit, qui in eo natauerint, & in India, qui ſereno cœlo emittit olei
ma gnã multitudinẽ, Item carthagini fons eſt, in quo natat inſuper oleum
odore, vti ſcobe, citreo quo oleo etiã pecora ſolent vngi, Zacyntho & circa
dirrachiũ & apolloniã fontes ſunt, qui picis magnã multitudinem cum aq̃
uomunt, Babilone lacus ampliſſima magnitudine qui limneaſphaltis ap -
pellatur, habet ſupra natans liquidũ bitumen, quo bitumine & latere teſta
ceo ſtructo muro ſemiramis circundedit babilonem, Itẽ ioppe in Syria ara
bia numidarum lacus ſunt ĩmani magnitudine, qui emittunt bit
166LIBER maximas moles, quas diripiunt, qui habitãt circa, Id autem non eſt miran-
dum, nam crebræ ſunt ibi lapicidinæ bituminis duri, Cum ergo per bitumi
noſam terram vis erumpit aquæ ſecũ extrahit, & cum ſit egreſſa, extra terrã
ſecernitur, & ita reiicit ab ſe bitumen, Etiã eſt in cappadocia in itinere, qd’
eſt inter mazaca & tuana lacus amplus, In quẽ lacum pars ſiue harũdinis ſi-
ue alii generis ſi demiſſa fuerit, & poſtero die exempta, ea pars, quæ fuerit
exempta, inuenietur lapidea, quæ aũt pars extra aquã mãſerit permanet in
ſua ꝓprietate, Ad eundẽ modum hierapoli phrygiæ efferuet aquæ calidæ
multitudo, ex qua circum hortos & vineas foſſis ductis ĩmittitur, Hæc autẽ
efficitur poſt annũ cruſta lapidea, & ita quotannis dextra acſiniſtra margi-
nes ex terra faciendo inducũt eam, & efficiunt his cruſtis in agris ſepta, Hoc
aũt ita videtur naturaliter fieri, ꝙ in his locis & ea terra, quibus is naſcit̃ ſuc
cus, ſubeſt coaguli naturæ ſimilis, Deinde cũ cõmixta uis egreditur per fon
tes extra terrã, a ſolis & aeris calore cogitur cõgelari, vt etiã in areis ſalinari
is videtur, Item ſunt ex amaro ſucco terræ fontes exeuntes vehemẽter a ma
ri, vt in ponto eſt flumẽ hypanis qui a capite profluit circiter milia quadra
ginta ſapore dulciſſimo, deinde cũ peruenit ad locũ, qui eſt ab oſtio ad mi-
lia centũ ſe xaginta, admiſcetur ei fonticulus oppido ꝗ̃paruulus, Is cum in
eum influit, tunc tantã magnitudinẽ fluminis facit amarã, Ideo ꝙ perid ge
nus terræ & venas, vnde ſandaraca foditur, ea a qua manando ꝑficitur ama
ra, Hæc aũt diſſimilibus ſaporibus a terræ proprietate ꝑficiuntur, uti etiam ĩ
fructibus videtur, Si enim radices arbo℞ aut vitiũ aut reliquorum ſeminũ
non ex terræ proprietatibus ſuccũ capiendo ederẽt fructus, vno genere eſ-
ſent in omnibus locis & regionibus oĩum ſapores, Sed animaduertimus in
ſulã leſbon vinũ protyrũ, maloniã catacecaumenẽ, item lydiã meliton, ſici
liam mamertinum, cãpaniã falernum, in terracina & fundis cecubum, reli-
quiſ locis pluribus ĩnumerabili multitudine genera vini virtuteſ pro-
creari, quæ non aliter poſſunt ſieri, niſi cũ terrenus humor ſuis proprietati-
bus ſapo℞ in radicibus infuſus, enutrit materiã per quã egrediens ad cacu-
men ꝓfundat propriũ loci & generis ſui fructus ſaporem, Quod ſi terra ge
neribus humo℞ non eſſet diſſimilis & diſparata, nõ tãtum ĩ ſyria & arabia
in harũdinib{us} & iuncis herbiſ omnibus eſſent odores, ne arbores turife
ræ, ne piperis darent baccas, nec myrræ glebulas, nec cyrenis in ferulis la-
ſer naſceretur, ſed in omnibus terræ regionibus & locis eodẽ genere omnia
procrearentur, Has aũt varietates regionibus & locis, inclinatio mũdi & ſo
lis impet{ur} propius aut longius curſum faciẽdo tales efficit terræ humores,
quæ qualitates non ſolum in his rebus, ſed etiã in pecoribus & armentis di
ſcernuntur, Hæc non ita diſſimiliter efficerẽtur, niſi proprietates ſingula℞
terra℞ in regionibus ad ſolis poteſtatẽ tẽperarẽtur, Sunt enim boetiæ flu-
mina cephyſos & melas, lucanis cratis, troiæ xanthus, in agris clazome-
niorum, & erythreorum, & laodicenſium, fõtes ac flumina, cũ pecora
16779OCTAVVS. temporibus anni parantur ad conceptionem partus, ꝑid tempus adigun-
tur eo quotidie potũ, ex eo quamuis ſint alba, procreant aliis locis leuco-
phea, aliis locis pulla, aliis coracino colore, Ita ꝓprietas liquoris cũ imt in
corpus proſeminat ĩtinctam ſui cuiuſ generis qualitatẽ, Igitur quoniam
in campis troianis proxime flumẽ armenta rufa, & pecora leucophea naſcũ
tur, ideo id flumen ilienſes xanthũ appellauiſſe dicũtur, Etiam inueniũ-
tur aquæ genera mortifera, quæ per maleficũ ſuccũ terræ percurrentia re-
cipiunt in ſe uim uenenatam, uti fuiſſe dicitur terracinæ fons, qui uocabat̃
neptunius, ex quo qui biberant ĩprudentes uita priuabantur, qua propter
antiqui eum obſtruxiſſe dicũtur, & cychros in thracia lacus, ex quo nõ ſo-
lum qui biberint moriuntur, ſed etiam quilauerint, Item in theſſalia fons
eſt profluens, ex quo fonte, nec pecus ullũ guſtat, nec beſtiarum genus ul-
lum propius accedit, ad quẽ fontẽ proxime eſt arbor florens purpureo co-
lore, Non minus in macedonia, quo loci ſepultus eſt euripides, dextra ac ſi
niſtra monumẽti aduenientes duo riui cõcurrunt in unũ, accũbentes uiato
res pranſitare ſolent, propter aquæ bonitatẽ, Ad riuum autẽ qui eſt ex altera
parte monumẽti, nemo accedit, ꝙ mortiferam aquam dicitur habere, Item
eſt in arcadia Nonacris nominata terræ regio, quæ habet in montibus e ſa-
xo ſtillantes frigidiſſimos humores, Hæc aũt aqua ſtigoshydor nominatur
quam ne argenteũ, ne æneũ, ne ferreũ uas poteſt ſubſiſtere, ſed diſſilit
& difſipatur, Conſeruare aũt eam, & continere nihil aliud poteſt, niſi muli-
na ungula, quæ etiam memoratur ab antipatro in prouinciam, ubi erat Ale
xander per iollam filium ꝑlatam eſſe, & ab eo ea aqua regẽ eſſe necatũ, Itẽ al
pibus in cotti regno eſt aqua, quam ꝗ guſtant, ſtatim concidunt, Agro aũt
faliſco uia campana in campo corneto eſt lucus, in quo fons oritur, ubi an-
guium & lacertarum reliquarũ ſerpentium oſſa iacẽtia apparent, Itẽ ſunt
nõnullæ acidæ venæ fontiũ uti lynceſto, & in italia uirena campania thea-
no, aliiſ locis pluribus quæ hanc habẽt uirtutẽ, uti calculos in ueſicis qui
naſcuntur in corporibus hominũ potionibus diſcutiant, ſieri aũt hoc natu
raliter ita ideo uidetur, ꝙ acer & acidus ſuccus ſubeſt in ea terra, per quam
egredientes uenæ intinguntur acritudine, & ita cũ in corpus inierunt, diſſi-
pant quæ ex aqua℞ ſubſidentia in corporibus, & concreſcentia offenderũt,
Quare aũt diſcutiantur ex acidis eæ res, ſic poſſumus aĩaduertere, Ouum in
aceto ſi diutius appoſitum fuerit, cortex eius molleſcet & diſſoluetur, Item
plũbum, qd’ eſt lentiſſimũ & grauiſſimũ, ſiin uaſe collocatũ fuerit, & in eo
acetũ ſuffuſum, id aũt opertũ & oblitũ ſi erit, efficietur uti plũbũ diſſoluat̃,
& fiat ceruſſa, Eiſdem rõnibus æs, quod etiam ſolidiore eſt natura, ſimiliter
curatũ ſi fuerit, diſſipabitur, & fiet ærugo, Item margarita, nõ minus ſaxa ſi
licea, quæ ne ferrũ ne ignis põt per ſe diſſoluere, cũ ab igni ſunt ꝑcalefa-
cta aceto ſparſo diſſiliunt & diſſoluunt̃, Ergo cũhas res ante oculos ita fieri
uideamus ratiocinemurii ſdẽ rõnibus ex acidis, ꝑꝑ acritudinẽ ſucci,
168LIBER calculoſos e natura re℞ ſimiliter poſſe curari, Sũt aũt etiam fontes uti uino
mixti, quẽadmodũ eſt vnus paphlagoniæ, ex quo, etiã ſine uino potantes,
fiũt temulẽti, Equiculis aũt in Italia & in alpibus natione medullo℞, eſt ge-
nus aquæ, quam ꝗ bibũt, efficiunt̃ turgidis gutturibus, In arcadia uero ci-
uitas eſt nõ ignota clitori, in cuius agris eſt ſpelunca profluens aquæ, quam
qui biberint fiunt abſtemii, Ad eũ aũt fontẽ epigramma eſt in lapide, inſcri
ptum hac ſentẽtia uerſibus græcis, eam nõ eſſe idoneam ad lauandũ, ſed eti-
am inimicam uitibus, ꝙ apud eũ fontẽ melampus ſacrificiis purgauiſſet ra-
biem proeti filiarum, reſtituiſſet earum uirginum mentes in priſtinam ſa
nitatem, epigramma autem eſt id quod eſt ſubſcriptum.
Α’ Γ ρ ό Τ α σ ὺ *** π ο ί μ *** {αι} {στ} @ μ ε σ α μ β ρ ι ν ὸ ν *** *** σ ε β α ρ ύ *** Η
Δ ί ψ ο {στ} ἀ *** ἐ σ Χ α Τ ι ὰ {στ} κ λ {εἰ} @ ρ ο {στ} ἐ ρ Χ ό μ ε *** ο ν,
Τ \~Η {στ} μ ὲ ν ὰ π ὸ κ ψ Ἠ *** Η {στ} α *** υ σ {αι} π ό μ α. {και} π α ρ ὰ ν ύ μ Φ {αι} {στ}
Υ{us} {δρ} ι ά σ ι {στ} \~Η σ ο *** π α \~ν @ σ ὸ *** {αι'} π ό λ ι ο ν.
Α’ λ λ ὰ σ \‘ν μ Ἠ *** ἐ π ὶ λ ο μ β ὰ β ά λ Η {στ} {ΧΡ} Χ ό α μ Ή σ ε {και} {αὤ} ρ Η
π Η μ Ἠ ν Η θ ε ρ μ \~Η {στ} {ἐν} @ {στ} ἐ ό *** Τ α μ έ θ Η {στ}.
Φ ε \~ν {τε} ἐ μ Ή *** π Η Γ Ή ε μ ι σ ὰ μ π ε λ ο *** {ε***} θ α μ ε λ ά μ π ο ν {στ}
Λ ο ν σ ά μ {εν} ο {στ} λ ύ {αι} Η {στ} π ρ ο ι Τ ί λ α {στ} ἀ ρ Γ α λ έ Η {στ}
π {α\’ν} Τ α κ α θ α ρ μ ὸ *** ἒ κ ο ψ ε *** ἀ π ό κ ρ ν Φ ο *** ε *** Τ α \‘ν ἀ π α ὄ Γ ο ν {στ}
Ο *** ρ ε α β Η Χ {εἰ} Η {στ} ὔ λ ν θ {ευ} ἀ ο κ α λ ὶ Η {στ}.
Item eſt in inſula Chio fons, e quo qui ĩprudẽter biberint fiunt inſipiẽtes, &
ibi eſt epigramma ĩſculptũ ea ſentẽtia, iucundam eẽ potionẽ fõtis eius, ſed
qui biberit ſaxeos habiturum ſenſus, Sunt autem verſus hi.
Ἡ λ {εῖ}α ψ ν Χ {οῖο} πο @ ῦ λ ι β ὰ {στ} ὔ *** α'υ α β ὰ {λλ} Η
πΗΓἨ ***. ἀ {λλ} ὰ *** ό ω π έ ζ ο {στ} ὀ τ \~Η {στ} λ ε π ι ὼ ***.
Suſis aũt, in qua ciuitate eſt regnũ perſa℞, fonticulus eſt, ex quo ꝗ biberint
amittunt dẽtes, Item in eo eſt ſcriptũ epigramma, quod ſignificat hanc ſen
tentiam, Egregiam eſſe a quam ad lauandum, ſed ea ſi bibatur excutere e ra
dicibus dentes, & huius epigrammatos ſunt uerſus græce,
Ὓ λ α τ α τ {αῦ} τ α β λ έ π ε ι {στ} φ ο β ε ρ α ξ έ ν ε. τ ῶ ν ἄ π ӧ, χ ω ε ρ σ ὶ
λ ο υ ζ ὰ μ ὲ *** α \’ν θ ρ ώ π ο ι {στ} ἀ β λ α β \~Η ἐ {στ} ι *** ἔ χ {ει} ν.
ὔ *** λ ὲ β ἀ λ Η {στ} κ ο ί λ Η {στ} π ο τ ὶ *** Η λ ύ ο {στ} \’λ Γ λ α ὸ *** ὔ λ ω ρ,
Α῎ Η ρ α μ ό ν ο ν λ ο λ ι Χ ο ῦ χ {εί} λ ε ο {στ} ἀ φ ά μ ε ν ο {στ},
Α ὐ τ \~Η μ {αρ} {πρ} ι {στ} \~Η ρ ε {στ} ἐ π ὶ χ θ ο ν ὶ λ {αι} λ {στ} ὀ λ ό *** τ ε {στ}
π ί π τ ὀ υ σ ι, {Γε} ν ύ ω *** ὀ ρ φ α ν ὰ θ ὲ *** τ ε {στ} ἔ λ Η
De proprietate itẽ nõnullo℞ loco℞ & fontium. # Caput. IIII.
Sunt etiam nõnullis locis fontiũ ꝓprietates, quæ procreant, qui ibi naſcunt̃
egregiis uocibus ad cantandũ, vti tharſo, magneſiæ, aliiſ eiuſmodi regio
nibus, Etiam zama eſt ciuitas afro℞, cuius menia rex Iuba duplici muro
ſepſit, ibi regiam domũ ſibi conſtituit, Ab ea milia paſſuum uiginti ẽ op-
pidum iſmuc, cuius agro℞ regiones incredibili finitæ funt terminatiõe,
16980OCTAVVS. eſſet enĩ africa parens & nutrix fera℞ beſtia℞, maxime ſerpentiũ ĩ eius agris
oppidi nulla naſcitur, & ſi qñ allata ibi ponatur, ſtatĩ moritur, ne id ſolũ
ibi, ſed etiam terra ex his locis ſi alio tranſlata fuerit ſimiliter efficit, Id gen{ur}
terræ etiam balearib{ur} dicitur eſſe, ſed aliã mirabiliorem uirtutem ea hẽt ter-
ra, quam ego ſic accepi. C. Iulius maſiniſſæ filius, cuius erant totius oppidi
agro℞ poſſeſſiones, cum patre cæſare militauit, Is hoſpitio meo eſt uſus ita
quotidiano cõuictu neceſſe fuerat de philologia diſputare, Interĩ cum eẽt
ĩter nos de aq̃ poteſtate & eius virtutib{us} ſermo, expoſuit eſſe in ea terra eiuſ
modi fontes, ut ꝑibi ꝓcrearẽtur uoces ad cantandum egregias haberent,
Ideo ſꝑ tranſmarinos cataſtos emere formoſos & puellas maturas, eoſ
cõiungere, ut ꝗ naſcerentur ex his, non ſolum egregia uoce, ſed etiã forma
eẽnt nõ ĩuenuſta. Cum hæc tanta varietas ſit diſparibus rebus natura diſtri
buta, qd’ humanũ corpus eſt ex aliq̃ ꝑte terrenum, ĩ eo autẽ multa gña ſunt
humo℞, vti ſãguinis, lactis, ſudoris, urinæ, lachryma℞, Ergo ſiĩ parua par
ticula terreni tanta diſcrepantia ĩuenitur ſapo℞, nõ eſt mirandũ ſi ĩ tãta ma
gnitudine terræ ĩnumerabiles ſucco℞ reperiant̃ varietates, ꝑ q̃rũ uenas aq̃
vis ꝑcurrẽs tĩcta ꝑuenit ad fõtium egreſſus, & ita ex eo diſpares uarii ꝑfici
unt̃ ĩ ꝓpriis gñibus fõtes ꝓpter loco℞ diſcrepantiam, & regionũ q̃litates,
terrarũ diſſimiles ꝓprietates, Ex his aũt rebus ſũt nõnulla, q̃ ego ꝑ me per
ſpexi cætera ĩ libris græcis ſcripta ĩueni, quo℞ ſcriptorum hiſunt auctores,
theophraſtus, time{us}, poſſidonius, hegeſias, herodotus, ariſtides, metrodo
rus, ꝗ magna uigilãtia & ĩfinito ſtudio loco℞ ꝓprietates, aq̃rũ uirtutes, ab ĩ
clinatõe cœli, regionũ q̃litates ita diſtributas eſſe ſcriptis declarauerũt, quo
rũ ſecut{us} ĩgreſſus ĩ hoc libro ꝑſcripſi q̃ ſatis eẽ putaui de aquæ varietatibus,
quo facili{us} ex his ꝑſcriptiõib{us} eligãt hoĩes aq̃ fontes, ꝗbus ad uſum ſaliẽtes
poſſint ad ciuitates municipia ꝑducere, Nulla. n. ex oibus reb{us} tãtas uidet̃
hẽre ad uſum neceſſitates, quãtas aq̃, Ideo ꝙ oĩum aĩaliũ natura ſi frumenti
fructu priuata fuerit, arbuſtis ue, aut carne, aut piſcatu, aut etiã qualibet ex
his reliꝗs rebus eſca℞ utẽdo poterit tueri uitã, ſine aq̃ uero nec corp{us} aĩaliũ,
nec vlla cibi virtus põt naſci, nec tueri, nec parari, q̃re magna diligẽtia ĩdu
ſtria q̃rẽdi ſũt & eligendi fontes ad humanæ vitæ ſalubritatem,
De aquarum experimentis. # Caput. V.
Exꝑtiones aũt & ꝓbatiões eo℞ ſic ſunt ꝓuidendæ, Si erunt ꝓfluentes & aꝑ-
ti, anteꝗ̃ duci ĩcipiãtur, aſpiciant̃, aĩo aduertãtur q̃ mẽbratura ſint qui cir
ca eos fontes habitant hoĩes, Et ſi erũt corporibus valentibus, coloribus ni-
tidis, cruribus nõ vitioſis, nõ lippis oculis, erũt ꝓbatiſſimi, Item ſi fons no-
uus fuerit foſſus & ĩ uas corinthiũ ſiue alterius gñis, qd’ erit ex ære bono, ea
aq̃ ſparſa, maculã nõ fecerit, optima erit, Itẽ in aheno ſi ea aqua deferuefa
cta & poſtea reꝗeta & defuſa fuerit, ne in eius ahenifũdo arena aut limus
inuenietur, ea aq̃ erit item ꝓbata, Itẽ ſi legumina ĩ uas cũ ea aqua cõiecta ad
ignẽ poſita, celeriter percocta fuerint indicabunt eã aquam eſſe bonã &
170LIBER lubrem, Nõ etiam minus ipſa aqua, quæ erit in fonte, ſi fuerit limpida & per
lucida, & quocũ ꝑuenerit aut ꝓfluxerit, ſi muſcus nõ naſcet̃, ne iuncus,
ne inquinatus ab aliquo ĩquinamẽto is locus fuerit, ſed puram habuerit
ſpeciem, innuetur his ſignis eſſe tenuis & in ſumma ſalubritate.
De perductionibus & librationibus aquarum & inſtrumentis ad
huncvſum. # Caput. VI.
Nunc de perductiõibus ad habitatiões mœnia utfieri oporteat explicabo,
cuius rõ eſt prima ꝑlibratio, Libratur autẽ dioptris, aut libris aquariis, aut
chorobate, ſed diligentius eſſicitur ꝑ chorobatẽ, ꝙ dioptræ libræ fallunt,
Chorobates aũt eſt regula longa circiter pedũ uiginti, ea habet ancones in
capitibus extremis eq̃li modo ꝑfectos in regule capitibus ad normã coag
mentatos, & inter regulam & ancones a cardinibus cõpacta tranſuerſaria, q̃
habẽt lineas ad perpendiculũ recte deſcriptas, pendentia ex regula perpẽ
dicula in ſingulis partibus ſingula, quæ cum regula fuerit collocata ea tã
gẽt æque ac pariter lineas deſcriptiõis, ĩdicabunt libratam collocationem.
100[Figure 100]a. choroba
tes
b. libra aq̃ria
c. dioptraa b c
Sin autem uentus interpellauerit, & motionibus lineæ non potuerint certã
ſigniſicationem facere, tunc habeat in ſuperiore parte canalem lõgum pe-
des
17181OCTAVVS. des quin, latum digitum, altum ſeſquidigitum, eo aqua infundatur, &
ſiæqualiter aqua, canalis ſumma labra tanget, ſcietur eſſe libratum, Ita eo
chorobate cum perlibratum ita fuerit, ſcietur quantum habuerit faſtigii,
Fortaſſe qui Archimedis libros legit, dicet non pofſe fieri ueram ex aqua li-
brationem ꝙ ei placet aquam non eſſe libratam, ſed ſpheroides habere ſche
ma, & ibi habere centrum quo loci habet orbis terrarum, Hoc autem (ſiue
plana eſt aqua, ſeu ſpheroides) neceſſe eſt, extrema capita canalis regulæ pa
riter ſuſtinere aquam, Sin autem proclinatus erit ex una parte, quæ erit alti
or non habebit regulæ canalis in ſummis labris aquam, Neceſſe enim ẽ quo
cun aqua ſit infuſa in medio inflationem curuaturam habere, ſed capi-
ta dextra ac ſiniſtra inter ſe librata eſſe, Exemplar autem chorobatis erit in
extremo volumine deſcriptum, Et ſi erit faſtigium magnũ, facilior erit de-
curſus aquæ, Sin autem interualla erunt lacunoſa, ſubſtructionibus eritſue
currendum.
Quot modis ducantur aquæ. # Caput. VII.
Ductus autem aquæ fiunt generibus tribus, riuis per canales ſtructiles, aut
fiſtulis plumbeis, ſeu tubulis fictilibus, quorum eæ rationes ſunt. Si canali-
bus, vt ſtructura fiat ꝗ̃ ſolidiſſima, ſolum riui libramenta habeat faſtiga-
ta ne minus in centenos pedes ſemipede, eæ ſtructuræ confornicentur, ut
minime ſol aquam tangat.
101[Figure 101]a. caftellum
b. triplex miflarium
c. fornixa b c
172LIBER
Cun venerit ad mœnia, efficiatur caſtellum, & caſtello coniũctum ad re-
cipiendum aquam triplex immiſſarium, collocentur in caſtello tres fiſtu
læ æqualiter diuiſe intra receptacula coniuncta, vti cum abundauerit ab ex
tremis in medium receptaculum redundet, Ita in medio ponentur fiſtulæĩ
omnes lacus & ſalientes, Ex altero in balneas vt vectigal quotannis popu-
lo præſtent, ex quibus tertio in domos priuatas, ita ne deſit in publico, Non
enim poterunt auertere cum habuerint a capitibus proprias ductiões, Hæc
autem quare diuiſa conſtituerim, hæ ſunt cauſæ, vti qui priuatim ducent,
in domos, vectigalibus tueantur per publicanos, aquarum ductus, Sin au-
tem medii montes erunt inter mœnia & caput fontis ſic erit faciundum, vti
ſpecus fodiantur ſub terra, librentur ad faſtigium, quod ſupra ſcriptum
eſt, & ſi tophus erit aut ſaxum in ſuo ſibi canalis excidatur, ſin autem terre-
num, aut arenoſum erit ſolum, parietes cum camera in ſpecu ſtruantur, &
ita perducatur. Putei ita ſint facti vti inter duos ſint actus.
102[Figure 102]a. triplex im
mifſarium
b. ſpecus
c. caſtelluma b c
Sin autem fiſtulis plumbeis duce-
tur, primum caſtellum ad caput
ſtruatur, deinde ad copiam aquæ
lamne fiſtularum conſtituantur,
eæ fiſtulæ ab eo caſtello collocẽ-
tur ad caſtellum quod erit in mœ
nibus, Fiſtulæ ne minus longe pe-
dum denum fundantur, quæſi cẽ
tenarie erunt pondus habeant in
ſingulos pondo, Mcc. ſi octogena
rie pondo. Dcccclx. ſi quinquage
nariæ pondo. Dc. quadragenariæ
pondo. cccclxxx. tricenariæ pon-
do. ccclx. vicenariæ pondo. ccxl.
Quinumdenum pondo. clxxx.
denum pondo. cxx. octonum põ-
do. xcvi. quinarie pondo. lx. Ex la
titudine autem lamnarum quot
digitos habuerint antequam ĩ ro-
tundationem flectantur, magnitudinũ ita nomina concipiunt fiſtulæ. Nã
quæ lamna fuerit digitorum quinquaginta cũfiſtula perficietur ex ea lam-
na, uocabitur quinquagenaria, ſimiliter reliquæ. Ea autẽ ductio quæ per
fiſtulas plumbeas eſt futura, hanc habebit expeditionẽ, quod ſi caput habe
at libramẽta ad mœnia mõteſ medii nõ fuerint altiores, ut poſſint ĩterpel
lare, ſic neceſſe ẽ eo℞ interualla ſubſtruere ad librãmẽta, quẽadmodũ in ri-
uis & canalibus dictum eſt, Sin aũt nõ longa erit circũitio,
17382OCTAVVS. bus, Sin autem ualles erũt ꝑpetuæ in declinato loco curſus dirigentur, cum
uenerint ad imũ, non alte ſubſtruitur, ut ſit libramentum ꝗ̃longiſſimum,
(Hoc aũt erit uenter quod græci appellant κοιλίαν) deinde cum uenerit ad
aduerſum cliuũ, quia ex longo ſpatio uentris leniter tumeſcit, tunc expri-
matur in altitudinẽ ſummi cliui, quod ſinõ uenter ĩ vallibus factus fuerit,
nec ſubſtructum ad libram factum, ſed geniculus erit, erumpet & diſſoluet
fiſtularum commiſſuras. Etiam in ventre coluuiaria ſunt facienda, per quæ
uis ſpiritus relaxetur.
103[Figure 103]Hæc figura
cõis eſſe põt
& fiſtulis : &
tubulis tã fi-
ctilib{us} q̈ ligne
is: quibus ho
die nonnulli
utuntur: & ra
tio utrorũ
eſt facilis: q̄
tñ ampliori
deſcriptiõe ī
digerer: ſed
hæc mõ ſatis
uifa eſt.
Ita per fiſtulas plumbeas aquã qui ducent, his rõnibus belliſſime poterũt
efficere & decurſus & circũductiones & uẽtres & expreſſus, Itẽ bac ratione
cum habebunt a capitibus ad mœnia faſtigii libramenta, inter actus ducen
tos non eſt inutile caſtella collocari, ut ſi quãdo vitiũ aliquis loc{us} fecerit nõ
totum omne opus cõtundatur, & in quibus locis ſit factũ, facilius ĩuenia-
tur, ſed ea caſtella ne in decurſu, ne in uentris planitie, ne in expreſſio
nibus, ne omnino in vallibus, ſed in perpetua fiant æqualitate. Sin autem
minore ſumptu voluerimus aquã ducere, ſic erit faciũdum, Tubuli craſſo
corio ne minus digitorũ duo℞ fiãt ex teſta, ſed ita vt hi tubuli ex vna par-
te ſint lingulati, vt alius in aliũ inire cõuenire poſſint. Tum coagmẽta eo-
rum, calce viua ex oleo ſubacta ſunt illinenda, & in declinatiõibus libramẽ-
ti vẽtris, lapis eſt ex ſaxo rubro in ipſo geniculo collocandus. Iſ ꝗterebra-
tus, vti ex decurſu tubulus nouiſſimus in lapide coagmentet̃, & primus ſi-
militer librati ventris, ad eundẽ modũ in aduerſum cliuũ, nouiſſimus libra
ti ventris in cauo ſaxi rubri hereat, & primus expreſſionis ad eundẽ modũ
coagmentetur, Ita librata planitia tubulorum ac decurſus & expreſſionis,
non extolletur, Nan vehemens ſpiritus in aquæ ductiõe ſolet naſci, ita ut
etiam ſaxa perrumpat, niſi primum leniter & parce a capite aqua ĩmittat̃,
& in geniculis aut verſuris alligationibus, aut pondere ſaburræ
174LIBER tur, reliqua oĩa, vti fiſtulis plũbeis ita ſũt collocanda. Itẽ cũ prĩo aqua a capi
te ĩmittit̃ añ fauill a ĩmittet̃, uti coagmenta ſi q̈ ſunt non ſatis oblita, fauilla
oblinantur. Habent autem tubulorum ductiones ea commoda, Primum
in opere q ſi quod vitium factum fuerit, quilibet id poteſt reficere, etiam
multo ſalubrior eſt ex tubulis aqua quã perfiſtulas, quod per plumbum
uidetur eſſe ideo uicioſa, q ex eo ceruſſa naſcitur. Hæc autem dicitur eſſe
nocens corporibus humanis, ita ſi quod ex eo procreatur id eſt uitioſum,
non eſt dubium quin ipſum quo nõ ſit inſalubre, Exemplar autem ab ar-
tificibus plumbariis poſſumus accipere, q palloribus occupatos habẽt cor
poris colores, Nan cum fundendo plumbũ flatur, uapor ex eo inſidẽs cor
poris artus, & indies exurens, eripit ex mẽbris eo℞ ſanguinis uirtutes, Ita
minime fiſtulis plumbeis aqua duci videtur, ſi uolumus eam habere ſalu-
brem, ſaporem quo meliorem ex tubulis eſſe quotidianus poteſt indica-
re uictus, q omnes extructas cum habeant uaſorum argẽteorum menſas, ta
men propter ſaporis integritatem fictilibus utuntur, Sin autem fontes non
ſunt unde ductiones a quarum faciamus, neceſſe ẽ puteos fodere, In puteo-
rum autem foſſionibus non eſt contemnenda ratio, ſed acuminibus ſoler-
tia magna naturales rerum rationes conſiderãdæ, q habet multa uaria
terra in ſe genera, Eſt enim vti reliquæ res ex q̈tuor principiis compoſita, &
primum eſt ipſa terrena, habet ex humore aquæ fõtes, Item calores unde
etiam ſulphur, alumen, bitumen naſcitur, aeriſ ſpiritus immanes, qui cũ
graues per interuenia fiſtuloſa terræ perueniunt ad foſſionem puteorum,
& ibi homines offendunt fodientes, naturali uapore obturant in eorũ nari
bus ſpiritus animales, ita qui non celerius inde effugiũt, ibi interimuntur,
Hoc autẽ quibus rationibus caueatur, ſic erit faciundũ, Lucerna accenſa de
mittatur, quæ ſi permanſerit ardens ſine periculo deſcẽdetur, Sin autem eri
pietur lumen vi vaporis, tunc ſecundum puteum dextra ac ſiniſtra defodi-
entur æſtuaria ita (quemadmodum per nares) ſpiritus ex æſtuariis diſſipa-
buntur, Cum hæc ſic explicata fuerint & ad aquam erit peruentum, tũc pu
teus ita ſepiatur ſtructura, ne obturentur uenæ, Sin autem loca dura erunt,
aut in imum venæ penitus non fuerint, tunc ſigninis operibus ex tectis, aut
a ſuperioribus locis excipiendæ ſunt copiæ, In ſigninis autem operib{us} hæc
ſunt facienda, uti arena primum puriſſima aſperrima paretur, cemẽtum
de ſilice frangatur ne grauius ꝗ̃ librarium, calx ꝗ̃uehementiſſima morta-
rio miſceatur, ita ut quin partes arenæ ad duas calcis reſpondeant, morta
rio cementum addatur, ex eo parietes in foſſa ad libramentum altitudinis
futuræ depreſſa, calcentur uectibus ligneis ferratis, Parietibus calcatis in
medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum,
& exequato ſolo ex eodem mortario calcetur pauimentum ad craſſitudi-
nem, quæ cõſtituta fuerit, Ea autem loca ſi duplicia aut triplicia facta
17583NONVS. rint, vti percolatiõibus aquæ tranſmutari poſſint, multo ſalubriorẽ ei{us} vſũ
efficient, Limus enim cũ habuerit quo ſubſidat, limpidior aqua fiet, & ſine
odoribus conſeruabit ſaporem, ſi non, ſalẽ addi neceſſe erit, & extenuari.
104[Figure 104]c. mortatiũ
a. Fiſtuca feu uectes lignei
b. opus numc b a
Quæ potui de aq̃ virtute & varietate, q̈ſ habeat vtilitates, quibuſ ratio
nibus ducatur & ꝓbetur, In hoc uolumine poſui, de gnomonicis vero re-
bus & horologiorum rationibus inſequenti perſcribam.
M. VITR VVII DE AR CHITE CTVR A.
LIBER NONVS.
NOBILIBVS athletis, ꝗ olympia, pithia, iſthmia, ne-
mea, uiciſſent, græco℞ maiores ita magnos honores
conſtituerũt, vti nõ modo in cõuentu ſtãtes cũ palma
& corona ferãt laudes, ſed etiã cũ reuertant̃ in ſuas ci-
uitates cũ victoria triũphantes quadrigis ĩ mœnia &
in patrias inuehant̃ e re publica perpetua vita con-
ſtitutis vectigalibus fruantt̃, Cũ ergo id aĩaduertã ad
miror quid ita nõ ſcripto ribus iidẽ honores etiã maiores ſint tributi,
176LIBER infinitas vtilitates æuo ꝑpetuo oibus gentibus p̃ſtant, Id enim magis erat
inſtitui dignũ, q athletæ ſua corpora exercitatiõibus efficiunt fortiora, ſcri
ptores non ſolũ ſuos ſenſus ꝑficiunt, Sed etiã oĩum, libris ad diſcendum, &
aĩos exacuendos p̃parantes præcepta, Quid enim milo crotoniates, q fuit
inuictus prodeſt hominibus? aut cæteri ꝗ eo genere fuerũt uictores, niſi q
dũ uixerũt ipſi inter ſuos ciues habuerũt nobilitatẽ, Pythagoræ uero præce
pta, Democriti, Platonis, Ariſtotelis, cæterorũ ſapiẽtum quotidiana ꝑpe-
tuis induſtriis culta, nõ ſolũ ſuis ciuibus, ſed etiã omnibus gẽtibus recentes
& floridos edunt fructus, e quibus qui a teneris ætatibus doctrina℞ abũdã
tia ſatiant̃, optimos habent ſapiẽtiæ ſenſus, inſtituunt ciuitatibus huma-
nitatis mores, æqua iura, leges, quibus abſentibus, nulla põt eſſe ciuitas ĩ co
lumis, Cũ ergo tanta munera ab ſcripto ℞ prudẽtia priuatim publicæ fue
rint hominib{us} p̃parata, non ſolũ arbitror palmas & coronas his tribui opor
tere, ſed etiã decerni triumphos, & inter deo℞ ſedes eos dedicandos, iudica
ri, Eo℞ aũt cogitata vtiliter hominibus ad vitã explicandã, e pluribus ſin-
gula pauco℞ vti exẽpla ponã, quæ recognoſcẽtes neceſſario his tribui ho-
nores oportere hoĩes confitebuntur, & primũ platonis e multis rõcinatio-
nibus utiliſſimis unã quẽadmodũ ab eo explicata ſit, ponam.
Platonis inuentum de agro metiendo. # Caput. I.
Locus aut ager paribus lateribus ſi erit quadratus, eũ oportuerit iterum ex
paribus lateribus duplicare, quia id genere numeri ac multiplicationibus
non inuenitur, eo deſcriptionibus linea℞ emendatis reperitur, Eſt aũt eius
rei hæc demõſtratio. Quadratus locus qui erit longus & latus pedes denos
efficit areæ pedes centũ, Si ergo opus fuerit eum duplicare, & areã pedũ du
centorum item ex paribus lateribus facere, quærendum erit ꝗ̃ magnum la-
tus eius quadrati fiat, ut ex eo ducenti pedes duplicationibus areæ reſpon-
deant, Id autem numero nemo poteſt inuenire, nan ſi. xiiii. conſtituentur
erunt multiplicati pedes, cxcvi. Si. XV. pedes. CCXXV. Ergo quoniã id nõ ex
plicatur numero in eo quadrato longo & lato pedes decẽ, quæ fuerit linea
ab angulo ad angulum diagonios perducatur, vti diuidatur in duo trigo-
na æqua magnitudine, ſingula areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ
diagonalis longitudinem locus quadratus paribus lateribus deſcribatur,
Ita ꝗ̃ magna duo trigona in minore quadrato quinquagenum pedum li-
nea diagonia fuerint deſignata, eadem magnitudine, & eodem pedum nu-
mero quatuor in maiore erũt effecta, Hac ratiõe duplicatio grammicis ra-
tionibus a Platone uti eſt ſchema ſubſcriptum, fuit explicata.
17784NONVS.105[Figure 105]a. latera qua-
drati pedum
denũ: qui effi
ciunt areæ
ped. quadra-
to℞. ioo.
b. linea dia- gõia: ex qua
ſi ducat̃ qua-
dratum .b. c.
d.e.id erit pe
dum quadra
torum ducẽ-
torum.a b c d
Denorma pythagoricum inuentum ex hortogonii trigo
ni deformatione. # Caput. II.
Item pythagoras normam ſine artificis fabricationibus inuentam oſten-
dit, & ꝗ̃ magno labore fabri normam facientes vix ad uerum perduce-
re poſſunt, Id rationibus & methodis emendatum ex eius præceptis ex-
plicatur, Nan ſi ſumantur regulæ tres, e quibus una ſit pedes tres, alte-
ra pedes quatuor, tertia pedes quinque, hæ regule interſe compoſitæ
tangant alia aliam ſuis cacuminibus extremis ſchema habentes trigoni,
deformabunt normam emendatam, Ad eas autem regularum ſingula-
rum longitudines, ſi ſingula quadrata paribus lateribus deſcribantur,
quod erit pedum trium lat{us}, areæ habebit pedes nouem, quod erit qua-
tu or, ſexdecim, quod quin erit, uigĩtiquin. Ita quantum areæ pedũ
numerum duo quadrata ex tribus pedibus longitudinis laterũ, & qua-
tuor efficiunt, æque tantum numerum reddit vnum ex ꝗn deſcriptũ.
178LIBER106[Figure 106]a. regula pe
dum trium.
b. regula pe- dũ quatuor
c. regula pe dum qn
d. quadratũ pedũ nouem
e. quadratũ pedũ ſexdecĩ
f. quadratũ pedũ uiginti
quine d b a c f Id pythagoras cum inueniſſet non dubitans a muſis ſe in ea inuentione
monitum, maximas gratias agens, hoſtias dicitur iis immolauiſſe. Ea au
tem ratio quemadmodum in multis rebus & menſuris eſt vtilis, etiam ĩ
ædificiis ſcalarum ædificationibus, uti temperatas habeant graduum li-
brationes, eſt expedita, Si enim altitudo contignationis ab ſumma coa-
xatione ad imum libramentum diuiſa fuerit in partes tres, erit earũ ꝗn
in ſcalis, ſcaporum iuſta longitudine inclinatio, Nam ꝗ̃magnæ fuerint ĩ
ter contignationem & imum libramentum altitudinis partes tres, qua-
tuor a perpendiculo recedant, & ibi collocentur interiores calces ſcapo-
rum, Ita enim erunt temperatæ graduum & ipſarum ſcalarum colloca-
tiones, Item eius rei erit ſubſcripta forma.
17985NONVS.107[Figure 107]a. cõtinet par
tes tres ab ſũ-
ma coaxatio
ne ad imum
libramentũ
b. ſcapus par tium ꝗn cu
ius inclinatio
iuſta ratione
ꝑficit̃: gradi
buſ ſatis cõ
moda.
c. partiũ qua tuor: dũ rece-
dim{us} ab imo
ppendiculo
partiũ trium
uſ ad calcẽ
ſcapi.
d. retractio graduũ: quæ
(ſi. c. fuerit pe
dũ ſexdeci)
ea erit ped. i.
e. altitudo graduum: ea-
dem ratione
erit unciarũ
nouem.e d b a c
Quomodo portio argenti auro miſta in integro opere depræhen-
di diſcerni poſſit. # Caput. III.
Archimedis vero cum multa miranda inuenta & uaria fuerint, ex omnibus
etiam infinita ſolertia, id quod exponam, uidetur eſſe expreſſum nimium,
Hiero enim ſiracuſis auctus regia poteſtate, rebus bene geſtis, cum auream
coronam uotiuam diis immortalibus in quodam fano conſtituiſſet ponẽ-
dam, immani prætio locauit faciendam, & aurum ad ſacoma appendit re-
demptori, Is ad tempus opus manufactum ſubtiliter regi approbauit & ad
ſacoma pondus coronæ uiſus eſt præſtitiſſe. Poſteaꝗ̃ indicium ẽ factum, dẽ-
pto auro tantumdem argenti in id coronarium opus admixtum eſſe, Indi-
gnatus Hiero ſe contemptum, ne inueniens qua ratione id furtum repræ
henderet, rogauit Archimedem vti ĩle ſumeret ſibi de eo cogitatiõem. Tũc
is cum haberet eius rei curam, caſu uenit in balneũ, ibi cum in ſolium de
ſcenderet, animaduertit quantum corporis ſui in eo inſideret, tãtum aquæ
extra ſolium effluere, Itaque cum eius rei rationem explicationis offendiſ-
ſet non eſt moratus, ſed exiliuit gaudio motus de ſolio, & nudus va-
dens domum uerſus ſignificabat clara uoce inueniſſe quod quereret, Nam
currens identidem græcæ clamabat εὕ ρΗκα. εὕ ρΗκα. Tum uero ex eo in-
uentionis ingreſſu duas dicitur feciſſe maſſas æquo põdere, quo etiam fue-
rat corona, vnam ex auro, alteram ex argento. Cum ita feciſſet, vas amplũ
ad ſumma labra impleuit aqua, in quo demiſit argenteam maſſam, Cuius
quanta magnitudo in vaſe depræſſa eſt, tantum aquæ effluxit, Ita
180LIBER maſſa, quãto minus factum fuerat refudit, ſextario menſus, vt eodẽ modo
quo prius fuerat ad labra æquaretur. Ita ex eo inuenit, quãtum ad certum
pondus argenti certa aquæ menſura reſpõ deret. Cum id expertus eẽt, tũ au
ream maſſam ſimiliter pleno vaſe demiſit, & ea exempta, eadem ratione mẽ
ſura addita, inuenit ex aqua non tantum defluxiſſe, ſed tãtum minus, quã-
to minus magno corpore eodem pondere auri maſſa eſſet quã argenti. Po-
ſtea uero repleto vaſe in eadem aqua ipſa corona demiſſa, ĩuenit plus aquæ
defluxiſſe in coronam, quã in auream eodem pondere maſſam, & ita ex eo
quod plus defluxerat a quæ in corona, quã in maſſa ratiocinatus, depræhẽ-
dit argenti in auro mixtionem, & manifeſtum furtum redemptoris.
108[Figure 108]
Tranſferatur mens ad Architæ tarentini & Eratoſthenis cyrenei cogitata,
Hi enim multa & grata a mathematicis rebus hominibus inuenerunt, Ita
cum in cæteris inuentionibus fuerint grati, in eius rei concertationibus ma
ximeſunt ſuſpecti. Alius enim alia ratione explicare curauit, quod delo im
perauerat reſponſis apollo, uti aræ eius quantum haberet pedum quadra-
torum, id duplicaretur, & ita fore, ut hi qui eſſent in ea inſula tunc religio-
ne liberarentur, Ita architas cylindrorum deſcriptionibus, eratoſthenes
organica meſolabi ratione idem explicauerunt.
18186NONVS.109[Figure 109]a. cylindrus
b. meſolabiũa b
Cum hæc ſint tam magnis doctrina℞ iocnuditatibus animaduerſa, & co-
gamur naturaliter, inuentionibus ſingula℞ re℞ conſiderantes effectus, mo
ueri, multas res attẽdens admiror etiã Democriti de re℞ natura volumina,
& eius cõmentarium, quod inſcribitur χειροτόνηΤομ, in quo etiam vteba-
tur anulo, ſignans cera ex milto, quæ eẽt expertus. Ergo eo℞ viro℞ cogitata
non ſolũ ad mores corrigendos, Sed etiã ad oĩum utilitatem perpetuo ſũt
præparata, Athleta℞ aũt nobilitates breui ſpacio cum ſuis corporibus ſene
ſcunt, Ita ne cũ maxime ſunt florentes, ne poſteritate ne ĩſtitutis hi
quẽadmodũ ſapientum cogitata hominũ vitæ prodeſſe poſſunt, Cum ve-
ro ne moribus, ne inſtitutis ſcripto℞ præſtãtibus tribuantur honores,
ipſæ aũt ꝑ ſe mentes aeris altiora proſpicientes memoria℞ gradibus ad cœ-
lum elatæ, æuo ĩmortali nõ modo ſententias, ſed etiam ſiguras eo℞ poſteris
cogunt eſſe notas, Ita qui litterarũ iocunditatibus inſtructas hñt mentes
non poſſunt nõ in ſuis pectoribus dedicatũ habere (ſicuti deo℞) ſic & Ennii
poetæ ſimulachrũ, Accii aũt carminibus qui ſtudioſe delectãtur, nõ modo
uerbo℞ uirtutes, ſed etiã figurã eius uident̃ ſecum habere preſentẽ, Itẽ plu-
res poſt noſtrã memoriam naſcentes, cũ lucretio uidebuntur uelut corã de
rerũ natura diſputare, de arte vero rethorica cum cicerone multi
182LIBER cum Varrone conferent ſermonẽ de lingua latina, Nõ minus etiam plures
philologi cũ græco℞ ſapientibus multa deliberantes, ſecretos cũ his uide-
buntur habere ſermones, Et ad ſummã ſapientium ſcriptorum ſentẽtiæ cor
poribus abſentibus uetuſtate florentes, cũ inſunt inter cõſilia & diſputatio
nes, maiores habent ꝗ̃ præſentiũ ſunt auctoritates oẽs, Ita cæſar his aucto-
ribus fretus, ſenſibus eorum adhibitis, & conſiliis ea uolumina cõſeripſi, &
prioribus ſeptẽ de ædiſiciis, octauo de a quis, in hoc de gnomonicis rationi
bus, quẽadmodum eæ radiis ſolis in mundo ſunt per vmbram gnomonis ĩ
uentæ, quibuſ rationibus dilatentur, aut contrahantur explicabo.
De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per vmbram inuentis & mun
do at planetis. # Caput. IIII.
Ea aũt ſunt diuina mente cõparata habent admirationẽ magnam conſide-
rantibus, ꝙ vmbra gnomonis æquinoctialis, alia magnitudine eſt athenis,
alia Alexandriæ, alia Romæ, non eadem placentiæ, cæteriſ orbis terrarum
locis, Ita longe aliter diſtant deſcriptiones horologio℞, loco℞ mutatiõi-
bus, Vmbra℞ enĩ æquinoctialiũ magnitudinibus deſignãtur analemmato-
rum formæ, ex quibus perſiciunt̃ ad rationẽ loco℞ & vmbræ gnomonũ ho
rarum deſcriptiones, Analẽma eſt ratio cõquiſita ſolis curſu & vmbræ cre-
ſcentis a brumæ obſeruatione inuenta, e qua per ratiões architectonicas cir
cini deſcriptiones eſt inuentus effectus in mundo, Mundus aũt eſt omniũ
naturæ re℞ conceptio ſumma, cœlũ ſideribus conformatũ, Id uoluit̃ cõ-
tinenter circũ terram at mare per axis cardines extremos, Nan in his lo-
cis naturalis poteſtas ita architectata eſt, collocauit cardines tanꝗ̃ centra,
vnum a terra & a mari in ſummo mundo, ac poſt ip̃as ſtellas ſeptẽtrionum.
Alte℞ trans contra ſub terra in meridianis partibus, ibi circũ eo℞ cardinũ
orbiculos, tanꝗ̃ circũ centra, vt in torno ꝑfecit, qui græce π όλοι nominan-
tur, per quos peruolitat ſempiterno cœlum, Ita media terra cũ mari, centri
loco naturaliter eſt collocata, His natura diſpoſitis, ita uti ſeptẽtrionali ꝑte
a terra excelſius habeat altitudine centrũ, in meridiana aũt parte ĩferiori-
bus locis ſubiectũ a terra obſcuret{ur}, tunc etiã per mediũ tranſuerſa, & incli-
nata in meridiẽ circuli delata zona duodecim ſignis eſt cõformata, quæ eo-
rum ſpecies ſtellis diſpoſitis duodecim partibus peræquatis exprimit depi
ctam a natura figurationem, Ita lucentia cum mũdo reliquo ſiderũ or-
natu circũ terrã mare peruolantia curſus perficiunt ad cœli rotunditatẽ.
Omnia aũt viſitata & inuiſitata temporum neceſſitudine ſunt cõſtituta, ex
quibus ſex ſigna numero ſupra terrã cũ cœlo ꝑuagantur, cætera ſub terrã
ſubeuntia, ab eius vmbra obſcurant{ur}, Sex autem ex his ſemꝑ ſupra terrã ni-
tuntur, Quanta pars enim nouiſſimiſigni depræſſione coacta uerſatione ſu
biens ſub terrã occultatur, tantũdem eius contrariæ verſationis neceſſitate
ſuppreſſa rotatione circũacta trans e locis nõ patentibus & obſcuris egredi
tur ad lucem, Nã vis vna & neceſſitas vtrun ſimul orientem &
18387NONVS. tem perficit, Ea autem ſigna cum ſint numero. xii. parteſ duodecimas ſin-
gula poſſideant mundi, uerſentur ab oriente ad occidentem continenter
tunc per ea ſigna contrario curſu luna, ſtella mercurii, ueneris, ipſe ſol, itẽ
martis, & iouis & ſaturni, ut per graduũ aſcenſionẽ percurrentes, alius alia
circuitionis magnitudine ab occidente ad orientẽ in mundo peruagantur,
Luna die octauo & vigeſimo & amplius circiter hora, cœli circuitionẽ per-
currens, ex quo cœperit ſigno ire, ad id ſignum reuertẽdo perſicit lunarem
menſem, Sol autẽ ſigni ſpatium, quod eſt duodecima pars mũdi menſe uer
tente uadens tranſit, ita duodecim menſibus duodecim ſigno℞ interualla ꝑ
uagando, cũ redit ad id ſignũ unde cœperit, perficit ſpatiũ uertẽtis anni, Ex
eo, quẽ circulũ luna terdecies in duodecim menſibus percurrit, eũ ſol hiſdẽ
mẽſibus ſemel permetitur, Mercurii aũt & ueneris ſtellæ circum ſolis radios
ſolem ip̃um vti centrũ itineribus coronãtes, regreſſus retrorſum & retarda
tiones faciunt, Etiã ſtationibus ꝓpter eã circinationem morãtur in ſpatiis ſi
gno℞, Id aũt ita eſſe maxime cognoſcitur ex ueneris ſtella, ꝙ ea cum ſolẽ ſe
quatur, poſt occaſum eius apparens ĩ cœlo, clariſſime lucens veſperugo
vocitatur, aliis autẽ temporibus eũ antecurrens, & oriens ante lucem, luci-
fer appellatur, Ex eo nonnũꝗ̃ plures dies in vno ſigno cõmorantur, alias
celerius ingrediuntur in alterũ ſignũ, Ita ꝙ nõ æque peragunt numerum
dierum in ſingulis ſignis, quantũ ſunt morate prius, tranſiliendo celeriori-
bus itineribus perficiunt iuſtũ curſum, Ita efficitur uti ꝙ demorent{ur} in non-
nullis ſignis nihilominus cum eripiunt ſe a neceſſitate moræ, celeriter cõſe-
quantur iuſtã circuitionẽ. Iter aũt in mundo mercurii ſtella ita peruolitat,
uti trecenteſimo & ſexageſimo die per ſigno℞ ſpatia currens perueniat ad
id ſignũ, ex quo priore circulatione cœpit facere curſum & ita peræquatur
eius iter, ut cir citer tricenos dies ĩ ſingulis ſignis habeat numeri rationem,
Veneris aũt cũ eſt liberata ab impeditione radio℞ ſolis. xxx. diebus percur-
rit ſigni ſpatiũ, quo minus quadragenos dies ĩ ſingulis ſignis patitur, cum
ſtationẽ fecerit, reſtituit eam ſummã numeri in uno ſigno morata, ergo to-
tam circuitionem in cœlo quadrigenteſimo & octogeſimo & quinto die ꝑ
menſa, iterum in id ſignũ redit ex quo ſigno prius iter facere cœpit, Martis
vero circiter ſexcenteſimooctogeſimotertio die ſiderum ſpatia peruagan-
do peruenit eo, ex quo initium faciendo curſum fecerat ante, & in quibus
ſignis celerius percurrit cũ ſtationem fecit explet dierum numeri rationem
Iouis aũt placidioribus gradibus ſcandẽs contra mundi uerſatiõem circiter
tricentisſexagintaꝗnque diebus fingula ſigna permetitur, & conſiſtit ꝑ an
nos vndecim & dies tricẽtosſexagintatres, & redit in id ſignum, in quo an-
te duodecim annos fuerat. Saturni uero menſibus undetriginta & amplius
paucis diebus ꝑuadens per ſigni ſpatiũ, anno nono & uigeſimo circiter die
bus. clx. in quo ante triceſimo fuerat anno in id reſtituitur, ex eo quo mi-
nus ab extremo diſtat mundo, tanto maiorem circinationem rotæ
184LIBER rendo, tardior uidetur eſſe, Hi autem qui ſupra ſolis iter circinationes pera-
gunt, maxime cum in trigono fuerint, quod is inierit, tum non progrediũ-
tur, ſed regreſſus facientes morantur, donicũ idem ſol de eo trigono ĩ aliud
ſignum tranſitionẽ fecerit. Id aũt nõnullis ſic fieri placet, quod aiunt, ſolem
cum longius abſit abſtantia quadam, non lucidis itineribus errantia per ea
ſidera obſcuratis morationib{us} impediri, Nobis uero id nõ uidetur, Solis. n.
ſplendor perſpicibilis & patens ſine vllis obſcurationibus eſt per omnẽ mũ
dum, ut etiam nobis apparet cum faciunt eæ ſtellæ regreſſus & moratiões,
Ergo ſi tantis interuallis noſtra ſpeties poteſt id animaduertere, quid ita di
uinitatibus ſplẽdoribuſ aſtro℞ iudicam{us} obſcuritates obiici poſſe, Ergo
potius ea ratio nobis conſtabit, ꝙ feruor quẽadmodũ omnes res euocat, &
ad ſe ducit (ut etiam fructus ex terra ſurgentes in altitudinem per calorẽ ui
demus, non minus aquæ vapores a fontibus ad nubes per arcus excitari) ea
dem ratione ſolis impetus vehemens radiis trigoni forma porrect{us}, ĩſequẽ-
tes ſtellas ad ſe perducit, & ante currentes ueluti refrenando retinẽdo nõ
patitur progredi, ſed ad ſe cogit regredi, & ĩ alterius trigoni ſignum eẽ, For
taſſe deſiderabitur quid ita ſol quinto a ſe ſigno potiuſꝗ̃ ſecundo aut tertio
quæ ſunt propiora faciat in his feruoribus retentiones, ego quẽadmodum
id fieri uideatur exponã, Eius radii in mundo uti trigoni paribus lateribus
forma lineationibus extendũtur, Id aũt nec plus nec minus eſt ad quintum
ab eo ſigno, Igitur ſi radii per omnem mundum fuſi circinationibus uaga-
rentur, ne extentionibus porrecti ad trigoni formam linearẽtur, propio-
ra flagrarent, Id aũt etiã euripides græco℞ poeta animaduertiſſe uidet{ur}, ait
enim, Que longius a ſole eſſent, hæc vehementius ardere, propiora uero cõ
tẽperata habere, ita ſcribit in fabula phætonte ſic, κάει Τὰ II όῤῥο. Τάλ'
ἐύςε***ρα***εχειι. Si ergo res & ratio & teſtimonium poetæ veteris id oſten
dit, non puto aliter oportere iudicari, niſi quẽadmodũ de ea re ſupraſcri-
ptum habemus, Iouis aũt inte r martis & ſaturni circinationẽ currens, maio
rem ꝗ̃ mars, minorẽ ꝗ̃ ſaturnus peruolat curſum, Itẽ reliquæ ſtellæ, quo ma
iore abſunt ſpatio ab extrem o cœlo proximã habent terræ circinationẽ,
celerius percurrere uidentur, ꝙ quæcun earum minorem circinationem
peragens, ſæpius ſubiẽs p ræterit ſuperiorem, Quẽadmodum ſi in rota, qua
figuli utuntur impoſitæ fuerint ſeptẽ formicæ, canaleſ totidẽ in rota facti
ſint circũ centrum in imo, ad creſcentes ad extremũ in quibus hæ cogantur
circinationẽ facere, uerſetur rota in alteram partem neceſſe erit eas contra
rotæ uerſationem nihil minus aduerſus itinera perſicere, & quæ proximũ
centrum habuerit celerius peruagari, que extremum orbẽ rotæ peraget,
etiam ſi æque celeriter ambulet, propter magnitudinẽ circinationis multo
tardius perſicere curſum, Similiter aſtra nitentia cõtra mundi curſum ſuis
itineribus perſiciunt circuitum, ſed cœli uerſatione redundationibus refe-
runtur quotidiana temporis circulatione. Eſſe autem alias ſtellas
18588NONVS. tas, alias feruentes, etiã frigidas, hæc eſſe cauſa uidetur, ꝙ omnis ignis in
ſuperiora loca habet ſcandentẽ flãmam, Ergo ſol æthera, qui eſt ſupra ſe ra-
d iis exurens efficit candẽtẽ in quibus locis habet curſum martis ſtella, ita
feruẽs ab ardore ſolis efficitur, Saturni autem ꝙ eſt pro xima extremo mun-
do tangit congelatas cœli regiones, uehemẽter eſt frigida, Ex eo iouis cũ
inter vtriuſ circuitiones habeat curſum, a refrigeratione calore eorum
medio, conuenientes tẽperatiſſimoſ habere videt{ur} effectus De zona. xii. ſi
gno℞ & ſeptẽ aſtrorum contrario eo℞ opere ac curſu, quibus rationibus
& numeris tranſeunt ex ſignis in ſigna & circuitum ſuũ perficiant, vti a præ
ceptoribus accepi, expoſui, nunc de creſcenti lumine lunæ diminutione,
vti traditũ eſt nobis a maioribus, dicã, Beroſus qui a caldeorum ciuitate ſi-
ue natione progreſſus in aſiã, & diſciplinã patefecit, ita eſt profeſſus, pilam
eſſe ex dimidia parte candentẽ, reliqua habere ceruleo colore, Cum aũt cur-
ſum itineris ſui peragens ſubiret orbẽ ſolis, tunc eam radiis & impetu calo-
ris corripi conuerti cãdentẽ, propter eius proprietatẽ luminis ad lumen,
Cum autẽ ea euocata ad ſolis orbes ſuperiora ſpectet, tunc inferiorẽ partem
eius, ꝙ candens nõ ſit propter aeris ſimilitudinem obſcuram uideri, cũ ad
perpendiculum extet ad eius radios totũ lumen ad ſuperiorem ſpeciem re-
tineri, & tunc eam uocari primã, cum præteriens uadit ad orientis cœli par
tes, relaxari ab impetu ſolis, extremã eius partem candentiæ, oppido ꝗ̃ te-
nui linea ad terram mittere ſplẽdorẽ, & ita ex eo eam ſecũdã uocari, Quoti-
diana autẽ uerſationis remiſſione, tertiam, quartã, ĩdies numerari, ſeptimo
die ſol cũ ſit ad occidẽtẽ, luna autẽ inter oriẽtem & occidentẽ medias cœli te
neat regiones, ꝙ dimidia parte cœliſpatio diſtet a ſole, itẽ dimidiam candẽ
tiæ conuerſam habere ad terrã, Inter ſolẽ uero & lunam cum diſtet totũ mũ
di ſpatium & lunæ oriẽtis orbẽ ſol retroſpiciẽs, cum tranſit ad occidentẽ, eã
ꝙ longius abſit a radiis remiſſã, quartadecima die plena rota toti{us} orbis mit
tere ſplẽdorem, reliquoſ dies decreſcẽtia quotidiana ad perfectionẽ luna-
ris menſis verſationibus & curſu a ſole reuocationibus ſubire rotã, radioſ
eius etiam mẽſtruas die℞ efficere rationes. V ti aũt Ariſtar chus ſamius ma-
thematicus uigore magno rõnes uarietatis diſciplinis de eadem reliquit ex
ponam, Non enim latet lunã ſuum propriũ non habere lumẽ, Sed eẽ vti
ſpeculum, & a ſolis ĩpetu recipere ſplendorẽ, Nã luna de ſeptẽ aſtris circu
lum proximum terræ in curſibus minimũ peruagatur, Ita quot mẽſibus
ſub rotã ſolis radioſ primo die anteꝗ̃ preterit latens obſcuratur, & quoni
am eſt cum ſole, noua uocatur, poſtero aũt die quo numeratur, ſecũda, præ
teriens a ſole, uiſitationẽ facit tenuẽ extremæ rotundationis, Cum triduũ re
ceſſit a ſole, creſcit & plus illuminatur, quotidie vero diſcedẽs cum perue-
nit ad diẽ ſeptimũ diſtans a ſole occidẽte, circiter medias cœli regiones, di-
midia lucet, & eius quæ ad ſolẽ pars ſpectat, ea eſt illuminata, Quarto a utẽ
decimo die cũ in diametro ſpatio totius mũdi abſit a ſole ꝑſicitur plena, &
186LIBER oritur cum ſol ſit ad occidẽtẽ, ideo ꝙ totum ſpatium mundi diſtans conſi-
ſtit contra, & impetu ſolis totius orbis in ſe recipit ſplẽdorẽ, Septimodecu
mo die cũſol oritur, ea præſſa eſt ad occidentẽ, vigeſimo & altero die cũ ſol
eſt exortus luna tenet circiter medias cœli regiones, & id quod ſpectat ad
ſolem habet lucidũ, in reliꝗs obſcura, Item quotidie curſum faciendo circi-
ter octauo& vigeſimo die ſubit radios ſolis, & ita mẽſtruas perficit ratiões,
Nunc vt in ſingulis menſibus ſol ſigna peruadens, auget & minuit dierum
& horarum ſpatia dicam.
De ſolis curſu per duodecim ſigna. # Caput. V.
Is nan cum arietis ſignum init, & partem octauã peruagatur, perficit æꝑno
ctium vernũ, cum progreditur ad caudam tauri ſiduſ vergiliarum, e qui-
bus eminet dimidia pars prior tauri, in maius ſpatium mundi, ꝗ̃ dimidium
procurrit, procedens ad ſeptentrionalẽ partem, E tauro cum ingreditur in-
geminos, exorientibus uergiliis magis creſcit ſupra terram, & auget ſpatia
dierum, deinde e geminis cum init ad cancrum, qui breuiſſimum tenet cœ
li ſpatium, cum ꝑuenit in partẽ octauam perſicit ſolſticiale tẽpus, & pergẽs
peruenit ad caput & pectus leonis, ꝙ eæ partes cancro ſunt attributæ, Ex pe
ctore aũt leonis & finibus cãcri, ſolis exitus percurrẽs reliquas partes leonis
ĩminuit diei magnitudinẽ & circinationis, redit in gemino℞ æqualẽ cur-
ſum, Tũc uero a leone tranſiẽs in uirginẽ progrediẽſꝙ ad ſinum ueſtis eius
contrahit circinationẽ & æquat eã quam taurus habet curſus rationẽ, E uir
gine autẽ progrediẽs per ſinũ, qui ſinus libræ partes habet primas, in libræ
parte octaua perſicit æquinoctiũ autũnale, qui curſus æquat eã circinatio-
nem, quæ fuerat ĩ arietis ſigno, Scorpionẽ aũt cũ ſol ingreſſus fuerit occidẽ
tibus uergiliis, minuit progrediẽs ad meridianas partes lõgitudines dierũ,
E ſcorpione cũ percurrẽdo init ĩ ſagittarium ad fœmina eius, contractiorẽ
diurnum per volat curſum, Cum autem ĩcipit a fœminibus ſagittarii, quæ
pars eſt attributa capricorno ad partẽ octauam, breuiſſimum cœli percur-
rit ſpatiũ, Ex eo a breuitate diurna bruma, ac dies brumales appellantur, E
capricorno aũt tranſiens in aquarium adauget, & exæquat ſagittarii longi-
tudine diei ſpatium, Ab aquario cũ ingreſſus eſt in piſces fauonio flãte ſcor
pionus comparat æqualem curſum, Ita ſol ea ſigna peruagando certis tem
poribus auget aut minuit dierum & horarum ſpatia, Nunc de ceteris ſideri
bus quæ ſunt dextra ac ſiniſtra zonam ſignorum, meridiana, ſeptentriona
li parte mundi ſtellis diſpoſita figurata, dicam.
Deſid eribus quæ ſunt a zodiaco ad ſeptẽtrionem. # Caput, VI.
Nan ſeptentrio, quẽ græci nominant αρμτοע, ſiue έλίμע, habet poſt ſe col-
locatum cuſtodem, Ab eo nõ longe conformata eſt uirgo, cuius ſupra hu-
merum dextrũ lucidiſſima ſtella nititur, Quã noſtri prouindemiã, maiores
græci IIρούτετοע uocant, candẽtis aũt magis ſpecies eius eſt colorata, Item
alia contra eſt eſtſtella media genuorum cuſtodis arcti, qui arcturus dicit{ur},
18789NONVS. ibi dedicatus e regione capitis ſeptẽtrionis tranſuerſus ad pedes geminorũ
auriga, ſtat ĩ ſũmo cornu tauri, Itẽ in ſũmo cornu leuo ad aurige pedes
vna tenet ꝑte ſtellã, & appellat{ur} aurigæ man{us}, Hædi, capra leuo humero tau-
ri ꝗdẽ & arietis, ĩſuꝑ ꝑſeus dexteriorib{us} ſubtercurrẽs baſim vergilia℞, ſini-
ſteriorib{us} caput arietis & manu dextra initẽs caſſiopeæ ſimulacro, leua ſu-
pra aurigã tenet gorgoneũ ad ſũmũ caput, ſubiiciẽſ andromedæ pedibus,
Itẽ piſces ſupra andromedã & eius vẽtrẽ & eꝗ, q̃ ſũt ſupra ſpinã eꝗ, cuius vẽ
tris lucidiſſima ſtella ſinit ventrẽ eꝗ & caput andromedæ, Manus androme
dæ dextra ſupra caſſiopeæ ſimulacrũẽ cõſtituta, leua ſuꝑ aꝗlonarẽ piſcẽ, Itẽ
aq̈rii ſupra eꝗ caput, Eꝗ vngulæ attĩgũt aq̈rii genua, caſſiopeæ media eſt de
dicata capricorni ſupra ĩ altitudinẽ aꝗla & delphin{us}, ſcđm eos ẽ ſagitta, Ab
ea ãt volucris,cui{us} pẽna dextra cephei manũ attingit & ſceptrũ, leua ſupra
caſſiopeæ ĩnitit{ur}, ſub auis cauda pedes eꝗ ſũt ſubtecti, ĩde ſagittarii ſcorpiõis
libræ ĩſuꝑ ſerpẽs ſũmo roſtro coronã tãgit, ad eũ mediũ ophiuchus ĩ mãib{us}
tenet ſerpẽtẽ leuo pede calcãs mediã frõtẽ ſcorpiõis ꝑtẽ ophiuchi capitis.
110[Figure 110]a. circulus at
ticus.
b. urſa maior
c. perſeus
d. auriga
e. gemini
f. tropicus cri.
g. cancer.
h. leo
i. linea pticæ
K. taurus
l. gorgoneũ
m. canis
n. orion
o. linea noctialis.
p. hydra
q. nauis gos
r. eridanus
ſ. lepus.
t. canis ſyri{us}
u. tropicus capricorni
In hac ſigura
& in ſequẽti
nõ oĩa q̃ de-
ſcribit auctor
facta ſunt: nã
ad ea deſcri-
benda ſphera
ſolida opus
eſſet:& hodi
ernus horum
uſus diuer-
ſus eſt.a b c d e f g h i j k l m n o p q u
188LIBER
Non longe poſitũ eſt caput eius qui dicit{ur} neſſus, In genib{us} aũt eo℞ facilio-
res ſũt capitũ vertices ad cognoſcẽdũ, Qd' nõ obſcuris ſtellis ſũt cõformati,
Pes ingeniculati ad id fulcit{ur} capitis tp̃s ſerpẽtis, cuius arcturũ, qui ſeptẽtrio
nes dicunt{ur} ĩplicat{us}, parue ꝑ eos flectit{ur} delphin{us}, cõtra uolucris roſtrũ eſt ꝓ
poſita lyra. Inter humeros cuſtodis & geniculati corona eſt ornata, In ſeptẽ
triõali vero circulo, duæ poſitæ ſũt arcti ſcapula℞ dorſis ĩter ſe cõpoſitæ, &
pectorib{us} auerſæ, e ꝗb{us} minor κνעόσονρα, maior ἔλικΗ a græcis appellat{ur}, ea
rũ capita ĩter ſe deſpiciẽtia ſũt cõſtituta, caude capitib{us} earũ aduerſæ con-
tra diſpoſitæ ſigurant{ur}. Vtrorũ enĩ ſuperãdo eminẽt inſũmo ꝑ caudas eo
rũ eẽ dicit{ur}, Itẽ ſerpẽs ẽ porrecta æqua ſtella quæ dicit{ur} poſt polus plus elucet
circũ caput maioris ſeptẽtrionis, Nã quæ eſt proxima draconẽ circum ca-
put ei{us} ĩuoluit{ur}, vna uero circũ cynoſuræ caput ĩiecta ẽ fluxu, porrecta ꝓ-
xime ei{us} pedes, Hæc aũt ĩtorta replicata ſe attollẽs reflectit{ur} a capite mino-
ris ad maiorẽ cõtra roſtrũ & capitis tp̃s dextrũ, Itẽ ſupra caudã minoris pe-
des ſũt cephei, ibi ad ſũmũ cacumẽ faciẽtes ſtellæ ſũt trigonũ parib{us} lateri
bus inſuꝑ arietis ſignũ, Septẽtrionis aũt minoris & caſſiopeæ ſimulachri cõ
plures ſunt ſtellæ cõſuſæ, Quæ ſunt ad dextrã oriẽtis ĩter zonã ſigno℞ & ſe-
ptẽtrionũ ſydera ĩ cœlo diſpoſita dixi, Nũc explicabo quæ ad ſiniſtram ori
entis meridianiſ partibus ab natura ſunt diſtributa.
Deſyderibus quæ ſunt a zodiaco ad meridiem. # Caput. VII.
Primum ſub capricorno ſubiectus piſcis auſtrinus cauda proſpiciẽs cephea,
ab eo ad ſagittariũ locus eſt inanis, Turibulũ ſub ſcorpionis aculeo, Cẽtau-
ri priores partes proximæ ſunt libræ, et ſcorpionẽ tenẽt in manibus, Simula
crum id qd' beſtiã aſtrorũ periti nominauerũt, ad uirginẽ, & leonem, & cã-
crum, anguis porrigens agmẽ ſtella℞ ĩtortus ſubcingit regionem cancri eri
gens roſtrũ ad leonẽ, medio corpore ſuſtinẽs craterem, ad manũ virgi-
nis caudã ſubiciens, in qua ineſt coruus, Quæ aũt ſũt ſupra ſcapulas ꝑæque
ſunt lucentia ad anguis ĩterius vẽtris, ſub caudam ſubiectus eſt centaurus.
Iuxta craterem & leonem nauis eſt, quæ nominat{ur} argo, cuius prora obſcu-
ratur, ſed malus & quæ ſunt circa gubernacula eminentia vident{ur}, ipſa na
uicula & puppis per ſummam caudam cani iungitur, Geminos autem mi-
nuſculus canis ſequitur contra anguis caput, maior item ſequitur minorẽ,
Orion vero tranſuerſus eſt ſubiectus præſſus vngula centauri, manu leua te
nens clauam, alteram ad geminos tollens, caput vero eius baſim canis par-
uo interuallo inſequens leporẽ, Arieti & piſcib{us} cetus eſt ſubiectus, a cuius
criſta ordinate vtriſ piſcibus diſpoſita eſt tenuis fuſio ſtellarum, quæ græ
ce vocitatur έρμΗλόνκ magno ĩteruallo introrſus preſſus nodus ſerpẽtiũ
attingit ſummam ceti criſtam, eridani per ſpeciem ſtellarum flumen pro-
fluit initium fontis capiens a leuo pede orionis, Quæ vero ab aquario fun-
dimemoratur aqua, profluit inter piſcis auſtrini caput & caudam ceti.
18990NONVS.111[Figure 111]a. draco
b. polus
c. uultur
d. cancri
e. bootes
f. corona
g. latus.
h. aquila
i. delphinus
k. fagitta
l. ophiuchus
m. ſerpens
n. equi duo
o. uolucris
p. linea noctialis
q. libra
r. linea ptica.
s. ſagitarius
t. capricorn{us}
u. aquarius
x. ſcorpius
y. corona
z. tropicus capricorni
&. ara
b{us}. piſcis me-
redionalis.a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u x y z
Quæ ſigurata formata ſunt ſiderum in mundo ſimulacra, natura di-
uinaque mente deſignata, vt democrito phiſico placuit, expoſui, Sed ea
tantum quorum ortus & occaſus poſſumus animaduertere & oculis
contueri. Nan vti ſeptentriones circum axis cardinem verſantes non
occidunt, neque ſub terram ſubeunt, Sic & circa meridianum cardinẽ,
qui eſt propter inclinationem mundi ſubiectus terræ, ſidera verſabun-
da latentiaque non habent egreſſus orientes ſupra terram. Itaque eorũ
figurationes propter obſtantiam terræ, non ſunt notæ, Huius autem rei
index eſt ſtella canopi, quæ his regionibus eſtignota renunciantib{us} ne-
gociatoribus, qui ad extremas ægypti regiones proximaſ vltimis fini
bus terræ terminationes, fuerunt, De mundi circa terram peruolitantia
duodecim ſignorum, & ſeptentrionali meridiana parte ſiderum di-
ſpoſitione vt ſit perfectus docui. Nan ex ea mundi verſatione & contra
rio ſolis per ſigna curſu, gnomonũ æquinoctialibus vmbris, analẽma-
torum inueniuntur deſcriptiones, Cætera ex aſtrologia, quos
190LIBER habeant ſigna duodecim, ſtellæ quin, ſol, luna, ad humanæ vitæ ratio-
nem chaldeorum ratiocinationibus eſt concedendum, Quod propria
eſt eorum genethliologiæ ratio, vti poſſint antefacta, & futura, ex ratio
cinationibus aſtrorum explicare, Eorum autem inuentiones, quas ſcri-
ptis reliquerunt, qua ſolertia, quibuſque acuminibus, & quam magni
fuerint, qui ab ipſa natione chaldeorum profluxerunt, oſtendunt, Pri-
muſque beroſus, in inſula & ciuitate coo conſedit, ibi aperuit diſcipli-
nam, Poſtea ſtudens antipater, item achinapolus, qui etiam non e na-
ſcentia, ſed ex conceptione genethliologiæ, rationes explicatas reliquit,
De naturalibus autem rebus thales mileſius, anaxagoras clazomenius,
pythagoras ſamius, xenophanes colophonius, democrit{ur} abderites, ra-
tiones quibus e rebus natura rerum gubernaretur, quemadmodũ quoſ-
que effectus habent excogitatas reliquærunt, Quorum inuenta ſecuti ſi
derum & occaſus tempeſtatum ſignificatus, eudoxus, eudemon, calli-
ſtus, melo, philippus, hypparchus, aratus, cæterique ex aſtrologia para
pegmatorum diſciplinis inuenerunt & eas poſteris explicatas reliquæ-
runt, Quorum ſcientiæ ſunt hominibus ſuſpiciendæ, quod tanta cura
fuerunt, vt etiam videantur diuina mẽte tempeſtatum ſignificatus poſt
futuros, ante pronunciare, quaſobres hæc eorum curis ſtudiiſque ſunt
concedenda.
De horologiorum rationibus & vmbris gnomonum æquinoctiali
tempore, romæ, & nonnullis aliis locis. # Caput. VIII.
Nobis autem ab his ſeparandæ ſunt horologiorum rationes, & explicã-
de menſtruæ dierum breuitates, item depalationes. Nanque ſol æqui-
noctiali tempore ariete libra verſando, quas ex gnomone partes ha-
bet nouem, eas vmbræ facit octo in declinatione cœli, quæ eſt romæ.
Itemque athenis ꝗ̃ magne ſunt gnomonis partes quatuor, vmbræ ſunt
tres. Ad ſeptem rhodo quinque. At tarenti nouem ad vndecim. Alexan-
driæ tres ad quinque, cæteriſque omnibus locis aliæ alio modo vmbræ
gnomonum æquinoctiales ab natura rerum inueniuntur diſparatæ.
19191NONVS.112[Figure 112]Vmbræ gno
monis.
a. roma gno mo.ix. um-
bra. viii.
b. tarentum gnomo .xi.
umbra. ix.
c. athene gnomo. iiii.
umbra. iii.
d. rhodus gnomo. vii.
umbra. v.
e. alexandria gnomo. v.
umbra. iii.
poli
f. alexandria gr. xxxvi.
g. thodus gr. xxxvi.
h. athene gr. xxxvii. &
quartæ. i.
i. tarentum gr. xxxix. &
quartæ. iii.
K. roma xxxxii.
Gnomones
a. gnomo mæ.
b. athenarum
c. rhodi
d. tarenti
e. alexandrie
Quotiẽs me timur um-
bras reduci
mus gnomo
nes ubi eft. a.
& gnomo
romæa b c d e f g h i k
Ita in quibuſcun locis horologia erunt deſcribenda, eo loci ſumen-
da eſt æquinoctialis vmbra, Et ſi erunt (quemadmodum romæ) gnomo
nis partes nouem, vmbræ octone, deſcribatur linea in planitia, & ex me
dia πρὸςὸρθὰς erigatur vti ſit ad norman, quæ dicitur gnomon, & a li-
nea quæ erit planities in finem gnomonis, circino nouem ſpacia dimeti
antur, & quo loco nonæ partis ſignum fuerit, centrum conſtituatur, vbi
erit littera. a. & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ vbi erit
littera. b. circinatio circuli deſcribatur, quæ dicitur, meridiana, Deĩde ex
nouem partibus, quæ ſunt a planitia ad gnomonis centrum, octo ſumã
tur & ſignentur in linea quæ eſt in planitia, ubi erit littera . c. Hæc autem
erit gnomonis æquinoctialis umbra, & ab eo ſigno & littera . c. per cẽtrũ
ubi eſt littera. a. linea perducatur, ubi erit ſolis æquinoctialis radius, Tũc
ab centto diducto circino ad lineã planitiæ æquilatatio ſignetur ubi erit
littera. e. ſiniſteriore parte, & . i. dexteriore in extremis lineis circinatio -
nis, & per centrum perducenda linea, vt æqua duo hemicyclia ſint diui
ſa. Hæc autem linea a mathematicis dicitur orizon. Deinde circinationis
totius ſumenda pars eſt quintadecima & circini centrum collocandum
ĩlinea circinatiõis, Quo loci ſecat eam lineam æquinoctialis radius,
192LIBER erit littera. f. & ſignandum dextra ac ſiniſtra vbi ſunt litteræ. g. h. Deinde
ab his & per centrum lineæ vſque ad lineam planitiæ perducendæ ſunt,
vbi erunt littere. t. r. ita erit ſolis radius, vnus hibernus alter æſtiuus. Cõ
tra autem . e. littera. i. erit, vbi ſecat circinationem linea quæ eſt traiecta
per centrum, & contra. g. & . h. litteræ erunt. k. & . l. & . contra. c. & . f. & . a.
erit littera. n. Tunc perducendæ ſunt diametri ab. g. ad. l. & ab. h. ad. k.
Quæ erit inferior, partis erit æſtiuæ, ſuperior hibernæ. Quæ diametri ſũt
æque mediæ diuidendæ vbi erunt litteræ. m. & . o. ibique centra ſignan-
da, & per ea ſigna & centrum. a. linea ad extremas lineas circinationis eſt
perducenda, vbi erunt litteræ. p. q. Hæc erit linea pros horthas radio æꝗ-
noctiali. Vocabitur autem hæc linea mathematicis rationibus axon, &
ab eiſdem centris diducto circino ad extremas diametros deſcribantur
hemicyclia duo, quorum vnum erit æſtiuum, alterum hibernum. De-
inde in quibus locis ſecant lineæ parallelæ lineam eam, quæ dicitur ori-
zon in dexteriore parte erit littera. s. in ſineſteriore. u. & ab extremo he-
micyclio, vbi eſt littera. g. ducatur linea parallelos axoni ad ſiniſtrũ he-
micyclium, vbi eſt littera. h. Hæc autem parallelos linea vocitatur laco-
tomus, & tum circini centrum collocandum eſt eo loci, quo ſecat eam
lineam æquinoctialis radius, ubi erit littera. x. & deducendum ad eum
locum quo ſecat circinationem æſtiuus radius, vbi eſt littera. h. & cétro
æquinoctiali interuallo æſtiuo circinatio circuli menſtrui agatur, ꝗ ma-
nachus dicitur, Ita habebitur analemmatos deformatio.
19392NONVS.113[Figure 113]orizon
pars
æſtuia
gnomon
axon
radius
æſtiu{us}
æqnoc
lacoto
mus
monach{us}
hibernus
hiberna
Analemma
Linea planitſæa b c e f g h i k l m o p q s t u x
Cum hoc ita ſit deſcriptum & explicatum ſiue per hibernas lineas, ſiue per
æſtiuas, ſiue ꝑ æꝗnoctiales, aut etiã per mẽſtruas in ſubiectiõibus rõnes ho-
rarũ erũt ex analẽmatis deſcribẽdæ, ſubicientur in eo multæ varietates &
genera horologio℞, & deſcribentur rationibus his artificioſis, Omniũ autẽ
figuratum deſcriptionũ earum effectus vnus, vti dies æquinoctialis, bru-
maliſ, idẽ ſolſtitialis in duodecim partes æq̈liter ſit diuiſus, Quas res nõ
pigritia deterritus p̃termiſi, ſed ne multa ſcribẽdo offendã, a quibuſ inuẽ-
ta ſunt genera deſcriptioneſ horologio℞ exponam, Ne nũc noua gene-
ra inuenire poſſum, nec aliena pro meis prædicanda videntur, Ita quæ no
bis tradita ſunt, & a quibus ſint inuenta dicam.
194LIBER114[Figure 114]Solare horo-
logium
Romæ!
Gnomon
Radius
æſtiuus
Ma
Laco
Radius æqui
tom{us}
noctialis
no
chus
hibernus
Linea Planitiei
Orizon♒ ♓ @ @ ♋ @ @ ♎ ♏ @ @
Dehorologiorum ratione, & vſu, at eorum inuentione, & quibus in-
uentoribus. # Caput. IX.
Hemicyclium excauatũ ex quadrato, ad enclima ſucciſum beroſus chalde
us dicitur inueniſſe. Scaphen ſiue hemiſpherium, ariſtarchus ſamius, Idem
etiã diſcum in planitia, Arachnem, eudoxus aſtrologus, nõnulli dicũt apol
lonium, Plinthium ſiue lacunar (qđ etiã in circo flaminio eſt poſitum) ſco
pas ſyracuſius, Pros ta hiſtorumena, parmenion, Pros pan clima, theodoſi{us}
& andreas, Patrocles, pelecinon, Dionyſoporus, conum, Apollonius pha-
retram, alia genera & qui ſupraſcripti ſunt, & alii plures inuenta relique-
runt, vti gonarchen, engonaton, antiboræum, Itẽ ex his generibus viatoria
pẽſilia vti fierẽt plures ſcripta reliq̃runt, Ex quo℞ libris ſiꝗs velit ſubiectio-
nes inuenire poterit, dũmodo ſciat analẽmatos deſcriptiones, Itẽ ſunt ex
19593NONVS. conꝗſitæ ab eiſdẽ ſcriptoribus horologiorũ rationes, Primũ a cteſibio ale
xandrino qui etiã ſpũs naturales pneumaticaſ res inuenit, Sed vti fuerũt
ea eꝗſita dignũ ſtudioſis eſt agnoſcere, Cteſibius enĩ fuerat Alexandriæ na-
3434[Handwritten note 34] tus patre tonſore, Is ingenio & induſtria magna p̃ter reliquos excellens, di-
ctus eſt artificioſis rebus ſe delectare, Nã cũ voluiſſet in taberna ſui patris
ſpeculũ ita pẽdere, vt cũ educeret{ur}; , ſurſũ reduceretur, linea latens pondus
deduceret, ita collocauit machinationẽ, Canalẽ ligneũ ſub tigno fixit, ibi
trocleas collocauit, per canalẽ lineã in angulũ deduxit, ibi tubulos ſtru-
xit, in eos pilam plumbeã per lineam demittendam curauit, ita pondus cũ
decurrẽdo in anguſtias tubulo℞ præmeret cœli crebritatẽ vehemẽti decur
ſu, per fauces frequẽtiam cœli cõpræſſione ſolidatã extrudens in aerẽ patẽ-
tem offenſione & tactu, ſonitus expræſſerat claritatẽ.
Ergo cteſibius cũ animaduertiſſet
115[Figure 115]a. ſpeculum
bi taberna ſoriaa b ex tactu cœli & expræſſiõibus, ſpi
ritus voceſ naſci, his principiis
vſus, hydraulicas machinas pri-
mus ĩſtituit, Itẽ aqua℞ expræſſio-
nes, automata porrecti, rotũdatio
niſ machinas, multa delitiarũ
genera, in his etiã horologio℞ ex
aqua comparatiões explicuit, Pri-
mũ cõſtituit cauũ ex auro perfe
ctum, aut ex gemma terebrata, Ea
enĩ nec teruntur ꝑcuſſu aquæ, nec
ſordes recipiũt, vt obturent{ur}; , Nã
equaliter ꝑ id cauum influẽs aqua
ſubleuat ſcaphũ inuerſũ (qđ ab ar
tificib{us} phellos ſiue tympanũ dici
tur) ĩ quo collocata regula, verſa-
tile tympanũ dẽticulis eq̈libus ſũt
ꝑfecta, Qui dẽticuli alius aliũ impellẽtes verſationes modicas faciũt & mo
tiões, Itẽ aliæ regulæ alia tympana ad eundẽ modũ dentata, Quæ vna mo
tione coacta verſando faciũt effectus varietateſ motionũ, in ꝗbus mouen
tur ſigilla, uertuntur metæ, calculi aut tona proiiciunt{ur}, buccinæ canunt, re-
liqua parerga, In his etiã aut in colũna aut paraſtatica horæ deſcribuntur
quas ſigillũ egrediens ab imo virgulæ ſignificat in diẽ totum, quarum bre-
uitates aut creſcentias cuneorũ adiectus aut exẽptus ĩ ſingulis diebus & mẽ
ſibus, perficere cogit, Præcluſiones aqua℞ ad tẽperandũ ita ſunt cõſtitutæ,
Metæ fiũt duæ vna ſolida altera caua ex torno ita perfectæ, ut alia in aliã ini-
re cõuenire poſſit, & eadẽ regula laxatio ea℞ aut coartatio efficiat, aut ve
hemẽtem aut lenẽ in ea uaſa aquæ ĩfluentem curſum, Ita his rõnibus &
196LIBER chinatione ex aqua cõponunt{ur} horologio℞ ad hibernum uſum collocatio
nes, Sin aũt cuneo℞ adiectionibus & detractionibus correptiones dierum,
aut creſcentiæ nõ ꝓbabuntur, qđ cunei ſepiſſime uitia faciũt, ſic erit expli-
candum, In columella horæ ex analẽmatis trãſuerſe deſcribãtur, mẽſtrue
lineæ in columella ſignent{ur}, ea columella uerſatilis perſiciatur, vti ad ſigil-
lum virgulã (cuius uirgulæ egrediens ſigillũ oſtendit horas) colũna ver-
ſando cotinẽter, ſuis cuiuſ mẽſibus breuitates & creſcentias faciat hora℞,
Fiunt etiã alio gñe horologia hiberna, quæ anaporica dicuntur, perficiun-
tur rõnibus his, Horæ diſponũtur ex uirgulis enæis ex analẽmatos deſcri
ptione ab cẽtro diſpoſitæ in fronte, In ea circuli ſunt circũdati mẽſtrua ſpa-
cia finiẽtes. Poſt has virgulas tympanũ collocetur, in quo deſcriptus & de
pictus ſit mũdus ſignifer circulus, deſcriptio ex duodecim cœleſtium ſi
gnorum ſit figurata, cuius e centro deformat{ur} cuiuſlibet ſigni ſpaciũ vnum
maius alterũ minus. Poſteriori aũt parti tympano medio, axis verſatilis eſt
incluſus, in eo axi ænea mollis catena eſt inuoluta, ex qua pendet ex vna
parte phellos ſiue tympanũ, quod ab aqua ſubleuat{ur}, ex altera æquo põde-
re phelli ſacoma ſaburrale, Ita ꝗ̃tum ab aqua phellos ſubleuat{ur}, tantũ ſabur
ræ pondus infra deducens uerſat axem, Axis aũt tympanũ, cuius tympani
verſatio alias efficit vti maior pars circuli ſigniferi, alias minor in verſatio-
nibus, ſuis tẽporibus deſignet horarũ proprietatas. Nã in ſingulis ſignis
ſui cuiuſ mẽſis die℞ numeri caua ſũt ꝑfecta, cuius bulla quæ ſolis imagi-
nem horologiis tenere videt{ur}, ſignificat horarũ ſpacia, ea trãſlata ex terebra-
tione in terebratiõem mẽſis vertẽtis perficit curſum ſuũ. Ita quẽadmodũ
ſol per ſiderum ſpacia vadens dilatat contrahit dies & horas, ſic bulla in
horologiis ingrediẽs per puncta cõtra centri tympani verſationẽ, quotidie
cum trãſfertur aliis tẽporibus per latiora, aliis per anguſtiora ſpacia mẽſtru
is finitionibus imagines efficit horarũ & dierum, De adminiſtratione autẽ
aquæ, quẽadmodum ſe temperet ad rationẽ, ſic erit faciendũ, Poſt frontem
horologii, intra collocetur caſtellũ, in id per fiſtulã ſaliat aqua, & in imo
habeat cauum, Ad id aũt affixum ſit ex ære tympanũ hñs foramen, per qđ
ex caſtello in id aqua influat, In eo aũt minus tympanum includatur cardi-
nibus ex torno, maſculo & fœmina inter ſe coartatis, ita vti minus tympa-
num quẽadmodũ epiſtomium, in maiore circũagendo arcte leniter verſe
tur, Maioris aũt tympani labrum æquis interuallis. ccclxv. puncta habeat ſi
gnata, minor uero orbiculus in extrema circinatiõe fixã habeat lingulã, cu
ius cacumẽ dirigat ad punctorum regiões. In eo orbiculo tẽperatũ ſit fo-
ramen, qua in tympanũ aqua influit per id, & ſeruat adminiſtrationẽ, Cũ
aũt in maioris tympani labro fuerint ſignorũ cœleſtium deformationes, id
aũt ſit ĩmotum, & in ſũmo habeat deformatũ cãcri ſignũ, ad perpendiculũ
eius in imo capricorni ad dextrã ſpectãtis libræ, ad ſiniſtram arietis, Signa
quo cætera inter eorũ ſpacia deſignata ſint, vti in cœlo vidẽtur, Igitur
19794DECIMVS. ſol fuerit in capricorni orbiculo, lingula in maioris tympani parte & ca-
pricorni, qu otidie ſingula pũcta tãgens ad perpẽdiculum habẽs aquæ cur-
rentis vehemẽs põdus, celeriter per orbiculi foramẽ id extrudit ad vas, tũ
excipiens eam (qm̃ breui ſpatio impletur) corripit & cõtrahit dierum mi-
nora ſpacia & horarũ, Cum aũt quotidiana uerſatione maioris tympani lin
gula ingreditur in aquario, cũcta deſcendunt foramina perpẽdiculo, & aq̃
uehementi curſu cogitur tardius emittere ſalientẽ, Ita quo minus celeri cur
ſu vas excipit aquã, dilatat horarũ ſpacia, Aquarii uero piſciũ pũctis, vti
gradibus ſcãdens, orbiculi foramen in ariete tangendo octauã partẽ, aquæ
temperatæ ſaliẽti præſtat æquinoctiales horas, Ab ariete per tauri & gemi-
norum ſpacia ad ſũma cãcri puncta, partis octaue foramen ſeu tympanum
verſatiõibus peragens, & in altitudinẽ eo rediens, viribus extenuatur, & ita
tardius fluendo dilatat morãdo ſpacia, & efficit horas in cãcri ſigno ſolſti-
tiales, A cãcro cũ proclinat & peragit per leonẽ & virginem, ad libræ partis
octauæ puncta reuertẽdo & gradatim corripiendo ſpatia, cõtrahit horas, &
ita perueniens ad puncta libræ, æquinoctiales rurſus reddit horas, Per ſcor-
pionis vero ſpacia & ſagittarii, procliuius deprimens ſeſe foramen rediẽſ
circũactione ad capricorni partẽ octauã, reſtituitur celeritate ſaliẽtis ad bru
males horarum breuitates, Quæ ſunt in horologiorum deſcriptionibus ra
tiones & apparat{us} vt ſint ad vſum expeditiores ꝗ̃aptiſſime potui perſcripſi,
Reſtat nũc de machinationibus, & de earum principiis ratiocinari, Ita de
his vt corpus emendatum architecturæ perficiatur in ſequẽti volumine in
cipiam ſcribere.
M. VITR VVII DE MACHINIS
LIBER DECIMVS.
NOBILI græcorum & ampla ciuitate epheſi lex
uetuſta dicitur a maioribus dura cõditione, ſed iu
re eſſe non iniquo cõſtituta, Nam architectus cum
publicum opus curãdum recipit pollicetur quan
to ſumptu id ſit futurum, tradita æſtimatione ma-
giſtratui bona eius obligãtur, donec opus ſit per-
fectum, Eo autẽ abſoluto cum ad dictũ impenſa re
ſpondet, decretis & honoribus ornatur, Item ſi nõ amplius ꝗ̃ quarta ĩ ope-
re cõſumitur ad æſtimationem eſt adiicienda & de publico præſtatur, ne
vlla pœna tenetur, Cum uero amplius ꝗ̃ quarta in opere conſumitur, ex ei{us}
bonis ad perficiẽdum pecunia exigitur, Vtinã dii ĩmortales feciſſẽt ꝙ ea lex
etiã populo romano, nõ modo publicis, ſed etiã priuatis ædificiis eſſet con-
ſtituta, nan nõ ſine pœna graſſarẽtur imperiti, ſed qui ſumma doctrina℞
ſubtilitate eſſẽt prudẽtes, ſine dubitatiõe profiterẽtur architecturã, ne
198LIBER tres familia℞ inducerẽtur ad infinitas ſumptuũ ꝓfuſiões, & ut ex bonis eii-
cerent{ur}, ipſi architecti pœnæ timore coacti diligẽtius modũ impẽſarũ ra-
tiocinãtes explicarent, vti patres familia℞ ad id, qđ p̃ parauiſſent, ſeu pau-
lo amplius adiicientes, ædificia expedirent, Nã qui q̈dringẽta ad opus pñt
parare, ſi adiiciãt cẽtum habẽdo ſpẽ perfectionis, delectationibus tenẽtur.
Qui aũt adiectione dimidia, aut ampliore ſumptu onerãtur, amiſſa ſpe, &
impenſa abiecta, fractis rebus & animis, deſiſtere cogũtur. Nec ſolũ id vitiũ
in ædificiis, ſed etiã in muneribus, quæ a magiſtratibus foro gladiato℞ ſce-
niſ ludo℞ dant{ur}, quibus nec mora, ne expectatio cõcedit{ur}, ſed neceſſitas
finito tẽpore ꝑficere cogit, vti ſunt ſedes ſpectaculo℞, uelorũ inductiões,
& ea oĩa, quæ ſcenicis moribus per machinationẽ ad ſpectationes populo
cõparãtur. In his vero opus eſt prudẽtia diligẽti & ingenii doctiſſimi cogi
tatu, ꝙ nihil eo℞ ꝑficit{ur} ſine machinatione, Studiorũ uario ac ſolerti uigo
re. I git{ur} quoniã hæc ita ſunt tradita & cõſtituta nõ uidet{ur} eſſe alienũ, vti cau
te ſumma diligẽtia anteꝗ̃ inſtituãtur opera, eo℞ expediãtur ratiões. Ergo
quoniã ne lex ne mo℞ inſtitutio id põt cogere, & quotannis & præto-
res & ædiles ludorum cã machinationes præparare debent, uiſum mihi eſt
imperator non eſſe alienũ, quoniã de ædificiis in prioribus uoluminib{us} ex-
poſui, in hoc qui finitionem ſummam corporis habet cõſtitutã, q̃ ſint prin
cipia machinarum ordinata præceptis explicare.
Demachina quid ſit & eius ab organo differentia origine
& neceſſitate. # Caput. # I.
Machina eſt cõtinens ex materia cõiunctio, maximas ad onerum motus ha-
bens uirtutes, Ea mouetur ex arte circulorum rotũdationibus quam græci
κυκλικΗעκιעΗσιע appellãt, Eſt autem unum genus ſcanſorium quod græce
ἀκροβαΤικὸע dicitur, alterum ſpiritale, quod apud eos ΠνεμαΤικὸν appel-
latur, tertiũ tractorium, id autẽ græci βα\’ναυσοע uocãt, Scãſorium autẽ eſt cũ
machinæ ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis ſtatutis & trãſuerſa
riis colligatis ſine periculo ſcãdatur ad apparatus ſpectationẽ, Spiritale eſt
cum ſpiritus expræſſionibus impulſus, & plagæ uoceſ organicos expri-
muntur, Tractorium uero cum onera machinis pertrahuntur, aut ad alti-
tudinẽ ſublata collocãtur, Scãſoria ratio nõ arte ſed audacia gloriat{ur}, Ea ca-
tenationibus & tranſuerſariis & plexis colligatiõibus & eriſmatum fulctu
ris cõtinetur, Quæ aũt ſpirit{us} poteſtate aſſumit ingreſſus, elegantes artis ſub
tilitatibus cõſequitur effectus, Tractoria autẽ maiores & magnificẽtia ple-
nas habet ad utilitatem opportunitates, & in agendo cum prudentia ſum-
mas uirtutes, Ex his ſũt alia quæ mechanicos, alia quæ organicos mouẽtur,
Inter machinas & organa id uidet{ur} eſſe diſcrimen, ꝙ machin{æ} pluribus ope
ribus aut ui maiore cogũtur effectus habere, uti baliſtæ torcularium præ
la, Organa autẽ unins operæ, prudenti tactu perficiunt, quod propoſitũ ẽ,
uti ſcorpionis, ſeu aniſocyclorum verſationes. Ergo & organa &
19995DECIMVS. rum ratio ad vſum ſunt neceſſaria, ſine quibus nulla res poteſt eſſe non im-
pedita. Oĩs aũt machinatio eſt a re℞ natura ꝓcreata, ac a præceptrice & ma-
giſtra mundi verſatione ĩſtituta. Nã animaduertamus primũ & aſpicia-
mus cõtinentem ſolis, lunæ, quin etiã ſtellarum naturã, quæ ni machina-
ta uerſarentur nõ habuiſſemus in terra lucem, nec fructuũ maturitates. Cũ
ergo maiores hæc ita eſſe animaduertiſſent, e rerũ natura ſumpſerũt exem-
pla, & ea imitantes inducti rebus diuinis, cõmodas uitæ perfecerunt expli-
cationes. Ita comparauerũt, ut eſſent expeditiora alia machinis & earum
verſatiõibus, nõnulla organis, Et ita quæ animaduerterũt ad vſum vtilia eẽ
ſtudiis, artibus, ĩſtitutis, gradatim augẽda doctrinis curauerũt, Attẽdamus
enĩ primũ inuentũ de neceſſitate vt veſtitus, quẽadmodum tela℞ organicis
adminiſtratiõibus cõnexus ſtaminis ad ſubtegmẽ, nõ mõ corpora tegendo
tueãtur, ſed etiã ornatus adiiciãt honeſtatẽ, Cibi uero nõ habuiſſemus abũ-
dantiã, niſi iuga, & aratra bobus iumẽtiſ oĩbus eẽnt ĩuenta, Sucularũ &
prælo℞ & uectiũ ſi nõ fuiſſet torcularis p̃paratio, ne olei nitorẽ, ne vitiũ
fructũ habere potuiſſemus ad iucũditatẽ, Portationeſ eorum nõ eẽnt, niſi
plauſtrorũ aut ſarracorũ per terrã, nauicula℞ per aquã inuẽtæ eẽnt machi-
nationes, Trutina℞ uero librarũ põderibus examinatio reperta vindicat
ab iniꝗtate iuſtis moribus vitã, Non minuſ ſunt ĩnumerabiles moderatio
nes machinationũ, de ꝗbus nõ neceſſe videt{ur} diſputare, qm̃ ſunt ad manum
quottidiane, ut ſũt rotæ, folles fabro℞, rhedæ, ciſia, torni, cætera quæ com
munes ad vſum cõſuetudinibus habẽt opportunitates, Ita incipiemus de
his quæ raro ueniunt ad manus (ut nota ſint) explicare.
De ædiũ ſacrarũ publicorũ operũ machinationib{us} tractoriis. # Cap. II.
Primum inſtituemus de his quæ ædibus ſacris ad operũ publico℞ ꝑfectio
nem neceſſitate cõparant{ur}, quæfiũt ita, Tigna tria ad onerũ magnitudinem
ratiõe expediũtur, & a capite a fibula cõiuncta, & in imo diuaricata erigunt{ur}
funibus in capitibus collocatis, & iis itẽ circa diſpoſitis erecta retinent{ur}, Alli
gatur in ſummo troclea, quam etiã nõnulli, rechamũ dicũt, In trocleam ĩdũ
tur orbiculi duo, per axiculos uerſatiões habentes, per cuius orbiculũ ſum
mum traiicitur ductarius funis, Deinde demittitur & traducitur circa orbi-
culi imum trocleæ inferioris, refertur autẽ ad orbiculũ imum trocleæ ſupe
rioris, & ita deſcendit ad inferiorẽ, & in foramine eius caput funis religat{ur},
Altera pars funis refertur inter imas machinæ partes, In quadris aũt tigno-
rum poſterioribus quo loci ſunt diuaricata, figũtur chelonia, in quæ cõiici
untur ſucularũ capita, ut faciliter axes uerſentur, Eæ ſuculæ proxime capita
habent foramina bina ita temperata, ut vectes in ea conuenire poſſint, Ad
rechamum autem imum ferrei forfices religantur, quorum dentes in ſaxa
forata accommodantur, Cum autem funis habet caput ad ſuculam religa-
tum & vectes ducentes eam verſant, funis ſe inuoluendo circa ſuculã exten
ditur, & ita ſubleuat onera ad altitudinem & operum collocationes.
200LIBER116[Figure 116]a. Sucula
b. cheloniæ
c. fibula
d. troclea rechamus.
e. troclea ife- rior ſeu re
chamus
f. ferrei ces.
g. funis.
Orbiculi ſũt rotulæ quæ
circũ axicu-
los in trocle-
is uerſantur.a b c d e f g
De diuerſis appel-
lationibus machina-
rum, & q̈ ratione eri-
gantur. # Cap. III.
Hæc aũt ratio machi
nationis ꝙ ꝑ tres or-
biculos circũuoluit{ur}
triſpaſtos appellat{ur},
Cum vero in ima tro
clea duo orbiculi, in
ſuperiori tres uerſan
tur, id pentaſpaſton
dicitur, Sin autẽ ma-
ioribus onerib{us} erũt
machinæ cõparãdæ,
amplioribus tigno℞
lõgitudinibus & craſ
ſitudinibus erit vten
dum, & eadem ratio
ne in ſummo fibula-
tionibus, in imo ſu-
cularum uerſationi-
bus expediundũ, His
explicatis antarii funes ante laxi collocentur, retinacula ſupra ſcapulas ma
chinæ longe diſponantur, & ſinon erit vbi religentur, pali reſupinati defo-
diantur, & circũ fiſtucatione ſolidentur, quo funes alligentur, Troclea in ſũ
mo capite machinæ rudenti cõtineat{ur}, & ex eo funes perducãtur ad palum,
& quæ eſt in palo troclea illigata circa eius orbiculum funis indatur, & refe
ratur ad eam trocleam, quæ erit ad caput machinæ religata, Circum autẽ or
biculum ab ſummo traiectus funis deſcendat & redeat ad ſuculam, quæ eſt
in ima machina ibi religetur, Vectibus aũt coacta ſucula uerſabitur, & eri
get per ſe machinam ſine periculo, ita circa diſpoſitis funibus, & retinacu-
lis in palis herẽtibus ampliore modo machina collocabitur, Trocleæ & du
ctarii funes uti ſupra ſcriptum eſt expediuntur.
Similis ſuperiori machina, cui coloſſicotera tutius cõmitti poſſunt, im-
mutata duntaxat ſucula in tympanum. # Caput. IIII.
Sin autẽ coloſſicotera amplitudinibus & põderibus onera in operibus fuerĩt
non erit ſuculæ cõmittendũ, ſed quẽadmodum ſucula cheloniis retinetur,
ita axis includatur habens in medio tympanum amplũ, quod nõnulli ro-
tam appellant, græci aũt ἀμφί ρευσιν, alii Περί ΤροΧον uocant, In his aũt ma-
chinis trocleæ non eodem ſed alio modo cõparantur, Habent enim & ĩ
20196DECIMVS.& in ſummo duplices ordines orbiculo℞, ita funis ductarius traiicit̃ ĩ infe-
rioris trocleæ foramẽ, vti æq̈lia duo capita ſint, funis cũ erit extẽſus, ibi ſe-
cũdũ inferiorẽ trocleã reſticula circũdata & cõnexa, vtræ partes funis cõti
nẽtur, ut ne in dextrã, ne in ſiniſtrã partẽ poſſint ꝓdire, Deĩde capita fu-
nis referunt̃ in ſũma troclea ab exteriore parte, & deiiciũtur circa orbiculos
imos, & redeũt ad imũ, cõiiciũtur ĩfimæ trocleæ ad orbiculos ex interiore
parte, & referũtur dextra ac ſiniſtra ad caput ſummæ trocleæ circa orbicu-
los ſummos, Traiecti aũt ab exteriori parte referunt̃ dextra ac ſiniſtra tym-
panũ ĩ axe, ibi ut hereãt colligant̃, Tũ aũt circa tympanũ inuolut{us} alter fu
nis refert̃ ad ergatã, & is circũact{us} tympanũ & axẽ inuoluendo, funes qui in
axe religati ſunt pariter ſe extẽdũt, & ita leniter leuant onera ſine periculo.
117[Figure 117]a. ergata
b. tympanũ
c. fibulatioa b c
Qd' ſi maius tympanũ collocatũ aut ĩ medio, aut ĩ vna ꝑte extrema, habue-
rit ſine ergata calcãtes hoĩes, expeditiores habere poterit operis effectus.
Aliud machinæ tractoriæ genus. # Caput. V.
Eſt aũt aliud gen{us} machinæ ſatis artificioſũ & ad vſũ celeritatis expeditũ, ſed
in eo dare operá nõ pñt niſi periti, Eſt enĩ tignũ, qd' erigit̃ & diſtinet̃ retina
culis q̈drifariã, ſub retinaculis chelonia duo figũtur, troclea funibus ſupra
chelonia religat̃, Sub troclea regula lõga circiter pedes duos, lata
202LIBER ſex, craſſa quatuor ſupponit̃. Trocleæ ternos ordines orbiculo℞ in latitudi
nẽ habẽtes collocãtur, ita tres ductarii funes in ſummo machinæ religãtur.
Deinde referũt̃ ad imã trocleã, & traiiciũt̃ ex interiore parte ꝑ eius orbicu-
los ſũmos. Deinde referũt̃ ad ſuꝑiorẽ trocleã, & traiiciũtur a dexteriore ꝑte
in ĩteriorẽ per orbiculos imos. Cũ deſcenderint ad imũ ex interiore ꝑte, &
per ſecũdos orbiculos traducũtur in exteriorẽ, & referuntur ad ſummũ ad
orbiculos ſecũdos, traiecti redeũt ad imũ, ex imo referunt̃ ad caput, & traie
cti ꝑ ſummos redeũt ad machinã imã. In radice autẽ machinæ collocat̃ ter-
tia troclea. Eam aũt græci έ ϖάτονΤα, noſtri artemonẽ appellãt. Ea troclea re
ligat̃ ad machinæ radicẽ habẽs orbiculos tres, ꝑ quos traiecti funes tradun-
118[Figure 118]a. tignum
b. retinacula
c. cheloniũ
d. troclea fub q̃ regula
poſita eſt
f. ductarii nes
e. troclea quã græci
epagonta no
ſtri artemo
nẽ dicuntb c d f a e tur hoĩbus
ad ducẽdũ.
Ita tres ordi
nes hoĩum
ducẽtes ſine
ergata cele-
riter on{us} ad
ſummũ per
ducũt. Hoc
genus ma-
chinæ poly
ſpaſton ap-
pellatur, q
multis orbi
culorũ cir-
cuitionib{us}
& facilitatẽ
ſũmã p̃ſtat
& celeritatẽ
V na autem
ſtatutio ti-
gni hãc ha-
bet vtilita-
tẽ, q añ quá
tũ velit a de
xtra ac ſini-
ſtra, ad late-
ra declinan
do onus de
põere põt.
20397DECIMVS. Harum machinationum omnium quæ ſu pra ſunt ſcriptæ rationes nõ mo-
do ad has res, ſed ad onerandas & exonerandas naues ſunt paratæ, aliæ ere-
cte, aliæ plane in charcheſiis uerſatilibus collocatæ, Non minus ſine tigno℞
erectionibus in plano etiam eadem ratione & temperatis funibus & trocle-
is ſubductiones nauium efficiuntur.
Ingenioſa cteſiphontis rõ ad grauia onera ducenda. # Cap. VI.
Non eſt alienum etiam cteſiphontis ingenioſam inuentionem exponere, Is
enim ſcapos columnarũ ex lapicidinis cum deportare uellet Epheſum ad
dianæ fanum, propter magnitudinem onerum, & viarum cãpeſtrem mol-
litudinem, nõ cõfiſus carris, ne rotæ deuorarẽtur, ſic eſt conatus, De materia
trientali ſcapos quattuor, duos trãſuerſarios ĩterpoſitos duobus lõgis quã
ta lõgitudo ſcapi fuerat, cõplectit & cõpegit & ferreos chodaces vti ſubſcu
des in capitibus ſcaporum implumbauit, & armillas ĩ materia ad chodaces
circundandos infixit, item baculis iligneis capita religauit, Chodaces autẽ
in armillis incluſi liberam habuerunt verſationem tantã, vti cum boues du
cerent ſubiũcti, ſcapi uerſando in chodacib{us} & armillis ſine fine uoluerent̃.
119[Figure 119]a. ſcapi triẽta
les
b. columnæ
c. armilla in qua choda
ces qui in ca-
pite colũnæ
ſunt implum
bati uertunt̃.a b c
Cum aũt ſcapos omnes ita vexiſſent, & inſtarent epiſtyliorum
204LIBER us cteſiphontis Methagenes tranſtulit eam rationẽ e ſcaporum vectura etiã
in epiſtyliorum deductione, Fecit enim rotas circiter pedũ duodenum, &
epiſtyliorum capita in medias rotas eadem ratione cum chodacibus & ar-
millis incluſit, Ita cum trientes a bubus ducerentur in armillis incluſi cho-
daces uerſabant rotas, Epiſtylia vero incluſa vti axes in rotis eadem ratione
qua, ſcapi ſine mora ad opus peruenerunt, Exemplar autem erit eius quem
admodum in paleſtris cylindri exæquant ambulatiões, ne hoc potuiſſet
fieri niſi primum propinquitas eſſet, Non enim plus ſunt ab lapicidinis ad
fanũ quam milia paſſuum octo, nec ullus eſt cliuus ſed perpetuus campus.
120[Figure 120]a. rotæ pedũ
duodenum
b. epiſtylium
c. chodix ꝗ uertitur in ar
millaa b c
Noſtra uero memoria cum coloſſici apollinis in fano baſis eſſet a vetuſtate
difracta, & metuentes ne caderet ea ſtatua & frangeretur locauerunt ex eiſ-
dem lapicidinis baſim excidendam, Conduxit quidam paconius, Hæc autẽ
baſis erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes ſex, Quã Paco-
nius gloria fretus non vti methagenes apportauit, ſed eadem ratiõe alio ge
nere cõſtituit machinam facere, Rotas enim circiter pedum quindecĩ fecit
& his rotis capita lapidis ĩcluſit, deĩde circa lapidẽ fuſos ſextantales ab rota
ad rotã ad circinũ cõpegit, ita uti fuſus a fuſo nõ diſtaret pedẽ vnũ, Deinde
circa fuſos funem inuoluit, & bubus iunctis funẽ ducebat, ita cũ
20598DECIMVS. voluebat rotas, ſed nõ poterat ad lineã uia recta ducere, ſed exibat in vnam
uel alteram partẽ, Ita neceſſe erat rurſus retroducere, Sic paconius ducendo
& reducendo pecuniam contriuit, ut ad ſoluendum non eſſet.
De inuentione lapicidinæ qua templum dianæ epheſiæ conſtru-
ctum eſt. # Caput. VII.
Puſillum extra ꝓgrediar & de his lapicidinis quemadmodũ ſint inuẽtæ expo
nam, Pixodarus fuerat paſtor, Is in his locis verſabat̃, Cum aũt ciues ephe-
ſio℞ cogitarẽt fanum dianæ ex marmore facere, decernerent a paro, prœ-
coneſſo, eraclea, thaſo, uti marmore, ꝑ id tẽpus ꝓpulſis ouibus pixodarus ĩ
eodẽ loco pecus paſcebat, ibi duo arietes inter ſe cõcurrentes alius aliũ p̃-
terierunt, & impetu facto unus cornu ꝑcuſſit ſaxum, ex quo cruſtã quæ cã-
didiſſimo colore fuerat deiecit, Ita pixodarus dicit̃ oues in mõtib{us} reliquiſ
ſe, & cruſtã curſim epheſum, cũ maxime de ea re ageret̃, detuliſſe, Ita ſtatim
honores ei decreuerunt & nomẽ mutauerũt, ut pro Pixodaro, euãgelus no
minaretur, hodie quot menſibus magiſtratus in eum locum proficiſcit̃,
& ei ſacrificium facit, & ſi non fecerit pœna tenetur.
De porrecto & rotundatione machina℞ ad onerũ leuatiões. # Ca. VIII.
De tractoriis rõnibus, quæ neceſſaria putaui breuiter expoſui, Quo℞ mot{us}
& uirtutes duæ res diuerſæ & ĩter ſe diſſimiles, uti cõgruentes, ita principia
pariũt ad duos perfectus, vnũ porrecti, quem græci εὐθύαν uocitant, alterũ
rotũditatis, quã χνκλωΤΉη appellãt, ſed uere ne ſine rotũdatiõe mot{us} por
recti, nec ſine porrecto rotatiõis verſatiões, one℞ poſſunt facere leuationes.
Id aũt ut ĩtelligat̃ exponã, Inducũtur uti cẽtra axiculi in orbiculos, & ĩ tro-
cleis collocant̃, per quos orbiculos funis circũactus directis ductiõibus, &
in ſucula collocat{us} ue-
121[Figure 121]a. hypomo
clion.
b. uectis
c. onusb a c ctiũ verſationibus one
rũ facit egreſſus in al-
tum, cuius ſuculæ car
dines vticentra porre-
cti in cheloniis, fora-
minibuſ eius uectes
concluſi, capitibus ad
circinum circumactis,
torni ratiõe verſando
faciũt onerum elatio-
nes. Quemadmodum
etiam ferreus uectis cũ
eſt admotus ad onus,
quod manuum multitudo non põt mouere, ſuppoſita uti centro cito por
recta preſſiõe, quod græci ὑωομόΧλιοη appellãt, & vectis lingua ſub onus
ſubdita, caput eius unius hominis uiribus preſſum, id onus extollit.
206LIBER
Id aũt fit ꝗ breuior pars prior uectis ab ea præſſione, quod eſt centrum, ſu-
bit ſub onus, & quod longius ab eo centro diſtans caput eius, per id cũ du-
citur faciundo motus circinationis cogit preſſiõibus examinare paucis ma
nibus oneris maximi pondus, Item ſi ſub onus uectis ferrei lingula ſubiecta
fuerit, ne eius caput preſſione ĩ imum, ſed aduerſus in altitudinem extol-
letur, lingula fulcta in areæ ſolo habebit eam pro onere, oneris autem ipſi-
us angulum pro preſſione, ita non tam faciliter, quam per preſſionem, ſed
aduerſus nihilominus in pondus oneris erit excitatum. I gitur ſi plus lin-
gula uectis ſupra hypomochliõ poſita ſub onus ſubierit & caput eius pro-
pius centrum preſſiones habuerit, non poterit onus eleuare, niſi (quemad-
modum ſupraſcriptum eſt) examinatio uectis longius per caput ne iuxta
onus fuerit facta, Id autem ex trutinis, quæ ſtateræ dicuntur licet conſidera
re, Cum enim anſa propius caput, unde lancula pendet, vbi ut centrum eſt
collocata, & æquipondium in alteram partem ſcapi per puncta uagando,
quo longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo etiam pari ponde-
re ampliſſimum penſionem parem perficit, per ſcapi librationem & exami
nationem longius a centro recedentem, Ita imbecillior æquipondii breui-
tas maiorem vim ponderis momento deducens ſine vehementia molliter
ab imo ſurſum uerſum egredi cogit, Quemadmodum etiam nauis onera-
riæ maximæ gubernator anſam gubernaculi tenens, qui οἶαξ a græcis ap-
pelatur, una manu momento per centri rationem preſſionibus artis agitas
uerſat eam ampliſſimis & immanibus mercis & penus ponderibus onera-
tam, eiuſ vela cum ſunt per altitudinem mediam mali pendentia non po
teſt habere nauis celerem curſum, Cum autem in ſummo cacumine anten-
næ ſubducta ſunt, tunc uehementiori progreditur impetu, ꝗ non proxi-
me calcem mali, quod eſt loco centri, ſed in ſummo longius, & ab eo pro-
greſſa recipiunt in ſe uela ventum, Itaque vti uectis ſub onere ſubiectus, ſi
per medium premitur durior eſt, neque incumbit, Cum autem caput eius
ſummum deducitur faciliter onus extollit, Similiter vela cum ſunt per me
dium tem perata minorem habent uirtutem, Quæautem in capite mali ſú-
mo collocantur diſcedentia longius a centro non acriore ſed eodem flatu
preſſione cacuminis uehementius cogunt progredi nauem, Etiam remi cir
ca ſcalmos ſtrophis religati cum manibus impelluntur & reducuntur ex-
tremis progredientibus a centro parmis in maris undis, ſummam impul-
ſu uehementi protrudunt porrectam nauem ſecante prora liquoris rarita-
tem, Onerum uero maxima pondera cum feruntur a phalangariis exapho
ris, & tetraphoris, examinantur per ipſa media centra phalangarum, uti
indiuiſi oneris ſolido pondere certa quadam diuiſionis ratione æquas
partes collis ſinguli ferant operaril, Mediæ enim partes phalangarum, qui-
bus lora tetraphororum inuehuntur, clauis ſunt finitæ, ne labantur in
unam uel alteram partem, Cum enim extra finem centri
20799DECIMVS. præmunt eius collum ad quem propius acceſſerunt, quemadmodum ĩ ſta-
tera æquipondium cum examine progreditur ad fines ponderationum, Ea
dem ratione iumenta cum iuga eorum ſubiugiorum loris per medium tẽ-
perantur æqualiter trahunt onera. Cum autem impares ſunt eorum uirtu-
tes, & unum plus ualendo præmit alterum, loro traiecto ſit una pars iugilõ
gior, quæ imbecilliori auxiliatur iumento, Ita in phalangis ut ĩ iugis, cum
in medio lora non ſunt collocata, ſed eam partem, qua progreditur lorum
a medio centro breuiorem efficit, & alteram longiorem, ea ratione, ſi per id
centrum, quo loci perductum eſt lorum vtra capita circumagentur, lon
gior pars ampliorem, breuior minorem aget circinatiõem, Et quemadmo
dum minores rotæ duriores & difficiliores habent motus, ſic phalangæ, &
iuga in quibus partibus habent minora ab centro ad capita interualla, præ
munt duriter colla, Quæ autem longiora habent ab eodem cẽtro ſpatia le-
uant oneribus extrahentes & ferentes, Cum hæc ita ad centum porrectioni
bus & circinatiõibus receperint motus, tum vero etiã ploſtra, rhedæ, tym-
pana, rotæ, cocleæ, ſcorpiones, baliſtæ, prela, cæteræ machinæ iiſdem ratio
nibus per porrectum centrum & rotationem circini verſatæ faciunt ad pro
poſitum effectus.
De organorum ad aquam hauriendam generibus & primum
de tympano. # Caput. IX.
Nunc de organis, quæ ad hauriendum aquam inuẽta ſunt quemadmodum
variis generibus comparentur, exponam, Et primum dicam de tympano,
Id autem non alte tollit aquam ſed exhaurit expeditiſſime multitudinẽ ma
gnam, Fit axis ad tornum aut circinum fabricatus capitibus lamina ferratis
habens in medio circa ſe tympanum ex tabulis inter ſe coagmentatis, collo
catur in ſtipitibus habentibus in ſe ſub capite axis ferreas laminas, In eius
tympani cauo interponuntur octo tabulæ tranſuerſæ tangentes axem, & ex
tremam tympani circũitionem, quæ diuidunt æqualia in tympano ſpatia,
Circa frontem eius figuntur tabulæ relictis ſemipedalib{us} aperturis ad aquã
intra cõcipiendam, Item ſecũdum axem columbaria fiunt excauata in ſin-
gulis ſpatiis ex una parte, Id autem cum eſt nauali ratione picatum homini
bus calcantibus verſatur, & hauriendo aquam per aperturas, quæ ſunt ĩ frõ
tibus tympani, reddit eam per columbaria ſecundum axem, ita ſuppoſito
labro ligneo habente vna ſecum coniunctum canalem, & hortis ad irrigan
dum, & ſalinis ad temperandum p ræbetur aquæ multitudo.
208LIBER122[Figure 122]a. axis
b. tympanũ
c. ftipes
d. ſemipeda- les aperturæ:
Columbaria
aũt.i. caua &
canales fiunt
i ſingulis oc-
tantibus axis
p quæ aq̈ cõ.
cepta in tym
pano educit̃
ad eos uſus:
ad quos deſti
nata fuerit.a b d c
Cum autem altius extollendum erit, eadem ratio cõmutabitur ſic. Ro-
ta fiet circum axem eadem magnitudine ut ad altitudinẽ qua opus fue-
rit conuenire poſſit, Circum extremum latus rotæ figẽtur modioli quæ
drati pice & cera ſolidati, Ita cum rota a calcantibus uerſabitur, modio-
li pleni ad ſummum elati, rurſus ad imum reuertentes infundent in ca-
ſtellum ipſi per ſe quod extulerunt.
209100DECIMVS.123[Figure 123]a. modioli
b. caſtellũ
c. axisa b c
Sin autem magis altis locis erit præbendum, in eiuſdem rotæ axe inuolu
ta duplex ferrea catena demiſſa ad imum libramẽtum collocabitur ha
bens ſitulos pendentes æreos congiales, Ita verſatio rotæ catenã in axem
inuoluendo effert ſitulos in ſummum, qui cum ſuper axem peruehen-
tur, cogẽtur inuerti, & infundere in caſtellum id aquæ quod extulerũt.
210LIBER124[Figure 124]a. fi uli
b. caftellũ
c. axisa b c
De rotis & tympanis ad molendum farinam. # Caput. X.
Fiunt etiam in fluminibus rotæ eiſdem rationibus, quibus ſupraſcriptũ
eſt. Circa earum frontes affiguntur pinnæ quæ cum percutiuntur ab im
petu fluminis, cogũt progredientes verſari rotam, & ita modiolis aquã
haurientes, & in ſummum referentes ſine operarum calcatura ipſius flu
minis impulſu verſatæ, præſtant quod opus eſt ad vſum.
211101DECIMVS.125[Figure 125]a. modioli.
b. pinne: hæ nã alterna-
tim poſitæ
ſunt cũ mo-
diolis.
c. caſtellum
d. axisb a d c
Eadem ratione etiá verſantur hydraulæ in quibus eadem ſunt omnia, præ-
ter ꝙ in vno capite axis, habent tympanum dentatum & incluſum. Id au
tem ad perpendiculum collocatum in cultrum verſatur cum rota pariter.
Secundum id tympanum, maius item dentatum planum eſt collocatum,
quo continetur axis habens in ſummo capite ſubſcudem ferream, qua mo
la continetur. Ita dentes eius tympani, quod eſt in axe incluſum impellẽdo
dentes tympani plani cogunt fieri molarum circinationem, in qua machi-
na impendens inſudibulum ſubminiſtrat molis frumẽtum, & eadem ver-
ſatione ſubigitur farina.
212LIBER126[Figure 126]a. mola
b. ifudibulũ
c. pinne rotæa b c
De coclea quæ magnã copiã extollit aquæ: ſed non tã alte. # Cap. XI.
Eſt aũt etiã cocleæ ratio, quæ magnã vim haurit aquæ, ſed nó tam alte tollit ꝗ̃
rota. Eius aũt ratio ſic expedit̃. Tignũ ſumit̃, cuius tigni quáta fuerit pedũ
longitudo tanta digito℞ expedit̃ craſitudo. Id ad circinũ rotundat̃. In capi
tibus circino diuidunt̃ circinationes eo℞ tetrãtibus in partes quattuor, uel
octãtibus in partes octo ductis lineis, eæ lineæ ita collocentur, ut in plano
poſito tigno ad libellã, vtriuſ capitis lineæ inter ſe reſpondeãt ad perpẽdi-
culũ, ab his deinde a capite ad alterũ caput lineæ perducant̃ conuenientes,
Vti ꝗ̃ magna erit pars octaua circinationis tigni, tam magnis ſpatiis diſtent
ſecũdũ latitudinẽ. Sic & in rotũdatione & in longitudine æq̃lia ſpatia fient.
Ita quo loci deſcribunt̃ lineæ, quæ ſunt in longitudine ſpectãtes, faciẽde de
cuſſationes, & indecuſſationibus finita pũcta. His ita emẽdate deſcriptis ſu-
mit̃ ſalignea tenuis aut de vitice ſecta regula, quæ vncta liquida pice figit̃ in
primo decuſſis pũcto, deinde traiicit̃ oblique ad inſequẽtes longitudines &
circuitiones decuſſium. Et ita ex ordine ꝓgrediens ſingula puncta p̃tereũdo
& circũinuoluẽdo, collocat̃ in ſingulis decuſſatiõibus: & ita ꝑs ei{us} eſt fixa. Eo
modo quantũ ꝓgredit̃ oblique ꝑ ſpatiũ & per octo pũcta, tantũdem in lõ-
gitudine procedit ad octauum punctũ. Eadẽ ratione ꝑ omne ſpatiũ
213102DECIMVS. dinis & rotũditatis ſingulis decuſſationib{us} oblique fixæ regulæ, ꝑ octo craſ-
ſitudinis diuiſiones ĩuolutos faciũt canales, & iuſtã cocleæ naturalẽ imita
tionẽ, Ita ꝑ id veſtigiũ aliæ ſuꝑ alias figũtur vnctæ pice liꝗda, & exaggerant̃
ad id ut lõgitudinis octaua pars fiat ſumma craſſitudo, Supra eas circũdan
tur & figũtur tabulæ, quæ ꝑtegãt eam inuolutionẽ, tũc eæ tabulæ pice ſatu-
rantur, & laminis ferreis colligant̃, vt ab aquæ ui ne diſſoluantur, Capita ti
gni ferreis clauis & laminis cõtinent̃, iiſ infigũtur ſtili ferrei, Dextra autẽ
& ſiniſtra cocleam tigna collocant̃, in capitibus vtra parte habentia tranſ
uerſaria cõfixa, In his foramina ferrea ſunt ĩcluſa, in ea ĩducũtur ſtili, & ita
coclea hoĩbus calcãtib{us} facit uerſatiões, Erectio aũt eius ad ĩclinationem ſic
erit collocanda, vti quẽadmodũ pythagoricũ trigonũ orthogoniũ deſcri-
bitur, ſic id habeat rñſum, ideſt uti diuidat̃ lõgitudo in partes quin, earũ
triũ extollatur caput cocleæ, ita erit a perpẽdiculo ad imas nares ei{us} ſpatiũ,
partes q̃ttuor, Qua rõne aũt oꝑteat id eẽ ĩ extrẽo libro ei{us} forma deſcripta ẽ.
127[Figure 127]a. coclea ad
rationem tri
goni pytha-
gorici erecta
b. tigna in q̃ uerſatur co-
clea.b a
Quæ de materia fiũt organa ad hauriendam aquam, & ꝗbus rõnibus perfi-
ciantur, quibuſ rebus motus recipientia præſtent verſationibus ad infini-
tas vtilitates, ut eſſent notiora quamapertiſſime potui perſcripſi.
De cteſibica machina quæ altiſſime extollit a quam. # Cap. XII.
214LIBER
Inſeꝗt̃ nũc de cteſibica machina q̃ ĩ altitudinẽ aquã educit mõſtrare, Ea fit ex
ære, cui{us} ĩ radicib{us} modioli fiũt gemelli paulũ diſtãtes hñtes fiſtulas (furcil-
læ ſũt figura) ſil'r coherẽtes, ĩ mediũ catinũ cõcurrẽtes, ĩ quo catino fiãt axes ĩ
ſuperiorib{us} narib{us} fiſtula℞ coagmẽtatiõe ſubtili collocati, ꝗ p̃obturãtes fo-
ramina nariũ, nõ patiunt̃ exire id qd' ſpiritu ĩ catinũ fuerit exp̃ſſum, Supra
catinũ penula, ut infudibulũ ĩuerſũ, ẽ attẽperata, q̃ etiã ꝑ fibulã cum catino
cuneo traiecto, cõtinet̃ & coagmẽtat̃, ne uis ĩflatiõis aquæ eã cogat eleuare,
Inſuꝑ fiſtula q̃ tuba dicit̃ coagmẽtata, in altitudĩe ſit erecta, Modioli aũt hñt
ĩfra nares ĩferiores fiſtula℞, axes ĩterpoſitos ſupra foramina ea℞ q̃ ſũt in fun
dis, Ita de ſuꝑnis ĩ modiolis ẽboli maſculi torno politi & oleo ſubacti cõclu
ſi regulis & vectib{us} cõuoluũt̃, ꝗ ultro citro frequẽti motu p̃mẽtes, aerẽ
ꝗ erit ibi cũ aq̃ axib{us} obturãtib{us} foramĩa cogũt & extrudũt ĩflãdo p̃ſſiõib{us}
ꝑfiſtula℞ nares aquãĩ catinũ, e quo recipiẽs pẽula ſpũs exprimit ꝑ fiſtulã ĩ al
titudinẽ, & ita ex ĩferiore loco caſtello collocato ad ſaliẽdũ aq̃ ſubmĩſtrat̃.
128[Figure 128]a. modioli
ærei
b. catinus
c. penula uti infudibulum
inuerſum
d. fiſtula quæ tuba dicit̃
e. emboli maſculi. Reli
qua ex littera
ſatis itelligũ-
tur a peritis.
Singula enĩ
& in his ma-
chinis & in
multis ſupe-
rio℞ re℞ de-
ſcriptiõib{us}; ſi-
ꝗ̃s declarare
uellet op{us} eẽt
& plura ſcri-
bere: & cuiuſ-
que rei uari
as figuratio
nũ facies pin
gere: ꝗb{us} & q̃
reb{us} ipſis: ĩtra
ſũt & extra:
mõſtrari poſ-
ſent: ſed ſatis
mihi feciſſe
uideor apuiſ-
ſe .ſ. ſtudioſis
fores & oſtẽ-
diſſe ſemitas
ꝗb{us} hic au-
ctor intelligi
ualeret.a b c d e
215103DECIMVS.
Nectamen hæc ſola ratio cteſibii fertur exquiſita, ſed etiam plures & variis
generibus aliæ, quæ ab eo liquore preſſionibus coactæ, ſpiritu efferre a natu
ra mutuatos effectus o ſtẽduntur, uti merula℞, quæ motu uoces edunt, at
engibata, quæ bibentia tãdem mouent ſigilla, cætera quæ delectationib{us}
oculorũ & aurium ſenſus eblandiuntur, e quibus quæ maxime vtilia & ne
ceſſaria iudicaui ſelegi, & in priore volumine de horologiis, in hoc de exp̃ſ
ſionibus aquæ dicendum putaui, Reliqua, quæ nõ ſunt ad neceſſitatem, ſed
ad deliciarum uoluptatem, qui cupidiores erunt eius ſubtilitatis ex ipſius
cteſibii cõmentariis poterunt inuenire.
De hydraulicis machinis quibus organa ꝑficiuntur, # Cap. XIII.
De Hydraulicis aũt quas habeant rõcinationes quã breuiſſime proximæ
attingere potero & ſcriptura cõſequi nõ prætermittam, De materia compa
cta baſi, arca in ea ex ære fabricata collocatur, Supra baſim erigũtur regulæ
dextra ac ſiniſtra ſcalari forma compactæ, quibus includũtur ærei modio-
li fundulis ambulatilibus ex torno ſubtiliter ſubactis habẽtibus fixos in me
dio ferreos ancones, & uerticulis cum vectibus cõiũctos, pellibuſ lanatis
inuolutos, Item in ſumma planicia foramina circiter digitorũ ternum, qui
bus foraminibus proxime in verticulis collocati ærei delphini pendẽtia ha
bentes catenis cymbala ex ore infra foramina modiolorum chalata ĩtra ar-
cam, quo loci aqua ſuſtinetur, Ineſt in id genus vti infudibulum inuerſum
quod ſubter taxilli alti circiter digitorũ ternum ſuppoſiti librant ſpatium
imum, ima inter labra phigæos & areæ fundum, Supra aũt ceruiculam ei{us}
coagmentata arcula ſuſtinet caput machinæ quæ græce κανὼυμουσικὸς ap
pellatur, in cuius lõgitudine canales, ſi tetrachordos eſt fiũt quattuor, ſi exa
chordos, ſex, ſi octochordos, octo, Singulis aũt canalib{us} ſingula epiſtomia
ſunt, incluſa manubriis ferreis, collocata, Quæ manubria cũ tor quentur ex
arca patefaciunt nares in canales, Ex canalibus aũt canon habet ordinata in
tranſuerſo foramina reſpõdentia in naribus quæ ſũt in tabula ſumma, quæ
tabula græce πίναξ dicitur, Inter tabulã & canona regulæ ſũt ĩterpoſitæ ad
eundẽ modum foratæ & oleo ſubactæ, ut faciliter ĩpellãtur & rurſus intror
ſus reducãtur, quæ obturãt ea foramina pleuritideſ appellantur, Quarũ
itus & reditus, alias obturat, alias aperit terebrationes, Hæ regulæ habẽt fer-
rea choragia fixa & iuncta cum pĩnis qua℞ pĩnarum tactus motiões efficit
regula℞, Continentur ſupra tabulã foramina, quæ ex canalib{us} habẽt egreſ-
ſum ſpiritus, Regulis ſunt annuli agglutinati, quibus lingulæ omnium in-
cluduntur organo℞, E modiolis aũt fiſtulæ ſunt cõtinenter cõiunctæ ligne
is ceruicibus, pertingenteſ ad nares, quæ ſunt in arcula, in quibus axes ſũt
ex torno ſubacti & ibi collocati, qui cum recipit arcula animã, ſpiritum nõ
patientur obturãtes foramina rurſus redire, I ta cum vectes extollũtur, an-
cones deducunt fundos modiolorum ad imum, Delphini qui ſunt ĩ ver-
ticulis incluſi chalãtes in os, cymbala replent ſpatia modiolorũ at
216LIBER nes extollentes fundos intra modiolos uehementi pulſus crebritate, & ob-
turãtes foramina cymbalis ſuperiora, aera qui eſt ibi cluſus preſſionib{us} co-
actum, in fiſtulas cogunt, per quas in lignea concurrit & per eius ceruices in
arcam, motione vero uectium vehementiore ſpiritus frequens compreſſus
epiſtomiorum a perturis influit, & replet anima canales, Ita cũ pinnæ ma-
nibus tactæ propellũt & reducunt cõtinenter regulas, alternis obturãt fora
mina alternis aperiundo ex muſicis artibus multiplicibus modulo℞ varie-
129[Figure 129]Quæ in hac
hydraulica
deſcriptione
dñr ab aucto
re non facile
pictura cõſeꝗ
pñt ꝗ̃obrẽ ſa
tis eſſe duxi
ſtudioſis ſuã
ꝑtẽ relĩquere
& ĩ extremo
libro uocabu
la declarare tatibus ſonantes excitant uoces.
Quãtum potui niti ut obſcura res
per ſcripturã dilucide pronũciare
tur contendi, Sed hæc non eſt faci-
lis rõ, ne omnibus expedita ad ĩ-
telligendũ præter eos, qui in his ge
neribus habent exercitationẽ, Qd{us}
ſi qui parum intellexerĩt e ſcriptis
cum ipſam rem cognoſcent, profe
cto inuenient curioſe, & ſubtiliter
omnia ordinata.
Qua ratiõe rheda vel naui ve
cti peractum iter dimetiamur.
# Caput. XIIII.
Tranſferatur nunc cogitatus ſcri
pturæ ad rationẽ non inutilem ſed
ſumma ſolertia a maioribus tradi-
tam qua in uia rheda ſedentes vel
mari nauigãtes ſcire poſſumus quot milia numero itineris fecerimus, Hoc
autẽ erit ſic. Rotæ quæ erũt ĩ rheda ſint latæ per mediam diametron pedum
quaternũ & ſextantis, vt cum finitum locum habeat in ſe rota, ab eo inci-
piat progrediens in ſolo viæ facere verſationẽ, perueniendo ad eam finitio-
nem a qua cœperit verſari, certum modum ſpatii habeat peractum pedum
xiis. His ita præparatis tunc in rotæ modiolo ad partem interiorem tympa-
num ſtabiliter includatur habens extra frontem ſuæ rotundationis extantẽ
denticulum vnũ, Inſuper autẽ ad capſum rhedæ loculamentũ firmiter figa-
tur habens tympanum verſatile in cultro collocatum & in axiculo conclu
ſum, In cuius tympani frontẽ denticuli perſiciãtur æqualiter diuiſi, nume-
ro quadringenti cõueniẽtes denticulo tympani inferioris, Præterea ſuperio
ri tympano ad latus figatur alter denticulus prominens extra dẽtes, Super
autem tertium tympanum planũ eadem ratione dentibus denticulo qui
in ſecundi tympani latere fuerit fixus, in eo tympano foramina fiãt, quã-
tum diurni itineris miliario℞ numero cum rheda poſſit exiri, min{us}
217104DECIMVS. rem nihil impedit, & in his foraminibus omnibus calculi rotũdi collocen-
tur, in eius tympani theca (ſiue id loculamentum eſt) fiat foramen, vnum
habens canaliculum, qua calculi qui in eo tympano impoſiti fuerĩt cum ad
eum locum venerint in rhedæ capſum & uas æneũ, quod erit ſuppoſitũ ſin-
guli cadere poſſint. Ita cum rota progrediens ſecum agat tympanũ imum,
& denticulũ eius ſingulis verſationibus, tympani ſuperioris denticulos im
pulſu cogat præterire, efficiet, ut cũ quatercenties imum verſatum fuerit, ſu
perius tympanum ſemel circũagatur, & denticulus qui eſt ad latus eius fi-
xus, vnum denticulum tympani plani producat, Cum ergo quadringente-
nis verſationibus imi tympani, ſemel ſuperius verſabitur, progreſſus effici-
et ſpatia pedú milia quin. 1. paſſus mille, Ex eo quot calculi deciderint ſo-
nãdo ſingula milia exiſſe monebũt, Numerus vero calculorum ex imo col
lectus, ſumma diurni miliariorum itineris numerum indicabit.
130[Figure 130]Rheda
a. capſú de
b. rota
c. tympanũ Reliqua ĩtel-
liguntur ex
lectionea b c
Nauigationibus vero ſimiliter paucis rebus cõmutatis eadem ratione effi-
ciuntur, Nan traiicitur per latera parietum axis, habens extra nauem pro
minentia capita, in quæ includuntur rotæ diametro pedum quaternum &
ſextantis, habentes circa frontes affixas pinnas aquam tãgentes, Item medi-
us axis in media naui habet tympanum cũ vno denticulo extanti extra ſuã
rotunditatem, Ad eum locum collocatur loculamentum habens incluſum
in ſe tympanum ꝑæquatis dentibus quadringentis conuenientibus denti-
culo tympani, quod eſt in axe incluſum, præterea ad latus affixum extantẽ
extra rotunditatem alterum dentem, Vnum inſuper in altero loculamento
cum eo confixo incluſum tympanum planum ad eundem modum denta-
tum, quibus dentibus, denticulus qui eſt ad latus fixus tympano, quod eſt
in cultro collocatum, in eos dentes qui ſũt plani tympani, ſingulis verſatio-
nibus ſingulos dentes impellendo in orbem, planum tympanum verſet, In
plano aũt tympano foramina fiant, in quibus foraminibus
218LIBER131[Figure 131]Hæenauis de
ſcriptio non
ea rõne facta
eſt: ꝗ̃ ab au-
ctore tradit:
ſed alia ñ mi-
nus ſolerti. Is
nan p̃cipit
rotas fieri de-
bere extra la-
tera nauis, S;
ea quotiẽs in
alterã partẽ
inclinat ut ra
tio exigit uẽ-
to℞ & uelo℞
eiuſ lateris
rota ĩ eãdem
partẽ inclina
ta: at prona
ĩacẽs: nimiũ ĩ
mergit̃ aquæ
ſic nauiga-
tionẽ ĩpedit:
ne ip̃a iuſtã
rotationẽ, ꝑfi
cit: altera
quo rota
excelſi{us} elata
at ſip ꝓna:
nihil uel pa℞
aquã tangit:
minuſ hac
diuerſitate al
terã iuuat uel
ab ea iuuat,
ut nõ poſſint
quouis mõ
expeditam iu
ſtã ꝑficere
rotationem.
Quæ oĩa uni
ca rota ĩ me-
dia naui poſi-
ta (ut figura
monſtrat)
emẽdant: dũ
tñ carina ĩ eo
medio gemi-
netur at in
utro quo
coeat capite.
Nã ita nauis
facili{us} fluitat:
& quocun
mõ ĩ alteram
ꝑtẽ ĩclinet̃ ro
ta ſine fine rotationẽ ſuam peragít. calculi rotundi, In theca eius tympani (ſiue loculamentum eſt) unũ foramẽ
excauetur habens canaliculum, qua calculus liberatus ab obſtãtia cum ce-
ciderit in vas æreum ſonitum ſignificet, Ita nauis cum habuerit impetũ aut
remorum aut uentorum flatu pinnæ quæ erunt in rotis tangentes aquã ad
uerſam uehementi retrorſus impulſu coactæ verſabunt rotas, Eæ aũt in vol
uendo ſe agent axem, axis vero tympanum, cuius dens circumactus ſingu-
lis uerſationibus ſingulos ſecundi tympani dentes impellendo, modicas ef
ficit circuitiones, Ita cum quatercenties ab pinnis rotæ fuerĩt verſatæ, ſemel
tympanum planum circumagent impulſu dentis, qui ad latus ẽ fixus tym-
pani in cultro, Igitur circuitio tympani plani quotienſcũ ad foramẽ per-
ducet calculos emittet per canaliculũ, Ita & ſonitu & numero indicabit mi-
liaria ſpatia nauigationis.
Quæ pacatis & ſine metu temporibus ad vtilitatem & delectationem parã-
da quemadmodum debeant fieri peregiſſe videor.
219105DECIMVS.
De catapultarum & ſcorpionum rationibus. # Cap. XV.
Nunc uero quæ ad p̃ſidia ꝑiculi & neceſſitatẽ ſalutis ſunt inuenta. i. ſcorpionũ
catapultarũ, & baliſtarũ rõnes, quibus ſymmetriis comparari poſſint expo
nam. Et primũ de catapultis & ſcorpionibus. Omni igit̃ proportiõe eorum
ratiocinata, ex propoſita ſagitte lõgitudine, quã id organum mittere debet
eiuſ nonæ ꝑtis fit foraminũ in capitulis magnitudo, ꝑ q̃ tẽdunt̃ nerui tor
ti, ꝗ brachia cõtinere catapultarũ debẽt. Eo℞ aũt foraminum capituli ſic de
format̃ altitudo & latitudo, Tabulæ q̃ ſunt in ſummo & in imo capituli, pa
ralleli uocãt̃, fiãt craſſitudine uni{us}foraminis, latitudine vni{us} & ei{us}dodran-
tis, in extremis, foraminis vnius & . s. Paraſtatæ dextra ac ſiniſtra p̃ter cardi-
nes altæ foraminũ q̃tuor, craſſæ foraminũ ꝗnũ, cardines foraminis. s@. A fo
ramine ad medianã paraſtatã itẽ foraminis. S9. Latitudo paraſtados mediæ
vnius foraminis & eius. I K. craſſitudo foraminis vni{us}. Interuallũ ubi ſagitta
collocat̃ ĩ media paraſtade foraminis ꝑtis q̃rtæ. Anguli q̃tuor qui ſũt circa
in lateribus & frontibus laminis ferreis aut ſtylis æreis & clauis cõfigantur.
Canaliculi (ꝗ græce ςρίξ dicit̃) lõgitudo foraminũ. xix. Regularũ q̃s nõnul
li bucculas appellãt, q̃ dextra ac ſiniſtra canalẽ ſigũt̃ foraminũ. XViiii. altitu-
do, foraminis vni{us} & craſſitudo, & affigũt̃ regulæ duæ in q̃s ĩdit̃ ſuccula ha
bens lõgitudinẽ foraminũ trium, latitudinẽ dimidiũ foraminis, craſſitudo
bucculæ, q̃ affigit̃ vocitat̃ camillum ſeu quẽadmodũ nõnulli loculamentũ
ſecuriclatis cardinibus fixam foraminis. i. Altitudo foraminis. s. Succulæ lõ
gitudo. \9. foraminũ\9. craſſitudo ſcutulæ foraminũ. viiii. Epitoxidos longi
tudo foraminum. s. ~. craſſitudo. ~. Item chelo (ſiue manucla dicitur) longi-
tudo foraminum. iii. latitudo & craſſitudo. s. ~. Canalis fundi lõgitudo fo-
raminũ. xvi. craſſitudo foraminis\9. latitudo. s. ~. Columella & baſis in ſolo
foraminũ octo. latitudo in plinthide in q̃ ſtatuit̃ columella foraminis. s. ~.
craſſitudo. F Z. columellæ lõgitudo ad cardinẽ foraminũ. xii\9. . latitudo ſora
minis. s. ~. craſſitudo. u9. Eius capreoli tres quorũlõgitudo foraminũ. viiii.
latitudo' dimidiũ foraminis\9. craſſitudo. Z. cardinis lõgitudinis foraminis
\9. columellæ capitis lõgitudo. i. s. k. antefixa latitudo foraminis. a. s\9. 9. craſ-
ſitudo. i. poſterior minor colũna, q̃ græce dicit̃ αὐτίβασις foraminũ octo,
latitudo foraminis. s. i. craſſitudinis. FZ. ſubiecto foraminum. xii. latitudinis
& craſſitudinis eiuſdẽ, cuius minor colũna illa, Supra minorẽ colũnã chelo
niũ ſiue puluinus dicit̃ foraminũ. iis\9. . altitudinis. iis\9. . latitudinis. SI~ car-
chebi ſucula℞ foraminũ. iis. i\9. . craſſitudo foraminis. sii\9. . latitudo. i. s. tranſ
uerſariis cũ cardinib{us} lõgitudo foraminũ. x\9. . latitudo. i. s\9. .decẽ & craſſitu-
do, brachii lõgitudo. is. foraminũ. vii. craſſitudo ab radice foraminis. FZ. in
ſũmo foraminis. @. Z. curuaturæ foraminũ octo. Hæc iis ꝓportiõib{us}autadie-
ctiõib{us}aut detractõib{us}cõꝑant̃. Nã ſi capitula altiora ꝗ̃ erit latitudo facta fue
rint (q̃ anatona dñr) de brachiis demet̃, ut quo mollior eſt tonus ꝓpter alti-
tudinẽ capituli, brachii breuitas faciat plagã uchemẽtiorẽ. Siminus
220LIBER capitulum fuerit (quod catatonum dicitur) propter uehemẽtiam, brachia
paulo longiora conſtituentur, uti facile ducantur. Nã quẽadmodum ue-
ctis cum eſt longitudine pedum quatuor qđ onus quin hominib{us} extol-
litur, is ſi eſt pedum octo a duobus eleuatur, eodem modo brachia, quo lõ
giora ſunt mollius, quo breuiora durius ducuntur.
132[Figure 132]a. περίζι-
ρν
b. χοινικὶς
c. ζάπεζα
d. σιον
e. ἀτκὼγ
f. Τις
g. λιάπΗξ
h. Sucla cũ uectibus
Hãc catapul-
tæ deſcriptio
nẽ ex iiſdẽ ha
bui græcis au
ctorib{us} quos
Vitruuius ci
tat: quã quo-
 iiſdem di-
ctiõibus græ
cis annotaui
quas ibi inue
ni: ut ſtudio-
ſis & ĩgenio-
ſis nõ deeſſẽ
ꝗ forſan ibiꝓ
ficer̃ poterũt
ubi ego defe
ci:qñ ne ex
uitruuione
ex ipſis aucto
rib{us} (ut inge-
nii mei tenui
tatẽ fatear) ĩ-
tegrã rectam
ue ĩtelligẽtiã
extorq̃re ua-
lui.a b c d e f g
De baliſtarum rationibus. # Caput. XVI.
Catapultarũ rõnes ex quibus membris & portionibus cõponant̃ dixi, Bali-
ſtarum autẽ rationes variæ ſunt & differentes vnius effectus cauſa compara
tæ, Aliæ enim uectibus & ſuculis: nonnullæ polyſpaſtis, aliæ ergatis,
221106DECIMVS. etiam tympanorũ torquẽtur rõnibus, Sed tñ nulla baliſta perficitur niſi ad
propoſitã magnitudinem ponderis ſaxi, qd’ id organum mittere debet, Igi
tur de rõne earũ non eſt omnibus expeditum, niſi qui arithmeticis rõnibus
numeros & multiplicationes hñt notas, Nan fiũt in capitibus foramina ꝑ
quorũ@ſpacia contendunt̃, capillo maxime muliebri, uel neruo, funes ꝗ ma
gnitudine ponderis lapidis, quẽ debet ea baliſta mittere ex ratione grauita-
tis proportione ſumunt̃, quẽadmodũ catapultis de longitudinibus ſagitta
rum, Ita ut etiã qui geometriæ arithmeticæ rõnes non nouerint, habe-
ant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus detineant̃, Quæ ipſe
faciendo certa cognoui, Quæ ex parte accepi a p̃ceptoribus finita, expo-
nam, & quibus rebus græcorum penſiones ad modulos habeãt rõnem, ad
eam ut etiam noſtris ponderibus reſpondeant tradam explicata.
De proportione lapidũ mittendo℞ ad baliſtæ foramen. # Cap. XVII.
Nam quæ baliſta duapondo ſaxũ mittere debet, foramen erit in eius capitu-
lo digitorũ. v. ſi pondo quatuor digitorũ. vi. & digitorũ. vii \9. . decẽpondo,
digitorum. viii \9. . vigintipõdo digitorum. x \9. . quadraginta pondo, digito
rum. xii. s. k. ſexagintapondo, digitorũ. xiii. & digiti octaua parte \9. octua-
gintapondo, digitorũ. xv \9. . centũuigintipondo pedis. is. & ſeſꝗdigiti \9. cẽ-
tum & ſexagintapondo. pedũ. ii \9. . centum & octuagintapondo, pedũ. ii. &
digitorũ. v. ducentapondo. pedũ. ii. & digitorũ. vi. ducentadecẽpondo. pe-
dum. ii. & digitorũ. vii \9. . cclpondo. xis. Cũ ergo foraminis magnitudo fue-
rit inſtituta, deſcribat̃ ſcutula, quæ græce ΠερῖξΗτρ appellat̃, cuius longi/
tudo foraminum. ii. F. Z. latitudo duo & ſextæ partis, Diuidat̃ dimidium li
neæ deſcriptæ & cũ diuiſum erit contrahant̃ extreme partes eius formæ vt
obliquam deformationẽ habeat longitudinis ſextam partẽ, latitudinis ubi
eſt uerſura quartam ꝑtem, In'qua parte aũt eſt curuatura in quibus procur-
runt cacumina angulo℞ & foramina conuertunt̃, & cõtractura latitudinis
redeant introrſus ſexta parte. Foramẽ aũt oblõgius ſit tanto q̃ntã epyzigis
hẽt craſſitudinẽ. Cũ deformatũ fuerit circũ diuidat̃ extremã vt habeat cur
uaturam molliter circũactam \9. . craſſitudo eius foraminis. s\=Γ. cõſtituant̃ mo
dioli foraminũ. ii. @. latitudo. is 9 \9. . craſſitudo p̃terꝗ̃ qd’ in foramine indit̃ fo
raminis. sī. ad extremũ aũt latitudo foraminis. i\=Γ. paraſtatorũ lõgitudo fo
raminũ. vs\=Γ. curuatura foraminis pars dimidia, craſſitudo foraminis. ū. &
ꝑtis. lx. Adiicitur aũt ad mediam latitudinẽ quantũ eſt prope foramen fcm̃
in deſcriptiõe latitudine & craſſitudine foraminis. v. altitudo ꝑte. iiii. regu/
læ q̃ eſt in mẽſa longitudo foraminũ. viii. Latitudo & craſſitudo dimidium
foraminis cardines. \=I\=I Z \9. . craſſitudo foraminis. \=I\=2920\=2920 \9. . curuatura regulæ. Γςκ
exterioris regulæ latitudo & craſſitudo tãtũdẽ, lõgitudo quam dederit ip̃a
verſura deformatiõis & paraſtate latitudo, & ſuã curuaturam. k. Superio/
res aũt regulæ æq̈les erũt inferiorib{us}. k. mẽſæ tranſuerſarii foraminis. ūūK.
climaciclos ſcapi lõgitudo foraminũ. xiii \9. . craſſitudo. iiik. Interuallũ
222LIBER um latitudo foraminis ex ꝑte q̃rta \9. . craſſitudo pars octaua. k. climaciclos
ſuꝑioris pars q̃ eſt ꝓxima q̃ coniũcta eſt menſæ tota longitudine diuidit̃ in
partes ꝗn. Ex his dent̃ duæ partes ei mẽbro qđ græci ΧΗλὸψ uocant \9. la-
titudo. \=Γ. craſſitudo. \9. . longitudo foraminũ. iii. & ſemis. k. extan tia cheles
foraminis. s. plenthigomatos foraminis. ξ & ſicilicus, Qđ autẽ eſt ad axona
qđ appellat̃ frons tranſuerſarius foraminũ trium \9. interiorũ regularũ lati
tudo foraminis. Γ. craſſitudo. ξ k. cheloni replũ qđ eſt operimentũ ſecuricu
læ includit̃. k. ſcapos climaciclos latitudo. z. ς. craſſitudo foraminũ. xii k. craſ
ſitudo quadrati qđ eſt ad climacicla foraminis. Fς. in extremis. k. rotũdi aũt
axis diametros æq̈liter erit cheles. Ad clauiculas aũt. s. minus ꝑte ſextadecu
ma. k. Anteridion lõgitudo foraminũ. F iii\=2920. latitudo in imo foraminis. Γ \9. .
in ſũmo craſſitudo. ZK. Baſis q̃ appellat̃ eſchara longitudo foraminũ \9. . an-
tebaſis foraminũ. iiii \9. . vtriuſ craſſitudo & latitudo foraminis. \9. . Compĩ-
gitur aũt dimidia altitudinis. k. colũna, latitudo & craſſitudo. is. altitudo ãt
nõ hẽt foraminis ꝓportionẽ, ſed erit qđ opus erit ad uſum brach ii. \9. . lõgitu
do foraminũ. V\=I \9. . craſſitudo in radice foraminis ĩ extremis. F. De baliſtis &
catapultis ſymmetrias quas maxime expeditas putaui expoſui, Quẽadmo
dum aũt contentionibus eæ temperen tur e neru o capillo tortis rudenti/
bus quantum compræhendere ſcriptis potuero non prætermittam.
De catapultarũ baliſtarũ, cõtẽ
133[Figure 133]Baliſtis ſaxa-
catapultis &
ſcorpionib{us}
ſagittæ iacie-
banſut ex au
ctoris ſcriptiſ
uidere licet.
Baliſtæ ãt di-
uerſis machi
nis tẽdebanſ
& uariis rõni
bus efficiebã
tur. Quarum
hãc unã quæ
hic graphice
deſcripta eſt
ex plurib{us} mi
n{us} corruptã
ſelegit uti ex
ea ſiquis fru-
ctus hr̃i põt:
nõ morẽtur
ſtudioſi carẽ
tia ſchematis tionib{us} & tẽꝑaturis. Ca. XVIII
Sumũtur tigna ampliſſima lõgitu
dine, ſupra figũt̃ cheloniæ ĩ ꝗb{us} in
cludũt̃ ſuculæ, Per media aũt ſpa/
tia tigno℞ iſecãt̃ & excidũtur for/
mæ, ĩ ꝗb{us} exciſionib{us} ĩcludũt̃ capi-
tula catapulta℞, cuneiſ diſtinen
tur ne ĩ cõtẽtiõib{us} moueant̃. Tum
vero modioli ærei ĩ ea capitula in/
cludũt̃, & ĩ eos cũeoli ferrei, quos
\~εϖισχίλας græci uocãt, collocãt̃
Deinde anſæ rudẽtũ indũt̃ ꝑ fora/
mina capitulo℞ & ĩ alterã ꝑtẽ traii
ciũt̃, deĩde ĩ ſuculas cõiiciũtur in/
uoluũtur vectib{us}, uti ꝑ eas extẽ/
ti rudentes, cum manibus ſũt tacti
æqualem in vtro ſonitus habeant reſponſum, Tunc autem cuneis ad fora
mina concluduntur, ut non poſſint ſe remittere. Ita traiecti in alteram par/
tem, eadem ratione, uectibus, per ſuculas extenduntur, donec æqualiter ſo
nent, ita cuneorum concluſionibus ad ſonitum muſicis auditionibus cata/
pultæ temperantur.
223107DECIM VS.
De oppugnatoriis defenſoriiſ rebus, & primum de arietis inuentione
eiuſ machina. # Caput. XIX.
De his reb{us} q̃ potui dixi, reſtat mihi de oppugnatoriis reb{us}, quẽadmodum
machinatõib{us}, & duces uictores, & ciuitates defẽſæ eẽ poſſint. Primũ ad op
pugnatiões Aries ſic ĩuẽtus memorat̃ eẽ. Carthaginẽſes ad gades oppugnã
das caſtra poſuerunt, cum aũt caſtellũ ante cœpiſſẽt, id demoliri ſũt conati,
poſteaꝗ̃ nõ habuerũt ad demolitionẽ ferramẽta, ſũpſerũt tignũ, id mani/
b{us} ſuſtinẽtes capite ei{us} ſũmũ mu℞ cõtinẽter pulſãtes, ſũmos lapidũ ordĩes
deiiciebãt, & ita gradatim ex ordĩe totã cõmunitionẽ diſſipauerũt, Poſtea ꝗ
dã faber Tyrius noĩe pephaſmenos hac rõne & ĩuẽtõe ĩ duct{us}, malo ſtatuto
ex eo alte℞ trãſuerſũ uti trutinã ſuſpẽdit, & ĩ reducẽdo & ĩpellẽdo vehemẽ
tibus plagis deiecit gaditano℞ murũ. Cetras aũt calcedoni{us} de materia pri/
mũ baſim ſubiectis rotis fecit, ſupra cõpegit arrectariis & iugis uaras, et in
his ſuſpẽdit arietẽ coriiſ bubulis texit, uti tutiores eẽnt, ꝗ in ea machina/
tione ad pulſãdũ mu℞ eẽnt collocati. Id aũt ꝙ tardos conat{us} habuerat teſtu
dinẽ arietariã appellare cœpit. His tũc primis gradib{us} poſitis ad id gen{us}ma-
chinatiõis, poſtea cũ philipp{us} amyntæ fili{us} Byzãtiũ oppugnaret Polyidus
theſalus plurib{us} gñib{us} & faciliorib{us} explicauit, a quo receperũt doctrinam
Diades & Chereas, ꝗ cũ Alexãdro militauerũt, Ita Diades ſcriptis ſuis oſtẽ
dit ſe ĩueniſſe turres ambulatorias, q̈s etiã diſſolutas ĩ exercitu circũferre ſo
lebat, p̃terea terebrã, & aſcẽdẽtẽ machinã, q̈ ad murũ plano pede trãſitus eẽ
poſſet, & ẽt coruũ demolitorẽ, quẽ nõnulli gruẽ appellãt. Nõ minus uteba
tur ariete ſubrotato cui{us} rõnes ſcriptas reliꝗt, Turrẽ autẽ minimã ait opor/
tere fieri ne minus altã cubito℞. lx. latitudinẽ. xvii. Cõtracturã aũt ſummam
imæ ꝑtis ꝗntã, Arrectaria in turris imo dodrãtalia, ĩ ſũmo ſemipedalia, Fieri
aũt ait oportere eã turrẽ tabulato℞ decẽ, ſingulis ꝑtib{us} in ea feneſtratis, Ma/
iorẽ uero turrẽ altam cubitorũ. cxx. latã cubito℞. xxiiis \9. . cõtracturã itẽ ſũ/
mam quinta parte \9. . arrectaria pedalia in imo, in ſũmo ſemipedalia, Hãc ma
gnitudinem turris faciebat tabulatorũ. xx. cũ haberent ſingula tabulata cir
cuitionem cubitorũ ternũ, tegebat aũt coriis crudis ut ab omni plaga eẽnt,
tutæ, Teſtu dinis arietariæ cõparatio eadẽ rõne ꝑficiebatur. Habuerat aũt in
teruallũ cubitorum. xxx. altitudinem præter faſtigium. xvi. Faſtigii autem
altitudo ab ſtrato ad ſummum cubita. vii. Exibat autem in altum & ſupra
medium tecti faſtigium turricula lata non minus cubita. xii. & ſupra extol
lebatur altitudine quatuor tabulatorum, in qua tabulato ſummo ſtatuebã
tur ſcorpiones & catapultæ, in inferioribus cõgerebat̃ magna aquæ multi/
tudo, ad extinguendũ ſi qua uis ignis ĩmitteret̃, Conſtituebat̃ aũt in ea arie
taria machina, q̃ græce χριολόχΗ dicitur, ĩ qua collocabatur torus perfect{us}
in torno, in quo inſuper conſtitutus aries, rudentium ductionibus & redu
ctionibus, efficiebat magnos operis effectus, tegebatur autem is coriis cru/
dis quemadmodum turris.
224LIBER
De terebra has expli-
134[Figure 134]a. teſtudo
arietaria
b. turricula
c. ſcorpiões Intus aũt ĩ ſu
p mo tabula
to ſunt cata-
pulte ĩ ĩferio-
rib{us} uero aq̃
magna copiaa b c cuit ſcriptis rõnes, Ip
ſam machinam uti te
ſtudinẽ ĩ medio hñtẽ
collocatũ in orthoſto
tis canalem faciebat,
quẽadmodũ in cata/
pultis aut baliſtis fie/
ri ſolet, lõgitudine cu
bito℞. l. altitudine cu
biti, in quo cõſtitue/
bat̃ trãſuerſa ſucula,
In capite aũt dextra ac
ſiniſtra trocleæ duæ ꝑ
quas mouebat̃ qđ in
erat in eo canali capi/
te ferrato tignũ, ſub
eo aũt ipſo canali ĩclu
ſi tuti crebriter cele'-
riores & uehementio
res efficiebãt ei{us} mot{us}.
Supra aũt id tignum
qđ inibi erat, arc{us} age
bant̃ ad tegẽdũ canalẽ, uti ſuſtinerẽt coriũ crudũ, quo ea machina erat ĩuo/
luta, De corace nihil putauit ſcribẽdũ ꝙ aĩaduerteret eã machinã nullã ha/
bere uirtutẽ. De acceſſu, ꝗ ὲϖίζαθρα græce dicit̃, & de marinis machinatiõi/
bus, q̃ ꝑ nauĩ adit{us} hẽre poſſent, ſcribere ſe tãtũ pollicitũ eẽ uehemẽter aĩad/
uerti, ne rõnes ea℞ eũ explicuiſſe, Quæ ſũt ab diade de machinis ſcripta ꝗ
bus ſint cõparatiõib{us} expoſui, Nũc quẽadmodũa præceptoribus accepi &
utilia mihi uidentur exponam.
De teſtudinæ ad congeſtionem foſſarum paranda. # Cap. XX.
Teſtudo q̃ ad cõgeſtionẽ foſſarũ parat̃, ea ẽt acceſſus ad mu℞ põt hẽre, ſic
erit faciẽda. Baſis cõpĩgat̃ q̃ græce \~εσχὰρα dicit̃ q̈drata, hñs quoquouerſus
latera ſingl'a pedũ. xxv. et trãſuerſaria q̈tuor, Hæc ãt cõtineãt̃ ab alteris duo
bus craſſis. f. s. latis. s. diſtent aũt trãſuerſaria ĩter ſe circiter pede & . s. ſuppo/
nãtur ĩ ſingulis ĩteruallis eorũ arbuſculæ, q̃ græce ὰυαζόϖοξες dñr, in ꝗ-
bus uerſant̃ rotarũ axes cõcluſi laminis ferreis, Eæ arbuſculæ ita ſint tẽpe-
ratæ ut hẽant cardines & foramina, quo vectes traiecti uerſatiões earũ expe
diãt, uti ante & poſt, et ad dextrũ ſeu ſiniſtrũ lat{us}, ſiue obli ad angulos op{us}
fuerit, ad id ꝑ arbuſculas uerſati ꝓgredi poſſint. Collocent̃ aũt ĩfuꝑ baſim ti
gna duo, in utran partẽ ꝓiect; pedes ſenos, quorũ circa ꝓiecturas
225108DECIMVS. altera ꝓiecta duo tigna ante frõtes pedes. vii. craſſa & lata uti ĩ baſi ſunt ſcri/
pta. Inſuꝑ hãc cõpactionẽ erigant̃ poſtes cõpactiles p̃ter cardines pedũ. ix.
craſſitudine quoquouerſus palmipedales, ĩterualla hñtes ĩter ſe ſexꝗpedis
Eæ cõcludant̃ ſuꝑne ĩter cardinatis trabib{us}. Supra trabes collocẽtur capreo
li cardinib{us} ali{us} ĩ aliũ cõcluſi, ĩ altitudine excitati pedes. ix. Supra capreolos
collocet̃ q̈dratũ tignũ quo capreoli cõiũgant̃. Ipſi autẽ laterariis circa fixis
cõtineantur tegantur tabulis maxime palmeis, ſi nõ ex cætera materia, q̃
maxĩe hẽre põt uirtutẽ, p̃ter pinũ aut alnũ. Hæc. n. ſũt fragilia & faciliter re/
cipiũt ignẽ, Circũ tabulata collocent̃ crates ex tenuib{us} uirgis creberrime tex
tis, maxime recẽtibus percrudis coriis duplicibus cõſutis farctis alga, aut
paleis in aceto maceratis, circa tegat̃ machina tota, Ita ab his reiiciẽtur pla/
gæ baliſtarum, & impetus incendiorum.
135[Figure 135]Teſtudo ad
congeſtionẽ
foſſarũ addi-
to ariete.
Variæ teſtu- dines hic de-
ſcribuntur
ab auctote:
quæ facile
ab ſtudioſis i
telligi pñt.
De aliis teſtudinibus. # Caput. XXI.
Eſt aũt & aliud genus teſtudinis, qđreliq̈ oĩa hẽt quẽadmodũ q̃ ſupraſcripta
fũt, p̃ter capreolos, ſed hẽt circa pluteũ & pĩnas ex tabulis, & ſuꝑne ſubgrũ/
das ꝓclinatas, ſupra tabulis & coriis firmiter fixis cõtinẽtur. Inſuꝑ uero
argilla cũ capillo ſubacta ad´eã craſſitudinẽ ĩducat̃, ut ignis oĩno non poſſit
ei machinæ nocere. Pñt aũt ſi op{us}fuerit, eæ machinæ ex octo rotis eẽ, ſi ad lo
ci naturã ita op{us} fuerit tẽperare. Quæ aũt teſtudines ad fodiẽdũ cõpar antur
ορντες græce dicunt̃, Cætera oĩa hñt vti ſupraſcriptũ ẽ. Frõtes aũt ea℞ fiunt,
quẽadmodũ anguli trigono℞, uti a muro tela cũ ĩ eas mittant̃ nõ planis frõ
tibus excipiat plagas, ſed ab laterib{us} labẽtes, ſine periculo fodientes, ꝗ intus
ſunt tueant̃, Non mihi etiã uidet̃ eẽ alienũ de teſtudine, quã agetor byzan
tius fecit, ꝗbus rõnib{us} ſit facta exponë, Fuerat. n. ei{us} baſis lõgitudo pedũ. lx.
latitudo. xviii. Arrectaria, q̃ ſupra cõpactionẽ erãt q̈tuor collocata, ex binis
tignis fuerant cõpacta in altitudinib{us} ſingulo℞, pedum. xxxvi. craſſitudine
palmopedali, latitudine ſeſꝗpedali. Baſis ei{us} habuerat rotas octo, ꝗbus
226LIBER batur, Fuerat aũt ea℞ altitudo pedũ. vis@ craſſitudo pedum trium, ita fabri
catæ triplici materia alternis ſe cõtra ſubſcudibus ĩter ſe coagmẽtatæ, lami/
niſ ferreis ex frigido ductis alligatæ. Hæ in arbuſculis ſiue amaxopodes di
cãtur, habuerant uerſatiões, Ita ſupra tranſtrorũ planitiẽ q̃ ſupra baſim fue
rat, poſtes erant erecti pedũ. xviii @ latitudinis. s@. craſſitudinis. F. Z. diſtãtes ĩ
ter ſe. is @ ſupra eos trabes circũcluſæ cõtinehant totam cõpactionẽ \9. . late pe
dem. i@. craſſæ. s@. ſupra eam capreoli extollebant̃ altitudine pedum. xii. Su
pra capreolos tignũ collocatũ cõiũgebat capreolo℞ cõpactiões. Itẽ fixa ha/
buerant lateraria in tranſuerſo, ꝗb{us} iſuꝑ cõtabulatio circũdata cõtegebat in
feriora. Habuerat aũt mediam cõtabulationẽ ſupra trabiculas, ubiſcorpio/
nes & catapultæ collocabant̃. Erigebant̃ & arrectaria duo cõpacta pedum.
xxxv \9. . craſſitudine ſeſꝗpedali \9. latitudine pedũ. ii. cõiũcta capitibus tranſ
uerſario cardinato tigno, & altero mediano ĩter duos ſcapos cardinato, &
laminis ferreis religato, quo ĩſuꝑ collocata erat alternis materies ĩter ſcapos
& tranſuerſariũ traiecta cheloniis & anconibus firmiter incluſa, In ea mate-
ria fuerũt ex torno facti axiculi duo, e ꝗbus funes alligati retinebant arietẽ.
Supra caput eo℞ ꝗ cõtinebant arietẽ collocatũ erat pluteũ, turriculæ ſimili
tudine ornatũ, uti ſine periculo duo milites tuto ſtantes ꝓſpicere poſſẽt, &
renũciare, q̈s res aduerſarii conarẽtur. Aries aũt eius habuerat lõgitudinem
pedũ. civ \9. . latitudine in imo palmopedali. \9. . craſſitudine pedali. \9. . contra-
ctum a capite in latitudine pes. i \9. . ~craſſitudine. s@. Is aũt aries habuerat de
ferro duro roſtrũ, ita uti naues lõgæ ſolent habere, & ex ipſo roſtro laminæ
ferreæ quatuor circiter pedũ. xv. fixæ fuerãt ĩ materia. A capite aũt ad imam
calcẽ tigni cõtẽti fuerũt funes q̈tuor, craſſitudine digito℞ octo ita religati
quẽadmodũ nauis malus a puppi ad prorã continet̃, ei funes p̃cinctoriis
trãſuerſis erant religati, hñtes ĩter ſe palmipedalia ſpatia. Inſuꝑ coriis crudis
totus aries erat ĩuolutus. Ex ꝗb{us} aũt funib{us} pendebãt eo℞ capita fuerant ex
ferro factæ q̈druplices catene, & ipſæ coriis crudis erãt ĩuolutæ. Itẽ habue/
rat ꝓiectura ei{us} ex tabulis arcam cõpactã & cõfixã rudentib{us} maioribus ex/
tentis, per qua℞ aſperitates nõ labentibus pedib{us} faciliter ad murũ ꝑuenie-
bat̃, at ea machina ſex modis mouebat̃, ꝓgræſſu, itẽ latere dextra ac ſini
ſtra, porrectiõe nõ minus in altitudinẽ extollebat̃, & in imũ ĩclinatione de-
mittebat̃. Erigebat̃ aũt machina in altitudinẽ ad diſiiciẽdũ murũ circiter pe
des. c. Itẽ a latë dextra ac ſiniſtra ꝓ currẽdo ꝑſtrĩgebat nõ minus pedes. c. Gu
bernabãt eã hoĩes. c. hñtẽ põd{us} talẽtũ q̈tuor miliũ, qđ ſit. CCCCLXXX. põdo.
Totius operis peroratio. # Caput. XXII.
De ſcorpionibus & catapultis & baliſtis etiã teſtitudinib{us} & turrib{us}, quæ
maxime mihi uidebãtur idonea & a ꝗbus eẽtĩuenta & quẽadmodũ fieri
deberẽt explicui, Scalarũ aũt & carcheſio℞ & eorũ, quo℞ rõnes ſunt imbe-
cilliores non neceſſe habui ſcribere, Hæc ẽt milites ꝑ ſe ſolent facere, ne ea
ip̃a oĩbus locis ne eiſdem rõnibus poſſunt utilia eſſe, ꝙ differẽtes ſũt mu-
227109DECIMVS. nitiones munitionib{us}, nationũ fortitudines. Nã alia rõne ad audaces &
temerarios, alia ad diligẽtes, aliter ad timidos machinationes debẽt cõpara
ri. Ita his p̃ſcriptõib{us} ſiꝗs attẽdë voluerit, ex uarietate eo℞ eligẽdo & i vnã
cõꝑationẽ cõferẽdo nõ ĩdigebit auxiliis, ſed q̈ſcũ res aut rõnibus autlocis
op{us}fuerit ſine dubitatõe poterit explicare. De repugnatoriis vero nõ eſt ſcri
ptis explicãdũ, Nõ. n. ad noſtra ſcripta hoſtes cõparãt res oppugnatorias,
ſed machinatiões eo℞ ex tꝑe ſolerti cõſilio℞ celeritate ſine machinis ſæpi{us}
euertũtur, Qđ ẽt rhodiẽſib{us} memorat̃ uſu veniſſe, Diognet{us}. n. fuerat Rho/
dius architectus & ei de publico quotãnis certa merces ꝓ arte tribuebat̃ ad
honorẽ. Eo tꝑe quidã architect{us} ab arado noĩe callias Rhodũ cum ueniſſet
acroaſin fecit, exẽplũ ꝓtulit muri, & ſupra id machinã ĩ carcheſio uerſati/
li cõſtituit, qua helepolim ad mœnia accedentẽ corripuit & trãſtulit intra
mu℞. Hoc exẽplar Rhodii cũ uidiſſent admirati ademerũt diogneto quod
fuerat ei quotãnis cõſtitutũ, & eũ honorẽ ad calliã trãſtulerunt. Interea rex
Demetrius qui ꝓpter aĩ ꝑtinaciã poliorcetes eſt appellat{us} cõtra rhodũ bel/
lum cõparando Epimachũ Athenienſẽ nobilẽ architectũ ſecum adduxit. Is
aũt cõparauit helepolim ſũptibus ĩmanib{us} ĩduſtria labore fũmo, cuius al
titudo fuerat pedũ. cxxv. latitudo pedũ. lx. ita eã ciliciis & coriis crudis cõ/
firmauit, ut poſſet pati plagã lapidis baliſta ĩmiſſi pondo. ccclx. Ipſa aũt ma
china fuerat milia põdo. ccclx. Cũaũt callias rogaret̃ a rhodiis, ut cõtra eã
helepolim machinã pararet, & illam (uti pollicit{us} erat) tranſſerret ĩtra mu℞,
negauit poſſe. Non enĩ oĩa eiſdẽ rõnibus agi pñt, ſed ſunt aliq̈, quæ exempla
ribus nõ magnis, ſimiliter magna facta hñt effectus, alia aũt exemplaria nõ
poſſunt hẽre, ſed ꝑ ſe cõſtituunt̃, Nõnulla uero ſunt, quæ ĩ exẽplarib{us} uidẽ
tur ueriſimilia, cũ aũt creſcere cœperũt dilabũtur, ut etiã poſſumus hĩc ani/
mũ aduertere. Terebrat̃ terebra foramen ſemidigitale, digitale, ſeſꝑdigita/
le, ſi eadẽ rõne voluerimus palmare facere, nõ habet explicationẽ, ſemipeda
le aũt maius ne cogitandũ quidẽ uidet̃ oĩno, Sic itẽ quẽadmodũ in nonnul
lis ꝑuis exẽplarib{us} fcm̃ apparet, in nõ ualde magnis fieri poſſe uidet̃, non tñ
eodẽ mõ in maiorib{us} id coſeꝗ põt. Hæc cũ aĩaduertiſſent rhodii eadẽ ratiõe
decepti, ꝗ ĩiuriam cũ cõtumelia diogneto fecerãt, poſteaꝗ̃ uiderũt hoſtẽ ꝑti
naciter infeſtũ, & machinationẽ ad capiendam urbẽ cõparatam, periculum
ſeruitutis metuẽtes, & nil niſi ciuitatis uaſtitatẽ expectandam, ꝓcubuerunt
diognetũ rogantes, ut auxiliaret̃ patriæ. Is primo negauit ſe factu℞, ſed po-
ſteaꝗ ĩgenuæ virgines & ephœbi cũ ſacerdotib{us} uenerũt ad deprecandum,
tũc eſt pollicit{us} his legibus, uti ſi eam machinã cœpiſſet, ſua eẽt. His ita cõſti
tutis, q̈ machina acceſſura erat, ea regione mu℞ ꝑtudit, & iuſſit oẽs publice
& priuatim, qdđ quiſ habuiſſet aquæ, ſtercoris, luti, ꝑ eam feneſtram ꝑ ca-
nales effũdere ante mu℞. Cum ibi magna uis a quæ, luti, ſtercoris, nocte ꝓfu
ſa fuiſſet, poſtero die helepolis accedẽs anteꝗ̃ appropinq̈ret ad mu℞ in hu-
mida voragine acta cõſedit, nec progredi, nec regredi poſtea potuit.
228LIBER136[Figure 136]a. helepolis.
b. rhodusa b
Ita Demetrius cũ uidiſſet ſapiẽtia diogneti ſe deceptũ eſſe cũ claſſe ſua di-
ſceſſit, Tũc rhodii diogneti ſolertia liberati bello, publice gratias egerũt ho
noribuſ oĩbus eum & ornamentis exornauerũt. Diognetus aũt eam hele-
polim reduxit in urbẽ, & in publico collocauit, & inſcripſit. Diognet{us}e ma-
nubiis id populo dedit munus. Ita in repugnatoriis reb{us} nõ tantũ machinæ
ſed etiam maxime cõſilia ſũt cõparanda. Nõ minus Chio cum ſupra naues
ſambuca℞ machinas hoſtes cõparauiſſent, Noctu chii terram, arenam, la-
pides ꝓiecerũt in mare ante mu℞. Ita illi poſtero die cũ accedere uoluiſſent
naues ſupra aggerationẽ, q̃ fuerat ſub aqua ſederunt, nec ad mu℞ accedere,
nec retrorſus ſe recipere potuerũt, ſed ibi maleolis cõfixe ĩcẽdio ſũt cõflagra
tæ. Appollonia quo cũ circũſideret̃, & ſpecus hoſtes fodiẽdo cogitarẽt ſi
ne ſuſpicione ĩtra mœnia penetrare, Id aũt cũ a ſpeculatorib{us} eẽt apollonia-
tibus renũciatũ, ꝑturbati nũtio ꝓpter timorẽ cõſiliis ĩdigẽtes aĩs deficiebãt,
ꝙ ne tp̃s, ne certũ locũ ſcire poterãt, quo emerſũ facturi fuiſſent hoſtes,
Tum vero trypho Alexandrinus ꝗ ibi fuerat architectus, ĩtra mu℞ plures
ſpec{us} deſignauit, & fodiẽdo terrã ꝓgrediebat̃ extra mu℞ dũtaxat citra ſagit
tæ emiſſionẽ, & in oibus uaſa ænea ſuſpẽdit. Ex his in una foſſura, q̃ contra
hoſtiũ ſpec{us} fuerat, uaſa pẽdẽtia ad plagas ferramẽto℞ ſonare cœperũt. Ita
ex eo ĩtellectũ eſt, q̈ regione aduerſarii ſpecus agẽtes ĩtra penetrare cogita-
bant. Sic limitatiõe cognita tẽperauit ahena aquæ feruẽtis & picis de ſuꝑne
cõtra capita hoſtiũ, & ſtercoris humani & arenæ coctæ cãdentis, dein
229110DECIMVS. ꝑtudit crebra foramina, & ꝑ ea repẽte ꝑfundẽdo, ꝗ in eo oꝑe fuerũt hoſtes
oẽs necauit. Itẽ Maſſilia cũ oppugnaret̃, & numero ſupra. xxx. ſpec{us} tum
agerẽt. Maſſilitani ſuſpicati, totã q̃ fuerat añ mu℞ foſſã altiore foſſura de-
preſſerũt, ita ſpecus oẽs exitus ĩ foſſã habuerũt. Quib{us} aũt locis foſſa nõ po-
tuerat fieri ĩtra murũ barathrũ ampliſſima longitudine & amplitudine, uti
piſcinã fecerũt cõtra eũ locũ, q̈ ſpecus agebãt̃. Eã e puteis & e portu ĩple-
uerũt. Ita cũ ſpecus eẽt repẽte naribus aꝑtis, uehemẽs aquæ uis ĩmiſſa ſup
plantauit fulcturas, qui ĩtra fuerunt & ab aq̃ multitudine, & ab ruina ſpe
cus, oẽs ſunt oppreſſi, Etiã cũ agger ad mu℞ cõtra eos cõpararet̃, & arbori-
bus exciſis, eo collocatis, locus operib{us} exaggeraret̃, baliſtis uectes ferre-
os cãdẽtes in id mittẽdo totã munitionẽ coegerũt cõflagrare. Teſtudo autẽ
arietaria cũ ad murum pulſandũ acceſſiſſet demiſerunt laqueũ, & eo ariete
cõſtricto ꝑ tympanũ ergata circũagẽtes, ſuſpẽſo capite eius nõ ſunt paſſi tã
gi mu℞, Deni totã machinã cã dẽtibus malleolis & baliſtarum plagis diſ-
ſipauerũt. Ita hæ uictoria ciuitates, nõ machinis, ſed cõtra machĩa℞ rõnem
architecto℞ ſolertia ſunt liberatæ. Quas potui de machinis expedire rõnes
pacis belli tẽporib{us}, & utiliſſimas putaui ĩ hoc uolumine ꝑfeci. In priori-
bus uero nouẽ de ſingulis generibus & partibus comparaui, uti totũ corp{us}
omnia architecturæ membra in decem uoluminibus haberet explicata.
VITR VVII LIBER DECIMVS
EXPLICIT.
Errata huíus operís: quæ uíx etíã a dílígentíſſímís uítarí poſſuntín iprímẽdís auct̃orí-
bus: ſecunt̃: quæ quo ut facílíus ínueníant̃ & corrígant̃: ṕmonítũ legentẽ eſſe uolo. f.
ſigníficare: folíum: cuí ſtatím eíuſdẽ folíí ſequít̃ numerus. Huíc aũt numero ſí nulla alía
ſola líttera ſequít̃: íntellígítur errorẽ eſſe ín príma íllíus folíí margíne: ſi uero. t. ſequat̃
íntellígítur eſſe ín ſcđa. Præterea ubí. lí. cum ſuo numero ſequẽte ſcríptum fuerít: ſigní
ficat líneã ín qua reperítur error. Igítur. f. í. lí. 16. edíficare. pro ædíficare. Itẽlínea. 27. edí
ficíorum. pro. ædífícío℞. Item eodẽ. f. t. lí. 23. & .40. edífícíís. pro. ædífícíís. Verum hu-
íuſmodí errata de díphtongís & orthographía níſi earum adíectíone uel detractíõe ſẽ-
ſu s díctíonum imutetur facílíter præteríbo. f. 2. t. oporteat. pro. oportet. f. 4. Ichnogra-
phíæ figura iuerſa ẽ: nã q̃ pars anteríor eẽ dẽt: poſteríor ẽ poſita. f. 3. lí. í. byblíothecís
ꝓ bíblyothecís. f. 6. lí. 14. eorpora. pro. corꝑa. f. 8. t. ſerredentes. ꝓ. ſerræ dẽtes i gloſulís.
f. 9. t. lí. í. ꝗ̃ perflat{us}. ꝓ. quí perflat{us}. f. 11. lí. 2. erít línea. g. ꝓ. erít líttera. g. f. 12. lí. ultíma. uol
umíne. pro. uolumíne. Item eodem. f. t. lí. 10. humanæ. pro. humane. & .lí. 23. ægregíam
pro. egregíam. hoc erratum alíquíbus alíís locís reperítur. f. 13. t. lí. 37. romulí caſa & ín
arce. & .ſu pera bundat. f. 13. t. lí. 13. uerſuuíum. pro. ueſuuíum. Item lí. 32. & ſi q̃. pro: &
ſiquæ. f. 16. lí. 34. tar quín íenſium. pro. tarquíníenſium. f. 18. lí. 39. foſa. pro. foſſa. f. 19. lí.
3. rhodíum. pro. rhodum. Item. lí. 32. gulæ. pro. tegulæ. Item. lí. 21. area planata. pro. area
plana. f. 23. lí. 17. fignatos pro ſignatos. f. 26. lí. 2. ornant ſignís pro ornantur ſignís.
f. 30. lí. 9. deníque pro deínque. Item eodem. f. t. lí. í. ſtylíorum. Epíſtylíorum pro
230LIBER rũ: epíſtylío℞. f. 32. t. lí. 29. ín ea æde eum pro ín ea ædecum. f. 33. figura columnæ eſt in-
uerſa. f. 38. t. pronaum. pro pronaus. ín gloſulís. f. 39. lí. ultíma ín gloſulís columna pro
columnã. f. 42. lí. 7. & putreſcunt. & ſuperabundat. f. 44. t. lí. 14. ſta díís pro ſtudíís. f.
43. figuræ forí græcí deeſt íchnographía alterí{us} ordínís columnarum ínteríus. f. 46. lí.
16. canteríum & portícum quæ ſunt ſubmíſſa ínfra teſtudínem tecta pro canteríum: &
portícum (quæ ſunt ſubmíſſa ínfra teſtudínem) tecta. f. 48. t. lí. 16. uaríetatatem pro ua
ríetatem. f. 49. lí. 29. proſlambanomeon. pro proſlambanomenon. f. 31. t. f. proſceníũ.
pro. f. frons ſcenæ. Item. g. frons ſcenæ pro. g. ſcena. línea. 7. & .8. ín gloſulís. f. 34.
lí. 14. fn. pro. ſin. f. 33. paradromídas pro ꝑídromídas. lí. penultíma ín gloſulís. f. 36. t. R
gura ínuerſa eſt: & ítem ín gloſulís. ſeptro pro ſeptío. f. 37. t. lí. 36. díſſimíter. pro díſſí.
mílíter. f. 38. t. lí. 3. remíſſíonís. pro remíſſiores. f. 62. Dímíſſa ẽ rubríca deatríís & alís
& tablínís eorum cum ſingulorum dímenſioníbus & ſymmetríís. f. 63. prímæ margí-
nís fígura íchnographíæ eſtínuerſa. f. 68. t. lí. 4. uendícatæ. pro uíndícate. f. 71. lí. prí-
ma: tomíces. pro tomíce. f. 72. t. lí. 36. ſidentía pro ſedentía. f. 74. lí. 10. uírtutes effící-
tur pro uírtutes relínquít & effícítur. f. 73. lí. 17. hac pro lac. Item eodem. f. t. lí. ultíma.
ſed ad líbratam. ad. ſuperabundat. f. 77. lí. 4. alitudínem pro altítudínem. f. 79. lí. 13. cõ
currunt ín unum accumbentes. coma debet eſſe ante. ín unum. Item. lí. 20. poteſt ſub-
ſiſtere pro poteſt ſubſtínere. f. 86. lí. príma íocnudítatíbus pro íocundítatíb{us}. f. 87. t. lí.
23. καει pro καιει. f. 88. lí. 40. candentís pro candens. f. 89. t. lí. 10. æqua ſtella quæ dí
cítur polus. plus. pro. e qua ſtella quæ dícítur polus: plus & c. f. 90. lí. 11. peruolítantía ꝓ
peruolítãtís. f. 92. lí. 7. a quíbuſ pro a quíbus. f. 93. lí. 3. equíſita pro exquíſita. f. 93. t. lí.
37. qua ín tympanum pro quía ín tympanum. f. 101. lí. 2. præter pro præterꝗ̃. f. 103. lí.
22. & areæ. pro. & arcæ.
231
Ceperam plurímum díctíonum huíus auctorís ethymologías & ſigníficata: utí uenerant ín mẽtẽ
deſcríbere: Sed cũ rẽ dífficílíorẽ ꝗ̃ p̃exíſtímarã: tũ nouítate: (nã a me ſimílís cura nũquã ptenta-
ta fuerat) tũ díctíonũ multítudíne: alíís ſuꝑ alías cõtínẽter igruentíbus: tũ demũ: quía multa: etíã
p̃ter ea: quæín íp̃o oꝑe deformata & deſcrípta ſunt: nõ tãtũ nudís uerbís: ſed & graphícis quo
deſcríptíoníb{us} ſimílíter demõſtrãda forẽt: íta ut quod putarã paruo díe℞ ſpatío me abſoluere poſ-
ſe: multo lõgíore idígeret: deſtítí: ín alíud tẽpus ichoata cõplecturus: & ad ordínãdã ſubſcríptam
uocabulo℞ tabulã me cõuertí: Hanc aũt (ut facílíter queſita iueníant{ur} ) ſic ordínauí ut. a. ſigníficet
prímam margínem folíí. b. ſecun dã. f. ſigníficet folíum: cuí ſtatím numerus ſubſequítur folíum.
Aeres nũero pluralí. a. f. 3. a. f. 6. Agrãmat{us}. ídeſt artís grammatí # ceígnarus. a. f. 3. Amuſ{us}. í. rõís muſiceĩꝑít{us}. a. f.5 Aníatrologetus. í. rõnís medí- # cínæ ímperítus. b. f. 3. Aedes dorícæ. a. f. 5. Aedes íonícæ. a. f. 5. Arẽa foſſitía. b. f. 5. a. f. 15. a. f. 16. Abíes. b. f. 5. b. f. 19. Arena fluuíatíca. b. f. 5. a. f. 15. Arena marína. b. f. 5. a. f. 15. Aedíficatío. b. f. 5. b. f. 54. a. f. 75 Aura. a. f. 6. b. f. 10. b. f. 47. Aſplenon. a. f. 7. Agger. a. f. 8. Aríes. a. f. 8. Area. b. f. 8. a. f. 12. a. f. 84. Angíportus. b. f. 8. a. f. 9. a. f. 10. # b. f. 11. a. f. 12. Aeolípíla. a. f. 9. Arthretís. a. f. 9. Amuſium. b. f. 9. Aedes ſacræ. a. f. 12. b. f. 39. a. f. # 41. a. f. 44. Amphytheatrum. a. f. 12. Arx ſacrorum. b. f. 13. Atomus. a. f. 14.Arenaríuna. f. 15. a. f. 16. Arena foſſítía nígra: cana : ru- # bra:carbũculus. a. f. 15. Album ſaxum. a. f. 15. Anſæ ferreæ. a. f. 17. Arectaría. b. f. 19. b. f. 71. a. f. 107. Alnus. a. f. 20. a. f. 76. a. f. 107. Abíes ſuꝑnas & ínfernas. a. f. 21 As. ſiue aſſís. a. f. 23. Aedes. a. f. 23. Amphíproſtylos. a. f. 23. Antæa. f. 23. b. f. 23. a. f. 35. b. f. # 38. a. f. 39. b. f. 39. b. f. 41. a. f. 44 # a. f. 47. b. f. 65. a. f. 67. Areoſtylos. a. f. 25. b. f. 25. b. f. # 26. b. f. 27. Adíectío. a. f. 27. a. f. 30. b. f. 31. a. # f. 38. b. f. 59. a. f. 64. b. f. 95. a. f. Alueolatus. b. f. 27. # (. 105. Attícurges ſpíra. a. f. 28. b. f. 28. # b. f. 39. a. f. 41. Aſtragalus. b. f. 28. b. f. 29. b. f. # 34. a. f. 40. Abacus. a. f. 29. b. f. 29. a. f. 30. a. # f. 34. b. f. 34. a. f. 42. b. f. 4. Axís uolutarum. b. f. 29. Acrotería. b. f. 30. a. f. 31. b. f. 55. Ancones. b. f. 31. a. f. 40. b. f. 80. # a. f. 103. b. f. 108. Achantus. a. f. 34. Apotheſis. b. f. 34. Aſſer. b. f. 35. a. f. 36. b. f. 59. a. f. # 68. b. f. 70. a. f. 71. Aedes doríca. a. f. 36. Aedes íoníca. a. f. 36. Anulus. b. f. 36. Antepagmenta. b. f. 39. a. f. 40. # b. f. 40. a. f. 41. Aſtragalũ leſbíũ. a. f. 40. Apophygí. b. f. 41. b. f. 42. Aedes rotundæb. f. 42. Alueus. b. f. 44. Argentaríæ tabernæ. a. f. 45. Aedes. b. f. 46. Aeraríum. a. f. 47. Albaríum opus. a. f. 47. Apertura. a. f. 49. Aula regíæa. f. 51. Amplíficare. a. f. 52. Ambulatío. b. f. 52. b. f. 53. b. f. # 54. a. f. 55. b. f. 64. b. f. 72. b. f. Alueolus. a. f. 54. # (. 97. Ahenum. a. f. 54. Arcus. a. f. 54. a. f. 67. b. f. 87. b. # f. 107. Argílla capíllo ſubacta. a. f. 54. Alueus. b. f. 54. # (b. f. 54. Aſpergo. b. 54. Athleta. a. f. 54. Arca. b. f. 55. a. f. 56. a. f. 61. b. f. # 62. a. f. 103. b. f. 103. b. f. 108. Aequílíbrís. a. f. 56. Arena. a. f. 56. a. f. 76. Archítectarí. b. f. 57. Axís. b. f. 58. a. f. 70. b. f. 86. a. f. # 90. b. f. 95. a. f. 99. b. f. 99. a. f. # 101. b. f. 102. a. f. 104. b. f. 104. # b. f. 107. Admanũ ſpẽs alía uídet{ur}:alía ãt # i excelſo:alía i cõcluſo:alía ia- Apꝑatío. b. f. 59. # (ꝑto. b. f. 59. Atríũ. b. f. 59. a. f. 62. b. f. 62. a. f. # 63. a. f. 64. a. f. 65. b. f. 65. b. f, 72 Alæ. b. f. 62. a. f. 63. Apotheca. a. f. 64. Amphíthalamus. a. f. 66. Andronídes. a. f. 66. Andronæ. a. f. 66. b. f. 66. Atlas. a. f. 67. Atlantídes. a. f. 67. Anterídes. b. f. 67. Acíes oculorum. a. f.
232 Abſcedentía. b. f. 4. a. f. 69. Armentaríum. a. f. 69. Axes eſculíní & querní. a. f. 70. Aſcíare. b. f. 70. Aſcía. b. f. 70. Aſſeres cupreſſíní : & abíegní. # b. f. 70. Arenatum. a. f. 71. b. f. 71. a. f. 72 Abací. a. f. 72. Atramentum. b. f. 72. Arpagínetulí ſtríatí:cum críſpís # folíís. b. f. 72. Aedículæ. b. f. 72. Aſperítas. a. f. 73. Armeníum. a. f. 73. Aſſulæ. b. f. 73. Argentí fodínæ. b. f. 73. Aurípígmentum:græce αρσ ενικον díctum. b. f. 73. Antrax. b. f. 73. Argentũ uíuum. b. f. 73. a. f. 74 Atramentum. a. f. 74. Atramentũ bíbraríũ. b. f. 74. Aes cypríum. b. f. 74. Aerugo. b. f. 74. a. f. 79. Auſter. b. f. 9. b. f. 10. a. f. 77. Aquílo. b. f. 10. a. f. 77. Aſtaſoba. a. f. 77. Aſtabora. a. f. 77. Atlas mons. a. f. 77. Albula flumen. b. f. 77. Adígere. a. f. 79. Acer & acídus ſuccus. a. f. 79. Aceto aſperſæ margarítæ & ſa- # xa ſilícea calefacta díſſílíunt. # a. f. 79. Abſtemíus. b. f. 79. Actus. a. f. 82. alligatíones. a. f. 82. Artífices plumbaríí. b. f. 82. Aeſtuaría. b. f. 82. Analemma. b. f. 86. a. f. 90. b. fo. # 91. a. f. 92. b. f. 92. b. f. 93. Archítectoníca ratío. b. f. 86. Archítectatus. b. f. 86. Aether ſupra ſolem. a. f. 88. Aequínoctíum uernũ. b. f. 88. Aríes. b. f. 88. a. f. 89. b. f. 89. b. f. # 93. a. f. 94. a. f. 107. b. f. 108. Aquari{us}. b. f. 88. a. f. 89. b. f. 89. # a. f. 94. Arctos. b. f. 88. Arcturus. b. f. 88. b. f. 89. Auríga. a. f. 89. Aquíla. a. f. 89. Anguís. b. f. 89. Argo. b. f. 89. Aequílatatío. a. f. 91. Axon. b. f. 91. b. f. 106. Araehne. b. f. 92. Antíboræum. b. f. 92. Automata porrectí: rotundatío # niſ machínæ. a. f. 93. Adíectus. a. f. 93. Anaporíca. b. f. 93. Axís uerſatílís. b. f. 93. Admíníſtratío. b. f. 93. Aníſocyclus. b. 94. Antaríí funes. b. f. 95. Artemõ:græce επαγοΤα & eſt # troclea:quæ ín radíce machíne # ſcanſoríe ponítur. b. f. 96. Armíllæ. a. f. 97. b. f. 97. Apollo coloſſícus. b. f. 97. Axículus. a. f. 97. b. f. 108. Anſa. b. f. 98. b. f. 106. Aequípondíum. b. f. 98. a. f. 99. Antenna. b. f. 98. Aperturæ ſemípedales. a. f. 99. Ambulatíles fundulí. a. f. 103. Arcula. a. f. 103. Aníma. a. f. 103. b. f. 103. Aríetaría teſtudo. a. f. 107. Aríes ſubrotatus. a. f. 107. Aſcendens machína. a. f. 107. Aríetaría machína : quæ græce. # κριολοκΗ dícítur. a. f. 107. Acceſſus quí επιΒαθρα græce # dícítur. b. f. 107. Arbuſculæ q̃ græce α@αξοωο- # λεσ dícũtur. b. f. 107. b. f. 108. Amaxopodes. b. f. 107. b. f. 108. Alga. a. f. 108. Antefixa. a. f. 105. Antebaſis. a. f. 105. Anatona. a. f. 105. Anterídíon. b. f. 106. Acroaſis. a. f. 109. Aggeratío. b. f. 109. Balíſta. a. f. 1. b. f. 2. a. f. 5. a. f. 99. # b. f. 107. a. f. 108. b. f. 108. a. fo. # 105. b. f. 105. a. f. 106. b. f. 106. a. # f. 109. a. f. 110. Bíblyotheca. b. f. 5. a. f. 64. a. fo. # 64. a. f. 66. b. f. 68. Balneum. b. f. 5. Beatí & delícatí. b. f. 5. Bítumen líquídum. b. f. 8. b. f. 15 # a. f. 78. Bacíllí. a. f. 15. Bípedalís paríes. a. f. 17. b. f. 27. Beſalterum. a. f. 23. Barycæ. a. f. 26. Barycephalæ. a. f. 26. Baltheus. b. f. 29. Baſis ſcapí. b. f. 52. Baſi ſpíram ſuppoſuerũt. a. f. 33. Bífora. a. f. 41. Baſilíca. b. f. 45. a. f. 46. b. f. 46. # a. f. 47. b. f. 63. b. f. 64. Balneæ. b. f. 53. b. f. 54. a. fo. 64. # b. f. 81. Beſſales laterculí. a. f. 54. a. f. 72. Bípedales tegulæ. a. f. 54. Bona fama. b. f. 57. Balnearía. f. 64. a. f. 65. Bubílía. f. 65. Buxus. b. f. 70. Baculorum ſubactíõíb{us}. a. f. 71. Breuítas. b. f. 75. a. f. 77. Boryſthenes. a. f. 77. Belgíca. a. f. 77. Bítumen durum. b. f. 78. Bellíſſíme. a. f. 82. Bruma a breuítate díurna dícta # b. f. 88. Brumales díes. b. f. 88. Beſtía aſtrorum. b. f. 89.
233 Buccínæ. a. f. 93. Bulla. b. f. 93. Brũalís horarũ breuítas. a. f. 94. Baſis. b. f. 97. a. f. 103. a. f. 107. b. # f. 108. b. f. 106. Baſis quæ græce εοΧαρα dícít # b. f. 107. Brachíũ a. f. 105. b. f. 105. b. f. 106 Buccula. a. f. 105. Carryatídes. b. f. 1. Catapulta. b. f. 2. a. f. 107. b. fo. # 107. b. f. 108. a. f. 105. b. f. 105. a # f. 106. b. f. 106. Clíma. a. f. 3. Cloaca. a. f. 3. Conductor. a. f. 3. Cogítatío. b. f. 4. Conſuetudo. a. f. 5. a. f. 19. Corona. a. f. 5. b. f. 27. b. f. 30. a. # f. 31. b. f. 32. b. f. 35. a. f. 36. a. fo. # 37. b. f. 39. a. f. 40. a. f. 46. a. f. 51 # a. f. 53. b. f. 63. a. f. 67. a. f. 71. b. # f. 83. a. f. 89. Cubículum. b. f. 5. a. f. 64. b. fo. # 65. a. f. 66. Cementum. b. f. 5. b. fo. 8. a. f. 15. # b. f. 15. a. f. 16. a. f. 17. b. f. 39. a. f. # 50. b. f. 55. b. f. 56. Cupreſſus. b. f. 5. b. f. 19. a. fo. 20. # b. f. 20. b. f. 70. Cella uínaría. a. f. 6. a. f. 65. Contígnata ítínera. b. f. 7. Cuneus. a. f. 8. b. f. 48. b. f. 50. a. # f. 67. a. f. 93. b. f. 93. b. f. 102. b. f. Coctus later. b. f. 8. # (106. Crudus later. b. f. 8. Círcínus. b. f. 9. a. f. 11. b. f. 29. a. f. # 30. a. f. 38. b. f. 41. a. f. 52. b. f. 54 # b. f. 63. Círcínatío. b. f. 9. a. f. 10. a. f. 50. # b. f. 50. b. f. 51. a. f. 52. b. f. 70. a. # fo. 101. Centrum. b. f. 9. a. f. 10. a. f. 11. b. # f. 29. a. f. 38. a. f. 52. a. f. 67. b. fo. # 86. b. f. 98. Comenſus. b. f. 12. Conuentus. b. f. 13. Concílíum. b. f. 13. Caſa. b. f. 13. a. f. 14. Coríum. b. f. 14. a. f. 14. b. f. 17. a # f. 71. b. f. 71. b. f. 82. Cementítía ſtructura. a. fo. 15. # b. f. 16. Concameratío. a. f. 15. a. f. 54. b. # f. 54. a. f. 67. Calx. a. f. 15. b. f. 15. a. f. 17. b. f. 56 Carbunculus. a. f. 16. a. f. 76. Cubíle. b. f. 16. a. f. 17. b. f. 17. b. # f. 38. a. f. 49. Coagmentum. b. f. 16. a. f. 17. b. f. # 17. b. f. 38. b. f. 54. b. f. 56. a. fo. # 67. a. f. 70. b. f. 70. Cella. a. f. 18. a. f. 24. b. f. 26. a. fo. # 38. b. f. 39. b. f. 41. b. f. 42. a. fo. # 43. b. f. 43. a. f. 44. b. f. 48. a. f. # 49. b. f. 65. b. f. 69. Coloſſus. b. f. 18. Contígnatío a. f. 19. b. f. 19. a. f. 20 a. f. 35. a. f. 45. a. f. 46. a. f. 54. b. f. 54. b. f. 61. b. f. 63. a. f. 70. b. fo. 70. a. f. 71. a. f. 73. b. f. 84. Cementícíus paríes. a. f. 19. Coaxatus. a. f. 19. Cenacula. a. f. 19. Cratícíus. a. f. 19. b. f. 19. b. f. 71. Cerrus. a. f. 20. a. f. 70. Coagmentatío. a. f. 20. a. f. 102. Cómíſſura. a. f. 20. a. f. 82. Catenatío. a. f. 20. Carpínus. a. f. 20. Caríes. a. f. 20. b. f. 20. b. f. 56. b. # f. 70. Cedrus. b. f. 20. Cedreum:cedrí oleum. b. f. 20. Caſtellum. b. f. 20. b. f. 81. b. f. 93. # b. f. 99. a. f. 100. b. f. 102. a. f. 107. Cómenſus. a. f. 22. b. f. 22. a. f. 23 # b. f. 44. b. f. 57. b. f. 59. Cubítus. b. f. 22. a. f. 23. Columna. b. f. 23. a. f. 24. b. f. 24 # a. f. 29. a. f. 30. b. f. 30. a. f. 35. b. f. # 36. a. f. 26. b. f. 26. a. f. 27. b. f. 27 # a. f. 38. a. f. 39. b. f. 39. b. f. 41. b. f. # 42. a. f. 43. a. f. 44. a. f. 45. b. fo. # 45. a. f. 46. b. f. 52. a. f. 53. a. f. 55. # a. f. 60. a. f. 63. b. f. 72. a. f. 97. Crepído. b. f. 26. a. f. 40. a. f. 56. Concamerare. b. f. 27. Cógeſtítí{us} locus. b. f. 27. a. f. 70. Capítulum puluínatũ. a. f. 29. Cathetus. a. f. 29. b. f. 29. Capítulum. b. f. 29. a. f. 30. b. f. 30 # a. f. 32. b. f. 32. a. f. 34. a. f. 35. b. # f. 36. b. f. 39. a. f. 42. a. f. 43. a. f. 46 # b. f. 46. a. f. 53. a. f. 105. b. f. 106. Cymatíum. b. f. 29. b. f. 30. a. fo. # 33. b. f. 36. a. f. 37. b. f. 39. a. f. 40. # b. f. 40. a. f. 41. Coloſſícotera. b. f. 30. b. f. 95. Colũnæ corínthíe. a. f. 32. b. f. 32 Corínthíum capítulũ. a. f. 32. Columna doríca. b. f. 32. a. f. 38. Calathus. a. f. 34. Caulículus. a. f. 34. b. f. 34. Columen. a. f. 35. b. f. 42. Canteríus. a. f. 35. b. f. 35. a. f. 36. # b. f. 42. a. f. 46. Culmen. a. f. 35. Capreolus. a. f. 35. a. f. 47. a. fo. # 108. b. f. 108. a. f. 105. Canalículus. b. f. 36. Cymatíum leſbíum. a. f. 40. Cymatíum dorícum. a. f. 40. Corſa. a. f. 41. Ceroſtrota. a. f. 41. Compactílís. b. f. 42. Compactura. b. f. 42. Columnatus. b. f. 42. Cubíca ratío. b. f. 44. Cubus. b. f. 44. a. f. 45. Coaxatío. a. f. 45. b. f. 65. a. f. 70. # b. f. 84. Contractíor. a. f. 45. Chalcídíca. b. f. 45 Curuatura. b. f. 46. b. f. 50. b. fo. # 51. b. f. 54. b. f. 55. b. f. 74. a. f. # 81. a. f. 105. a. f. 106. Carcer. a. f. 47.
234 Curía. a. f. 47. Círculus. b. f. 47. b. f. 94. Cantío. a. f. 48. Chroma. a. f. 48. b. f. 48. a. f. 49 Concentus. græce συ@φονιαι # a. f. 48. b. f. 48. a. f. 49. Chorda. b. f. 48. b. f. 58. Cõfornícarí. a. f. 49. a. f. 81. Cõſonantía. a. f. 49. a. f. 50. Cítharedus. a. f. 50. Círcunſonantes græce περιΗ # χουμτεσ. b. f. 52. Conſonantes græce συμΗχουν # τεσ. b. f. 52. Choragía. b. f. 52. Chorus. b. f. 52. Cõglobatus. b. f. 53. b. f. 76. Cloacæſtructíles. b. f. 53. Concluſio. b. f. 53. Caldaría. b. f. 53. a. f. 54. b. f. 54. # a. f. 77. Camera. b. f. 54. b. f. 70. a. f. 71. # a. f. 72. b. f. 72. b. f. 74. a. f. 77. Clypeum. b. f. 54. # (b. f. 81. Círcuítío. b. f. 54. a. f. 58. a. f. 60. # b. f. 63. b. f. 81. a. f. 87. b. f. 104. Coríceum. b. f. 54. # (a. f. 107. Conníſteríum. b. f. 54. Concamerata ſudatío. b. f. 54. Calda lauatío. b. f. 54. Conformare. b. f. 55. Coclea. a. f. 56. a. f. 65. a. f. 99. b. f. 101. a. f. 102. Cõmenſus ſymmetríarum. b. f. # 57. a. f. 59. Ceſií oculí. a. f. 58. Cardo. b. f. 58. b. f. 86. b. f. 95. a. # f. 98. b. f. 107. a. f. 108. a. f. 105. Calíx. b. f. 58. Cauum ædíum: ſiue cauædíũ. # b. f. 59. a. f. 64. Corínthíum cauædíum. b. f. 59. Collíquíæ. b. f. 59. Compluuíum. b. f. 59. a. f. 60. a. # f. 61. Canalís. a. f. 61. b. f. 71. a. f. 72. b. # f. 72. a. f. 81. b. f. 81. b. f. 87. a. fo. # 99. a. f. 102. a. f. 103. b. f. 107. a. f. 105. Conclauía. a. f. 63. b. f. 65. b. f. 70 # a. f. 71. b. f. 71. b. f. 72. Circuítus. b. f. 63. Chors. a. f. 64. Culína. a. f. 64. b. f. 65. Culleare dolíum. a. f. 65. Caprílía. a. f. 65. Curculío. b. f. 65. Clíuus. b. f. 65. a. f. 82. b. f. 97. Cellæfamílíarícæ. a. f. 66. Cella cũpenu. a. f. 66. Concluſura. a. f. 67. Cumba. a. f. 67. Congeſtío. b. f. 67. Copíæ. a. f. 68. Coaxatum. a. f. 70. Canalículí dígítales. b. f. 70. Calculus. b. f. 70. Crípta. a. f. 64. Catena. b. f. 55. b. f. 70. a. f. 100. Cultellí lígneí. a. f. 71. Cœlum cameræ. a. f. 71. Creta. a. f. 71. a. f. 76. Coronæ puræ uel celatæ. a. f. 71. Celatæ coronæ. a. f. 71. Cruſta. b. f. 71. a. f. 98. Clauí muſcaríí. b. f. 71. Cũeí ſilaceí uel míníaceí. b. f. 72 Cote deſpumatum. b. f. 72. Cruſtæ marmoreæ. b. f. 72. Candelabrum. b. f. 72. Colículí tenerí. b. f. 72. Chríſocola. a. f. 73. a. f. 74. af. 75 Cementa marmorea. a. f. 73. Creta uírídís græce θεολοτιον # dícta. b. 73. Cæra puníca. a. f. 74. Candela. a. f. 74. Ceruleum. b. f. 74. a. f. 88. Conglomerare. b. f. 74. Ceruſſa. b. f. 74. a. f. 79. b. f. 82. Cõchílía. b. f. 74. a. f. 75. Creta ſelínuſia & anularía # a. f. 75. Concríſpans. a. f. 76. Cãpeſtrís fons. a. f. 76. b. f. 76. Campus. a. f. 76. b. f. 76. Cãpeſtrís locus. b. f. 76. Chorographía. a. f. 77. Caucaſus. a. f. 77. Coloe palus. a. f. 77. Cataracta. a. f. 77. Cãpí thebaící ín ægyptũ. a. f. 77 Crocodílí. a. f. 77. Campí afrí. a. f. 77. Capíta fontíum. a. f. 77. Colchís fluuíus. a. f. 77. Cutílíæa. f. 78. Cydnos fluuíus. a. f. 78. Cruſta lapídea. b. f. 78. Coagulum. b. f. 78. Cephyſus fluuíus. b. f. 78. Cratís fluuíus. b. f. 78. Coracínus color. a. f. 79. Calculí ín ueſícís. a. f. 79. Cataſtos a. f. 80. uetus lectío ha # bet catlaſtos ínterpoſitíõe uní- us. l. ſicut ſtlítíum prolítíũ ad- íectís. ſe. Chorobates. b. f. 8. Canales ſtructíles. a. f. 81. Círcũductío. b. f. 81. a. f. 82. Coluuíaría. a. f. 82. Coagmentum. a. f. 82. b. f. 82. Cemẽtũ de ſilíce líbraríũ. b. f. 82 Cacumen. a. f. 84. b. f. 93. a. f. 106 Corona aurea. a. f. 85. Concertatío. b. f. 85. Cylidrus. b. f. 85. b. f. 97. Círcínus. b. f. 86. Conformatus. b. f. 86. b. f. 88. # b. f. 89. Círculatío. a. f. 87. Candens luna. a. f. 88. Candentía. a. f. 88. Cancer. b. f. 88. a. f. 94. Caprícornus. b. f. 88. b. f. 89. b. # f. 93. a. f. 94. Cuſtos. b. f.
235 Capra. a. f. 89. Caſſíopea. a. f. 89. b. f. 89. Cynoſura. b. f. 89. Cepheus. b. f. 89. Centaurus. b. f. 89. Crater. b. f. 89. Coruus. b. f. 89. Canís. b. f. 89. Claua. b. f. 89. Cardo axís. a. f. 89. Canopus. a. f. 90. Conus. b. f. 92. Canalís lígneus. a. f. 93. Cœlum,. pro. aere. a. f. 93. Cauum. a. f. 93. b. f. 93. a. f. 99. Calculus. a. f. 93. Correptío. b. f. 93. Creſcentíæ. b. f. 93. Columella uerſatílís. b. f. 93. Catena ænea. b. f. 93. Catenatío. b. f. 94. Collígatío. b. f. 94. Cíſia. a. f. 95. Chelonía. a. f. 95. b. f. 95. a. f. 96. # a. f. 98. b. f. 108. b. f. 106. Charcheſií uerſatíles. a. f. 97. Complectít. a. f. 97. Chodaces ferreí. a. f. 97. b. f. 97. Coloſſícus apollo. b. f. 97. Conducere. b. f. 97. Cõpíngere. a. f. 97. b. f. 97. Coagmẽtatus. a. f. 99. b. f. 108. Columbaría excauata. a. f. 99. Concípítur aqua. a. f. 99. Calcantes. b. f. 99. a. f. 102. Congíales ſitulí. a. f. 100. Calcatura. b. f. 100. Chalantes. a. f. 103. Ceruícula. a. f. 103. Canon muſicus. κανων'@ονστ # κοσ. a. f. 103. Choragía ferrea. a. f. 103. Ceruíces lígneæ. a. f. 103. b. f. 103 Cymbala. a. f. 103. b. f. 103. Capſum. b. f. 103. a. f. 104. Calculí. a. f. 103. a. f. 104. b. f. 104 Canalículus. a. f. 104. b. f. 104. Coruus demolítor. a. f. 107. Contractura. a. f. 27. a. f. 29. a. f. # 40. a. f. 107. a. f. 106. Corax. b. f. 107. Compactíles poſtes. a. f. 108. Crates. a. f. 108. Conſutus. a. f. 108. Compactío. a. f. 108. b. f. 108. Contabulatío. b. f. 108. Cardínatus. b. f. 108. Carcheſia. b. f. 108. a. f. 109. Camíllum. a. f. 105. Cardínes ſecuríclatí. a. f. 105. Chelo ſiue manucla. a. f. 105. Columella. a. f. 105. Cheloníũ ſiue puluínus. a. f. 105 Carchebus. a. f. 105. Cardínes trãſuerſaríí. a. f. 105. Catatonũ. b. f. 105. Capíllum mulíebre. a. f. 106. Clímacíclos. a. f. 106. b. f. 106. Chelon græce χΗλομ. b. f. 106. Cheles. b. f. 106. Clauícula. b. f. 106. Compíngere. b. f. 106. Cuneolí. b. f. 106. Díateſſaron. a. f. 3. b. f. 3. b. f. 48. # a. f. 49. Díapẽte. a. f. 3. b. f. 3. b. f. 48. Díapaſon. a. f. 5. b. f. 48. Díſpoſitío græce λιαθεσιμ Decor. a. f. 4. a. f. 5. b. f. 44. b. fo. # 59. a. f. 65. a. f. 67. Díſtríbutío. a. f. 4. b. f. 5. Defenſio. b. f. 5. Decuſſatío'b. f. 9. b. f. 101. a. f. 102 Decuſſatím. b. f. 9. a. f. 10. a. f. 11. Deſignatío. a. f. 10. a. f. 22. b. f. 29 # b. f. 47. a. f. 48. a. f. 49. Deſcríptío. a. f. 10. a. f. 50. b. f. 52. # a. f. 53. b. f. 83. b. f. 85. b. f. 86. b. # fo. 73. Díductus. a. f. 11. a. f. 91. Domus. a. f. 14. Dídoron. b. f. 14. Doron. b. f. 14. Díatonus. b. f. 17. Díplínthíus. a. f. 19. Dígítus. b. f. 22. a. f. 23. Decuſſís. b. f. 22. b. f. 101. Drachma. a. f. 23. Díchalca. a. f. 23. Denaríus. a. f. 23. Decuſſís ſexís. a. f. 23. Dípteros. a. f. 23. b. f. 24. b. f. 26 Decaſtylos. b. f. 24. # (b. f. 69. Díaſtylos. a. f. 25. b. f. 25. b. f. 26 # b. f. 27. a. f. 37. b. f. 37. Dímœrõ græce λιυοιρον a. f. 23 Díplaſiona. græce. &ιπλασιωνα Dodrans. b. f. 27. a. f. 70 (a. f. 23 Dextans. b. f. 27. Díameter. b. f. 29. a. f. 33. b. f. 42 # a. f. 51. b. f. 105. b. f. 106. Dentículus. a. f. 30. b. f. 30. b. f. # 32. a. f. 36. b. f. 103. a. f. 104. Díagoní{us}. a. f. 34. a. f. 62. b. f. 67. # b. f. 83. Díſparat{us}a. f. 44. b. f. 78. b. f. 90 Deformatío. b. f. 44. b. f. 91. a. f. Díeſis. a. f. 48. b. f. 48. # (106. Díagrãma a. f. 48. a. f. 49. b. f. 58 Deſignar̃. a. f. 48. b. f. 72. b. f. 75 Díatonum. a. f. 48. b. f. 48. Díſdíapaſon. b. f. 48. Dolía fictílía. a. f. 50. Díazoma. a. f. 51. Deformare. a. f. 51. b. f. 52. a. f. 71. # a. f. 105. Deformatus. b. f. 51. a. f. 71. Díſſonantes græce κατΗξουν- τεσ. b. f. 52. Dímetíor. b. f. 52. Demíſſío. b. f. 54. Díaula græce λιαυλον. b. f. 54. Detractío. b. f. 59. a. f. 64. b. f. 93. Díſpluuíatum cauædíum. b. fo. # 59. a. f. 61. Delíquíæ. a. f. 61. Defluens. a. f. 61. Delumbatus. b. f. 63.
236 Dolíum. a. f. 65. Domuncula. a. f. 66. Diathyra. a. f. 67. Dẽtes. b. f. 67. a. f. 8. b. f. 104. Díſpoſitío. a. f. 68. a. f. 90. Decuríæiductæ. a. f. 70. b. f. 71. Dolare. b. f. 70. Dírectíones. a. f. 71. Dírectura. a. f. 71. Dealbare. a. f. 72. Deſpumatum cote. b. f. 72. Díſcus. a. f. 73. b. f. 92. Domínus. a. f. 73. Dolíum. b. f. 74. Deſideratío. b. f. 75. Dyrís. a. f. 77. Díoptra. b. f. 80. Ductus aquæ. a. f. 81. Decurſus. a. f. 82. Díagonalís línea. b. f. 83. Donícum. b. f. 29. b. f. 87. Delphín{us}. a. f. 89. b. f. 89. a. f. 103 Depalatíones díerum mẽſtruæ # b. f. 90. Díuarícatus. a. f. 95. Ductaríus funís. a. f. 95. b. f. 95. # a. f. 96. b. f. 96. Deductío. b. f. 97. Dentatus. a. f. 101. b. f. 103. Defenſoríe res. a. f. 107. Demolítor coruus. a. f. 107. Dodrantalís. a. f. 107. Ductío. a. f. 107. Detractío. a. f. 105. Decempondo. a. f. 106. Duapondo. a. f. 106. Demetríus políorcetes appel- # latus. a. f. 109. Dígítale foramẽ. a. f. 109. Euthygrãma. b. f. 1. Epíſtylíum. a. f. 2. a. f. 5. a. fo. 18. # b. f. 25. b. f. 30. b. f. 36. b. f. 37. b. # f. 42. a. f. 45. a. f. 46. a. f. 51. b. f. # 52. a. f. 53. b. f. 63. b. fo. 69. a. fo. # 97. b. f. 97. Echea uaſa. a. f. 5. a. f. 49. Encyclíos diſcíplia. a. f. 3. a. f. 57. Eurythmía. a. f. 4. a. f. 5. b. f. 59. Embaterídeſtigreſſor. a. f. 5. Epíſtylíum dorícũ. a. f. 5. Epíſtylíum íonícũ. a. f. 5. Emporíum. a. f. 12. b. f. 12. b. f. 18 Euanídus. a. f. 17. a. f. 21. b. f. 70. # a. f. 71. Emplecton. b. f. 17. Epíbatæ. b. f. 18. Enodís. a. f. 20. Eſculus. a. f. 20. Ephecton. a. f. 23. Euſtylos. a. f. 25. a. f. 26. b. f. 26. # b. f. 27. Ephecton græce εφεκτομ. a. f. 23 Epítrítus græce επεκτο*** # a. f. 23. Epídímerõ græce επιλιοιρον # a. f. 23. Epípentamerõ græcæ επιωεντα # υοιρου. a. f. 23. Entaſis græce εντασισ. a. f. 27. Encarpos. a. f. 33. Ecphora græce εκφορα. a. f. 28. # . b. f. 30. Echínus. b. f. 36. b. f. 42. Exíſona. b. f. 43. Explícatío. b. f. 44. a. f. 45. a. f. # 65. a. f. 85. a. f. 109. Euerganea trabs. a. f. 47. Epíſcenos. a. f. 51. Exhedra. b. f. 54. b. f. 63. a. f. 66. # a. f. 71. a. f. 74. Ephœbeum. b. f. 54. Elæotheſium. b. f. 54. Exæquare. a. f. 56. Exæquatío. a. f. 56. Ecforæ mutílo℞. b. f. 59. Equílía. b. f. 65. Extruder̃. a. f. 67. b. f. 67. b. f. 77 Eríſmæ. b. f. 67. b. f. 94. Exactío. a. f. 68. Expolítío. a. f. 68. b. f. 69. a. f. 70 # b. f. 72. a. f. 74. Extructío. a. f. 70. Exigere. a. f. 71. Expreſſío. b. f. 71. Eurypí. b. f. 72. Erratío. b. f. 72. Epíſceníum. a. f. 73. Eretría. a. f. 75. Ellychníum. b. f. 76. Euphrates. a. f. 77. Eptabolus lacus. a. f. 77. Expertío. a. f. 80. Expreſſus. a. f. 82. Explorata. b. f. 8. Elíce. b. f. 89. Erídanus. b. f. 89. Enclíma. b. f. 92. Engonatum. b. f. 92. Exemptus. a. f. 93. Epíſtomíum. b. f. 93. a. f. 103. # . b. f. 103. Examínatío. a. f. 95. b. f. 98. Ergata. a. f. 96. b. f. 96. b. f. 105. a. Examen. a. f. 99. # (f. 110. Exaggerare. a. f. 102. a. f. 110 Embolí maſculí. a. f. 102. Eſchara. b. f. 107. b. f. 106. Epítoxídos lõgítudo. a. f. 105. Epyzígís. a. f. 106. Excíſiones. b. f. 106. Epíſchídæ. b. f. 106. Fœnerator. b. f. 5. a. f. 64. Fanũ. b. f. 5. a. f. 12. b. f. 18. b. f. 20 Forum. b. f. 5. a. f. 12. b. f. 18. a. fo. # 19. a. f. 45. b. f. 45. a. f. 46. b. fo. # 46. a. f. 47. a. f. 51. a. f. 73. Fírmítas. b. f. 5. a. f. 67. Fundamẽtũ ídeſt foſſio ílla & # locus ubí ſubſtruẽdum eſt ut # inuít auctor. a. f. 7. b. f. 47. Fíbula. b. f. 7. a. f. 95. b. f. 102. Flatus. a. f. 10. b. f. 10. Forma græceσξΗμ@αb. fo. 10. # b. f. 52. b. f. 72. b. f. 86. b. f. 106. Furca. b. f. 13. Faſtígíum. b. f. 13. a. f. 23. b. f. 23. # a. f. 31. a. f. 35. a. f. 36. b. f. 37. b. f. # 42. b. f. 51. b. f. 53. a. f. 70. b. fo.
237 # 70. b. f. 72. a. f. 73. a. f. 81. Faber. a. f. 14. a. f. 68. Fabríca. a. f. 14. b. f. 57. Fíſtuloſum ſaxum. a. f. 15. Flatura ærís. b. f. 16. Frons. a. f. 17. b. f. 17. a. f. 23. a. f. # 24. a. f. 26. b. f. 26. a. f. 29. b. fo. # 30. a. f. 31. b. f. 34. b. f. 37. a. f. 39. # b. f. 40. b. f. 42. b. f. 43. b. f. 50 # a. f. 51. b. fo. 51. a. f. 69. b. f. 70. a. # f. 76. b. f. 93. a. f. 99. b. f. 103. a. # f. 104. a. f. 108. Frontatus. b. f. 17. Farctura. a. f. 17. b. f. 17. Fons ſalmacídís. b. f. 18. Fuſterna. a. f. 20. Fagus. a. f. 20. a. f. 70. Fraxínus. a. f. 20. Folíatura. b. f. 20. Fíguratío. a. f. 26. a. f. 59. b. f. 86. Fíſtucatío. b. f. 27. a. f. 70. b. f. 95. Fundamenta ímpleant{us}. b. f. 27. Faſcía. b. f. 30. Folíum. b. f. 34. b. f. 40. Flos. b. f. 34. a. f. 45. Femur. b. f. 36. Fulniína. a. f. 37. Fores. b. f. 38. b. f. 40. a. f. 41. Formatío. a. f. 45. Fulmenta. b. f. 46. Fínítío. a. f. 48. b. f. 51. b. f. 56. b # f. 105. Feneſtra. b. f. 51. b. f. 63. a. f. 65. Fons. b. f. 53. b. f. 72. b. f. 75. a. f. # 76. b. f. 76. a. f. 77. b. f. 77. b. f. Frígídaríũ. a. f. 54. b. f. 54. # (79. Fíglínũ opus. a. f. 54. Frígída lauatío græce λοντρον # b. f. 54. Fundamenta fodíant{us}. b. f. 56. Fulloníca ars. b. f. 57. Formatus. b. f. 59. a. f. 90. Fíguræ ſignorum. b. f. 59. Fíſtula. a. f. 61. b. f. 93. b. f. 102. Fauces. b. f. 62. # (b. f. 103 Focum. a. f. 65. b. f. 65. Fænílía. b. f. 65. Farraría. b. f. 65. Fundatíones. a. f. 67. Fornícatío. a. f. 67. Fulctura. a. f. 67. b. f. 94. a. f. 110. Forníx. a. f. 67. Fabrílís ſubtílítas. a. f. 68. Farnus. a. f. 70. Fílex. a. f. 70. Frícare. a. f. 70. Fauum. a. f. 70. Frícatura. a. f. 70. Fricatus. b. f. 70. a. f. 71. Fraces. b. f. 70. Fíſtucatum ſolum. b. f. 72. Faſtígíatum. b. f. 72. Fauílla. b. f. 72. Fígurata ſimílítudo. b. f. 72. Fornacula. a. f. 74. Fexuíní. a. f. 74. Foſſura. a. f. 76. b. f. 76. b. fo. 77. # b. f. 109. a. f. 110. Foſſío. b. f. 76. b. f. 82. Fontanalís ab cam œnís aqua # . b. f. 77. # (81. Fíſtula plũbea. a. f. 81. b. f. 8. b. f. Fíſtulæ cẽtenaríæ octogenaríe # quiquagenaríe. &c. b. f. 81. Fauílla. b. f. 82. Fíctílía. b. f. 82. Fíſtuloſus. b. f. 82. Florídí fructus. b. f. 83. Fabrícatío. b. f. 84. Fœmína ſagíttaríí. b. f. 88. Fauoníus. b. f. 88. Fíguratus. a. f. 90. b. f. 93. Foramen. a. f. 94. a. f. 98. a. f. 103. # b. f. 103. a. f. 104. b. f. 104. b. fo. # 107. a. f. 105. a. f. 106. b. f. 106. a. Foro gladíato℞. b. f. 94. # (f. 109 Follís. a. f. 93. Funís ductaríus. a. f. 95. b. f. 95. Fíbulatío. b. f. 95. # (. b. f. 96 Funís antaríus. b. f. 95. Fuſi ſextantales. b. f. 97. Forma ſcalarís. a. f. 103. Fundulí ambulatíles. a. f. 103. Foratus. a. f. 103. Fundí. a. f. 103. b. f. 103. Feneſtratus. a. f. 107. Farctus. a. f. 108. Frons tranſuerſaríus. b. f. 106. Graphís. b. f. 1. a. f. 3. Gnomonícæ. b. f. 3. b. f. 5. Granaríum. a. f. 6. Grauítudo. a. f. 9. Gymnaſiũ. a. f. 12. a. f. 57. a. f. 73. Grũmus. b. f. 13. b. f. 77. Glarea. a. f. 15. a. f. 76. Geruſia. a. f. 18. Grãmíca deformatío. b. f. 21. Gradus. b. f. 27. a. f. 43. b. f. 47. # . a. f. 51. b. f. 54. a. f. 55. a. f. 70. b # fo. 84. Gutta. b. f. 32. b. f. 36. a. f. 37. Graphícoterus. b. f. 39. Gladíatoría munera. a. f. 45. Gradatío. b. f. 47. a. f. 51. a. f. 52. Gíneconítís. a. f. 66. Gelícídía. a. f. 16. a. f. 70. b. f. 70. Gleba b. f. 70. a. f. 73. b. fo. 73. b. # fo. 74. Gypſum. a. f. 71. Granum marmoreíí. a. f. 71. Gummí. b. f. 74. Glutínum. b. f. 74. Ganges. a. f. 77. Glebula. b. f. 78. Genículus. a. f. 82. Grãmíca ratío. b. f. 83. Gnomon græce ρκιαθΗρασ. b. # f. 9. a. f. 10. a. f. 11. b. f. 86. b. f. 90. # a. f. 91. Gemíní. b. f. 88. a. f. 89. b. f. 89. # a. f. 94. Genua cuſtodís arctí:quí arctu- # rus dícítur. b. f. 88. Genua. b. f. 89. Genículatus. b. f. 89. Genethlíología. b. f. 90. Gonarcha. b. f. 92. Graſſarí. a. f.
238 Gubernaculí anſa. b. f. 98. Gubernator. b. f. 98. Grus. a. f. 107. Gubernare. b. f. 108. Hemítoníũ. b. f. 2. a. f. 48. b. fo. Homotoníũ. a. f. 3. # (48. Hydraulíca machína. a. f. 3. Hypætra ædíficía. a. f. 5. Hybernacula ædífícía. b. f. 5. a. f. Homínís dímẽſiões. a. f. 22. (61. Hypætros. a. f. 23. b. f. 24. Hẽíolí{us}:græ. υιυολισa. f. 23. Hexaſtyl{us}. b. f. 26. b. f. 36. b. f. 37. Hypotrachelíũ. a. f. 27. b. f. 36. b. Helíx. b. f. 34. # (f. 42. Hemítríglyphus. b. f. 37. Hoſtíum. b. f. 39. a. f. 63. Hypothyrũ. b. f. 39. Hyperthyrum. a. f. 40. Humerus pronaí. b. f. 43. Hemíícyclus. b. f. 46. Harmonía. a. f. 48. b. f. 48. a. fo. # 49. b. f. 58. Hypatehypatõ. b. f. 48. a. f. 49. Hypatemeſon. b. f. 48. a. f. 49. Hypate. b. f. 48. b. f. 58. Hyꝑboleon. b. f. 48. a. f. 49. Hoſpítalía. b. f. 50.. a. f. 51. a. f. 66 Hypæthræ ambulatíões. b. f. 53. Hypocauſtũ. ſiue hypocauſis. a. Hẽíſpheríũ. b. f. 54. b. f. 92 (f. 54 Hypæthræ ambulatíões: græce. # ωεριλρουιλασ a. fo. 55. b. f. 66 Horrea. a. f. 64. b. f. 65. Hoſtíaríus. b. f. 65. Hypogea. a. f. 67. Harundo græca. a. f. 71. Hamatæ tegulæ. a. f. 72. Hybernaculum. b. f. 72. Hyſgínum. a. f. 75. Hydría. b. f. 75. Harundo. a. f. 76. Hedera. a. f. 76. Hypanís fiuuí{us}. a. f. 77. b. f. 78. Híppopotamus. a. f. 77. Hímera fluuíus. a. f. 78. Hædus. a. f. 89. Hermedone eſt ením tenuís fu # ſio ſtellarũ. b.. f. 89. Horologíum. b. f. 90. a. f. 91. a. f. # 92. a. f. 93. b. f. 93. Hemícyclía. a. f. 91. b. f. 91. Hemíclíũ excauatũex quadrato # b. f. 92. Hydraulíca machína. a. f. 93. Horología híberna:quæ anapo # ríca dícuntur. b. f. 93. Hypomoclíõ. a. f. 98. b. f. 98. Hexaphorus. b. f. 98. Hydraula. a. f. 101. Hydraulíca machína. a. f. 103. Helepolís. a. f. 109. b. f. 109. Ichnographía. a. f. 4. Inuentío. b. f. 4. Interſcalmíum. a. f. 5. Inambulatío. b. f. 5. Inſula. a. f. 10. b. f. 20. Ingumentare. b. f. 13. Indíuídua corpora. b. f. 13. Imbrícatum. b. f. 16. Iſodomum. b. f. 17. Iuníperus. b. f. 20. Iugum montís. a. f. 21. Iugum. a. f. 20. a. f. 107. Interuenía. b. f. 15. a. f. 21. a. f. 76 # b. f. 82. Inantís ædes. a. f. 23. Ioníca ſpíra. b. f. 28. Interſectío græce υειοξΗ. b. f Ionícũ capítulũ. a. f. 32. # (30 Intertígníũ. b. f. 35. In ungue. a. f. 40. Impages. b. f. 40. Intercolũníum. a. f. 24. a. fo. 25. # b. f. 25. a. f. 26. b. f. 26. b. fo. 31. # . a. f. 36. b. f. 36. b. f. 37. b. fo. 38. # . a. f. 44. a. f. 45. a. f. 46. b. f. 52 Interpenſiua. b. f. 59. b. f. 60. Imago. a. f. 63. a. f. 69. Impluuíum. a. f. 63. Itínera. b. f. 65. Ianua. b. f. 65. a. f. 66. Inſidere. a. f. 67. b. f. 82. Impenſa. a. f. 68. b. f. 69. Idíotæ. a. f. 68. Inítíantes. b. fo. 69. Incernere. a. f. 70. Impendens. a. f. 71. a. f. 101. Inquínat{us} luto paríes. b. f. 71. Interareſcere. b. f. 73. b. f. 35. Inaurarí. b. f. 73. Indícũ. a. f. 74. a. f. 75. Infectíua. a. f. 75. Inucus tenuís. a. f. 76. Incũba. a. f. 67. Indus fluuíus. a. f. 77. Ichneumones. a. f. 77. Interpellare. b. f. 80. b. f. 81. Immíſſaríum. b. f. 81. Inuíſitata. b. f. 86. Ingenículatus. b. f. 89. Inductío uelo℞. b. f. 94. Implũbare. a. f. 97. Incumbere. b. f. 98. In cultrũ. a. f. 101. b. f. 103. Infudíbulũ. a. f. 101. a. f. 102. a. f. In plano. b. f. 101. # (103. Inuolutío. a. f. 102. Itus. a. f. 103. Intercardínatí trabes. a. f. 108. Líbratío. b. fo. 1. a. f. 38. Líbrata planícíes. b. f. 2 Locator. a. f. 3. Lex pro pacto. a. f. 3. a. f. 73. a. f. Laterítí{us} ꝑíes. a. f. 14. a. f. 18 (109 Later. b. f. 14. a. f. 15. Lutum arenoſum ſeu calculo- # ſum ſeu ſabuloſum. a. f. 14. Lapícídínæ quarũ alíquæ hñt ſa # xa mollía:ut rubræ:pallíenſes # fidenates. albanæ. alíe habent # ea’tẽperata. ut tyburtynæ. amí # ternínæ ſoractínæ. Alíæ uero # dura:ut ſilíceæ. Eſt etiã ruber # & níger & albus toph{us}: & ſũt # alía genera plura. a. f. 16. Locatío. a. f. 18. Loríca teſtacea. a. f. 19. a. f. 70.
239 Líquída. a. f. 20. Lacunar. b. f. 20. a. f. 36. a. f. 37. a # f. 47. b. f. 62. b. f. 63. a. fo. 66. b. Laríx. b. f. 20. # (f. 92. Lyſis. b. f. 27. a. f. 67. Líbella. b. f. 27. Laxatío. b. f. 42. Líchanoſhypaton. b. f. 48. Líchanoſmeſon. b. f. 48. Líchanos. b. f. 48. Lapís. a. f. 50. Líbramẽtũ. a. f. 51. b. f. 71. b. f. 72 # b. f. 77. b. f. 84. a. f. 100. Logeon. a. f. 52. Lígnum. b. f. 53. Lígnatío. b. f. 53. Laterculí beſſales. a. f. 54. a. f. 72 Labrũb. f. 54. b. f. 93. a. f. 103. Laconícũ. b. f. 54. a. f. 74. Lapídísítíneríbus. a. f. 57. Líbrata círcuítío. a. f. 58. # (63. Lumina feneſtra℞ ualuata. b. f. Línea. a. f. 31. a. f. 39. b. f. 65. a. fo. # 69. a. f. 71. b. f. 101. Límen. b. f. 65. a. f. 67. Lumen. b. f. 65. Lacuna. a. f. 70. a. f. 76. Leuígatío. a. f. 70. Lorícatío. a. f. 70. Leuígatus. a. f. 71. Líbella. b. f. 72. b. f. 101. Lapís centenaríus. b. f. 73. Lotíones. a. f. 74. Locare. a. f. 74. Línteum. a. f. 74. Loríca. a. f. 74. Lamna ferrea. a. f. 74. Leuígare. a. f. 74. Luteum herba. a. f. 75. Líbrata altítudo. b. f. 75. Lucerna concínnata. b. f. 76. Lambens. a. f. 77. Lambendo. a. f. 74. Loca ſulphuroſa:alumínoſa: # bítumínoſa. b. f. 77. Lauatío. a. f. 78. Líparís fluuíus. a. f. 78. Límneaſphaltíslac{us}. a. f. 78. Laſer. b. f. 78. Leucopheus color. a. f. 79. Líbrare. b. f. 80. b. f. 81. Líbræ aquaríæ. b. f. 80. Líbrata collocatío. b. f. 80. a. fo. Lacunoſa. a. f. 81. # (81. Lamna. b. f. 81. Língulatí tubulí. a. f. 82. Límus. a. f. 83. Límpídíor. a. f. 83. Líbratío. b. f. 84. b. f. 98. Lucífer. a. f. 87. Líneatío. b. f. 87. Leonís caput & pect{us}. b. f. 88. Leo. b. f. 88. b. fo. 89. a. f. 94. Líbra. b. f. 88. b. f. 93. a. f. 95. Lyra. b. f. 89. Lepus. b. fo. 89. Lacotomus. b. f. 91. Línea:pro funículo. a. f. 93. Laxatío. a. f. 93. Língula. b. f. 93. a. f. 94. b. f. 98. Locare. b. f. 97. Leuatío. a. f. 98. Língua uectís. a. f. 98. Lancula. b. f. 98. Labor. b. f. 98. Lorum. a. f. 99. Loculamentũ. b. f. 103. a. f. 104. # b. f. 104. a. f. 105. Lateraríæ tabulæ. a. f. 108. Lamiæ ferreæ ex frígído ductæ # .b. f. 108. Lateraría. b. f. 108. Límítatío. b. f. 109. Laqueũ. a. f. 110. Methodus. b. f. 1. a. f. 10. a. f. 84. Manubíæ. a. f. 2 a. f. 50. b. f. 109. Marmor. b. f. 5. a. f. 50. a. f. 70. a. # fo. 73. Mœnía. b. f. 5. a. f. 6. a. f. 7. a. f. 8. # b. f. 8. a. f. 12. b. f. 12. b. f. 18. b. f. # 21. b. f. 39. a. f. 47. a. f. 65. Munícípes. a. f. 7. Mancípium. a. f. 7. Machína. a. f. 8. b. f. 27. a. f. 51. b. # f. 70. b. f. 94. a. f. 95. b. f. 96. b. f. # 97. a. f. 108. a. f. 109. b. fo. 109. a. # fo. 110. Matería ſeu materíes. a. f. 13. b. f. # 13. a. f. 14. b. f. 19. b. f. 21. b. f. 42. # a. f. 51. b. f. 54. b. f. 55. a. f. 70. b. # f. 70. a. f. 71. . b. f. 71. a. f. 103. b. Meta. b. f. 13. a. f. 93. # (f. 108. Monumentũ. a. f. 17. Molle cementũ. a. f. 18. Marmorp̃coneſſíum. a. f. 18. Mauſoleum. b. f. 18. a. f. 69. Meníanũ. a. f. 19. a. f. 45. b. f. 51. Medulla. b. f. 19. Medíanæ colũnæ. a. f. 24. b. f. 26. # a. f. 29. Modulus. b. f. 26. a. f. 30. b. f. 30. # a. f. 32. a. f. 33. b. f. 36. a. f. 37. b. # f. 37. b. f. 52. a. f. 53. a. f. 63. b. fo. # 69. a. f. 106. Monas. dís. b. f. 22. a. f. 27 Medíana acrotería. b. fo. 30. Medíana capíta leonína. b. f. 31. Mutílus. b. f. 32. b. f. 35. a. f. 36. b. # f. 42. a. f. 67. Materíatío. a. f. 35. Materíatura fabrílís. b. f. 35. Methopa. a. f. 36. b. f. 36. a. f. 37. Mentũ. a. f. 22. a. f. 37. # (b. f. 37. Monotríglyphon. b. fo. 37. Medíanũ. b. f. 37. a. f. 48. b. f. 108 Monopteræ. b. f. 42. a. f. 69. Medíana. a. f. 46. a. f. 51. b. f. 52. Munícípíum. a. f. 47. # (b. f. 58. Modulor. b. f. 48. Meſe. b. f. 48. Meſon. a. f. 49. Modulatío. b. f. 52. a. f. 53. Merídíanũ. b. f. 53. Margo. a. f. 54. a. f. 55. a. f. 56. a. # fo. 72. Mortaríũ. b. f. 55. b. f. 70. a. f. 71. # b. f. 71. b. f. 74. a. f. 75. b. f. 82. Merones. a. f. 56. Murus. a. f. 56. a. f. 67. b. f. 67. Meteríandũ. b. f. 56. Meſaulæ. a. f. 66.
240 Molítío. a. f. 67. Magnífícentía. a. f. 68. Machínatío. b. f. 5. a. f. 69. a. fo. # 93. a. f. 94. b. f. 94. a. f. 95. b. f. # 95. a. f. 97. a. f. 107. b. f. 107. a. f. Macerare. b. f. 78. # (109 Maceratío. b. f. 70. Mataxa. a. f. 71. Marmor excretum. a. f. 71. Marmor mínutũ. b. f. 71. Marmoreũ granũ. b. f. 71. Muſcaríus clauus. b. f. 71. Megalographía. a. f. 72. b. f. 72 Míníaceí cuneí. b. f. 72. Míníum. a. f. 73. b. f. 73. a. f. 74. Míca. a. f. 73. a. f. 74. Melínum. b. f. 73. Metallũ. b. f. 73. a. f. 74. b. f. 74. Mento fulcto. b. f. 75. Montaní fontes. a. f. 76. Medícamentoſus. b. f. 77 Melas fluuíus. b. f. 78. Muſcus. b. f. 80. Menſæ ínſtructæ. a. f. 82. multíplícatío. b. f. 83. muſæ. b. f. 84. maſſæ. a. f. 85. b. f. 85. meſſolabí organíca rõ. b. f. 85. moratío. b. f. 87. mẽſtruæ díe℞ rõnes. a. f. 88. b. f. # 88. b. f. 90 malus. b. f. 89. a. f. 107. manachus. b. f. 91. motío. a. f. 93. mẽſtruæ fínítíões. b. f. 93. moderatío. a. f. 95. matería tríentalís. a. fo. 97. mollítudo. a. f. 97. marmor p̃coneſſũ a paro. a. f. 98 marmor thaſiũab heraclea. a. f. molus. b. f. 98 # (. 98. modíolus. b. f. 99. b. f. 100. b. fo. # 102. a. f. 103. b. f. 103. a. f. 106. b. mola. a. f. 101. # (f. 106. machína cteſibíca. b. f. 102. modíolí gemellí. b. f. 102. manubríum. a. f. 103. manucla. a. f. 105. menſa. a. f. 106. b. f. 106. munítíones. a. f. 109. maleolí. b. f. 109. a. f. 110. Norma. b. fo. 1. b. f. 31. b. f. 36. a. # f. 71. a. f. 84. a. f. 91. Natura. a. f. 5. Nũmus ſeſtertíus. a. f. 7. Nodus. a. f. 20. Nodatío. a. f. 20. Nũmus. a. f. 23. # Neteſy- # nẽmenõ. b. f. 48. a. f. 49. (49. Netedíezeugmenõ. b. f. 48. a. f. Netehyꝑboleon. b. f. 48. a. f. 49 Neteparameſon. a. f. 49. Naualía. b. f. 55. b. f. 56. Notítíes. b. f. 57. Nomínatío. a. f. 67. Nucleus ex teſta. a. f. 70. b. f. 70 Nares. b. f. 71. a. f. 72. b. f. 72. a. # f. 74. b. f. 82. a. f. 103. a. f. 110. Nígír fluuíus. a. f. 77. Nílus fluuíus. a. f. 77. Neurícus morbus. a. f. 78. Neſſus. b. f. 89. Negocíatores. a. f. 90. Naſcẽtí ꝑ natíuítate genere # femíníno. b. f. 90. Nares fiſtula℞ ſuꝑíores & infe, # ríores. b. f. 102. Neruus. a. f. 106. Optíce. b. f. 1. b. f. 3. Organum. a. f. 3. b. f. 3. b. f. 47. a. # f. 48. a. f. 50. b. f. 58. b. f. 94. a. # f. 95. a. f. 99. a. f. 102. a. f. 103. a. f. Orgãícæres. b. f. 3. (105. a. f. 106. Ordínatío græce ιαθισ. a. f. 4. Orthographía. a. f. 4. Obſoníum. a. f. 6. Octogonum. b. f. 11. Opus retículatũ. b. f. 16. Opus cementítíũ. b. f. 16. a. f. 68. Opus íncertũ. b. f. 16. Orthoſtata. a. f. 17. b. f. 107. Opus tectoríũ. b. f. 18. b. f. 19. b. # f. 54. a. f. 66. Op{us} iteſtínũ. a. f. 20. b. f. 20. b. f. # 38. a. f. 47. a. f. 61. b. f. 63. a. f. 66. Offícína. b. f. 21.. a. f. 64. b. f. 73. Obolus. a. f. 23. # (. a. f. 74. Octaſtylos. b. f. 24. b. f. 26. Oculí centrũ. b. f. 29. Opa. b. f. 35. Opus albaríũ a. f. 47. b. f. 54. b. # f. 63. a. f. 66. b. f. 70. Orcheſtra. b. f. 50. a. f. 51. b. f. 51. Ornatío. a. f. 51 # (. a. f. 52. Opus topíaríũ. b. f. 51. Odeum. b. f. 52. Opus fíglínum. b. fo. 54. Opus ſignínum. a. f. 55. Oecí corínthíí tetraſtylí ægyptíí # . b. f. 63. Oecí:quos græcí. κύ@Ηκινουσ # dícunt. b. f. 63. Olearía cella. a. f. 65. Ouílía. a. f. 65. Oecí. b. f. 65. b. f. 66. Oecí quadratí. a. f. 66. Opus laterítium. a. f. 68. Offícínator. a. f. 68. Olea. b. f. 70. Opus coronaríũ. a. f. 72. a. f. 85. Oſtrum. a. f. 73. b. f. 74. a. f. 75. Ochra. b. f. 73. Orbículus. b. f. 86. b. f. 93. a. f. 94 # b. f. 95. a. f. 96. b. f. 96. a. f. 98. Obſcuratío. b. f. 87. Ophíucus. a. f. 89. Oríon. b. f. 89. Orízon. a. f. 91. b. f. 91. Operarũ calcatura. b. f. 100. Octantes. b. f. 101. Oppugnatoríe res. a. f. 107. Oppugnatío. a. f. 107. pauſanía agæſipolídís filí{us} a. f. 2 plateæũ p̃líũ. a. f. 2. portícus ꝑſica. a. f. 2. perſicæ ſtatuæ. a. f. 2. phyſiología. b. f. 2. plaſtes. a. f. 3. perítríton. a. f. 5. pínacotheca. b. f. 5. b. f. 63. a. fo. # 64. b. f. 54. a. f. 66.
241 Populusarbor. b. f. 5. b. f. 19. Pínus. b. f. 5. a. f. 20. b. f. 20. a. fo. Potentes. b. f. 5. # (107. Publíca ædífícía. b. f. 5. Porta. b. f. 5. b. f. 7. Portus. b. fo. 5. a. f. 12. b. fo. 12. b. # f. 18. b. f. 55. b. f. 72. Portícus. b. f. 5. b. f. 24. a. f. 45. b # f. 45. a. f. 46. a. f. 51. b. f. 52. b. f. # 53. b. f. 54.. a. f. 55. b. f. 55. a. fo. # 63. a. f. 65. b. f. 65. a. f. 66. Paludes gallícæ. a. f. 7. Paludes põtínæ. a. f. 7. (. a. f. 8. Pectínatím fũdamẽta díſpoſíta. Platea. b. f. 8. a. f. 9. a. f. 10. a. f. 11. # b. f. 11. a. f. 12. b. f. 18. b. 21. Pleurítís. a. f. 9. Phthíſis. a. f. 9. Paſſus. a. f. 10. Purpuratus. b. 12. Pentadoron. b. f. 14. Pumex. a. f. 15. Punícoſus. a. f. 15. Puluís:híc puteolanus dr̃. b. f. 15 # b. f. 55. a. f. 56. Pumex põpeíanus. b. f. 15. Paríes. a. f. 17. b. f. 17. b. f. 18. b. # f. 38. b. f. 41. a. f. 44. a. f. 47. b. # f. 52. a. f. 55. b. f. 59. a. f. 60. b. f. # 65. a. f. 67. a. f. 70. a. f. 71. b. f. 71 pſeudíſodomũ. b. f. 17. perpendículũ. a. f. 18. a. f. 19. a. fo. # 29. b. f. 31. b. f. 35. b. f. 39. a. f. 51. # . b. f. 63. a. f. 67. b. f. 67. a. fo. 71. # . b. f. 80. b. fo. 84. a. f. 88. b. f. 93 # a. f. 94. a. f. 101. b. f. 101. a. f. 102. præcínctío. b. f. 18. pílælapídeæ. a. f. 19 populus alba & nígra. a. f. 20. palatío. a. f. 20. pandare. a. f. 20. a. f. 67. pandus. da. dum. . a. f. 20. phthíſicus. b. f. 20. proportío græce αραλογια. a. f. # 13. b. f. 21. a. f. 22. a. fo. 23. b. fo. # 26. a. f. 27. a. f. 36. b. f. 36. a. f. 43. # b. f. 43. a. f. 44. a. f. 46. a. fo. 51. # b. f. 52. a. f. 59. b. f. 59. a. f. 67. a. # f. 105. a. f. 106. panſi pedes. a. f. 22. panſæ manus. b. f. 22. palmus. b. f. 22. a. f. 23. pes. b. f. 22. a. f. 23. proſtylos. a. f. 23. b. f. 23. perípterus. a. f. 23. a. f. 24. b. f. 27 # b. f. 42. a. f. 43. pſeudodípteros. a. fo. 23. a. f. 24 # b. f. 26. a. f. 69 poſtícũ. b. f. 23. a. f. 24. b. f. 24. # . a. f. 26. b. f. 26. a. f. 29. b. f. 36. pronauus. b. f. 24. a. f. 29. b. f. 36. # . a. f. 38. b. f. 38. b. f. 39. b. f. 41. b. # f. 43. a. f. 44. b. f. 46. a. f. 47. a. pycnoſtylos # (f. 73. # a. f. 25. b. f. 26. b. f. 27. plínthídes ſpírarũ. a. f. 25. pentamæron græce. IIεμταμοι # ρ ο μ. a. f. 23. proíectura. b. f. 26. b. f. 27. a. fo. # 28. b. f. 28. b. f. 29. a. f. 30. b. fo. # 30. b. f. 35. b. f. 39. a. f. 40. b. fo. # 59. b. f. 72. pterõatos. b. f. 26. b. f. ;8. a. f. 44 paluſter locus. b. f. 27. podíum. b. f. 27. a. f. 72. plínthus. a. f. 28. b. f. 28. b. fo. 36. # . b. f. 41. a. f. 42. a. f. 53. puluínus. b. f. 29. b. f. 54. a. f. 56. paraſtata. a. f. 35. a. f. 46. a. f. 105. # a. f. 106 pluteus. b. f. ;8. a. f. 47. a. f. 51. b. # f. 54. a. f. 108. b. f. 108. prothyrídes. b. f. 40. pagmentum. b. f. 40. pyramís. a. f. 43. pſeudoperípterũ. a. f. 44. partítío. a. f. 44. píla. b. f. 46. a. f. 54.. a. f. 56. a. fo. # 67. a. f. 72. b. f. 74. a. f. 88. a. f. 93 præcíngere. a. f. 47. a. f. 52. præcínctí paríetes. a. f. 47. præcínctío. b. f. 47. a. f. 52. phthongus. a. f. 48. b. f. 48 proſlambanomenos. b. f. 48. a. # f. 49. b. f. 58. parameſe. b. f. 48. parhypatehypaton. b. f. 48. parhypatemeſon. b. f. 48. paraneteſynẽmenon. b. f. 48. paranetedíezeugmenõ. b. f. 48. paranetehyperboleon. b. f. 48. parhypate. b. f. 48. perímetros. a. f. 50. # (b. f. 91. parallelus. b. f. 50. b. f. 51. a. f. 52. pulpítũ. b. f. 50. a. fo. 51. a. f. 52 proſceníũ. b. f. 50. b. f. 51. a. f. 52. Palmopes. a. f. 51. a. f. 108. Podíum. b. f. 27. a. f. 51. b. f. 63. Períactus περιαΚΤνσ. a. f. 51. perlímare. b. f. 53. Paluſtrís abundantía. b. f. 53. Puteus. b. f. 53. Præfurníum. a. f. 54. a. f. 74. Pauímentum. b. f. 54. b. f. 63. a. # f. 70. b. f. 70. b. f. 71. b. f. 72. Pauímentatus. a. f. 65. Paleſtra. b. f. 54. a. f. 65. b. f. 97. Períſtylíum. b. f. 24. b. f. 54. a. f. # 63. a. f. 64. a. f. 65. b. f. 65. a. f. 66 # b. f. 72. a. f. 74. Propnígeum. b. f. 54. Platanones. a. f. 55. Palí uſtílatí. b. f. 56. Phílologus. a. f. 57. a. f. 67. b. f. Phílotechnus. a. f. 57. # (86. Paranetæ. b. f. 58. Plumarío℞ textrína. a. f. 64. Pícto℞ offícínæ. a. f. 64. Pſeudourbana ædíficía. a. f. 65. # a. f. 95. Prelum. a. f. 65. b. f. 94. a. f. 99. Preſepe. b. f. 65. Píſtrínum. b. f. 65. Proſtas ſeu. paraſtas. b. f. 65. Períſtylum rhodíacũ. a. f. 66. Penus. a. f. 66. Prothyrũ. b. f. 66. a. f. 67. Plíadæ. a. f. 67. Plão pede. a. f. 67. a. f. 70. b. f. 71 Pendentes. a. f. 67. . a. f. 70. Poſtes. a. f. 67. a. f. 108. b. f. 108.
242 Pílatím. a. f. 67. Proclínatío. b. f. 67. Promínentía. b. f. 67. a. fo. 69. a. # fo. 73. Probatío ope℞ trípartíto conſi- derant. b. f. 68. Phílología. b. f. 68. a. f. 80. Proſtylon. b. f. 69. Pandatío. a. f. 70. Pínſatío. a. f. 70. Pínſum. a. f. 70. Plana dírectío. a. f. 70. Polítura. a. f. 70. Polítío. b. f. 70. a. f. 71. b. f. 71. a. # f. 72. a. f. 74. Políre. a. f. 71. b. f. 71. Pínſare. b. fo. 71. Puræ coronæ. a. f. 71. Paríes. b. f. 71. a. f. 72. a. f. 104. Pícare. a. f. 72. Purus. b. f. 72. Polítus. b. f. 72. Pauímẽtũ teſtaceũ. b. f. 72. Promõtoríũ. b. f. 72. Pílũ ferreũ. b. f. 73. a. f. 74. Paretoníũ. b. f. 73. Plaga. b. f. 73. a. f. 75. b. f. 94. a. f. # 107. a. f. 108. a. f. 109. b. f. 109. a. Purpura. b. f. 74. # (f. 110 Procumbere. b. f. 75. Procũbereín dẽtes. b. f. 75. Peluís. a. f. 76. Puteus. b. f. 76. b. f. 81. b. f. 82. Phaſis fluuíus. a. f. 77. Padus. a. f. 77. Paralyſis morbus. a. f. 78. Pínnæ ueſtínæ. a. f. 78. Pullus color. a. f. 79. Pranſitare. a. f. 79. Perlíbratío. b. f. 80. Perlibratum. a. f. 81. Publícaní. b. fo. 81. Perterebratus. a. f. 82. Percolatíones. a. f. 83. Palmas. b. f. 8;. Peruagare. a. f. 87. Peruadere. a. f. 87. Peruolítare. a. f. 87. Placídíor. a. f. 87. Píſces. b. f. 88. Perſpícíbílís. b. f. 87. Prouídẽtía græcí προτρυγεΤον # dícunt. b. f. 88. Perſeus. a. f. 89. Polus. b. f. 89. Píſcís aquílonarís. a. f. 89. Píſcís auſtrínus. b. f. 89. Puppís. b. f. 89. Peruolítans. a. f. 90. Parapegma. b. f. 90. Pros horthas. a. f. 91. b. f. 91. Plínthíũ ſiue lacunar. b. f. 92. Pros ta híſtorumena. b. f. 92. Pros pan clíma. b. f. 92. Pelecínus. b. f. 92. Pharetra. b. f. 92. Phellos. ſiue tympanum # a. f. 93. b. f. 93. Parerga. a. f. 93. Paraſtatíca. a. f. 93. Præcluſio. a. f. 93. Punctum. b. f. 9;. a. f. 94. b. f. 98. # b. f. 101. Profuſio ſumptuũ. b. f. 94. Plexæcollígatíões. b. f. 94. Plauſtrum. b. f. 95. Pentaſpaſton. b. f. 95. Polyſpaſton. b. f. 96. b. f. 105. Præconeſſũ marmor. a. f. 98. Porrectí motus græce ενθναν. a # fo. 98. Porrecta preſſío. a. f. 98. preſſío. b. f. 98. penſio. b. f. 98. a. f. 106. penus. b. f. 98. parma. b. f. 98. protudere. b. f. 98. phalangaríus. b. f. 98. phalanga. b. f. 98. a. f. 99. ponderatío. a. f. 99. ploſtrum. a. f. 99. palí reſupínatí. b. f. 95. pínnæ. b. f. 100. b. f. 103. a. f. 104. # . b. f. 104. a. f. 108. penula. b. f. 102. pellís lanata. a. f. 103. phígæos labra. a. f. 103. pephaſmenos. a. f. 107. palmeæ tabulæ. a. f. 108. palmopedalís. b. f. 108. præcínctoríus funís. b. f. 108. parallelus. a. f. 105. plínthídes. a. f. 105. perítretos. a. f. 106. plenthígomatos. b. f. 106. palmare foramen. a. f. 106. Quantítas. a. f. 4. Quadrata ſaxa. b. f. 8. a. f. 16. b. # f. 16. b. f. 39. b. f. 56. a. f. 68. Quadratus lapís. a. f. 17. Quadrífluuíus. a. f. 20. Quercus. a. f. 20. b. f. 70. Quadrata deſignatío. a. f. 22. Quadrans. a. f. 23. a. f. 28. Quíntaríum. a. f. 23. Quadra. b. f. 27. a. f. 28. a. f. 29. # b. f. 29. Quadratío. a. f. 38. Quadríforís. a. f. 41. Quadrata curía. a. f. 47. b. f. 51. # a. f. 52. b. f. 54. Quadratí œcí. a. f. 66. Quadratũ. a. f. 70. b. f. 106. Quadratus ager. b. f. 83. Quadrum tígní. a. f. 95. Quadratí modíolí. b. f. 99. Quadratum tígnũ. a. f. 107. Ríthmus. b. f. 3. Relígío. b. f. 5. Rotũdatío. b. f. 9. a. fo. 10. a. f. 11. # a. f. 22. a. f. ;8. b. f. 47. a. f. 50. b # f. 54. b. fo. 81. b. f. 94. b. fo. 101. Rubríca. b. f. 14. b. f. 73. (b. f. 103. Remíger. b. f. 18. Roburarbor. b. f. 19. b. f. 70. Rates abíegnæ. b. f. 20. Reſponſus. a. f. 22. a. f. 23. Rotũdítas. b. f. 47. b. f. 86. a. fo. Retractío. b. f. 27. (102. a. f. 104. Rotũd{us}. b. f. 29. a. f. 103. b. f. 104. Regula. b. f. 36. a. f. 70. b. fo.
243 # a. f. 94. a. fo. 103. 6. f. 103. a. ſo # 107. a. f. 106. 6. f. 106. Replum. 6. f. 40. 6. f. 106. Resonantes grece α ρ χ μ χ ο ν # Τ ε σ. 6. f. 72 Regiones. a. f. 74. Regula ferrea. 6. f. 74. 6. f. 79. a Reductio. 6. f. 74. a. f. 107., @f. 71. Rota. a. f. 76. Ruderatio. 6. f. 76. a. f. 70 Romanus populus. a. f. 59. Ratio symetriarum. 6. f. 59 Refectio. a. f. 61. Redunclans. a. f. 61. Restagnare. a. f. 61 Ruclus. a. f. 70. 6. f. 72 Ruderare. a. f. 70. Rudus nou\=υ. a. f. 70. 6. f. 70. Ruclus reciviu\=υ a. f. 70. Rutrum. a. f. 71. Reclemptor. a.ſ. 73. a. f. 87. 6. f. Relictio. a. f. 74. # C. 89. Rubie radic. a. f. 79. Rubrum saxu. a. f. 76. Refrigeratio. a. f. 77. Refrigerare. a. f. 77. 6. f. 77 Rhodanus. a. f. 77 Rhenus. a. f. 77. Resiclere. et. a. secleo, ct a sido. 6. Riuus. a. f. 81. # (f. 77 Receptacula. 6. f. 81. Refunclere. 6. f. 89 Rotatio. 6. f. 86. a. f. 99 Redundatio. 6. f. 87 Remiſſio versatiŏis. a.f. 88 Retrospiciĕs. a.f. 88 Radius estiuus et hibernus et # ęquinoctialis. 6. f. 91. Rheda. a. f. 95 Rechamũ. a. f. 95 Retinaculũ. 6. f. 95. a. f. 96 Resticula. a. f. 96 Rotunclitatis motus grece # κ ϋ κ λΠ Τ Η ν. a. f. 98. Rhecla. a. f. 99. 6. f. 103. a. f. # 104 Rota a. f. 99. 6. f. 99. 6. f. # 100. 6. # f. 101. 6. f. 103. a. f. 104. 6. fo. 104 Rotundare. 6. f. 101. # . 6. f. 107 Regula saligna vitice. 6. f. 101 Regulę foratę pleuritides di Reditus. a. f. 103. # (cfę. a. f. 103 Rudẽs. a. f. 107. 6. f. 108. 6. f. 10. 6 Rostum. 6. f. 108 # (109 Repugnatorie res. a. f. 109. 6. f. Scorpio. a. f. 1. 6. f. 2. 6. f. 7. 6. fo. # 88. a. f. 89. a. f. 94. a. f. 99. a. f. # 107. 6. f. 108. a. f. 107 Stolatę statue muliebres. 6. f. 1. Sucula. a. f. 3. a. f. 95. 6. f. 95. a. f. # 98. 6. f. 107. 6. fo. 107 6. f. 106 Sijmphonia musica. a. f. 3. 6. f. 3 Stillicidium. a. f. 3. 6. f. 13. 6. f. 37 # a. f. 36. 6. f. 42. 6. f. 59. a. f. 61. a Sijmpathia stellarum. 6. f. 3 [f. 73 Sijmmetria. a. f. 4. a. f. 5. a. f. 12 # 6. f. 12. a. f. 21. 6. f. 21. a. f. 22. a # f. 23. 6. f. 26. a. f. 28. 6. f. 28. a # f. 29. a. f. 30. 6. f. 30. a. f. 32. 6. f. # 32. a. fo. 33. 6. fo. 36. a. fo. 38. 6 # fo. 42. a. fo. 43. a. fo. 44. a. fo. # 46. a. f. 47. a. fo. 51. a. f. 63. 6. fo # 65. a. f. 105. 6. f. 106 Scenographia. a. f. 4. Sapppinus. 6. f. s Stęchia:idest principia. a. f. 6 Scęa itinera. 6. f. 7 Substructio; est fabrica q̄ in # fundamētis fit fundamēta aūt # sūt fosse ī qui 69 subjtuit. 6. f. 7. 6 # f. 8. 6. f. 47. Sufſcssio a. f. 8 Silex. 6. f. 8. a. f. 7. Sciat@eras. 6. f. 9 Stadium. a. f. 10. 6. f. 54. a. f. 55. Spelunca. 6. f. 13. Scandula. 6. f. 13. Schidia. 6. f. 13. Stramentam. 6. f. 13. Sabulo masculus. 6. f. 14 Semilaterum. a. f. 15 Salsugo a. f. 15. a. f. 16. Signinum opus. a. f. 15. # a. f. 15. Saxum. a. f. 15. 6. f. 15 Spongia sive pumex popeian Sulphur. 6. f. 15 # (6. f. 15 Saxum rubrum. a. f. 17 Silex ordinarius@ a. f. 17 Stigmata. a. f. 19. Sesquipedalis. a. f. 19. 6. f. 27. a. f. Sappinea. a. f. 20. 6. f. 20 # (54 Suber. a. f. 20. Salix a. f. 20 Simulacrum. 6. f. 20. Sudes. 6. fo. 20. Subgrundia. 6. f. 20. a. f. 108 Scalę. a. f. 52. 6. f. 65. 6. f. 84. 6. # f. 108 Statuari@@. 6. f. 21. a. f. 22 Schema. a. f. 22. a. f. 46. a. f. 57. # a. f. 58. a. f. 81. a. f. 84 Sextans. a. f. 23. Semis. a. f. 23 Sesquialteră. a. f. 23 Sestertius. a. f. 23. Sub divo. et sine tecto. 6. f. 24. # 6. f. 63. a. f. 70 Sijstijſos. a. f. 25. 6. f. 26. 6. f. 27 # 6. f. 37. Spire. a. f. 25. 6. f. 26. 6. f. 27. # a. f. 28. a. f. 51. a. f. 53 Signa fictilia inaurata. a. f. 26 Scapus. 6. fo. 26. a. f. 27. a. f. 29 # a. f. 30. 6. f. 30. 6. f. 32. a. f. 39. 6 # f. 40. a. f. 53. 6. f. 84. a. f. 97. 6. f. # 97. 6. f. 98. 6. g. 108. a. f. 106. # 6. f. 106 Substuctio. a. f. 27. 6. fo. 67. a # fo. 81 Stereobate. 6. f. 27. Solidum. 6. f. 27. a. f. 70 Sublica. 6. f. 27. Stijlobata. 6. f. 27. a. f. 30. 6. fo # 42. a. f. 43. a. f. 53. Scamillas. 6. f. 27. a. f. 53. Scotia grece τροχιχοσ. a. f. # 28. a. f.
244 Spira. 6. f. 28. a. f. 29. a. f. 33. 6. fo # 41. 6. f. 42 Supercilium. 6. f. 28. 6. f. 39. a. f. # 40. a. f. 51. Simę. gręce επιθιΔασ. 6. fo. 30 # 6. f. 31. a. f. 37 Strix. 6. f. 31. a. f. 39. a. f. 105 Stria. 6. f. 31. a. f. 33. a. f. 38. a. f. 39 Stolarum rugę. a. f. 33. Subgrundatio. a. f. 35. Sinuare. 6. f. 35 Semimethopia. a. f. 37. Striare. a. f. 38 Striatura. a. f. 38 Scapus cardinalis. 6. f. 40 Subscus. 6. f. 42. a. f. 101. 6. f. 108 Securicla. 6. f. 42. 6. f. 106 Solidatio. 6. f. 47. a. f. 70. Sena. 6. f. 47. 6. f. 48. a. f. 49. a. # f. 50. 6. f. 50. a. f. 51. 6. f. 51. a. fo # 52. 6. f. 52. Sijmphonia latinę concentus # 6. fo. 48. a. f. 49 Spectacula. 6. f. 50. a. f. 51. a. f. 69 Scalaria. 6. f. 50. Subiellia. a. f. 51. Sedes. a. f. 51. a. f. 52. 6. f. 68 Signa. 6. f. 51. Scenici. a. f. 52. Subdio. 6. f. 53. Suspensurę. a. f. 54 Suspensio. a. f. 54 Scola. 6. f. 54. Suclatio. 6. f. 54 Stacliata porticus. 6. f. 54 Semita. a. f. 55. Septio. a. f. 56. 6. f. 67 Structura. 6. f. 56 Sutrina ars. 6. f. 57. Sijmmetria℞-cōmensus. 6. f. 57 # a. f. 59. Sambuca grecę σαμΒνκΗ. a. # fo. 58. Species. 6. f. 59. Stabula. a. f. 64 Stabulare. 6. f. 64 Sarcina. 6. f. 67 Sessio. 6. f. 65 Subcuneatus. a. fo. 67 Serratim. 6. f. 67 Serrę denles. a. f. 8 Septem spectaculo℞. a. f. 69. Sessimonium. 6. f. 69. Statumen. a. f. 70 Solidare. a. f. 70. Sidentes. a. f. 70. a. f. 76. Soliclitas. a. f. 70. a. f. 71. Statuminare. a. f. 70 Statuminatio. a. f. 70. 6. f. 70 Sectilia. a. f. 70. Scutula. a. f. 70. a. f. 105 Spicata testacea. a. f. 70. Spica testacea. 6. f. 70 Subigere. 6. f. 70. a. f. 7. a. f. 74. a. f. # 101. Spartum hispanicū. a. f. 71. Stilla. a. f. 71. a. f. 76. Speculū argenteum. 6. f. 71. Segmina. 6. f. 71. Spiramentum. 6. f. 71. a. f. 72 # 6. f. 74 Solum sistucatum. 6. f. 72. Sabulo. 6. f. 72. Sputismata. 6. f. 72. Silacei cunei. 6. f. 72. Scęnarum frōtes tragico more # aut comico aut satijrico desi@ # gnare. 6. f. 72. Sedetia sigilla. 6. f. 72. Semifastigia. a. ſ. 73. Specus. 6. f. 73. 6. f. 76. 6. f. 81. 6 # f. 109. a. f. 110. Sil vel sile. 6. f. 73. 6. f. 74 Sandaraca. 6. f. 73. 6. f. 74 # 6. f. 78 Sextaril. 6. f. 73 Signum marmoreū. a. f. 74. Schidię teclę. 6. f. 74. Sarmenta. 6. f. 74 Scobs. 6. f. 74 Sillaticum. a. f. 75 Sabulo solutus : et sabulo ma: # sculus a. f. 76. Salix erratica a. f. 76 Submanans. a. f. 76 Scaphium œreum uel plumbe # um a. f. 76. Silvosus. 6. f. 76 Stillare. a. f. 77. Septentvio. 6. f. 10. a. f. 11. a. f. 77. # 6. f. 88 Saliens martia aqua. 6. f. 77 Strumę. a. f. 78. Saliens a. f. 78. a. f. 80. a. f. 94 Salifodine. a. f. 78 Septum 6. f. 78 Stijgoshidov. a. f. 80 Sesquidigitus. a. f. 81. Spheroides Schema. a. f. 81. Substruere. a. f. 82. Subura. a. f. 82 Spiritus animales. 6. f. 82. Sepive 6. f. 82. Signina opera. 6. f. 82. Sabsidere a. f. 83. Sacoma. a. f. 85. 6. f. 93. Solium. a. f. 85 Sextario mensus. 6. fo. 85 Suspectus. 6. f. 85 Statio. a. f. 5. 6. f. 55. a. f. Sinus' vestis virginis. 6. f. 88 Sagitavi{us}. 6. f. 88. a. f. 89. a. f. 94 Sagitta a. f. 89. a. f. 105 Sceptrum. a. f. 89. Serpens. a. f. 89. 6. f. 89. Scapule. 6. f. 89. 6. f. 95 Scaphe' sive hemispheriū. 6. f. 92. Scaphum. a. f. 93. Sigilla. a. f. 93. 6. f. 93. Sacomma saburrale. 6. f. 93. Saburra 6. f. 93 Salive. 6. f. 93. Scene luclorum. 6. f. 94 Sedes spectaculorū. 6. f. 94Scansorium genus machine. grę # ce ακροΒαΤιΚορ. 6. f. 94. Spiritale genus machinę gręce # πρευμαΤικον. 6. fo. 94.
245 Stamen a. f. 95 Subtegmen. a. f. 95 Sarracum. a. f. 95 Statatio. 6. f. 96. Sextantales fusi. 6. f. 97. Superbia candoris. a. f. 71. Stateva. 6. f. 98. a. f. 99. Scalmus. 6. f. 98. Stvopha. 6. f. 98 Subiugia. a. f. 99. Situlus. a. f. 100 Salignea regula. 6. f. 101. Stijllus. a. f. 102. a. f. 105 Scalaris@ forma. a. f. 105. Sextans. 6. f. 103. a. f. 104 Semipedalis. a. f. 107. Sexquipes. a. f. 108 Securicíati cardines. a. f. 105 Scutula grece περιΤρΗΤοσ. a. f. Sicilicus. 6. f. 106. # (106 Semicligitale foramen. a. f. # 109 Semipedale foramen. a. f. 109. Sesquidigitale foramen. a. f. 109 Sambuca. 6. f. 109. Sūplantare. a. f. 110 Trigliphus. a. f. 5. 6. f. 32. 6. f. 35 # a. f. 36. 6. f. 36. a. f. 37. 6. fo. 37. a. # fo. 63. Theatrū. 6. f. 5. a. f. 12. 6. f. 18. a # a. f. 47. 6. f. 47. 6. f. 48. a. f. 49. a. f. # 50. a. f. 51. 6. f. 52. a. f. 67 Talea. 6. f. 7. Turris rotunda. a. f. 8 Turris poligonia. a. f. 8 Turris quadrata. a. f. 8 Tuscis. a. f. 9. Turris octogona. 6. f. 9. Triton. 6. f. 9. Tumulus. 6. f. 13. 6. f. 77. Transtra. 6. f. 13. a. f. 35. a. fo. 47. # 6. f. 108 Testudinata tecta. 6. f. 13. Tectum. 6. f. 13. a. f. 19. a. f. 43. a. fo. 46. Tegula. 6. f. 13. a. f. 14. a. f. 19. 6. f. # 31. a. f. 34. 6. f. 35. a. f. 54. a. fo # . 54. a. f. 68. Terra albida cretosa. 6. f. 14 Tectorium. 6. f. 14. a. f. 15. 6. fo. # 70. a. f. 71. 6. f. 71. a. f. 73. Tet@@doron. 6. f. 14. Testa usa. a. f. 15. 6. f. 70. a. f. 72. Tophus. 6. f. 15. Terre genera sabulosę avenosę # glareosę. a. f. 16. Testa pro lateribus coctis. a. fo. # 17. a. f. 19. 6. f. 54. a. f. 70. Tabula pro scripturis et ratio # nibus. a. f. 18. 6. f. 59. Triplinthius a. f. 19 Testacea structura. a. f. 19. Transversavius. 6. f. 19. 6. f. 71. a # f. 97. Tovulus. 6. f. 19. a. f. 20 Tarmes vermiculus materię i # nfestus. a. f. 20. Tilia a. f. 20. Tinea vermis infestus materię # 6. f. 20. 6. f. 26. a. f. 64. Tabula. 6. f. 20 Tertiarium. a. f. 23. 6. f. 42. Tricalca. a. f. 23. Tetrastijlos. 6. f. 26. 6. fo. 36. 6. Trunchus. 6. f. 27 # f. 37. Torus superiov a. f. 28 Torus inferior. a. f. 28. 6. f. 28 Trochilus. 6. f. 28 Tetvans. 6. f. 29. 6. f. 35. a. f. 36.. 6. # f. 36. 6. f. 101. Tijmpanum. 6. f. 30. a. f. 31. a. fo. # 37. 6. f. 40. 6. f. 42. a. f. 56. a. f. # 93. 6. f. 93. a. f. 94. 6. f. 95. a. fo. # 96. a. f. 99. 6. f. 103. a. f. 103. a. f. # 104. 6. f. 104. a. f. 106. a. f. 110. Trabs. a. f. 35. a. f. 46. 6. f. 46. 6. # f. 59. a. f. 60. 6. f. 60. 6. f. 62. 6. # f. 65. a. f. 67. Tignum a. f. 35. 6. f. 35. 6. f. 59. a # . f. 68. a. f. 93. 6. f. 101. 6. f. 106. a. f. # 107. 6. f. 107. a. f. 1081 Templa. 6. f. 35. a. f. 36. 6. f. 42. Tenia. 6. f. 36. Thijvomaton. 6. f. 39. a. f. 69. Torus. 6. f. 41. a. f. 107. Trabes cōpactiles. 6. f. 42. a. fo Traiectura. 6. f. 42. # (108 Tribunal. 6. f. 42. 6. f. 46. a. f. 51. Tholus. a. f. 49. a. f. 73. Tesseva. 6. f. 44. a. f. 70. 6. f. 70. Taberna argentaria. a. f. 45 Testudo. a. f. 46. a. f. 47. a. f. 54 # 6. f. 107. a. f. 108. 6. f. 108 Tigna compacta. 6. f. 46. Trabs everganea exduobus ti # gnis bipedali@ cōpacta a. f. 47. Terminatio a. f. 48. Tethracordum. a. f. 48 Tonus a. f. 48. Tritesijnemmenō. 6. f. 48. Tritediezeagmenon. 6. f. 48 Tritehijpevboleon. 6. f. 48 Tabulatio. a. f. 50. Trigonum. a. f. 50. 6. f. 50. a. f. 51. 6 # f. 51. 6. f. 52. a. f. 58. a. f. 70. 6. fo # 83. a. f. 84. 6. f. 87. a. f. 108 Tectum a. f. 51. 6. f. 82. Thijmelici. a. f. 52 Tibulus. 6. f. 53. a. f. 81. a. f. 93. Tributim. 6. f. 53. Tepidarium. 6. f. 53. 6. f. 54. Tegule sine marginib{us}. a. f. 54 Trulissa@. 6. f. 54. a. f. 71. 6. f. 71. Temperatura. 6. f. 54. Transtilla. 6. f. 55. Teredo. 6. f. 56. Testudinata ędificia. a. f. 58 Testudinatũ cavędiũ. 6. f. 59 # 6. f. 61. Tuscanicum cavediũ. 6. f. 59! Tervastijlŭ. cavediŭ. 6. f. 59. 6. f. 60. Triclinium. a. f. 61. a. f. 63. 6. f. 63. a # f. 64. 6. f. 65. a. f. 66. a. f. 72. Tablinum. 6. f. 62. a. f. 64. Tectum prodomo. 6. f. 63. Triclinia hibevna vevna autu@ # nalia. et ęstiva a. f. 64 Textrina plumavio℞ a. f. 64.
246 Taberna. a. f. 64. a. f. 93 Torcular. a. f. 65. Thirovęon grecę θϋρωρειορ. 6. f. # 65. Thalamus. a. f. 66. Triclina cizicena. a. f. 66. Telamones. a. f. 67 Terminatio. a. f. 68. a. f. 90 Testacea spicata tiburtia. a. f. 70 Tegulę bipedales. 6. f. 70. a. f Tenov. 6. f. 20. # (72 Tomex. a. f. 71. Trullisatio. a. f. 71. a. f. 72. Tectores. 6. f. 71. a. f. 75 Tegulę hamatę. a. f. 72. Testaceum pavimentũ. 6. f. 72. Topio℞ varietates. 6. f. 72. Theatrum minusculum q@ greci # εΚΚλΗσιαΤΗριορ. clicūt. a. f. 73. Tegularum tecta. a. f. 73 Tractatio. 6. f. 73. a. f. 74. Tedę schidię. 6. f. 74. Temperatio. 6. f. 74. Testę cōcharŭ marina℞. a. f. 75. Terra nigra. a. f. 76 Trudere. 6. f. 76. a. f. 78. Tigris fluvius. a. f. 77. Tanais fluvius. a. f. 77. Timauus fluvius. a. f. 77. Tijbris fluvius a. f. 77. Tumulos grumo℞. 6. f. 77 Turgida gutluva. 6. f. 79. Transuersaria co´pacta cardini- # bus. 6. f. 80 Tubuli fictiles. a. f. 81. Tubuli crasso corio. a. f. 80. Testa. a. f. 82. Tùbuli. 6. f. 82. Tornus. 6. f. 86. a. f. 95. a. f. 98. a. # f. 99. a. f. 102. a. f. 107. 6. f. 108. Taurus. 6. f. 88. a. f. 89. Turibulum. 6. f. 89. Troclea a. f. 93. a. f. 95. 6. f. 95. a. f. # 96. 6. f. 96. a. f. 97. 6. f. 107. Tona. a. f. 93. Terebratio 6. f. 93. a. f. 103 Tractoriũ. genus machinę grecę Βα ν σον. 6. f. 94. a. f. 98 Tigna statuta. 6. f. 94. Transversaria colligata 6. f. 94. Trutina. a. f. 95. 6. f. 98. a. f. 107 Trispastos. 6. f. 95. Trientalis materia. a. f. 97. Tasium marmov. a. f. 98 Trutina q̃. statera di. 6. f. 98 Tetvapǹoras. 6. f. 98. Tijmpanũ dētatū i cultvum # a. f. 101. Tijmpanū dẽtatũ planũ. a. f. 101 Tabula. a. f. 102. a. f. 103. a. f. 108 # a. f. 107. Trigonū orthogoniū. a. f. 102. Taxili a. f. 103. Tijmpanũ versatile. a. f. 103. Tijmpanũ planum. 6. f. 103. a. f. # 104. 6. f. 104. Theca. a. f. 104. 6. f. 104. Tijmpanum in cultro. 6. f. 104 Testudo arietaria. a. f. 107 Turvis ambulatoria. a. f. 107 Terebra@ a. f. 107. 6. f. 107 Turvis. 6. f. 7. 6. f. 13. a. f. 107. Tabulatum. a. f. 107. a. f. 108 Transversaria. 6. f. 107. Testudo ad fodiendum grecę # ορϋγεσ. clicit. a. f. 108 Trabs. 6. f. 108 Trabiculę. 6. f. 108 Tignū transversariũ cardinatū Turricula. 6. f. 108 # (6. f. 108 Talentum. 6. f. 108 Transver savii cavdines. a. f. 105. Tereôra et terebrave. a. f. 109 Testudo arietaria. a. f. 110 Vectis. a. f. 3. a. f. 55. a. f. 70. 6. f. # 71. 6. f. 82. 6. f. 95. a. f. 98. 6. fo. # 98. a. f. 102. a. f. 103. 6. f. 103. 6. f. # 107. 6. f. 105. 6. f. 106. a. f. 110. Voluta. a. f. 5. a. f. 29. 6. f. 29. a. f. # 30. a. f. 34. 6. f. 34. 6. f. 72. Vestibulũ a. f. 5. a. f. 64. 6. fo # 66. a. f. 67. 6. f. 69 Vlmus. 6. f. 5. Vtilitas. 6. f. 5Venustay. 6. f. 5. a. f. 67. a. f. Ventuy. a. f. 9. Venti quatuor prinapales:sci: # licet: solanus austev. favoru{us}: et # septentrio. 6. f. 9. Ventos octo allii esse dicunt: sci: # licet: solan{us}: eur:{us} auster: aphri: # cus: favonius: covas: septētrio # aquilo. 6. f. 9. Vento℞. oiginti quatuor nomi: # na: oidelicet: solan{us}. ovnithie: # cęcias: euvus: uvltuvnus: leveo: # notus: auster: altanus: libono: # tus: aphvicus: subvesperos: ar: # gestes: favonius: etesię circi:{us} # cauras: covus: thrascias: seplẽ: # trio: gallicus: supevnas: aguilo # boveoy: carbas. 6. f. 10 Vicus. a. f. 10. a. f. 11. 6. f. 21. Vlmus. 6. f. 19. a. f. 20. Vitex. a. f. 20. a. f. 76. 6. f. 101. Versura. 6. f. 23. a. f. 51. 6. f. 54. 6. # f. 55. a. f. 73. a. f. 82. a. f. 106. Valuę. 6. f. 24. 6. f. 25. 6. f. 38. a. # f. 43. 6. f. 50. a. f. 51. 6. f. 63. Viavū directiones. a. f. 37. 6. f. 37. Valuatę. a. f. 41. Vnda. a. f. 51. Viridia. 6. f. 53. 6. f. 63. Vasavia. a. f. 54. Vncini ferrei. a. f. 54. Villa. a. f. 65. 6. f. 65 Vectiavius. a. f. 65 Vno tenove. 6. f. 70. a. f. 71. Vdum tectorium Vectigalia. 6. f. 73. a. f. 83. Vena. 6. f. 73. a. f. 74. 6. f. 76. 6. # f. 77. 6. f. 8. Vrceus. 6. f. 74 Vsta. 6. f. 74. Vacinium. a. f. 75 Vellus lanę. 6. f. 76. Vestinę pinnę. a. f. 78 Vitrum purpureũ. a. f.
247 Vinum protijrum catacme # nem. melito. mamertinum. faler # num. cecubum. 6. f. 78 Vas corinthium. a. f. 80 Vectigal. 6. f. 81. Valles perpetuę a. f. 82 Venter gręcę ΚΟιγισν. a. f. 82 Vmbrę gnomonis. 6. f. 86. Visitata. 6. f. 86 Versato. 6. f. 86. 6. f. 93. 6. f. 94. # a. f. 95. a. f. 97. a. f. 98. a. f. 100. a # f. 101. a. f. 102. 6. f. 103. 6. fo. 107. # 6. f. 108 Vesperugo a. f. 87. Vergilie. 6. f. 88 Virgo. 6. f. 88. 6. f. 89 Volucris. a. f. 89. 6. f. 89 Vertex capitis. a. f. 89 Versabunclus. a. f. 90 Virgula. 6. f. 93. Virgulę ęnęę. 6. f. 93 Versatiles chavchesii. a. f. 97 Vectura. a. f. 97. Vela. 6. f. 98 Verticuli. a. f. 103. Versatile Tijmpanum 6. f. 103 Vava. a. f. 107. Viginti pondo. a. f. 106 Xijstus, seu Xijstũ. a. f. 55. 6. f. 66. Xenia. a. f. 66 Xanthus fluoius. 6. f. 78. a. f. 79 Zophcrus. 6. f. 30. a. f. 31. 6. f. 32 # 6. f. 42. a. f. 46. a. f. 47. Zona. 6. f. 86. a. f. 88. 6. fo. 88 # 6. f. 89
Adnotavi ex his que scvibit M. Vitruvius. i decimo etexveterum
auctorum grecorum scviptis quos idem ipse citat: pręnominati
integvi eaiusq̃ : sive cubiti : sive pedis : sive untię: sive digiti:
sive foraminis
S. ſemissem significare
@. quavtam partem: non pręnominati integri sed semissis.
@. octavam partem: non pvęnominati integvi : sed semissis.
@. duellam : quę est pręnominati integvi : pars tertia.
@. Siciliaum : quę est pręnominati integri : pars. quavta.
Z. dragman : quę est pręnominati integri : pars. octava.
F. duodecimam pavtem pręnominati integvi.
r. ſextam decimam pavtem pręnominati integri.
Sed quia prędictorum caractevum. et aliovũ quoq. nonnulli in diversis
exemplaribus varie descvipti covruptiq. inveniuntur: singulis cevta fides nõ
est adhibenda Spero tamen in dies impressioni dare quovundam auctovũ ve
terum opuscula : in quibus et integri nujusmodi habentur cavacteves: et nõ
nulla alia pariter scitu digna: et pevquam neccepavia studiosis non modo hu
manitatis et avchitecturę: matematicarumq. disciplinavum : sed et legum
et medicinę pevitis. Puncta autem quę modo circulari modo qua@rangula
vi forma repeviuntur in decimo maxime auctoris libro : nŏ alicujus signi
ficationis : sed dausulavum distinchonis tantum gratia facta videntur. Nisi
quis forsam minutias sui cujas@ @olidi significare contenderet: si ut tradita
fuevuni incorrupta habeventur
REGISTRVM HVIVS OPERIS
AA ABCDEFGHIKLMNO
Omnes sunt quaterni preter AA duernus. et P. quinternus
248
Cum sit che el fedelissimo servitor de vostra sublimita Giovanẽ Tacui
no stampator cum acurvata diligentia et sollicitudine et cum granoissima
sua spesa habia invigilado de metter in luce opera nova e rara e non piu
stampata cioe Vitruvio de Architectura cum additione et figurę et in op
tima et pfecta littera : et da tulli laudata et fù al presente per imprimer. Im
pero esse fidelissimo servitor humilmente ricorve alli piedi delle costve illu
stvissime Signorie supplicandoli de gratia special che a lui solo suplicãte
sia licito stampar la ditta opera per anni X clest diese, e se altvi presume-
ra @ dicto tevmine et spacio del tempo stampar quella : modo aliquo: in Ve-
nesia ouer altvi loci subditi a costva sublimita : aut stampave altvove et in
esse tevve condurve ne vender non posseno : pagano pev ogni volume ducati
uno et perda li libri la qual pena sia dioisa in the pavte una alli Magnifia Sv
gnovi bove sera fatta la Conscientia : l' altva alo accusador : et l' altva a@ dicto
supplicante
@ Quod dicto supplicanti Concedatur ut petit et supplicat
CONSILIARII
11
M. Bernardo Bembo # M. Aluvise Conta
M. Piero cluodo # M. Alvise Malipier
M. Zorzo Pisani # M. Francesco thun
Jmpressum Venetiis ac magis q̃ vnquam aliquo aliotempore emen
daium: sumptu miraq̃. diligentia Ioannis de Tridino alias Ta-
cuino. Anno Domini. M. D. XI. XXII. Maii
Regnante inclijto Duce Leonardo Lauredano
249
[Empty page]
250
[Empty page]
251
[Empty page]
2523535[Handwritten note 35]
253
[Empty page]
254
[Empty page]
255
[Empty page]