Vitruvius Pollio, Marcus. L. Victrvvii Pollionis ad Cesarem Avgvstvm De architectvra De architectura De architectura. 1490.

Vitruvius Pollio, Marcus, L. Victrvvii Pollionis ad Cesarem Avgvstvm De architectvra De architectura De architectura, 1490

Bibliographic information

Author:	Vitruvius Pollio, Marcus
Title:	L. Victrvvii Pollionis ad Cesarem Avgvstvm De architectvra De architectura De architectura
Year:	1490
City:	Rome
Publisher:	G. Herolt

Permanent URL

Document ID:	MPIWG:U0B8PPAN
Permanent URL:	http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:U0B8PPAN

Copyright information

Copyright:	Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License:	CC-BY-SA (unless stated otherwise)

Table of contents

1. Page: 0

2. 10. Sulpitius lectori ſalutem. Page: 1

3. INDEX Page: 2

4. L. VICTR VVII POLLIONIS ADCESAREM AVGV STVM DE AR CHITECTVRA LIBER PRIMVS. PREFATIO Page: 8

5. De Architectis Inſtituendis Page: 9

6. L. VICTRVVII POLLIONIS DE ARCHI TECT VRA LIBER SECVNDVS. Page: 26

7. L. VICTR VVII POLLIONIS DE AR CHITE CTVR ALIBER TER TIVS. IN QVO DISSE RIT DEAEDIBVS SACRIS. Page: 47

8. .L. VICTR VVII LIBER QVARTVS IN QVO AGIT VR DE DORICARVM CORYNTHI ARVMQVE COLVMNARVM PROPORTI ONE. Page: 60

9. .L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER QVIN TVS IN QVO AGITVR DE PVBLICOR VM LOCOR VM DISPOSITIONE. Page: 73

10. . L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER SEXTVS. IN QVO RATIOCINATVR DE PRIVAT OR VM AEDIFICIOR VM VTILIT ATIBVS ET SYMME TRIIS. Page: 92

11. De ædiſicio℞ piinato℞ proportionibus & menſuris. Page: 97

12. De oecis. Page: 100

13. .L. VICTRVVII LIBER SEPTIMVS IN QVO AGI TVR DE EXPOLITIONIBVS AEDIFITIORVM. Page: 108

14. De camera℞ diſpoſitione trulliſſatione & tectorio opere. Page: 114

15. Depolitionibus in humidis locis. Page: 117

16. De ædificiorum picturis. Page: 118

17. De minii temperatura. Page: 121

18. De aliis operibus coloribus. Page: 125

19. .L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER OCTAVVS IN QVO PRECIPIT DE AQVA INVENIENDA PROBANDA ET INDVCENDA. Page: 126

20. De aquarum experimentis Page: 138

21. De perductionibus aquarum. Page: 139

22. .L. VICTRVVIIPOL. LIBER NONVS IN QVO DIS SERIT DE GNOMONICIS REBVSET RATIONIbus HOROLOGIORVM nunc AVTEM DE SCRIPToRVM ueneratione. Page: 143

23. De Norma Page: 145

24. De cæteris ſideribus a dextra & leua zodiact Page: 155

25. De ſideribus ad leuam zodiad. Page: 156

26. De Horologiorum ratione # & uſu at corum inuentione Page: 161

27. VICTRVVII POLLIONIS LIBER DECIMVS IN QVO DE MACHIN ATIONIBVS RATIOCINATVR. Page: 165

28. Aliud machine ſubtilius genus. Page: 170

29. De lapidicinarum inuentione Page: 171

30. De organo ℞ ad aquā h@ubiédá genenibuſ & primú d típano. Page: 174

31. De rotis & tympanis admolendum farinam Page: 175

32. De cocleæ ratione Page: 175

33. De Etheſibica machina Page: 177

34. De hydraulicis Page: 178

35. Qua ratione rheda uel naui uecti peractú iter dimetiamur. Page: 179

36. De baliſta℞ rationibus. Page: 183

37. De ponde℞ mittendo℞ ad baliſtã ꝓportione. Page: 183

38. De baliſta℞ Catapulta℞ cótentionibus & temperamentis Page: 185

39. De oppugnatoriis & deſenſoriis rebus & primú de Arietis in uentione eiuſ machina Page: 185

40. De teſtudine ad congeſtionem ſoſſarum paranda. Page: 187

41. De aliis teſtudinibus. Page: 188

42. Totius operis peroratio. Page: 190

43. .L. VICTRVVII POLLIONIS DE ARCHITECTVRA FINIS. 10.Sulpitius lectori ſalutem. Page: 193

44. Regiſtrum ſoliorum. Page: 194

10. Sulpitius lectori ſalutem.

Cum diui@um opus Victruuii: non modo ſtudioſis: ſed reli
quis hoíbus ſi in exéplaria innumera diffunderetur: multú cóferre
poſſe aiaduerteré: ceſſantibus id agere aliis: ut puto in melioribus
occupatis: quod diu multum ad publicu3 uſum deſideraui: iṕe
tandem effeci. Collatis. n. multis id genus libris: & in primiſ uno
noſtri Delii manu: ſatis accurate perſcripto: eú mihi laboré aſſum
pſi: ut quantum per plurimaſ occupatióes meas f@eri poſſet: redde
rem unum imprimédorum archetypum adeo emédatum: ut par
uus labor cuiuis alteri eiuſdem rei ſtudioſo relinqueretur. Quod
ſi fidelis ut ſpero librarius fue@it: & cum his impreſſis ſcripti cala
mis conferentur: facile fides noſtra & diligentia apparebit: Nectñ
illud cómiſerim: quin complura ex iis que ille peri. erterit (ne. n.
aliter fieri poteſt:) In poſtiema pagina annotanda non congeram.
Siqua uero in ꝗbuſdá græcis q́ obſcura ſane deprauata ſunt: in
teri percunctando meliora potero inuenire: Ibidé ſil@tio nó preteri
bo. ligurarum deſeriptionibus quoniam earum exempla habere
nequiu: mus: & ſunt ratióis difficilis: & artificibus laborioſe: ſua
in marginibus ſpatia ſeruabuntur: ut quom uel noſtro uel alio℞
ſtudio edentur in lucem: ſuis locis poſſint affigi: Interim uero lit
teratos omnes in quorú manus uolumina hæc peruenerint uelim
oratos: dent nobiſcum operam ut habeatur hic au ctor emédatiſſi
mus: & ſit ſuis undi partibus abſolutus: quod quidem ſpero ſo
re breui: cum ob ingeniorum copiam & preſtantiam: tum ob lau
dis ardo@em maxime cui crudito adiumctú: quam mihi in pub
lico cõmodo non appetenti: ſati@ blandituram puto. quia primus
hoc in ſt@dio curro: & ad certamen uia iam liberaliter ſtrata reli
quos inter ſe excito. Vale iam: & liuore lectio careat: Age ut ego
cum aliis te quo ſine odio commendare poſſimus.

INDEX

11
# IBRO primo. L. Victruuil Pollionis in quo diſſerit: de
I # officio architecti: & terminatióibus artis: de mœnibus
# & arearum diuiſionibus: hæc contin@ntur.
De architectis inſtituendis.
Ex quibus rebus architectura conſtet.
De ædibus ſacris.
De hoſtiis operum & balnearum: feneſtris.
De qualitatibus locorum & copiis operum.
De partibus architecture in priuatis & publicis.
De ſalubris loci electione & luminibus & feneſtris @ptis.
De iocineribus animalium inſpiciendis.
De mutatione lo@.
De fundamentis murorum & turrium.
De diuiſione operum quæintra muros ſunt & eorum diſpoſitióe
ut uentorum noxii flatus uitentur.
De ſitu ædium ſacrarum in ciuitatibus & extra.
# Ibro ſecundo in quo agit́ de materia copiis e quibus @ol
I # latis ſtructuris & materiæ rationibus ædificia perſiciu@
# tur: hæc inſunt.
De priſcorum hominum uita: & de initiis humanitatis atque tect
orum & incrementis eorum.
De principiis rerum ſcdm philoſophorum opiniones.
De lateribus.
De Arena.
De calce.
De puluere puteolano & reliquis.
De lapidicinis.
De generibus ſtructure & earum qualitatibus modis aclocis.
Fons Salmacls.
De craſſitudine parietum.
De materie cedenda.
De abiete ſupernate & infernate cu@n Apenini

113 # Ibro tertio in quo diſſerit de ædibus ſacris hæ
I # De ſacrarum ædium diſpoſitione & ſymmetriis & co@po
# ris humani menſura.
De quin ædium ſpeciebus.
De ſundationibus & columnis at earum ornatu & epiſtdiis.
# Ibro quarto in quo agitur de doricarum Corinth@@ú
# columnarum proportione: hæc inſunt.
# De tribus generibus columnarú origines & inuentióes.
De ornamentis columnarum & earum origine.
De ratione dorica.
De interiore cellarum & pronai diſtributione.
De Regionum conſtitutione in ædibus.
De hoſtiorum & antepagmentorum ſacrorum rationibus.
De Tuſcanicis rationibus ædium ſacrarum.
De Aris deorum ordinandis.
# Ibro quinto in quo agit́ de publico℞ loco℞ diſpoſitióe.
I # hæc continentur.
# Deſoro.
De ærario carcere: & curia ordinandis.
De theatro.
De Harmonia.
De Theatri uaſis.
De conformatione Theat facienda.
De tecto porticus Theat.
De tribus ſcœnarum generibus.
De porticibus poſt ſeœnam & am bulationibus.
De balnearum diſpoſitionibus & partibus.
De paleſtrarum ædificatione & Sixtis.
De portubus & ſtructuris in aqua faciendis.
# Ibro ſexto in quo ratiocinatur de priuatorum ædific@orú
I # utilitatibus & iymmetriis: inſunt hæc.
# De natura regionum celi ad quas ædificia diſponenda &
quid hæ in hominibus efficiant.
De ædifici orum priuatorum proportionibus &

114 De cauis ædium.
Delongitudine & latitudine atriorum.
De occis.
Ad quas celi regiones quæ ædiſiciorum genera ſpeſſare debeát.
De p@natorum & commmunium ædiſiciorum propriis locis.
De ruſticis ædiſiciis & uillis.
De g@æcorum ædificiis corum partium uſu at nominibus.
De ſirmitate & fundamentis ædiſiciorum.
# Ibro ſeptimo in quo agitur de expolitionibuſ ædificio℞
I # hæc continertur.
# Derude@atione.
De albariis ope@ibus.
De C@merarum diſpoſitione. Trulliſatione. & tectorio opere.
De pollitionibus in humidis loeis.
De ædifieiorum picturis.
De Marmoŕ & quomodo ex eo fit Argentum uluum & de Auro
argento ueſtinm ueterum recuperando.
Deminii temperatura.
De coloribus & primum de Ochra.
De Minii rationibus.
De Chryſocolla & atramento.
De Cerulei coloris temperationibus.
De C@ruſſa & ſandaraca.
De Oſt. o.
De aliis purpureis coloribus.
# Ibro octauo in quo præcipitur deaqua @nuenienda pro
I # banda & inducenda hæc inſunt.
# De aquæ inuention@.
De Aqua hymbrium.
De aquis calidis & carum uirtutibus quam trahunt a diuerſis me
@ & de uariorum fontium fluminum lacuum natura.
De aquarum experſmentis.
De perductionibus aquarum: & tribus ductuum

115 # Ibro nono in quo diſſerit de gnomonicis rebus & ratiõi
i # bus horologiorum hæc continentur.
# De ſcriptorum ueneratione: ubi &
Platonis inuenturr. de agro metien do: &
De Norma: &
Quomodo portio argenti auro miſta in integro opere deprehédi
diſcerni poſſit.
De gnomonicis ratióibus ex radiis ſolis per umbram inuentis &
mundo at planetiſ.
De ſolis curſu per. xii. ſigna.
De ſideribus ad dextram zodiaci.
De ſideribus ad leuam zodiaci.
De horologiorum ratione & uſu at eorum inuentione.
# Ibro decĩo in quo de machinatiõibus rõcinat̃ hec inſũt.
I # De machina quid ſit & eius ab organo differentia origĩ
# ne & neceſſitate.
De ædium ſacrarum publicorum operum machinationibus tra
ctoriis.
Aliud machinæ tractorie genus.
Aliud machine ſubtilius genus.
De lapidicinarum inuentione.
De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum leuatióes.
De organorum ad aquam hauriendam generibus & primum de
tympano.
Derotis & tympanis ad moleadum farinam.
De cocleæ ratione.
De ctheſibina machina.
De hydraulicis.
Qua ratione rheda uel nauí uecti peractum iter dimetiarr ur.
De ſcorpionum baliſtarum rationibus & primum de ſcorpi@ni
bus & catapultis.
De baliſtis.
De ponderum mittendorum ad baliſtam proportione.
De baliſtarum catapultarum contentionibus &

116 De oppugnatoriis rebus quéadmodú machinatióibus & duces & uectoreſ
& ciuitates deféſe eſſe potſit & primú de Arietis inucntióe eiuſ machina.
De Teſtudine ad congeſtionem ſoſſarum paranda.
De aliis gener@bus teſtudinum. # Operis peroratio.

Raphaeli Riario Cardinali: Sancte Romane
# eccleſie Camerario. 10. Sulpitius fœlicitatem.

# Vicquid curæ: ſtudii: uigilia℞ & opere: in emendando & uulgan
q # do Victruuio poſui. Quicquid utilitatiſ in mediú affero. Quicꝗd
# forſan & laudis conſequar: tuæ dedico amplitudini Raphael Ria
rie Ro. ec. digniſſime Camerarie: certú lŕatorum preſidiú: Fotor ingenio℞.
Spes publica. Patrociniú populorum: benignitatis delitie: ui@utú pluri
ma℞ uiuida quedá effigieſ: Cui. n. hunc aptiuſ poſſem? ꝗ̃ cui ego ſum dedi
tiſſimus: & a quo mediligi: & Victruuiú in delitiis haberi itelgo? Immo
ad quem libentius architectus ipſe ſe diriget? ꝗ̃ ad eú qui ſua lectióe pluri
mú delectat́. Qui ſuis ṕceptis & ſepe & in magniſ ædific@s: ſi uixerit: ſit
uſurus? Qué pretoria: uillaſ: tépla: porticuſ: arces: & regias: ſed prius thea
tra ædificatu℞ ſpe certa colligimus. Tu eni primus Tragoedie quá nos iu
uentuterr. excitandi gŕa & agere & cantare primi hoc æuo docuimuſ: Nam
eius actioné iam multis ſæculis Roma non uiderat) In medio foro pulpitú
ad quin pedú altitudiné erectum pulcherrime exornaſti: Eandé poſtꝗ̃ i
Hadriani mole Diuo Innocétio ſpectante eſt acta: rurſus intra tuos penates
tanꝗ̃ í media circi cauea toto conſeſſu umbraculis tecto: admiſſo populo &
pluribus tui ordinis ſpectatoribus honorifice excepiſti. Tu etiá primus pi
cturatæ ſcœnæ facié quom Pomponiani comediá agerent: nŕo ſæculo oſten
diſti. Quare a te ctiam Theatrú nouú tota urbs magnis uotis expectat: Vi
det. n. liberalitaté Ingenii tui: qua ut uti poſſis deus & fortuna cóceſſit. Cu
igit́ nec deſint tibi facultates: nec uoluntas gratificádi. Accinge te ocius ad
hanc beneficentiá alacriter exhibendá. Quid eni popularius? Quid glorio
ſius iſta tua ætate ſacere poſſis? Q. Catulú qui primus ſpectanuú cõſeſſum
inumbrauit: iam equauiſti. Claudio í pictæ ſcenæ uarietate nó: nuidemus.
Antonii argenteá: Petreii aureá: Catuli eburneá ut luxú niraiú expetit ne
mo. Verſatilé & ductilé qñ libuerit facies nó difficulter. Illud unú igit́ ſup
eſt: ut mediocrem locú ex Victruuii inſtitutióe cóſtituas: in quo inuẽtus ti
bi deditiſſ@ma ad maio℞ ſe imitatióem in recitandis poema@is ſabuliſ

7 tandis in deo℞ honorem feſtis diebus exerceat: honeſtiſ ſpectaculis & mo
neat populú & exilaret: Nam que uoluptas poteſt cum hac ſpectandi dele
ctatione conferri? que per oculos & aures blande in aíos influés: eos titillat:
mouet: docet: & afficit́? Valeant ergo digladiantiú inter ſe hoíum: muta: fu
neſta: & cú beſtiis uix unꝗ̃ ſine húana cede ſpectacula: & uel hic lŕatiſ: uel
ĩ campo militaribus delectemur. Ea auté ut ꝗ̃ optime & ſepiſſime fiát: The
atro eſt opus. Quo quid fieri & pńtibus & poſteris iucúdius poteſt́? Si eni
poſt Pompeianú illud marmoreú & capaciſſimú: minora & incultiora: mag
næſuis gloriæ fuerút auctoribus. Quátæ tibi núc erit: quom nullú integ℞
extet: ſi a nt dirutú raparaueris: aut nouú erexeris? Aedes ſacras quarum eſt
maxía copia (At út tam ſáctæ ꝗ̃ paſſim deos ueneraremur) in ætate proue
ctiori ponere poteris: Producet ení tibi uitam oípotens: ſi benefeceris: & ad
ſumma re℞ te euehet: ut non modo maxia quæ urbiú ornamenta: ſed etiá
nouas urbes conſtituas. Nunc uero hec occaſio prætermittenda non eft. Vi
des eni magnú ad Romá ornandá: inter præſtantiſſimoſ: & ſuiſſeiam pridé
& eſſe certamen: ac unúquen in ſuæ laudis arguméto: qd prudéter excogi
tauere uerſatos eſſe at uerſari. Sixtus pon: max: cópluribus ſacris ædibus
inſtauratis: Pontem refecit: uias direxit: & ſtrauit: bibliothecá copioſiſſimá
ordinauit: Tum Diuæ Virgini ſpecioſiſſima templa ædiſicauit. Innocétius
uero ad illú & Paulú ſuperádum erectus: oia præclara & popularia cogitat.
Ita impoſito bellis fine: ṕtorio ſuburbano peracto: agilitatiſ certaminibuſ
& equitú cócurſióibuſ: dotalibuſ & ſũptuariis legibus reuocatis: Falconiſ
Sinibaldi ſui q́ſtoris: ſúmi cóſilii: fidei: auc̃tis: & patriæ amátiſſimi: uiri: &
Marcelli capiſerri Nicolai porcii ædiliú ſingulariſ amiciciæ: cura: tum Flo
ræ campus. tum circus flaminiuſ: lateribuſ aptiſſ @@ ſternit́. De Gymnaſio
nŕo eue@tendo & magnifice cóſtruédo (Qd utiná ṕoccupaſſes: ibi enĩ quoti
diana oíum diſciplina℞ edút́ @pectacula) Prudétiſſimi Reformatoreſ iá inieŕ
cóſiliú: & @urythmiá & ſymmetriá diſpoſueŕ: Que cú ita ſint ꝗ̃d aliud noui
huic eſt ſeculo reliquú? niſi ut aut fótes inducát́: aut theatrú ædifice@? Fon
tes uel tu poſtea: uelquiuis alius cú multa utilitate gŕa inducet: Núc thea
trú quin uel inſtaures uel nouú cóſtruas caue ne differas: ne tantá expectati
onem & ſpem eludere uidearis: Difficile eſt. n. amantiſſimi populi deſideriú
aut diu ꝓtrahere: aut oíno fruſtari: Gŕa eni qua noís celebritas uiget uel re
mittit́ uel extingut́. Quod ne tibi poſſit accidere. Age hanc glorioſá ꝓuin
ciá toto populo optáte: & ut magnificétius & iſtructiuſ erigas: au℞ p ſingu
la capita ultro coferente: iã arripe: & te gratioſú & clariſſimum: hac inſigni li
beralicate: groſioré illuſtrioré reddés: ppetua Po. Ro. uolupta@e: cú æterna
tui memoria b@a. Interĩ uero nŕm hoc munuſculú q́ſo ne aſperneris: at ut
e@ donec tibi nŕis aliquid fabricatú manibus afferá: acquieſcas: dignatióem

L. VICTR VVII POLLIONIS ADCESAREM AVGV
STVM DE AR CHITECTVRA LIBER PRIMVS.
PREFATIO

Vm diuina mens tua: & numen Impato. Cæſar
# imperio potiretur orbis terrarú: inuicta uirtu
# te cunctis hoſtibus ſtratis triumpho uictorſa
# tua ciues gloriarentur: & gentes oés ſubacte tuú
# ſpectarent nutum. P. Q. R. & Senatus liberatus
# timore ampliſſimis tuis cogitatióibus cóſiliiſ
gubernaretur. Non audebam tantis occupatióibus de Architectu
ra ſ@ipta & magnis cogitatiótbus explicata ædere. Metuens ne nó
apto tpe interpellans ſubiré tui animi offenſioné. Cum uero atten
derem te non ſolú de uita cói oĩum curam. P. Q. rei conſtituti cné
habere. Sed etiam de oportunitate publicorum ediſicio℞ utciui
tas aperte nó ſolú prouinciis eſſet aucta. Verú etiá ut maieſtas im
perii publicorum edificiorum egregias haberet auctoritates. Non
putaui pretermittendum quin primo quo tpe de his rebus ea ti
bi æderé. Ideo primum paréti tuo de eo fueram notus & eius uir
tutis ſtudioſus. Cum aút cócilium celeſtium in ſedibus imortalita
tis eú dedicauiſſet. & Impium parentis in tuam poteſtatem tranſtu
liſſet. Illud idem ſtudium meum in eius memoria permanens in te
contulit fauoré. Ita cum. M. Aurelio & . P. Numidico & . CN.
Cornelio ad preparationé baliſtarum & ſcorpionum reliquorú
tormento℞ refectióem fui preſto: & cum eis cómoda accepi: q́ cum
mihi primo tribuiſti recognitioné per ſororis cómendationem ſer
uaſti. Cum ergo eo beneficio eſſem obligatus ut ad exitú uite non
haberé inopie timoré hec tibi ſeribeŕ cepi.  animaduerti te multa
ædificauiſſe & nunc ædificaŕ. Reliquo quo tpe & publicorum &
priuatorum edificiorum pro amplitudine rerum geſtarú ut poſte
ris memorie traderent́ curam habiturum. Conſcripſi preſcriptióes
terminatas ut eas attendens & ante facta & futura qualia ſint ope
ra per te nota poſſes habere. Ná his uoluminibuſ aperui omnes
di@cipline rationes.

De Architectis Inſtituendis

# Rchitecti eſt ſcientia pluribus diſciplinis & uariis erudi
a # tióibus ornata. cuius iudicio ꝓbantur q̃ a ceteris artibuſ
# pficiuntur opera. ea naſcitur ex fabrica & rócinatióe. Fa
brica eſt continuata ac trita uſus meditatio que manibus prficit́
& materia uniuſcuiuſ generis opus eſt ad ꝓpoſitú deformatóis
Ratiocinatio aút eſt que res fabricatas ſolertie ac rónis ꝓportione
demonſtrare at explicare poteſt. Ita architecti qui ſine lŕis con
tenderant ut manibus eſſent exercitati non potuerũt efficere ut ha
berét ꝓ laboribus auctoritaté. Qui aút rócinatióibus & Iŕis ſolis
cofiſi fuerunt umbrá non rem pſequuti uidentur. At qui utrú p
didicerút uti omnibus armis ornati citius cum auctoritate quod
fuit proſitum ſunt a ſſequuti. Cum in omnibus ení rebus. Tum
maxime in architectura hec duo inſunt qd ſignificat́ & quod ſig
nificat. Significat́ ꝓpoſita res de q̈ dicit́. hác auté ſignificat demó
ſtratio róibus doctrina℞ explicata. q́re uidetur utra parte exerci
tatus eſſe debere qui ſe architectú ꝓfiteat́. Ita eum & ingeniofú
eſſe oportet & ad diſciplinam docilé. ne ení ingeniú ſine diſeipli
na@aut diſciplina ſine ingenio perfectú artificé pótefficere. & ut lit
teratus ſit. peritus graphidos. eruditus geometria hiſtorias cóplu
res nouerit. Philoſophos diligéter audiuerit. Muſicá ſciuerit. Me
dicine non ſit ignarus. reſponſa iuriſcóſulto℞ nouerit. Aftrologiá
cœli rónes cognitas habeat. que cur ita ſint he ſunt cauſe. Lŕas
archirectum ſcire oportet: uti cómentariis memoriá firmioré effice
re poſſit. Deinde graphidos ſcíam haber. quo facilius exempla
ribus pictis quá uelit opis ſpém deformare ualeat. geometria auté
plura preſidia preſtat architectuŕ & primú ex euthygrámis circini
tradidit uſum: e quo maxime facilius edificio℞ í areis expediunt́
deſcriptiones normarum & librationú & linearú directiones. @té
popticen in edificiis a certis regionibus coeli lumina recte ducun
tur per arithmeticen ratio ſumptus edificio℞ conſumatur: menſu
rarum rónes explicantur: Difficileſ ſymmetria℞ q́ſtiones geome
tricis rationibus & metodis inueniuntur. Hiſtorias aút plures no
uiſſe oportet: ꝙ multa ornaméta ſepe í opibus archite i

103 de quibus argumétis rónem cur fecerint querétibus reddere debét
quéidmcdú ſi quis ſtatuas marmoreas muliebres ſtolatas & que
cariatides dicuntur pro colúnis in opere ſtatuerit & inſuper mutu
los & coronas collocauerit percontantibus ita reddet rationem. Ca
riaciuitas peloponenſis cú pe@ſis hoſtibus contra græciá conſenſit
Poſtea graci per uictoriam glorioſe bel@o liberati cómuni conſilio
cariatibus bellum indixerút. Ita oppido capto: uiris interfectis:
ciuitate declarata matronas earú in ſeruitutem adduxerút. nec ſút
paſſi ſtolas neque ornatus matronales dponere. ut non uno trium
pho ducerentur ſed æterno ſeruitutis exemplo graui contumelia
preſſæ pœnas pendere uiderétur pro ciuitate. Ideo qui tunc archite
cti fuerunt edificiis publicis deſignauerunt earum imagines oneri
ferendo collocatas. ut etiam poſteris nota pœna peccati cariatium
memorie traderet́. non minus lacones pauſania ageſtille polidos
filio duce pitaleo prelio pauca manu infinitú numerum exercitus
Perſa℞ cú ſuperauiſſét: acto cú gloria triumpho ſpolio℞ & prede
porticú perſicá ex manubiis laudis & uirtutis ciuium inuicem ui
ctorie poſteris pro tropheo conſtituerúr. ibi captiuo℞ ſimulacra
barbarico ueſtis ornatu ſuperbia meritis cótumeliis punita ſubſti
nentia tectú collocauerunt: uti hoſtes horreſcerent timore eo℞ for
titudinis effectus. & ciues id exemplú uirtutis aſpiciétes gloria ere
cti ad defendédam libertaté eſſent parati. Ita ex eo multì ſtatuas
perſicas ſubſtinentes epiſtilia & ornaméta eo℞ collocauerút: & ita
ex eo arguméto uarietates egregias auxerút opibus. Item ſunt alie
eiuſ@é hiſtoriæ generis. qua℞ noticiá architectos tenere oporteat.
Philoſophia uero perficit architectú aío magno. & uti nó ſit arro
gans: ſed potius facilis æquus & fidelis ſine auaritia quod eſt ma
ximú. Nullü enï opus uere ſine fide & caſtitate fieri pót. neſit cu
pidus ne in muneribus accipiendis habeat aïm occupatú, ſed cú
grauitate ſuá tueat́ dignitaté boná famá habédo. hec ení philoſo
phia ṕſcribit. Preterea de re℞ natura que græce phiſiologia dicit́.
Philoſophia explicat: ꝗ̃ neceſſe eft ſtudioſius nouiſſe. ꝙ hét mul,
tas & uarias naturales queſtiones. ut etiá in aqua℞ ductióibus. in
curſibus eni & circuitióibus & librata planitie expreſſionibus

114 ritus naturales aliter at aliter fiũt. quo℞ offenſionibus nemo me
deri poterit niſi qui ex philoſophia principia re℞ nature nouerit
itẽ T heſbie Aut archimedis & cetero℞ qui eiuſdē generis precep
ta cõſcripſerũt leget: Sẽtire nõ poterit niſi his rebus a philoſophiſ
erit inſtitutus. Muſicen autẽ ſciat oportet uti cantionicã rõnem &
mathematicam notam habeat. Preterea baliſta℞ catapulta℞ ſcorpio
num tpaturas poſſit recte facere. in capitulis enī dextra ac ſiniſtra
ſunt foramina hemitonio℞. per quetendunt́ ſurculis & uectibus
eneruo torti funes ꝗ nõ p̃cludunt́ nec preligant́ niſi ſonitus ad ar
tificis aures certos & equales ſecerint. Brachia enĩ que in eas tentio
nes includunt́: qum extendunt́ equaliter & pariter utra plagã
emittere debent. ꝙ ſi non hemitonia fuerint impedient certã telo℞
miſſionẽ. In theatris uaſa erea que in cellis ſub gradibus mathema
tica rõne collocantur ſonitũ & diſcrimina q̃ græci ethea uocant ad
ſymphonias muſicas ſiue concentus cõponunt́ diuiſa in circinati
one diateſſeron & diapẽte & diſdiapaſon. ut uox ſcenici ſonitus cõ
ueniẽs in diſputationibus tactu cũ offenderit aucta cũ incremẽto
clarior & ſuauior ad fpectato℞ perueniat aures. hidraulicas quo
machlnas & cetera q̃ ſunt ſimilia his organis ſiue muſicis rõnibuſ
efficere nemo poterit. Diſciplinam uero medicine nouiſſe oportet
ꝓpter inclinatiões celi q̃ græci climata dicũt. & aeris & loco℞ que
ſunt ſalubres: aut peſtilentes: aquarumꝙ uſus. ſine his enim rõni
bus nulla ſalubris habitatio fieri poterit. Iura quo nota habeat
oportet ea: que neceſſaria ſunt edificiis cõibus parietũ ad ambitum
ſtillicidiorum & clo@carum liminum. Item aquarum ductiones &
cetera que huiuſmõi ſunt nota oportet ſint architectis uti ante ca
ueant q̈ inſtituãt edificia: ne cõtrouerſie factiſ opibus pr̃ibus fami
lia℞ relinquant́ & ut legibus ſcribendis prudẽtia cauere poſſit &
locatori & cõductori. Nanſi lex perite fuerit ſcripta: erit ut ſine
captiõe uter ab utro liberet́. Ex aſtrologia aũt cognoſcit́ oriẽs
occidens. meridies. ſeptentrio. & celi ratio equinoctiũ. ſolſtitium.
aſtro℞ curſus. quo℞ noticiã ſi ꝗs nõ habuerit horologio℞ rõnem
oĩno ſcire non poterit. Cũ ergo tanta hec diſciplina ſit cõdecorata
& abundans eruditionibus uariis ac plaribus nõ puto poſſe

125 repente architectos profiteri niſi qui ab etate puerili his gradibus
diſciplina℞ ſcandendo ſcīa plerun lr̃arũ & artiũ nutriti ꝑuenerït
ad ſummũ templũ architecturæ. Acfortaſſe mi℞ uidet́ imperitis
hoibus poſſe naturã tm̃ nume℞ doctrina℞ ꝑdiſcere & memoria cõ
tinere. Cũ aũt animaduerterint oẽs diſciplinas inter ſe cõiunctioné
re℞ & cõicationẽ habere fieri poſſe faciliter credẽt. Encyclios enĩ di
ſciplinæ uti corpus unũ ex his membris eſt cõpoſita. Ita qui a te
neris etatibus eruditiõibus uariis inſtruunt́ oibus lr̃is agnoſcũt
eaſdẽ notas cõicationẽ oĩum diſciplina℞ & ea re facilius oia cog
noſcũt. Ideo de ueteribus Architectis Pythius qui primus ædem
mineruæ nobiliter eſt architectatus ait in ſuis cõmentari s archite
ctum oibus artibus & doctrinis plus oportere poſſe facere ꝗ̃ ꝗ ſin
gulas res ſuis induſtriis & exercitatiõibus ad ſummã claritatẽ ꝑdu
xerũt. Id aũt re nõ expedit́. Non eni debet nec põt eſſe architectus
gtãmaticuſ uti ſuerit Ariſtarchus ſed non agrãmatos nec muſicus
ut Ariſtoxenus. ſed nõ amuſos. Nec pictor ut Apelles. ſed graphi
doſ nõ imꝑitus. nec Plaſtes quẽadmodũ Miron ſeu Policletus. ſed
ratiõis plaſticæ nõ ignarus. nec denuo medicuſ ut hippocrates ſed
non amateologetus. nec in ceteris doctrinis ſingulariter excellens.
ſed i his nõ imperitus. Nõ eni in taotis re℞ uarietatibus elegãtias
ſingulares quiſq̈ cõſequi põt. ꝙ ea℞ rócinatiões cognoſcer & perci
pere uix cadit in ptãtem. nec tn non tm̃ architecti nõ pñt in oĩbus
rebus habere ſummũ effectũ. ſed etiã ipſi ꝗ priuatim ꝓprietates te
nent artiũ nõ efficiunt ut habeãt oẽs ſummũ laudis principatũ. er
go ſi in ſingulis doctrinis ſinguli artifices ne oẽs ſed pauci æuo
ꝑpetuo nobilitatẽ uix ſunt cõſecuti. Quemadmodũ poteft archite
ctus qui pluribus artibus debet eſſe peritus. nõ id ip̃m mi℞ & ma
gnũ facer̃. neꝗd ex his indigeat. ſed etiã ut oẽs artifices ſuperet. qui
ſingulis doctrinis aſſiduitatẽ cũ induſtria ſumma p̃ſtiterit. Igitur
i hacre Pythius eriaſſe uidet́. ꝙ animaduerterit ex duabus rebus
ſingulas artes eſſe cõpoſitas ex oꝑe & eius rõcinatione. Ex his autẽ
unũ ꝓpriũ eſſe eo℞ ꝗ ſingulis rebus ſunt exercitati. id eſt oꝑis effe
ctus alte℞ cõmune cũ omnibus doctis id eſt rõcinatio. uti medicis
& muſicis & de uenarum pythimo & ad pedẽ motus ut ſi uulnus
mederi aut eg℞ eripere de periculo oportuerit nõ accedet

136 ſed id opus ꝓpriũ erit medici iter in organo non medicus ſed mu
ſicus modulabit́ ut aures ſue cantiõibus recipiãt iocũditatẽ. Simi
liter cũ aſtrologis & muſicis eſt diſ@utatio cõis de ſimphatia ſtella
rum & ſimphonia℞ in q̃dratis & trigonis diateſſeron & diapẽte a
geometris diuiſus ꝗ græce logos opticos appellatur. Ceteriſ om
nibus doctrinis multæ res uel oẽs cões ſunt dũtaxat ad diſputãdũ
ope℞ uero ingreſſus ꝗ manu aut tractionibus ad elegantiã perdu
cunt́ ip̃o℞ ſunt qui proprie una arte ad faciendũ ſunt inſtituti. er
go ſatis abunde uidetur feciſſe. ꝗ ex ſingulis doctrinis partes & ra
tiones ea℞ mediocriter habeat notas eas que neceſſarie ſũt ad archi
tecturã. Vti ſi ꝗd de his rebus & artibus indicare & probare opus
fuerit ne deſiciat́. Quibus uero natura tm̃ tribuit ſolertiæ acumi-
nis memoriæ: ut poſſint gecmetriã aſtrologiã muſicen ceteraſ di
ſciplinas penitus hr̃e notas: pretereunt́ officia architecto℞ & effici
unt́ mathematici. Ita faciliter cõtra eas diſciplinas diſputare poſ
ſunt ꝙ pluribus telis diſciplina℞ ſunt armati. Hi aũt inueniunt́
raro ut aliqñ fuerunt. Ariſtarchus Samius. Philolaus & Architas
Tarẽtinus Apollonius Pergeus Erathoſtenes Cyreneus Archime
des & Scopinas a Syracuſis qui multas res organicas gnomonicaſ
numero naturalibuſ rõnibus inuentas at explicatas poſteris re
liquerunt. Cum ergo talia ingenia a naturali ſolertia non paſſim
cunctis gétibus ſed paucis uiris hŕe concedat́. oſficiú uero archite
cti oibus debeat eruditionibus eſſe exercitatum. Et ratio ꝓpter am
plitudinẽ rei umittat nõ iuxta neceſſitatẽ ſũmas ſed etiã mediocres
ſcias hr̃e diſciplina℞. Peto a te Cæſar & ab his qui ea uolumĩa ſũt
lecturi expoſtulo ut ſi ꝗd pa℞ ad regulä artis grãmaticæ fuerit ex
plicatũ ignoſcat́. Nan nõ uti ſũmus P@us nec Rethor diſertus
nec Grãmaticus ſũmis rõnibus artis exercitatus ſed ut architectus
his lr̃is imbutus hæc nixus ſum ſcribeŕ. De artis uero ptãte ꝗ̃ꝗ̃ in
ſũt ĩ ea rõcinatiões polliceor uti ſpero his uoluminibus nõ modo
edificātibus ſed etiã oibus ſapiẽtibus cũ maxima auc̃te ſine dubio
p̃ſtatu℞. # Ex ꝗbus rebus arthitectura cõſtet.

# Rchitectura aũt cõſtat ex ordinatiõe q̃ græce taxis dicit́
a # & ex diſpoſitionc. Hanc autẽ græci diateſin uocant. & eu
# rithyma & ſymmetria: & decore & diſtributiõe que

147 @@onomia dicit́. Ordinatio eſt modica membro℞ oꝑis cõmoditas
ſeꝑatim uniuerſæ ꝓportiõis ad ſymmetriã cõparatio. hec cõponi
tur ex quātitate q̃ græce poſotes dicit́. Quãtitas aũt eſt modulo℞
ex ip̃ius oꝑis ſũptio ex ſinguliſ mẽbro℞ partibus uniuerſi ope
ris cõueniẽs effectus. Diſpoſitõ aũteſt re℞ apta collocatio: elegãſ
cõpoſitiõibus effectus operis cũ q̃litate. Spẽs diſpoſitiõis q̃ græce
dicunt́ ideæ hæ fũt Ichnographia: Ortographia: Sce@ographia.
Ichnographia eſt circini regulæ modicæ cõtinẽs uſus: ex q̃ capi
untur ſorma℞ i ſolis area℞ deſcriptiões. Orthographia aũt eſt ere
cta frontis imago: modice picta rõnibus oꝑis futuri figura. Itẽ
ſce@opraphia eſt ſrontis & late℞ aſcẽdentiũ adumbratio: ad circini
 cent℞ oium linea℞ reſponſus. Hæ naſcunt́ ex cogitatiõe & inuẽ
tione. Cogitatio eſt cura ſtudii plena & induſtriæ uigilãtie efle
ctus ꝓpoliti cũ uoluptate. Inuentio aũt eſt q̃ſtionũ obſcurarũ cx
plicatio ratio nouæ @ei uigor̃ mobili reperta. he ſũt terminatiões
diſpoſitionũ. Eurithyma eſt uenu ſta ſpẽs cõmoduſ in cõpoſitio
nibus membro℞ aſpectus. Hæc efficit́ @@ metobra opis cõueniẽtia
ſunt altitudinis ad latitudiné: laticudinis ad longitudinẽ & ad ſũ
mam oia reſpõdent ſuæ ſymmetrie Itẽ ſymmetria eſt ex ip̃ius oꝑis
membris cõueniẽs cõſenſus ex partibuſ ſepatatis ad uniuerſæ ſi
guræ ſpeciem: rate partis reſponſul ut in hois corpore: e cubito pe
de: palmo: digitis: ceteriſ particulis. S@mmetros ẽ eurithyme q̈li
cas ſic eſt in ope℞ pſectiõibus. # De edibus ſacris.

# T. p@imũ in ædibus ſacris aut e colũna℞ craſſitudinibus
e # aut de triglip ho: aut etiã ẽ batere baliſtæ foramine quod
# græci perit@eto@@ uocitat. nauibus interſcallnio qđ difecia
ce dicit́. ltẽ ceterorũ operũ emembris inuenit́ ſymmetriarũ ratioci
natio. Decor aũt eſt emẽdatus oꝑis aſpectus ꝓbatis rebus cõpoſiti
cũ aucte: is ꝑficit́ ſtatione qđ græce Thematiſmos dicit́ ſeu cõſue
tudine aut natura ſtatiõe cũ ioui fulguri & celo & ſoli & lune ædi
ficia ſub diuo hyphetra cõſtituentur. Ho℞ eni deo℞ & ſpẽs & eſt́
ctus in aꝑto mũdo: at lucenti: pñtes uidemus: minerue & marti
& herculi ædes dorice fient. his enĩ diis ꝓpter uirtutẽ ſine delitiis.
ædificia cõſtitui decet: ueneri flore ꝓſerpinæ phonti@õti nymphis
corynthio genere cõſtitutæ aptas uidebũtur hr̃e ꝓprietates ꝙ

158 diis propter teneritatẽ graciliora & florida foliiſ & uolutis orna-
ta opera facta augere uidebũtur luftũ decorẽ: Iunoni: Diane: libe
ro pr̃i: ceteriſ diis qui eadẽſunt ſimilitudĩe ſi ædes ionicæ cõftru
entur. habita erit ratio mediocritatis ꝙ a ſeuero more dorico℞ & a
teneritate corynthio℞ tꝑabitur eo℞ inſtitutio ꝓprietatis. Ad cõſue
tudinẽ aũt decor ſic exprimit́: cũ edificiis interioribus magniſicis
item ueſtibula cõueniẽtia & elegãtia erũt facta. Si eni interiora ꝑſe
ctus habuerint elegãtes: aditas aũt humiles & inhoneſtos nõ erũt
cũ decore. Item ſi Doricis epiſtilits in coronis denticuli ſculpent́.
aut in Puluinatis Colũnis & Ionicis epiſtiliis capitulis exprimen
tur. Trigliphis: tranſlatis ex alia rõne ꝓprietatibus i aliud genus
oꝑis offendet́ aſpectus. Aliis ante ordinis cõſuetudinibus inſtitu
tis. Naturalis autẽ decor ſic erit: ſi primũ oibus templis ſaluberri
mæregiões: aquarũ fótes in his locis idonci eligẽtur: in ꝗbus ſa
na cõſtituantur. Deinde maxĩe eſculapio ſaluti & co℞ deo℞ quo℞
plurimi inediciais ægri curari uidẽtur. Cũ. n. ex peſtilẽti i ſalubrẽ
locũ corꝑa egra trãſlata fuerint & e fontibus ſalubribus aquarum
uſus ſubmiſtrabunt́. celerius conualeſcẽt: ita efficiet́ uti ex natura
loci maiores auctaſ cum dignitate diuinitas exciplat opiniones.

Dehoſtiis ope℞ & balnea℞ feneſtris.

# Tem nature decor erſt ſi cubiculis & bybliothecis ab ori
i # ente lumina capiũtur. balncis & hybernaculis ab occidẽ
# te hyberno. Pinacothecis & ꝗbus certis luminibus opus
eſt partibus a ſeptentrione: ꝙ ta cæli regio ne exclaratur ne ob
ſcuratur ſolis curſu: ſed eſt certa immutabilis die perpetuo.

De qualitatibus loco℞ & copiis ope℞.

# Iſtributõ aũt eſt copia℞ loci cõmoda diſpẽſatio parca
d # in oꝑibus ſũptus: cũ rõne tẽperantiæ. Hæcita obſeruabi
# tur. Si primũ architectus ea nõ q̃ret quæ nõ poterunt in
ucuiri aut parari niſi magno. Nan non oibus locis harenæ foſſi
tiæ: nec cemento℞: nec abietis: nec ſappinorũ: nec marmoris copia
eſt: ſed aliud alio loco @aſcit́: quo℞ cõportatiões difficiles ſunt &
ſumptuoſe. utendũ aũt eſt ubi nõ eſt harena foſſitia fluuiatica aut
marina lota. Inopie abietis aut ſappino℞ uitabũtur utẽdo cup̃ſſõ
populo: ulmo: pinu. reliq̃ his ſimiliter erũt explicanda. Alter

169 dus erit diſtributiõis cũ ad@uſum patrũfamil. & ad pecunie copiã
aut ad eloquẽtie dignitatẽ adificia alte. diſponẽt́. Nã aliter urba
nas domos oportere coſtitui uidet́: aliter ꝗbus ex poſſ@ſſionibus
ruſticis influútſructusinõ idem ſenato@@bus. Aliter beatis & deli
catis. Potẽtibus uero quo℞ cogitatiõibus. R. P. gubernat́ ad uſũ
collocabunt́ & oino faciẽdæ ſũt aꝑte oibus ꝑſonis ediſicio℞ diſtri
butiões. # De partibus architecture in priuatis & publicis.

# Artes ip̃ius architecturæ ſút tres. edificatio: gnomonice:
P # machiatio. Ediſicatio aũt diuiſa eſt bipartito e ꝗbus una
# eſt mœhiũ & cõi ope℞ in publicis locls collocatio. Altera
eſt priuato℞ edifitio℞ explicatio. Publico℞ aũt diſtributiões ſunt
tres: e ꝗbus una eſt deſenſionis: altera religionis. tertia oportunita
tis. Detenſiõis eſt muro℞ turriũ & porta℞ ratio ad hoſtiũ impe
tus ꝑpetuo repellẽdos excogitata. Religiõis deorũ imortaliũ fano
rũ: ediũ ſacra℞ collocatio. Oportunitatis cõium loco℞ ad uſum
publicũ diſpoſitio ut portus: fora: porticus: balnea: theatra: inam
bulatiões. cætera q̃ iiſdem rõnibus in publicis deſignantur locis
hec aũt fieri debét ut habeat́ ratio firmitatis: utilitatis: uenuſtatiſ
Firmitatis erit habita ratio cũ fuerit fundamẽto℞ ad ſolidũ depreſ
ſio. qua eſt mateiia copia℞ ſine auatitia diligẽs electio. utilitatis
aũt einendata & ſine impeditiõe uſu loco℞ diſpoſitio & ad religio
nes ſui cuiuſ generis apta & cõmoda diſtributio. Vennſtatis ue
ro cũ ſue it operis ſpecies grata & elegans membrorum cõnexus
iuſtas habeat ſymmetriarum ratĩones.

De ſalubiis loci electione & luminibus & feneſtris aptis.

# Nip̃is uero mœnibus ea erũt piincipia Primũ electio lo
I # ci ſalu berrimi: is aũt erit excellus & non nebuloſus: non
# pruĩnoſus regioneſ cæli ſpectãs; nc æſtuoſas: ne fri
gidas ſed ſeꝑatas. deinde ſic euitabitur paluſtris uicinitas. Cũ cni
auræ matutine cũ ſole oriẽte ad oppidũ ꝑueniẽt: & his ortæ nebu
læ adiungẽtur. Spũſ beſtia℞ paluſtriũ uenenatos cũ nebula mi-
xcos in habitato℞ coipa flatus ſpargent. efficiẽt locũ peſtilentẽ. Itẽ
ſi lecũdum mare erunt moenia ſpectabunt ad meridiẽaut ad occi
dẽtem nõ erunt ſalubria. quia per æſtatẽ cælum meridianum ſole
exoriente calelcit: meridie ardet. Item quod ſpectat ad occidentem
ſole exo@to tepeſcit meridie calet: ueſpere feiuet. Igitur

1710 caloris & refrigeratiõis corꝑa q̃ in his locis ſunt uitiantur. hocaũt
licet animaduertere etiã ex his q̃ nõ ſunt aĩalia. In cellis. n. uinariis
lumina nemo capit a meridie nec ab occidẽte ſed a ſeptẽtrione ꝙ il
la regio nullo tꝑe mutatiões recipit ſed eſt firma ꝑpetuo & ĩmuta
bilis. ideo etiã granaria q̃ ad ſolis curſũ ſpectant bonitatẽ cito mu
tant. obſonia & poma q̃ non in ea cæli parte ponunt́ q̃ eſt auer
ſa a ſolis curſu non diu ſeruãtur. nam ſemꝑ calor cũ excoquit aeri
bus firmitatẽ & uaporibus feruidis eripit exuggẽdo naturales uir
tutes. diſſoluit eas & feruore molleſcentes efficit imbecillas. ut etiã
in ferro aĩaduertimus: qđ ꝗ̃uis natura ſit du℞ in fornacibus ab ig
nis uapore ꝑcalefactum ita molleſcit uti in omne genus formæ faci
liter fabriciter: & idem cũ molle & candens refrigeretur tinctũ frigi
da redureſcat: & reſtituat́ in antiquã ꝓprietatẽ. Licet etiã cõſiderar̃
hæc ita eſſe ex eo ꝙ æſtate nõ ſolũ in peftilẽtibus locis: ſed etiã in
in ſalubribus oĩa corꝑa calore fiãt imbecilla: & per hiemẽ etiã quæ
ſint peſtilẽtiſſime regiones efficiãtur ſalubres: ideo ꝙ a refrigeratio
nibus ſolidãtur: nõ minus etiã q̃ a frigidis regiõibus corꝑa tradu
cũtur in calidas nõ pñt durare ſed diſſoluũtur. Que aũt ex calidis
locis ſub ſeptẽtrionũ regiões frigidas nõ modo nõ laborãt imuta
tione loci ualitudinibus ſed etiã cõfirmãtur: q̃re caueddũ eſſe uide
tur ut mœnibus cellocãdis ab his regiõibus q̃ caloribus flatus ad
corꝑa hoĩm poſſint ſpargere. Nan pricipiis q̃ græci ſtuechia ap
pellãt conſiderare oportet ut oĩa corꝑa ſint cõpoſita id eſt calore &
humore terreno & aere: & ita mixtiõibus naturali tꝑatura figuran
tur oĩum aĩaliũ in mũdo generatí q́litates: ergo in ꝗbus corꝑibus
cũ exuꝑat e principiis calor tũc interficit: diſſoluit cetera feruore
Hec aút uitia efficit feruidũ a certis ꝑtibus cælũ cũ iſiditĩ aꝑtas ue
nas plus ꝗ̃ patitur e mixtiõibus naturali tꝑatura corpus. Itẽ ſi hu
mor occupauit corpo℞ uenas ĩpareſ eas fecit: cetera prĩcipia ut
liꝗda corrupta diluũtur & diſſoluunt́ cõpoſitiõis ṽtutes. Itẽ ereſri
geratiõibus humoris uento℞ & aurarú ifundútur uitia corpibus
nõ minus aeris etiã ꝗ̃ terræ in corpore naturalis cõpoſitio augẽdo
aut minuẽdo infirmat cætera principia: terrena cibi plenitate: aer
grauitate cæli: ſed ſi quis uoluerit diligentius hæc ſenſu percipere
aĩaduertat teneat naturas auiũ & piſciũ & terreſtriũ aĩaliũ &

1811 cõſiderabit diſcrimĩa temꝑaturæ. aliã. n. mixtioné hét genus auiú:
aliã piſcium: longe aliter terreſtriũ natura. uolucres minus hñt ter
reni. minus humoriſ. caloris tꝑaturæ. & aeris multum. Igit́ leuiori
bus prĩcipiis cõpoſitæ facilius in aeris impetũ nitunt́. Aq̃tiles aũt
piſcium naturæ ꝙ tꝑate ſunt a calido plurimũ ex aere & terrenis
ſunt cõpoſitæ. ſed humoris hñt oppido ꝗ̃ paulũ Quo minus hñt
e principiis humoris in corpore facilius i humore ꝑdurãt. itaꝙ cũ
ad terrã ꝑducunt́ aĩam cũ aq̈ relinquũt. Itẽ terreſtria ꝙ e pricipiis
ab aere calore ſunt tꝑata minuſ hñt terreni plurimũ humoriſ
ꝙ abundãt humidæ partes non pñt diu in aqua uitã tueri. ergo ſi
hec ita uident́ quẽadmodũ ꝓpoſuimus: & e principiis aĩaliũ cor
pora cõpoſita ſenſu ꝑcipimus & exuꝑatiõibus aut defectiõibus ea
labore diſſolui iudicamus. non dubitamus ꝗn diligẽtius quæri
oporteat uti tꝑatiſſimas cæli regiões eligamus: quom q̃rẽda fuerit
in mœniũ collocatiõibus ſalubritas. # Deiocineribus aĩaliũ in

# Ta etiã at etiã ueterẽ reuocandã cẽſeo ra # (ſpiciédis
i # tionẽ. Maiores enĩ pecotibus imolatis q̃ paſcebant́ i his
# locis ꝗbus aut oppida aut caſtra ſtatiua cõſtituebant́ in
ſpiciebãt. iecinora. & ſi erãt liuida & uitioſa prĩoialia imolabãt. du
bitabãtes utrũ morbo an pabuli uitio leſa eſſẽt. cũ pluribus exꝑti
etẽr. & ꝓbauerãt integrã & ſclidã naturã iecind℞ ex aq̈ & pabulo
ibi cõſtituebãt munitiões. Si aũt uicioſa inueniebãt indicio trãſſe
rebãt. idẽ in hũanis corꝑibus peſtilentẽ futurã naſcẽtẽ in his locis
aquæ cibi copiã: & ita trãſmigrabãt: & mutabãt regiões. q̃rentes
cibus rebus ſalubritatẽ. Hoc autẽ fieri uti pabulo cibo ſalubres
ꝓprietates terre uideant́. Licet aĩaduerter̃ & cognoſcere ex agris cre
ſcentiũ ꝑ ſũt circa potereũ flumẽ qđ eſt chretæ inter duas ciuitates
Gnolon & Gortynã. dextra. n. & ſiniſtra eius fluminiſ paſcunt́ pe
cora. ſed ex his q̃ paſcunt́ ꝓxĩe Gnoſon ſplenẽ hñt. q̃ aũt ex alte
@a parte ꝓxie Gortynã nõ hñt apparentẽ ſplenẽ. Vnde & medici q̃
rentes de ea ẽe inuenerũt in his locis herbã quã pecora rodẽdo imi
nuerũt liencs. ita eã herbã colligẽdo curãt Lienoſos hoc medicamẽ
to ꝙ etiam Chretẽſes aſplenon uocitãt. ex eo licet ſcire cibo at aq̃
propiietates locorum naturaliter peſtilentes aut ſalubres eſſe. Item
ſi in paludibus mœnia cõſtituta erũt. q̃ paludes ſcdm mare

1912 ſpectabunt ad ſeptentrionẽ aut inter ſeptentrionẽ & occidẽtem.
he paludes excelſiores fuerint ꝗ̃ litus maxima rõe uidebunt́ eſſe
cõſtituta. Foſſis eni ductis aque exitus ad litus & mari tempeſtati
bus aucto in paludibus redundantia motionibus cõcitata maris
q̃ mixtionibus nõ patit́ beſtia℞ paluſtriũ genera ibi naſci. que
de ſuꝑioribus locis natando ꝓxime litus perueniũt incõſueta. ſal-
ſitudine necant́. exemplar aũt huius rei gallice paludes pñt eſſe q̃
circũ altinũ Rauennã: Aquileiã alia q̃ in eiuſmodi locis munici
pia ſunt ꝓxima paludibus: ꝙ his rõnibus hũt incredibilem ſalu
britaté. Quibus aũt inſidentes ſunt paludes & nõ hñt exitus pro
fluentes ne per flumina ne per foſſas uti Pontine paludes ſtan
do putreſcũt & humores graues & peſtilentes in his locis emitcũt.

De mutatione loci.

# Tem in Apulia oppidum Salapia uetus qđ Diomedes a
i # Troia rediens cõſtituit ſiue quẽadmodũ nõnulli ſcripſe-
# runt Elphias Rhodius in eiuſmõi locis fuerat collocatũ.
ex quo incole quotannis egrotando laborantes aliqñ peruenerũt
ad. M. Hoſtiliũ ab eo publice petentes impetrauer ũt uti his ido
neũ locũ ad mœnia tranſſerenda cõquireret eligeret. Tuncis mo
ratus nõ eſt ſed ſtatim rõnibus doctiſſime q̃ſitis ſcdm mare merca
tus eſt poſſeſſionẽ loco ſaIubri. a Senatu? P. Q. R. petiit ut liceret
tranſferre opidum. cõſtituit mœnia & areas diuiſit: tninimo ſe
ſtertio ſingulis municipibus mancipia dedit. his cõfectis lacũ ape
ruit in mare: & portũ e lacu municipio perſecit. ita nunc Salpini
q̃tuor mil. paſſ. progreſſi ab oppido ueteri habitãt i ſalubri loco.

De fundamentis @: uro℞ & turrium zc.

# Vom ergo his rõnibus erit ſalubritatis mœniũ collocan
q # do℞ explicatio regioneſ electæ fuerint fructibus ad alẽ
# dam ciuitatẽ copioſæ. & uia℞ munitiões aut oportunita
tes fluminũ ſeu per portus marinæ ſubuectiões habuerint ad mœ
nia cõportationes expeditas. tunc turriũ & murorũ fundamẽta ſic
ſunt facienda. uti fodiant́ ſi queãt inueniri ad ſolidũ. & in ſolido
ꝗ̃tũ ex ãplitudine oꝑis ꝓ rõne uideat́ craſſitudine ãpliore ꝗ̃ parie
tũ ꝗ ſupra terrã ſunt futuri. & ca impleant́ ꝗ̃ ſolidiſima ſtructura
Item turres ſunt ꝓiiciẽdæ in exteriorẽ partẽ: uti cũ ad mu℞

2013 impetũ uelit appropinquar̃ a turribus dextra acſiniſtra lateribus
apertis telis uulneretur. curandũ maxime uidet́ ut nõ facilis ſit
aditus ad oppugnãdũ mu℞: ſed ita circũdandũ ad loca precipitia
& excogitandũ uti porta℞ itinera non ſint directa ſed ſceua nan
cũ ita factũ fuerit tunc dextrum latus accedẽtibus qđ ſcuto nõ eric
tectũ: ꝓximũ erit muro. Collocanda aũt oppida ſunt non q̈drata
nec ꝓcurrẽtibus angulis. ſed circuitiõibus uti hoſtis ex pluribus
locis cõſpiciat́. in ꝗbus eni anguli ꝓcurrũt difficiliter defendit́ ꝙ
angulus magis hoſtẽ tuet́ ꝗ̃ ciuem. craſſitudinẽ aũt muri ita faciẽ
dam cenſeo uti armati hoïes ſupra obuiã uenientes alius aliũ ſine
impeditiõe preterire poſſint. dum in craſſitudine perpetue tabule
oleagine uſtulate ꝗ̃ celerrime inſtruant́. Vti utre muri frontes in
ter ſe quemadmodũ fibulis his taleis colligate æternam habeãt ſir
mitatẽ. nan ei materie nec tẽpeſtas nec caries nec uetuſtas põt no
cere. ſed ea etiā in terra obruta. & i aqua collocata permanet ſine ui
tiis utilis ſẽpiterno. ita non ſolũ in muro. ſed etiã in ſubſtructio
nibus qui parietes murali craſſitudine erunt faciẽdi. hac rõne reli
gati non cito uitiabunt́. Interualla aũt turriũita ſunt facienda ut
ne longius ſit alia ab alia ſagitte emiffione: uti ſiqua oppugnetur
tũ a turribus que erun@ dextra ſiniſtra ſcorpionbus reliꝗſ telo℞
miſſiõibus hoſtes reiiciant́. etiã, cõtra inferiores turriũ diuidẽdus
eſt murus interuallis tam magnis ꝗ̃ c@@nt turres. ut itincra ſint in
terioribus partibus turriũ continuataibe ea ferro fixa. hoſtis eni
ſiquã partẽ muri occupauerit ꝗ repugnabũt reſcindẽt. & ſi celeriter
adminiſtrauerit nõ patiẽter reliq̃s partos turriũ muri hoſtẽ pene
trare niſi ſe uoluerit p̃cipitare. Turres ita rotũde aut poligoneæ
ſũt faciẽde. quadratas. n. machinæ celerius diſſipãt ꝙ angulcs arie
tes tũdẽdo frãgũt. In rotũditatibus aũt uti cuneosad cent℞ adigẽ
do ledere nõ pñt. Itẽ munitiões muti turriũ aggeribus cõiunctæ
maxie tutiores ſunt ꝙ ne arietes ne ſuffoſſiões ne machinæ ce
teræ eis ualent nocere. ſed nõ in oibus locis eſt aggeris ratio facien
da. niſi ꝗbus extra mu℞ ex alto loco plano pede acceſſus ſuerit ad
mœnia oppugnãda. ita in eiuſmõi locis primum foſſæ ſunt faci
endæ latitudinibuſ & altitudinibus ꝗ̃ ampliſſimis Deinde

2114 mentú muri deprimendú eſt intra alueú foſſe: & id extruendú eſt
ea craſſitudine ut opus terrenú facile ſu bſtineat̃. Item intetiore par
te ſubſtructionis fundamétum diſtans ab exteriore introrſus am,
plo ſpatio. ita uti cohortes poſſint queadmodum í acie inſtructæ.
ad deſédendú ſupra latitudiné aggeiis conſiſtert. Cum aút funda
menta ita diſtātia inter ſe fuerin: cóſtituta: tunc inter ea alia tranſ
uerſa coniuncta exteriori & interiori fundaméto pectinatim diſpo
ſita queadmodú ſerre dentes ſoluentes ſe collocen@. Cum enim ſic
erit factú: tunc ita oneris terreni magnitudo diſtributa in paruas
partes: ne uniuerſa pondere premens poterit ulla róne extrudere
muri ſubſtructiones. Deipſo aút muro equa materia ſtruac̃: aut
perficiat̃. ideo nó eſt prefiniendú ꝙ in oíbus locis quas optamus
copias eas non poſſimus habere: Sed ubi ſunt ſaxa quadvata ſiue
ſilex ſiue cementú aut coctus later ſiue crudus his erit utcndú. nó
enim uti babylone abundantes liquido bitumine pro calce & ha
rena & cocto latere factú habent mu℞. ſic item poſſunt oẽs regiõeſ
ſeu locorú ꝓprietates habere tantas eiuſdé generis utilitates uti ex
his cópactionibus ad eternítatē pſectus habeaf ſine uitio murus.

De diuiſione operum que intra muros ſunt & co℞
# diſpoſitione ut uentorum noxii flatus uitentur.

# Oenibus circúdatis ſequunt̃ intra mu℞ nrea℞ díuiſióes
m # platearú & an giportuú ad celi regioné directionis diri
# gentur. he auté recte. ſi excluſi erunt ex angiportis uenti
prudéter. qui ſi frigidi ſunt ledunt: ſi calidi uitiant: ſi humidi no
cent. Quare uitandũ uidetur hoc uitiú. & aduertendú ne fiat qđi
multis ciuitatibus uſu ſolet uenire. Quéadmc dú i leſbo oppidú
mitylene magnificéter edificatú & elegamter ſed poſitú non prudē
ter. in qua ciuitate auſter qú flat homines ægiotāt. Qū chorus tuſ
ſiunt. Qú ſeptemtrio reſtituuntur in ſalubritaté. ſed in angiportis
& plateis nó poſſunt cóſiftere ꝓpte aehementiā frigoris. Ventus
aút eſt aeris fluens unda cú incerta motus redundantia. naſci@ cú
feruor offendlt humoré & impetus factióis exprimit ulm ſpús flz
tus. Id aút ue℞ eſſe ex accolis aeris licet aſpicere: & de latétibus celi
rationibus & artificioſis re℞ inuentionibus diuinitatis

2215 ueritaté. Fiunt eni eolipide æree caue: he habent punctú anóuſtiſ
ſimum que aqua infunduntur collocantur ad ignẽ & anteq̈ cale
ſcant non habét ullum ſpiritum. Simulac aũt ut feruere cepint ef
ficiunt ad ignem ueh ementẽ flatum ita ſcire & i@dicare licet e puo
breuiſſimo ſpectaculo de magnis & imanibus cocli uentorum
nacure rónibus ſi excluſi fuerit nó ſolú efficiẽt corporibus ualenti
bus locú ſalubrē ſed etiā ſiꝗ morbi ex ali: s uitiis ſorte naſcent̃ ꝗ
ceteris ſalu bribus locis hńt curatióes medicie cótrarie. In his ꝓp
ter tꝑaturā excluſióes uento℞ expeditius curabút. uicia aút ſunt q̃
difficulter curant̃ in regióibus q̄ ſunt ſupra ſcripte hec. grauitudo
arteria ℞ ac tuſſis. pleureſis. thiſis. ſanguinis eiectio & cetera. q̃ non
detractionibus ſed adiectiõibus curant̃. hec ideo difficulter medi
cant̃. primú ꝙ ex frigoribus cócipiunt̃. deinde ꝙ defetis morbo
uiribus co℞ aer agitatus ex uẽto℞ agitatióibus extenuabit̃. una
 a uicioſis corporibus detrahit ſuccú & efficit ea exiliora. Cótra
uero lenis & craſſus aer ꝗ ꝑflatus nó habet ne crebras redundāti
as ꝓpter inmotā ſtabilitatẽ adiciendo ad mẽbra eo℞ alit eos & reſi
cit ꝗ his ſunt impliciti morbis Nónullis placuit eſſe uétos q̃tuor
ab oriēte cꝗnoctiali ſolanú. a meridie auſtrú. ab occidéte cꝗnocti
ali fauoniú. a ſeptétrionali ſeptétrioné, ſed ꝗ diligétiuſ pquiſiuerút
tradiderút eos eſſe octo maxie quidé andronicus cyrreſtes qui etiā
exēplú collocauit athenis turri marmoreā octogonon. & in ſingu
lis lateribus octogoni ſingulo℞uento℞ imagines exculptas cótra
ſuos cuiuſ flatus deſignauit. ſupra eā tarri metā marmoreā pſe
cit & inſuꝑ tritoné ereú collocauit dextra manu uirgā porrigenté.
& ita eſt machinatus uti uento circúageret̃. & ſemp cótra flatú có
ſiſteret. ſupra imaginé fiātis uéti indicé uirgā teneret Ita ſút col
locati inter ſolanú & auſtrú ab oriéte nyberno eurus inter auſtrum
& fauoniú ab occidé{oc} hyberno. aphricus inter fauohiú & ſeptétri
onẽ chaurus qué plureſ uocãt cho℞. iter ſeptẽ & ſolanũ aqui
lo. hoc modo uidet̃ eſſe expreſſum uti capiat numeros & noia &
ptes unde flatus uẽto℞ certi ſpirẽt. Qd cũ ita cxploratũ habeat̃ ut
inueniant̃ regióes & ortus eorú ſic erit rocinādū. collocet̃ ad libel
lā marmoreú amuſiú mediis menibus aut locus ita expoliatur

2316 regulā & libellā ut amuſium non deſideretur. ſupra eius loci cen
trú mediú collocet̆ æneus gnomon idagatio umbre que grece ſcia
teres dicit̃ huius antemeridianā circiter horā quintā ſumenda eſt
extrema gnomonis umbra & puncto ſignanda. Deinde circino de
ducto ad punctú. q̃ eſt gnomonis umbre lógitudinis ſignum ex
eo a cen tro circúagenda linea rotundatióe lté obſeruanda poſt
meridiana iſtius gnomonis creſcẽs umbra. & cum tetigerit circina
tionis lineā & fecerit parem añmeridiane umbre. Poſtmeridianam
ſignando púcto ex his duobus ſignis circino decuſſatim deſcribẽ
dam. & per decuſſationẽ & mediú centrú linea perducéda ad extre
mú. ut habeat̃ meridiana & ſepiẽtri onalis regio tunc poſtea ſumẽ
da eſt. xvi. pars circinatióis linec totius rotundatióis. centrú col
locandú in meridiana linea. q̃ tangit circinationé. & ſignandú dex
tra ac ſiniſtra in circinatióe. & meridiana ac ſeptétrionali parte. túc
ex ſignis his q̈tuor per centrú mediú decuſſatim linee ab extremis
ad extremas circinationes ꝑducende. Ita auſtri & ſeptétrionis habe
bit̃ octaue partis deſignató. Relique partes dextra ac ſiniſt̀ra tres
equales. & tres diſtribuende ſunt in tota rotundatione. ut equales
diuiſiones octo uentorum deſignate ſint in deſcriptióe. Tum per
angulos inter duas uétorum regiones & platearā & angiportorú
uident̃ debere dirigi deſcriptiones. His eni rónibus & ea diuiſióe
excluſa erit ex habitationibus & uicis uentorú moleſta uis. Cum
enim platee cótra directos uentos erút cóformate ex aperto celi ſpa
ti impetus ac flatus frequés concluſus in faucibus angiportorum
uehem @ntibus uirlbus ꝑuagabit̃. Quas ob res cóuertende ſunt a
regionibus uentorú directióes uicorú uti aduenientes ad angulos
inſularú frangãtur. repulſi diſſipent̃. Fortaſſe mirabútur hi qui
multa ucntorú noia nouerunt. ꝙ a nobis expoſitú ſit tantúmodo
octo eſſe uentos. Si aút aimaduerterint orbis terre circuitioné per
ſolis curſum & gnomonis eꝗnoctialis umbras. & inclinatione celi
ab Eratoſthene Cyrenco rónibus mathematicis & geometricis me
thodis eſſe inuentä ducento℞ ꝗnquaginta duú miliú ſtadiú. que
fiunt paſſus trecenties & decies quinq̈ginta milia. Huius aút octa
ua pars quam uentus tenere uidetur @eſt tricies nongenta

2417 Septemmilia & paſſus quingenti. Non debebút mirari ſi in tam
magno ſpatio unus uentus uagando inclinationibus & receſſioni
bus uariecaces mutatióe flatus faciat. Ita dextra & ſi@ci ſtra auſt℞
Leuchonotus & Altanus flare ſolet. Aphricum: Lib. noto@s & ſub
ueſperos. Circa fauonium Argeſtes & certis téporibus Etb@ſiæ. ad
latera Chauri Circius & Chorus: circa ſeptem trionẽ @ rælas gal@@
cus. dextra ac ſiniſtra Aquiloné ſuperoas & Cecias. Circa ſolanum
carbas & certo tépore Ornithie. Euri uero medias partes tenentes
in extremis euri Cecias & Vulturous. Sút autem alia plura nomi
na flatuſ uento℞ a locis aut fluminibus tracta aut mótium pro
cellis. Preterea auræ matutinæ quas ſol cú em ergit de ſubterranea
parte uerſādo pulſat aeris humoré & impetu ſcandédo trudens ex
primit aurarum ante lucano ſpiritu fiatus: qui cā exorto ſole per
manſerint euri uenti tenent partes: & ea re ꝙ ex auris procreatur a
græcis euros uidetur eſſe appellatus. Craſtinus quo dies ꝓpter
auras matutinas Aurion fertur eſſe uocitatus. Sunt autem nónul
li qui negant Erato ſthenem ueram muſicamlorbiſ terræ colligere.
Quæ ſiue eſt certa ſiue non uera non potefl noſtra ſcriptura non
ueras hfe terminatióes regionú Vnde uentorum ſpirituſ oriunt̃.

1[Figure 1] Ergo ſi ita eſt tātum
erit uti nó certam mé
ſure ratiócm: ſed aut
maiores impetus aut
minores habeant ſin
guli uenti. Quoniam
hæc a nobis ſunt bre
uiter cxpoſita ut faci
lius inteligātur: uiſú
eſt mihi in extremo
uolumie formā ſiue
uti græci ſchemata di
cunt duo explicare.
Vnum ita deformatú
ut appareat unde

2518 ti uento ℞ ſpiritus oriantur. Alterum quemadmodum ab impetu
eo℞ aduerſis directióibus uico℞ & platea℞ euitant̃ nocétes flatus
Erít autem in extquata planitie cétrum ubi eſt littera. A. Gnomo
nis aút meridiaha umbra ubi eſt. b. & . a. cétro ubi eſt. A. deducto
circina ad id ſighú um̀ bre u bi eſt. B. circumagat̃ linea rotundati
onis. repoſito aú@gnomone ubi ante ſuerat expectāda eſt dum de
creſcat. Faciat lineam rotundationis ubi erit lŕa. c. tunca ſig
no ubi eſt. b. & . a @ſigno ubi eſt. cicircino decuſſati deſcribat̃ ubi
exit. d. deinde per decuſſationẽ & centrum ubi eſt. d. perducatur li
nea ad extremum in qua erút linca. e. & . f. hæc linea erit in dextra
mecidianæ & ſeptemtrionalis regionis: tunc circino totius totúda
tionis ſumenda eſt pars. xvi. circini centrum ponendú in meridi
ana linea: que tangit rotundatióem u bi e ſt lŕa. e. & ſignandú dex
tra & ſiaiſtra ubierunt lŕe. g. h. Item in ſeptemtrióali parce centrú
ciicial ponendum in rotundationis & ſeptemtrióali linea ubiicſt
Littera ſ & ſignandum dextra ac ſiniſtra ubi ſunt lŕe. i. & . k. & ab
g. ad. k. & ab. h. ad. @@per centrum lineæ perducé de. ita ꝙ erit ſpa
tium ab. g. ad. h. arit ſpatiú uenti auſtri & partis meridianæ. Item
quod erit ſpatium ab. i. ad. k. erit ſeptetnrionis. relique partes de
xtra ac ſiniſtra tres diuidende ſunt equaliter quæ ſunt ad orienté
in quibus littere. L. M. & ab occidé te in quibus littere. n. & . o. ab
m. ad. o. & ab. l. ad. n. perducende ſunt lineæ decuſſati & ita crunt
equaliter uentorum octo ſpatia in cicuitionem quæ cú ita deſcrip
ca erút in ſingulis angulis octogoni cú a meridie incipiemus inter
Eurum & Auſt℞ & Aphricú. H. inter Aphricú & Fauoniú. n. inter
Fauoniú & Chau℞. o. inter Chaurú & ſeptemtrionem. k. inter ſepi
temtrionem & Aquilonem. i. inter Aquilonem & Solanum. L. n.
Solanum & Eurum. M. ita his confectia inter angulos o ctogoni:
gnomon ponatur: & ita dirigant̃ angiporto℞ diuiſióes. xii. diui
ſis angiportis & plateis cóſtitutiſ arearú electio ad oportunitatem
& uſum cóem ciuitatis eſt explicāda ædibus ſacris ſoro. reliquiſ
locis cóibus & ſi erunt mœnia ſcdm mare ea ubiforú conſtituat eli
genda proxime portum. Sin aút mediterraneo in opido medio.

2619

De ſitu ædiú ſacra℞ in ciuitatibus & extra.

# Edibus uero ſacris quorú deo℞ maxime in tutela ciui tas
a # uidet̃ eſſe & Ioui & Iunoni & Minerue i excelſiſſimo loco
# Vnde mœniú maxima pars dpóiciat̃ areæ diſtribuunt̃.
Mercurio auté in foro aut etiam uti Iſidi & Serapi in emporio. A
pollini patri libero ſecundum theatrum. Herculi in quibus ciui
tatibus non ſunt gymnaſia ne amphiteatra ad circum. Marti ex
tra urbé ſed ad campú. Ité ueneri ad portú: id aút hetruſcis etiam
aruſpicibus diſciplinarú ſcriptis ita eſt dedicatú. extra mu℞ uene
ris: uulcani: martis fana: ideo collocari: uti nó inſueſcat i urbeado
leſcentibus: ſeu matribus familia℞ uenerea libido. Vulcan uis e
mœnibus religionibus & ſacrificiis euocata a timore incédiorum
ædificia uideant̃ liberari. Martis uero diuinitas cum ſit extra mœ
nia dedicata nó erit inter ciues armigera diſſenſio. Sed ab hoſtibus
ea defenſa a belli periculo cóſeruabit. Item cereri extra urbem loco
quo nó ſemꝗ hoies niſi per ſacrificiú neceſſe habeāt adire: cú religi
one caſte ſāctiſ moribus is locus debet tueri. Ceteriſ diis ad ſa@
crificio℞ rónes aptæ templis areæ ſunt diſtribuende. De ipſis aút
ædibus ſacris faciédis & area℞ ſymmetriis in tertio & quarto uolu
mine reddā rónes. Quia in ſecúdo uiſum eſt mihi primú de mate
riæ copiis: q́ in ædificiis ſunt parande: quibus ſint uirtutibus &
qué habeant uſum. exponere cóméſus ædificiorú & ordines & ge
nera ſinguia ſymmetria℞ peragere & in ſingulis uoluminibus ex
plicare.

L. VICTRVVII POLLIONIS DE ARCHI
TECT VRA LIBER SECVNDVS.

Iaocratess architectus cogitationibus & ſolertia fræ
# tus. Quoin Allexander re℞ potiret̃: ꝓfectus eſt a
d # Macedonia ad exercitum regis: Cupidus cómenda
# tionis: is e patria a ꝓpinquis & amicis tulit ad pri
# mos ordines & purpuratos lŕas ut aditus hŕet faci
liores: ab eiſ exceptus humane petiit uti ꝗ̃ primú ad Allexand℞
perduceretur. Cum polliciti eſſent tardiores fuerunt idoneú tṕs

2720 pectantes: ita Dinocrates ab his ſe exiſtimās ludi ab ſe petit præ
ſidium. fuerat eni ampliſſima ſtatura facie grata forma dignitatc
ſúma. His igitur nature muneribus conſiſus ueſtimenta poſuit in
hoſpitio: & oleo corpus perunxit: caput coronauit populea fró/
de. Leuum humerú pelle læ onina texit. dextra clauā tenens inceſ
ſit contra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populú cum aduer
tiſſet: cóſpexit eum Alexander: admirans iuſſit ei locú dari utacce
deret. Interro gauit quis eſſet. At ille Dinocrates inꝗt architéctus
Macedo. Quiad te cogitationes & formas affero dignas tua clari
cate. Nan Athon monté formaui in ſtatuæ uirilis figurā cuius
manu leua deſignaui ciuitatis ampliſſimæ mœnia: dextera paterā
quæ exciperet oíum fluminú quæ ſunt in eo monte aquā: ut inde
in mare profunderet̃. Delcctatus Allexāder ratione formæ ſtatim
q́ſiuit ſi eſſent agri circa qui poſſét frumétaria róne eam ciuitatem
tueri. Cum inueniſſet non poſſe niſi tranſmarinis ſubuectionibuſ
Dinocrates inquit attendo egregiā formæ compoſitioné: & ea dele
ctor. ſed aiaduerto utſi quis eduxerit eo loco Coloniā fore utiudi
cium eium uituperet̃: ut eni natus infans ſine nutricis lacte nó po
teſt ali: ne ad uitæ creſcentis gradus perduci: ſic ciuitas ſine agris
& eo℞ fructibus in mœnibus affluentibus non poteſt creſcere: nec
ſine abundantia cibi frequeritiā habere populú ſine copia tueri.
Ita quemadmodú formationé puto ꝓbandā ſic iudicio locú im
ꝓbandum: te uolo eſſe mecú ꝙ tua cpera ſum. uſurus. ex eo Di
nocrates a rege nó diſceſſit & in ægyptum eſt eum proſecutus. Ibi
Alexander quom aiaduertiſſet portú naturaliter tutum emporiú
egregiú: campos circa totā @@yptú frumen@arios imanis fluminis
nili magnas utilitates iuſſit cum ſuo noie ciuitatem Alexandriam
conſtituere. Ita Dinocrates a ſacie dig@itaco corporis cómenda
tus ad eam nobiliteté peruenit. Mihi aút Imperator ſtaturā nó tri
buit natura: faciem deformauit ætas Valitudo detraxit uires. Ita
qḿ ab iis præſidiis ſum deſertus. Perauxilium ſcientiæ: ſcripta
utſpero perueniam ad cómendationé. Cum aút in primo uolumi
ne de officio architecturæ terminatióibuſ artis pſcripſi. Item de
mœnibus & inter mœnia area℞ diuiſionibus. Inſequatur ordo

2821 ædibus ſacris & publicis ædificiis. Item  priuatis quibus propor
tionibus & ſymmetriis debeant eſſe uti explicent̃ nó putaui ante
ponendum niſi prius de materiæ copiis: e quibus collatis ædificia
ſtructuris & materie rónibus perficiunt̃@ quas habeant in uſu uir
tutes expoſuiſſem: quibuſ rerum naturā pti@cipilſ eſſet te@pera
ta dixiſſé Sed anteꝗ̃ naturales res inc@p@@ explicare: de ædificiorú
rónibus: unde initia cepecint: & uti creuerint eo℞ inuentiones an
teponam & inſequar ingreſſus antiquitatis re℞ naturæ: & eorum
qui initia humanitatis & inuentióes perquiſitas ſcripto℞ p̆ceptis
dedicaueruni Ita quéadmodum ab his ſum inſtitutus exponā.

De prifecorum hominum uita de & initiis humanita
# tis at tectorum & incrementis eorum.

# Omines ueteri more ut feræ in ſiluis & ſpeclúcis & nemo
h # ribus naſcebant̃: cibo a græſti ueſcendo uitam exigebāt
# interea quodā i loco a tempeſtatibus & uentis denſæ cre
britatis arbores agitatæ & inter ſe terétes ramos ignem excitauerút
& ea flamma uehementer perteriti: qui circa eum locú fuerút ſunt
fugati. Poſtea te quieta propius: accedentes cú aīaduertiſſent cómo
ditatem eſſe magnam corporibus ad ignis teporem ligna adiitien
tes: & ibi cóſeruantes alios adducebant: & nutu monſt antes oſté
debant qua@ haberent ex eo utilitates: in eo hominum congreſſu
cum profundebantur alitæ ſpiritu uoces quotidiana conſuetudi@
neuocabula utobtigerant conſtituerunt. Deinde ſignificando res
ſæpius in uſu ex eue@tu fari fortuito ceperunt: & ita ſermones in
ter ſe procreauerunt. Ergo cum propter ignis inuentióem conuen
tus initio apud homines & concilium & conuictus eſſet natus & i
unum locum plures conuenirent habentes a natura primum ṕter
reliqua aialia ut nó proni ſed erecti ambularent: múdi & aſtrorú
magnificentiā aſpicerent. Item manibus & articulis quā uellét rem
ſaciliter tractarent: ceperunt in eo cœtu alii de fronde facere tecta:
alii ſpeluncas fodere ſub mótibus: nónulli hirundinum nidos &
ædificationes ea℞ imitantes de luto & uirgultis facere. loca q́ ſubi
rent. tunc obſeruātes aliena tecta: & adiitientes ſuis cogitatióibus
res nouas efficiebant i dies meliora genera caſarum. Cú eſſent

2922 homines imitabili docili℞ natura quotidie inuentionibus gloriā
tes: alius alii oſtendebat ediſicio℞ effectus. & ita exercẽtes ingenia
certationibus in dies melioribus indiciis efficiebantur. Primum
furcis erectis & uirgulis interpoſitis luto parietes texerunt. ali@ lu
teas glebas arefacientes ſtruebāt parietes materia eos integumétan
tes: uitando hymbres: & æſtus: tegebant harundinibus & fróde
poſteaꝗ̃ per hybernas tem peſtates tecta non poterant hym bres ſu
ſtinere faſtigia faciétes luto inducto proclinatis tectis ſtillicidia de
ducebant. Hæc aút ex his q̄ ſupra ſcripta ſunt originibus inſtitu
ta eſſe, poſſumus ſic aiaduertere: ꝙ ad hunc diem natióibus exteris
ex his rebus ædificia cóſtituunt̃: uti Gallia: Hiſpania: Luſitania
Aquitania: ſcandulis robuſteis aut ſtramentis: apud nationé Col
chorum in ponto propter ſiluarum abundantiā arboribus perpe
tuis planis dextra ac ſiniſtra in terra poſitis ſpatio inter eas relicto
quanto arbo℞ longitudines patiunt̃ collocantur in extremis par
tibus ea℞ ſupra alteræ tranſuerſæ q́ circumcludunt mediú ſpatiú
habitationis: tunc inſuper aiternis trabibus ex quatuor partibus
angulos iugumentantes: & ita parietes arboribus ſtatuétes ad per
pendiculum uiarum educunt ad altitudinem turres: interualla
quæ relinquuntur propter craſſitudinem materiæ ſchidiis & luto
obſtruunt. Item tecta recid étes ad extremos tranſtra traiiciunt gra
datim contrahentes: ita ex quatuor partibus ad latitudiné educút
medio metas quas & fronde & luto tegétes efficiunt barbarico mo
re teſtudinata turriú tecta. PHRYGES uero qui cāpeſtris locis
ſunt habitantes propter inopiam ſilua℞ egétes materia eligunt tu
mulos naturales eoſ medios foſſura detinentes & itinera perfodi
entes dilatant ſpatia quantum natura loci patitur. Inſuper autem
ſtipites inter ſe religātes meatas efficiunt quas harundinibus & ſar
mentis tegentes exaggerabant ſupra habitatióes maximos grum/
mos e terra: ita hyemes calidiſſimas: æſtates frigidiſſimas efficiút
tecto℞ rationes: nonnulli ex ulua paluſtri componunt tuguria te
cta. apud cæteras quo gétes & nonnulla loca pari ſſmili ratiõẽ
caſa℞ perficiútur conſtitutióes. Non minus etiā maſſiliæ aiaduer
tere poſſumus ſine tegulis ſubacta cum paleiſ terra tecta.

3023 arcopagi antiquitatis exemplar: ad hoc tp̆s luto tectú. Item in Ca
pitolio cómonefacere pót: & ſignificare mores uetuſtatis Romuli
caſa: & in arce ſacro℞ ſtramentis tecta: ita his ſignis de antiquis in
uentióibus ædificio℞: ſic ea fuifſe rócinātes poſſumus iudicare. cú
aút quotidie faciédo tutiores manus ad ædificādú perſeciſſét: & ſo
lertia ingenia exercédo per cóſuetudiné ad artes perueniſſét. Tum
etiā induſtria in animis eo℞ adiocta perfecit: ut qui fuerunt in his
ſtudioſiores ſabros ſe eſſe ꝓfiteren tur. Cú ergo hæcita fuerint pri
mo cóſtituta & natura non ſolú ſenſibus ornauiſſet gentes quéad
modú reliqua aialia: ſed etiā cogitationibuſ & conſiliis armauiſſet
gentes & ſubieciſſet cetera aialia ſub poteſtate. tunc uero & fabrica
tionibus ædificio℞ gradatim ꝓgreſſi ad ceteras artes & diſciplinas
e fera agreſti uita. ad manſuetā perduxerunt humanitaté. Tum
aút inſtruentes aioſe: & ꝓſpicientes maioribus cogitationibus ex
uarietate artiú natis non caſas ſed etiā domos fundatas & lateritiis
parietibus aut e lapide ſtructas: materia & tegula tecta perficere
ceperunt. Deinde obſeruationibus ſtudio℞ euagantibus iudiciis
& incertis ad certas ſymmetriarum rónes perduxerút. Poſteaꝗ̃ aiad
uerterunt ꝓfuſos eſſe partus ab naturæ materia: & abundanter co
piam ad ædificationes ab ea cóparatam tractando nutrierút: & au
ctam per artes ornauerút uoluptatibus olegantiam uitæ. Item de
his cebus q́ ſunt in ædificiis ad uſum idoneæ. quibuſ ſunt qua
litatibus & quas habeant uirtutes ut potero dicam. Sed ſi quis de
ordine huius libri diſputare uoluerit: ꝙ putauerit eum primú in
ſutni oportuiſſe ne putet me errauiſſe: ſic reddā rónem. Cú corpus
archi@ ecturæ ſcriberem primo uolumine putaui quibus cruditióe
bus: & diſciplicus eſſet ornata exponere: finire terminatio uibus
cius ſpés & e quibus rebus eſſet nata dicere. Ita ꝗd oporteat eſſe i
architecto ibi ꝓnuntiaui. Ergo in primo de artis officio in hoc de
naturalibus materiæ rebus qué habeant uſum diſputabo. Nan
hic liber non profitetur unde architectura naſcat̃: ſed unde origi,
nes ædificio℞ ſunt inſtitute: & quibus rónibus enutritæ & ꝓgreſ
ſe ſunt gradatim ad hanc finitionẽ. ergo ita ſuo ordioe & loco hu/
ius crit uoluminis conſtitutio. NVNC reuertar ad propoſitum
& de copiis q́ apte ſunt ædificio℞ ꝑfectióibus quéadmodú indicā
tur eſle a natura rerú procreatæ: quibuſ mixtióibus

3124 cõgreſſus temperent́ nec obſcura: ſed ut perſpicua legentibus ſint
rõcinabor. Nã nulla materia℞genera: nec corꝑa: nec res ſine prĩ
cipio℞ cœtu naſci nec ſubiici intellectui pñt. ne aliter natura re℞
p̃ceptis phyſico℞ ueras patit́ hr̃e explicatiões: niſi cauſe q̃ inſunt i
his rebus quẽadmodũ & ꝗd ita ſint ſubtibus rõnibus habeãt de-
mõſtratiões. # De principiis re℞ ſcđm p@orú opiniões.

# Hales quidé primú aquá putauit oium re℞ eſſe principi
t # um Heraclitus epheſius qui ꝓpter obſcuritaté ſctipto℞ a
# græcis Scotinos eſt appellatus ignem. Democritus qui
eú ſecutus eſt. Epicurus Athomos quos nr̃i inſecabilia corꝑa: non
nulli idiuidua uocitauerunt. Pythagoreo℞ uero diſciplina adiecit
ad aquá & igné aera & terrenú. Ergo Democritus & ſi nó proprie
res noiauit: ſed uñ indiuidua corꝑa ꝓpoſuit. Ideo ea ip̃a dixiſſe ui
det́ ꝙ ea cú ſint diſiúcta nec legunt́ nec intentionẽ recipiút: nec ſe
ctionibus diuidunt́: ſed ſempiterno æuo ꝑpetuo infinitá retinent
in ſe ſoliditaté. Ex his ergo cógruétibus cú res oés coire naſci ui
deant́: & he inſinitis generibus re℞ natura nó eſſent diſparate pu
taui oportere de uarietatibus & diſ@riminibus uſus ea℞ q̈ſ hŕent
in ædifictis q̈litates exponere: uti cú fuerint note nó habeát ꝗ ædi
ficare cogitát erroré. Sed aptas ad uſum copias ædificiis cóparent.

Delateribus.

# Ta primú de lateribuſ q̈ de terra eos duci oporteat dicá
i # Nó eni de arenoſo: ne calculoſo: ne ſabuloſo luto ſút
# ducendi. Qđ ex his generibus cú ſint ducti primú fiunt
\g: ues. Deide cú ab hymbribus i parietibus ſpargunt́: dilabunt́ &
diff@luunt́. Paleæ in his nó cohereſcút: ꝓpter aſperitaté. Faciẽdi
aút ſút ex terra albida cretoſa ſiue de rabrica aut etiá maſculo ſabu
lone. Hec eni genera ꝓpter leuitaté hñt ſirmitaté & nó ſunt in oꝑe
póderoſa. & faciliter aggerátur. Ducédi aút ſunt ꝑ uernú tṕs & au
túnale ut uno tꝑe ſicceſcát. Qui ení per ſolſtitiú parátur ideo uiti
oſi fiút: ꝙ ſummú eo℞ ſol acriter quom percoꝗt: efficit ut uideat́
aridú. Interior aút fit non ſiccus. & cú poſtea ſicceſcédo ſe cótrahit
ꝓrumpit ea q́ erantatida. ita rimoſi facti efficiútur imbecilles. ma
xime aút utiliores erút: ſi ań bienniú fuerit ducti: nan nó ań pńt
penitus ſiceſcere. Ita cú recétes & non aridi ſunt ſtructi tectorio
inducto rigido obſolidati permanét ipſi ſedétes nó pńt eandé

3225 titudiné q̃ eſt tecto℞ tenere. Cótractióe moti nó hærét cú eo. Sed
a cóiunctióe eius diſparãtur. igit́ tectoria obſtructura ſeiúcta pro
pter tenuitaté qui ſe ſtare nó pńt: ſed frangútur: ipſi parietes for
tuito ſedétes uitiant́: Ideo etiá Vticéſeg latere ſi ſit aridus & ante
quinquéniú ductus cú arbitrio magiſtratus fueritita ꝓbatus túc
utuntur in parietú ſtructuris: fiunt aút late℞ genera tria. Vná qđ
græce appellat́. Lichum id eſt quo noſtri utunt́ longú ſeſquipedẽ
latú pede. ceteris duobus græcorum ædificia ſtruútur: ex his unú
Pentadoron: alte℞ Tetradoron dicitur. Doton aút græci appellát
palmú: qđ mune℞ datio græce doron appellatur. Id aut lemꝑ geri
tur per manus palmú. ita ꝙ eſt quoquouerſus quin palmorum
Pentadoron ꝙ quatúor. Tetradoron dicitur. & que ſunt publica
opera Pentadoro q priuata retradoro ſtruuntur: fiunt cú his lateri
bus ſemilateria q́ cú ſtruútur una parte lateribus ordines altera ſe
milateres ponunt́. ergo ex utra pte ad: lineá cú cóſtruút́ alternis
choris parietes alligátur. & medii lateres ſupra coagméta collocati
& ſirmitaté & ſpém faciút utra ptemó inuenuſtá Eſt aút in hiſpa
nia ulteriore ciuitas maxia & í galliis & i aſia. Ita ubi lateres ſút
ducti & arefacti ꝓiecti natant in aq̃. Natare auté eos poſſe ideo ui
det́: ꝙ terra eſt de qua ducútur pumicoſa. ita cum eſt leuis aere ſo
lidata non recipit in ſetnec cóbibit liquoré. Igitur leui rara cú ſit
ꝓprietate non patitur penetrare in corpus humidú poteſtaté: quo
cú pódere fuerit cogitur a re℞ natura quéadmodú pumex uti ab
aq̃ ſuſtineatur: ſic aút magnas hñt utilitatcs: ꝙ ne in ædificatiói
bus ſunt oneroſi & cú ducuntur a tépeſtætibus non diſſoluuntur.

# N cementitiis aút ſtructuris primú eſt # De Arena.
i # de arena quetédú utea ſit idonea ad materiem miſcédam
# ne habeat terrá cómixtá. Genera aút arene foſſitiæ ſunt
hec: nigra: cana: rubra: carbunculus: Ex his q́ in manu cófricatas
fecerit ſtridoré optía erit. q́ aút terroſa fuerit nó habebit aſperitaté
Ité ſi in ueſtimentú candidum ea coniecta fuerit poſtea excuſſa uel
icta id nó inquinarinne ibi terra ſubſidetit erit idonea. Sin aút
nó erút arenama unde fodidant́: tú de fluminibus aut eglarea erit
excercéda. nó minus etiá de litoŕ marino: ſed ea i ſtructuris hec hét
uitia: difſiculter ſicceſcit. ne onerari ſe cótinéter parieſ patitur niſi
itermiſſióibus reꝗeſcat. ne cócameratióes recipit. Marina aút

3326 amplius ꝙ etiá parietes cú in his tectoria facta fuerint remittentes
ſalſuginem co℞ diſſoluunt́. Foſſitie uero celeriter in ſtructuris ſic
ceſcunt: & tectoria permanent: & cócamerationes patiunt́. Sed hæ
q́ ſunt de harenatiis recentes. Si eni exempte diutius iaceut ab ſole
luna & pruina cócocte reſoluunt́: & fiunt terroſeita cú in ſtructu
ram conilciunt́ non pñt contenere cementa: ſed ruunt & labuntur
Onera parietes non poſſunt ſuſtinere: recentes aút foſſitie cum in
ſtructuris tantas habeát uirtutes he in tectoriis ideo non ſunt uti
les ꝙ pinguitudini eius calx palea cómixta propter uehementiam
non poteſt ſine rimis inareſcere. Fluuiatica uero propter macritaté
ſubactionibus in tectorio recipit ſoliditaté. # De calce.

# E haren æ copiiſ cú habeat́ explicatú. Tú etiá de calce dili
d # gentia eſt adhibenda uti de albo ſaxo aut ſilice coquat́:
# & q́ urit ex ſpiſſo & duriore erit utilis in ſtructura. q́ aút
ex fiſtuloſo in tectoriis: cú ea erit extincta tunc materia ita miſceat́
ut ſi erit ſo ſſitia tres harenæ in una calcis infundant́: ſi aút fluuia
tica aut marina duo harene in una calcis coiiciant́. ita enim erit iu
ſta ratio mixtionis temperaturæ etiam in fluuiatica aut marina: ſi
quis teſtam túſam & ſuccret́am ex tertia parte adiecerit efficiet ma
teriæ tewperaturá ad uſum melioré. Quare aút cum recipit aqua3
& harenam calx tunc confirmat ſtructurá: hec eſſe cauſa uidet́: ꝙ
e principiis ut cetera corpora ita & ſaxa ſunt temperara: & q́ plus
hñtaeris ſunt tenera: q́ aque lenta ſunt ab humoŕ: q́ terræ dura: q́
ignis ſragiliora. Ita ex his ſaxa ſi anteꝗ̃ coquant́ cócuſſa minute
mixta arenæ corriitiant́ in ſtructurá nec ſolideſcunt nec eam pote
runt continere. Cum uero coniecta in fornacem ignis ueheméti fer
uore correpta amiſerint priſtine ſoliditatis uirtutem: tunc exuſtis
at exhauſtis eo℞ uiribus relinquunt́ patétibus foraminibus & i
anibus. Ergo liquor qui eſt in eius lapidis corꝑe: & aer cú exuſtus
& ereptus ſuerit habuerit in ſe reſiduum caloré latenté intinctus
in aqua priuſꝗ̃ exigui uim recipit humoré penetráte in foraminú
raritates conferueſcit: & ita refrigeratus reiicit ex calcis corpore fer
uorem. Ideo autem quo pódere ſaxa coiiciuntur in fornacem cú
eximunt́ non pńtad id reſpódere. Sed cú expendutur ea magnitu
dine permanente: excocto liquoŕ circiter tertia parte póderis immi
nuta eſſe inueniuntur. Igitur cum patét ſoramin @ eorum &

3427 tes´arenæ mixtionem in ſe corripiút: & ita cohereſcút ſicceſcendo
cum cementis coheunt & efficiunt ſtructurarum ſoliditatem.

De puluere puteolano.

# St etiam genuſ pulueris quod efficit naturaliter res admi
e # randas: naſcitur in regionibus baianis in agris municipi
# orum: que ſunt circa ueſuuium monté: quod cómixtum
cum calce & cemento: non modo ceteris edificiis ṕſtat firmitatem.
Sed etiam moles q́ conſtruuntur in mari ſub aqua ſolideſcút. hoc
aút fieri hac róne uidetur: quod ſub his monfibus & terræ feruen
tes ſunt. & ſontes crebri: qui nó eſſent ſi nó in imo haberét aut de
ſulſure: aut alumine: aut bitumine: ardentes maximos ignes. igit́
penitus ignis aut fláme uapor per interuenia permanans & ardés
efficit leuem eam eam terram: & ibi qđ naſcitur tophus exurgés &
ſine liquore. ergo tú tres res cóſimili róne ignis uehementia forma
ex in uná peruenerunt mixtioné repente recepto liquore una cohe
reſcunt: & celeriter humore durate ſolidant́. Ne eas fluctus-ne
uts aquæ pót diſſoluere. Ardores auté eſſe his in locis etiá hæc res
poteſt indicare: ꝙ in montibus Cumanorú baianis ſunt loca ſuda
tióibus excauata: in quibus uapor feruidus ab imo naſcens ignis
uehemétia perforat eam. terrá. per eam manádo feruidus ab imo
naſcés in his locis oritur: & ita ſudationú egregias efficit utilitates
Non minus etiá memorantur antiquitus creuiſſe ardores & abun
dauiſſe ſub ueſuuio monte: & inde euomuiſſe circa agros flammá.
Ideo nunc q́ ſpongia ſiue pumex pompeianus uocat́ excocto alio
genere lapidis in hanc redactus eſſe uidetur generis qualitatom. id
aút genus ſpongie qđ inde eximit́ nó in oibus locis naſcitur niſi
circú ætnã: & collibus myſie: q́ a græcis cataceraunienos nominat́
& ſiquæ ciuſmodi ſunt locorum proprietates. Si ergo in his locis
aquarum feruentes inueniuntur fontes. & in omnibus excauatis
calidi uapores: ipſa loca ab antiquis memorantur peruagantes
in agris habuiſſe ardores. Videtur eſſe certum ab ignis uehemen-
tia & topho terraquæ: quemadmodum i fornacibus & calce ita ex
his ereptum eſſe liquore. Igitur diſſimilibus & diſparibus rebus
correptis & in unam poteſtatem collatis: calida humoris

3528 aqua repente ſatiata cómunibus corꝑrbus latenti calore cóſerueſcit
& ueheméter efficit ea coire: celeriter unáſoliditaris. percipere uir
tuté. Relinquet́ deſideratio: qmita ſút in hetruria ex aqua calida
crebri fontes. Quid ita non etiá ibi naſcit́ puluis e quo eadé róne
ſub aqua ſtructura ſolideſcat. ita uiſum eſt anteꝗ̃ defideraret́ de
his rebus quéadmodú eſſe uideant́ exponere. Oibus locis & regi
onibus non eadem genera terræ: neclapides naſcunt́: ſed nónulla
ſunt terrena alia ſabuloſa. Item glareoſa aliis locis harenoſa non
minus materia: & omo diſſimili diſpari genere in regichú uarie
tatibus qualitates inſunt i terra. maxime auté id licet cóſiderare ꝙ
mons apenniuſregióis italiæ ctruriæ circúcingit prope in oibus
locis nó deſút foſſitla harenaria: tranſ apenninú uero ꝗ̃pais eſt ad
adriaticú mare nulla inueniunt́. Item achaia: aſia oino tranſmare
nec nominant́ quidé. Igitur non in oibus locis quibus efferuent
aquæ calidæ ctebri fonces eedem oportunitates poſſút ſimiliter có
currere: ſed oía uti natura re℞ conſtituit: non ad uoluntaté hoim
ſed fortuito diſparata procreant́. Ergo quibus locis nó ſunt terro
ſi mótes: ſed genere materiæ ignis uis per eius uenas egrediés adu
rit eam: quod eſt molie & tene℞ exurit. Quod auté aſperum relin
quit. ita uti in Campania exuſta terra: cinis: ſic in eutruria exco
cta mtteria efficit́ carbunculus. Vtra aút ſunt egregia in ſtructu
ris. ſed alia in terrenis ediſiciis. alia etiã in maritmis molibus hńt
uirtutem Eſt auté materiæ poteſtas mollior ꝗ̃ tophus ſolidiorque
terra: quo penitus ab imo uehementia uaporis aduſto nonnullis
locis procreatur id genus harenæ quod dicitur carbunculus.

De lapidicinis.

# Ecalce & arena quibus uarietatibus ſint & quas habeant
d # uirtutes dixi. Sequitur ordo de lapidicinis explicare, de
# quibus & quadrata ſaxa & cemento℞ eximunt́ copiæ &
cóparant́. Hæc autem inueniunt́ eſſe diſparibus & diſſimilibus
uirtutibus. Sunt. n. alie molles: ut ſunt circa urbé rubræ: palléſes:
ſidenates: albanæ: alie tꝑatæ uti tyburtinæ: amiterninæ: ſoractine
& q̃ ſunt his generibus. nónulle duræ: ut ſiliceæ. Sunt etiá alia ge
nera plura uti i Capania: rub℞: & nigrú: to phú: In umbria &

3629 ceno & uenetia albet: quod etiá ſerra dentata uti lignum ſecat́ ſed
hec omnia quæ mollia ſunt hanc habent utilitatern: ꝙ ex his ſaxa
cú ſint exempta in opere ſacillime tractátur. & ſi ſint in locis tectis
ſuſtineant laboré. Si aút in apertis & patendbus gelicidiis & prui
na congeſta ſricátur & diſſoluunt́. Ité ſcđm oras maritimas ab ſal
ſugine ex ea defluút: ne ꝑferút æſtus. Tyburtina uero & q́ eodé
genere ſunt oia ſufferunt & ab oneribus & tempeſtatibus iniurias
Sed ab igni nó poſſunt eſſe tuta. Simul ut ſunt ab eo tacta diſſi
liunt & diſſipant́. Ideo temperatura naturali paruo ſunt humoŕ
Item ꝙ nó multú hńt terreni: ſed aeris: plurimú & ignis. Igitur cú
humor terrenú in his minus ineſt. tum etiá ignis actu & ui uapo-
ris ex his aere fugato penitus inſequens inter uena℞ uacuitates oc
cupans ferueſcit: & efficit a ſuis ardentia corp oribus ſimilia. Sunt
uero ité lapidicinæ cóplureſ in finibus Tarquinienſiú q́ dicuntur
Anitianæ coloris quemadmodú albanæ. quo℞ officinæ maximæ
ſunt circa lacú Vulſiniéſem. Item ṕfectura ſtatonenſi. hec aút hńt
inſinitas uirtutes: ne eni gelicidio℞ tempeſtas ne tactus ignis
poteſt nocere. Sed eſt firma & ad uctuſtaté ideo permanens ꝙ pa℞
habete naturæ mixtióe aeris & ignis humoris aút temperate: plu
rimú @@rreni: ita ſpiſſis cóparationibus ſolidata. ne a tempeſta
tibus ne ab ignis uehemétia nocet́. Id aút maxime iudicare licet
e monumétis q́ ſunt circa municipiú ferentis ex his facta lapicidi
nis: nan hńt ſtatuas amplas factas egregie: & minora ſigilla flor
reſ & achantos elegáter ſculptos: quæ cú ſint uetuſta ſic apparét
recentia uti ſi ſint modo facta. nó minus etiá fabri ærarii de his la
picidinis in æris flatura ſormas hńt cóparatas. ex his ad æs fundé
dú maximas utilitates: quæ ſi prope urbé eſſent dignú eſſet ut ex
his ofſicinis oia opera efficerent́. Cum ergo ꝓpter propinquitaté
neceſſitas coganex rubris lapicidinis & pallienſibus & q́ ſunt urbi
ꝓximæ copiis uti. Si qui uoluerint ſine uitiis perficere ita erit pre
parandú cú ædificádú fuerit ante bienniú ea ſaxa nó hieme ſed eſt
ate eximant́: & iacentia permaneát in locis patétibus: quæ autem
a tempeſtatibus eo biennio tacta: leſa fuerunt ea in fundamenta
coiitiantur. cætera quæ non erunt uitiata a natura rerum

3730 durare poterunt ſupra terram ædificata: nec ſolum ea in quadratis
lapidibus ſunt obſeruanda ſed etiam in cementitiis ſtructuris.

De generibus ſtructuræ & ea℞ q̈litatibus modis aclocis.

# Tructura℞ genera ſunt hæc Recticulatum quo núc oés
l # utunt́ & antiquú qđ incertum dicitur. Ex his uenuſtius
# eſt reticulatú ſed ad rimas faciédas ideo paratú. ꝙ in oés
partes diſſoluta habet cubilia & coagmenta. Incerta uero cementa
alia ſuper alia ſedentia inter ſe himbricata non ſpecioſá ſed firmio
rem ꝗ̃ reticulata ṕſtant ſtructurá. utra aút ex minutiſſimis ſunt
iſtruéda uti materia ex calce & harena crebriter parietes ſatiati diu
tius contineant́. wolli eni & rara poteſtace cú ſint exſiccant ſugen
do emateria ſuccú. Cum at́it ſuperarit & abundarit copia calcis &
harenæ paries plus hńs humoris nó cito ſiet euanidus ſed ab his
continet́. Simul aút humida poteſtas e materia per cemento℞ rari
taté fuerit exuſta calx quæ ab arena diſcebat & diſſoluatur. Item ce
menta nó pńt cum his cohereſcere: ſed in uetuſtaté parietes efficiút
ruinoſos. Id aút licet aiaduertere etiá de nónullis monumétis ꝗ̃ cir
ca urbé facta ſút e marmore ſeu lapidibus quadratis intrinſecuſ
medio calcata ſtructuris uetuſtate euanida facta materia cemétorú
 extructa raritate ꝓruunt & coagmento℞ a ruina diſſolutis iun
cturis diſſipant́ Quod ſi quis noluerit in id uitiú lncidere medio
cauo ſeruato ſcđm orthoſtatas itrinſecus ex rubro ſaxo quadrato
aut ex teſta aut ſilicibus ordinariis ſtruat bipedales parietes & cú
his anſis ferreis & plumbo frontes iuncte ſunt. ita enim nó acerua
tim ſed ordie ſtructú opus poterit eſſe ſine uitio ſempiternú: ꝙ cu
bilia & coagmenta corum inter ſe ſedentia & iuncturis alligata nó
protrudent opus: ne orthoſtatas inter ſe religatos labi patiunt́:
Ita nó eſt cóténéda græco℞ ſtructura: nó. n. utunt́ e molli ceméto
polita: ſed cú diſceſſerint a q̈drato ponút de ſilice ſeu de lapide du
ro: ordinaria: & ita uti lateritia ſtruétes alligant eo℞ alternis coriis
coagméta: & ſic maxime ad æternitaté firmas efficiút uirtutes. Hec
aút duobus generibus ſtruunt́: ex his unum hiſodoniú: alterum
pſeohiſodoniú appellatur. Hiſodoniú dicitur cum oſa coria equa
craſſitudine fuerint ſtructa. Pſeuhiſo doniú cú impares &

3831 les ordies chorio℞ dirigunt́. ea utra ſunt ideo firma. Primum ꝙ
ipſa cementa ſunt ſpiſſa & ſolida ꝓprietate: ne de materia poſſút
exugere liquoré. Sed conſeruant ea in ſuo humore ad ſummam us
tuſtaté. Ipſa eo℞ cubilia primú plana & librata poſita nó patiú
tur rucre materiá. Sed perpertua parietú craſſitudine religate cóti
nent ad ſummá uetuſtaté. altera eſt quá emplecton appellant qua
etiá noſtri ruſtici utuntur. quc℞ frontes poliunt́. Reliqua ita na
ta ſunt cum materia collocata alternis alligát coagmentis. Sed nŕi
celeritati ſtudentes erecta collocantes frontibus ſeruiunt & in me
dio ſarciunt ſactis ſeꝗatim cum materia cemétis. Ita txes ſuſcitan
tur in ea ſtructura cruſtæ: due ſrontiú & una media farcture. Græ
ci uero non ita ſed plana collocantes: & longitudines eo℞ alternis
in craſſitudiné inſtruentes non media farciunt: ſed e ſuis frontatis
perpetua & in uná craſſitudinem parietum cóſolidant. Preterea in
terponút ſingulos perpetua eraſſitudie utra parte frótatos quos
diatonos appellant: qui maxime religando cófirmant parietú ſole
ditaté. Ita ſi quis uoluerit ex hiscómentariis aíaduertere & elige
re genus ſtructure perpetuitatis poterit rónem habere. Non enim
q́ ſunt e molli cemento ſubtili facie uenuſtatis. Non hæc pńt eſſe
in uetuſtate non ruinoſa. Ita cú arbitrio cóium parietú ſumunt́
nó exiſtimant eos quanti facti fuerint. Sed cum ex tabulis inueni
unt eo℞ locationes precia preterito℞ anno℞ ſingulo℞ deducunt:
octogeſimas & ita ex reliqua ſúma parte reddi pro his parietibus
ſententiam pronuntiant eos non poſſe pluſꝗ̃ annos. lxxx. durare
De lateritiis uero dummó ad perpendiculum ſint ſtantes nihil de
ducitur. Sed quáti fuerint olim ´facti tanti eſſe ſemper exiſtimant́
Ita nónullis ciuitatibus & publica opera & priuatas domos eti
am regias e latere ſtructas licet uideŕ: & prímum Athenis muium
qui ſpectant ad hymetú montem & thentelenſem. Item parieecs in
æde Iouis & Herculis lateritias cellas cum circa lapidea in æde epi
ſtilia lint & columnæ. in italia Arretio uetuſtú egregie factú mu℞
Trallibuſ domuſ regibuſ attalicis facta: q́ ad habitádú ſemꝑ det́
ei qui ciuitatis gerit lacerdotium. Item Lacedemone e ꝗ buſdá pari
etibus etiā picture exciſe interſectis lateribus incluſe ſút in

3932 formis & in commitiú ad ornatum ædilitatis Varronis & murenæ
fuerunt allate. Chreſi domus: quam ſardiani ciuibus ad requieſcé
dum ætatis ocio ſenio℞-collegio Geruſiam dedicauerunt. Item ali
carnaſſi potétiſſimi Regis Mauſoli domus cum proconeſſio mar
more oia haberet ornata parietes habet latere ſtructos: qui ad hoc
tempus egregiam præſtant firmitaté. ita rectoriis operibus expoli
ti ut uitri perluciditaté uideantur habere. Ne is Rex ab inopia
id fecit. Infinitis enim uectigalibuſ erat far@tus ꝙ imperabat cariæ
toti. Acumen aút eius & ſolertiam ad ædificia paranda ſic licet cóſi
derare. Cum eſſet. n. natus Milaſis & aiaduertiſſet alicarnaſſo locú
naturaliter munitú: emporium idoneú portum utile ibi ſibi do
mum conſtituit. Is aút locus eſt theatri curuaturæ ſimilis. Ita in
imo ſecundú portum forum eſt conſtitutú. Per mediam aút altitu
dinis curuaturá: præcinctioné platea ampla latitudine facta. In
qua media Mauſoleum ita egrægiis operibus eſt factú ut in ſepté
ſpectaculis nominet́. In ſumma arce media martis fanum hobens
ſtatuam coloſſi: quam Acroliton nobili manu thelocaris factá di
cit. Hanc autem ſtatuam alii thelocaris: alii thimothei putant eſſe
In cornu auté ſummo dextro Veneris & Mercurii ſanum ad iṕm
Salmacidis fontem. # Fons Salmacis.

# Sautem falſa opinioǹc putatur uenereo morbo implica
i # re eos qui ex eo biberint. Sed hec opinio quare per orbé
# terra℞ ſit peruagata nó pigebit exponere. Non eni quod
dicit́ molles & impudicos ex ea aq̃ fieri id poteſt eſſe. Sed eſt eius
fontis poteſtas perlucida. Sapor eius egregius. Cú aút Melas &
Areuanias ab argis & troezen coloniá cóem eo loci deduxerút bar
baros Caras & Lelegaſ eiecerút. hi aút ad mótes fugati íter ſe cógre
gati diſcurrebát & ibi latrocinia faciéteſ crudelit́ eos uaſtabát. Po
ſtca de colonis unus ad eú fonté ꝓpter bonitaté aq́ q́ſtus eá taber
ná oibus copiis inſtruxit. eam exercédo eos barbaros allectabat
ita ſingulati decurrétes & ad cætus cóueniétes e duro fero moræ
cómutati i greco℞ cóſuetudiné etiá ſuauitaté ſua uolútate reduce
bant́. ergo ea aq̈ nó ipudico morbi uitio ſed húanitatis dulccdie
mollitis animis barbaro℞ eam famá eſt adepta. reliquit́ núc.

4033 ad explicationé mœniú eo℞ ſum inuectus tota uti ſunt diffiniam
Quéadmodú enim in dextra partephanú eſtmeneris & fons ſupra
ſcriptus: ita in ſiniſtro cornu regia domus quá rex Mauſolus ad
ſuani rónem collocauit. Conſpidtur eniex ea ad dextrá parté fo℞
& portus mæniú tota ſinitio ſub ſiniſtra ſecretus ſub montibus
latens portus ita ut nemo poſſet qui in eq gerat́ aſpicere nec ſcire
utrex ipſe de ſua domo remigibus & militibus ſine ullo ſciente q́
opus eſſent ſpectaret. Ita poſt morté Mauſoli Arthemiſia uxore
eiuſ regnante: Rhodii indignátes mulieté imperare ciuitatibus ca
rie totius armata claſſe ꝓfecti ſunt ut id regnú occuparent. Tum
Arthemiſie cum eſſet id renunciatú in eo portu abſtruſam claſſem
celatis remigibus & epibatis cóparatis. reliquos aút ciues in muio
eſſe iuſſit. Quom anté Rhodii ornata claſſe in portú maloré expo
ſuiſſét plauſum iuſſit ex muro his datét: polliceri ſe oppidú tra
dituros. Qui cum penetrauiſſet intra mu℞ delictis nauibus inanl
bus Arthemiſia repéte ſoſſa facta in pelagus eduxit claſſem ex por
tu mirlore & ita inuecta eſt in maiorem. Expoſitis auté militibus
claſſem Rhodio℞ inanem abduxit in altú. Ita Rhodii non hńtes
quo ſe reciperét: in medio cócluſi in iṕo ſoroſunt trucidati. Ita Ar
themiſia i nauibus Rhodio℞: ſuis militibus & remigibus impo
ſitis Rhodú eſt profecta, Rhodii aút cum ꝓſpexiſſent ſuas naues
laureatas uenire opinátes ciues uictores reuerti hoſtes receperunt:
tunc Arthemiſia Rhodo dapta: principibus occiſis tropheú in ur
be Rhodo ſue uictorie conſtituit: Aeneaſ duas ſtatuas fecit: uná
Rhodio℞ eiuitatis: alterá ſuam imaginis & ita ſigurauit Rhodio
rum civitati ſtigmata imponenté. Poſtea aút Rhodii religione im
pedit@ p nefas eſt trophea dedieata remoueri circa eum locú ædifi
cium extruxerunt & id erecta graia ſtatióe texerunt ne quis poſſee
aſpicere. & aH abathon uocitari ioſſerút. Cúergo tam magna poté
tia reglsemon có tempſerit lateritiorú parietú ſtructuras: quibus &
uectigalibus & preda ſepius licitú fuerat non modo cem@titio aut
q̈drato ſaxo: ſed etiá marmoreo habere: non puto oportere impro
bate q̈ e lateritia ſunt ſtructura facta ædiſicia dummodo recte ſint
tecta: ſed id genus quid ita a. P. R. in urbe ſieri nó oporteat

4134 nam que ſunt elus rel cauſe & rónes non pretermittam.

Decraſſitudine parietum & de lateritiis.

# Eges publicæ nó patiunt̃ maiores craſſitudines ꝗ̃ ſeſqui
l # pedales cóſtitui loco cól. Ceteri aút parietes ne ſpatia an
# guſtiora fierét eadé craſſitadine collocant̃. Lateritii uero
niſi diplinthii aut triplinthii ſuerint ſeſquipedali craſſitudlne nó
pńt plus una ſuſtinere contignationé. In ca aut maieſtate urbis: &
ciuiú infinita frequentia. ínumerabiles habitatióes opus eſt expli
care. Ergo cum recipere nó poſſet area planata tantā multitudinern
ad habitar dú in urbe ad auxiliú altitudinis ædificio℞ res ip̃a coe
git deuenire. Ita pilis lapideis ſtructuris teſtaceis parietibus ce/
mentitiis altítudines extructæ cótignatióibus crebris coxatæ cena
culo℞ ad ſúmas utilitates perficiunt deſpectióes. ergo mœnibús e
cótignatióibus uarlis alio ſpatio multiplicatis. P. R. ægregias ha
bet ſine impeditione habitatióes. Qḿ ergo explicata ratio eſt ꝗd
ita in urbe ꝓpter neceſſitaté anguſtia℞ non patiunt̃ eſſe lateritio@
parietes. Quom extra urbem opus erit his uti ſine uitiis ad uetu/
ftaté ſic erit faciédú: Súmis parietibus ſtructura teſtacea ſub regu
la ſubiiciat̃ altitudine circiter ſeſquipedali habeat ꝓiecturas co
rona℞: ita uitari poterút q́ ſolent in his fieri uitia. Cú eni in tecto
tegule ſuerint fracte aut a uentis deiecte: qua poſſit ex hymbribus
@qua pluere non patict̃ lorica teſtacea ledi lateré: ſed proiectura co
rona℞ reiiciet extra perpendiculum ſtillas: & ea róne ſeruauerit in
tegras lateritio℞ parietum ſtructuras. De ipſa aút teſta ſi ſit optía
ſeu uitio ſa ad ſtructurā ſtatim nemo pótiudicare: ꝙ in tempeſtati
bus & æſtate in tecto cum eſt collocata tunc ſi firma eſt probabit̃
Nam que non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta ibi ſe oſté
dit eſſe uitioſam gelicidiis & pruina tacta: ergo q́ non in tectis po
terit pati laboré ca non poteſt in ſtructura oneri ferendo eſſe firma
Quare maxime ex ueteribus tegulis tecta ſtructa parietes firmita
tem poterút haberc. Cratitii uero uelim quidem ne inuenti eſſent.
Quantú enim celeritate & loci laxaméto proſunt tanto maiori &
cói ſunt calamitati: ꝙ ad incendia uti faces ſunt parati. Ita ſatius
eſſe uidet̃ impenſa teſtaceo℞ in ſumptu: ꝗ̃ cópendio cratitio℞

4235 in periculo: etiā qui in tectoriis oꝑibus rimas in iis faciunt arecta
rio℞ & tranſuerſario℞ diſpoſitione. Cum enim liniunt̃ recipiétes
humoré turgeſcunt: deinde ſicceſcendo contrahunt: & ita extenua
ti diſrumpunt tecto℞ ſoliditatem. Sed qḿ nonnullos celeritas aut
inopia aut impendenti loco diſſeptio cogit ſic erit faciendú. Solú
ſubſtruatur ut ſit intactú abrudere & pauimento: obruta enim in
his cum ſunt uetuſtate marcida. Fiunt deinde ſubſidentia ꝓcl nan
tur & diſrumpút ſpém tectorio℞ de parietibus & apparatione ge
neratim materie eorum quibus ſint uirtutibus & uiciis quéadmo
dum potui expoſui. De contignationibus auté & copiis earú qui
bus comparant̃ & ad uetuſtatem non ſint inſirme uti natura rerú
monſtrat explicabo. # De Materie cedenda

# Ateries cedenda eſt a prímo autumno ad tépus quod erit
m # anteꝗ̃ flare incipiat Fauonius. Vere enim oés arbores fiút
# pregnantes: & oḿs ſue ꝓprietatis uirtuté efferunt in fron
des anniuerſarioſ fructus. Cum ergo inanes & humide tempo℞
neceſſitates earú fuerint uanæfiunt & raritatibus imbecille: uti etiā
corpora muliebria cum conceperint ad fœtus a partu non iu dican
tur integra: ne in uenalibus ea cum ſint pregnantia ṕſtant̃ ſana
ideo ꝙ in corpore preſeminatio creſcens ex omnibus cibi poteſtati
bus detrahit alimentum in ſe & quo firmio: ef@icitur ad maturita
tem partus eo minus patitur eſſe ſolidum id ex quo iṕm procreat̃
Ita edito fœtu quod prius in aliud gen us incrementi detrahebat̃
cum ad diſparationé procreationis eſt liberatum inanibus & paté
tibus uenis in ſe recipit & lambendo ſuccú etiā ſolideſcit: & redit í
priſtinam naturæ firmitatem: Eadem ratione autumnali tempore
maturitate fructuum fladceſcente fronde & terra recipientes radices
arbo℞ in ſe ſuccú: recupe@ antur & reſtituunt̃ in antiquā ſoliditaté
ac uero aeris hyberni uis comprimit & conſolidat eas per id ut ſu
pra ſcriptú eſt tṕs. ergo ſi ea róne & co tépore qđ ſupra ſcriptú eſt
cedit̃ materies erit tempeſtiua. CEDI aút ita oportet ut incidatur
arboris craſſitudo ad mediā medullā: & relinquat̃ uti per cam eſic
ceſcat ſtillando ſuccus ita qui ineſt in his ſubtilis liquor effluens
per torculum non patietur emori in eo ſanié: nec corrumpi

4336 æqualitatem. Tum autem cum ſicca & ſine ſtillis erit arbor deiicia
tur & ita erit optima í uſu. Hocaút ita eſſe licet animaduertere etiā
de arbuſtis. ea enim cum ſuo quo tempoŕ ad imum perforata ca
ſtrantur: profundunte medullis quẽ habent in ſe ſuperantẽ & ui/
tioſum per foramina liquoré: & ita ſicceſcendo recipiunt in ſe diu
turnitaté. Que aút non habẽt ex arboribus exitus humores intra
cócreſcentes putreſcút & efficiút inanes eas & uitioſas. ergo ſi ſtan
tes & uiue ſicceſcendo conſeneſcút ſine dubio cum eadem materia
deilciuntur cum ea ratione curate fuerint habere poterũt magnas í
edificiia ad uetuſtaté utilitates. hæ aút inter ſe diſcrepantes: & diſſi
miles hñt uirtutes: uti robur: ulmus: populus: : cupreſſus: abies:
cætera que maxime in ædificiis ſunt idonea. Nan nó poteſt id
robur qđ abies: nec cupreſſus qđ ulmus nec cetera eaſdem habent
inter ſe naturæ rerú ſimilitudines: ſed ſingula genera principiorú
ꝓprietatibus comparata alios alii generis preſtāt in operibus effe
ctus: Et primú ABIES aeris hs plurimú & ignis: minimum hu
moris: & terreni leuioribus re℞ naturæ poteſtatibus cóparata non
eſt ponderoſa. Ita rigore naturali contenta nó cito flectit̃ ab one
re: ſed directa permanetin cótignatióe: ſed ea quæ habet in ſe plus
caloris procreat & alit partem ab ea uitiacur: etiam que ideo cele
riter accenditur: quod ineſt in eo corpore raritas aeris: & patens
accipit ignem: & ita uehementem exſe mittit flammā. Ex ea autem
anteꝗ̃ eſt exciſa. q́ pars eſt ꝓxima terræ per radices recipiétes ex ꝓxi
mitate humorẽ enodis & liquida efficit̃. q́ uero eſt ſuperior uehe
métia caloris eductis in aera ꝑ nodos ramis preciſa alte circiter pe/
des. xx. & perdolata ꝓpter nodationis duritié dicitur eſſe ſuſterna
Ima auté cú exciſa quadrifluuiis diſparatur eiecto torculo ex eadé
arbore ad inteſtina opera comparatur: & intima fuſterna ſappinea
uocat̃. Cótra uero quercus terrenis principio℞ ſocietatibus abun
dans parum habens humoris & aeriſet ignis cum in terrenis ape
ribus obruitur infinitam habet eternitatẽ. Ex eo cum tangitur hu
more non habens foraminú raritates ꝓpter ſpiſſitaté nó poteſt in
corpus recipere liquoré: ſed fugiens ab humore reſiſtit: & torquet̃
& efficit in quibus eſt operibus ea rimoſa. ESCVLVS uero

4437 eſt in omnibus principiis temperata habet i ædificiis magnas uti
litates: ſed ea cum in humore collocatur recipiens penitus per fora
mina liquoré eiecto areæ & igni operatione humidæ poteſtatis ui
tiatur. CERRVS quercus fagus ꝙ pariter habẽt miſtionẽ humo
moris & ignis & terreni: aeriſ plurimum per uiſa raritatis humoris
penitus recipiẽdo celeriter marceſcunt. Populus alba & nigra. Item
ſalix: tilia: uitex ignis & aeris hńdo ſatietatem: humoris tempera
te parum aút terreni habentes leuiori temperatura temꝑatæ egregi
am habere uident̃ in uſu rigiditatem. ergo cum non ſint duræ ter
reni mixtione ꝓpter rariratem ſunt calide & in ſtructuris commo
dam preſtāt tractabilitatẽ. ALNVS aút quæ proxima fluminum
ripis procreatur & minime materies utilis uidetur: habet in ſe egre
nias ratióes. Etení aere & igni plurimo temꝑata: non multum ter
reno: humore paulo. Ita non minus habent in corpore humoriſ
i paluſtribus locis infra fundamẽta ædificio℞ palatióibus crebræ
fixa recipiens in ſe qđ minus habet in corpore liquoris permanet
imortalis ad æternitatẽ: & ſuſtinet inania pondera ſtructuræ: & ſi
ne uitiis conſeruat. Ita non poteſt extra terram paulum tempus
durare: ea in humore obruta permanet ad diuturnitatẽ. Eſt autem
maxime id cóſiderare Rauéne: ꝙ ibi pia opera & publica & priua
ca ſub fundamentis eius generis hńt palos. VLMVS uero & frax
inus maximos hńt humores: minimú aeris ignis & terreni tem /
perata miſtione comparate ſunt in oꝑibus cum fabricantur lente
& ab pondere humoris non habent rigorẽ & celeriter pandant. Si
mul aút uetuſtate ſunt aridæ factæ aut in agro perfecto qui eſt eis
liquor ſtantes emoritur fiunt duriores & in cómiſſuris & coagmẽ
tationibus ab leuitudine firmas recipiunt catenatióes. Item Carpi
nus ꝙ eſt minima ignis & terreni mixtione: aeris autem & humo
ris ſumma continetur temperatura. Non eſt fragilis: ſed habet uti
liſſimam tractabilitaté. Ita græci ꝙ ex ea materia iuga iuuécis có
parant quod apud eos uiga ziga uocitant̃: item & zigea appellāt
Non minus eſt admirādum de Cupreſſo & Pinu ꝙ hæ habentes
humotis abundātiam equam cetero℞ miſtióem ꝓpte@ humoris
ſatietaté in operibus ſolent eſſe pande: ſed i uetuſtatem ſine

4538 conſeruant̃ ꝙ his liquor qui ineſt penitus in corporibus earum
habet amarum ſaporem: qui propter acritudinem non patit̃ pene
trare Cariẽ ne eas beſtiolas quæ ſunt nocentes. Ideo que ex his
generibus opera conſtituunt̃ permanent ad æternam diuturnitaté
Item Cedrus Iuniperuſ eaſdem habent uirtutes & utilitates: ſed
quéadmodum ex cupreſſu: : pinu: reſina: ex cedro oleum qđ cedre
um dicitur: naſcitur quo reliquæ res unctæ uti etiam libri a tineis
& a carienó ledunt̃. Arbores autem eius ſunt ſimiles cupreſſeæ fo
liaturæ materies uena directa: Epheſi in æde ſimulachrum Dianæ
etiā lacunaria: & ibi & in ceteris nobilibus phanis propter æterni
taté ſunt facta. Naſcunt̃ auté he arbores maxime Cretæ & Aphri
cæ & nonnullis Syriæ regionibus. Larix uero que non eſt nota ni
ſi his municipalibus qui fút ad ripam fluminis padi & litora ma
ris adriatici non ſolum a ſucco uehementi amaritate a carie aut a ti
nea non nocetur: ſed etiam flammā ex igne nó recipit: nec ipſe per
ſe poteſt ardere: niſi uti ſaxum i fornace ad calcem coquẽdam aliis
lignis uratur: nec tam@ tunc flammā recipit nec carbonem remittit
ſed lógo ſpatio tandem comburitur: ꝙ eſt minima ignis & aeris e
principiis temperatura: humore auté & terreno eſt ſpiſſe ſolidata:
nó habet ſpatia foraminú qua poſſit ignis penetrare: reiicit eius
uim: nec patitur ab eo ſibi cito noceri. propter pondus ab aqua
non ſuſtinetur: ſed cum portatur aut in nauibus aut ſupra abieg
nas rates collocatur. Ea aút materies quéadmodum ſit inuenta eſt
cauſa cognoſcere. Diuus Cæſar cum exercitú habuiſſet circa Alpeſ
imperaſſet municipiis ṕſtare cómeatus: ibi eſſet caſtellum mu
nitum quod uocaret̃ Larignú tunc qui fuerunt in eo naturali mu
nitione cófiſi noluerunt imperio parere. Ita Imperator copias iuf
fit admoueri. Erat auté ante eius caſtelli portam turris ex hac mate
ria alternis trabibus trāſuerſis uti pira inter ſe cópoſita alte ut poſ/
ſet de ſummo ſudibus & lapidibus accedentes repcllere: tunc uero
cum aiaduerſum eſt alia eos tela preter ſudes nó habere: ne poſſe
longius a muro propter pódus iaculari. imperatum eſt faſciculos
ex uirgis alligatos & faces ardentes ad eam munitionem accedétes
mittere. Ità celeriter milites congeſſerunt: poſtꝗ̃ flamma circa

4639 materiam uirgas cóprehédiſſet: ad cœlum ſublata effecit opinioné
uti uideretur iam tota moles concidiſſe. Quom aút ea per ſe extin
cta eſſet & requieta: turris intacta apparuiſſet. admirans Cæſar iuf
ſit extra telo℞: miſſioné eos circumuallari. Ita timore coacti oppi
dani cum ſe dediſſent: quæſitum unde ea ligna que ab igni nó le
deren℞. tunc ei demóſtrauerút eas arbores: qua℞ in his locis maxi
me ſunt copiæ: & ideo id eaſtellum Larignum: item materies larig
na eſt appellata. Hec aút per padum Rauennā deportatur in Colo
niam Fanenſem: Piſauri: Ancone: reliquiſ q̃ ſunt in ca regione
municipiis prebet̃: cuius materies ſi eſſet facultas apportatióis ad
urbem maxime haberent̃ in ædificiis utilitates & ſi non in omne
certe tabule in ſubgrundiis circa inſulas ſi eſſent ex ea collocate ab
traiectionibus incendiorum ædificia periculo liberarent̃. ꝙ ea nec
flammā nec carboné poſſunt recipere: nec facere per ſe. Sunt autem
hæ arbores foliis ſimilibus pini: materies earú prolixa tractabilis
ad inteſtinũ opus: non minus ꝗ̃ ſappina: habet reſinā liquidam
mellis attici colore: quæ etiā medet̃ ptiſicis. De ſingulis generibus
proprietatibus quibus e natura re℞ uideant̃ eſſe comparatæ: qui
buſ procreant̃ rónibus expoſui. Inſequitur animaduerſio. quid
ita q́ in urbe ſupernas dicit̃ abies: deterior eſt que infernas egregi
os i edificiis ad diuturnitatẽ preſtat uſus & de his rebus quemad/
modú uideanture loco℞ proprietatibus habere uitia aut uirtutes
uti eſſent conſiderantibus apertiora exponam.

De Abiete ſupernate & infernate: cú Apẽnini deſcriptióe.

# Ontis apennini prime radices ab tyrreno mari i alpes &
m # in extremaſ etruriæ regióes oriunt̃. Eius uero montis iu
# gum ſe circúagens & media curuatura prope tangẽs oras
maris adriaci pertingit circuitionibus contra fretum. Ita citerior
eius curuatura que uergit ad etruriæ cāpaniæ regióes apricis eſt
poteſtatibus. Nan impetuſ habet perpetuos ad ſolis curſum. VI
terior aút que eſt ꝓclinata ad ſupe℞ mareſeptétrionali regioni ſub
iecta continet̃ umbroſis & opacis p@@petuitatibus. Ita que in ea
parte naſcuntur arbores humida poteſtatenutritœ: nó ſolum ipſe
augétur ampliſſimis magnitudinibus. ſed ea℞ quo uenæ

4740 ris copia repletæ urgétes liquoris abundantia ſaturant̃. Cum aút
exciſe & dolatæ uitalẽ poteſtatẽ amiſerút uena℞ rigore permanétes
ſicceſcẽdo ꝓpter raritatẽ fiunt inanes & euanide. Ideo in ædificiis
non poſſunt hŕe diutumitaté. Quæ aút ad ſolis curſumſpectanti
bus locis procreant̃ nó habétes inter uena℞ ſiccitates exſuctæ ſoli
dant̃ quia ſol non modo ex terra lambendo ſed etiā ex arboribus
ducit humores. Ita ſunt in apricis regióibus ſpiſſis uena℞ crebri
tatibus ſolidate nó hńtes ex humore raritatẽ. q̃ cú in materiā per
dolant̃ reddút magnas utilitates ad uetuſtatẽ: ideo infernantes q̄
ex apricis locis apportant̃ meliores ſunt ꝗ̃ q́ ab opacis de ſuꝑnati
bus aduehunt̃. Quātum aío cóſiderare potui de copiis q̄ ſunt ne
ceſſariæ in ædificio℞ cóparationibus & ꝗ bus temꝑaturis e rerā na
tura principio℞ habere uideant̃ mixtioné: que inſút in ſingulis
generibus uirtutes & uitia uti nó ſintignota ædiŕicatióibus expo
ſui: ita ꝗ potuerint eo℞ precepto℞ ſequi ṕſcriptióes erút prudenti
ores: ſingulorú gene℞ uſum eligere: poterút in oꝑibus: crgo qḿ
de apparitióibus eſt explicatú: in ceteris uoluminibus de ipſis edi
ficiis exponet̃ & primo de deo℞ imortaliú ædibus ſacris & de ea℞
ſymmetriis & proportióibus uti ordopoſtulat i ſequ@ti perſcribā.

L. VICTR VVII POLLIONIS DE AR CHITE
CTVR ALIBER TER TIVS. IN QVO DISSE
RIT DEAEDIBVS SACRIS.

ELPHICVS Apollo Socratem omnium ſapiétiſſi
# mum pythiæ reſponſis eſt profeſſus. Is auté memo
d # ratur prudenter doctiſſime dixiſſe: oportuiſſe ho
# minú pectora feneſtrata & aperta eſſe uti non occul
# tos haberent ſeníus. ſed patientes ad conſiderandú
Vtinā uero re℞ natura fńiam eius íecuta explicata & apparentia ea
cóſtituiſſet. Si enim ita fuiſſet nó ſolú laudes aut uitia aíorum ad
manú aſpicerent̃: fed etiā difciplina℞ ſcis ſub oculo℞ cóſideratióe
ſubiecte non incertis iudiciis probarent̃ ſed & doctis & ſciétibus
au@tas egregia & ſtabilis adderet̃. Igitur qḿ hæc nó ita: ſed uti na
tura re℞ uoluit ſunt cóſtituta: nó efficit̃ ut poſſint hoíes obſcura
tis ſub pectoribus ingeniis fcías artificio℞ penitus latentes

4841 admodú ſint iu dicare. ipſi artifices pollicent̃ ſuā prudentiā ſi nó
pecunia ſint copioſi: ſed uetuſtate ofſicina℞ habuerint noticiā aut
etiā gratia forenſi & eloquentia cú ſuerint parati pro induſtria ſtu
dio℞ au@tes poſſint habere: ut eis qđ profitent̃ ſcire id crederetur.
Maxime aút id aíaduertere poſſumus ab antiquis ſtatuariis & pi
ctoribus ꝙ ex his quis dignitatis notas & cómendatióis gŕam ha
buerút æterna memoria ad poſteritaté ſút permanétes: uti Myron
Polycletus: Phydias: Lyſippus: cæteri qui nobilitaté ex arte ſunt
conſecuti. Nan ut in ciuitatibus magnis aut regibus aut nobili
bus ciuibus opera fecerunt: ita id ſunt adepti. At quí non minore
ſtudio & ingenio ſolertia fuerút nobilibus & humili fortuna cí
uibus nó minus egregie perfecta fecerunt opera nullā memoriam
iunt aſſecuti ꝙ hi nó ab induſtria ne artis ſolertia: ſed a felicltate
ſuerút diſerti ut Hellas athenienſis: Dion corynthius: Miagrius
phoceus: Pharax epheſius: Boedas bizantius. Etiam alii plures
nó minus ité pictores uti Ariſtomenes Thaſius Polides & Andia
mites: Niteonagius cetæri quos ne induſtria: ne artis ſtudiú
ne ſolertia defecit. Sed aut rei familiaris exiguitas: aut imbecilli
tas fortune ſeu in ambitióe certatióis cótratio℞ ſuꝑati obſtitit eo℞
dignitati. nec tń admirandú eſt ſi propter ignorantiā artis uirtutes
obſcurant̃. ſed maxime indignandú cú etiam ſæpe blandiant̃ gŕa
cóuiuio℞ a ueris iudiciis ad falſā probationé. Ergo uti Socrati pla
cuit ſi ita ſenſus & ſńie ſcíe diſciplinis aucte ꝑſpicue fuiſſent non
gŕa nec ambitio ualeret: ſed ſiqui ueris certiſ laboribus doctiina
rum ꝑueniſſent ad ſciam ſummā: eis ultro opera traderet̃. Qḿ aút
ea nó ſuntilluſtria: nec apparentia in aſpectu ut putamus oportu
iſſe & aíaduerto potius indoctos ꝗ̃ doctos gŕa ſuperare nó eſſe cer
tandum iudicans cú indoctis ambitione potius his præceptis edi
tis oſtendam natureſńie uirtutem. Ita imperator in primo uolu
mine tibi de arte & quas habeat uirtutes: ꝗbuſ diſciplinis opor
teat cſſe auctú architectu expoſui: & ſubieci cās quid ita ea℞ opor
tear cú eſſe peritú. Róneſ ſumme architectur̃ partitióe diſtribui:
finitióibuſ terminaui. Deinde qđ erat primú & neceſſariú de mœ
nibus quéadmodú eligant̃ loci ſalubres rócinatióibus explicaui.

4942 uenti qui ſint: & e quibus ſinguli ſpirent deformationibus grā
maticis oſtédi. Platearú & uico℞ uti emédate fiant diſtributióes
in mœnibus docui & ita finitioné primo uolumine cóſtitui. Item
in ſecúdo de materia quos habeat in oꝑibus utilitates & ꝗbus uir
tutibus e natura re℞ eſt comparata peregi. Nunc in tertio de deo℞
ímortalium ædibus ſacris dicā & uti oporteat perſcriptas exponā.

De ſacrarum ædium compoſitione & ſymme
triis & corporis humani menſura.

# Edium compoſitio conſtat ex ſymmetriis cuius rónes di
a # ligentiſſime architecti tenere debent. Ea aút pariter a pro
# portione que græce analogia dici℞. Proportio eſt rate par
tis membro℞ in omni opere tota cómodulatio ex qua ratio effi@
citur ſymmetria℞. Nannon poteſt ædes ulla ſine ſymmetria at
proportione rationé habere compoſitionis niſi uti ad hominis bń
figurati membro℞ habuerit exactam ratióem. Corpus enim hoís
ita natura cópoſuit uti os capitis a mento ad ſrontem ſummam &
radices imas capilli eſſet decimæ partis. Item manus palma ab arti
culo ad extremum medium digitum tantundé. Caput a mento ad
ſummú uerticé octaue cú ce@uicibus imis. a ſúmo pectore ad imas
radices capillo℞ ſextæ ad ſummum uerticé quarte. ipſius auté oris
altitudinis tertia eſt pars ab imo mento ad imas nares. Naſus ab
imis naribus ad finem medium ſupercilio℞ tantundem ab ea fine
ad imas radices capilli frons efficit̃. Item tertiæ partis: pes uero al/
titudinis corporis ſexte. Cubitum quartæ. Pectus item quarte. Re
liqua quo membra ſuos habét cómenſus proportionis: quibus
etiam antiqui pictores & ſtatuarii nobiles uſi magnas & infinitas
laudes ſunt aſſecuti. Similiter uero ſacra℞ æ dium membra ad uni
uerſā totius etiā magnitudinis ſummā ex partibus ſingulis cóue
nientiſſimú debent haben@ cómenſuú reſpóſum. Item corporís cen
trum mediú natura!iter eſt umbilicus. Nan ſi homo collocatus
fuerit ſupinus manibus ac pedibus panſis circú collocatú cent℞
in umbilico eius circumagendo rotundationem utrarum manu
um & pedum digiti tangent̃. Non minus qu@a dmodum ſchema
rotundationis in corpore efſicitur. Item quadrata deſignatio in

5043 ſnueniet̃ Nam ſi a pcdibus imis ad ſummum caput menſum erit
ea menſura relata fuerit ad manus panſas inueniet̃ eadé latitudo
uti altitudo: quéadmodum areæ que ad normā ſunt quadrate. Er
go ſi ita natura cópoſuit corpus hoís uti proportióibus membra
ad ſummam figuratióem eius reſpondeāt: Cum eam cóſtituiſſe ui
deant̃ antiqui ut etiam in ope℞ perfectióibus ſingulo℞ membro
rum ad uniuerſam figuræ ſpém habeant cómenſus exactioné. Igi
tur cum in oibus oꝑibus ordines traderét: maxime in ædibus deo
rum ope℞ & laudes & culpæ æternæſolent permanere: nec minus
menſura℞ rónes quæ in oíbus operibus uident̃ neceſſariæ eſſe ex
corporis membris collegerút: uti digitum: palmú: pedé: cubitum
& eas diſtribuerunt in ꝑfectum nume℞ qué græci Theleon dicút
Perfectum auté antiqui inſtituerút numerum qui decem dicitur.
Nan ex manibus digito℞ numerum: a palmo pes eſt inuentus.
Si aút utriſ palmis ex articulis a natura decem ſunt perfecti: etiā
Platoni placuit eum eſſenumerum ea re perfectum ꝓ ex ſingulari
bus rebus quæ monades apud græeus dicunt̃ perficit̃ decuſſis q́
ſimul aut. xi. aut. xii. ſunt facti ꝓ ſuꝑauerint non poſſunt eſſe per
fecti donec ad alterú decuſſis peruenerint. Singulares enim res par
ticule ſunt eius numeri. Mathematici uero contra diſputātes ea re
perfectum eſſe dixerunt nume℞ qui ſex dicitur: ꝙ is numerus hét
partitiones eorum rationibus ſex numero conueniétes ſic ſextanté
unum: trientes duos: unum ſemiſſem: tria beſſem: quem dimeron
quatuor; quintarium quem pcnthimeron dicunt quin perfectú
ſex. Cum ad duplicationé creſcat ſupra ſex adiecto aſſe effectú, Cú
ſacta ſunt octo quod eſt tertia adiecta. Tertiariú aút qui epitritos
dicicur dimidia adiecta cum facta ſunt nouem ſe@quialterum qui
hemiolius appellat̃ duabus partibus additis & decuſſis facto. Beſ
alterum qué epidimeron uocitant in. xi. numero quod adiecti fút
quin quintarium quod epipenton dicunt. Duodecim aút quod
ex duobus ſimpilcibus numeris eſt factus diplaſiona. nó minus
etiā ꝙ pes hominis altitudini ſextam habet partem ita etiā ex eo
ꝙ perficit̃. pedum numero corpori ſexies altitudinis terminauit:
cú perfectú conſtituerunta Cubitum aíaduerterút ex ſex

5144 conſtare digitiſ. xxiiii. ex eo etiã uident{ur} ciuitates græco℞ feciſſe
quẽadmodum cubitus eſt ſex palmorum in dracma: qua numero
uterent{ur} æreos ſignatos: uti aſſes ex quo ſex quos obolos appellāt
quadranteſ obolorum: que alii dichalca. nõnulli trichalca dicũt
pro digitis. xxiiii. in dracma cõſtituiſſe. Noſtri autem primo fece
runt antiquũ numerum: & in denario denos æris cõſtituerunt &
ea re cõpoſitto noĩs ad hodiernũ diem denarium retinet: etiā quæ
pars quarta efficiebat{ur} ex duobus aſſibus & tertio ſemiſſe ſeſtertiú
uocitarunt. Poſtꝗ̃ aĩaduerterunt utroſ numeros eſſe perfectos &
ſex & decem: utro in unum coniecerunt & fecerunt perfectiſſimũ
decuſſis ſexis. huius aũt rei auctores inuenerunt pedem. E cubito
enim cum dempti ſũt palmi duo relinquitur pes quatuor palmo
rum. Palmus autem habet quatuor digitos: ita efficitur uti pes ha
beat digitos. xvi. & totidem aſſes: æreuſ denarius. ergo ſi conuenit
ex articulis hominiſ numerum inuentum eſſe: & ex membris ſepa
ratis ad uniuerſam corporis ſpeciem ratæ partis cõmenſus fieri re-
ſponſum relinquitur ut ſuſcipiamus eos: qui etiam ædes deorum
immortalium conſtituentes ita membra operum ordinauerũt: ut
prop ortionibus & ſymmetriis ſeparatæ: at uniuerſe conuenicn-
teſ eſſicerent corum diſtributiones. Aedium autem principia ſũt
e quibus conſtat figurarum aſpectus: & primum in Antis quod
græce Naoſen paraſtaſin dicitur. Deinde amphiproſtilos, perip -
teros, pſeudodipteros hipteros. horum exprimuntur formationes
his ratiõibus quẽadmodum & in antis & dextra ac ſiniſtra in uer
ſuris ſingula. huius exemplar in antis erit ædes cum habebit in
fronte antas parietum: qui cellam circumcludunt: & inter Antas ĩ
meàio columnaſ duas ſupra ſaſtigium ſymmetria ea collocatũ q̄
in hoc libro fuerit perſcripta: huius autẽ exemplar erit ad tres for
tunas: ex tribus qđ eſt proxime portam collinam: proſtilos omnia
habet quéadmodũ in Antis. colúnas autem cõtra antas angulareſ
duas ſupra epiſtilia: quẽadrnodũ & ĩ antis & dextra ac ſi@iſtra ĩ
uerſuris ſingula. huius exemplar eſt in infula tyberma in ædc Io
uis & Fauni. Amphiproſtilos oĩa habet ea q̃ proſtilos. Preterea q̃
habet in poſtico ad eundémodũ colũnas & faftigium.

5245 aũt erit quæ habebit in fronte & poſtico ſenas columnas, in laterſ
bus cum angularibus undenas: ita ut ſint hæ colũne collocate ut
intercolumnii latitudinis interuallum ſit a parietib ns circũ ad ex
cremos ordines columnarum: habeat am bulatiõem circa cellam
ædis quẽadmodũ eſt in porticu metelli Iouis ſtatoris huiuſmodi
& ad mariana honoris & uirtutis ſine poſtico a Mutio facta: pſeu
dodipteros aũt ſic collocat{ur} ut in fronte ac poſtico ſint colũne octo
ne, in lateribus cũ angularibus ꝗndene. Sũt aũt parietes celle cõtra
q̃ternas colũnas medianas in fróte & poſtico ita duorũ intercolum
nio℞ & imæ craſſitudinis columi, æ ſpatium erit a parietibus circa
ad extremos ordines columna℞: huius exẽplar Rome non eſt: ſed
magneſie Dianæ hermogenis Alabandi & Apollinis a Maneſche
facta. Dipteros aũt octaſtilos & pronao & poſtico: ſed circa ædem
duplices hẽt ordines colũna℞ uti eſt ædes Quirini dorica: & ephe
ſie dianeionica a Cteſiphone cõſtituta. Hipetros aũt decaſtilos eſt
in pronao & poſtico. reliqua oĩa eadẽ hñt quæ dipteros ſed interi
ore parte columnas ĩ altitudīe duplices remotas a parietibus ad cir
cuitionẽ ut porticus periſtilio℞: medium autẽ ſub diuo eſt ſine te
cto: aditus ualua℞ ex utra parte in pronao & poſtico. huius itẽ
exẽplar Rome nõ eſt ſed Athenis octaſtilos & in tẽplo olympio.

De quinque ædiũ ſpeciebus.

# Pecies aũt ædiũ ſunt quinque qua℞ ea ſunt uocabula. Pi
f # gnoſtilos id eſt crebris colũnĩs: Siſtilos paulo remiſſiori
# bus: Interſtilos amplius patentibus rare ꝗ̃ oportet inter
@ diductis. Areoſtilos ſpatiis intercolumnio℞. Pignaſtilos ſpatiis
in diaſtilos Arcoſtilos, Eu ſtilos interuallo℞ iuſta diſtributione. er
go pignaſtilos eſt cuius intercolũnio unius & dimidiatæ colũnæ
craſſitudo interponi poteſt. Quẽadmodum eſt diui Iulii & in cæſa
ris foro ueneris: & ſiquæ alie ſic ſint cõpolite patentibus rare. Itcm
ſiſtilcs eſt in quo dua℞ columna℞ craſſitudo intercolũnio poterit
collocari: & ſpira℞ plinthides eque magne ſint eo ſpatio quod fue
rit inter duas plinthides: quẽadmodum eſt forrune æqueſtris ad
theat℞ lapideum. Reli quo eiſdẽ rõnibus ſunt compoſite. Hec
utra genera uitioſum habẽt uſum. Matres enĩ familiarũ cum

5346 ſupplicationẽ gradibus aſcẽdunt non poſſunt pet intercolumnia
amplexæ adire: niſi ordines fecerit. Item ualua℞ aſpectus obſtruit{ur}
columna℞ crebritate: ipſa ſigna obſcurant{ur}. Itẽ circa ædem ꝓpter
anguſtias impediunt{ur} ambulatiõec. Diaſtili aũt hec erit cõpoſitio
cum trium columna℞ craſſitudinẽ intercolũnio interponer̃ poſſu
mus tanꝗ̃ eſt Appollinis & Dianæ ædes. hec diſpoſitio hãc habet
difficultatẽ: ꝙ epiſtilia ꝓpter interuallo℞ magnitudinẽ frangunt{ur}
in areoſtilis autẽ nec lapideis: nec marmoreis epiſtiliis: uti datur:
ſed imponc̃de de materia trabes perpetue: & ipſa℞ ædium ſpẽs ſũt
Baricæ: Paricæ: Phalæ: humiles: Vrniles: latæ, ornantur ſignis fi
ctilibus aut aereis inauratis ea℞ faſtigia tuſcanico more: uti eſt ad
circum maximu cereris & herculis pompeiani item capitolii: reddẽ
da nunc eſt eſtili ratio: q̃ maxime probabilis & ad uſũ: & ad ſpẽm
& ad firmitatẽ rónes habet explicatas. Nan facieda ſunt interual
lis ſpatia dua℞ columna℞ & quarte partis columne craſſitu @@is.
mediũ intercolũnium: unũ quod erit in fronte: alte℞ quod ĩ po
ſtico trium colũnarum craſſitudine. ſic enĩ habebit & ſigurationiſ
aſpectum uenuſtum: & aditus uſum ſine impeditionibus: & circa
cellam ambulatio auc̃tem. huius aũt rei ratio explicabit{ur} ſic: frons
loci q́ in æde cõſtituta fuerit: ſi tetraſtilos facienda fuerit diuidat{ur} ī
partes decuſſas ſemis preter crepidines & proiecturas ſpira℞: ſi ſex
erit colũna℞ in partes decemnoue ſi octoſtilos cõſtituet{ur} diuidat{ur}
in uigintiquin & ſemiſſem. Item ex his partibus ſiue tetraſtili:
ſiue exaſtili: ſiue octoſtili una pars ſumat: ea quæ erit modulus:
cuius moduli unius erit craſſitudinis columna℞: intercolũnia ſin
gula preter mediā modulo℞ duo℞ & moduli quarte partis media
na in fronte & poſtico ſingula trinũ modulorum: ipſarum colum
narum altitudo modulorum habebunt inſtam rationem. huius
ex emplar Rome nullum habemus: ſed in aſia Theohexaſtilon li
beri pŕis Eas aũt ſymmetrias cõſtituit Hermogenes: ꝗ etiā primus
hexaſtilũ pſeudodipterī rónẽ: ex dipteri enī ædis ſymmetria diſtu
lit íteriores ordines columna℞. xxxviii. ea rõne ſũptus, operaſ
cõpendii fecit: is de medio ambulatióis laxamẽtũ egregie circa cel
lam fecit: de aſpectu nihil ĩminuit: ſed ſine deſiderio

5447 conſeruauitauctoritatem totius operis diſtributione. Pteromatos
ení ratio & columnarũ circũ ædem diſpoſitio ideo eſtinuenta: ut
aſpectus propter aſperitatem intercolumniorum haberet auctorita
tatem. Preterea ſi & hymbrium aque uis occupauerit: & intercluſe
rit hominum multitudinem: ut habeat in æde circa cellam cum
laxamẽto liberã moram. Hec autẽ ut explicant{ur} in pleudodipteris
ædium diipoſitiõibus: quare@@idetur acuta magna ſolertia effe
ctus operum Hermogenes feciſſe. Reliquiſſe fontes unde poſteri
poſſeht haurire diſciplinarum rõnes. Aedibus areoſtilis colũne ſic
ſunt faciende: uti craſſitudines ea℞ ſint partis octauæ ad altitudi
nes. Item in diaſtilo dimetiẽda eſt altitudo colũne in partes octo.
& dimidiã & unius partis craſſitudo colúne collocet{ur}. In ſiſtilo al
titudo diuídat{ur} in nouẽ & dimidiã partẽ: & ex eis una ad craſſitu-
dinẽ colunne det{ur}. Item in pignoſtilo diuidenda eſt altitudo in de
cem: & eius una pars facienda eſt colunne/ Craſſitudo. euſtili autẽ
ædĩs colunne ut ſiſtili in nouẽ partibus altitudo diuidat{ur} & din í
diam partem: & eius unz pars cõſtituat{ur} in craſſitudine unius ſca
pi: ita habebit pro rata parte intercolunnio℞ ratio. Quéadmodũ
enĩ creſcunt ſpatia inter colunnas: proportiõibus ad augẽde ſunt
craſſitudines ſcaporũ. Nan ſi in areoſtilo nona aut decima pars
craſſitudinis ſuerit tenuis & exilis apparebit. Ideo ꝑ latitudinẽ ĩ
tercolunnio℞ aer cõſumit & minuit aſpectus ſcapo℞ craſſitudinẽ
Cõtra uero pignoſtilis ſi octaua parsicraſſitudinis ſuerit propte@-
crebritatem & anguſtias in@ercolunnio℞ tumidā & inuenuſtā eſſi
ciet ſpeciem. Ita generis operis oportet perſequi ſymmetrias, etiā
 an gulares colunnæ craſſiores faciẽde ſunt ex ſuo diametro quin
quageſima parte: ꝙ h æ ab aere circũciduntur: & graciliores uiden
tur eſſe aſpiciẽtibus. ergo quod oculos ſallit rõcinatiõe eſt exequẽ
dum. Contracturæ autẽ in ſummis colunna℞ hyppotrachelis ica
facicndæ uidẽtur uti ſi columna ſit a minimo ad pedes quinoſde
nos: una craſſitudo diuidat{ur} in partes ſex: & ea℞ partium quin
ſumma conſtituat{ur}. Item que erit ab quindecim pedibus ad pedes
uiginti. Scapus unus in partes ſeptem: ſuperior craſſitudo colũne
in partes ſex: & ſemiſſem: diuidatur earũ partiũ quin &

5548 ſuperfor craſſitudo colũne fiat. Item que erũt a pedibus. xx. ad pe
des. xxx. ſcapus unus diuidat{ur} in partes ſeptem: earũ ſex ſumma
cõtractura perficiat. Que aũt a triginta pedibus ad quadraginta
alta erit una diuidat{ur} ī partes ſeptem & dimidiam. ex: his ſex & di
midiam habeat in fũmo cõtracture rationẽ: que erũt a quadragīta
pedibus ad quinꝗ̃ginta. Icem diuidẽda ſunt in octo partes: & ea℞
ſeptẽ in ſumono ſcapo ſub capſtulo cõtrahant{ur}. Item ſiqne altiores
erunt eadem rõne pro rata cõſtituant{ur} cõtracture: hæ aũt propter
altitudinis interuallũ ſcandentis oculi ſpẽs adiiciuntur craſſitudi
nibus temperature. Venuſtatẽ enĩ perſequitur uiſus: cuius ſi non
blandimur uoluptati proportiõe & modulo℞ adiectionibus: uti
ꝙ fallitur temperatione adaugeatur uaſtus & inuenuſtus cõſpiciẽ
tibus renittetur aſpectus. De abiectiõe q̃ adiicitur in mediis colũ
nĩs q̃ apud grecos Entaſis appellatur: ĩ extremo libro erit formata
ratio eius quẽadmodum mollis & cõueniens efficiatur ſubſcrĩpta.

De fundatióibus & colunnis at ea℞ ornatu & epiſtiliis.

# Vndatiões eo℞ ope℞ fodiant{ur} ſi queat inueniri ab ſolido
f # & inſolidũi quātũ ex amplitudine opis pro rõne uidebit{ur}
# extruatur: que ſtructura totũ ſolũ ꝗ̃ ſolidiſſima: ſupra
terram parietes extruant{ur} ſub columnas dimidio craſſtores ꝗ̃ colũ
ne ſūt future: uti fi@miora ſint infdrlora ſupioribus q̃ creobates ap
pellantur: nam excipiunt oheras ſpirarũ proiecture nõ procedāt
extra ſolidũ. Item ſupra pa@ietes ad eũdem modũ craſſitudo ſeruã
da eſt. Interualla aũt cõcameranda: aut ſolidāda feſtucatióibus uti
detineant{ur}. Sin aũt ſolidumnõ inueniet{ur} ſed locus erit cógeſtitius
ad im ũ aut paluſter: tũc is locus fodiat{ur} exinaniatur & palis ſali
gnis aut oleaginis robu ſteis uſtulatis cõfigatur: ſubliga machi
nis alli getur ꝗ̃ creberrime: carbonibuſ expleant{ur} interualla palo
num: & tunc ſtructuris ſolialſſimiſ fundamenta impleant{ur}. Extru
ctis aũt fundamẽtis ad libram@tum ſtilobate ſunt collocande. Su
pra ſtilc batas colúne diſponẽde quẽadmodum ſcriptum eſt ſiue
in pignoſtilo quc̃admodum pignoſtila ſiue ſiſtilo: aut decaſtilo
aut euſtilo quẽadmodũ ſupra ſcripca ſũt & conſtitura. In areoſti-
lis enim libertas eſt quãtumcui libet conſtituendi ſed ita

5649 in peripteris collõcent{ur}: uti quot inter columnia ſunt in fronte to-
cidem bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim erit duplex lõ
gitudo operis ad latitudinẽ, nan qui columnarũ duplicatiões fe
cerunt errauiſſe uidentur: ꝙ unum intercolumniũ in longitudine
pluſꝗ̃ oporbeat procurrere uidet{ur}. Gradus in fronte ita conſtituẽdi
ſũt uti ſint ſemꝑ impares. Nan cũ dexcro pede primus gradus a
ſcendat{ur}: Itẽ in ſumo primus erit ponẽdus. Craſſitudīes autẽ co℞
graduum ita finiendas cenſeo: ut ne craſſiores ſextante: ne tẽui
ores dodrante ſint collocate. Sic enī durus nonerit aſcenſus. retrac
tiones aũt graduũ nec mĩus ꝗ̃ ſeſquipedales nec plus ꝗ̃ ſéipedales
faciẽde uident{ur}. itẽ ſi circa ædẽ gradus futuri ſint ad eũdem modũ
ſieri debẽt. Sin aũt cirta ædẽ ex tribus lateribus podiũ faciẽdũ erit
ad id conſtituat{ur} uti quadræ ſpire trunci corone l@ſis ad ipſam ſti
lobatam. qui erit ſub colũnis et ſpiris conueniat ſtilobatan. ita ſti
lobatan oportet exequari uti habeat per podiũ adiectiõem per ſca
bellos impares. Si enim ad libellam diriget̃ alueo latum oculo ui
debitur. hoc aũt uti ſcabelli ad id conueniétes ſiant. Item in extre
mo libro forma & demonſtratio exit deſcripta. his perfectis in ſuis
locis ſpire collocent{ur}. hæ ad ſymmetriam ſic perficiant{ur}: uti craſſi
tudo cum plinthio ſit/Colurhne ex dimidia craffitudine: proiectu
ram quam græci eſphoran uocant habeāt ſextātem: ita iñ lata &
longa erit coinmne craſſitudinis unius & dimidie. altitudo eius ſi
attigurges erit: ita diuidatur: ut ſuperior pars tertia parte ſit craſſi
tudinis columne. reliquum plintho relinquat{ur}. dempta plintho re
liquũ diuidat{ur} in ꝑtes quatuor fiat ſuꝑior chorus altera pars cũ
ſuis quadris ſcotica quam greci trochilion dicunt. Sin autem ioni
ce erunt faciende ſymetrie eo℞ ſic erunt conſtituende uti latitudo
ſpire quo uerſus ſit columne craſſitudinis adiecta craſſitudine
quarta & octaua. Altitudo uti at tigurges ita ut eius p linthos
reliquum preter plinthon ꝙ ei tertia pars craſſitudinis diuidat{ur}
in partes ſeptem. inde trium ꝑtium torus qui eſt in ſummo. Reli
que quatuor partes diuidende ſunt equaliter: & una ps ſiat cũ ſuis
aſtragalis & ſuꝑcilio ſuperior trochilus: altera ꝑs inſeriori trochilo
relinquat{ur}. ſed inferior maior apꝑebit ideo ꝙ habebit ad

5750 plinthon proiecturam Aſtragali ſacic̃di ſunt octaue parti@ trochi
li proiectura erit ſpere pars octaua & ſextadecima ꝑs graſſitudinis
columne ſpiris perfectis collocatis. Columne ſunt mediane in pro
nao & poſtico ad perpendiculũ medii centri collocãde. Angulares
aũt que e regione ea℞ future ſunt in lateribus ædis dextra ac ſini
ſtra uti partes interiores que ad parieteſ celle ſpectant ad ꝑpendicu
lum medii latus habeant collocatum. exteriores aũt ꝑtes uti dicāt
ſe earum cõtracturam: ſic enim erunt figure compoſitionis edium
cõtractura eius tali ratione exacte. Scapis columna℞ ſtatutis capi
tulo℞ ratio: ſi puluinata erũt ſymmetriis his conformabunt{ur} utiꝗ̃
craſſiſſimus ſcapus ſuerit addita octauadecĩa parte ſcapi. Abacus
habeat lõgitudinem & latitudinem craſſitudinẽ cum uolutis eius
& dimidiā. Recedendũ autẽ eſt ab extremo abaco in interiorẽ fron
tibus uoluta℞ ꝑtem duodeuigeſimã & eius dimidiā cũ craſſitudo
diuidenda eſt in partes nouẽ & dimidiā & ſecũdum abacũ in qua
tuor ꝑtibus uoluta℞ ſecundũ extremi abaci quadram lineædimit
tende que catheto dicuntur. T unc ex nouem partibus & dimidia
11[Handwritten note 1] una pars & dimidia abaci craſſitudo relĩquatur relique octo uolu
tis conſtituant{ur}. tunc ab linea que ſecundũ abaci extremam ꝑteni
dimiſſa erit in exteriorem ꝑtem recedat unius & dimidiate ꝑtis la
titudine. Deinde he lineæ diuidant{ur} ita ut quatuor ꝑtes alibi & di
midia ſub abaco relinquant{ur} Tũc in eo loco quilocus diuidit q̃tu
or & dimidiā & tres & dimidiā partem centrũ oculi ſignetur quia
ex eo centro rotũda circinatio tā magna in diametro ꝗ̃ una pars ex
octo partibuſ eſt. ea erit oculi magnitudie & in ea cathetor. reſpõ
dens diametro agat{ur}. T unc a ſũmo ſub abaco inceptum in ſingu
lis tetran to ℞ actiõibus dimidiatũ oculi ſpatiũ minuatur. Deni
in eundem tetrantem qui eſt ſub abaco ueniat Capituli autẽ craſ
ſitudo ſic eſt faciẽda ut ex nouem partibus & dimidia tres partes
præpẽdeāt infra aſtragalũ ſũmi ſcapicimatio adépto abaco & can
nali: reliqua ſit pars. Proiectura autẽ cimatii habeat extra abaci q̃
dram oculi magnitudinem. Puluino℞ balthei abaco hanc habeāc
proiecturam uti circini centrum unum cum ſit poſitum in capitu
li tetrante et alterum deducatur ad extremum cimatium

5851 Balteo℞ extremas partes tangãt axes uolutarũ. Nec craſſiores ſine
ꝗ̃ oculi magnitudo. Volutæ ipſe ſic cedant{ur} altitudinis ſue duo
decimam partẽ. Hæ erunt ſymmetrie capitulo℞ q̃ columne future
ſunt ab minimo ad pedeſ. xxv. que ſupra erunt. Reliqua habebũt
ad eundẽ modũ ſymmetrias. Abacus autẽ erit lõgus & latus ꝗ̃ craſ
ſa colũna eſt una adiecta parte. ix. uti quo minus habuerit altior
colũna contractũ: eo ne minus habeat capitulũ ſue ſymmetrie ꝓie
cturā & in altitudinẽ ſue partis adiectiõem. De uolutarũ diſeripti
onibus uti ad circinũ ſint recte inuolutæ quẽadmodũ deſcribant{ur}
an extremo libro forma & ratio earũ erit ſubſcripta. Capitulis per
fectis deinde colũna℞ non ad libellã ſed ad æqualẽ modulũ collo
catis ut que adiectio in ſtilobatis ſacta fuerit in ſuperioribus mẽ-
bris. reſpõdeat ſymmetria epiſtilio℞. Epiſtilio℞ ratio ſie eſt hñda
ut ſi colũne fuerint a minima. xii. pedũ ad. xv. pedeſ: epiſtilii ſit al
titudo dimidia craſſitudiniſ imæ columne. Itẽ ab. xv. pedibus ad
xx. colũnc altitudo demetiat{ur} in partes treſdecim. & unius partis
altitudo epiſtilii fiat. Itẽ ſi a. xx. ad. xxv. pedes, diuidat{ur} altitudo
in partes. xii. & ſemiſſẽ, & eius una pars epiſtiliũ in altitudine fiat
Itẽ ſi a. xxv. pedibuſ ad. xxx. diuidat{ur}ī parteſ. xii. & eius una pars
altitudo fiat. Item ratā partẽ ad eundẽ modũ cx altitudine colũna
rum expediende ſũt altitudines epiſtilio℞. Quo altius ſcānit ocu
li ſpẽs non ſacile perſecat aeris crebritatem dilapſa ita altitudinis
ſpatio & uiribus extructā incertam modulo℞ renunctiat ſenſibus
q̃ntitatẽ. Quare ſemper adiciendũ eſt rõnis ſupplemẽtũ in ſymme
tria℞ mẽbris cũ fuerint ut aut altioribus locis oꝑa uel & ipſi coloſ
ſi cætera habeāt magnitudinũ rõem. Epiſtilii latitudo in imo q̄ ſu
pra capitulũ erit ꝗ̃ta craſſitudo ſũme colũneſub capitulo erit tāta
fiat ſũmũ ꝗ̃tum imus ſcapus. Cimatiũ epiſtilii ſeptima parte ſue
latitudinis eſt faciendũ. Et in proiectura tantũdẽ reliqua pars pre
ter cimatium diuidenda eſt ĩ partes duodecim & earum triũ faſcia
eſt facienda ſecunda. iiii ſummz. v. Item zophorus ſupra epiſtili
um quarta minuſ quā epiſtilium: ſin autem ſigilla deſignari op or
tuerit quarta parte alti orem quā epiſtilium uti auctoritatẽ habeat
ſculpture. cimatiũ ſue altitudinis partes ſeptime ꝓiecture

5952 ꝗ̃ craſſitudo ſupra zophorũ dẽticulus eſt faciédus tam altus ꝗ̃ epi
ſtilii media faſtigia: ꝓiectura eius ꝗ̃tum altitudo: interſectio quæ
græce methocæ dicit{ur}: ſic eſt diuidenda: uti denticulus altitudinis
ſue dimidiā partẽ habeat in fronte. Cauus aũt interſectiõis: huius
frõtis e tribus duas partes: huius cimatiũ altitudinis eius ſextam
partem. Corona cũ ſuo cimatio p̆ter ſimam ꝗ̃tum media faſcia epi
ſtilii. Proiectura corone cũ denticulo facienda ꝗ̃cum erit altitudo a
zophoro ad ſummũ corone cimatiũ: & oíno oēs eſphore uenuſtio
rem habent ſpẽm q̃ ꝗ̃tum altitudinis tantũdem habent proiectur̃
Timpani aũt qđ eſt in faſtigio altitudo ſic eſt facienda ut frons co
ronæ ab extremis cimatiis tota dimetiatur in partes nouẽ: & ex eis
una pars in medio cacumine timpani cõſtituat{ur}. Dum cõtra epiſti
Iii columnarum epitrachelia ad perpendiculum reſpondeāt coro
næ: q̃ ſupra equaliter imis preter ſimas ſunt collocande. Inſuper co
ronas ſyme: quas græci epith@@es dicũt faciende ſunt altiores octa
ua parte corona℞ altitudinis. Acrotería angularia tam alta ꝗ̃tum
eſt tympanũ mediũ: mediana altiora octaua parte ꝗ̃ angularía mẽ
bra oía que ſupra capitula columna℞ ſunt futura id eſt epiſtilia.
Zophora corona & timpana: faſtigia: acroteria inclinanda ſunt ĩ
frontis cuiu ſ altitudinis parte. xii. idec ꝙ cum ſtcterimus contra
frontes ab oculo lineæ duæ ſi extenſe fuerint & una tetigerit imam
operis partc̃: altera ſummá: q̃ ſummā tetigerit longior ſiet. Ita quo
longior uiſus lineæ in ſuperiorẽ partẽ ꝓcedet reſupinatā facit eius
ſpẽm. Cum aũt uti ſupra ſcriptũ eſt in fronte inclinata fuerit: tunc
in aſpectu uidebunt{ur} eſſe ad perpc̃diculũ & normam. Columnarũ
ſtriæ faciende ſunt. xxiiii. ita excauate uti norma in cauo ſtriæ cũ
fuerit coniecta circumacta anconibus ſtriarũ dextra ac ſiniſtra tan
gat acumen normæ circũ rotundatiõe tan gẽdo peruagari poſſit
Craſſitudines ſtria℞ faciendæ ſunt ꝗ̃tum adiectio in media colum
na ex deſcriptiõe inueniet{ur}. In ſimis quæ ſupra coronā in lateribuſ
ſunt ædium capita leonina ſunt ſculpenda diſpoſita uti contra co
lumnas ſingula primũ ſint deſignata. Cætera æquali modo diſpo
ſita uti ſingula ſingulis mediis cegulis reſpondeant. Hæc aũt que
erunt contra columnas perterebrata ita ſint ad cannalem: quí

6053 pít e tegulis aquã coeleſtẽ. Mediana autẽ ſint ſolida uti q̃ cadit uis
aquæ per tegulas in cannalem ne deiiciat{ur} per intercolumnia: nc
tranſeũtes ꝑſundat: ſed quæ ſunt cõtra columnas uideant{ur} emittere
uomentia ructus aqua℞ ex ore. ædium ionica℞ ꝗ̃ aptiſſime potui
diſpoſitiones hoc u olumine deſcripſi. Doricarum autem & Corin
thiarum quæ ſint proportiones in ſequenti libro explicabo.

.L. VICTR VVII LIBER QVARTVS IN QVO
AGIT VR DE DORICARVM CORYNTHI
ARVMQVE COLVMNARVM PROPORTI
ONE.

Vm aĩaduertiſſem Imperator plures de Architectu
# ra p̃cepta uolumĩa cõmentario℞ nõ ordinata ſed
c # incoepta uti particulas errabũdos reliquiſſe: dignā
# & utiliſſimā rem putaui antea diſcipline corpus ad
# perſectā ordinatiõem ꝑducere & p̆ſcriptas in ſing@.
lis uoluminibus ſingulo℞ gene℞ q̃litates explicare. Ita cæſar pri
mo uolumine tibi de oflicio eius: & ꝗbus erudítũ eſſe rebus archí
tectũ oporteat expoſui. Secũdo de copiis materiæ e ꝗbus ædificia
conſtituunt{ur} diſputaui. T eitio aũt de ædiũ ſacra℞ diſpoſitiõibus
& de ca℞ gene℞ uarietate. quaſ & quot habeãt ſpẽs: earũ que
ſunt in ſingulis generibus diſtributiões ex tribus generibus quæ
ſubtiliſſimas haberẽt ꝓportionibus: modulo℞ ꝗ̃titaces: Ionici ge
neris moribus docui. Nunc hnc uolumíne de doricis corinthiiſ
cõſtitutis & oibus dicã coiũ diſcrimina & ꝓ prietates explicabo.

De tribus generibus columna℞ origines & inuentiones.

# Olũne corinthiæ preter capitula oẽs ſymmetrias hñt uti
c # ionice: ſed capitulo℞ altitudineſ efficiũt eas pro rata excel
# ſiores gracilioreſ: ꝙ ionici capituli altitudo tertia pars
eſt craſſitudinis: colũne corinthiæ tota craſſitudo ſcapi. Igit{ur} ꝙ due
partes e craſſitudine corinthio℞ adiiciunt{ur} efficiũt excelſitate ſpẽm
ca℞ graciliorẽ: Cætera membra que ſupra colũnas imponunt{ur} aut
e doricis ſymmetriis aut ionicis moribus in corinthiis colũnis col
locant{ur}. Quod ip̃m corinthiũ genus propriã corona℞

6154 ornamento℞ nó habuerat inſtitutionem: ſed aut triglipho℞ róni
bus mutili in coronis & epiſtiliis gutte dorico more diſpouunt̃.
aut ex ionicis inſtitutis zophoro e ſcalpturis ornati cú denticulis
& coronis diſtribuunt́: Ita e generibus duobus capitulo interpo/
ſito Tertiú genus in operibus eſt procreatú. e columna℞ enim for
mationibus triú gene℞ facte ſunt noíationes. dorica. ionica. corin
thia: e quibus prima & antiquitus dorica eſt nata. Nam achaia
pelopóneſo tota Dorus hellenidos & optichos nimphæ filius re
gnauit: Iſ argis uetuſta ciuicate iunonis templú ædificauit eius
generis fortuito formæ phanú. Deinde iſdem generibus in cæteris
achaiæ ciuitatibus cú etiam nó dum eſſet ſymmetriarum ratio na
ta. Poſtea autem ꝗ̃ athenienſes ex reſponſis apollinis delphici com
muni conſilio totius hellados. xiii. colonias uno tépore in aſiam
deduxerunt. duceſ in ſingulis coloniis conſtituerunt: & ſummá
impii ptátem iones xuthi & ethruſo filio dederút qué etiá apollo
delphis ſuú filium in reſponſis eſt ꝓfeſſus. Iſ eas colonias in aſi
am deduxit & cariæ fines occupauit: ibi ciuitates am pliſſimas có
ſtituit Epheſum. Mileton. Miunta que olim ab aqua eſt deuorata
cuius ſacra & ſuffragiú mileſiis iones attribuerút. Prienem. Samú.
Theon. Colophona. Chium. Erithras. Phoceá, Clazomeniú. Lebe
dum. Meleten. hec Meletea. ꝓpter ciuiú arrogantiá ab his ciuitati
bello inclito cói conſilio eſt ſublata. cuius loco poſtea regiſ Attali@
bus & Arſinoes beneſicio ſmyrnco℞ ciuitas inter ionas eſt recepta
Hæ ciuitates cum charas & lelegas eieciſſent eam terræ regionem a
duce ſuo ione appellauerunt ioniam. lbi templa deo℞ imortaliú
cóſtituétes ceperút phana ædiſicare & primú apollini pádioni ædé
uti uiderát in achaia cóſtituerút & eam doricá appellauerunt: ꝙ in
doricon ciuitatibus primú factá eo genere uiderít. In ea æde cú uo
luiſſét colúnas collocaé nó hńtes ſymmetrias ea℞: & q̄rentes ꝗ bus
rónibus efficere poſſent: uti & ad onus ſerendú eſſent idoneæ: & in
aſpectu ꝓbatá haberét uenuſtat@: dimenſi ſunt uirilis pedis ueſti
giú: & id in altitudine retulerút. Cú inueniſſent pedé ſextam parté
eſſe altitudinis in hoie: ité in colúná tranſtulerunt: & qua craſſitu
dine fecerunt baſim ſcapi tantam ſex cum capitulo in

6255 extulerunt. Ita Dorica colúna uirilis corporis ꝓportióem & fi@mi
taté & uenuſtaté in ædificiis ṕſtare cœpit. Ité poſtea Dianæ conſti
tuere ædé q́rentes noui generis ſpecié iſdem ueſtigiis ad mulicbré
tranſtulerunt gracilitaté. & fecerút primo colúne craſſitudiné octa
ua parte ut haberét ſpém excelſioré: baſi ſpirá appoſuerú t pro cal
ceo: capitulo uolutas uti capillaméto cócriſpatos circinos ṕpend@
tes dextra ac ſiniſtra collocauerunt & cimatiis & encarpis pro crini
bus diſpoſitis frontes ornauerút: trúco toto ſtrias uti ſtola℞ ru
gas matróali more demiſerút: ita duobus diſcriminibus colúna℞
inuentioné: uná uirili ſine ornatu nudá ſpé: alterá muliebri ſubti
litate & ornatu ſymmetria ſunt imitati: Poſteri uero elegátia ſub
tilitate iudicio℞ progreſſi gracilio: ibus modulis delectati ſepté
craſſitudinis diametros in altitudiné colúnæ doricæ: ionicx noué
cóſtituerunt. Id aút ꝙ iones fecerút primo ionicú eſt noiatum Ter
tium uero quod Corinthion dicitur uirginalis habet gracilitatis
imitationem: ꝙ uirgines propter ætatis teneritatem gracilioribus
membris figuratæ effectus recipiunt in ornatu uenuſtiores. Eius
autem capituli prima inuétio ſic memorat̃ eſſe facta: Virgo ciuis
corinthia iam matura nuptiis implicita morbo deceſſit poſt ſepul
turam eius quibus ea uirgo poculis delectabat̃ nutrix collecta &
cópoſita in calato pertulit ad monumétú & í ſummo collocauit &
uti ea pmaneréc diutius ſub diuo tegula texit. Is calatus ſortuito
ſupra achanti radicé fuerat collocatus: interim pondere p̃ſſa radix
achanti media folia & cauliculos circa uernú tp̃us profudit: cuius
cauliculi ſcdm calati latera creſcétes & ab angulis tegule póderiſ ne
ceſſitate exp̃ſſi flexuras í extremas partes uoluta℞ facere ſút coacti
túc callimachus ꝗ ꝓpter elegátiá & ſubtilitaté artis marmoreæ ab
Atheni@ſibus cathatecnos fuerat noiatus: p̃teriés hoc monumétú
aiaduertit eú calatú: & circa folio℞ naſcenté teneritaté: delectatuſ
geneŕ & forme nouitate ad id exéplar colúnaſ apud corithios fecit
ſymmetriaſ cóſtituit. ex eo ꝙ í ope℞ pfectióibus corithii generis
diſtribuit rónes. eius aút capituli ſymmetria ſic eſt faciéda: uti ꝗ̃ta
fuerit craſſitudo imæ colúne tanta ſit altitudo capituli cú abaco: a
baci latitudo ita habeat róem: ut ꝗ̃ta fuerit altitudo táta duo

6356 diagonia ab angulo ad angulú. Spatia eni ita iuſtas habebút fron
tes quoquouerſus. latitudinis frontes ſumentur introrſus ab extre
mis angulis abaci ſuæ frontis latitudinis non ad imú capituli tan
tam habeát craſſitudiné ꝗ̃tam hét ſúma colúna p̃ter apotheſim &
abaci aſtragalú. Craſſitudo ſeptia capituli altitudinis dépta abaci
craſſitudine diuidat̃. Reliq̄ pars í partes tres: ex quibus una uno
folio det̃. Secundú foliú mediá altitudiné teneat. Cauliculi candé
habeát altitudiné: e ꝗbus folia naſcunt̃ proiecta: uti excipiát q́ ex
cauliculis nate percurrunt ad extremos angulos uolute. minoreſ
elices intra ſuú mediú qui eſt in abaco flores ſubiecti ſcalpant̃. flo
res in q̃tuor partibus ꝗ̃ta erit abaci craſſitudo tam magni formen
tur: ita his ſymmetriis corinthia capitula ſuas habebút exactióes
Sunt aút q̃ hiſdem columnis imponunt̃ capitulo℞ genera uariig
uocabulis noíata. Quo℞ nec ꝓprietates ſymmetria℞ nec colúna℞
genus aliud noíare poſſum us: ſed ipſorú uocabula traducta & có
mutata ex corinthiis & puluinatis & doriciſ uidemus. Quo℞ ſym
metriæ ſunt in nouarum ſcalpturarum tranſlate ſubtilitatem.

De ornamétis columna℞ & co℞ origine.

# Voniá aút de generibus columna℞ origines & inuétióes
q # ſupra ſunt ſcripte: nó alienú mihi uidet̃ iiſdé rónibus de
# ornamétis eo℞ quéadmodú ſunt prœgnata & ꝗbus prin
cipiis & originibus inuenta diceŕ. In ædificiis oibus inſuper collo
cat̃ materiatio uariis uocabulis noíata. ea aút uti noíationibus ita
í res uarias hét utilitates. trabes. n. ſupra colúnas & paraſtaticas &
antas ponunt̃ in contignatióibus tigna & axes ſub tectis: ſi maio
ra ſpatia ſunt colúne ſúma faſtigia culmini; unde & colúne dicun
tur & tranſtra & capreoli: Si cómoda columelli & canterii ꝓminen
tes ad extremá ſubgrundationé ſupra canterios templa. Deinde in
ſuper ſub tegulas aſſeres ita ꝓminentes uti parietes ꝓtecturis co℞
tegant̃: ita unaque res & locú & genus & ordiné ꝓprium tuet̃:
c ꝗbus rebus & a materiatura fabrili í lapideis & marmoreis ædiú
ſacra℞ edificatióibus artifices diſpoſitióes eo℞ ſcalpturis ſunt imi
tati: & eas inuétióes ꝑſequédas putauerút: ideo ꝙ antiꝗ fabri quo
dá in loco edificantes cú ita ab interioribuſ parietibus ad

6457 partes tigna ꝓminentiá habuiſſent collocata: inter tigna ſtruxerút
ſupra coronas & faſtigia uenuſtiore ſpeciẽ fabrilibus opibus or
nauerút: tum ꝓiecturas tigno℞ quantú eminebát ad lineá & ꝑpen
diculú parietú perſecuerút. Que ſpés cum inuenuſta his uiſa eſſet
tabellas ita for@atas uti nunc fiunt trigliphi contra tigno℞ preci
ſiones in fronte fixerunt: & eas cera cerulea depinxerunt: ut p̆ciſio
nes tigno℞ tecte non offenderent uiſum. Ita diuiſiones tignorum
tecte triglipho℞ diſpoſitióe inter tignú & oparú habere in doricis
operibus ceperunt: Poſtea alii in aliis operibus ad perpédiculum
triglipho℞ canterios prominentes proiecerunt: corum proiectu
ras ſinuauerunt: ex eo uti tignorum diſpoſitióibus trigliphi ita e
canteriorú proiecturis mutulorú ſub coronulis ratio eſt inuenta.
ita fere in operibus lapideis & marmoreis mutuli inclinatis ſculp
turis deformant̃: ꝙ imitatio eſt canberio℞: eteni neceſiario propter
ſtillicidia proclinati collocant̃: ergo triglipho℞ & mutulorum in
doricis operibus ratio ex ea mutatione inuenta eſt. Non enim qué
admodú nonnulli errantes dixerunt feneſtra℞ imagines ctiá trigli
phos, ita poteſt eſſe ꝙ in angulis contra tetrantes colúnarú trigli
phi conſtituunt̃: quibus in locis oíno non patiunt̃ res feneſtras
ſieri: diſſoluunt̃ ení angulorú in ædificiis iuncture. Si in his fue
rint feneſtra℞ lumina relicta. Etiam ubi nunc trigliphi conſtitu
untur ſi ibi lumina ſpatia fuiſſe indicabunt̃: hiſdé rónibus denti
culis in ionicis feneſtra℞ occupauit loca uidebuntur. Vtri eni &
inter déticulos & inter trigliphos q̄ ſunt interualla methophe no
minant̃. Ophas ení græce tigno℞ cubicula & aſſerum appellant:
uti noſtri ea cuba colúbaria: ita  inter duas ophas & inter tignú
id methopha eſt apud eos noíata. Ita aút in doricis triglipho℞ &
mutulo℞ eſt inuenta ratio. Item in ionicis denticulo℞ conſtitutio
ꝓpriam í oꝑibus habet rónem: & quéadmodú mutuli canteriorú
ꝓiccture fecerút imaginé: ſic in ionicis déticulis & ꝓiccturis aſſe℞
habent imitationem. Ita in græcis operibus nemo ſub mutulo
denticulos conſtituit: non ení poſſunt ſubtus canterios aſſeres eſſe
Quod ergo ſupra canterios & templa in ueritate debet eſſe colloca
locatum: id in imaginibus ſi infra conſtitutum fuerit

6558 habebit operis rónem. etiam ꝙ antiqui nó probauerint ne inſti/
cuerint í faſtigiis déticulos ſieri ſed puras coronas: Ideo ꝙ nec can
terii nec aſſeres contra ſaſtigio℞ frontes diſtribuunt̃: nec poſſunt
prominere: Sed ad ſtillicidia proclinati collocant̃. ita ꝙ nó pót in
ueritate fieri id nó putauerút in imaginibus factú poſſe certam ra
tionem habere. Oía enim certa proprictate. & a ueris nature dedu
ctis moribus traduxerunt in ope℞ perfectiones & ea probauerunt
quo℞ explicatióes in diſputatióibus rónem poſſunt habere uerita
tis: ita ex eis originibus ſymmetrias & ꝓportiones uniuſcuiuſ
generis conſtitutas reliquerunt. Quo℞ ingreſſus proſecutus de io
nicis & corinthiis inſtitutionibus ſupra dixi Nunc uero doricam
racionem ſummam eius ſpeciem breuiter exponam.

De ratione dorica.

# Onnulli antiꝗ architecti negaucrunt dorico genere ædes
n # ſacras oportere fieri: ꝙ médoſe & incóuenientes in his ſym
# metrie cóficiebant̃. Ita negauit Tarcheſius: ité Rith@u@
nó mlnus Hermogenes. Nam is cum paratá habuiſlet marmoris
copiam in dorice ædis perfectioné cómutauit ex eadé copia & cam
ionicam libero patri fecit. Sed tń non ꝙ inuenuſta eſt ſpés: aut ge
nus: aut forme dignitas: ſed ꝙ impedita eſt diſtributio & incómo
da in opere triglipho℞ & lacunario℞ diſtributione Nan neceſſe
eſt trigliphos cóſtitui cótra medios tetrantes colúna℞: methophaſ
 que inter trigliphos fient equæ longas eſſe ꝗ̃ altas. contra í an
gulares colúnas trigliphi in extremis partibus conſtituunt̃ & nó
contra medios tetrantes: ita methophe q̄ proxime ad angulares trl
gliphos fiunt non ex tunc quadratæ ſed longiores trigliphi dimi
dia altitudine: atqui methophas equaleſ uolunt facere intercolum
nia extrema contrahunt trigliphi dimidia altitudine. Hoc autem
ſiue in methopharum longitudinibus: ſiue intercolumnio℞ con
tractionibus efficitur eſt mendoſum. Quapropter antiqui euitare
uiſi ſunt in ædibus ſacris doricæ ſymmetrie rationem. Nos aut ex
ponimus uti ordopoſtulat quéadmodú a p̆ceptoribus accepimus
uti ſi quis uoluerit his rónibus attendens ita ingredi habeat pro
portiones explicatas: quibus emédatas & ſine uitiis efficere

6659 ædium ſacra℞ dorico more profectiones. Frós ædis dorice in loco
quo colúnc conſtituútur diuidat́ ſi tetraſtilos eriti partes. xxviii
li hexaſtiloſ. xxxii. ex his pars una erit modulus qui græce emba
tes dicitur: cuius moduli cóſticutione ratiocinatióis efficiunt̃ om
nis operis diſt@butiones. Craſſitudo colúna℞ erit duo℞ modu
lorum altitudo cú capitulo. xiiii. Capituli craſſitudo unius modu
li latitudo duorum & moduli ſexte partis. Craſſitudo capituli di
uidatur i partes tres e quibus una plinthos cum cimatio fiat alte
ra echinus cú anulis. T ercia epitrachelion cótrahat̃ columna: Ita
uti in tercio libro de ionicis eſt ſcriptum. Epiſtilii altitudo unius
moduli cú thenia & guttis. Thenia moduli ſeptima gutta℞ lógi
tudc ſub thenia cótra trigliphos alta cú regula parte ſexta modu
li præpendeat. Item epiſtilii latitudo una reſpondeat epitrachelió
ſúme colúne. Supra epiſtilium collocádi ſunt trigliphi cum ſuis
methophis alti unius dimidiati moduli lati i fróte unius moda
li ita diuiſi ut in angularibus colúnis & in mediis cótra cetráces
medios ſint collocati & inter colunnis reliquis bini in mediis pro
nao & poſtico terni. Ita relaxatis mediis interuallis ſine ipedinoni
bus aditus accedentibus erit ad deo℞ ſimulacra. Triglipho℞ al@
tudo diuidat̃ in ptes ſex. Ex ꝗbus quin partib@s in medio due
dimidiæ dextera acſiniſtra deſignent̃ regula una in medio defor
met̃ femur ꝙ græce heros dicit̃. Secúdum eá canaliculi ad normæ
cacumen imprimátur ex ordine earú dextera ac ſiniſtra altera femi
nicóſtituant̃ in extremis partibus ſemicanaliculi interuertantur-
Trigliphisita collocatis methophæ que ſunt inter trigliphos eq̄
alte lint ꝗ̃ lóge. Item í extremis angulis ſemimemphia ſint ípreſſa
dimidia moduli latitudine. Ita eni erit ut oía uicia & methopha℞
& intertolúnio℞ & lacunario℞ ꝙ æq̄les diuiſiones facte erút emen
dent̃. Trigliphi capitula ſexta parte moduli ſút faciunda: Supra
triglipho℞ capitula coróa eſt collocáda in ꝓie dimidiæ ſexte
ptis hńs cimatiú doricú i imo alterú í ſúmo. Ité cú cimaciis corona
craſſa & dimidia moduli. Diuidendæ auté ſút in colúna una ad ꝑ
pédiculú triglipho℞ & medias methophas uia℞ directióes & gu@
ta℞ diſtribucóes. ita uti gutte ſex í lógitudiné tres in

6760 pateant. reliqua ſpatia quo latiores ſunt methophe ꝗ̃ trigliphi pu
ra relinquantur aut fulmina ſcalpantur . ad ipſumque mentum
coróe incidatur lima que ſcobiua dicitur. reliqua omnia timpa
na & ime corone quemadmodum ſupra ſcriptum in ionicis ita pfi
ciantur. hec ratio in opibus diaſtilis erit cóſtituta. Si uero ſiſtilon
& monotigliphon opus erit faciundú frós edis ſi tetraſtilos erit
diuidatur in partes. xviii. ſi hexaſtilos erit diuidatur in partes. xx
viiii. ex his pars una erit modulus: ad que uti ſupra ſcriptumé di
uidantur. ita ſupra ſingula epiſtilia & methopha & trigliphi bini
erunt collocandi in angularibus. hoc amplius dimidiatú quantú
eſt ſpatiú hemitrigliphi id accedit in mediano habens cimatium
doricum in imo alterum in ſummo. item cum cimatiis corona craſ
ſa ex dimidia. Diuidende autem ſunt in corona ima ad perpendi
culum contra faſtigium trium trigliphorum & trium methopha
rum ſpactium diſtabit quod latius medium intercolúnium accedé
tibus ad ædem habeat laxamétum & aduerſus ſimulacra deorum
aſpectus dignitaté. Columnas aút ſtriari. xx. ſtriis oportet: quæ ſi
plane erunt angulos habeant. xx. deſignatos: ſin aút excauabunt̃
ſic eſt forma faciéda: ita uti ꝗ̃ magnú eſt interuallú ſtiiæ: tam mag
nis ſtriaturæ paribus lateribus quadratú deſcribat̃. In medio aút
quadrato circini cent℞ collocetur: & agat̃ linea rotundatióis: quæ
quadrationis angulos tangat: & quantũ erit curuaturæ inter rotú
datióem & q̄dratam deſcriptioné tantú ad formá excauent̃. Ita do
rica columna ſui generis ſtriaturæ habebit perfectioné. De adiecti
one eius q̄ media adauget̃ uti in tertio uolumine de ionicis eſt per
ſcripta ita & in his tranſferatur: qḿ exterio: ſpés ſymmetria℞ & co
rinthiorum & dorico℞ & ionico℞ eſt perſcripta neceſſe etiam inte,
riores cellarum pronai diſtributiones explicare.

De interiore cella℞ & pronai diſtributione

# Iſtribuitur aút longitudo ædis uti latitudo ſit lógitudi
d # nis dimidie partis: ipſa cella parte quarta longior ſit ꝗ̃
# eſt latitudo cum pariete qui paries ualua℞ habuerit coll@
tationem: relique tres partes pronai ad antas parietum procurrát:
quæ ante columnarú craſſitudin@ habere debent: & ſi ædes erit

6861 tudine maior ꝗ̃ pedes. xx. duæ columneinter duas amras interpo
nant̃ q̄ diſiungant pteremotos & pronai ſpatiú. Item intercolum
nia tria q̀ erunt inter antas & columoas pluteis marmoreis ſiue ex
inteſtino opere factis intercludant̃: ita uti fores habeant per quas
itinera pronao fiant. Item ſi maior erit altitudo ꝗ̃ pedes. xl. colúne
cótra regiones columna℞: que inter antas ſút introrſus collocent̃:
& hæ altitudiné habeát equæ ꝗ̃ quæ ſunt in fronte. Craſſitudines
aúr ea℞ extenuent̃. His rónibus uti ſi octaua parte erút quæ ſunt
in ſronte: hæ fiant. x. partes. Sin aút. ix. aut decima pro rata parte
fiant in concluſo eni aere ſiquæ extenuate erunt non diſcernentur.
Sin aút uidebunt̃ graciliores cú exterioribus fuerint ſtriæ. xiiii. in
his faciende erunt. xxviii. aut. xxxiii. ita ꝙ detrahit̃ de corpore ſca
pi ſtria℞ numero adiecto: adaugebit̃ ratione quo minus uidebit̃
& ita exequabit̃ diſpari róne columna℞ craſſitudo. Hoc aút eſſicit
ea ratio: ꝙ oculus plura & crebriora ſigna tangendo maiore uiſus
circuitione peruagat̃. Nan li due columne. eque craſſis lineis cir
cumetient́: e ꝗ bus una ſit non ſtriata: & altera ſtriata circa ſtrigliú
caua & angulos ſtria℞ linea corpora tangat: tametſi colúnæ æquæ
craſſæ fuerint lineæ q̄ circumdate crút eq̄les ꝙ ſtria℞ & ſtrigliú cir
cuitus maiorem eſſiciet lineæ longitudiné. Sin aút hoc ita uidtbi
tur: non eſt alienum in anguſtis locis & in concluſo ſpatio gracili
ores columna℞ ſym metrias in opere cóſtituere: cum habeamus ad
ſutri@em ſt@@a℞ temperaturá. Ipſius aút celle parietum craſſitudiné
pro@@t@ parre magnitudinis fieri oportet: dum corum craſſitudini
bus columnarú ſint eq̄les: & ſi extructi futuri ſint ꝗ̃ minutiſſimis
cementis ſtruant̃. Sin auté quadrato ſaxo: aut marmoræ maxime
moditis paribuſ uidet́ eſſe faciundú. ꝙ media coagmenta medii
lapidis continences firmioré facient ois operis perfectioné. item cir
cum coagmenta & cubilia eminentes expreſſióes graphicoterá effi
cient in aſpectu delectationem.

De Regionum conſtitutione in ædibus.

# Egiones aút quas debét ſpectare ædes ſacre dco℞ imortali
r # um ſic erunt conſtituende: uti ſi nulla ratio impedierit: li
# bera fuerit poteſtas ædia: ſignú quod erit í cella

6962 catú ſpectet ad ueſpertiná cœli regioné: uti qui adietint aram ímo
lantes aut ſacrificia facientes ſpectent ad parté cœli orientis & ſimu
lacrum quod erit in æde: & ita uota ſuſcipientes contueat̃ eandé &
orientem: Cœlú ipſa ſimulacra uideant̃ exorientia contucri ſup
plicátes & ſacrificaátes ꝙ aras o@s deorú neceſſe eſſe uideant̃ ad ori
entem ſpectare: Sin aút loci natura interpellauerit: tunc cóueitéde
ſunt ea℞ regionú conſtitutióes uti ꝗ̃ plarima pars mœniú e téplis
deorum conſpiciat̃. Item ſi ſecandú flumina ædes ſacra fiet ita u@
ægypto circa Nilum ad fluminis ripas uidet̃ ſpectaŕ debere. Simi
liter ſi circum uias publicas crunt ædiſicia deo℞ ita conſtituantur
uti pretereuntes poſſint aſpicere & in cóſpectu ſalutationes ſacere.

De hoſtio℞ & antepagnento℞ ſacro℞ rationibus.

# Oſtiorum aút & co℞ antepagmento℞ in ædibus hæ ſút
h # rationes uti primú cóſtituantur quo genere future ſunt.
# Genera ſunt eni thiromaton hæc. Doticum. Ionicum. At
tigurges. Ho℞ ſymmetrie conſpiciunt̃ his rónibus: uti corona ſú
ma que ſupra antepagmentum eſt: ſuperius ponat̃: equæ librata
ſit capitulis ſummis columna℞: que in pronao fuerint. Lumen au
tem hipetri conſtiruat̃ ſicuti q̄ altitudo ædis a pauimento ad lacu
naria fuerit diuidat̃ in partes tris & ſemis. & ex eis duæ partes lu
mine ualua℞ altitudine conſtituant̃. H@c aút diuidatur in partes
xii. & ex eis quin & dimidia latitudo luminis fia@ in imo: & in
ſummo contrahat̃, ſi exit lumen ab imo ad. xvi. pedes. antepagmé
ti . iii. parte: xvi. pedum ad. xxv, Superior pars luminis cótrahat̃
antepagmenti quarta parte: ſi a pedibus . xxv. ad. xxx. ſúma pars
contrahat̃ antepagmenti parte. viii. Reliqua quo altiora erunt ad
perpendiculum uident̃ oportere collocari. Ipſa autem antepagmé
ta contrahant̃ in ſummo ſuæ craſſitudinis . xiiii. parte. craſſitudo
ſupercilii, quáta antepagmétorum in ſumma parte erit craſſitudo.
Cimatium faciédum eſt antepagméti parte. vi. Proiectura autem
quáta eſt eius craſſitudo. ſculpédum eſt cimatiú leſbiú cú aſtragalo
Supra cimatiú quod erit in ſupercilio collocádú eſt hipetrú craſſi
tudine ſupercilii: & i@ eo ſcalpendú eſt cimatiú Doricú: Aſtragalú
leſbiú: ſima: ſcalptura: corona plana cú cimatio. Proiectura

7063 eius erít quáta altitudo ſupercilii; qđſupra antepagmenta imponi
tur: dextra ac ſiniſtrai ꝓiecture ſic ſunt faciéde uti crepidines excur
rant: & in ungue ipſo cimatio coniungant̃: Sin aút ionico genere
future erunt. Lumen altú ad eundé modú quéadmodú in doricis
fieri uidet̃: latitudo cóſtituat̃ ut altitudo diuidat̃ in partes duas
& dimidiá: eiuſ partis unius ſima luminis fiat. Latitudo cótract
ure ita uti in doricis: craſſitudo antepagmentorú altitudinis lumi
nis í fróte. xiiii. parte. cimatiú huius craſſitudinis ſexta: reliq̄ pars
p̆ter cimatiú diuidat̃ in partes. xii. ho℞ triú prima corſa fiat cum
aſtragalo: Secúda. iiii. tertia. v. ex ea equæ corſe cú aſtragalis circú
currant. Hipetre aút ad eundé modú cóponant̃: quéadmodú í do
ricis portis pedibus ancones ſiue protides uocant̃ exculpta dextra
ac ſiniſtra p̆pendeát ad imi@ ſupercilii libramentú preter foliú hæ
habeant in fronte craſſitudiné ex antepagmenti@ tribus partibus í
imo quarta parte graciliore ꝗ̃ ſupiora. Fores ita cópingátur uti ſca
pi cardinales ſint ex altitudine liminis totiuſ. xii. parte inter duoſ
ſcapos. Timpana ex. xii. partibus habeant ternas partes. Impagi
bus diſtributióes ita fient ut diuiſis altitudinibus í partes ꝗnque
due ſupiori: tres inſeriori deſignent̃ ſup mediú medii impages col
locent̃: & reliquis alii in ſúmo: alii in imo cópingantur. Altitudo
impagis fiat timpani tertia parte: cimatiú ſexta parte impagiſ. Sca
po℞ latitudines impagis dimidia parte. Item replú de Impage di
midia & ſexta parte ſcapi qui ſunt anteſecúdú pagmentú dimidiú
impagis cóſtituátur. Sin aút ualuate erút altitudines ita manebút
in latitudiné adiiciatur amplius foris latitudo: ſi q̄driformis futu
ra cſt altitudo adiiciatur. Attigurges aút iiſdem rationibus perficl
untur ꝗbus dorica: p̆terea corſe ſub cimatiis in antepagmentis cir
cnmdantur: q̄ ita diſtribui debét uci antepagméta: præter cimatiú
ex partibus ſepté habeat duas partcs: ip̆a nó fiút celoſtrata ne
bifora ſed ualuata & aperturas hńtin exteriores partes. Quas rati
ones ſacrarú ædium in formationlbus oporteat fieri ionicis corin
thiiſ operibus quoad potui attingere ueluti legittimis moribus
expoſui. Nunc de Tuſcanicis inſtitutionibus quemadmodum
inſticui oporteat dicam.

7164

De Tuſcanicis ratiooibus ædium ſacra℞.

# Ocus in quo ædes conſtituet{ur} cú habuerit in lógitudine
I # vi. partes una dempta reliquú qđ erit latitudini det{ur} Lon
# gitudo aút diuidatt́ bipartito: & q̄ pars erit intereor ceila
rum ſpati is deſignett́ que erit proxima fronti columna℞ diſpoſiti
oni relinquat{ur}. Item latitudo diuidat{ur} in partes. x. ex his terne par
tes dextra ac ſiniſtra cellis minoribus ſiue ibi alie future ſint dent{ur}
Relique q̃tuor medie ædi attribuant{ur}. Spatiú quod erit ante cellaſ
in pronao ita colúnis deſignet{ur} ut angulares cōtra antas parietum
extremo℞ regióe collocent̆. due medie e regione parietú qui inter
antas & mediā ædem fuerint ita diſtribuant{ur}. & inter antas & colú
nas priorcs per mediú iiſdem regionibus altera ædes ponat{ur}: eque
ſint ima craſſitudine altitudiniſ parte. vii. altitudo tertia parte tem
pli latitudinis: ſumma colúna; quarta parte craſſitudinis ima có
trahat. Spire ea℞ alta dimidia parte craſſitudinis fiant. habeāt ſpi
re earú plinthum ad circinú altam ſue craſſitu dinis@dimidia parte.
torum inſuper cum apophiſi craſſum ꝗ̃tum plinthus. Capituli al
titudo dimidia craſſitudinis: abaci@latitudo ꝗ̃ta ima craſſitudo co
lumne. Capituli craſſitudo diuidat{ur} in partes tres. e quibus una
plintho q̄ cſt in abaco det̆. altera echino. tertia hipotrachelio cum
apophilſi: ſupra colúnaſ trabes cópactileſ imponant́ & altitudiniſ
modulis his qua magnitudine opis poſtulabātut: hæ trabes có
pactiles ponant{ur}: ut eam habeant c@aſſitudiné quanta ſumme colú
ne erit hipotrachelion: & ita ſint cópacte ſubſcudibus & ſecuridis
ut cópactura duorú digito℞ habeat laxatióem. Cú enĩ inter ſe tan
gunt & nó ſpiramentú & flatú recipiunt uenti: cócalefaciunt{ur} & ce
leriter putreſcút: ſupra trabes & ſupra parietes traiectur̆ mutulorú
parte. iiii. altitudinis colúne ꝓiiciant{ur}. Item in eo℞ frontibus ante
pagmenta figant́: ſupra id timpanú faſtigii ſtructura ſeu de ma
teria collocet{ur}: Supra eum faſtigiú columc canterii tépla ita ſunt
collocāda ut ſtillicidiú tecti abſoluti certiario reſpódeat. Fiunt aút
ædes rotunde quibus alie monoptere dicuntur ſine cella colúnate
cõftituunt́. alie periptere dicunt{ur}. que ſine cella fiunt tribunal h\n-t
& aſcenſum ex ſua diametro tertiæ partis inſuper ſtilobatæ

7265 conſtituant́ tam alte quanta ab extremis parietibus eſt diametros
ſtilobata℞ craſſitudine altitudinis ſue cú capitulis & ſpiris decimd
partis: epiſtiliú altú columnæ craſſitudinis dimidiz parte. Zopho
rum & reliqua q́ inſup imponunt{ur} ita uti in in quarto uolumine
de ſymmetriis ſcripſi. Sin auté peripteros ea æcles conſtituet{ur}: duo
gradus & ſtilobata ab imo cōſtituant{ur}. Deinde cellæ paries colloce
tur cú receſſu eius a ſtilobata circa parté latitudinis quintā medio
 ualua℞ locus ad aditus relinquat{ur}. Ea cella tantam habeat dia
metrú præter parietes & circuitióem ꝗ̃tam altitudiné colúna ſupra
ſtilobatam: colúne circum cellam iiſdem ꝓportiõibus ſymmetriis
que diſponant{ur} in medio tecti ratio ita habeat{ur}: uti ꝗ̃ta diametros
totius oꝑis erit futura dimĩdia altitudo ſiat tholi p̆ter florem: flos
aūt tantam habet magnitudiné ꝗ̃tam habuerit in colúne capitulú
ṕter piramides: Reliqua uti ſupra ſcripca ſút ea ꝓportió: bus at
ſymmetriis facienda uident{ur}. Item generibus aliĩs cōſtituunt{ur} ædes
cx iiſdem ſymmetriis ordinate & alio genere diſpoſitióes habentes
uti eſt Caſtoris in circo flaminio & inter duos lucos Veiouis. Ité
argutius nemori diane colúnis adiectis dextra ac ſiniſtra ad hume
ros pronai. Hoc aút in genere ideo factú eſt uti eſt Caſtoris ĩ circo
athenis in arce & in attica ſunii Palladis mineruæ: earum non aliæ
ſed ecdé ſunt ꝓportiones: Celleenï lōgitudinibus duplices ſūt ad
altitudines uti in reliqua exiſona: quæ ſolent eſſe in frontibus ad
latera ſunt tranſlata. Nónulli etiā de luſcanicis generibus ſumēteſ
columna℞ diſpoſitioné tranſferút in corintbio℞ & ionico℞ operú
ordinatióes quibus in locis pronao ꝓcurrunt ante: in iiſdem regi
one cellæ parietú colúnas binas collocanteſ efficiunt tuſcanico℞ &
greco℞ ope℞ cómunē rócinationem. Alii nero remouétes parietes
ædis & applicantes ad intercolúnla pleromatos ſpatii ſublati effici
unt amplú laxamentú cellæ. Reliqua aút ꝓportinnibus & ſymme
triis iiſdem conſeruātes aliud genus figuræ rōnis pſeudoperipterú
ꝓcreauiſſe. Hec aút genera ꝓpter uſum ſacrificio℞ cóuertunó. Nó
enĩ oibus diis iiſdem rónibus ædes faciéde ſunt: ꝙ alius alia uarie
tate ſacra℞ religionú hét effectus. oēs ædiú ſacra℞ rócinationes uti
mihi tradite ſunt expoſui: ordineſ & ſymmetrias earú

7366 bus diftinxi: & qua℞ diſpares ſunt figure: & ꝗ̃bus diſcriminibus
ſút inter ſe diſparate: quoad potui ſigniſicar̆ ſcriptis expoſui. Núc
de aris deo℞ imortaliú uti aptā cóſtitutioné habeāt ad ſacrificiorú
rónem dicam. # De Aris deo℞ ordinandis.

# Ræ ſpectent ad orienté & ſempec infetiores ſint collocate
2 # ꝗ̃ ſimulacra que fuerint in æde: uti ſuſpicientes diuinita
# tem qui ſupplicant & ſacrificā diſparibus altitudinibus
ad ſui cuiuſ dei decoré componant́. Altitudines aút ea℞ ſic ſunt
explicande uti Ioui oibuſ coeleſtibus ꝗ̃ excelſiſſime conſtituant{ur}
Veſte terre matri humiles collocent{ur}. Ita idoneæ his inſtitutioni
bus explicabunt{ur} in medietatióibus ara℞deformatióes. Explicatiſ
ædium ſacra℞ compoſitióibus in hoc libro: in ſequéti de cómuni
um ope℞ reddernus diſtributióibus explicationes.

.L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER QVIN
TVS IN QVO AGITVR DE PVBLICOR VM
LOCOR VM DISPOSITIONE.

# Viamplioribus uoluminibus Imperator ingenil
# cogitatióes p̆cepta explicauerút maximas & egre
c # gias adiecerunt ſuis ſcriptis auctes. Quod etiá uel
# in noſtris quo ſtudiis res pateret{ur}: ut ampliſicati
# onibus auctas & in his ṕceptis augeret{ur}. Sed id nó
eſt quéadmodú putat{ur} expeditú. Non eni dearchitectura ſic ſcribi
tur ut hiſtoria aut poemata: hiſtoriæ per ſe tenent lectores. habent
enim noua℞ re℞ uarias expeꝗationes. Poemato℞ uero carminum
metra & pedes ac uerbo℞ elegans diſpoſitio & ſn̆iarum inter perſo
nas diſtinctas uerſuú pronūtiatio: ꝓlectando ſenſus legentiú pro
ducit ſine offenſa ad ſummā ſcripto℞ terminationé. Id aút in archi
tecturæ conſcriptionibus non pót fieri: ꝙ uocabula ex artis ꝓpria.
neceſſitate cócepta in cóſueto ſermone adiiciút ſenſibuſ obſcuritatē
Cú e2 ergo per ſe nó ſint aperta: nec pateāt in eo℞ cóſuetudie noia
Tum uero p̆cepto℞ late uagātes ſcripture ſi nó cótrahantt́: & pau
cis & perlucidis ſńiis explicent{ur} frequétia @ultitudine ſermonis
impediéte incertas legentiú efficiēt cogitatióes. Ita occultas noia
tiones cómenſuſ e membris ope℞ ꝓnuntiās ut memorie tradant{ur}.

7467 breuiter exponā. Sic enĩ expeditius ea recipere poterút mentes: nó
minus cú aiaduertiſſem diſtentā occupationibus ciuitaté publicis
& priuatis negociis: paucis iudicaui ſcribendú: uti anguſto ſpatio
uacuitatis ea legētcs breuiter perciper̆ poſſent: etiā qui pythagorā
qui eius hereſim ſuerút ſecuti placuit cubicis rónibus ṕcepta in
uoluminibus ſcribere. Cóſtituerút cubú. cc. & . l. uerſus: coſ nó
plus ꝗ̃ tres in una cóſcriptióe oportere eſſe putauerút Cubus autē
eſt corpus ex. vi. lateribus equali latitudie planitia℞ parúper qua
dratus: is cū eſt iactus: quā ĩ part@ incubuit dum eſt intactus imo
tam habet ſtabilitaté: uti ſunt etiā teſſere: quas i alueo ludētes iaci
unt: hanc aūt ſimilitudiné ex co ſumpſiſſe uident{ur} : ꝙ is numerus
uerſuū uti cubus in quēcun ſenſú inſede it imotā effrciat ibi me
morie ſedé. Græci poete comici interponentes e choro canticú di
uiſerút fpatia fabula℞. ita partes cubica róne faciētes intercapedini
bus ligāt aucto℞ ꝓnuntiatióes. Cú ergo hec naturali modo ſint a
maioribus obſeruata: aio aduertam inuſitatas & obſcuras multis
res mihi eſſe ſcribēdas quo facilius ad ſēſus legēriū ꝑucnire poſſint
brcuibus uolnminibus iudicaui ſcribere: ita enĩ expedita erunt ad
in telligédú : eorú ordinatióes inſtitui uti nō ſint queréti bus ſepa
tim colligéda: ſed e corpore uno & i ſingulis uoluminibus gene℞
hŕent explicatióts. Ica Cæfar tertio & q̈rto uolumie ædiú ſacrarú
rónes expoſui. Hoc libro publico℞ loco ℞ cxpediā diſpoſltióeſ pri
mú fo℞ uti oporteat cōſtitui dicaā: ꝙ i co & publica℞ & priuata℞
re℞ rationes per magiſtratus gubernantur. # De foro.

# Ræci in q̈drato āpliffimis & duplicibus porticibus fora
g # cóſtituút: crebriſ colúnis & lapidcis & marmoreis epiſti
# liis adornāt: & ſupra am bulatióes in cótignatióibus faci
ciút. Italie uero urbibus ń eadē ē róne faciúdú ideo a maioribus
cóſuetudo tradita eſt gladiatorra muaera in foro dari. Igit{ur} circum
ſpectacula ſpatioſiora intercolúnia diſtribuátur : circa in portici
bus argétarie taberne: Mcenia nan lupioribus coaxatióibus col
locent{ur}. Que & ad uſú & ad uectigalia publica recte erút diſpoſita
Magnitúdĩes aút ad copiā hoĩm optet fieri: ne paruú ſpatiū ſit ad
uſū: aut ne ꝓpter inopiā populi uaſtú fo℞ uideat{ur}. Latitudo aút

7568 niatur uti lógitudo in tres partes. Cú diuiſa fuerit ex his due par
ces uidétur: ita enĩ oblóga erit eius formatio & ad ſpectaculorum
rónem utilis diſpoſitio. Colúne ſuperiores quarta parte mĩores ꝗ̃
inferiores ſunt cóſtituende: ꝓpterea ꝙ oneri ferédo que ſunt inferi
ora firmiora debét eſſe ꝗ̃ ſuperiora: nó minus ꝙ etiam naſcentium
oportet imitari naturam: ut in arboribus terreſtribus Abiete: Cu
preſſo Pinu : e quibus nulla non craſſior eſt ab radicibus. Deinde
creſcédo progreditur in altitudiné natuiali contractura perequata
naſcens ad cacumen. Ergo ſi natura naſcentiú ita poſtulat: recte eſt
conſtitutá & altitudini bus & craſſitudini bus ſuꝑiora inferio℞ fie
ri cótractiora. Baſilicarum loca adiuncta foris ꝗ̃ calidiſſimis parti
bus oporcet conſtitui: ut per hyemē ſine moleſtia tempcſtatū ſe có
ferre in eas negociatores poſſint. Earü latitudines ne minus ꝗ̃ ex
tertia parte ne plus ex dimidia longitudines conſtituant{ur} : niſi loci
natura impedierit: & aliter coegerit ſymmetriā cómutari. Sin auté
locus erit amplior in longitudine Calcidica in extrem is conſtituā
tur: uti ſunt ĩ uilla Aquiliana: Colúne baſilicarū tam alte ꝗ̃ porti
cus latæ fuerint faciende uident{ur}: porticus ꝗ̃ mediú ſpatiú futurú
eſt ex tertia finiat{ur}. Colúne ſupiores minores ꝗ̃ inferiores uti ſupra
ſcriptum eſt minores cóſtituant{ur}. Pluteú qđ inter ſuꝑiores & inferi
ores colúnas ité q̄rta parte minus ꝗ̃ ſuperiores colūne fuerūt opor
tere fieri uidet{ur}. uti ſupra baſilice cótiguationē ambulātes ab nego
ciatoribus ne cóſpiciátur. Epiſtilia zophora corone ex ſymmetriis
colúna℞ uti ĩ tertio libro ſcripſimus explicent{ur} : nó minus ſummā
dignitaté & uenuſtat@ pńt hŕe cópactióes baſilica℞. quo genere co
lúne iuliæ faneſtris collocaui curaui faciédā: cuius ꝓportióes &
ſymmetrie ſic ſút cōſtitute. Mediana teſtudo inter colúnas eſt lon
ga pedes. c. xx. lata pedes. lx. Porticus eius circa teſtudiné inter co
lúnas & parietes lata pedes. xx. colúne altitudinibus ppetuis cú ca
pitulis pedes. l. craſſitudinibus quinú habétes poſt ſe paraſtaticas
altas pedes. xx. latas pedes. ix. craſſas. x. q̄ ſuſtinét trabes: in ꝗbus
inuehunt{ur} porticuú cótignatióes: ſupra eas alie paiaſtatice pedú
xviii. late binum craſſe pedé: quæ excipiunt ité trabes ſuſtinentès.
cāteriú & porticú que ſuntſubmiſſa infra teſtudinē tecta.

7669 ſpatia inter paraſtatica℞ & colúnarum trabes per itercolúnia lumi
nibus ſuntrcicta: Colúne ſunt in latitudine teſtudinis cú angula
ribus dextra ac ſiniſtra quaterne: in longitudine que eſt foro prox
ima cú iiſdem angularibus octo: ex altera parte cum angulaiibus
vi. ideo ꝙ medie due in ea parte nó ſunt poſite: ne impcdiant aſpe
ctus pronai ædis anguſti: quæ eſt in medio latere parietis baſilicæ
collocata ſpectans mediú forum & ædem iouis. Item tribunal qđ
eſt in ea æde hemicicli ſchematis minoris curuatura formatú. Eius
aūt hemicicli in fionte eſt interuallú pedis. xlvi. introrſus curuatu
ra pedes. xv. uti qui apud magiſtratus ſtarent negotiātes in baſili
ca ne impedirent. ſupra colūnas ex tribus tignis bipedalibus com
pactis trabes ſunt circa collocate. hæ quæ a tertiis colúnis quæ ſút
in interiore parte reuertunt{ur} ad antas: que a pronao procurrút. dex
tra ac ſiniſtra hemiciclú tangút: ſupra trabes contra capitula cx
fulcimentis diſpoſite pilæ ſunt collocate altæ pedis. iii. latæ que
ueiſus q̈ternis ſupra eos ex duobus tignis bipedalibus euergancæ
circa ſunt collocate. quibus inſuper tranſtra cú capreolis colúnarú
contra zophora & antas & parietes pronai collocate ſuſtinent unú
culmen perpetue baſilice alte℞ ad mediú ſupra pronaum ædis: ita
f. ſt. gio℞ duplex tecti nata diſpoſitio extiinſecus tecti & interioris
alte teſtudints præſtat ſpém uenuſtam. Item ſublata æpiſtilio℞ or
namenta & pluteo℞ colūnarum ſupcrio℞ diſtributio operoſa de
trahit moleſtiā: ſumptuſ minuit ex magna parte ſummā. Ipſe ue
ro colúne ĩ altitudine perpetua ſub trabe teſtudinis ꝓducte & ma
gnificentiam impenſe & auctoritaté operi adaugere uident{ur}.

De Aerario carcere & curia oidinandis.

# Rarium Carcer Curia foro ſunt coniungenda: ſed ita uti
e # magnitudo ſymmetrie co ℞ foro reſpódeat. Maxime qui
# dem curia in primis eſt faciēda ad dignitaté municipii ſi
ue ciuitatis: & ſi quadrata erit ꝗ̃tum habuerit latitudinis dimidia
cóſtituat{ur} altitudo : ſin aút oblonga fue: it lógitudo & latitudo có
ponat́: & ſumme cópoſita eius dimidia pars ſub lacunariis altitu
dine detur. Preterea ṕcingendi ſút parictes medii coronis ex inteſti
no opere aut albario ad dimediā partē altitudinis: que ſi nó

7770 uox ibi’diſputantiú elata in altitudiné intellectui non poterit eſſe
audiétibus. Cú aút coronis precincti parietes erunt. Vox ab imis
morata priuſꝗ̃ in aere elata diſſipabit{ur}: auribus erit intellecta.

Detheatro

# Vm forum conſtitutú fuerit tum deo℞ ĩmortaliú diebus
g # feſtis ludo℞ expectationibus eligédus eſt locus theatro ꝗ̃
# ſaluberrimus uti ĩ primo libro de ſalubritatibus in m æ/
nium collocationibus eſt ſcriptú. Per ludos eni cum cóiugibus &
liberis p̆ſedentes delectatióibus detinent{ur}: & corpora ꝓpter uolup
tatem ĩmota patentes hńt uenas: in quas inſidunt aura℞ flatus: ꝗ
ſi a regionibun paluſtribus: aut aliis regionibus uicioſis adueniēt
nocentes ſpús corporibus infundét. Ita ſi curioſius eliget{ur} locus
de theatro uitabunt{ur} uicia. etiá prouidendú eſt ne impetus habe
at a meridie: ſol enĩ cú implet eius rotúditaté aer cócluſus curuatu
ra : ne habés poteſtaté uagandi uerſando cóferueſcit & cadens ad
urit excoquit & minuit e corporibus humores. ideo maxime ui
tande ſunt his rebus uicioſe regióes: & eligéde ſalubres. Fundamé
co℞ aút ſi in montibus fuerit: facilior erit ratio. Sed ſi neceſſitas co
egerit in plano: aut paluſtri loco ea conſtitui: ſolidationes ſubſtru
ctioneſ ita erunt faciendæ quéadmodú de fundatióibus ædiú ſa
crarum in tertio libro eſt ſcriptú. Inſuꝑ fundaméta lapideis & mar
moreis copüs gradationes ab ſubſtructióe ſieri debét: præcinctióeſ
ad altitudines theatro℞ pro rata parte faciéde uident{ur}: ne altioreſ
ꝗ̃ quáta pi æcinctióis itineris ſit latitudo. Si enĩ excelſiores fuerint
repellent & eiicient in ſuperiorẽ partem uocem: nec patient{ur} in ſed@
bus ſuis quæ ſupra p̆cinctiones uerború caſus certa ſignificatione
ad aures peruenire: & ad ſummā ita eſt gubernā dú: uti linea cum
ad imú gradú & ad ſummú extenta fuerit oĩa cacumina graduum
an gulol tangat ita uox non impediet{ur} : aditus cóplures & ſpatio
ſos oportet diſponere: nec coniunctos ſupiores inferioribus: ſed ex
oibus locis perpetuos & directos ſine iuerſuris faciēdos: uti cú po
pulus dimittat{ur} de ſpectaculis nó cóprimat{ur} ſed habeat ex oibus lo
cis exitus ſeꝑatos ſine impeditióe: etiā diligenter eſt animaduerten
dú ne ſit locus ſurdus: ſed ut in eo uox ꝗ̃ clariſſime uagari poſſit:

7871 hoc uero fieri ita poterit ſi locus electus fuerit ubi non impediat{ur}
reſonantia. Vox auté eſt ſpús fluens aeris & ictu ſenſibilis auditu
ca mouet{ur} circulo℞ rotundationibus inſinitis: uti ſi i ſtanté aquā
lapide imiſſo naſcant{ur} inumerabiles unda℞ circuli creſcentes a cen
tro ꝗ̃ latiſſime poſſint & uagātes niſi anguſtia loci interpellaueiit:
aut aliqua oflenſio quænon patit{ur} deſignatióes ea℞ unda℞ ad exi
tus peruenire. Ita cum interpellent{ur} offenſionibus primæ redeun
tes inſequentiú diſturbant deſignatióes. Eadem ratione uox ita ad
circinum efficit motiones: ſed in aqua circuli planitiæ: in latitudi
nem mouet{ur} uox: & in latitudinem progredit{ur} & altitudinē grada
tim ſcandit. Igit{ur} ut in aqua unda℞ dcſ: gnationibus: item in uo c
cú offenſio nulla primā undam interpellauerit non diſturbat ſecú
dam : nec in ſequétes: ſed oés ſua reſonantia perueniūt ad imorum
& ſummo℞ aures. Ergo ueteres architecti nature ucſtigia perſecuti
indagatióibus uocis ſcan dentes perfecerút theatro℞ gradatióes. &
q́ſiuerunt per canonicā mathematico℞ & muſicā róncm ut q̄cun
uox eſſet in ſcena clarior & ſuauior ad ſpectato℞ perueniret aures.
Vti enim organa in æneis laminis aut corneis hæ ſic ad coi da℞ ſo
nitus claiitaté perficiunt{ur} Sic theatro℞ per armonicun ad augendā
uocéiócinationes ab antiquis ſunt conſtitutæ.

De Harmonia.

# Armonia aút eſt muſica litteratura obſcura & difficilis &
h # difficilis maxime quidé quibus græce lŕe non ſunt nctæ
# Quā ſi uolumus explicare neceſſe eſt etiam græcis uerbis
uti : ꝙ nónulla co℞ latinas nó habent appellatióes. Ita ut potero
ꝗ̃ apertiſſime cx Ariſtoxenis ſcripturis interp̆tabor. & eius diagrā
ma ſubſcribam ſinitióeſ ſonituú d@ſignabo: uti qui diligentius
attēderit ſacilius percipe poſſit. Vox enĩ mutatióibus quom flecti
tur. Alias fit acuta: alias grauis: Duobuſ modis mouet{ur} : e ꝗ bus
unus habet effectus cótinuatos: alter diſtātes. Cótinuata uox nc
in ſinitióibus cóſiſtit: ne in loco ullo: Eff. cit terminatióes non
apparentes. Interualla autem media patētia uti ſermone cum dica
mus ſol. lux. flos. nox. ſic enĩ nec unde incipit nec ubi deſinitintel
ligitur. Sed ꝙ ex acuta. facta eſt grauis: & ex graui acuta

7972 auribus per diſtantiam: at e contrario nam quom flectit{ur} imuta
tióe uox: ſtatuit ſe in alicuius ſonicus finitioné: deinde in alterius
& id ultro citro crebro faciendo conſtans apparet ſenſibus: uti ĩ
cantionibus conflectentes uoces uarietatem facimus modulatióis.
Ita interuallis ea cum uerſat{ur}: & unde initium ſecit: & ubi deſiit
apparet in ſono℞ patentibus finitionibus: Mediana aút patentia
interuallis obſcurantur. Genera uero modulatióum ſunt tria. Pri
mum quod græci nominant Armoniā. Secundum Chroma. Ter
tium Diatonon. Eſt autem harmonie modulatio ab arte concepta
& aere. Cantio eius maxime graué & egregiam habet auctoritatem
Chroma ſubtili ſolertia ac crebritate modulorum ſuauioré habet
delectationem. Diatonó uero ꝙ naturalis eſt. facilior eſt interuallo
rum diſtantia. In his tribus generibus diſſimiles ſunt tetvacordo℞
diſpoſitióes quod armonia tetracordorum & tonis & dieſis habet
binas. Dieſis aút eſt toni pars quarta: ita in hemitonio due dieſis
ſunt collocatæ. Chromati duo hemitonia in ordine ſunt cópoſita
Tertium hemitonio℞ trium eſt interuallú. Diatoni duo ſunt con
tinuati. Tertiú hemitonium finit tetracordi magnitudiné: ita ĩ tri
bus generibus tetracorda ex duobus tonis & hemitonio ſunt pec
equata. Sed ipſa cum ſeꝑatim unicuiuſ generis finibus conſider ā
tur diſſimilem hńt interuallo℞ deſignatióem. igitur interualla to
norum & hemitonitonio℞ & tetracordorú in uoce diuiſit natura.
Finit terminationes eorú menſuris interuallorú ꝗ̃titate: modiſ
ceitis cóſtituit q̈litates quibus etiā artifices qui organa fabricāt ex
natura conſtitutis utendo comparāt ad cócentus cóuenientes eorú
perfectióes: ſonitus qui græce phtongi dicunt{ur} in unoquo gone
re ſunt. x. & . viii. e ꝗ bus octo ſuntin tribus generibus perpetui &
ſtantes. Reliqui. x. cú cóiter modulant{ur} ſunt uaga ntes: ſtantes aút
ſunt qui inter mobiles interpoſiti continent tetracordi coniunctio
nem: & e generum diſcriminibus ſuis finibus ſút permanentes: ap
pellant{ur} aút ſic: Proſlambanomenos. Hipate. Paripate. Meſe. Para
meſe. Diezeugmenon. Hyperboleon Nete. Mobiles auté ſunt qui
in tetracordo inter immotos diſpoſiti ĩ generibus & locis loca mu
tant. Vocabula aút habent hæc. Parhipate. Hipate. Lycanos.

8073 Peripatè. Meſonlycanos. Meſonſinezeugmenon. Hyperboleon.
Paranete. Nete. . Ea autem qua mouentur recipiunt untutes alias.
Interualla enim & diſtantias habent creſcentes. Itaꝙ parhypate: q́
in harmonia diſtat ab hypate hemitonium in chromata mutata
habet. Hemitoniú qui lycanos ĩ harmonia dicit{ur} ab hipate diſ@at
hemitoniú ĩ chroma tranſlatú progredit{ur} duo hemitonia. In diato
no diſtat ab hipate tria hemitonia Ita decem ſonitus ꝓpter tranſla
tiones in generibus efficiút triplicē modulationū uarietatē. Tetra
corda ſūt quin Primú grauiſſimú quod grece dicit{ur} hypaton. Se
cundú medianú qđ appellatur meſon. Tertiú cóiunctum quod ſi
nezeu gmenon dicit{ur}. Quartú diſiunctú qđ ditzeugmenon noiat{ur}
Quintú quod eſt acutiſſimü græce hyperboleon dicct{ur}. Concētus
quos natura hominis modulari pót græce ſymphonie dicuntur
ſunt ſex. Diateſſaron. Diapente. Diapalon. Diſdiateſſaron. & Diſ
diapente. & Diſdiapaſon. Ideo & a numero noia cæperút ꝙ cum
uox conſtiterit in una ſono℞ finitione. ab eaꝗ̃ ſe flectens mutaue
r@t & peruenerit in quartam terminationē appellat{ur} diateſſaron. In
quintam diapēte. In ſextam diapaſon. & in octauam & dimidiam
diapaſon & diateſſeion. In nonam & dimidiam diapaſon & diapē
te. ln. xii. diſdiapaſon. Non eni inter duo intẽuall@ cum cordai ú
ſonicus aut uocis factus cantus fuerit: nec in tertia aut ſexta aut ſe
ptima pńt conſonantie fieri. Sed ut ſupra ſcriptum eſt diateſſeion
& diapente & ex ordine diapaſon cóucnientie ex ntura uocis con
gruentis habet finitiones: & ei conuentus piocteant{ur} ex cólunctio
ne ſonituum qui græce pthongi dicuntur.

De Theatri uaſis.

# Ta ex his indagatióibus mathematicis fiant uaſa ærea
i # pro ratione magnitudinis theatri : Eaque fabricantur
# ut cú tangant{ur} lonitú facere poſſint inter ſe diateſſaron
diapente ex ordine ad diapaſon. Poſtea inter ſedes theatri conſtitu
tis cellis tatione muſica ibi collocent{ur} : ita ut nullú pariet@ tangāt.
Circa habeant locum uacuú: & a ſummo capite ſpatium : ponan
tur inuerſa. habeant in parte quæ ſpectat ad ſcenā ſuppoſitos
cuncos minus altos ſemipede, cótra eas cellas relinquant{ur}

8174 ræ Inferio℞ graduũ cubilibus longe pedes. ii. alte femipcde. Deſig
natiões ea℞ quibus in locis cõſtituant{ur} ſic explicent{ur}: ſi nõ erit am
pla magnitudine theat℞ media altitudinis trãſueii ſa regio deſigne
tur: & in ea. xiii. celle. xii. equalibus interuallis diſtantes cõfo@ticẽ
tur: uti echo q̃ ſupra ſcripta ſunt adnotant hyperboleon ſonantia
in cellis quæ ſunt in comibus extremis utra prima collocent{ur} Se
cũda ab extremis diateſſarõ ad neten ſinnemenẽ. Tertia diateſſaiõ
ad neten parameſon. Quarta ad neten ſinnemenẽ. Quinta diateſta
ron ad meſon. Sexta diateſſaron ad hipaten meſon. In medro unũ
diateſſaron ad hipaten hipaton. Ita hacrõcinatione uox ab ſcœna
uti a centro ꝓfuſa ſe circũagens tactu feriens ſingulo℞ ualorum
caua excitauerit auctã claritatẽ ex cõcentu cõuenientẽ ſibi cõſonan
tiã. Sin autẽ amplior magnitudo erit theatri tunc altitudo diuida
tur in partes. iiii: uti tres efficiant{ur} regiones cella℞ tranſuerſe deſig
nate. una harmonie: altera chromatos: tertia diathoni: & ab uno q̃
erit prima ex harmonia collocetur ita uti in minore theatro ſupra
ſcriptũ eſt. In mediana aũo prima in extremis cornibus ad chioma
ticen hiperboloon hñtia ſonitũ ponant{ur}. In ſecundis ab his diteſſa
ron ad chromaticen diezeu gmenõ. In tertiis diateſſarõ ad chroma
ticen ſynnemenõ. Quartis diateſſarõ ad chromaticẽ meſon. Quin
tis diateſſaron ad chromaticen hipatõ. Sextis ad parameſon: ꝙ &
in chromaticen hiperbolcon diapente & ad chromaticen meſon di
ateſſaron habeant cõſonãtie cõitatem. In medio nihil eſt collocãdũ
ideo ꝙ ſonitum nulla alia q̈litas ĩ chromatico genere ſymphoniæ
conſonãtiã põt habere. In ſumma uero diuiſione & regione cella℞
in cornibus primis ad diatonon hiperboleõ fabricata uaſa ſonitu
ponant{ur}: In ſecundis diateſſarõ ad diatonõ. bertiis diatcſſarẽ ad dia
ronon ſynemenon. quartis diateſſaron ad diatonõ meſon. quintis
diateſſaron ad diatonõ hipaton. Sextis diateſſaron ad ꝓſlambano
menon diapaſon ad diatonon hipaton diapente hẽt ſymphonia℞
cõitates. Hec aũt ſi quis uoluerit ad perfectũ facile perducere: aĩad
uertat in extremo libro digramma muſica rõne delignatũ. Quod
Ariſtoxenus magno uigore & iduſtria generatim diuiſis modula
tionibus cõſtltutũ rcliꝗt. de quo ſi quis rõcinationibus his

8275 rit ad naturã uocis & audientiũ delectatiões facilius ualuerit thea
tro℞ efficere perfectiones. Dicet aliquis forte multa theatra Rome
quot facta eſſe. Ne ullã rõnem ha℞ re℞ in his fuiſſe. ſed errauit ĩ
eo ꝙ oĩa publica lignea theatra tabulationes habẽt cõplures quas
neceſſe eſt ſonare. hoc uero licet aĩaduerter̃ etiã a citharœdis ꝗ ſupe
riore tono cũ uolunt canere advertunt ſe ad ſcœne ualuas: & ita ie
cipiũt ab ea℞ auxilio cõſonantiã uocis. Cum aũt ex ſolidis rebus
theatra cõſtituunt{ur} id eſt ex ſtructura cemẽto℞: lapide: marmore
ſonare non pñt: tunc ex his hac rõnes ſunt explicande. Sin autem
querit{ur} in quo theatro ea ſine facta Romæ non poſſumus oſtẽdere
Sed in italie regione & in pluribuſ greco℞ ciuitatibus: etiam au
ctorem habemus. L. Mumiũ ꝗ diruto theatro corinthio℞ ea ænea
Romam deportauit: & de manibus ad ædem lune dedicauit: mul
ti etiam ſolertes architecti qui in oppidis non magnis theatra con
ſtituerunt propter inopiam fictilibus doliis ita ſonantibus electis
hac ratiocinatione cõpoſitis perfecerunt utiliſſimos effectus.

De confirmatione theatri facienda.

# Pſius aũt theatri conformatio ſic eſt facieda: uti ꝗ̃ magna
I # futura eſt perimetros imi centro medio collocato circuma
# gatur linea rotundatiõis: in ea quatuor ſcribant{ur} trigo
na paribuſ lateribus interuallis extremã lineã circinatiõis tangant
quibus etiã in. xii. ſigno℞ cœleſtiũ aſtrologi ex muſica conuenien
tia aſtrorum rõcia antur. ex his trigonis cuius latus fuerit ꝓximũ
ſcœne ea regiõe q̃ p̃cidit curuaturam circinationis: ibi finiatur ſcœ
ne frons & ab eo loco paralellos linea ducat{ur}: q̃ diſiungat pſcœnii
pulpitũ & orcheſtre regiõem. Ita latius factũ fuerit pulpitũ ꝗ̃ græ
co℞ ꝙ oẽs artifices in ſcœnam dant operã. In orcheſtra autẽ ſenato
rũ ſunt ſedibus loca deſignata: & eius pulpiti altitudo ſit ne plus
pedũ. v. uti qui in orcheſtra ſederint ſpectar̃ poſſint oĩum agentiũ
geſtus. Cunei ſpectaculo℞ in@theatro ita diuidant{ur}: uti anguli tri
gono℞ qui currunt circa curuaturã circinationis@dirigant alcenſus
ſcalaſ inter cuneos ad primã precinctiõem: ſupra aũt alternis iti
neribus ſuperioreſ cunei medii dirigant{ur}. hi aũt qui ſunt in imo &
dirigunt ſcalaria erunt numero. vii. reliqui quin ſcœne

8376 bunt cõpoſitiõem: & unus medius contra ſe ualuas regias habere
debet: & qui erunt dextra ac ſiniſtra hoſpitalio℞ deſignabũt com
poſitionẽ: extremi duo ſpectabũt itinera uerſura℞. Gradus ſpecta
culo℞ ubi ſubſellia cõponantur gradus ne minus alti ſint palmo
pede & digitis ſex: Latitudines eoiũ ne plus pedes. ii. ſemis: ne mi
nus pedes. ii. conſtituantur.

De tecto porticus theatri.

# Ectum porticus quod ſuturũ eſt in ſumma gradatiõe cũ
t # ſcœne altitudine libratũ perſpiciat{ur}: ideo ꝙ uox creſcens
# equaliter ad ſũmas gradationes & tectũ perueniat. nan
ſi non ſuerit equaie quo minus fuerit altũ uox prcripiet{ur} ad eam
altitudinẽ quä perueniet primo. Orcheſtra inter gradus imos qđ
diametron habuerit eius ſexta pars ſumat{ur}: & in cornibus utrũ
aditus eius menſure perpẽdiculũ: interiores ſedes p̃cidant{ur}: & quæ
p̃ciſio fuerit: ibi conſtituant{ur} itine℞ ſupercilia. Ita enim ſatis altitu
dinem habebũt co℞ cõformationes: Scœnæ lõgitudo ad orcheſtie
diametrõ duplex debet fieri. Podii altitudo: b libramẽto pulpiti
cum corona & lyſi duodecim orcheſtre diametris ſupra podium co
lumne cum capitulis & ſpiris alte quarta parte eiuſdem diametri.
Epiſtilia & ornamẽta ea℞ columna℞ altitudinis quinta parte. Plu
teum inſuper cũ unda & corona inferioris pulpiti dimidia parte:
ſupra id pluteum colũnæ quarta parte minore altitudĩe ſunt ꝗ̃ in
feriores epiſtilia & ornamẽta ea℞ colũna℞ quinta parte. Item ſi ter
tia epiſcœnos futura erit media ĩ pluteũ ſummũ ſit dimidia parte
columne ſumme mediana℞ minus alte ſint quarta parte. Epiſtilia
cum coronis ea℞ colũnarum item habeant altitudinis quintã par
tem. Nec tñ in oibus theatris ſymmetrie ad oẽs rationel & effectur
poſſunt: ſed oportet architectũ aĩadũertere quibus rõnibus neceſſe
ſit ſequi ſymmetriam: & quibus ꝓportionibus ad loci natuiã aut
magnitudinẽ operis temꝑari: ſunt enim res quas & in puſillo & ĩ
magno theatro neceſſe eſt eadẽ magnitudie fieri propter uſum uti
gradus diazumata pluteos itinera aſcenſuſ pulpita tribunalia & ſi
ſi qua alia intercurrunt ex quibus neceſſitas cogit diſcedere a ſym
metria ne impediatur uſus. Nõ minus ſiqua exiguitas

8477 @deſt marmoris materiæ reliqua℞ rerũ que parant{ur} in opere defu
erinc paulũ demere aut adiicere dũ id ne nimiũ improbe fiat. S@d
cũ ſenſu nõ eritalienũ Hocantẽ erit ſi architectus erit uſu peritus
preterea ingenio mobili ſolertia nõ fuerit uiduatus. Ipſe autem
ſcœne habent rõnef explicatas ita uti medie ualue ornatus habcãt
aulæ regiæ dextera ac ſiniſtra hoſpitalia. Secũdum autẽ ſpatia ad
ornatus cõparata: que loca græci periactuſ dicũt ab co ꝙ machine
ſunt in hiis locis uarſatiles trigonos habentes in ſingula tres ſpẽs
ornationis. q̃ cũ aut fabula℞ mutationes ſunt ſuture ſeu deorum
aduentus cũ tonitribus repentinis uerſent{ur} mutent ſpetiẽ orna
tionis in frontes. Secũdum ea loca uerſuræ ſunt procurrẽtes q̃ @fl@
ciũt una a foro altera a peregre aditus in ſcœna.

De Tribus Scœna℞ Generibus.

# Enera autem ſunt ſcœna℞ tria unũ quod dicit{ur} tragicum
g # Alterũ comicũ. Tertiũ ſatyricũ. Ho℞ autem ornatus in
# ter ſe diſtimiles ſũt. diſpari rõne. ꝙ tragicæ deformant{ur}
colũnis & faſtigiis ſignis reliquiſ regalibuſ rebus. Comicæ autẽ
ædifiti o℞ priuato℞ & meniano℞ habent ſpetiẽ ꝓfectuſ feneſtris
diſpoſitos imitatiõe cõium ædifitio℞ rõnibus. Satiricæ uero ornã
tur arbõbus ſpelũcis mõtibus reliquiſ agreſtibus rebus in top@
odi ſpẽm deformati. In greco℞ theatris nõ omnia iiſdem iõnibus
ſunt facienda. ꝙ primũ in ima circinatione utin latino trigono℞
q̃tuor in eo quadrato℞triũ anguli circinationis lineã tangunt &
cuius quadrati latus eſt ꝓximũ ſcœne prehendit curuaturam præ
cirtinatiõis ea regione deſignat{ur} finitio ꝓſcenii & ab ea regione ad
extremã circinationẽ curuature paralellos linea deſignat{ur}: i q̈ cõſti
tuit{ur} froens ſcœne: per centrũ orcheſtre ꝓſcenii regiõe paralellos li
nea deſcribit{ur}: & q̃ ſecat circinatiões: lineas dextra ac ſiniſtra. In cor
nibus hemicli centra deſignant{ur}: & circino collocato ĩ dexrra ab in
teruallo ſiniſtro circumagat{ur} circinatio ad proſcœnii dexträ partẽ.
ita tribus centris hac deſcriptione ampliorẽ habẽt. item centro col
locato in ſiniſtro cornu ab interuallo dextro circumagit{ur}. ad ꝓſ œ
nii dextram partem: orcheſtram græci & ſcœnã receſſiorẽ minore
latitudine pulpitũ quod longion appellant: ideo ꝙ eos tragici &

8578 comici actores in ſcoena pẽragũt. Reliqui aũt artifices ſuas per or
cheſtrã preftant actioneſ. ita ex co ſcœnici & helici græce ſepa
ratim nominant{ur}. Eius loci altitudo nõ minus debet eſſe pedũ. x.
non plus. xii. Gradationes ſcala℞ incer cuneos & ſedes cõtra q̈dra
to℞ angulos dirigant{ur} ad primã præcinctionem a precinctiõe ĩter
eas item medie dirigãtur & ad fũmam quotiẽs præcin gunt{ur} altero
tãto ſemper amplificant{ur}. Cum hec omnia ſũma cura ſolertia ex
plicata ſint. Tunc etiã diligẽtiuſ eſt aĩaduertendum, uti electus lo
cus in quo leniter applicet ſe uox. Ne repulſa reſiliens incertas
auribus referat ſingnificationes. Sunt enim nõnulli loci naturali
tetimpedientes uocis motus: uti diſſonãtes qui græce dicunt{ur} cati
contes. Circumſonãtes qui apud eos nominãtur periecontes: item
reſonãtes qui dicunt{ur} anticontes. Cõſonãteſ quos appellant ſine
contes. Diſſonãtes ſuntin quibus uox prima cũ eſt elata in latitu
dinẽ offenſa ſuperioribus ſolidis corporibus repulſa ræſiliẽs in
unũ opprimit inſequẽtis uocis elationẽ. Circumſonãtes autem in
quibus circũuagãdo coacta exoluens in medio ſine extremis caſi
bus ſonans ibi extinguit{ur} incerta uerborũ ſignificatiõe. Reſonãtes
uero in quibus cum inſolido tactu percuſſa reſiliant imagines ex
primẽdo nouiſſimos caſus duplices ſaciunt auditu. item conſonã
tes ſunt in quibus ab imis auxiliata cum incremẽto ſcandens egre
dit{ur} ad aures diſerta uerbo℞ claritate: ita ſi in loco℞ electiõe ſuerit
diligens aïaduerſio: emẽdatus erit prudentia ad utilitatẽ in theatis
uocis effectus. Forma℞ aũt deſcriptiões inter ſe diſcriminibus his
crunt notatæ: ita quæ ex q̈dracis deſignant{ur} greco℞ habeãt uſus: la
tine raris lateribus trigono℞: ita his ſcriptionibus ꝗ uoluerit uti:
emendatas efficiet theatrorum perfectiones.

Deporticibus poſt ſcœnam

# Oſt ſcœnã porticus ſunt cõſtituẽde: uti cũ hymbres repẽ
P # tini ludos interpellauerint: habeat populus quo ſe recipi
# at ex theatro choragia laxamcntũ habeat ad cõparandũ
uti ſunt porticus pompeianæ. Item athenis porticus heumenici
patriſ Liberi phanũ: exeuntibus e theatro ſiniſtra parte odeũ

8679 Themiſtocles columnis lapideis diſpoſitis nauiũ malis & antẽnis
& ſpoliis peiſicis perrexit: idem aũt incẽſum mitridatico bello rex
Ariobarzanes neſticuit: Smyrnæ Syratoiceũ trallibus porticus ex
utra partesur ſcœne ſupra ſtadiũ: ceteriſ ciuitatibus q̃ diligẽtio
res habuerũt architectos: circa theatra ſunt porticus & ambulatio
nes: que uident{ur} ita oportere collocari uti duplices ſint: habeant
exteriores colũnas doricas cũ epiſtiliis & oroamẽtis ex cõnemodu
lationis perfectas. Latitudines aũt ea℞ ita oportere fieri uident{ur} uti
quantæ altitudine colũne fudrint exteriores tantam latitudinẽ ha
beant ab inſeriore parte columoa℞ extrema medias: & a medi
anis ad parietes qui cĩrcumcludunt porticus ambulatiões. Media
næ autem columne quita parte altiores ſint ꝗ̃ exteriores: ſed aut io
nico aut corinthio genere deforment{ur}. Colũna℞ autem proportio
nes & ſymmetrie non erunt iiſdem ratiõibus quibus in ædibus ſa
cris ſcripſi. aliã enim in deorum tem plis, debent habere grauitatẽ:
aliam in porticibus & ceteris operibuſ: ſubtilitatẽ: Ita ſi doiIci ge
neris erunt columnæ. dimetiantur ea℞ altitudines cum capitulis ĩ
partes. xv. & ex eis partibus una conſtituat{ur} & fiat modulus ad cu
ius moduli rõnem omnis operis erit explicatio: & ĩ primo colum
ne craſſitudo fiat duo℞ modulo℞: inte columniũ quin & modu
li dimidia parte: altitudo colũne preter capitulum. xiiii. modulo℞
capituli altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorum &
moduli ſextæ partis: cæteri operis modulationes uti in ædibus ſa
cris in libro quarto ſcriptũ eſt ita perficiãtur. Sin autem ionicæ co
lumnæ fient ſcapus præter ſpiram & capitulum ĩ octo partes & di
midiã partẽ diuidatur & ex his craſſitudini columne detur cũ plin
tho dimidia craſſitudine cõſtituat{ur}. Capituli ratio fiat uti in. iii. li
bro eſt demonſtratum: Si corinthia erit: ſcapuſ & ſpira uti in ioni
ca: Capitulum autem quemadmodum in quarto libro eſt ſcriptũ
ita habeant ratiõem. Stilobatiſ adiectio quæ fit per ſcabellos in
partes ex deſcriptione quæ eſt deſcripta ſupra in libro. iii. ſumatur
Epiſtilia coronæ cætera omnia ad columnarum rationem ex ſcri
ptis uoluminũ ſuperio℞ explicentur: media uero ſpatia quæerunt
ſub diuo inter porticus adornanda: uiribus uidentur: ꝙ

8780 ambulationes hñt magnã ſalubri@catẽ & primum oculo℞: ꝙ ex ui
ribus ſubtilis & extenuatus aer ꝓpter motionẽ corporis influens
perliniat ſpẽm: & ita auferens ex oculis humorẽ craſſũ aciem tenuẽ
& acutam ſpẽm relinquit. Pret@@a cum corpus motionibus in a@@
bulatione caleſcit humores ex membris aer exug@do imminuit ple
nitates extenuat diſſipando ꝙ plus ineſt ꝗ̃ corpus põt ſuſtinere.
hoc aút @@a eſſe ex eo licet aĩaduertere ꝙ ſub tectis cum ſint aqua℞
fontes aut etiam ſub terra paluftris abundantia: ex his nullus ſur
git humor nebuloſus: ſed in apertis hipetriſ locis cum ſol oriens
uapore tangat mundũ ex humidis & abundantius excitat humo
& cõglobatos in altirudinẽ tollit. Eigo ſt ita uidet{ur} uti in hipetris
locis ab aere humores ex corporibus exugant{ur} moleſtiores quẽad
modũ ex terra per nebulas uident{ur}: non puto dubiũ eſſe quin am
pliſſimas & ornatiſſimas ſub diuo hipetriſ collocari oporteat in
ciuitatibus ambulatiões. He aũt uti ſint ſemꝑ@ ſicce & nõ lutoſe ſic
erit faciendũ: fodiant{ur} & exihaniant{ur} ꝗ̃ altiſſime: dextra ac ſiniſtra
ſtructiles cloace fiant. In ea℞ parietibus ꝗ ad ambulationẽ ſpect
auerint tubuli inſtruant{ur} inclinati faſtigio in cloacis: his perfectis
compleantur ea loca carbonibus: deinde inſuper ſabulone: hæ am
bulationes ſternant{ur} & exequentur: ita ꝓpter carbonũ naturalem
raricatẽ & tubulorũ in cloacas inſtructionem excipient{ur} aquarum
abundantie: & ita ſicce & fine humore perfecte ſuerint ambulatio-
nes. Preterea ĩ his operibus theſauri ſunt ciuitatibus in neceſſariis
rebus a maioribus cõſtituti. In concluſiõibus eni reliqui oẽs ſunt
faciliores apparatos ꝗ̃ ligno℞. Sal enĩ facile ance importat{ur}: frumẽ
ta publice priuatim expeditius congerunt{ur}: ſi deſit oleribus: car
ne ſeu leguminibus defendat{ur}. Aquæ foſſuris puteorũ: & de cœlo
repẽtinis tempeſtatibus ex tegulis excipiunt{ur}. De lignatione q̃ ma
xime neceſſaria eſt ad cibum excoquẽdũ difficilis & moleſta eſt ap
paratio ꝙ & tarde cõportat{ur}: & plus conſumit{ur} in ciuſmodi tempo
ribus. tunc he ambulationes aperiunt{ur} & menſure tributim ſingu
lis capitibus deſignantur: ita duas ies egregias hipetre ambulatio
nes præſtant. Vnam in pace ſalubritatis: Alteram in bello ſalutis
Ergo his rationibus ambulationũ explicationes non ſolum

8881 ſcœnam theatri ſed etiã oĩum deo℞ templis effecte magnaſ áuítatí
bus præſtare poterũt utilitates. qm̃ het nobis ſatis uident{ur} eſſe ex
poſita nunc inſequentur balnea℞ diſpoſitionũ demonſtrationes.

De balnea℞ diſpolitionibus & partibus.

# Rimũ eligendus locus eſt ꝗ̃ calidiſſimus id eſt auerſus a
P # ſeptemtrione & aquilone: ipſa aũ: caldaria tepidaria lu
# men habeãt ab occidẽte hyberno. Sin aũt natura loci im
pedierit: uti a meridie: ꝙ maxime tẽpus lauandi a meridiano ad
ueſperum eſt cõſtitutũ. Et item eſt aĩaduertendũ uti caldaria mulie
bria uirilia coniuncta: & in iiſdem regionibus ſint collocata. Sie
enĩ efficiet{ur} ut in uaſariis & hypocauſtis cõis ſit uſus eo℞ utriſ.
Aena ſupra hypocauſtũ tria ſunt cõponẽda: unũ caldariũ: alte℞ te
pidariũ: tertiũ frigidarium: & ita collocãda: uti ex tepidario in cal
dariũ quantũ aque calide exierit influat de ſrigidario in tepidariũ
ad cundẽ modum teſtudines aquæ aluec℞ ex cõi hipocauſi calef@
cient{ur}. Suſpenſure caldario℞ ita ſunt faciende ut primũ ſeſquidali
bus tegulis ſolum ſternat{ur} inclinatũ ad hypocauſtũ uri pila cum
mittat{ur} non poſſit intro reſiſtete: ſed runius redcat ad p̃furnium: ip
ſa per ſeita flãma facilius pe, uagabitur ſub ſuſpenſione. Supra
laterculis bcſſalibus pilæ ſtruant{ur}. Ita diſpoſite uti bipedales cegu
le poſſint ſupra eſſe collocate: altitudinẽ aũt pilæ habeant pedum
duo℞. he ſtruant{ur} argilla cum capillo. ſubacta: ſupra colloceant{ur}
tegule bipedales q̃ ſuſtineant pauimentũ. Concameratiões uero ſi
ex ſtructura facte fuerint: erunt utiliores. Sin @ũt contignatiões fu
erint figulinum opus ſubiiciatur: ſed hocita erit faciundũ tegule
le ſerreæ aut arcus fiant: hæ uncinis ferreis ad cõtignationem ſu
ſpendãtur ꝗ̃ creberrimis: hæ tegule ſiue arcus ita diſponant{ur}: uc
tegule ſine marginibus ſedere in duabuſ inuehi poſſint: & ita@to
te concamerationes in ferro nitentes ſint perfec̃te: earum camera
rum ſuperiora coagmenta ex argilla cum capillo ſubact@ linian-
tur. Intereor autem pars que ad pauimẽcum ſpectat teſta cum cal
ce trulliſſetur. Deinde opere albario ſiue tectorio poliatur. Ne ca
meræ in caldariis ſi duplices factæ fuerint meliorẽ habebũt uſum.
Nõ enim uapore humor corrumpere poterit materiem

8982nis: ſed inter duas cameras uagabitur. Magnitudines aút balnea℞
uident{ur} fieri pro copia hoim: ſint ita cópoſite: quanta lógitudo fu
erit tertia dempta, latitudo ſit preter ſcholã labri & aluei. labiú uti
 ſub lumine faciédum uidet{ur}: ne ſtantes circú ſuis umbris obſcu
rent lucé. Scolas aút labro℞ ita fieri oportet ſpatioſas utcú priores
occupauerit loca: circũſpectantes reliqui recte ſtare poſſint. Aluei
auté latitudo inter parietem & pluteú ne minus ſit pedes ſenos. ut
gradus inſerior inde auferat & puluinus duos pedes. Laconicum
ſudatióeſ ſunt cóiungende tepidario. hæ ꝗ̃ late fuerint tantã al
titudinẽ habeãt ad unã curuaturam hemiſperii. mediú lumen in
hemiſperio relinquat{ur}: Ex eo clypeú æneũ catenis pendeant: p cu
ius reductióes: & dimiſſiones perficiet{ur} ſudatióis tpatura: ipſum
ad circinum fieri oportere uidet{ur}: ut equaliter a medio flãme uapo
riſ uis per curuature totundationes peruagetur.

De paleſtrarum ædificatione & ſixtis.

# Vnc mihi uidet{ur} tametſi nõ ſint italicæ cóſuetudines: pa
n # leſtra℞ ædificatióes trader̃ explicate & quẽadmodũ apud
# græcos conſtituant̃ monſtrate. Cõſtituant{ur} aútin tribuſ
porticibus exædre ſpatioſe hñtes ſedes ĩ quibus philoſophi rheto
reſ ac reliqui qui ſtudiis delectent{ur} ſedentes diſputare poſſint. In
paleſtris periſtilia quadrata ſiue oblonga ita ſunt faciẽda uti duo
rum ſtadio℞ habeant amhulatiõis circuitionem: qd græci uocane
diaulã ex quibus tres porticus ſimplices diſpcnant{ur}: quarta que
ad meridianas regiones eſt cóuerſa duplex: uti cum tépeſtates uen
toſe ſint non poſſit aſpergo in interiorẽ parté peruenire. In duplici
aút porticu collocent{ur} hæc membra ephœbeum in medio hoc aũt
en exedra ampliſſima cum ſedibus tertia lógior ſit ꝗ̃ lata. ſub dex
tro coriceum. Deinde ꝓxĩe cóniſterium a cõniſterio inuerſura por
ticus frigida lauatio quã græci litron uocitant: ad ſiniſtram ephœ
bei cleotheſium: proxime autem cleotheſium ſrigidarium: ab eo
iter in propigneum inuerſura porticus: proxima autem introrſus
eregione frigidarii collocetur cõcamerata ſudatio longitudine du,
plex quam latitudine: habeat in uerſuris ex una parte laconi cum
ad eundẽ modum uti ſupra ſcriptum eſt compoſitum ex

9083 laconici caldã lauationẽ. In paleſtca periſtilĩa quéadmo dum f
ſcripiũ cſt ica debent eſſe pertecte diſtributa. extra autẽ
poiticus tres. Vna ex periſtilio exeuntibus: Due dextra ae ſintſtra
ſtadiate. ex quibus una que ſpectauerit ad ſeptem trionẽ p@ſiciat{ur}
duplex ampliſſima latitudine. hltera ſimplex ita facta uti in parti
bus quæ fuerint circa parietes & q̈ erunt ad colũnas margines ba
beant uti ſemitas nó minus pedum denú: medium excauatú uci
gradus ſint in deſcéſu marginibus ſeſquipedé ad planitiem: q́ pla
nities ſitnõ minus pedes. xii. ita qui ueſtiti ambulatuo iot ciicum
in marginibus non impedient{ur} a cunctis ſe exercentibus. hec apiã
porticul xiſtos apud græcos uocitatur: ꝙ athl: te per hyberna tem
pora in tectis ſtadiis exercent{ur}: Faciúda autem xiſta ſic uident{ur}: u@
hnt inter duas porticus ſilue aut platanona: & in his perficiantue
intera bo es an@bulatióes: ibi ex ope: eſignino ſtetiones. Pro@@@
ant xiſtum & duplicé porticú deſignent{ur}. Hipetre ambulauóts ꝓ
gi peradiomidas noſtri xiſta appellãt. in quas per hiemẽ
ſto ſercno cœ@o aihletæ prodeútes excent{ur}. Poſt xiſtú aute ſt. diú
ita figuratú ut poſſint hominú copie cú laxamento athlecas cetan
tes ſprẽta eq̃ in mœnibus neceſſatia uidebantur eſſe ut apie diſpo
nantur peiſeripſi.

De portubus & ſtructuris in aqua ficiendis.

# Eoportunitate aút portuú nó eſt pretermittendú ſed nó
d # quibus @ónibus tueant{ur} naues i his ab tempeſtatibus ex
# plicandú: Hi aút naturaliter ſi ſint bene poſiti habeant
acroteria ſiue promótoria ꝓcurrétia: ex quibus introrſus curuatu
re ſiue ueiſure ex loci natura fuerint conformate maximas utilital
tes uidentur habere. Circum enim porticus ſiue naualia ſunt facié,
da ſiue ex porticibus aditus emporia turreſ ex utra parte collo
cande. ex quibus catenæ traduci per machinas poſſint: Sin autem
nó naturaliter locum ne idoneum ad tuendas ab tempeſtatibus
naues habuerimus ita uidet@@ eſſe faciẽdum: uti ſi nulium flumé,
in his locis impedierit. Sed erit ex una parte ſtatio: tunc ex altera
parte ſtructuris ſiue aggeribus expediantur progreſſus: & ita con
firmande portuum concluſiones: He aút ſtructure q́ in aqua

9184 ſuture uident́ ſic eſſe ſaciendæ uti portet́ puluis a regiõ: bus quæ
ſunt a cumis cótinuate ad promontoriú mineruæ: hiſ miſceant́
uti in mortario duo ad unum reſpondeāt. Deinde tunc in co loco
ꝗ deſinitus erit arcæ ſtipitibus robuſtis & catenis incluſe in aquā
demittendæ: deſtināde firmiter. Dciade interea ex tranſtilis infe
rior pars ſub aqua exequanda & purgāda & cementiſ ex mortario
materia mixta quéadmodú ſupra ſcriptú eſt ibi cógerendo: deinde
cópleatur ſtructuræ ſpatiú quod ſuerit inter arcas. hoc autéminus
naturale hn-\t ea loca que ſupra ſcripta ſút. Sin aút ꝓpter fluctus &
impetus aperti pelagi deſtinatas arcas nó potuerúc continerc: tunc
ab ipſa terra ſine crepidine puluinus ꝗ̃ firmiſſime ſtruat́. iſ pul-
uinus exequata ſtruat́ planitie minus ꝗ̃ dimidie partis. Rehquú
qđ eſt ꝓxime litus proclinatú latus habeat deinde ad ipſam aquā
& latera puluino circiter ſeſꝗpedales margines ſtruant́ æquilibres
ex planitie que ſupra ſcripta eſt. tunc proclinatio ea impleat́ hare
na: & exequet́ cú margine & planitie puluini. Dcinde inſuper cam
exequatióe pila ꝗ̃ magna cóſtituta ſuerit ibi ſtruat́: c2 cū crit ex
tructa relinquat́ ne minus duos menſes ut ſicceſcat. Tunc aút ſuc
cidat́ margo q́ ſuſtinet harená: ita harena fluctibus ſub: uta cfiici
et in mare pile precipitationē: hac róne quotienſcunꝗ̃ opus ſueric
in aquá poterit eſſe progreſſus. In quibus aút locis puluis non na
ſcitur his rólbus erit faciendú: uti arcæ duplices relatis tabulis &
càtenis colligate in´eó loco qui finitus erit conſtituant́: & inter da
ſtinas creta meróibus ex ulua paluſtri factis calcetur: cú ita bń cal
catum & ꝗ̃ denſiſſime fuerit: tunc cocleis rotis timpanis collocatis
locus qui in ea ſepti one ſinitus erit exinaniatur ſiccetur & ibi in
ter ſcptiones fundamenta fodiantur: ſi terrena erunt uſ ad ſolidú
craſſiora ꝗ̃ murus qui ſupra futurus erit: exinaniatur ſiccetur &
ftructura ex cementis: calce: & harena cópleatur. Sin aút mollis lo
cus erit palis uſtulatis alneis aut oleaginis cófigat́ & carbonibus
cópleatur quéadmodú in theatrorú æ muri fundationibus eſt ſc: i
ptum: Deinde tunc quadrato ſaxo muias ducatur iuncturis ꝗ̃ ló
giſſimis uti maxime medii lapides coagmentis contineantur. T úc
oui locus erit inter murum ruderatióeſine ſtructu: a cópleatur:

9285 erit uti poſſit turris inſuper ædificari: His perſectis Naualiorú ea
erit ratio: ut conſcituant́ ſpectantia maxime ad ſeptétrioné. Nam
meridianæ regiones ꝓpter æſtus cariem: tineá: teredines: reliqua
beſtia℞ nocentium genera procreant: alendo conſeruát. Ea ædi
ficia minime ſunt materianda propter incendia. De magnitudini
bus autem finitio nulla debet eſſe ſed faciunda ad maximú nauiú
modum: uti & ſi maiores naues ſubducte fuerint habeant cu laxa
mento ibi collocatióem: q́ neceſſaria ad utilitaté ciuitatum & pub
lico℞ locorum ſuccurrere mihi potuerunt quéadmodum conſtitu
antur & perficiantur in hoc uolumine ſcripſi. Priuatorú anút ædi
ſicio℞ utilitates & co℞ ſymmetrias in ſequéti uolumine rócinabor

. L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER SEXTVS. IN
QVO RATIOCINATVR DE PRIVAT OR VM
AEDIFICIOR VM VTILIT ATIBVS ET SYMME
TRIIS.

# Riſtippus philoſophus ſocraticus nauſragio cum
# eiectus ad Rhodienſium littus aiaducitiſle gcome
a # trica ſchemata dcſcripta exclamauiſſe ad comites ita
# dicit́. beneſperemus hoium. n. ucſtigia uideo. Sta
# tim in oppidú Rhodum contendit: & recta gym
naſium deuenit. lbi de philoſophia diſputás muneribus eſt do
natus: ut non tantū ſe ornaret: ſed etiam eis qui una fuerant ueſti
tū & cetera quæ opus eſſent ad uictú præſtaret. Cú aút cius comi
tcs in patriam reuerti uoluiſſent: interrogarent cú ꝗd nam uellet
domú renúctiari. T unc ita mandauit dicere: ciuſmodi poſſeſſióes
& uiatica liberis oportere parari q́ etiá e naufragio una poſſ@t ena
taic: ná ea uera præſidia ſunt uitæ: ꝗbus ne fortunæ tempeſtas
iniqua ne publicaum rerum mutatio. ne belli uaſtatio poteſt
nocere. non minus etiam ſententiam augendo theophraſtus: Hor
tandodoctos potius eſſe ꝗ̃ pecuniæ cóſidentes ita ponit. Doctum
ex omnibus ſolum ne in alienis lociſ peregrinum. ne amiſſis fa
miliaribus & neceſſariis inopem amico℞. Sed in omni ciuitate eſſe
ciuem: difficiieſ fortunæ ſine cimore poſſe deſpicere caſus. At

9386 non doctrina℞ ſed felicitatis ṕſidiis ſe putaret eſſe uallatú: labidis
itineribus uadenté nó ſtabili ſed infirma cóflictari uita. Epicurus
uero non diſſimiliter ait: Pauca ſapicntibus fortuná tribuere. Que
auté maxima & neceſſaria ſunt animi mentiſ cogitationibus gu
bernari: Hecita eſſe plures philoſophi dixerútnó minus poete ꝗ
antiq̄s comedias græce ſcrip ſerunt: & eaſdem ſn̆ias uerſibus in ſc{oc}
na pronuntiaucrút. ut Euchrates. Chionides. Ariſtophanes. maxi
me etiā cum his alexis qui athenienſes ait ideo oportere laudari: ꝙ
omniú grecorum leges cogunt parcntes ali a liberis athenienſium
non oés niſi eos qui libe, is artibus erudiſſent. Omnia enī munera
fortune cum dant̆ ab ea facillime adimuntur. Diſcipline uero con
iuncte cum animis nullo tempore deficiunt: ſed permanent ſtabili
ter ad ſummú exitum uitæ. ita ego maximas inſinitaſ parenti
bus habeo at ago gr̆as: ꝙ athenienſiú legē probátes me arte cru
diendú curauerút & ea q́ non poteſt eſſe ꝓbata ſine litteratura: En
ciclio doctrina℞ oium diſciplina. Cú eigo & parentú cura & pre
ceptorú doctrinis auctas haberé copias diſciplinarum philologis
& philotechnis rebus comentarioriú ſcripturis me delectins: cas
poſſeſſiones aio paraui: e quibus hec eſt fructuú ſumma: nullam
plus habendi neceſſitaté eam eſſe ꝓprietaté diuitiarum maxime
nihil deſiderare: ſed forte nónulli hec leuia iudicantes putant cos
eſſe tantum ſapientes qui pecunia ſunt copioſi: ita pleri ad id
ꝓpoſitum contendétes audacia adhibita cum diuitiis etiā notitiā
ſunt cóſecuti. Ego aút Cæſar non ad pecuniam parandā ex arte de
di ſtudium: ſed potiuſ tenuitaté cum bona fama: ꝗ̃ 2bundantiam
cum infamia ſequendam probaui. ideo notitie parum eſt aſſecuta
Sed tamé his uoluminibus æditis ut ſpero poſteris etiā ero notuſ
Ne eſt mirandú ꝙ ita pluribuſ ſim ignotus: tæteri architecti ro
gant & ambiunt ut architectent́: mihi aút a p̆ceptoribus eſt tradi
tum rogatum non roganté oportere ſuſcipeie curam ꝙ ingenuus
color mouet́ pudore petendo rem ſuſcipiendā nam bn̆ficiú dantes
accipientes ambiuntur. Quid enim putemus ſuſpicari: qui roget́
de patrimonio ſumptus faciendos cómitteŕ gratie petentis: niſi pe
de compendii cius cauſa iudicet faciendum. ita maiores

9487 a genere ꝓbadsopz tradebát architectis: deinde q́rebát ſi honeſte
eſſent educati ingenuo pudori nó audaciæ ꝓteruitatis cómittédú
iudicantes. ipſi autem artifices nó erudiebant niſi ſuos liberos aut
cognatos: & eos uiros bonos inſtituebát: quibus tantarum rerum
ſidei pecuniæ ſine dubitatione permitterent́. Cum aút aiaduerto
ab ïndoctis & imperitis tante diſciplie magnitudiné iactari: & ab
his qui non modo architecture fed oino neſabrice quidé notitiam
habent non poſſum nó laudare patteſfamilias eos qui litteraturæ
fidutia confirmati per ſe ædificamtes ita iudicant ſi imperitis ſit có
mittendú: ipſos potius digniores eſſe ad ſuam uoluntaté ꝗ̃ ad alie
nam pecunie conſumere ſummā. ita nemo artem ullam aliam co
natur domi facere uti ſutrinam: uel fullonicam: aut ex cæteris que
ſunt facilioros: niſi archicctura℞. ideo ꝙ qui profitent́ nó arte ue
ra@ſed ſalſo nominant́ architecti. Quas ob res corpus architecture
nóneſ eius putaui diligentiſſime cóſcribendas opinās id munus
oibus gentibus non ingratum futurum. igitur cum in quinto de
oportunitate cómuniú operum derſcripſi: in hoc uolumine priua
torum ædiſicio℞ tótinátes & cómenſus ſymmetriarum explicabo

De natura regionum coeli ad quas ædiſicia
# diſponēda: & quid hæ in hoībus efficiant.

# Ecautē ita erunt recte diſpoſita: ſi primo aīaduerſum fue
# rit ꝗbus regióibus: aut ꝗbus inclinationibus mundi có
h # ſtituant́ nan alite@ ægyp@@ hiſpania: nó codé modo pó
# to diſſimiliter Rome: item cæteris terra℞ & regionú ꝓprietatibus
opottere uident́ cóſtitui genera ædiftcio℞: ꝙ alia parte ſolis curſu
premitur terraialia longe ab co diſtat. alia per medium temperat́:
igitur uti conſtitutio mundi ad terræ ſpatiú inclinatione ſigniferi
circuli & ſolis curſu diſparibus qualitatibus naturaliter eſt collo
cata: & ad cundé modú & ad regionum: rónes coeli uarietates ui
dent́ ædificioi ú debere dirigi collocationes: ſub ſeptemtrione ædi
ſicia teſtudinata & maxime cócluſa & non patentia: ſed cóuer ſa ad
nalidas partes oportere fieri uidétur: cótra aút ſub impetu ſodis me
tidianis regionibus ꝙ premunt́ a calore patentiora conuerſa ad
ſeptemtrionem & aquiloné ſunt faciunda. ita  ultro

9588 regióibus ad eundé modú temparl quéadmodú coelú eſt ad īclina
tióes múdi collocatú. Hec aút ex natura re℞ ſunt aīaduertéda. & có
ſideranda at etiam ex membris corporibuf gétium obſeruāda
nam ſol quibus locis mediocriter proſundit calores in his conſer
uat corpora tempata. Que ꝓxime currendo deflagrat eripit exu
rendo temperaturam humoris. Contra uero refrigeratis regióibus
ꝙ abſunt a meridie longe nó exhanrit́ a caloribus humor: ſed ex
coelo roſcidus aer in corpors fundens humoré efficit ampliorcs cor
poraturas uociſ ſonitus grauiores. ex eo quo ſub ſeptétrióiòuſ
nutriunt́ gentes imanibus corporibus candidis coloribus directo
capillo & rufo: oculis ceſiis: ſanguine multo ab humoriſ plenitate
cæli refrigerationibus ſunt conſormati: Qui auté ſunt ꝓximi ad
axem meridianú ſubiecti ſolis curſui breuioribus corporibus: co
lore fuſco: criſpo capillo: oculis nigris: cruiibus ualidis: ſanguine
exiguo ſolis impetu perficiunt́. ita & propter ſanguinis exigu@
tem timidiores ſunt ferro reſiſtere: ſed ardores & febrcs ſuſtinent ſ@
ne timoŕ ꝙ nutrita ſunt co℞ membra cum feruore. ira corpora q́
naſcútur ſub ſeptétrióe a febri ſunt timidiora & imbecilla. Sangui
nis aút abundantia ferro refiſtunt ſine timore. Non minus ſonus
uocis in generibus gentiú diſpares & uarias habet q̄litates ideo ꝙ
terminatio oriétis & occidc̄tis circa terræ librationem : qua diuidi
tur pars ſuperior & inferior mundi: uidet́ habere libratá naturali
modo circuitionem: quam @@á mathematici orizonta dicunt. igit́
cum id habemus cent℞ aio ſuſtinentes a labro qđ eſt in regione ſe
ptentrionali linea traiccta id quod eſt ſupra meridianú axem:
ab eo alterä obliquam in altitudinem ad ſummú cardinem qui
eſt poſt ſtellas ſeptentrionú ſine dubitatione aíaduertimus ex co
eſſe ſchema trigonii mundi uti organi: quam ſambucen giæci di
cunt. Ita quod eſt ſpatium ꝓximú imo cardini ab axis linea in
meridianis finibus ſub co loco que ſunt nationes propter breuita
tem altrtudinis ad múdum ſonitum uociſ faciunt tenuem & acu
tiſſimū: uti in organo chorda: quæ eſt proxima angulo. Secúdú
eam artem reli ad mediam gŕam remiſtioribus efficiunt in natio
nibus ſono℞ cantiones. item a medio in ordinem creſcendo ad

9689 tremos ſeptentriones ſub altitudine coeli nationú ſpiritus ſonitu
grauiori a natura rerum exprimitur. ita uidetur mundi cóceptio
tota propter inclinationé cóſonantiſſime per ſolis temperaturā ad
harmoniam eſſe compoſita. Igitur que natióes ſunt inter axis me
ridiani cardinem ad ſeptentrionalis media poſite uti in diagrāma
te muſico medianæ uocis habeat ſonitum in ſermone: que pro
gredientes ad ſeptentrioné ſunt nationes ꝙ altiores habent diſtā
tias ad mundum ſpús uocis habentes humore repulſos ad hypa
tos & proſlambanomenos a natura rerú ſonitu grauiore cogunt́
uti eadem ratione medium progrediétibus ad meridiem gétes pa
raneta℞: quæ acutiſſimam ſonitus uocis p@ficiunt tenuitaté. hoc
autē uerum eſſe ex humidis nature locis grauiora fieri: & ex ferui
dis acutiora licet experiendo aīaduerteŕ. Calices duo in una fo: na
ce æque cocti: æ quo pondei ad crepitú uno ſonitu ſumantur
ex his unus in aquā dimittat́: poſtea ex aqua eximat́: tunc utri
 tangantur. Cum cnim ita factum fuerit: largiter inter cos ſoni
tus diſcrepabit: æquo pondere non poterunt eſſe. ita & corpora
hominú uno genere figu ationis & una mundi cóiunctione con
cepta: alia propter regionis ardorem acutum ſpiritum aeris exp: i
munt tactu. alia ꝓpter humoris abúdantiá grauiſſimas efſundúc
ſcno℞ q̈litates. Item ꝓpter tenuitaté coel: meridiane nationes ex a
cuto feiuore mente expeditius celeriuſ mouent́ ad conſilio℞ co
gitatióes. Septentrióales aút gentes infuſe craſſitudine coeli ꝓpter
obſtantiá aeris humore refrigerate ſtupentes hńt mentes. Hoc aút
ita eſle a ſerpentibus licet aſpicere q̄ per calorē cú exhauſtá hńt hu
mo: is reſrigerationé túc acerrime mouent́: per brumalia aút & hy
berna tpa mutatióe coeli refrigerate: imote ſunt ſtupore. ita nó eſt
mirandú ſi acutiores eflicit calidus aer hoium mentes refligeratus
aút cótia tardiores. Cú ſint aút meridianæ natióes animis acutiſſi
mis infinita ſolertia conſilio℞ ſimul ad fortitudiné ingrediunt́
ibi ſuccúbunt ꝙ hńt exuſtas a ſole aio℞ vtutes. Qui uero refrige
ratis naſeunt́ regionibus ad aio℞ uehementiá paratiores ſunt ma
gnis uirtutibus. Sunr ſine timoŕ: ſed tarditate animi ſine cóſ: de
rantia irruentes ſine ſolertia ſuis cóſiliis refragant́. Cú ergo hæc

9790 natura re℞ ita ſint in múdo collocata: ut oés nationes ímoderatis
miſtióibuſ diſparatæ: inter ſpatiú totius orbis terrarum regioniſ
medio múdi. P. R. poſſidet fines. Nan téperatiſſime ad utram
parté & corpo℞ membris aíorum uigoribus pro fortitudine ſút
in italia gétes. Quéadmodú. n. iouis ſtella iter martis feruéiſſimá
& ſaturni frigidiſſimá media currés tempat́. Eadé róne Italia inter
ſeptétrionalé meridianá ab utra parte mixtióibus tempatas &
inuictas habet laudes. Ita cóſiliis reſringit barbaro℞ uirtutes for
ti manu: cóſiliis meridiano℞ cogitatióes. Ita diuina mens ciuitaté
Ro. Po. egregiam téperatá regióe collocauit: uti orbis terra℞ im
perio potiret́. qđ ſi ita eſt uti diſſimiles iegióes ab inclinatióibus
coeli uariis generibus ſint compate: & etiā natur̆ gentiú diſparibuſ
ais & corporú figuris q̄litatibuſ naſcerent́. Nó dubitemuſ æditi
ciorú quo rónes ad nationú gentiú ꝓprietates apte d ſtribueŕ
cú habeamus ab ipſa re℞ natura ſolerté & expeditá monſtrationé
Quoad potui ſúma róne ꝓprietates loco℞ a natura re℞ diſpoſitaſ
aíaduerteŕ expoſui: & quéadmodú ad ſolis curſum & inclinatióes
coeli oporteat ad gétium figuras conſtituere ædiſiciorum qualita
tes dixi. Ita nunc ſingulo℞ generum in ædificiis cómenſus ſym
metriarum: & uniuerſos & ſeparatos breuiter explicabo.

De ædiſicio℞ piinato℞ proportionibus & menſuris.

# Vlla archit@cto cura maior eſſe debet: niſi uti ꝓportionl
a # bus rate partis habeant ædificia rónum exactióes. Cú er
# go cóſtituta ſymmetria℞ ratio ſuerit & cómenſus rócina
tionibus explicati. T unc etiá acuminis eſt ꝓpriú prouideŕ ad na
turá loci aut uſum aut ſpém: adiectióibus tempaturas efficere: cú
de ſymmetria ſit detractú aut adiectú: uti id uideatur recte eſſe for
matú: in aſpectu nihil deſideret́: alia enī ad manú ſpēs eſſe uide
tur: alia in excelſo: nó eadem ī cócluſo: diſſimilis in aperto: in qui
magni iudicii eſt oꝑa ꝗd tandé faciúdú ſit. Nó eni uires uidet́ hŕe
uiſus effcctus ſed fallit́ ſæpe iudicio ab eo mens. Quéadmodú in
ſcoenis pictis uident́ colúna℞ ꝓiecture: mutulo℞ eſphore: ſigno
rum figure ꝓminétes cú ſit tabula ſine dubio ad regulá plana. Si
militer i nauibus remi cú ſunt ſub aq̃ directi: tń oculis infracti

9891 dent́: & q̃tenus co℞ partes tágút ſummá planitié liquoriſ apparét
uti ſunt directi. Cúuero ſub aqua ſunt dimiſſi per nature perluci
dam raritaté remittút enatantes a ſuis corpibus fluentes imagines
ad ſummá aque planitié. At ibi cómote efficere uident́ infractú
rcmo℞ oculis aſpectú. hoc aút ſiue ſimulachro℞ impulſu ſeu radi
rum ex oculis effuſionibus uti phiſicis placet uidemus utran ra
tioné ut dicit́ ita eſſe uti falſa oculo℞ iudicia habeat aſpectus. Cú
ergo q́ ſunt uera falſa uideant́: & nónulla sliter ꝗ̃ ſunt oculis pro
bcnt́ : nó puto oportere eſſe dubiú quin ad loco℞ naturas aut ne
ceſſitates detractióes aut adiectióes fieri debeat: ſed ita ut nihil in
oꝑibus deſideret́. Hec auté ingenio℞ acuminibus nó ſolú doctri
nis efficiunt́. Igit́ ſtatuēda eſt primú ratio ſymmetria℞ e q̄ ſum it́
ſine dubitatióe cómutatio. Deinde explicet́ oꝑis fururi & locorú
imú ſpatiú lógitudinis: cuius cú ſemel conſtituta fuerit magnitu
do. ſequat́ eam ꝓportionis ad decoré apparatio: ut non ſit cóſide
rantibuſ aſpectus eurythmi dubius. De qua ꝗbuſ rónibus efficia
tur eſt mihi ꝓnuntiãdú. Primú de cauis ædium uti fieri debeāt
dicam. # De cauis ædium.

# Aua ædiú quin generibus ſunt diſtincta: Quo℞ ita fi
c # gure nominant́. Tuſcanicú. Corinthiú Tetraſtilon. Diſ
# pluuiatú. Teſtudinatú. Tuſcanica ſút in quibus trabes
in atrii latitudine traiecte habeát interpenſiua & collitias ab angu
lis parietú ad angulos tigno℞ intercurrenteſ. Item aſſeribuſ ſti. lici
dio℞ in mediú cópluuiū deiectis. In Corinthiis hiſdéiónibus tra
bes & cópluuia collocant́. Sed a parietibus trabes recedétes in cir
cuitionè circa colúnas cóponunt́ Tetraſtilia ſunt q́ ſubiectis ſub
trabibas ap gularibus colúnis & utilitaté trabibus & firmitatem
ṕſtant: ꝙ ne iṕe magnú impetú cogunt́ hŕe ne ab interpéſiuis
onerant́. Diſpluuiata aút ſunt in quibus deliquie arcá ſuitinétes
ſtillicidia reiiciút. hec hybernaculis maxias ṕſtant utilitates: ꝙ có
pluuia co℞ recta nó obſtát luminibus triclinio℞. Sed ea habét in
refectióibus moleſtiá magná ꝙ circa parietes ſtillicidia cófluentia
cótinent ſiſtule q́ nó celeriter recipiút ex canalibus aquá defluenté
ita redun dátes reſtagnát & inteſtinú & parietes in eis

9992 ædificio℞ corrúpunt. Teſtudinata uero ibi ſiunt ubi nó ſunt im
petus magni. & in cótignationibus ſupra fpatioſe reeddunt́ habi
tationes. # De longitudine & latitudine atriorum.

# Trio℞ uero lógitudines & latitudines tribus gene ibus
a # formant́: Et primú genus diſtribuit́ uti lógitudo cá in
# quin partes diuiſa tuerit tres partes latitudini dent́. Al
te℞cú í tres tpes diuidant́ due partes latitudini tribuant́. Tertiú
uti latitudo í q̄drato paribus lateribus deſcribat́: In eo q̄diato
diagonius linea ducat́ & ꝗ̃tú ſpatiú habuerit ea linea diagonii tá
ea lógitudo atrio det́. Altitudo eorum ꝗ̃ta lógitudo fuerit quarta
dempta ſub trabes extollat́ reliquú lacunario℞ ex arcæ ſupra tra
bes ratio habeat́. Alis dextra ac ſiniſtra latitudinis cú ſit. Atrii ló
gitudo ab. xxx. pedibus ad. xl. pedes ex tertia parte eius cóſtituat́
ab. xl. ad pedes. l. lógitudo diuidat́ in partes tres, ex his una pars
alis det́. Cú auté erit longitudo ab. l. pedibus ad. lx. pars quarta
lógitudinis alis diſtribuat́. ab pedibus. lx. ad. lxxx. lógitudo di
uidat́ í partes q̃tuor & dimidiá. ex his una pars fiat ala℞ latitudo
ab pedibus. lxxx. ad pedes. c. in quin partes diuiſa lógitudo iu
ſtam céſtituerit latitudiné alarú. Trabes ea℞ liminares ita alte po
nátur utaltitudīes latitudinibus ſint eq̃les. Tabulinú ſi latitudo
arrii erit pedú. xx. dépta tertia eius ſpatio rcliquú tribuat́. Si erit
a pedibus. xxx. ad. xl. ex atrii latitudie tabulino dimidiú tribuat́
Cú aút ab. xl. ad. lx. latitudo diuidat́ in partes quin ex his duo
tablino cóſtituant́. Nó ení atria mīora a maioribus e@ldé pńt hŕe
ſymmetiia℞ rónes. Si. n. maioribus ſymmetriis in minotibus uta
mur : ne tabulina ne alie utilitaté poteiút hŕe. Sin aút mío℞ ī
maioribuſ utemur: uaſta & imania in his ea erút inébra. Ita gene
ratim magnitudinú rónes exꝗſitas & utilitati & aſpectui cōſcribé
daſ putaui. Altitudo tabulini ad trabé ad trabé adiecta latitudiniſ octaua
conſtituat́: Lacunaria eius. iii. latitudinis ad altitudiné adiccta ex
collant́. Fauces míoribus atriis e tabulini lattiudine dépta. iii. ma
ioribus dimidia cóſtituant́. Imagines ita alte cum ſuis ornamétis
ad latitudiné ala℞ ſunt cóſtitute: latitudines co℞ ad altitudiné: ſi
Dorica ciunt uti dorica. Si ionica ciút: uti ionica peificiant́.

10093 admodú de tiromatis: in ꝗbus quarto libro róces ſymmetria℞ ſút
expoſitæ. Cópluuii lumen latú latitudinis atrii ne minus q̃ ta ne
plus tertia parte relinq̃tur. lógitudo uti atrli. pro. rata ꝑte fiat. Peri
ſtilia aút in tiáſuerſo tertia parte lógiora ſint ꝗ̃ introrſus. Colum
næ tam alte ꝗ̃ porticul latæ fuerint. Periſtilio℞ intercolúnia ne mi
nus triú ne plus q̃tuor colúna℞ craſſitudine inter ſe diſtét Sin aút
dorico more í periſtilio colúne erút faciende uti in quarto libro de
doricis ſcripſi: ita moduli ſumant́: & ad eos modulos Triglipho
rum rónes diſponant́. Triclinio℞ quáta latitudo fuerit bis tan
ta lógiludo fieri debebit. Altitudines oíum cóelauio℞, Qaæ ob ó
ga ſuer int ſic ht́e debent rónem: ut latitudinis & lógitudinis men
ſura componat́. & ex ea ſumma dimidiú ſumatur: & ꝗ̃tum fuerie
tantú altitudini det́. Sin aút exhediæ aut oeci q̃drati fuerīt latitu
dinis dimidia addita altitudine leducat́. Pinacothecæ uti exhedre
amplis magnitudinibus ſunt cóſtituende. Oeci corinthii teiraſtili
 qui aegyptii uocant́ latitudines & longitudines uti fupra tri
clinio℞ ſymmetriæ ſcriptæ ſunt: ita habeatiónem: ſed ꝓpter colú
narum inter poſitióes. ſpatioſioreſ cóſtituant́. Inter cori uthios aút
& ægyptiós hoc erit diſcrimen. Corinthii ſim plices habebút colú
nasiaut in podio poſitas: aut inimo: ſupra habeát epiſtilia & co
ionas aut ex inteſtino ope aut albario: Preterea ſupra coronas cur
ua lacunaria ad circinú delumbata. In egyptiis aút ſupra colinas
cpiſtilia & ab epiſtiliis ad parietes ꝗ ſút circa úponéda eſt cótigna
tio ſupra coxationé. Pauiméto ſub diuo ut ſit circuitus: deinde ſu
pia epiſtiliú ad ꝑpédicuiú iferio℞ colúna℞ īponéde ſunt minores
q̃rta ꝑte colúne: ſupra ea℞ epiſtilia & o. naméta lacunariis ornant́
& inte. colúnas ſupiores feneſtre collocant́. Ita baſilica℞ ea ſimili
tudo non corinthiorum triclinio℞ uidetur eſſe.

De oecis.

# Iunt aút etiā nó italice cóſuetudinis oeci quos græci cizi
f # cenos appellát hi collocant́ ſpectantes ad ſeptétrioné: &
# maxie uiridia ꝓſpiciétes. Valuaſ hńt in medio: iṕi aút
ſint ita lati & lógi: uti duo triclinia cú circuitióibuſ interſpectátia
poſſit eſſe collocata: habeát dextra ac ſiniſtra lumía feneſtra℞

10194 ridia ualuata: uti detectis per ſpatia feneſtra℞ uiridia ꝓſpiciant́.
Altitudieſ corú dimidia latitudinis addita cóſtituunt́. in his ædi
ficiorú generibus oés ſunt faciende earú ſymmetriarú rónes. q̄ ſine
impeditione loci fieri poterút. Lumina parietú altitudinibus ſi
nó obſcurabuntur: faciliter erunt explicats. Sin autem impedien
tur ab aut aliis neceſſitatibus tenent́. & ingenio & acumie de ſym
metriis detractiones aut adiectiones fiant: uti nó diſſimiles ueris
ſymmetriis perfitiantur uenuſtates.

Adꝗ̃s celi regióes que ædifici oú genera ſpectare debeāt.

# Vnc explicabimus ꝗbus ꝑprietatibus genera ediſiciorú
n # ad uſum & cœli regiones apte debcāt ſpectare. Hyberna
# triclinia & balneria uti occidentem hybernú ſpectét: ideo
ꝙ ueſpertino lumie opus eſt: uti p̆terea ꝙ etiā ſol occidés adueríuſ
hńs ſplendoré caloré remittés efficit ueſpertino tꝑe regioné tepidi
orem. cubicula & bibliothecæ ad orienté ſpectare debent. uſus eni
matutinú poſtulat lumen. item in bibliothecis libri nó putreſcét.
Nan q̄cun ad meridié & occidenté ſpectant a tincis & humore
uiciant̃: ꝙ uenti humidi adueniétes ꝓcreant eas & alút: infundé
teſ humidos ſpús pallore uolumina corrúpunt. Triclinia uerna
& autúnalia ad oriétem. Cú eni prætéta luminibus aduerſus ſolis
impetus ꝓgrediés ad occidenté efficit ea tꝑata ad id tp̃s quo opus
ſolitú eſt uti. æſtiua ad ſeptétrióem: ꝙ ea regio nó ut reli p íolſti
tium ꝓpter caloré æſtuoſa: co ꝙ eſt auerſa a ſolis curſu: ſemp refri
gerata: & ſalubritaté & uoluptaté in uſu ṕſtat: non minus pinaco
thece: puluinario℞ textrina. Pictorú officine uti colores corú in
ope ꝓpter cóſtantiá luminis imutata permaneant q̈litate: cú ad re
gióes cœli ita ea fuerint diſpoſita. # De priuatorú & cóium ædi

# Vnc etiā aiaduertendú eſt ꝗbus (ficiorú ꝓpriis locis.
t # róibus priuatis ædificiis ꝓpria loca patribuſfa. & quéad
# dú cóia cú extraneis ædificari debeāt. Nā ex his q́ pro
pria ſunt: i ea nó eſt ptás oibus itroeúdi niſi inuitatis: quéadmo
dú ſunt cubilia. triclinia: balneæ: cetera q́ eaſdé hńt uſus rónes.
Cóia aút ſunt ꝗbus etiam inuocat́i ſuo iure de populo pńt uenire
id eſt ueſtibula: Cauāædiú: Periſtilia: Que eundé hŕe pńt uſú.

10295 Igit̃ his qui cói ſunt fortuna non neceſſaria magnifica ueſtibula:
nec tabulina: nec atria: ꝙ in aliis officia preſtant ambiunda: q́ ab
aliis ambiunt́. Qui aút fructibus ruſticis ſeruiút: in eo℞ ueſtibu
lis Stabula: taberne: in ædibus criptæ: horrea: apothece: cætera
q́ ad fructus ſeruandos magis ꝗ̃ ad elegátiæ decoré pńt eſſe ita ſút
facienda. Item fœneratoribus & publicanis cómodiora & ſpatioſi
ora & ab inſidiis tuta: forenſibus aút & diſertis: elegátiora & ſpati
oſiora ad cóuentus excipiúdos. Nobilibus uero ꝗ honores magi
ſtratuſ gerédo ṕſtare debét officia ciuibus: faciéda ſút ueſtibula
regalia, alta atria & periſtilia ampliſſima ſiluæ ambulatióeſ laxi
ores ad decoré maieſtatis ꝑfecte. Preterea bibliothecas: pinacothe
cas: baſilicas uó diſſimili modo ꝗ̃ publico℞ ope℞ magnificétia có
paratas: ꝙ in doufbus eo℞ ſæpium & publica cóſilia: & priuata iu
dicia: arbitria cófitiunt́. Ergo ſi his rónibus ad ſingulorú gene
rum pſonas uti in primo libro de decore eſt ſcriptú: ita diſpoſita
erút ædificia: nó erit qd reṕhendat́. habebút eni ad oés res cómo
das & emédatas explicatióeſ. Ea℞ aút re℞ nó ſolú erút in urbe ædi
ficio℞ rónes: ſed etiá ruri præterꝗ̃ ꝙ in urbe atria ꝓxima ianuis ſo
lét eſſe ruri a pſeudourbáis ſtati piſtilia deide túc atria hńtia circú
porticus pauiméta ſpectātia ad paleſtras & ambulatióes. Quoad
potui uibanas rónes ædificin℞ ſúmatim pſcripſi ut ꝓpoſui. Núc
ruſtica℞ expeditionú: ut ſint ad uſum cómode. quibuſ rónibus
collocare oporteat eas dicam. # Deruſticis ædificiis & uillis.

# Rimú de ſalubrltate uti in primo uolumie de mœnibuſ
P # collocandis ſcriptú eſt regiones aſpiciant́: & ita uille col
# locent́: magnitudies ea℞ ad modú agri copiaſ fructuú
comparétur. Cortes magnitudineſ earum ad pecorú numerum
at quotiuga boum opus ſueritibi uerſari ita finiantur. In corte
culina ꝗ̃ calidiſſimo loco deſignetur. Coniúcta autem habeat bo
uilia: quorum præſepia ad focum & orientis ccli regionem ſpectét
ideo boues lumen & ignem ſpectando: horridi non fiunt. Item
agricolæ regionum imperiti non putant oportere aliá regioné cœ
li boues ſpectare: niſi ortum ſolis. Bouilium autem debent eſſe la
titudines: nec minores pedum denú: nec maiores quindenú.

10396 tudo uti ſingula iuga ne minus occupent pedes ſeptenos. Baloea
ria item cóiuncta ſunt culine. ita eni lauationi ruſticæ miniſtratio
non erit lóge. Torcular item ꝓximú ſit culine: ita eni ad olearios
fructus cómoda erit miniſtratio. habeat cóiunctá uinariā cellam
habenté ad ſeptentrioné lumina feneſtra℞: cú eni alia parte habue
rit qua ſol caleſacere poſſit: unú qd erit in ea cella cófuſum a caloŕ
efficiet́ imbecillú. Olearia aút ita eſt collocáda ut habeat a mecide
calidiſ regionibus lumé. Nó eni oleú dét cógelati: ſed tꝑecoloris
extenuari. Magnitudines aút ea℞ ad fructuú rónem & nume℞ do
lio℞ ſunt faciende: q́ cú ſint Cullearia per mediú occupare debent
pedes q̈ternos: ip̆m aút torcular ſi nó cocleis torquet́ ſed uectibuſ
& prelo premit́: ne minus longú pedes. xl. conſtituat́. Ita eni erit
uectiario ſpatiú expeditú. Latitudo eius ne minus pedú ſenum de
num: nam ſic erit ad plenú opus ſaciétibus libera uerſatio & expe
dita Sin aút duobus prelis loco opus ſuerit. q̈tuor & . xx. pedes la
titudini dent́. Ouilia & Caprilia iſta ſuntmagna facienda: ut ſin
gula pecora areæ non minus pedes q̈ternos & ſmipedé: ne plus ſe
nos poſſint habere. Granaria ſublimata ad ſeptétoioné autaꝗloné
ſpectátia diſponant́. ita eni fiuméta nó poterút cito cócaleſceŕ: ſed
a flatu refrigerata diu ſeruant́. Nan cætere regiones ꝓcreant cur
culioné & reliq́s beſtiolas q́ frumétis ſolét nocere. Equilibus ꝗ̃ ma
xime in uilla loca calidiſſima fuerint cóſtituant́: dum ne ad focú
ſpectent. Cú eni iuméta ꝓxime igné ſtabulant́ horrida ſiút. Item
non ſuntinutilia ṕſepia: q́ collocant́ extra culin@ in aperto cótra
oiienté. Cum eni in hyeme anni ſereno cœlo in ea traducunt́: ma
tutino boues ad ſolé pabulú capientes fiunt nitidiores. Horrea fe
nilia farraria. piſtrina extra uillá facienda uident́. ut ab ignis peri
culo ſint uille tutiores. ſi quid delicatius i uillis faciédú fuerit: ex
ſymmetriis que i urbanis ſupra ſcripta ſunt cóſtituta ita ſtruant́
ut ſine impeditióe ruſtice utilitatis ædificent́: omnia ædiſicia ut
luminoſa ſint oportet curari: ſed que ſunt ad uillas faciliora uiden
tur eſſe: ideo ꝙ paries nullius uicini pót obſtare: In urbe auté aut
cómunium parietú altitudines: aut anguſtie loci impedicndo faci
unt obſcuritate: ita de ea re ſic erit expediendú. Ex qua parte

10497 men oporteat ſumere linea tendat́ ab altitudine parietis qui uide
tur obſtare ad eum locum cui oporteat immittere linea tendat́ &
ſi ab ea linea in altitudinem cum proſpiciat́ poterit ſpatium puri
cœli amplum uideri: in eo loco lumé erit ſine impeditione: ſin aút
officient trabes: ſeu limina: aut cótignationes: de ſuperioribus par
ribus aperiatur: & ita imitatur: & ad ſummá ita eſt gubernandú:
ute quibuſcú partibus cœlum ꝓſpici poterit: per eas feneſtrarú
loca relinquant́. Sic enim lucida erunt ædificia. Cum aút in tricli
niis cæteriſ conclauibus maximus eſt uſus luminú. Tum etiá in
itineribus cliuis ſcaliſ: ꝙ in hiis ſæpius alii aliis obuiam uenien
tes ferétes ſarcinas ſolét incurreŕ. Quoad potui diſtributióes ope℞
noſtrorum: uti ſint ædificationes non obſcure explicui. Nunc &
quéadmodum græcorum conſuetudinibus ædificia diſtribuant́.
uti non ſint ignota ſummatim exponam

De græcorum ædificiis: eorú partiú uſu at noibus.

# Triis græci quia non utuncur: ne ædificant. Sed ab ia
a # uus introeunribus itinera faciunt latitudinibus nó ſpa
# tioſis. & ex una parte equalia: ex altera oſtrearias cællas.
ſtatim ianue interiores finiunt́. hic autem locus inter duas ianu
as græce Tyrorcon appellat́. Deinde eſt introitus in periſtilon id
periſtilum in tribus partibus habet porticus: in parte que ſpectat
ad meridiem duas antas inter ſe ſpatio amplo diſtátes: in quibus
trabes inuehuntut: & quantú inter antas diſtant: ex co tertia dem
pta ſpatium datur intiorſus. hic locus apud nonnullos Proſtas:
apud alios paraſtas nominator. In his locis introrſus conſtituun
tur oeci magni: in quibus matreſfamilias cum lanifitiis habent
ſeſſionem. In proſtadii autem dextra ac ſiniſtra cubicala ſunt col
locata quorum unum T halamus alterum Amphithalamus dici
tor Circú aút in porticibus triclinia qu otidiana: cubilia etiá cellæ
familiaricæ cóſtituunt́. hec pars ædificii gineconitis appellat́. Có
iunguntur autem iis domus ampliores habetites latiora periſtilia
in quibus ſunt quatuor pares porticus altitudinis: aut una quæ
ad meridié ſpectat excelſioribus columnis cóſtituit́. Id aút periſti
lú. quod uná altioré habet porticú Rhodiacum dicit́. hab{el}t

10598 hæ domus ueſtibula egregia & ianuas proprias cú dignitate. por
ticuſ periſtilio℞ albariiſ & tectoriis & ex iteſtino opere lacuna
riis ornatas. & in porticibus q́ ad ſeptemtrionem ſpectát triclinia
zizicena & pinacothecas ad orientem aút bibliothecas. exedras od
occidentem: ad meridié uero ſpectantts oecos: quadrata hoſtia am
pla magnitudine uti iaciliter in eo tricliniis q́tuor ſtratis miniſtra
tionum ludorú operis locus poſſit eſſe ſpatioſus. In his oecis fi
unt uirilia conuiuia: nó enim fuerat inſtitutú matreſfamilias eoiú
moribus accumbere: hec autc periſtilia domus antronitides dicun
tur ꝙ in his uiri ſine interpellationibus mulierum uerſant́. Prete
rea dextra acſiniſtra domunculæ conſtituunt́ habentes proprias
ſanuas: triclinia & cubicula tómoda uti hoſpites aduenientes non
in periſtilia ſed in ea hoſpitalia recipiant́ Nam cum ſuerint græci
delicatiores & a fortuna opulentiores hoſpitibus adueniétibus in
ſtruebant triclinia & cubicula: cum penu cellas: primo die ad ce
nam inuitabát. Poſtero mittebát pullos: oua: olera: poma: ieliq̈ſ
reo agreſtis: ideo pictores ea q́ mittebant́ hoſpitibus picturis imi
tantur: xen ia appellauerunt: Ita patreſfa. in hoſpitio non uideban
tur eſſe peregre habentes ſecretam in hoſpitalibus libertatem. inter
duo aút periſtilia itinera ſunt q́ meſaulæ dicunt́ ꝙ inter duas au
las media ſunt interpoſita noſtii aút eas andronas appellant. Sed
hoc ualde eſt mirádum: necenim græce nec latine poteſt id conue
nire. Græci enim andronas appellant oecos ubi cóuiuia uirilia ſo
lent eſſe: ꝙ eo muliexes non accedant. Itcm alie res ſunt ſimiles utl
xyſtos: protirum: thalamones & nónulla alia hmói. Xyſtos enim
græca appellatione porticus ampla latitudine: in qua athletæ per
hyberna tépora exercent́ Noſtri aút hypætras ambulatióes xyſta
appellát quas græci paradromidas dicunt. Item protyra græce di
cuntur q́ ſuntantein ianuis ueſtibula. Nos aút prothyra appella
musq́ græce dicútur diathyra, item ſi qua uirili figura ſigna: mu
tulos aut coronas ſuſtinent: noſtri thelamones appellarunt: cuius
rónes quid ita aut quare dicant́ ex hiſtoriis nó inueniunt́: græci
uero eos atlātes uocitãt. Atlas. n. hiſtoria format́ ſuſtinés mundú
ideo ꝙ is primú curſú ſolis & lune ſiderú oium uerſationú

10699 uigore animi ſolertia curauit hominibus tradédas. Ea res a pi
ctoribus & ſtatuariis deformat́ pro eo beneficio ſuſtinens mundú
Filie eius atlãtides quas nos uergilias greci aút pleiadas noiant
cum ſideribus in mundo ſunt dedicatæ. Nec tamen ego ut mutet́
conſuetudo noíationú aut ſermonis ideo hec ṕpoſui: ſed ut ea nó
ſint ignota philologis exponenda iudicaui. Quibus cóſuetudini
bus ædificia italico more & greco℞ inſtitutis cóformant́ expoſui
& de ſymmetriis ſingulo℞ gene℞ ꝓportiones perſcripſi. Ergo quo
niam de uenuſtate græco℞ ante eſt cóſcriptum. Nunc exponemus
de firmitate: quéadmodú ea ſine uitiis pmanentia ad uetuſtaté col
locent́. # Defirmitate & fundamentis ædificiorum.

# Edificia quæ plano pede inſtituunt́ ſi fundaméta eo℞ fa
a # cta fuerint ita ut in prioribus libris de muro & theatris
# nobis eſt expoſitú ad ueſtutaté hec erunt ſine dubitatióe
firma. Sin aút hypogea cócamerationeſ inſtituent́ fundationes
co℞ fieri debét craſſiores ꝗ̃ que in ſuperioribus edificiis ſtructuiæ
ſunt future: eorú parietes: pilæ: columnead perpendiculú ad per
pendiculú inferio℞ medio collocent́: uti ſolido reſpódeant. Nam
ſi in pandantibus onera fuerint parietum aut columnarú nó pote
runt habere perpetuá firmitaté. Preterea interliming ſecundú pilas
& antas poſtes ſi ſi ſupponent́ erunt non uicioſed. Limina enim &
trabes ſtructuris cum ſint oneratæ medio ſpatio pandátes frangút
ſubliſi ſtructuras: Cum aút ſubiecti fuerint & ſubcuneati poſtes
non patiunt́ inſidere trabes: ne eas ledere. item adminiſtrádum
eſt uti leuent onus parietú fornicatióes cuneo℞ diuifionibus & ad
centrum reſpondentes ea℞ concluſure: Cum enim extra trabes aut
liminú capita arcus cuneis erunt concluſi. Primú nó pandabit ma
teries leuata onere: deindeſiquod e uetuſtate uiciú cœpit ſine moli
tione fulctura℞ faciliter mutabit́. item que pilatim agunt́ ædifi
cia & cuneo℞ diuiſionibus coagmentis ad centrú reſpondentibus
fornices concludútur. extreme pile in his latiores ſpatio erunt faci
de. uti uires hæ habétes reſiſtere poſſint: cú cunei ab oneribus pa
rietum preſſi per coagmenta ad centrvm ſe premétes extrudunt in
cumbas. Itaque ſingulares pilæ erunt ſpatioſis

107100 continendo cuneos firmitaté operibus preſtabunt. Cum in his re
bus aiaduerſum fuerit: uti ea diligentia in his adhibeat́. Non mi
nus etiam obſeruandú eſt uti oés ſtructuræ perpendiculo reſpóde
ant. ne habeant in ulla parte prodinationes. Maxima aút eſſe de
bet cura ſubſtructionú: ꝙ in his infinita uicia ſolet facere teriæ có
geſtio: ea enim nó poteſt eſſe ſemper uno pondere: quo ſolet etiam
per æſtaté: ſed hybernis téporibus recipiédo ex hymbribus aquæ
multitudiné creſcens & pondere & amplitudie diſrumpit & extru
dit ſtructura℞ ſeptiones. ita ut huic uicio medeat́ ſic erit faciun
dum: uti primú pro amplitudine cógeſtionis craſſitudo ſtructure
conſtituat́. Deinde in frontibus Anterides ſuauiſſime ſub una ex
ſtruant́ hæ inter ſed. ſtent tanto ſpatio quanto altitudo ſubſtru
ctionis eſt futura: craſſitudinis eadé qua ſubſtructio. Procurrát au
tem abima per quá craſſitudo cóſtituta fuerit ſubſtructionis: dein
de contrahant́ gradatim ita uti ſummá habeát ꝓminenté quanta
opis eſt craſſitudo. Preterea introrſus contra terrænú cóiunctæ mu
ro ſerrati ſtruant́: uti ſinguli dentes ab muro tantú diſtent: quan
ta altitudo futura erit ſubſtructióis. Craſſitudinis aút habeát dcn
tium ſtructure uti wuri. item in extremis angulis cú receſſú fuerit
ab interioŕ angulo ſpatio altitudiois ſubſtructióis in utran par
tem ſignet́: & ab bis ſignis diagoniis ſtructura collocet́: & ab ea
media altera cóiuncta cú angulo muri: ita dentes & diagoniæ ſtru
cturæ non patienter tota ui premere mu℞: ſed diſſipabunt retinen
do impetú congeſtióis. Quéadmodú opera ſine uiciis oporteat có
ſtitui. & uti caueat́ incipientibus expoſui. Nan de teguliſ & tig
nis aut aſſeribus immutandis non eſt eadẽ cura: quéadmodum de
his ꝙ ea ꝗ̃uis ſint uicioſa: faciliter mutant́. ita nec ſolidi quidem
putát́ eſſe. Quibus rónibus bec pote út eſſe firma: & quéadmodú
inſtituantur expoſui. Quibus aút copia℞ generibus oporteat uti
non eſt architecti poteſtas: ideo ꝙ nó in oibus locis oia genera co
piarum naſcunt́: uti in ꝓximo uolumine eſt expoſitú. Preterea in
domini eſt poteſtate utrum lateritio an cemétitio: an ſaxo quadra
to uelit ædiſicare. ita oium ope℞ probationes tripartito cóſiderā
tur: id eſt fabrili ſubtilitate: magnificétia & diſpoſitióe. Cú

108101 ficenter opus perfectú aſpicitur: ab omni ptáte impenſe laudabit́:
cum ſubtiliter: officinatoris probabit́ exactio: cú uero uenuſtate
proportionibus & ſymmetriis habuerit auctoritatem: tunc fuerit
gloria architecti: hec aút conſtituunt́ recte: cú & a fabris & ab idi
otis patiat́ accipere ſe cóſilia. Nan omnis hoies nó ſolú archite
cti quod eſt bonum poſſút ꝓbare. Sed inter idiotas & eos hoc eſt
diſcrimen: ꝙ idiota niſi factú uiderit non pót ſcire quid ſit futu℞
Architectus ſimul aio cóſtituerit: anteꝗ̃ incœperit: & uenúſtate &
uſu & decoŕ quale ſit futurum habet diffinitú: Quas res priuatis
ædificiis utiles putaui: & quéadmodú ſit faciendú ꝗ̃ aptiſſime po
tui perſcripſi. De expolitionibus autem eorum ut ſint elegantes
& ſine uitiis ad uetuſtatem in ſequenti uolumine exponam.

.L. VICTRVVII LIBER SEPTIMVS IN QVO AGI
TVR DE EXPOLITIONIBVS AEDIFITIORVM.

# Aiores cú ſapienter tum etiam utiliter inſtituerunt
# per cómentariorum relatióes cogitata tradere poſte
m # ris: uti ea nó interirent: ſed ſingulis ætatibus creſcé
# tia uoluminibus ædita gradatim peruenitent uetu
# ſtatibus ad ſummá doctrina℞ ſubtilitaté. lta non
mediocres ſed infinite ſunt his agendæ gratie ꝙ non inuidioſe ſilé
tes pretermiſerút: ſed omnium gene℞ ſenſus cóſcriptióibus memo
riæ tradendos curauerunt. Nan ſi non ita feciſſent: non potuiſſe
mus ſcire q́ res in Troia fuiſſent geſte: nec quid Thales: Democri
tus: Anaxagoras: Xenophanes reliqui phyſici ſenſiſſent de retú
natura. quaí Socrates: Plato Ariſ@es. Zenon. Epicurus: alii
philoſopbi agende hoibus uitæ nationes finiuiſſent ſeu Cre
ſus Alexander Darius ceteri reges quas res aut quibus rónibus
geſſiſſent: Fuiſſent notæ: niſi maiores preceptorú comparatióibus
oíum memoriæ ad poſteritaté cómentariis extuliſſent. Ita quéad
modú his gŕe ſunt agendæ: ſic econtra qui eorum ſcripta furátes:
ꝓ ſuis predicant: ſunt uituperandi: qui non propriis cogitatiói
bus nitunt́ ſcripto℞: ſed inuidis moribus aliena uiolátes

109102tur: non modo ſunt reprehendédi. Sed etiã quia impio more uixe
runt pœna códemnandi: nectń hæ res non uindicate curioſius ab
antiquis eſſe memorant́. Quo℞ exitus iudicio℞ qui fuerint non
eſt alienú quéadmodú ſint nobis traditi explicare. Reges Attalici
magnis philologiæ dulcedinibus inducti: cú egregiá bibliothecá
pergami ad cóem delectatióem inſtituiſſent: tunc item Ptolemeus
infinito zelo: cupiditatiſ incitatus ſtudio: non minoribus in du
ſtriis ad eundẽ modú cotenderet Alexádrie cóparare. Cú aút ſum
ma diligentia perfeciſſet: non putauit id ſatis eſſe niſi propagatio
nibus i ſeminádo curaret augendā: ita Muſis & Apollini ludos
dedicauit: & quéadmodum Athletha℞ ſic cóium ſcripto℞ uictori
bus ṕmia & honores cóſtituit. His ita inſtitutis cú ludis adeſſent
iudices liati qui ea probarent quæ erant legenda Rex cum iam ex
ciuitate ſex habuiſſet lectos: nec tam cito ſeptimú idoneú inueni
ret: retulit ad eos qui ſupra bibliothecá fuerát: & queſiit ſi quem
nouiſſent ad id expeditú. Tuncei dixerút quendá Ariſtophanem
qui ſummo ſtudio ſúma diligétia quotidie oés libros ex ordine
perlegeret. Ita in cóuentu ludo℞ cú ſecrete ſedes iudicibus eſſent
diſtributæ: cú ceteris ariſtophanes citatus quéadmodú fuerat ei lo
cus deſignatus ſedit. Primo poetarú ordine ad certationé inducto
cú recitarent́ ſcripta: Populus cúctus ſignificádo monebat iudiccf
q đ probaret. Ita cú a ſingulis ſńie ſuntrogate ſex una dixerút: &
qué maxie aīaduerterút multitudini placuiſſe ei primum premiú
inſequéti ſecundú tribuerun: . Ariſtophanes uero cú ab eo ſńia ro
garet́: eum primú renútiari iuſſit: qui minime populo placuiſſet.
Cum aút rex & uniuerſi uehementer indignarent́: Surrexit & ro
gando impetrauit ut paterent́ ſe dicere. Ita ſilentio facto docuit
unum ex his eum eſſe poetam ceteros aliena recitauiſſe. Oportere
aút iudicantes: non furta ſed ſcripta probare. Admirante populo
& rege dubitate fretus memoriæ certis armariiſ infinita uolumina
eduxit: & ea cú recitatis cóferendo coegit ipſos furatos de ſe cófite
ri. Ita rex iuſſit cum his agi furti: condénatoſ cú ignominia di
miſit. Ariſtophauem uero ampliſſimis muneribus ornauit: & ſu
pra bibliothecam cóſtituit. in ſequétibus annis a Macedonia

110103 lus qui adoptauit congnomen ut homeromaſtix uocitarit́ Alexan
driam uenit: ſua ſcripta contra Iliadem & Odiſſeam compata re
gi recitauit. Ptolemeus uero cú aíaduertiſſet poeta℞ parenté philo
logie oís ducé abſenté uexari & cuius a cunctis gentibus ſuſcipe
rent́ ſcripta: ab eo uituperari: indignatus nullú ei dedit reſponſú
Zoilus aút cú diutius in regno fuiſſet inopia preſſus: ſúmiſit ad
regem poſtulans ut aliquid ſibi tribueret́. Rex u@o reſpódiſſe di
citur home℞ qui ante annos mille deceſſiſſet euo perpetuo multa
millia hoíum paſcere: ita debere qui meliori ingenio ſe profiteret́
non modo unú: ſed etiá plures alere poſſe: & ad ſummá mors eius
ue paricidii damnati uarie memorat́. Alii eú ſcripſerút a philadel
pho etiá in crucé fixum. Nónulli aút ei lapides eſſe cóiectos. Alii
Smyrne uiuú in pyram eſſe coniectú. Quo℞ ut℞ ei acciderit meré
ti digna cóſtitit pœna. No enim aliter uidet́ promereri: qui citat
eos: quo℞ reíponſú quid ſenſerint ſeribentes nó pót coram iudica
ri. Ego uero cæſar ne alienis iudicibus mutatis interpoſito noíe
meo id profero corpus ne ullius cogitata uituperans inſtitui ex
eo me approbare: ſed oibus ſcriptoribús infinitas gratias ago: ꝙ
egregiis ingenio℞ ſolertiis ex euo collocatis abundantes aliis alio
genere copias ṕpararunt. Vnde nos uti fontibus haurientes aquá
& ad propria propoſita traducétes facundiores & expedititores ha
bemus ad ſcribédum facultates: talibuſ confidentes auctoribus
audemus inſtitutiones nouas cóparare: lgitur tales ingreſſus eo℞
q́ ad ꝓpoſiti mei rónes aíaduerti ṕparatos inde ſumédo progredi
cepi. Nan primú Agatarcus atheniſ Eſchilo docéte tragedi@ ſcœ
nam fecit & de ea cómétariú reliquit. Ex eo moniti democritus &
anaxagoras de eadé re ſcripſerút: qué dmodú oporteat ad acié ocu
lornm radiorum extenſioné certo loco œntro cóſtituto ad lineas
róne naturali reſpódere: uti de incerta re certæ imagines ædificio℞
in ſcœna℞ picturis redderét ſpém: & quæ in directis planiſ fron
tibus ſint figurata. Alia aſcendétia: alia ꝓminentia eſſe uideant́.
Poſtea Silenus de ſymmetriis dorico℞ edidit uolumen. De ædeiu
nonis quæ eſt Sami dorica Theodorus. Ionica ephefi q́ eſt dianæ
Creſiphon & Metagenes De fano minerue quod eſt priéne

111104 Phileòs: item de æde m̀ineruæ dòricæ q̃ eſt at henis ĩ arce ictionos
& carpiõis Theodorus phoceus de tolo qui eſt delphis. Philo de
ædium ſacra℞ ſymmetriis & de armamentatario qđ ſuerat pirei in
portu. Hermogenes de æde dian æ ionica q̃ eſt in magneſia pſeudo
dipteroſ: & liberi pr̃is emonopteros. Itẽ Aigelius de ſymmetriis co
rinthiis: & ionico trallibus eſculapio: Quod etiā ip̆e ſua manu di
citur feciſſe. de mauſoleo ſatyrus & phiteus. Quibus uero ſelicitas
ſummũ maximũ cõtulit munus. Quo℞ enĩ artes æuo perpetuo
nobiliſſimas laudes & ſem piterno florētes hr̃e iudicant̃: & cogita
tis egregias operas p̆ſtiterũt. Nan ſingulis frõtibus ſinguli arti
fices ſumpſerũt certatim partes ad ornandũ & probandũ. Leocareſ
briaxis. ſcaphes. praxiteles nõnulli etiā putāc Timotheũ quo℞ ar
tis. @minens excellẽtia coegit ad ſeptẽ ſpictaculo℞ eius oꝑis ꝑucnir̆
famä. Preterea minus nobiles multi p̆cepta ſymmetria℞ conſcripſe
rũt: ut Nexaris Thotides Demophilos: Pollis: Leonidas: Silamõ
Melampus: Sarnacus: Euphranor: nõ minus de machinatiõibus
ut Diades. Architas. Archimedes. & Eĩibios. Nymphodorus. Phi
lo. Bizãtius. Diphilos. Demades. Charidas. Poliidos. Pyrrhos. A
geſiſtratos. Quo℞ ex cõmẽtariis utilia his rebus aĩaduerti collecti
in unũ coegi corpus & ideo maxĩe: ꝙ aĩduerti in ea re a grecis uo
lumĩa pluia edita. a noſtris oppido ꝗ̃ pauca. Suffuus eni mirũ de
his rebus inſtituit edere uolumẽ. Itẽ Terentius uarro de. ix. diſci-
plinis unũ de architectura. P. ſeptimus duo Amplius uero ĩ id ge
nus ſcripture adhuc nemo incubuiſſe uidet{ur}. Cum fuiſſen: & anti
qui magni architecti ꝗ potuiſſent nõ minus elegãter ſciipta cõpa
rare: Nan athenis anthiſtates & Calletheros & an: himachides &
Porinos architecti piſiſtrato ædem ioui olympio faciẽti fundamẽ
ta conſtituerũt. Poſt mortẽ aũt eius ꝓpter interpeilationẽ rei. P. in
cœpta reliqueiũt. Ita circiter annis dicentis poſt anthiochus rex
cum in id opus impenſam eſlet pollicitus: celle magnitudinẽ & co
lumna℞ circa dipteron collocationẽ. Epiſtiliorũ ceterorũ orna
mento℞ ad ſymmetria℞ diſtributionẽ magna ſolertia ſcĩa ſũma
cuius Ro. cõſultus eſt architectatus nobiliter. Id aũt opus nõ mo
do uulgo: ſed etiã ĩ paucis e magnificẽtia noĩatur: nam q̃tuor

112105 ſunt ædiũ ſacra℞ marmoreis oṕeribus ornate diſpoſitiones: c qui
bus ꝓprie de his noĩatiões clariſſima fama noĩantur. Quo℞ excel
lentie prudẽteſ cogitationũ apparatus ſuſpectus hñt in deorum
ſeſe maneo. Primũ ædes epheſi dianæ ionico genere ab Cteſipho
ne gnoſio & filio eius metagene eſt iſtituta: quã poſtea Demetriuſ
ip̃ius diane ſeruus & Peonius epheſius dicunt̃ ꝑfeciſſe Mileti apol
lini itẽ ionicis ſymmetriis idẽ peonius daphniſ mileſius ĩſtitue
rũt Eleuſine Cereris & ꝓſerpĩe cellã ĩmani magnitudĩe ictinos do
rico more ſine exterioribus colũnis ad laxamentũ uſus facrificio℞
ꝓtexit Eã aũt poſtea cũ Demetrius Phalereus athenis re℞ potiret{ur}
philo ante tẽplũ in frõte colũnis cõſtitutis ꝓſtilon fecit. Ita aucto
ueſtibulo laxamẽtũ initrãtibuſ: operiſ ſummã adiecit auc@orita
tem. Marti uero ad olympũ amplo modulo℞ cõparatu corinthiis
ſymmetriis & ꝓportiõibus uti eſt architectãdũ Coſíutius ſuſcepiſ
ſe memorat{ur}. cuius cõmentariũ nullũ eſt inuentũ: nec tñ a coſſutio
ſolũ de his rebus ſcripta ſunt deſiderãda: ſed etiã a. C. Mutio qui
magna ſcĩa cõfiſus ædes Honoriſ & Virtutis mariane celle colũna
rũ & epiſtilio℞ ſymmetrias legittimis artis inſtitutis perfecit: id
uero ſi marmoreũ ſuiſſet ùt hr̃et quẽadmodũ ab arte ſubtilitatem
ſic a magnificẽtia & impẽſis auc̃tem ĩ primis & ſummis operibus
noĩaret{ur}. Cũergo & antiꝗ nr̃i inueniant̃ nõ minus ꝗ̃ græci fuiſſe
architecti magni: & nr̃e memoriæ ſatis multi & ex his pauci. p̃cep
ta edidiſſẽt nõ putaui ſilen dũ: ſed diſpoſite ſingulis uoluminibuſ
de ſingulis exponeremus: Ita qm̃ ſexto uolumiue priuato℞ ædi
ficio℞ rõnes perſcripſi: in hoc qui ſeptimũ tenet nume℞ de expoli
tiõibus quibus rõnibus & uenuſtatẽ & firmitatẽ habere poſſunt
exponam. # De ruderatione.

# Rimũ incipiã de Ruderatiõe q̃ principia tenet exp oliti
P # onum uti curioſius ſũma ꝓuidentia ſolidationis ratio
# habeat{ur}. & ſi plano pede erit eruderandũ: querat{ur} ſolũ ſi
ſit perpetuo ſolidũ. & ita exequet{ur} & inducat{ur} cũ ſtatumine rudus
Sin aũt omni ex parte congeſtitius locus fuerit ſeſtucationibus cũ
magna cura folidet{ur}. In cõtignatiõibus uero diligẽter eſt aĩaduertẽ
dũ ne ꝗs paries qui nõ exeat ad ſummũ ſit extructus ſub pauimẽ
tũ: ſed potius relaxatus ſupra ſe habeat pendentẽ coaxationẽ.

113106 enĩ ſolidus erit contignatiõbus areſcẽtibus aut pandatione ſedẽti
bus permanẽs ſtructure ſoliditate dextra ac ſiniſtra ſcđm ſe facit ĩ
pauimẽtis neceſſario rimas. Itẽ danda eſt oꝑa ne cõmiſ: eãtur ax: s
eſculini quernis: ꝙ querni ſimul humorẽ perceperũt ſe torquẽtcs
rimas faciũt in pauimẽtis: Sin aũt eſculus non erit: & neceſſitas co
egerit ꝓpter inopiã: quercus ſic uidet{ur} eſſe faciundũ: ut ſecentur te
nuiores: quo minus enĩ ualuerint: eo facilius claui fixi cõtinebun
tur: deinde ĩ ſingulis tignis extremis partibus axis bini claui figã
tur: uti nulla ex parte poſſint ſe torquẽdo anguli excitare. Nan
de cerro aut fago ſeu farno nullus ad uetuſtatẽ põt permanere. Co
axatiõibus factis ſi erit ſilex nõ palea ſubſternat{ur} uti materies a cal
cis uitiis defendat{ur}: tunc inſuꝑ ſtatuminet{ur} ne minore ſaxo ꝗ̃ qui
poſſit manũ implere ſtatuminatiõibus inductis ruderct{ur}: ſi nouũ
erit ad tres partes una calcis miſceat{ur}: ſi rediuiuũ fuerit quin ad
duũ mixtiões habeãt reſpõſũ. Deinde rudus inducat{ur} & uectibus
ligneis decuriis ĩductis crebriter piſtatiõe ſolidet{ur}: & id nõ minus
pinſum ad ſolidũ craſſitudine ſit dodrãtis. Inſuꝑ ex teſta nucleus
inducat{ur} mixtionẽ hñs ad tres partes unã calcis: ne minore craſſitu
dine pauimẽtũ digito℞ ſenũ. Supra nucleũ ad regulã & libellã ex
acta pauimẽta exſtruant{ur} ſiue ſectilia ſeu teſſeris. cũ extructa fuerĩt
& faſtigia ſuam ſtructionẽ habuerint: ita ſricent{ur} uti ſi ſectilia ſint
nulli gradus in ſcutulis aut trigõis aut q̃dratis ſeu cumulis extẽt
Sed coagmẽto℞ cõpoſitio planã habeat inter ſe directionẽ: ſi teſſe
ris ſtructũ erit ut h æ oẽs angulos habeãt eq̃les. Cũ enĩ anguli nõ
fuerĩt oẽs eq̃liter pleni: nõ erit exacta ut oꝑter fricatura. Itẽ teſtacea
ſpicata tiburtina ſunt diligẽrer exigeda: ut nõ habeãt lacunas nec
extantes tumulos: ſed extenta & ad regulã perfricata: ſuꝑ fiicatu: ã
leuigatiõibus & polituris cũ fuerit ꝑfecta incernat{ur} marmor: & ſu
pra loricæ ex calce & harena, inducant{ur}. Sub diuo uero maxĩe ido
nea faciũda ſunt pauimẽca: ꝙ cõtignatiõeſ humore creſcẽte: aut ſic
citate decreſcẽtes: ſeu pandatiõibus ſedenteſ mouẽ đo ſe faciũt uitia
pauimẽtis: Preterea gelicidia & pruine nõ patiunt{ur} integra perma
nere. Ita ſi neceſſitas coegerit ut minime uitioſa fiant ſic erit faciũ
dum: cũ coaxatũ tuerit ſuꝑ altera coaxatio tranſuerſa ſtruatur: cla
uiſ fixa duplicẽ p̃beat cõtignatiõi loricationẽ, Deinde ruderi

114107 uo tertia pars teſte tunſæ admiſce@t{ur}: calciſ due partes ad quin
mortarii mixtiõibuſ p̃ſtent reſpõſũ: Statuminatiõc facta rudus in
ducat{ur}: id piſtũ abſolutũ ne minus pede ſit craſſum: tũc aũt nu
cleo iuducto uti. ss. eſt. Pauimẽtũ e teſſera grandi circiter binũ di
gitũ cæſa ſtruat{ur}: faſtigiũ hñs in pedes denos. digitos binos: qd ſi
bene temꝑabit{ur}: & recte fricatũ fuerit ab oĩbus uitiis erit tutũ. Vti
aũt ĩter coagmẽta materies ab gelicidiis ne laboret fragibus quot
annis ante hiemẽ ſaturet{ur}: ita nõ patiet{ur} in ſe recipere gelicidii pruĩ
nam. Sin aũt curioſius uidebit{ur} fieri oportere. Tegule bipedaleſ in
ter ſe coagmẽtatæ ſupra rudus ſubſtrata materia collocent{ur}: hñtes
ſingulis coagmento℞ ſiõtibus excelſos canaliculos digitales: qui
bus iunctis impleat{ur} calx ex oleo ſubacta: cõfiicẽtur inter ſe coa
gmenta cõpreſſa ita calx q̃ erit herens in canalibus dureſcẽdo non
patiet{ur} aquã: ne aliã rem per coagmẽta trãlire. Cũ ergo fueiit hoc
ita ꝓſtratũ ſupra nucleus inducat{ur}: & uirgis cedendo ſubigat{ur}. ſu
pra aũt ſiue ex teſſera grandi ſiue ex ſpica teſtacea ſtruant{ur} faſtigiis
quibus eſt ſupra ſcriptũ & cũ ſic erũt facta nõ cito uitiabunt{ur}. Cũ
a pauimento℞ cura diſceſium fuerit. tunc dealbariis operibus eſt
explicandũ. # De albariis opeiibus.

# Daũt erit recte ſi glebæ calcis optime multo ante temꝑe
i # ꝗ̃ opus fuerit macerabunt{ur}: uti ſi qua gleba parũ fuerit ĩ
fornace cocta maceratiõe diuturna liquor̃ deferuer̃ coacta
uno tẽpore cõcoquat{ur}. Nam cũ nõ penitus macerata ſed recens ſu
mit{ur}: cũ fuerit inducta hñ latentes crudos calculos puſtulas emit
tit: qui calculi in opere uno tenore cũ permacerant{ur}: diſſoluunt &
diſſipant tectorii politiões. Cũ aũt habita erit ratio maceratiõis: &
id curioſius opere erit præparatũ: ſumat{ur} aſcia & quẽadmodũ ma
teria dolat{ur}: ſic calx lacu macerata aſciet{ur}. Si ad eam offenderint cal
culi: nõ erit temꝑata. Cum ſiccũ & purũ ferrũ educet{ur}: indicabit
eam euanidã & ſiticuloſam. Cũ uero pinguis fuerit & recte macera
ca circa id ferramentũ uti glutinũ herens omni rõne probabit eſſe
temperatã. Tunc aũt machinis cõparatis camera℞ diſpoſitiões in
conclauibus expediant{ur}: niſi lacunariis ea fuerint ornata. Cũ ergo
camerarum poſtulabitur ratio: ſic erit faciunda.

De camera℞ diſpoſitione trulliſſatione & tectorio opere.

115108

# Sſeres directi diſponant{ur}ĩter ſe ne plus ſpatiũ hñtes pedes
a # binos & hi maxĩe cup̃ſſei  abiegni a carie & uetuſtate ce
# leriter uitiant{ur}. Hi aſſeres cũ ad formã circinatiõis fuerĩt
diſtributi catenis diſpoſitis ad cõtignatiões ſine tectoriis crebriter
clauis ferreis fixi religent{ur}. hæ ex ea materia comꝑaut{ur}: cui nec ca
ries: nec uetuſtas: nec humor poſſit nocere. id in buxo: iunipero:
olea: robore: cup̃ſſo: ceteriſ ſimilibus preter quercũ. ꝙ eas torquẽ
do rimas faciunt. ꝗbuſ ineſt operibus aſſeribus diſpoſitis. tum @o
mices ſparto hiſpanico harundĩes græce tunſe ad eos uti forma po
ſtulat religent{ur}. Item ſupra camerã materies ex calce & harena mix
ta ſubinde inducat{ur}: ut ſi q̃ ex illis contignatiõibus aut tectis ceci
derint ſuſtineant{ur}. Sin aũt harundinis græce copia nõ erit de palu
dibus tenues colligant{ur} & mataxe tomice ad iuſtã lõgitudinẽ una
craſſitudine alligatiõibus temꝑentur: dum ne plus inter duos no
dos alligatiõibus binos pedeſ diſtẽt. & hæ ad aſſeres uti ſupia ſcri
ptũ eſt tomice religent{ur}. cultelli lignei in eas cõfigant{ur} Ceteia oĩa
uti ſupra ſcriptũ eſt expediant{ur}: cameris diſpoſitis & intextis imũ
cœlũ ea℞ trulliſet{ur}. Deinde harena dirigat{ur}: poſtea autem creta aut
marmore poliat{ur}: cũ cameræ polite fuerĩt ſub eas coronæ ſũt ſubii
ciendæ ꝗ̃ maxĩe tenues & ſubtiles oportere fieri uidebit{ur}. Cũ enim
grandes ſunt põdere deducunt{ur}: nec pñt ſe ſuſtinere: in hiſ mini
me gipſum debet admiſceri: ſed excepto marmore uno tenore ꝑdu
ci: uti ne percipiẽdo nõ patiant{ur} uno tenore opus inareſcere. Etiã
cauende ſunt in cameris priſco℞ diſpoſitiões: ꝙ ea℞ planitie coro
narũ graui pondere impẽdentes ſunt periculoſe. Corona℞ aũt ſũt
figure alie celate cõclauibus aut ubi ignis: aut plura lumina ſunt
ponẽda pura fieri debẽt: ut ea facilius exter geant{ur}. In æſtiuis exhæ
dris ubi minus fumus eſt nec fuligo põt nocere ubi celate ſũt faci
ende. Sem per enĩ albũ opus ꝓpter ſuperbiã candoris nõ modo ex
ꝓpriis ſed etiã alienis ædificiis cõcipit fumũ. coronis explicatis pa
rietes ꝗ̃ aſperrime trulliſſent{ur}. Poſtea aũt ſupra trulliſſatiõcm ſuba
reſcẽte deforment{ur} directiões harenati: uti lõgitudines ad regulã &
lineã altitudies ad perpẽdiculũ. anguli ad normã reſpõdẽtel exigã
tur. Nan ſic emẽdata tecto℞ ĩ picturis erit ſpẽs: ſubareſcẽte iterũ
ac tertio ĩducat{ur}: ita quõ fũdatior erit ex harenato directura eo

116109 mior erit ad uetuſtatẽ ſoliditas tectorii: Cum ab harena p̃ter trul
liſſationẽ nõ minus tribus coriis fuerit deformatũ tunc e marmor̃
grandi directiones ſunt ſubigende: dum ita materies temperet{ur} uti
cum ſubigat{ur} non hereat ad rutrum ſed pu℞ ſerrũ e mortario libe
retur: g andi inducto & in areſcente alteeũ coriũ mediocre dirigat{ur}
id cum ſubactũ fuerit: & bene fricatũ ſubtilius inducat{ur}: ita cum
tribus coriis harene & item marmoris ſolidati parietes fuerit: ne
rimas ne aliud uitiũ in ſe recipere poterũt. Sed & baculo℞ ſubac
tiõibus fundate ſoliditates maimoriſ candore firmo leuigatæ: o
loribus cum politionibus inductis nitidos expriment ſpl@ndoieſ
Colores autem nudo tectorio cum d: ligenter ſũt inducti ideo nõ
remittunt: ſed ſunt pexpetuo permanẽtes: ꝙ calx in fornacibus ex
cocto liquor̃ facta raritatibus & euanida ieiunitate coacta co ripit
in le q̃ res forte cõtingerunt mixtiõibuſ ex aliis poteſtatibus col
locatis ſeminibus ſeu piincipiis una ſolidelcendo in quibuſcun
membris eſt formata cum ſit arida redigit{ur} uti ſui genciis & ꝓpriaſ
uidet{ur} habere qualitates: ita tectoria que recte ſnnt fact@: ne ue
tuſtati bus fiunt horrida: ne cũ extergent{ur} remittunt colores: niſ
parum diligenter & in arido fuerint inducta. Cum @go it@ ĩ pa
rietibus tectoria facta fuerint uti ſupra ſcriptum cſt & ſ@. micatern
& Iplendorẽ ad uecuſtatẽ peimanentẽ poterunt haber. Cum uero
unum corium aiene & unum minuti marmoiis erit inductum: te
nuitas eius minus ualendo facilius rumpit{ur}: neclplendoiẽ politio
nibus, ꝓpter imbecillitatẽ craſſicudiois propriũ ob: incbit. Quen
admodũ enĩ ſpeculũ argenteũ tenui lamella ductũ incertos & iine
uiribus habet remiſſiores ſplẽdores. Quod aũt e lolida temperatu
ra fuerit factũ recipiens in ſefi mis uiribus politionẽ fulgẽtes in a
ſpectu certaſ cõſiderantibus imagines reddit: ſic tectoria quæ ex
tenui ſunt ducta non modo fiunt rimoſa: ſed etiam celeriter euane
ſcunt: Quæ autem fundata harenationis & marmoiis ſoliditate
ſunt craſſitudine ſpiſſa: cum ſint politionibus creb: is ſubacta nõ
modo ſunt nitentia: ſed etiam imagines expreſſas aſpicientibus
ex eo opere remittunt. Græcorum uero tectores non his raticnĩ-
bus ſolum utendo faciunt opera firma: ſed etiam mortario

117110 cato calce & harena ibi confuſa de curia hoĩum inducta ligneis ue
ctibus pinſant materiã: & ita ad certamẽ ſu bacta tũc utunt{ur}. Ita
ueteribus parietibus nõnulli cruſtas excidentes pro abacis utunt{ur}
Ipſa tectoria abaco℞ & ſpeculorũ diuiſiõibuſ circa ſe pominẽtes
habent expreſſiones. Sin autem in Cratitiis tectoria crunt faciẽda
quibus neceſſe eſt etiam in arectariis & tranſuerſariis rimas fieri:
ideo ꝙ luto cum linunt{ur} neceſſario recipiunt humorem. Cum aũt
areſcente extenuati in tectoriis faciunt rimas: id ut nõ fiat hec erit
ratio: Cum paries totus luto inquinatus fuerit: tunc in eo opere.
Canne clauis muſcariis perpetue figantur. Deinde iterum luto in
ducto ſi ſpiſſiores tranſucrſariis harũdinibus fixe ſunt ſ@cunde ere
ctis figant{ur}: & uti ſupra ſcriptũ eſt harenatũ: & marmur: & omne
tectoriũ inducat{ur} ita cannaiũ duplex in parietibus harundinibus
trãſuerſis fixa perpetuitas nec tegmina nec rimam ullã fieri patiet{ur}

Depolitionibus in humidis locis.

# Vibus rationibus ſiccis locis tectoria oporteat fieri dixi:
g # Nunc quẽadmodũ humidis locis politiones expediant{ur}
# ut permanere poſſint ſine uiciis exponam. Et primũ con
clauibus q̃ plano pede fuerint in imo pauimento alce circiter pedi
bus tribus pro harenato teſta truiliſſet{ur} & dirigatur: uti hæ partes
tectorio℞ ab humore ne uitient{ur}. Sin aũt aliquis paries perpetuoſ
habuerit humores paululũ ab eo recedat{ur}: & ſtatuatur alter tenuiſ
diſtans ab eo ꝗ̃ntum res patiet{ur} & inter duos parictes canalis duca
tur inferior ꝗ̃ libramentũ cũ clauis fuerit. habens nares ad locum
patentẽ. Item cũ in altitudinẽ perſtructus fuerit relinquant{ur} ſpira
menta. Si enĩ non per nares humor & in imo & in ſummo habue
rit exitus: non minus in noua ſtructura ſe diſſipabit: his perfectiſ
paries teſta trulliſet{ur} & dirigat{ur} & tunc tectorio poliat{ur}. Sin aũt lo
cus nõ patiet{ur} ſtructurã fieti: canales fiant & nares exeãt ad locũ pa
tentẽ. Deinde tegule bipedales ex una parte ſupra marginẽ canales
iponant{ur} ex altera parte beſſalibus pile ſubſtruant{ur}. In ꝗbus dua℞
tegula℞ anguli ſedere poſſint: & ita a pariete hæ diſtẽt ut ne plus
pateãt palmũ: deinde inſuꝑ erectæ hamate tegule ab imo ad ſũmũ
parietẽ figant{ur}. quarũ interiores partes curiolius picent{ur} ut ab ſe

118111 ſpuãt liquorẽ. Item in ſũmo & in imo ſupra cameram habeãt ſtra
menta. Tum aũt calce ex aqua liquida daalbet{ur} uti tiullſſarionem
teſtaceam non reſpuãt. Nan ꝓpter ieiunitatem que eſt a fo@naci
bus excocta non pñt rccipere: nec ſuſtiner̃: niſi ca'x ſubiecta utraſ
 res inter ſe cõglutinet: & cogat coire. Trulliſſa@ione inducta pro
harenato teſta dirigat{ur}. & cetera oĩa uti ſupra ſcripta ſunt in tecto
riis rõnibus perficiant{ur}. Ipſi aũt politionibus co℞ ornatus ꝓprias
debent hr̃e decoris iõnes: uti & cx locis aptas & gene℞ diſcrimini
bus nõ alienas habeant dignitates. Tricliniis hybernis nõ iſt uti
lis cõpoſitiõe: nec melographia: nec camera℞ coionatio ope ſub: i
lis ornatus: ꝙ ca & ab ignis ſumo ca & abluminũ crebris fuligini
bus corrumpunt{ur}. In his ueio ſupra podia ab ici ex at@@mẽto lũt
ſubigendi & poliẽdi cuneis ſiliceis ſcu miniaceiſ in: erpoſitis expli
cate camere pure polite & pauimento℞ non eiit diſpl: ccn@: ſi quis
aiadueiteie uoluerit græco℞ hybernaculorũ uſum: minime ſump
tuoſu@ & utilis eſt apparatus. Fodit{ur} enĩ intra libramentũ tricliniĩ
altitudo circiter pedũ binum: & ſolo fcſtucato in ducit{ur} aut rudus
aut teſtaceũ pau. mentũ ita faſt: gatũ utin canali habeat nares. De
inde congeſtis & ſpiſſe calcatis carbonibus inducit{ur} & ſabulone &
ca'. ce & faui la mixta materies craſſitudine ſimipedali ad ieg ilã &
libellam: ſummo libiamento cote deſpumato ieddit{ur}ſpẽs nigri pa
uimẽti ita cõuiuiis eorũ & quod poculis ſputis in atriis effund. t{ur}
ſimul cadit: ſicceſſit: qui uerſant{ur} ibi miniſtrãtes & ſi nudis pe
pedibus fuerint non recipiunt f. igus ab hmõi genere pauimẽci.

De ædificiorum picturis.

# Aeteris cõclauibus uernis a autumn @l@bus: æſtiuis: etiam
c # atriis & periſtiliis conſtitutæ ſunt ab antiquis & certis re
# bus certæ rationes pictur@@um. Nan pictura imago fit
cius quod eſt: ſeu po: eſt eſſe: uti homines ædificia: naues. relique
res equibus formis certiſ corporibus figurata ſimilicudine ſu
muntur exempla. Ex eo antiqui qui initia expelitionibus inſti-
tue. ũt: imitati ſunt primũ cruſt: rum marmorea℞ uarictitcs & @c1
locatiões deinde corona℞ ſiliculo℞ cuneo℞ inter le uarias diſtiibu
tiones, Poſtea ingreſſi ſunt ut etiã ædifitiorum ſiguras

119112& faſtigiorum eminẽtes proĩecturas imitent{ur}. Patentibus aũt locis
ita exhedris propter amplitudinẽ parietũ ſcoena℞ frontes tragico
more: aut comito: ſeu ſatyrico deſignarẽt. Ambulationibus uero
ꝓpter ſpatia longitudinis uarietatibus topio℞ emanarẽt ab certis
ꝓprietatibus loco℞ imagines exprimentes. Pinguntur enĩ portus
promontoria: littora: flumina: fontes: pecora: paſtores: fana: luci.
montes pecora paſtores nõnullis locis. Item ſignorum megalogra
phiam: habentes deo℞ ſimulacra ſeu fabularũ diſpoſitas explicati
ones. non minus troianas pugnas: ſeu ulixis errationes: per topia
cetera q̃ ſunt eo℞ ſimilibus rõnibus ab rerum natura procreata.
Sed hec q̃ ex ueteribus rebus exẽpla ſumebant{ur}: nunc iniquis mo
ribus improbantur. Tectoriis monſtra potius: ꝗ̃ ex rebus finitis
imagines certe. pro colũnis enĩ ſtatuuntur calami pro faſtigiis apa
ginetuli ſtrati cum criſpis foliis & uolutis teneris. Item cãdelabra
ædĩcularũ ſu ſtinentia figura@ ſupra ſaſtigia eo℞ furgẽtes ex radici
bus cum uolutis teneri plures hñtes in ſe ſine rõne ſedentia ſigilla
non minus coliculi dimidiati hñtes ſigilla alia humanis: alia be
ſtiarũ capitibus. Hæcaũtnec ſunt nec fieti poſſunt nec fuerunt. Er
go ita noui mores coegerunt uti inertiæ mali indicis cõuincerẽt ar
tium uirtutes. Quẽadmodũ enĩ põt calamus uere ſuſtiner̃ tectum
aut candelabrũ ornamẽta faſtigii ſeu coliculus tam tenuis & mol
lis ſuſtiner̃ ſedens ſigillũ: aut de radicibus & coliculis ex parte flo
res dimidiata ſigilla procreare: At hec falſa uidentes hoies nõ re
prehendũt: ſed delectant{ur}: ne aĩaduertunt ſiquid eorum fieri põt
nec ne iudiciis aũt infirmis obſcuratæ mentes: non ualent probar̃
quod poteſt eſſe cũ auctoritate & ratiõne decoris: ne enĩ picture
probari debent q̃ non ſunt ſimiles ueritati: nec ſi ita facte lunt ele
gantes ab arte ideo de his ſtatim debet recte iudicari: niſi argumẽ
tationis certas rõne; habuerint ſine offenſiõibus explicatas. Etenĩ
etiã trallibus cũ Apaturius alabandus elegãti manu finxiſſet ſcce
nam in munuſculo theatri quod egleſinterion apud eos uocitat{ur}.
in ea feciſſet colũnas: ſĩgna: centauros ſuſtinentes. Epiſtilia pho
lumo℞ rotunda tecta: Faftigio℞ prominẽtes uerſuras. Coronaſ
capitibus leoninis ornatas: quæ oĩa ſtillicidio℞ e tectis habent

120113 tionẽ. Preterea ſupra ea nihilomĩńus epiſcoeniũ. in qua tholi: pro
nai: ſemifaſtiga omniſ tecti uariis picturis fuerat ornatus. Ita
cũ aſpectus eius ſccene propter aſperitatẽ eblandiret{ur} @ oĩum uiſus
etiã id opus ꝓbare fuiſſent parati tũ Lichinus mathematicus pro
diit: & ait alabãdos ſatis acutos ad oẽs res ciuiles haberi. Sed pro
pter non magnum uitiũ indecentie inſipiẽtes eos eſſe iudicatos: ꝙ
in gymnaſio eo℞ que ſunt ſtatuæ: oẽs ſunt cauſas agẽtes foro. Di
ſcos tenentes: aut currentes: aut pila ludentes: ita indecens inter lo
corũ proprietates ſtatus ſigno℞ publice ciuitatis uitiũ exiſtimatĩ
onis adiecit. Videamus item nũc ne Apaturii ſccena effitiat & noſ
alabãdos aut abderitas. Quis enim ueſtrum domos ſupra tegula
ium tecta poteſt habere aut columus: ſeu faſtigic rũ expolitioneſ.
Hec enim ſupra contignationes ponuntur non ſupra tegularum
tecta. Si ergo que non poſſunt in ueritate rõnem habeie facti in
picturis ꝓbaue@imus accedemus & nos his cĩuitatibus q̃ propter
hæc uitia in ſipientes ſunt iudicate. Ita apaturius contia reſpõde
re non eſt auſus: ſed ſuſtulit ſccenam & ad rõnem ueritatis cõm u
tatam: poſtea correctam approbauit. Vtinã diiĩmortales feciſſent
uti Licinius reuiuiſceret: & corrigeret hanc inertiã: tectorũ erran
tia inſtituta. Sed quare uincat ueritatẽ ratio falſa non erit alienum
exponere. Quod enĩ anti qui inſumẽtes laborẽ & induſt: iã probar̃
contendebant artibuſ: id non coloribuſ & eo℞ eleganti ſpetie cõſe
quunt{ur}: & quã ſubtilitas artificis adiiciebat operibuſ auc̃tem: nũc
dominicus ſumptus efficit ne deſideret{ur}. Quĩs enĩ antiquo℞ non
uti medicamento minio parce uidet{ur} uſus eſſe: At nunc paſſim ple
run toti parietes in ducunt{ur}: Aecedit huc Chriſocolla: Oſtrũ: Ar
meniũ. Hec uero cum iuducunt{ur} & ſi non ab arte ſunt poſita. ful
gentes oculo℞ reddunt uiſus: & ideo ꝙ p̃tioſa ſuntlegibus excipi
untur ut a domino nõ a redemptore repreſentent{ur}. Que cõmonefa
cere potui ut ab errore diſcedatur in opere tectorio ſatis expoſui.
Nunc de apparatiõibus ut ſuccurrere potuerit dicam. & primum
quoniam de calce initio eſt dictum nunc de marmore dicam.

De marmore & quomodo ex eo fit argentum uiuum &
# de auro argento ueſtium ueterum recuperando.

121114

m # Armor nó codem genere oibus regionibus procreat́: ſed
# quibuſdá locis glebæ ut ſalis micas perlucidas hńtes na
# ſcuntur: que contuſe & molite preſtant opibus utilitaté.
Quibus autem locis hæ copienon ſunt: cementa marmorea ſiue
aſſule dicunt́: Que marmorarii ex opibus deiiciunt: cõtundunt̃
& molunt́: & is qui ex his ab ignis uapore ſuſcitat́ fumus: cum
reſedit in ſolum ſurni: inuenit́ eſſe argentú uiuú: exemptis glebis
guttæ hæ q́ reſidebunt propter breuitates nó poſſunt colligi: ſed
in uaſa q́ conuertuntur & ibi inter ſe cógruunt & una fundunt́.
Id autem cum ſint quatuor ſext@rio℞ menſure cum expediuntur
inueniunt́ eſſe pondo centum. Cum in aliqua aqua eſt confuſum
ſi ſupra id lapidé centenariú pondusimponat́: natat in ſummo.
Ne enim liquo@é p@t onere ſuo premere nec elidere nec diſſipare
Centenario ſublato ſi ibi auri ſcrupulú imponatur non natabit:
ſed ad imum per ſe deprimetur: ita nó amplitudine ponderis: ſed
genere ſingula℞ rerum grauitaté eſſe non negandú eſt. id aút mul
tis rebus eſt ad uſum expeditum. Ne eni argentú ne es poteſt
ſine eo recte inaurari. Cumi ueſte intextú eſt au℞. ea ueſtis có
trita propter uetuſtaté uſum non habeat honeſtú: panni in ſictili
bus uaſis impoſiti ſupra igné comburuntur: is cinis coniicitur in
aquá & addit́ ei argétú uiuum. Id aút omnes micas auri conipit
in ſe: & cogit ſecum coire: aqua diſfuſa cú id in pannú inſunditur
& ibi manibus premit́ argétum per panni raritates propter extia
labitur: aurum compreſſione coactum purum inucnitur.

De minii temperatura.

# Euertar núc ad minii temperaturam: ipſe enim glebæ cú
@ # ſunt aride contundunt́ pilis ſerreis: & lotióibus & coctu
# ris crebris; @elictis ſtercoribus efficiunt́ ut adueniát colo
res. Cú ergo einiſſa erút ex minii ꝓpter argenti uiui relictiones q̈s
in ſenaturales habuerat uirtutes efficitur tenera natura & uiribus
imbecillis. Ita cú eſt in expolitionibus cóclauiú tectis inductum
permanet ſine uitlis ſuo coloŕ. Apeitis uero id eſt periſtiliis aut ex
hedris aut ceteris eiuſmodi locis quo ſol & luna poſſit ſplendoies
& radios immittere: cum ab his locus tangit́ uitiat́: & amiſſa

122115 tute coloris denigratur. Ita cùm alii multi tum etiã Faberius ſeri
ba cum in auentino uoluiſſet habere domú eleganter expolitá pe
riſtiliis parietes oés induxit minio qui poſt dies. xxx. facti ſunti
uenuſto uario colore. ita primo locauit inducendos alios colo
res. At ſi quis ſubtilior fuerit & uoluerit expolicióem miniaceam
ſuum colorem retinere eum paries expolitus & aridus eſt ſubcre
tum in opibus utunt́. Aliis locis & inter magneſie & epheſi ſines
ſunt loca unde ſoditur parata. quā nec molere nec cernere opuſ eſt
ſed ſic eſt ſubtilius quemadmodum ſi qua eſt manu cótuſa & ſub
ereta. # De coloribus & primum de ochra

# Olores uero alii ſunt qui per ſe certis locis procreantur
c # etiā inde fodunt̃. nónulli ex aliis rebus tractationibus
# mixtionibus: temꝑpaturis cópoſiti perficiunt́ uti præſtét
@@ndé in operibus utilitaté. Primú aút exponemus quæ per ſe na
ſcentia fodiunt́. uti quod grece ochra dicit́. Hecuero multiſ locis
ut etiã in italia inuenit́ ſed que fuerat optima attica ideo nunc nó
habetur: ꝙ athenis argẽtiſodine cum habuerint familias tunc ſpe
cus ſub terra ſodiebant́ ad argentú inueniédú. Cum ibi uena for
te in u@niretur nihilominus uti argentú perſequebant́, ita antiꝗ
egregia copia ſalis ad politioné ope℞ ſunt uſi@ltem rubrice copio
ſe multis locis eximunt́: ſed optime paucis: uti ponto ſynope; &
egypto: in hiſpania balearibus: nóminus etiá lemno: cuiuſ inſule
uecti galia atheniéſibus. S. P. Q. R. cóceſſit fruendo Paratonium
uero ex ipſis locis unde ſodit́ habet nomen: eadé róne Melinú: ꝙ
cius uis metalli inſule cycladi melo dicit́ eſſe. Creta uiridis ité plu
ribus locis naſcit́ ſed optia ſmyrne. hanc aút greci Theodotheon
uocant ꝙ theodotus noie fucrat cuius in ſundo id genus crete pri
mo eſt inuentú: Auripigmentú quod arſcenicon græce dicit́ ſodi
tur ponto: Sandaraca item pluribus locis ſed optima ꝓxime flu
men hypanim habet metallum. # De minii rationibus.

# Ngrediar nunc minii rónes explicare. Id auté agris ephe
i # iorum clibanis primú memorat́ eſſe inuentum: cuius &
# res & ratio ſatis magnas habet admiratióes. Fodit́ enim
gleba: que dicitur anteꝗ̃ tractationibus ad minii perueniant

123116 uti ſerreo magis ſubruſo colore habens circa ſe rubrum puluerem
Cum id foditur ex plagis ferramento℞ crebras emittit lachrimas
argenti uiui que a foſſoribus ſtatim colligunt́: hæ glebe cum col
lecte ſunt in oflicina propter humoris plenitaté coniiciunt́ in for
nacem ut interareícant. Cum fuerint ceram punicam ignl liqueſa
ctam paulo oleo tem peratã ſeta indicat. deinde poſtea carbonibus
in ferreo uaſe compoſitis eam ceram a primo cú pariete caleſaciun
do ſudaŕ cogat: Fiat ut perequet́: deinde cú candela linteiſ pu
ris ſubigat: uti ſigna marmorea nuda curant́: hec aút gnoſis græ
ce dicitur: ita obſtans cere punice lorica non patit́ lune ſplendoré
nec ſolis radios lambendo eripere ex his politionibus coloré. Que
aút in epheſio℞ metallis ſuerunt officinenúc traiecte ſunt ideo ro
mam: ꝙ id genus uenæ poſtea eſt inuencum hiſpanie regióibus:
quibus metallis glebe portant́: & per publicanos Rome cu ant́.
He aút officine ſunt inter ædem Flore & Quirini. Vitiat́ minium
admixta calce: ita ſi quis uelit experiri id ſine uitio eſſe: ſic erit ſa
ciundum: ferrea lamina ſumat́ in ea miniú imponat́: ad igné col
locetur donec lamina candeſcat: cú e candore color immutatus fue
rit erit ater: tollat́ lamina ab igne & ſi @efrigeracum reſtituat́ in
priſtinú coloié ſine uitio eſſe probabit: Sin aút permanſerit nigro
colore ſigniſicabit ſe eſſe uitiatú. que ſuccurrere putuerút mihi de
minio dixi. # De chryſocolla & arramento.

# Hryſocolla apportatur a Macedonia: ſodit́ aútex his lo
c # cis qui ſunt proximi ærariis metallis: miniú & indicum
# in oibus ipſis indicat́ quibus in locis procreat́. Ingredi
ar núc ad ea que ex aliis generibus tractatronú tempaturis cómu
tata recipiunt colo℞ proprietates: & primú exponá de atramento.
cuius uſus í operibus magnas habet utilitates ut ſint note quéad
modum certis rónibus artiſicio℞ ad id tempature. Nan ædifica
tur locus: ut laconicum & expolit́ maimore ſubtiliter: & leuigat́.
Ante id ſit ſornacula habés in laconicum nares: & eius preſuiniú
magna diligentia cóprimitur ne ſlãma extra diſſipetur. in fornace
reſina collocet́. hancaútignis poteſtas urendo cogit emittere per
nares intra laconicum ſuliginem: que circa parietem & cam@@e

124117 uaturam adhereſcit: inde collecta partim cóponit́ ex gummi ſub
acto ad uſum atraméti librarii: reliquú tectores glutinú admiſcen
tes in parietibus utunt́. Si aút he copie non fuerint parate: ita ne
ceſſitatibus erit adminiſtrandú ne expectatione more res retinean
tur. Szrmẽta aut thedæ ſchidiæ cóburant́: cum erunt caibones ex
tinguant́. Deinde in mortario cú glutino terant́: ita erit airamen
tum tecto, ibus non inuenuſtum. Non minus ſi fex uini areſacta
& cocta in fornace ſuerit: & ea contrita cum glutino in opere indu
cetur ſuper: que atraméti ſuauitas efficiet coloré: & quo magis ex
meliore uino parabitur nó modo atramenti ſed etiá indici colorē
dabit imitari. # De cerulei coloris tem perationibus.

# Erulei temperatióes Alexandrie primú ſunt inucnte: po
c # ſtea item Neſtoreus puteolis inſtituit ſaciúdum. Ratio
# autem eiuse quibus eſt inuenta ſatis habet admiratióis
Harma enim cum nitri ſlore conterit́ adeo ſubtiliter: ut efficiatur
quéadmodú farina: & es cipriú limis craſſis uti ſcobis ſacìa imix
ta cóſpergiẽ ut cóglomeretur: deinde pile manibus uerſando effid
untur: & its colligant́ utinareſcant. he aride cóponunt̃ in urceo
ſictili: urcei in ſo nace ſint ita es & ea harena ab ignis u h@mentia
cóſerueſcédo cum coaruerint inter ſe dando & accipiédo ſudo@es a
ꝓprictitibus diſcedunt: ſuiſ rebus per ignis uehementiā cóſectl
ceiuleo rediguntur colore. Vſta uero que ſatis habet utilitaris n
operibus tectoriis ſic temperatur: gleba ſilix boni coquitur ut ſie
in igne can dens: ea aút aceto extinguit́ & effidt́ purpureo colore
# De ceruſſa & ſandaraca.

# E ceruſſa erugine quá noſtri erucam uocant nó eſt alie
d # num quéadmodú cóparetur dicere. Rhodi eni doliis ſar
# menca collocantes aceto ſuffuſo ſupra ſarmeuta collocant
Plumbeas maſſas: deinde ea operculis obturant: ne ſpiramentum
obturata emittāt. Poſt certum tēpus aperientes inueniút emaſſis
plumbeis ceruſſam. eadem ratione lamellas erea: collocantes effici
unt eruginé qu@cruca appellat̃. Ceruſſa uero cum í fornace coqui
tur mutato colote ad igné incédii efficitur ſandaraca. Id aúc incen
dlo ſacto ex caſu didicerunt hoies: ex eo multo melioré ulum

125118 ſtat ꝗ̃ quæ de metallis per ſe nata ſoditur. # De Oſtro

# Ncipiam nunc de oſtro dicere. quod & cariſſimam & ex
i # cellentiſſimam habet preter hos colores aſpectus ſuauita
# tem. Id autem excipitur ex conchilio marino e quo pur
pura inficit́. Cuius non minores ſunt ꝗ̃ cetera℞ nature conſiderã
tibus admirationes. ꝙ habet non in oibus locis quibus naſcitur
unius generis colorem: ſed ſolis corſu naturaliter temperat́. Ita
quod legitur ponto & gallia: ꝙ hæ regiones ſunt proxime ad ſcp
tentri onem eſt attum: Progredientibus ſeptentrioné inter ſe occi
dentéinuenitur liuidum. Quod autem legit́ad equinoctionalcm
orientem & occidentem inuenitur uiolaceo colore. Quod ucro me
ridianiſ excipit́ regióibus rubra procreatur poteſtate: & ideo hoc
R hodo etiam inſula creatur ceteriſ eiuſmodi regióibus que pio
xime ſint ſolis curſui. @a conchilia cum ſunt lecta ferramétis circa
ſcindunture quibus plagis purpurea ſanies uti lacrima profiués
excuſſa in mortariis terédo cóparatur. & ꝙ ex concarum marinarú
@e@cis eximitur ideo oſtrum eſt uocitatum. Id autem propter ſalu
ginem cito ſit ſiticuloſum niſi mel habeat circa ſuſum.

De aliis operibus coloribus.

# Iunt etiam purpurei colores inſecta creta rubra radice. &
@ # ex cigno nó minus: & ex floribus alii colores. Ita tecto
# res cum uolunt ſilacticú imitari: uiolam aridam cóiicien
tes in uas cum aqua cóſerueſcere ſaciút ad ignem. Deinde cum eſt
temperatú coiiciunt in linteum: & inde manibus exprimentes recí
piunt in mortariú aquá ex uiolis coloratam: & eo cretam inſundé
tes & eam terentes efficiunt ſilis actici coloré. eadem róne uacciniú
tem peran tes & lac miſcentes purpuram ſaciunt eleganter. Item qui
non poſſunt chriſocollz propter raritatem uti hei ba que lucheum
appellatur ceruleum inſiciune: & utuntur uiridiſſimo colore: hæc
aut@m inſectiua appellat́. Item propter inopiam coloris indici cie
cam ſimiſiam aut anulariarn uitro quod græci inſalim appellãt
inficientes imitationem faciunt in dici coloris. Quibus rationibuſ
& rebus ad diſpoſitióem firmiter quibuſ decorc oporteat fieii í pi
cturas. Ité quas habent omnes colores in ſe poteſtates ut mihi

126119 currere potuit in hoc libro perſcripſi. Ita oés ædificio℞ peiſectío
nes quam habere debeant oportunſtaté: ratiotinatióis ſepté uolu
minibus ſunt ſinite. In ſequenti autem de aqua ſi quibus locis nó
ſuerit quemadmodum inueniatur: & qua róne inducat́: quibuſ
rebus ſi eiit ſalubris & idonea probetur explicabo.

.L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER OCTAVVS
IN QVO PRECIPIT DE AQVA INVENIENDA
PROBANDA ET INDVCENDA.

# E ſeptem ſapientibus thales mileſius omnſum re℞
# principiú aquã eſt profeſſus Heraclitus igné. Ma
d # gorum ſacerdotes aqua & igné. Euripides audi@or
# Anaxagore: quem philoſophum atheniẽſes icæni
# cum appellauerút: aera & terram: ea@.  ex c@@lei
um hymbrium conceptionibus in ſeminatá fœtus gentiú & eium
aialium in múdo procreauiſſe & q́ ex ca eſſent prognata cú d. ſſol
uerent́ tempo℞ neceſſitate coacta in eandem redire: Quc de aere
naſcerentur item in cœli regiones reuerti ne interinones recipere
& diſſolutióe mutata in eadem recidere in qua ante ſuerant ꝓprie
tatem. Pythagoras uero Empedocles Epicarmus alii phyſici &
philolophi hec principia quatuor eſſe poſuerút. Aerem. lgnem.
Aquam. Terram. Eorum inter ſe coherentias naturali ſiguratio
ne & gene℞ diſeriminibus efficere qualitates. Aiaduertimus uero
non ſolú naſcentia ex his eſſe procreata. Sed etiã res oé@ nó ali ſine
eorum poteſtaie ne creſcere nec tueri. Nan corpora ſine ſpiritu
redundantia nó poſſunt habere uitam niſi act in ſluens cum incre
mento ſecerit auctus & remiſſiones continenter. Caloriſ uero ſi nó
fuerit in corpore iuſta comparatio non erit ſpiritus animalisine
erectio firma. cibi uires uon poterunt habere cócoctionis tompe
raturam. Item ſi non terreſtri cibo membra corporis alantur denci
ent: & ita a terreni principii mixtióe erunt deſerta. Animalia uero
ſi fue@it ſine humoris poteſtate. exanguinata & exucta a principio
rum liquore in terareſcent. igitur diuina mens que proprie

127120 ria eſſet gentibus non conſtituit difficilia & cara uti ſunt margari
te: aurum: argentú: cetera: que nec corpus nec natura deſiderat: ſed
ſine quibus mortalium uita non poteſt eſſe tuta effudit ad manú
parata per omné mundú. Ita ex his ſiquid deſit ſorte in corpore
ſpi: itus ad reſtituendum aer aſſignatus id preſtat. apparatus auté
ad auxiliú caloris ſolis impetus ac igniſ inuentuſ tutiorem efficit
uitam. Item terrenus ſructus eſca℞ preſtans copiis ſuperuacuis de
ſiderationibus alit & nutrit. Animalia paſcédo continenter. aqua
uero non ſolú potus ſed inſinitas uſui prebédo neceſſitates gratas
ꝙ eſt gratuita preſtat utilitates. Ex eo autem qui ſacerdotia g@runt
moiibus egyptio℞ oſtendunt omnis resc liquoris poteſtate conſi
ſtere. Ita cum hy dria que ad templú ædem caſta religióe reſert́
tunc in terra ꝓcumbétes manibus ad cœlúiſublatis inuétionibus
gratias agunt diuine benignitati. # De aquæ inuentionibus.

# Vm ergo a phiſicis & philoſophis & a ſacerdotibuſiudi
c # cetur ex poteſtate aque oés res cóſtare: putaui quoniã in
# prioribus ſeptem uoluminibua rónes ædificio℞ ſune ex
poſite. in hoc oporteŕ de inuentionibus aquæ quaſ habeat in lo
corum pioprietatibus uirtuteſ. quibuſ iónibus ducat́: & quem
admodú interca probet́ ſcribere. Eſt enim maxime neceſſaria & ad
uitam & delectationes & ad uſum quotidianú. ea auté ſacilior erit
ſi ſontes erunt aperti & ſiuentes. Sin auté non proſluent: queréd@
ſub terra ſunt capita & colligéda q́ ſic erunt experienda uti procú
bant uidentes anteꝗ̃ ſol exo: tus ſuerit in locis quibus erit queren
dum. & in terra mento collocato & ſulcto proſpiciãtur he regióes
Sic enim non errabit excelſius ꝗ̃ opoiteat uiſus: cum erit imotum
mentum: ſed libratam altitudiné in regionibus certa ſinitione de
ſignabit: tun@ in quibus locis uidebunt́ humores criſpantes & in
aera ſurgentes ibi ſodiatur: nó enim in ſicco loco hoc ſignum pót
ſieri. item aiaduertendú eſt querentibuſ aquam quo genere ſint lo
ca. Certa ení ſuntin quibus naſcitur In cieta tenuis & exilis & nó
alta eſt copia: ea erit optimo ſapore, Ité ſabulone ſoluto tenuis ſed
ſi inſerior: bus locis inueniet́ ea erit limoſa & inſuauis. Terra aút
nigra ſudores & ſtille Inueniunt́ exiles. que ex hibernis

128121 tibus collectæ in ſpiſſis & ſolidis locis ſubſidunt. hæ hút optimú
ſapoiẽ. Glarea uero mediocres & nó incerte uenæ reperiuntur: hæ
quo egregia ſuauitate ſunt. item ſabulone maſculo: harena car
bunculo certiores ſút copiæ: hæ ſunt bono ſapore rubro ſaxo &
copioſe & bone ſi non per interuenia dilabant́ & liqueſcant. Sub
radicibus autem montium & in ſaxis ſilicibus uberiores & aſſlu
entiores: hæ ſrigidicres ſút & ſalubriores. Campeſtribus autem
fontibus ſalſe graues: tepide: nó ſuaues niſi que ex montibus ſub
terra ſubmanantes erumpút in medios campos: ſibi arború um
bris contecte pieſt: nt montano℞ fontium ſuanitaté. Signa autem
quibus terra℞ generibus ſupra ſeriptú eſt: ea inuenientur naſ@étia
tenuis iuncus: Salix erratica: alnus: uitex: harundo: hædra: alia
que huiuſmói ſunt: que non poſſunt naſci per ſe ſine humore ſo.
lent autem in lacunis eadem nata eſſe que ſedéres preter reliquum
agrum excipiút ex hymbribus & agris per hyemẽ propter capaci
tatem diutius ſeruant humorem: quibus non eſt credendum: Sed
quibus regionibus & terris non lacunis ea ſigna naſcuntur nó ſz
ta ſ@d natuialiter per ſe procreata: ibi eſt querẽda: in quibus ſi hæ
ſigniſicabuntur inuentiones ſic erunt experiunde Fodiantur quo
 uerſus locus latus ne minus pedts quin: in eo collocetur cir
citer ſolis occaſum. Scaphium æreum aut plumbeum aut pelui@@
ex his quod erit paratú id intrinſ cus oleo ungatur: ponatur
inuerſú: & ſumma ſoſſura operiat́ harundinibus: aut fró l@ ſupra
terra obruat́: tum poſtero die apeiiat́: & ſi in uaſe ſtille ſudoieſ
crunt: is locus aquā habebit. item ſi uas ex creta ſactú nó coctú in
ea ſoſſ. one eadé róne opertú poſitú ſuerit. ſi is locus aquā habebit
cú apeitú ſuerit uas: humidú erit & etiã diſſoluet́ ab húore. Vel
iuſ lane ſi locatum erit@in ea ſoſſura: in ſequenti aút die de eo aq̈
expreſſa erit: ſigniſicabit eum locú hŕe copiá. nó minus ſi lucerna
cócinnata olei plena & accenſa in eo loco operta ſuerit collocata
& poſtero die nó erit exuſta: ſed habuerit reliquias olei & i lychno
ipſa humida inueniet́ indicabit locú hét aquá: ideo ꝙ ois tepor
ad ſe ducit húores. item í eo loco ignis ſi ſactus ſuerit: & percaleſa
cta terra & aduſta uaporé nebuloſú ex ſe excitauerit: is locus

129122 bit aquá. Cú hec ita erunt pertentata & quæ ſupra ſcripta ſunt ſig
na iuuenta: tum deprimédus eſt puteus in eo loco: & ſi erit caput
aque inuentú plures ſunt circa ſodiendi & perſpecus in unum lo
cú oés códucendi. hec aút maxie in mótibus & regionibus ſepten
trionalibus ſunt queréda eo ꝙ in his & ſuauiora & ſalubriora &
copioſiora inueniunt́ Auerli enim ſunt ſolis curſul & in his locis
primú crebre ſunt arbores & ſiluoſe: ipſi montes ſuas habét um
bras obſtanteſ: & radii ſolis nó directi perueniút ad terrá: nec pńt
humores exurere. interualla montiú maxime recipiút hym bres
& propter ſilua℞ crebritates niues ab umbris arbo℞ & montium
ibi diutius conſeruant́. Deinde liquate per terre uenas colant́: &
ita perueniunt ad inſimas montiú radices: ex ꝗbus ꝓſluentes ſon
tium erumpunt fluctus. Cãpeſtribus aút locis cótrario nó poſſút
habere copias. Nam quecun ſunt non poſſunt habere ſalubrita
tem: ꝙ ſolis uehemens impetus ꝓpter nullã obctantiam umbra℞
cripit exhauriendo ſeruens ex planitie campo℞ humoré. & ſi quæ
ſunt aque apparentes: ex his quod eſt leuiſſimum tenuiſſimum
& ſubtili ſalubritate aera uorans diſſipat impetú cœli. quæ gra
uiſſime dure & inſuaues ſunt partes: he in ſontibus cáp@ſtribus
relinquuntur. # De aqua hym brium.

# Ta que ex hym bribus aqua colligitur ſalubriores ha
# bet uirtutes: eo ꝙ elegit́ ex oībus fótibus leuiſſimis ſub
# tilibuſ renuitatibuſ: Deinde ꝑ aeris exercitacioné perco
lata tépeſtatibus liqueſcédo peruenit ad terram: etiá nó @cbriter
in campis confluút hymbres ſed in mótibus aut ad iṕos nontes:
ideo ꝙ humores ex terra matutino ſolis ortu moti cum ſút egrcſſi
in quácun partem cœli ſunt ꝓclinati trudunt aera. Deinde cum
ſút moti propter uacuitaté loci poſt ſe recipiút aeris ruentes undaſ
Aer aút qui ruit trudens quocun humore peruiú ſpús: & impe
tus & undas creſcétes ſacit uento℞. a uentis aút quocun ſerunt
humores cóglobati ex ſontibus & fluminibus & paludibus & pe
pelago cum tepore ſolis colligunt & exhaurlunt & ita tollunt in
altitudiné nubef. Deinde cum aeris unda nitenteſ cú per uentú ad
mótes ab eorum offenſa & procellis ꝓpter plenitaté & grauitaté

130123 queſcendo diſperguntur: & ita diffundút in terras. Vaporem auté
& nebulas & humores ex terra naſci: hec uidet́ efficere ratio: ꝙ ea
habet in ſe calores ſeruidos: & ſpiritus inanes: reſrigerationeſ: &
a qua℞ magnā multitudiné. ex eo cum reſrigerat́ noctu ſol oriens
impetu tangit orbem terre: & uentorum flatus oriétium per tene
bras ab humidis locis egrediunt́ in altitudiné nubes. aer aút túc
a ſole percaleſactus cú rónibus ex terra tollit humores Licet ex bal
neis exemplú capere. Nulle enĩ camere queſunt caldario℞ ſupra ſe
habere pn̆t ſontes: ſed cœlum quod eſt ibi ex preſuiniis ab ignis
uapore percaleſactum corripit ex pauimétis aquā & auſeit ſecum
in camera℞ curuatueas & ſuſtinet: ideo ꝙ ſemp uapor calidus ī al
titudine ſe trudit: & primo non remittit propter breuitaté: Simul
auté plus humoris habet congeſtum non poteſt ſuſtinere propter
grauitaté: ſed ſtillat ſupra lauantiú capita. Item eadem racione cœ
leſtis aer cum a ſole percepit caloré ex oibus locis hauriédo tollit
humores & congregat ad nubes. Ita eni terra ſeruoŕ tacta eiicit hu
mores: & corpus hominis ex calore emittit ſudores. Indices autem
ſunt eius rei uenti: ex quibus qui a ſrigidiſſimis partibus ueniút
procreati ſeptétrio & aquilo extenuatos ſuccitatibus in aere flatuſ
ſpirant. Auſter uero & reliqui qui a ſolis cuiſu impetum ſaciune
ſunt humidiſſimi & ſemper apportant hymbres: ꝙ percaleſacti a
regionibus ſe uidis adueniunt ex oibus terris labentes eripiút hu
mores: & ita eos ꝑerſundunt ad ſeptétrionales regióes. Hec autem
ſic ſieri teſtimonio poſſunt eſſe capita fluminú que oi be terrarum
coſmographis picta: itern ſcripta: Plurima maxia inueniuntur
egreſſa ad ſeptérrioné: Primum in india ganges & indus de cau
caſo monte oritur. Syria tigris & euphrates. Aſie item ponto bori
ſthenes•hipanis: tanais: colchis. Gallia Rhodanus. celtica rhenus
Citra alpes timauus & padus. Italia tybris. Mauruſia quánoſtri
mauritaniá appellant ex monte atlante diris qui ortus ex leptétrí
onali regióe progredit́ per occidétem ad lacú eptagonú & muta o
noie dicit́ agger. Deinde ex lacu eotagono ſub mótes deſertos ſub
terflués per meridiana loca manat & influit in paludẽ q̃ appellat́.
# circúcingit mereon q́ eſt ethyopú meridiano℞ regnú. ab

131124 paludibus ſe circumagens per flumina Baſean Soban & aftoban
& alia plura peruenit per montes ad catharactam. ab ea ſe preci
pitans per ſeptẽtrionalẽ peruenit inter elephantida & ſyenem: the
baicoſ in (æ)gypturn campos & ibi nilus appellat{ur} ex mauritania
autem caput nili fluere ex co maxime cognoſcit{ur}: ꝙ ex altera parte
montis atlantis alia capita item ꝓfluentia ad occidentẽ occanum:
ibi naſcunt{ur} icneumones: crocodili: alie ſimiles beſtia℞ piſciũ
natur̃ preter hippopotamos. ergo cũ oĩa flumia magnitudinibus
in orbis terra℞ deĩcriptionibus ad ſeptẽtrionẽ uideant{ur} profluere:
Aphri cãpi qui ſũt in meridianis portibus ſubiccti ſolis curſui
latẽteſ penitus hñt hũores: nec fontes crebios: amneſ raros: relin
quit{ur} uti multo meliora inueniant{ur} capita fontiũ q̃ ad ſeptẽtrionẽ
aquilonẽ ue ſpectãt: niſi inciderint in ſulphuroſum locũ: aut alu
minoſum: ſeu bituminoſum: tũc enim permutant{ur}: aut calide: aut
frigide odore malo & ſapore perfundunt fontes. Ne enim calide
aque eſt ulla proprietas: ſed frigida aqua cũ incidit percurrens in
ardẽtem locũ efferueſcit: & percalefacta egredit{ur} per uenas extra ter
ram: ideo diutius non poteſt permanere: ſed breui ſpatio fit frigi
da. Nan ſi naturaliter eſſet calida non refrigeraret{ur} calor eius: Sa
por autẽ odor: & color eius nõ reſtituit{ur}: ꝙ intinctus & cõmixtus
eſt propter nature raritatem.

De aquis calidis & ea℞ uirtutibus: quarn t@ahũt a diuerſis
# metallis: & de uariorum fontium fluminũ lacuũ natura.

# Vnt aũt nõnulli fõtes calidi: ex quibus profluit aqua ſa
ſ # pore optimo: queita in potione ſuauis eſt: uti nec fonti
# nalis a camenis: nec martia ſa iens delideretur: hec autem
a natura perficiuntur his ratiõibas. Cum in imo per alumen: aut
bitumen: ſeu ſulphur ignis excitatur ardore percandefacit terram
que eſt ſupra ſe autem feruidum emittit in ſuperiora loca uaporẽ:
Et ita ſiqui in his locis qui ſunt ſupra fontes dulcis aque naſcun
tur: offenſi eo uapore efferueſcunt inter uenas: & ita profluunt in
corrupto ſapore. Sunt etiam odore & ſapor̃ non bono frigidi fon
tes: qui ab inferioribus locis penitus orti per loca ardentia tranſe
unt: & ab eo loco per longum ſpatiũ terre percurrentes

132125 perueniunt ſupra terram ſapore: odore: colore corrupto uti in ty
bu: tina uia flumen albula. Et in Ardeatino fontes frigidi eodem
odore qui ſulphurati dicuntur. & reliquis locis ſimilibus. hi autẽ
cum ſint frigidi ideo uidenturaſpectu feruere: ꝙ cum in ardentem
locum alte penitos inciderunt. humore & igni inter ſe cong: uenti
bus offenſi uehemẽti fragore ualidos recipiunt in ſe ſpũs & ita in
flati ui uenti coacti bulliẽtes crebro per fontes egrediunt{ur}. Ex his
aũt qui nõ ſũc apti. ſed aut ſaxis detinent{ur}. Per anguſtas uenas ue
hemẽia ſpũs extrudunt{ur} ad ſummos grumo℞ tun ulos. Ita qui
putant tanta ſe altitudine qua ſunt grumi capita fontiũ poſſe ha
bere. cũ aperiunt foſſuras latius dccipiunt{ur}. Nan uti (æ)neum uas
non in ſummis labris plenũ: ſed aqu(æ) menſure ſue capacitatis ha
bens et: ibus duas partes: operculũ in eo collocatum: cum ignis
uehementi feruore tangat{ur} pe: calefieri cogit. aquam: ca aũt propter
naturalẽ raricatẽ in ſe recipiẽs feruoris ualidã infiationẽ nõ modo
implet uas: ſed ſpiritibus extollens operculũ & c: eſcens abundat.
Sublato aũt operculo emiſſis inflationibus in aere patenti rurſus
ad ſuũ locũ reſidet: ad eundem modũ ea capita fontium cum ſint
ang @ſtiis cõpreſſa ruunt in ſummo ſpũs aque bullitus ſimul aũc
latius ſunt aperti examinati per raritates liquiae ptãtis ref. den: &
reſtituunt{ur} in libramenti proprictatem. OMNIS aũtaqua calida
ideo ꝙ eſt medicimentoſa ꝙ in prauis rebus percocta aliã uirtutẽ
recipit ad uſum. Nan ſulphuroſi fontes neruo℞ labores reficiũt
percalefaciẽdo: exurendo caloribus @corporibus humores uitio
ſos. Aluminoſi aũt cum diſſoluta membra corpo℞ paralifi aut ali
qua ui morbi receperũt fouendo per patentes uenas refrigerationẽ
cõ ratia calore ſui reficiũt. & hoc continenter reſtituuntur in anti
qu im membro℞ curationẽ. Bituminoſi aũt interioris corpo: is ui
tia potionibus purgando ſolẽt mede: i. Eſt aũt aque frigid genus
nitroſum uti pinn(æ) ueſtin(æ) cutiliis aliiſ locis ſimilibuſ pouo
n. bus depurgat p aluũ tranſeũdo etiã ſtruma℞ minuit rumores
Vbi uero aurũ: argentũ: ferrũ; plumbũ: reliqu(æ) res ea℞ ſimiles to
diunt{ur} fontes inueniunt{ur} copioſi: ſed hi maxie ſũt uitioſi. hñt eni
uitia aque calide ſulphur: alumen: bitumẽ. Eademꝙ per

133126 cum in corpus intrant: & per uenas permanando neruos attingũt
& artus: eoſ durant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes ſeu
longitudine contrahunt': & ita aut neruicos aut podagricos effici
unt homies. ideo ꝙ ex duriſſimis: & ſpiſſioribus frigidiſſimiſ re
bus intinctas hẽt uena℞ raritates: Aqu(æ) aũt ſpẽs eſt q̃ cũ habeat
non ſatis perlucidas uenas: & ipſa uti flos natat in ſũmo: colore ſi
milis uitri purpurei. hec maxime conſiderant{ur} athenis. ibi enĩ ex
eiuſmõi locis & fontibus maſti uſ ꝓ ad portũ pyreũ ducti ſunt ſa
liẽtes e ꝗbus bibit nemo ꝓpter eam cauſam ſed lauatiõibus & reli
quis rebus utuntur. bibunt aũt ex puteis & ita uitant ec℞ uitia.
Troezene nõ poteſt id uitari ꝙ omnino aliud genus aque non re
perit{ur} niſi quod cibdeli habent. ita in ea ciuitate aut oẽs aut ma
uima pãrte ſunt pedibus uitioſi: Cilitie uero ciuitate tarſo flumen
eſt noĩe Cidnos in quo podagrici crura macerantes leuant{ur} dolore
Sunt aũt & alia multa genera que hñt ſuas proprietates: ut in Si
cilia flumẽ eſt himeras qđa fonte cũ eſt progreſſũ diuidit{ur} in duas
parteſ que pars profluit contra aetnam ꝙ per terre dulcem ſuccum
percurrit eſt infinita dulcedine. Altera pars qu(æ) per eam terrã cur
rit unde ſal foditur ſalſum habet ſaporem. Item Paretonio & quo
eſt iter ad hãmonẽ. & caſio ad egyptum lacus ſunt paluſtres ꝗ ita
ſunt ſalſi ut habeaut inſuper ſe ſàlem congelatũ. Sunt ergo & alii
pluribus locis & fontes & flumia & lacus qui per ſalifodinas per
currentes neceſſario ſalſi perficiunt{ur}. Alii aũt per pingues terre ue
nas profluentes uncti oleo-fontes erumpunt: uti ſolis: quod oppi
dum eſt cilici(æ) flumen nomine liparis. in quo natantes aut lauan
tes ab ipſa aqua unguntur. Similiter Ethiopie lacus eſt: qui un
ctos homines efficit qui in eo natauerint. & in india qui ſereno ce
lo emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagine fons eſt
in quo natat inſuper oleum odore uti ſcobe citreo quo oleo etiam
pecora ſolẽt ungi. Zacyntho & circa Dirrachium & Apolloniam
fones ſunt qui picis magnam multitndinem cum aqua uomunt
Sub Babilone lacus ampliſſima magnitudie qui limniaſphaltis
appellatur hẽt ſupra natans liquidum bitumẽ. quo bitumine &
later̃ teſtaceo ſtructo muro ſemiramis circũdedit babilonem.

134127 Tope in Syria arabia numida℞ lacus ſunt immani m@gnirudie
qui emittunt bituminis maxias moles: q̃s diripiunt qui habitãc
circa. id aũt nõ eſt mirandũ nam crebre ſunt ibi lapidicine bitumi
nis duri. Cũ ergo per bituminoſã terrã uis erũpit aque ſecũ extra
hit: & cum ſit egreſſa ſecernit{ur}. & ita reiicit a ſe bitumẽ. Etiã eſt i
Cappadotia: in itinere quod eſt inter Mazaca & Tuana lacus am
plus in quẽ lacum pars ſiue harũdinis ſiue alii generis ſi demerſa
fuerit & poſtero die exempta ea pars q̃ fuerit exempta inueniet{ur} la
pidea. q̃ aũt pars extrã aquã manſerit permanet in ſua ꝓprietate.
ad eũdom modũ Hierapoli phrygie efferuet aque calide multitu
do. ex qua circũ hortos & uineas foſſis iductis immittit{ur}. h(æ)c aũt
efficitur poſt annũ cruſta ladidea: ita quotannis dext'a ac ſiniſtra
margines ex terra faciendo inducunt eam & efficiũt in his cruſtis
in agris ſ@pta. Hoc aũt ita uidet{ur} naturaliter f@e@i: ꝙ in his locis &
ca teria quibus is naſcit{ur} ſuccus ſubeſt coaguli nature ſmilis. De
inde cũ cõmixta uis egreditur per ſontes extra terrã ſolis & aeris ca
ore cogitur con gelari ut etiam in areis ſalina℞ uidet{ur}. Icem ſũt ex
amaio ſucco terre fontes exeuntes uehementer amari: ut in ponto
eſt fiumẽ hiſpanis. a capite ꝓfluit circiter milia. xl. ſapore dul@iſſi
mo: deinde cũ peruenit ad locũ ꝗ eſtab hoſtio ad milia. clx. admi
ſcetur ei fonticulus oppido ꝗ̃ paruulus. Is cũ in eum infiuit: tunc
tantam magnitudinẽ fluminis facit amaram: ideo ꝙ per id genus
terre & uenas unde ſandaraca fodit{ur} & aq̃ manando perficit{ur} amarã
Hec aũt diſſimilibus ſaporibus a terre ꝓprietate ꝑficiunt{ur} uti etiã
in fructibus uidet{ur}. Si eni radices arbo℞ aut uitiũ aut reliquo℞ ſe
minũ non ex terre proprietatibus ſuccum capiẽdo ederent ſructus
uno genere eſſent. in oibus locis & regionibus oium ſapores. Sed
aiadue imuſ inſulã Leſbon uinum protirũ: maloniã catacecaumẽ
Irem Lidiam Moliton Siciliam Mamertinũ Campaniã Falernum
In Terracina & fundis cecubum reliquiſ locis plu@ibus inume
rab l: mul@@udine genera uini uirtuteſ procreari. q̃ nõ aliter pñc
freri niſi terrenus cũ humor ſuis ꝓprietatibus ſapo℞ in radicibus
infuſus emittit materiã: p quã egrediẽs ad cacumẽ ꝓfundat ꝓprii
loci & generis ſui fructus ſaporẽ. Quod ſi terra generibuſ

135128 non eſſet diſſimilis & diſparata: nõ tm̃ in Syria & Arabla in harũ
dinibus & uineis herbiſ oibus eſſent odores. ne arbores turife
re: @e piperis darẽt bacas? nec myrre glebule. Nec cyrenis in feru
lis laſer maſceret{ur}: ſed in oibus terre regionibus & locis eodẽ gencr̃
oia procrearet{ur}. Has autẽ uarietates regionibus & locis incl: natio
mundi & ſolis impetus propius ut longius curſum faciẽdo t@les
efficit terre humores. q̃ qualitates non ſolum in his rebus ſed etiã
in pecoribuſ & armentis diſcernunt{ur}: hec non ita diſſimiliter effice
rentur: niſi ꝓprietates ſingula℞ terrarum in regiõibus ad ſ@lis po
teſtatẽ tem perarent{ur}. Sunt etiã Boetie flumina Cephyſos & Melas
lucanis Cratis. Troia Xantuſ. In agris clazomenio℞ & eritreo℞
& laodicenſiũ fontes ad flumina: cum pecora ſuis temporibus an
ni parant{ur} ad conceptionẽ partus: per id tp̃s adigunt{ur} eo quotidie
potum: ex eo quamuis ſint alba: ꝓcreant{ur} aliis locis leucophea:
aliis locis pulla aliis coracino colore. ita proprietas liquoris cum
init in corpus proſeminat intinctã ſui cuiul generis qualitatem
Igitur cum in campis Troianis proxime flumen armenca rufla &
pecora leucophea naſcunt{ur}: ideo id flumen ilienſes xantũ appella
uiſſe feruntur. Etiam inueniunt{ur} aque genera mortife a qu(æ) per
maleficũ ſuccũ terr(æ) percurrentia recipiũt in ſe uim uenenatã : uti
fuiſſe dicit{ur} Terracine fons qui uocabat{ur} Neptũnius: ex quo qui
biberant iprudentes uita piuiarent{ur} : quapropter antiꝗ eũ obſtru
xiſſe dicunt{ur} . Et crobſitratia lacus ex quo nõ ſolum qui biberint
moriunt{ur}: ſed etiã qui lauerint. Item in theſſalia fons eſt profluens
ex quo fonte nec pecus ullũ guſtat: nec belua℞ genus ullũ ꝓpius
accedit: ad quem fontẽ ꝑroxime eſt arbor florens purputeo colore
non minus in macedonia. quo loci ſepultus eſt Euripides: dextra
ac ſiniſtra monumẽti adueniẽtes duo nui cõcurrunt. in unũ accũ
bentes uiatores tranſitare ſolent ꝓpter a que bonitatẽ ad riuũ aũt
qui eſt ex altera parte monumenti nemo accedit: ꝙ mortiferã aquã
dicit{ur}hr̃e. Item eſt in archadia Nonacris noĩata terre regio: que hõt
in montibus e ſaxo ſtillãtes frigidiſſimos humores. Hec aũt aqua
Stygos hydor noĩatur: quã ne argenteum: ne (æ)neũ: ne ferreũ
uas poteſt ſubſiſtere: ſed diſſilit & diſſipat{ur}. Cõſeruare aũt eam &

136129 continere nihil aliud niſi mulina ungula poteſt. Qu(æ) etiã memo
ratur ab antipatro in ꝓuinciam ubi erat alexãder per iollã filium
perlatã eſſe: & ab eo ea aq̈ regẽ eſſe necatũ. Item alpibus in crobi re
gno eſt aqua quã guſtat ſtatim cõcidunt. Agro aũt faliſco uia cã
pana in cãpo Corneto eſt lacus in quo fõs orit{ur}: ibi auiũ & lacer
tarũ reliquarũ ſerpentiũ oſſa iacentia apparent. Itẽ ſunt non mil
l(æ) acid(æ) uen(æ) fontiũ uti Linceſto. & in italia Vienna: campania
Theano. aliiſ locis pluribus qu(æ) hãc habẽt uirtutẽ ut calcules
In ueſicis qui naſcũcur in corporibus hominũ potionibus diſcu
tiant. Fieri aũt hoc naturaliter ita ideo uidet{ur}: ꝙ acer & acidus ſuc
cus fubeſt in ea terra: per quã egredientes uen(æ) intingunt{ur} acritu
dine: & ita cũ in corpus in @erunt diſipant q̃ ex aqua℞ ſubſidentia
in corꝑibus & cõcreſcentia offenderunt. Quare aũt diſcutiant{ur} ex
acidis h(æ) res ſic poſſumus aiaduertere: Ouum in aceto ſi diutius
appoſitum fuerit molleſcet & diſſoluet{ur}. Item plũbũ quod eſt len
tiſſimũ & grauiſſimũ ſi in uaſe collocatũ fuerit: & in co acetũ infu
ſum: id aũt opertũ & oblitũ fuerit efficiet{ur} uti plumbũ diſſoluat{ur}
& fiet ceruſſa. eiſdem rationibus (æ)s quod etiã lolidiore eſt natura
Similitercuratũ ſi fuerit: diſſipabit{ur} & fiet (æ)rugo: Item margarita
non minus ſaxa ſilicea: q̃ ne fer℞ ne ignis põt per ſe diſſoluere
cũ ab igne ſũt percalefacta aceto ſparſo diſſiliũt & diſſoluũt{ur} Ergo
cum has res ante oculos ita fieri uidemus: ratiocinemur iiſdem ra
tionibus ex acidis ꝓpter acritudinẽ ſucci etiã calculoſos e natura
rerũ ſimiliter poſſe curari. Sunt aũt etiã fõtes uti uino mixti: quẽ
admodũ eſt unus Paphlagoni(æ): ex quo eũ ſine uino potãtes fiũc
temulẽti. Equicolis aũt in italia: & alpibus natione medullorũ eſt
genuſ aqu(æ) quã qui bibunt efficiuntur turgidis guctur. bus: Ar
cadia uero ciuitas eſt nou ignota clitori in cuius agris eſt ſpelũca
profluens aqu? : quã qui, bibunt ſiunt abſtemii. Ad eũ aũt fontẽ
Epygrama eſt inlapide inſcriptũ huius ſñie uerſibus gr(æ)cis. eam
non eſſe idoneã ad lauandũ: ſed etiã inimicã uitibuſ: ꝙ apud cum
fontem Melampus ſacrifitiis purgauiſſet rabiẽ proeti filiarum: re
ſtituiſſet earum uirginũ mentes in priſtinam ſanitatem. Epygra
ma autem eſt id quod eſt ſubſcriptum:

137130

Item eſt in inſula chio fons e quo qui imprudenter biberint fiũt
inſipientes: Et ibi eſt Epigramma inſculptum ea ſñia: uitandã eſſe
potionem fontis eius : ſed qui biberit ſaxeos habiturum ſenſus.
Suntautem uerſns hi.

Suſis autem in qua ciuitate eſt Regnũ Perſarum fonticulus eſt ex
quo qui biberint amittunt dentes. Item in eo eſt ſcriptum Epigrã
ma quod ſiguificat hanc ſententiam. Egregiã eſſe aquam ad lauan
dum: ſed ea ſi bibatur excutere e radicibus dentes. & huius epigrã
matos ſunt uerſus gr(æ)ce.

Sunt etiam nõnullis locis fontinm proprietates: que procreãt qui
ibi naſcunt{ur} egregiis uocibus ad cantandũ uti tharſo magneſi(æ):
aliis eiuſmodi regionibuſ. Etiam Zama eſt ciuitas Aphrorũ Cu
ius mœnia rex iu ba duplici muro ſepſit: ibi regiam domum ſibi
cõſtituit ab ea mil. paſſ. xx. eſt oppidum Iſmuc: Cuius agrorum
regiones iucredibili ſunt functe terminatiõe. Cum eſſet eni Aphii
ca parens & nutrix fera℞ beſtia℞: maxime ſerpentiũ: in eius agris
oppidi nulla naſcitur: & ſiquando allata ibi ponat{ur} ſtarim morit{ur}
Ne id ſolum ſed etiam terra ex his locis ſi alio tranſlata fuerit. &
ibi id genus te@re etiã balearibus dicit{ur} eſſe: ſed aliam mirabiliorẽ
uirtutẽ ea habet terra quam ego ſic accepi. C. Iulius maſiniſſe fili
us cuius erant totius oppidi agrorum poſſeſſiones cũ patre c(æ)ſare
militauit: is hoſpitio meo eſt uſus: ita quotidiano conuictu neceſ
ſe fuerat de philologia diſputar̃: interim cũ eſſet inter nos de aque
poteſtate & eius uirtutibus ſermo: expoſuit eſſe in ea terra

138131 fontes ut qui ibi procrearentur uoces ad cantandũ egregias habe
rent: idco ſemper tranſmarinos calaſtros emere formoſos & puel
las maturas: eoſ coniungere : ut qui naſcerentur ex his non ſolũ
uoce egregia: ſed etiã forma eſſent non inuenuſta. Cum h(æ)c tanta
uarietas ſit diſparibus rebus natura diſtributa: ꝙ humanũ corpuſ
eſt ex aliqua pre terrenum. in eo aũt multa genera ſunt hũoris uti
ſanguinis. lactis. ſudoris. urine. lachrima℞. Ergo ſi in parua parti
cula terreni tanta diſcrepantia inuenitur ſapo℞: non eſt mirãdum
ſi tanta in magnitudine terre innumerabiles ſucco℞ reperiũtur ua
rietites. per qu@℞ uenas aque uis peurrens tincta peruenit ad fonti
um egreſſus: & ita ex co diſpares uarii perficiunt{ur} in propriis ge
neribus fontes propter loco℞ diſciepantiam & regionum qualita
tes: terrarum diſſimiles proprietates. ex his aũt rebus ſunt nõnul
la que ego per me perſpexi: cetera in lib: is grec s ſcripta ĩueni: quo
rũ ſcripto℞ hi ſunt autores. Theophraſtus. Timeus. Poſſidonius
Hegeſias. Herodotus. Ariſtides. Metrodorus. qui magna uigilan
tia & infinito ſtudio loco℞ proprietates: aquaiũ uirtutes ab incli
natione cœli regionum qualitates ita diſtributas eſſe icriptis decla
raucrunt. Quorum ſequutus ingreſſus in hoc libro perſcripſi que
ſatis eſſe putaui de aque uarietatibus: quo facilius ex his preſcrip
tionibus eligant homines aque fontes: quibus ad uſum ſalientes
proſunt ad ciuitates municipia perducere. Nulla enim ex omni
bus rebus tantas uidetur habere ad uſum neccſſ@rates quantas aq̃
ideo ꝙ omnium animalium natura ſi ſrumenti fructu priuata fue
rit arbuſtiſue aut carne aut piſcatu aut etiã qualibet ex his reliꝑs
rebus eſca℞ utendo poterit tueri uitã. Sine aqua uero nec corpus a
nimaliũ n@c ulla cibi uircus poteſt naſci nec tueri nec parari. Qua
re magna diligentia induſtria queredi ſunt & eligendi fontes ad
human(æ) uite ſalubritatem.

De aquarum experimentis

# Xpertiones aũt & probationes eorum ſic ſune prouiden
# e # de ſi erunt profluentes & apti anteꝗ̃ duci incipiantur aſpi
# ciantur aĩo aduertant{ur} qua mẽbratura ſint qui circa cos
habitãt homines. Et ſi erunt corporibus ualẽtibus coloribus

139132 dis cruribus non uitioſis: non lippis oculis: erunt probatiſſimi:
Item ſi fons nouus fuerit foſſus & in uas corinthium ſiue alteriuſ
generis quod erit ex (æ)re bono ea aqua ſparſa maculam non fecerit
optima eſt. Item in (æ)neo ſi ea aqua deferuefacta & poſtea requie
ta & fuſa fuerit ne in eius (æ)nei fundo harena aur limus inuenie
tur ea aqua erit item probata. Item ſi legumina ĩ uas cum ea aqua
coniecta ad ignẽ poſita celeriter parcocta fuerint iudicabunt aquã
eſſe bonam & ſalubrem. Non etiã minus ipſa aqua que erit in fon
te ſi fuerit limpida & perlucida: quocũ peruenerit aut profluxe
rit: muſcus non naſcetur ne iuncus ne iquinatus ab aliquo in
quinamento locus fuerit: ſed puram habuerit ſpeciem innuit{ur} his
ſignis eſſe tenuis & in ſumma ſalubritate.

De perductionibus aquarum.

# Vnc de perductionibus ad habitationes mœnia ut fi
n # eri oporteat explicabo. Cuius ratio eſt prima perlibra
# tio: libratur aũt dioptris: aut libris aquariis: aut choro
bate: ſed diligentius efficitur per chorobaten: ꝙ dioptre libre fal
lunt. Chorobates aũt eſt regula longa circiter pedũ. xx. Ea habet
ancones in capitibus extrem is equali modo perfectos in regul(æ)
capitibuſ ad normã coagmentatos: & inter regulã & ancones a car
dinibus cõpacta tranſuerſaria: que habent lineas ad perpendiculũ
recte deſcriptas: pendentia ex regula perpẽdicula in ſingulis par
tibus ſingula: q̃ cũ regula eſt collocata: ea tangẽt (æ)que ac pariter
lineas deſcriptionis: indicãt libratam collocationẽ. Sin aũt uentus
interpellauerit: & motioibus linee nõ potuerint certam ſigniſicatio
nẽ ſacere: tunc habeat in ſuperior̃ parte canalẽ longũ pedes quin
Latum digitum: altum ſexquidigitũ: eo aqua infundat{ur}: & ſi eq̃
liter aqua canalis ſũma libra tanget: Scietur eſſe libratũ. ita eo cho
robate cũ perlibratũ ita fuerit: Scietur quantum habuerit faſtigii.
Fortaſſe qui Archimedis libros legit dicet non poſſe fieri ueram ex
aqua librationẽ: ꝙ ei placet aquam non eſſe libratam: ſed ſpheroi
des habere ſchema: ſed ibi habere centrũ: quo loci habet orbis ter
rarum. hec autem ſiue plana eſt aqua ſeu ſpheroides neceſſe eſt ex
t: ema capita regularum: pa@iter ſuſtiner̃ aquam. Sin autem

140133 natum erit : ex una parte que erit altior non habuerit regul(æ) cana
lem: in ſũmis labris aquam nõ eſſe. neceſſe enim quocũ aqua ſit
infuſa in medio inflationem curuaturam habere: ſed capita dex
tra ac ſiniſtra inter ſe librata eſſe. exemplar aũt chorobatis erit i ex
tremo uolumine ſcriptum. Et ſi erit faſtigium magnũ facilior erit
decurſus aqu(æ). ſin autem interualla erunt lacunoſa ſubſtructioni
bus erit ſuccurrendũ. Ductus autẽ aque fiũt generibus tribus. Ri
uis per canales ſtructiles aut fiſtulis plũbeis ſeu tubulis fictilibus
Quo℞ h(æ) ratiões ſunt: ſi canalibus ut ſtructura fiat ꝗ̃ ſolidiſſima
ſolum riui libramenta habeat faſtigata ne minus in c@ntenos pe
des ſemipede (æ)que ſtructure confornicentur ut minime ſola aqua
rangat. Cũ uenerit ad mœnia efficiatur caſtellum & caſtello con
iunctum ad recipiẽdum aquam triplex immiſſarium: collocent{ur} 
in caſtello tres fiſtule (æ)qualiter diuiſe intra receptacula coniuncta
uti cum abundauerit ab extremis in medium receptaculum redun
det. ita in medio ponentur fiſtul(æ) in omnes lacus & ſalientes in al
tero in balneas uectigal quotannis populo preſtẽt : ex quibus ter
tio in domo priuatas ne deſit in publico. non enim poterunt auer
tere cum habuerint a capitibus proprias ductiones. H(æ)c aũt qua
re diuiſa conſtituerim h(æ) ſunt cauſe uti qui priuatim ducẽt in do
mos uectigalibus cueantur per publicanos aquarum ductus. Sin
autem medii montes erunt inter mœnia & caput fontis ſic erit ſaci
undum uti ſpecus fodiantur ſub terra librentur ad faſtigiũ qd
ſupra ſcriptum eſt: & ſi tophus erit aut ſaxum in ſuo ſibi canalis
excidatur. ſin autem terrenum aut harenoſum erit ſolum & parie
tes cum camera in ſpecu ſtruantur & ita perducantur. Putei ita
ſint facti uti inter duos ſit actus. ſin aũt ſiſtulis plumbeis ducetur
Primũ caſtellum ad caput ducatur: deinde ad copiam aque lamne
ſiſtularum conſtituantur (æ)que fiſtule caſtello collocent{ur} ad caſtel
lum quod erit in mœnibus: ſiſtule ne minus longe pedum denum
ſundantur. que ſi centenarie erunt pondus habeãt in ſingulaſ. M.
cc. ſi octogenarie põdo dcccc. lx. ſi quinquagena@ie pondo. dc. qua
drag . narie põdo *cccc. lxxx. trecenarie pondo. ccc. lx. uicenarie pon
do. cc. lx. Quindenũ põdo. c. lxxx. Denum pondo. ccxx.

141134pondo. c. Quinatie pondo. lx. e latitudie autem lamnarum quot
digitos habuerint anteꝗ̃ in rotundationẽ flectant{ur}: magnitudinũ
ita nomina cõcipiunt fiſtule. Nan que lamĩa fuerit digitorum
l. cum fiſtula perficietur ex ea lamina uocabitur quinquagenaria
Similiter reliquæ. Ea autẽ ductio quæ per fiſtulas plumbeas eſt
futura. hanc habebit expeditionẽ. quod ſi caput habeat libramen
ta ad mœnia monteſ medii non fuerint altiores ut poſlint inter
pellare: ſed ad libramenta neceſſe eſt ſubſtruer̃ interualla. quemad
modum in riuis & cãnalibus. Sin autem nõ longa erit circumitio
circumductiõibus. Sin autem ualles ei unt perpetue: in declinato
loco curſus diiigent{ur}: cum uenerint ad imum nõ alte ſubſtruitur
ut ſit libratum ꝗ̃ longiſſimum: hoc autem ei it uenter quod græci
appellant cœlian: deinde cum uenerit adueiſus cliuum: ex longo
ſpatio uentris leuiter tumeſcir: exprimatur in altitudinem ſummi
cliui Q@od ſi non uenter in uallibus factus fueriit: nec ſubſtiuctũ
ad libram factum: ſed geniculus eiit: erum pet & diſſoluet fiſtula/
rum cõmiſſuras. Etiam in uentre colluuiaria ſunt ficienda per que
uis ſpiritus relaxetur. ita per fiſtulas plum beas aquam qui ducẽt
his rationibus belliſſime poterunc efficere: quod & decurſus & cir
cumductiones & ucntres & expieſſus hac rõne poſſunt fieri: cum
habebunt a capitibus ad mœnia faſtigii libramẽta. Itẽinter actus
ducendos non eſt inutile caſtella collocari: ut ſi quãdo uitium ali
quis locus fecerit: non totum omne opus contundat{ur}: & in qui
bus locis ſit factum facilius inueniatur. Sed ea caſtella ne in de
curſu: nc in uentris planitie: ne in expreſſiõibus: ne omnino
in uallibus ſed in peipetua equalitate. Sin autem minor̃ ſumptu
uoluerimus: ſic erit faciẽdum. Tubuli craſſo corio ne minus digi
torum duorum fiant: ſed ubi hi tubuli ex una parte ſiot lingula
ti ut alius in alium inire cõuenire poſſint. Coagmenta autẽ eo℞
calce uiua ex oleo ſubacta ſunt iliimenda: & in declinatiõibus li
bramenti uentris lapis eſt ex ſaxo rubro in ipſo geniculo collocã
dus: iſ perterebratur. uti ex decurſu tubulus nouiſſimus in lapi
de coagmentctur: & primus ex libiati uentris ad eũdem moduin
adueiſum cliuum & nouiſſimũ librati uentris in cauo ſaxi

142135 hereat. & primus expreſſionís ad eundem modum coagmentetur.
ita librata planitie tubulorum aut decurſus & expreſſionis nõ ex
tolletur. nan uehemens ſpiritus in aque ductione ſolet naſci ita
uti etiam ſaxa perrumpat niſi primum leniter & parce a capite aq̃
immittatur & in geniculis & uerſuris alligationibus aut pondere
ſaburra contineatur. reliqua omnia uti fiſtulis plũbeis ita ſunt col
locanda. item cum primo aqua a capite immittitur: ante faui liim
mittetur uti coagmenta ſiqua ſunt non ſatis oblita fauilla obhnã
tur. habent autem tubulorum ductiones ea cómoda primum in
opere ꝙ ſiquod uitium factum fuerit quilibet id põt reficere. ctiã
 multo ſalubrior eſt ex tubulis aqua quam per fiſtulas. quod ꝑ
plumbum uidetur eſſe ideo uicioſum ꝙ ex eo ceruſſa naſcatur. hec
autem dicitur eſſe nocens corporibus humanis: ita quod ex co ꝓ
creatur id eſt uitioſum. non eſt dubium quin ipſum quo nõ ſit
ſalubre. exempla autem ab artificibus plumbariis poſſumus acci
pere ꝙ palloribus occupatos habent corporis colores. nan cum
fundendo plumbum flatur uapor ex eo inſidens corporis a: tus &
exinde exurens eripit ex membris eorum ſanguinis uirtutes. ita
minime fiſtulis plumbeis aqua duci uidetur ſi uolumus eam ha
bere ſalubrem. ſaporem meliorẽ ẽx tubulis eſſe quotidianus po
teſt iudicare uictus: ꝙ omnes extructas uaſorum argcnteorum mẽ
ſas: tamen propter ſaporis integritatem fictilibus uiuntur. ſin aũt
fontes non ſunt unde ductiones aquarum facimus neceſſe eſt pute
os fodere. In puteorum autem poſſcſſionibus non eſt contemnẽ. Ja
ratio ſed auminibus ſolertia magna naturales rerum rationes cõ
ſiderande ꝙ habet multa uaria teera in ſe genera. Eſt enium uti ie
lique res ex quatuor principiis compoſita & primum eſt ipſa terre
na habt ex humor̃ aque fontes. item calores unde etiam ſulphur
alumen bitumẽ naſcitur aeriſ ſpiritus immanes qui cum graucs
per interuenia fiſtuloſa terreæ perueniunt ad foſſionem puteorum
& ibi homines offendunt fodientes ut naturali uapore obturante
eorum naribus ſpiritus animales ita qui nõ celerius inde effugiũt
ibi interimuntur. Hocautem quibus ratiõibus caueatur: ſic eſt fa
ciendum. Lucerna accenſa dimittatur que ſi permanſerit ardens

143136 ne periculo deſcendetur. ſin autem eripietur lumẽ uĩ uaporis: tũc
ſecundum puteum dextra ac ſiniſtra defodiantur æſtuaria. ita quẽ
admodum per nares ſpiritus exactu diſſipabuntur. Cum hæc ſic
explicata fuerint & ad aquam erit peruentum. tunc ſepiatur ſtruc
tura nec obturentur uene. ſin autem loca dura erunt aut nimium
uene penitus fuerint: tunc ſigninis operibus ex teſtis aut a ſuperi
oribus locis excipiendæ ſunt copiæ. In ſigninis autem operibus
hæc ſunt facienda uti harena primum puriſſima aſperrima pare
tur. cemẽtum de ſilice frangatur nec grauius quam librarium calx
ꝗ̃uehementiſſima mortario mixta ita ut q̃ partes harenæ ad du
os reſpondeant. eorum foſſa ad libramentum altitudinis quod eſt
futuiũ calcetur uectibus ligneis ferratis parietibus calcatis in mei
dio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum infimum pa
riecum. hoc exæquato ſolum calcetur ad craſſitu dinem quæ conſti
tuta fuerit. ea autem ſi duplicia aut triplicia facta fuerint uti perco
lationibus tranſmutari poſſint multo ſalubriorem aque uſum effi
cient. limus enim cum habuerit quo ſubſidat lim pidior fiet & ſine
odoribus conſeruabit ſaporem ſi non ſalem addi neceſſe eiit & ex
tenuari. Que potui de aque uirtute & uarietete quaſ habeat utili
tates quibuſ rõnibus ducant{ur} & probent{ur} in hoc uolumiepoſui.
de gnomonicis uero rebus & horologioiũ iõnibus in@@quenti per
ſc@ibã.

.L. VICTRVVIIPOL. LIBER NONVS IN QVO DIS
SERIT DE GNOMONICIS REBVSET RATIONIbus
HOROLOGIORVM nunc AVTEM DE SCRIPToRVM
ueneratione.

# Obilibus athletis qui olympia pithia iſthmia ne:
# mea uiciſſent græcorum maiores ita magnos hono
# res inſtituerunt uti non modo in conuentu ſtantes
n # cum palma & corona ferant laudes: ſed etiam cum
# reuertantur in ſuas ciuitates cum uictoria triũphã
tes quadrigis in mœnia & in patrias inuehãtur e re. p. perpetua
uita conſtitutis uectigalibus fruantur. Cum ergo id animaducrtã
admiror quid ita non ſcriptoribus iidem honoreſ etiam

144137 ſint tributi qui infinitas utilitates æuo perpetuo omnibus genti
bus præſtant. id enim magis erat inſtitui dignũ: ꝙathlete ſua cor
pora exercitationibus efficiunt fortiora. ſcriptores non ſolum ſuos
ſenſus ſed etiam eorum omnium libris addiſcendum & animoſ ex
acuendos preparant præcepta. quid eni milo crotoniates ꝙ fuit in
uictus prodeſt hominibus? aut ceteri qui eo genere fuerunt uicto
res niſi ꝙ dum uixerunt inter ſuos ciues habuerunt nobilitatem.
Pythagor̃ uero p̃cepta. Democriti: Platõis: Ariſtothelis. cetero ũ
ſapientum quotidiana ꝑpetuis induſtriis culta n@n ſolum ſui@ ci
uibus ſed & omnibus gentibus recentes & flo@idos edunt froctus
c quibus qui a teneris ætatibus doctrinarum abundantie ſatiant{ur}
optimos hab@nt ſapientie ſenſus inſtituũt ciuitatibus hũanitatis
mores æqui iura leges quibus abſentibuſ nulla poteſt eſſe ciuitas
cum ergo tanta munera ab ſcripto℞ prudentia priuatim publice
fu@rint hominibus p̃parata: non ſolũ arbitror palmas & coro@@s
his tribui oportere ſed etiam decerni triumphos & inter deorũ ſe
des eos dedicandos iudicari Eo℞ autẽ cogitata utilite: hominibus
ad uitam explicandam e pluribus ſigula pauco℞ uti exempla po
nam. Qu@ recognoſcẽtes neceſſario his tribui hono eſ opoitere ho
mines confitebuntur. & primum Platonis e mult. s ratio in@tioni
bus utiliſſimis unam quemadmodum ab eo explicata ſit ponain
# Platonis inuentum de agro metiendo.

# O@us aut ager paribus lateribus ſi erit q̃ dratuſ. eú opor
I # tuerit duplicare ꝙ opus fuerit gener̃ numeri ꝙ mul@@plica
# tiõibus nõ inuenit{ur} eo deſeriptiõibus linea℞ emendat@s re
perit̃. Eſt aũt eius rei hæc demõſtratio. Quadratus locus ꝗ eri@ lõ
gus & latus pedes denos efſicit areæ pedes centum. ſi ergo opuſ fũ
erit eũ duplicari pedes. cc. itẽ ex ꝑibus lateribus facer̃ querẽdũ e@it
ꝗ̃magnũ latus eiusq̃drati fiat ut ex eo. cc. pedes duplicatiõibus a-
reær̃ſpõdeãt. id aũtnũero nemo põtĩuenire. nã ſi. xiiii. cõſtitu@n
tur erunt multiplicati pedes. cx. cvi. ſi. x v. pedes. cc. xxv. ergo
quoniã id nõ explicatur numero in eo quadrato & longo & lato
pedes decem quod fuerit linea ab angulo ad angulum diagonis ꝑ
ducatur : uti diuidantur duo trigona æqua magnitudine

145138 la areæ pedum quinquagenum: ad eiuſ lineæ diagonalis lõgitu
dinem locus quadratus pa: ibus lateribus deſciibatur. ita mag
na duo trigona in minore quadrato quiquagenum pedum linea
diagonio fuerint deſignata eadem magnitudine & eodem pedum
numero quatuor in maiore erunt effecta. hac ratiõe duplicatio g: ã
micis rationibus a platone uti ſchema ſubſcriptum eſt explicata ẽ
in ima pagina

De Norma

# Tem Pythagoraſ normã ſine artificis fab icationibus in
@ # uentã oſtẽdit & ꝗ̃ magno labore fab i no@mã faciẽtes uix
# ad uerũ perducere pñ@@d rõnibus & methodis emendatũ
ex eius p̃c@ptis explicat{ur}. nan ſi ſumantur regule tres e ꝗ bus una
ſit p@des. iii. altera pedes. iiii. tertia pedes. v. hæ regule inter ſe cõ
poſite tangant alia aliãſuis cacuminibus extremis ſ@hema haben
tes trigoni deformabunt normam emẽdatam adeas aut@m regula
rum ſingularum longitudines ſi ſingula quadrata paribus laterl
bus deſcribantur: cũ erit t@ium latus areæ habebit pedes. viiii. qđ
iiii. xvi. quod quin erit. xxv. ita quantũ aree pedum numei um
duo quadrata ex tribus pedibus lõgitudinis laterum & qua tuor
efficiunt: equæ tantum numerum reddit unum ex quin deſcrip
tum. Id pythagoras cum inucniſſet non dubitãs admiſiſſe in ea in
uentiõe monitus maximas gratias agens hoſtias dicitur diis imo
lauiſſe. Ea autem ratio quemadmodum in multis rebus &

146139 ſuris eſt utilis etiam in ædificiis ſcalarum ædificatiõibus: uti tem
perataſ habeant graduũ librationeſ eſt expedita. Si enim altitudo
contignatiõis a ſumma coaxatiõe ad imum libramenrũ diuiſa fue
rit in partes tres: erit earum quin in ſcalis ſcapo℞ iuxta longitu
dinem inclinatio: quã magne fuerint inter contignatiõem & imũ
libramentum altitudinis partes tres: quatuor a perpendiculo rece
dant & ibi collocent{ur} interiores calces ſcapo℞: ita erunt temperatæ
graduum ipſarum ſcalarum collocatiões: item eius rei erit ſubſcri
pta forma.

Quomodo portio argenti auro miſta in integro ope
# re deprehendi diſcerni poſſit.

# Aichimedis uero cũ multa miranda inuenta & uaria fue
a # rint: ex oĩbus & infinita ſolertia: id quod exponã: uide
# tur eſſe expreſſum unum. Hiero enim Syracuſis auctus
Regia poteſtate rebus bene geſtis cum auream coronã uotiuã diis
ĩmortalibus quodã in fano cõſtituiſſet ponendã manu: pretio lo
cauit faciendã: & au℞ ad ſaconiã appendit redẽptoris ad tp̃s opus
manu factũ ſubtiliter regi approbauit: & ad ſaconiã pondus coro
ne uiſus eſt p̃ſtitiſſe. Poſteaꝗ̃ iudiciũ eſt factũ dempto auro tantũ
dem argenti in id coronarũ opus admixtũ eſt: Indignatus Hiero
ſe. contẽptũ eſſe ne inueniẽs q̃ rõne id furtũ reprehẽderet rogauit.

147140 Archimeden uti in ſe ſumeret ſibi deco cogitationẽ: Tunc is cum
haberet eius rei curam caſu uenit in balneum ibi cum in ſolium
deſcenderet animaduertit quantum corporiſ ſui in eo inſ@deret tan
tum aque extra ſolium effluere. ita cum eius rei rationem explica
tionis oſtẽdiſſet: nõ eſt moratus ſed exiluit gaudio motus de ſolio
& nudus uadens domum uerius ſignificabat clara uoce inucniſſe
quod quereret. Nam currens identidem græce clamabat Euphron
Eurima. tum uero ex eo inuentionis ingr. ſſu duas dicit{ur} feciſſe ma
ſſas equo pondere quo etiam ſuerat corona unam ex au@o & alterã
ex argento. cum ita feciſſet uas amplum ad ſumma labra impleuit
aquæ in quo dimiſit argenteam maſſam : cuius quãta magnitudo
in uaſe depreſſa eſt tantum aque effluxit. ita exempta maſſa: quan
to minus factum fuerat refudit: ſexta io menſus eſt ut eod@m mo
do quo prius fuerat ad labra equaretur. ita ex eo inuenit quãtum
ad certum podus argenti ad certam aque menſu@am reſponderet:
cum id expertus eſſet tum auream maſſam ſimiliter pleno uaſe di
miſit & ea exempta eadem ratione menſura addita inuenit ex aque
non tantum ſe minore quanto minus magno co@po@e eodem pon
deie auri maſſa eſſet ꝗ̃ argenti. Poſtea uero iepleto uaſe in eadem a
qua ipſa corona dimiſſa inuenit plus aque defluxiſſe in cc ronam
argenteam quam in auream eodem pondere maſſam: & ita ex co ꝙ
ſuerit plus aque in corona quam in maſla ratiocinatuſ deprehẽdit
argenti in auro mixtionem & manifeſtum furtũ redẽptoriſ. Tranſ
feratur mens ad Architæ Tarẽtini & Eratoſthenis cyrenei cogitata
Hi enim multa & grata a mathematicis rebus hominibus inuene
runt. Itaquæ cum in ceteris inuentionibus fuerint grati in eius rei
cõce tationibus maxime ſuot ſuſpecti. Alius enim alia ratione ex
plicarat quod delo imperauerat reſponſis apollo uti are eius quan
tũ haberent pedum quadratorum id duplicaretur: & ita fore ut hi
qui eſſent in ea inſula liberarentur tunc religione Itaque Archi@as
cylind: orum deſcriptionibus Eratoſthenes organica ſolari iatio
ne idem explicauerunt. Cum hæc ſint tam magnis doctrinarum
iocunditatibus animaduerſa: & cogamur naturaliter inuentii
onibus ſingularum rerum conſiderantes effectus moueri

148141 res attẽdens admiror etiã democriti de rerum natura uolumina &
eius commentariũ quod ſcribit{ur} Xeipotonton in quo etiã utebat{ur}
anulo ſignaret{ur} amoltie eſt expertus. ergo eo℞ uirorũ cogitata nõ
ſolũ ad moies corrigendos ſed etiã ad omniũ utilitatem perpetuo
ſunt preparata Athleta℞ aũt nobilitates breui ſpatio cum ſuis cor
poribus ſeneſcunt florentes: ne poſteritati hi quẽa dmodũ ſapien
tum cogitatata hoĩum uite prodeſſe poſſunt Cum uero ne mori
bus ne inſtitutis ſcripto℞ preſtantibus tribuant{ur} honores. Ipſe
autẽ per ſe mentes aeris altiora proſpicientes memoria℞ gradibus
ad coclum elati uiui ímortalitati nõ modo ſñias ſed etiam ſiguraſ
co℞ poſteris cogunt eſſe notas. Ita qui lr̃arum iocũditatibus in
ſtructas habent mentes: non poſſunt non in ſuis pectoribus dedi
catas habere ſicuti deo℞ ſicut Ennil poete ſimulacrum. Accii autẽ
caiminibus qui ſtudioſe d@lectant{ur} non modo uerborum uirtutes
ſed etiã figurã eius uident{ur} ſecum habere & preſentẽ eſſe. Item plu
res poſt noſtram memoriã naſcẽtes cum Lucretio uidebunt{ur} uelut
coram de rerũ natura diſputare de arte uero Rethorica cú cicerone
Multi poſtero℞ cũ Varrone conferent ſermonem de lingui latina
Non minus etiã plures philologi cum græcorum ſapiẽtibus mul
ta deliberantes ſecretos cum his uidebunt{ur} habere ſermones: & ad
ſummã ſapientium ſcripto℞ ſñie corporibus abſentibus uetuſtate
florentel cum inſunt inter conſilia & diſputatiões maiores habent
ꝗ̃ preſentiũ ſunt auctoritates omnes. Ita cæſar his auctoritatibuſ
fretus ſentibus eorum adhibitis & conſiliis ea uolumina cõſcripſi
& prioribus ſeptẽ de edificiis: octauo de aquiſ: In hoc de gnomo
nicis rõnibus quẽadmodum de radiis ſoliſ in mũdo ſunt per um
bras gnomonis inuente: quibuſ rõibus dilatent{ur} aut cõtrahant{ur}
explicabo.

De gnomonicis rationibus ex radiis ſolis per umbrã inuen
# tis & mundo at planetis.

# A autem ſunt diuina mẽte comparata: habentqueadmi
e # rationem magnam conſiderantibus: qđ umbra gnomo
# nis equinoctialis: alia magnitudine eſt Athenis: alia Ale
xandriæ: alia Romæ: non eadem placentie ceteriſ orbis

149142 locis. Ita longe aliter diſtant deſcriptioneſ horologio℞ locorum
mutationibus. umbrarũ enim æquinoctialium magnitudinibus
deſignãtur. Analimma forme ex quibus perficiuntur ad rationem
locorum & um bre gnomonum horarum deſcriptiões. analemma
Eſt ratio conquiſita ſolis curſu & umbre creſcentis a brume obſer
# uatione inuenta equa per ratióes architectonicas circini deſcri
# ptiões eſt inuentus effectus in mũdo. Mundus aũt eſt omniũ
# nature re℞ conceptio ſumma cœlũ ſideribus conformatum
# id uoluitur continenter circum terrã at mare per axis cardi
# nes extremos. Nan his in locis naturalis poteſtas ita archi
# tectata eſt: collocauit ca@dines tanꝗ̃ centiũ unũ a terra in ma
# ri in ſũmo mundo: ac poſt ip̃as ſtellas ſeptentrionũ. Alterum
# trans contra ſub terra in meridianis partibus: ibi circum eos
cardines orbiculos circum centra ut in torno perfecit qui græce pa
ſche denominantur: per quos peruolitat ſempiterno celum. Ita me
dia terra cum mari centri loco naturaliter eſt collocata. his natura
diſpoſitis ita uti ſeptentrionali parte a terra excelſius habeat altitu
dinẽ centrum. in meridiana aũt parte inferioribus locis ſubiectum
a terra obſcuret{ur}. tunc etiam per medium tranſuerſa & inclinata in
meridié circuli delata zona. xii. ſignis eſt cõformata: q̃ eorum ípe
cies ſtellis diſpoſitis. xii. partibus perequatis exprimit depictam
a natura figurationem. Ita lucentia cum mundo reliquiſ ſideri
bus ornatum circum terrã mare peruolãtia curſus perficiunt ad
cœli rotũ ditatẽ. omnia aũt uiſitata & inuiſitata temporum neccſſi
tate ſunt conſtituta: ex quibus ſex ſigna numero ſupra terrã perua
gantur cum cœlo. cetera ſub terram ſubeuntia ab eius umbra ob
ſcurantur: ſex autem ex his ſemper ſupra terram nituntur. quanta
pars enim nouiſſimi ſigni depreſſione coacta uerſationem ſubiici
ens ſub terram occultantur: tantundem eius contrarie conuerſatio
nis neceſſitate ſuppreſſa notatione circumacta trans locis patenti-
bus & obſcuris egreditur ad lucem . Nam uis una & neceſſitas
utrum ſimul orientem & occidẽtem perfici@. Ea autem ſigna cum
ſint numero. xii. parteſ duodecimas ſingula poſſideant mundi:
uerſentur ab orientead occidentem cõtinenter: tunc per ea

150143 contrario curſu luna ſtella mercurrii: ueneris: ipſe ſol: item mar
tis & iouis & ſatu: ni ut ꝑ graduũ aſcenſionẽ percurrẽtes alius alia
circuitiõis magnitudine ab occidente ad orientem in mũdo perua
gantur. Luna die. viii. & . xx. amplius circiter hora celi circuitionẽ
percurrens ex quo ceperit ſigno ire ad ſignũ reuertendo perficit lu
narem menſem. Sol aũt ſigni ſpatiũ quod eſt. xii. pars mũdi men
ſe uertente uadens tranſit. ita. xii. mẽſibus. xii. ſignorũ interualla
peruagãdo cum redit ad id ſignũ unde cœperit perficit ſpatiũ uer
tentis anni: ex eo quem circulũ luna terdecies in. xii. mẽſibus per
currit cum ſole hiſdem menſibns ſemel permetit{ur}. Mercurii autẽ &
ueneris ſtellæ circa ſolis radios uti per centrum cũ itincrious coro
nantes regreſſus retrorſum & retardatione faciunt etiã ſtationibus
ꝓpter eam circinationem morant{ur} in ſpatiis ſigno℞. Id aũt ita eſſe
maxime cognoſcit{ur} ex ueneris ſtella: ꝙ ea cũ ſolem ſequat{ur} poſt oc
caſum eius apparẽs in cœlo clariſſimc lucens. Veſperugo uocita
tur. aliis aũt tem poribus eum ante currens & oriens ante lucẽ luci
fer appellat{ur}. Ex eo nonnunꝗ̃ plures dies in ſigno commorant{ur}:
alias celeriter ingrediunt{ur} in alte℞ ſignũ. Ita ꝙ non equæ peragũt
numerũ dierũ in ſingulis ſignis: quantũ ſunt morate prius tranſi
liendo celerioribus itineribus perficiũt uti ꝙ demorent{ur} in nõnul
lis ſignis. Nihilominus cum eripiãt ſe a neceſſitate moræ celeriter
conſeqnunt{ur} iuſtam circuitionẽ. lter aũt in mundo mercurii ſtella
ita peruolitat uti trecenteſimo & ſexag ſimo die per ſigno℞ ſpatia
currẽs perueniẽs ad id ſignũ: exquo priore circulatiõe cepit facere
curſú: & ita perequat{ur} eius iter ut circiter tricenos dies in ſingulis
ſignis habeat numeri rõnem. Veneris autẽ cũ eſt liberata ab impe
ditione radio℞ ſolis. xxx. diebus percurrit ſigni ſpatium: quo mi
nus quadragenos dies in ſingulis ſignis patit{ur} cum ſtatiõem fece
cerit reſtituit eam ſummãnumeri in uno ſigno moratã. Ergo cum
circuitionẽ in celo quadringenteſimo & octogeſimo & quinto die
permenſa ite℞ in id ſignũ ex quo ſigno prius iter facer̃ cepit. Mar
tis uero circiter ſexcenteſimo octogelimo tertio iſide℞ ſpatia perua
gãdo peruenit eo: ex quo initiũ faciẽdo curſũ fecerat añ & in ꝗbuſ
ſignis celerius percurrit cum ſtationom fecit explet die℞ numeri

151144 tionem. louis aũt placidioribus gradibus ſcandens contra mundi
uerſationem circiter . ccc. lxv. diebus in ſingula ſigna permetit{ur} &
conſiſtit poſt annũ. xi. & dies. cccxxiii. & redit in id ſignũ in quo
ante. xii. annos fuerat. Saturni uero menſibus undetriginta & am
plius paucis diebus peruadens per ſigni ſpatiũ anno nono & . xx.
& circiter diebus. clx. in quo ante triceſimo fuerat anno in id reſti
tuitur: ex eo quo minus ab extremo diſtat mũdo tanto maiorẽ
circinationẽ rotæ percurrẽdo tardior uidetur eſſe. hi aũt qui ſupra
ſoliſ iter circinatiõeſ peragunt maxime cum in trigono fuerint: qđ
is inierit: cum non progrediuntur ſed regreſſus facientes morant{ur}
Donicum idem ſol de eo trigono in aliud ſignum tranſitionem
fecerit id aũt non uullis ſic fieri placet quod aiunt ſolem cũ lõgius
abſit abſtãtia quadam nõ lucidis itineribus errantia per ea ſidera
obſcuratis morationibus imp ediri. nobis uep non uidet{ur}. Solis
enjm ſplendor perſpicibilis & patens ſine ulns obſcuratiõibus eſt
per omnẽ mundum: ut etiam nobis apparet cum facient he ſtellæ
regreſſus & moratiões. ergo ſi tantis interuallis noſtra ſpẽs poteſt
id aĩaduertere quid ita diuinationibus ſplẽdoribuſ aſtro℞ iudi
camus obſcuritateſ obiici poſſe. Ergo potius ea ratio nobis conſta
bit ꝙ feruor quemadmodũ oẽs res euocat & ad ſe ducit: ut etiã fru
ctus ex terra ſurgentes in altitudinẽ per calorem uidemus: non mi
nus aquæ uapores a fontibus ad nubes per arcus excitari: eadc̃ ra
tione ſolis impetus uehemens radiis trigoni forma porrectus inſe
quentes ſtellas ad ſe perducit: antecurrentes ueluti refrenando reti
nendo non patit{ur} pro gredi: ſed ad ſe regredi in alterius trigoni
ſignũ eſſe. Fortaſſe deſiderabit{ur} quid ita ſol ꝗnto a ſe ſigno potius
ꝗ̃ lecundo aut tertio: q̃ ſunt propiora facit in his feruoribus reten
tiones. Ergo quemadmodũ id fieri uideat{ur} exponam. Eius radii in
mundo utij trigoni paribuſ lateribus formæ lineationibus extẽ
dunt: ld aũt nec plus nec minus eſt ad ꝗntam ab eo ſigno: I gitur
ſi radii per omnem mundum fuſi circinatiõibus uagarent{ur}: Ne
extentionibus porrecti ad trigoni formam liniarent. Propiora fla
grarent. Id aũt etiam Euripides græco℞ poeta anĩaduertiſſe uidet{ur}
Ait enim quæ longius a ſole eſient hæc uehem entius ardere:

152145 piora uero eũ temperata habere. ita ſcribit in fabula Phaetõte ſie

Si ergo res & ratio & teſtimonium poete ueteris id oſtendit nõ pu
to aliter oportere iudicari niſi quemadmodum de ea re ſupra ſcrip
tum habemus. Iouis autem inter martis & ſaturni circinationem
currens: maiorem ꝗ̃ mars: minorem ꝗ̃ ſaturnus peruolat curſum.
Item relique ſtelle quo maiore abſunt ſpatio ab extremo cœlo ꝓxi
mam habent terræ circinationẽ celerius uidentur. ꝙ quecun ea
rum minorem circinationem peragens ſæpius ſubigẽs præterit ſu
periorem. quemadmodum ſi in rota qua ſiguli utuntur impoſite
fuerint ſeptem formicæ canaleſ totidem in rota facti ſint circum
centrum in imo adcreſcentes ad extremum in quibus hæ cogant{ur}
circinatiõem facere: uerſetur rota in alteram pariẽ meceſſe erit eas
contra rote uerſationem nihil minus aduerſus itinera perſicere. &
q̃ proximum centrum habuerit celerius peruagari: quæ extremũ
orbem rotæ peragat etiam ſi æque celeriter ambulet propter mag
nirudinem circinationis multo tardius perficere curſurr. Similiter
a ſtra nitentia contra contra mundi curſum ſuis itineribus perf. ciunt cir
cuitum ſed cœli uerſatiõe redundanibus referunt quotidiana tem
poris circulatione. Eſſe autem alias ſtellas tem peratas alias feruen
tes: etiam  frigidas hæc eſſe cauſa uidetur ꝙ omnis ignis in ſupe
riora loca habet ſcandentem flammã. ergo ſol ethera qui eſt ſupra
ſe radiis exurens efficit candentem in quibus locis habet curſum
martis ſtella . ita feruens ab ardore ſolis efficitur. Saturni autẽ ꝙ
eſt proxima extremo mundo tangit congelatas cœli regiões uehe
menter eſt frigida. ex eo eſt iouis cum inter utriuſ circinatiões ha
bet curſum a refri geratione calore corum medio conuenientes tẽ
peratiſſimoſ uidetur habere effectus. De zona. xii. ſignorum &
ſẽptem aſtrorum contrario opere ac curſu quibus ratiõibus & nu
meris tranſeunt e ſignis in ſigna & circuituin eorum uti a p ecep
toribus accepi expoſui. Nunc de creſcenti lunæ lumine diminutio
ne uti traditũ eſt nobis a maioribus dicam. Beroſus qui a chal
deorum ciuitate ſiue natione progreſſus in aſiam & diſciplinã

153146 daicam patefecit ita eſt profeſſus pilam eſſe ex dimidia parte candẽ
tem reliqua habere ceruleo colore: Cum autem curſum itineris ſui
peragens ſubiret per orbem ſolis tunc eam radiis & impetu caloriſ
corripi conuerti cãdentem propter eius proprietatem luminis ad
lumen. cum autem ea uocata ad ſolis orbes ſupiora ſpectet tunc in
feriorem partem eius ꝙ candens non ſit propter aeris ſimilitudinẽ
obſcuram uideri: cum ad perpandiculum eſſet ad eius radios totũ
lumen ad ſuperiorem ſpeciem retineri & tunc eam uocari primam-
cum preteriens uadit ad cœli orientis partes relaxari ab impetu ſo
lis. extremam eius partem candentiæ oppido ꝗ̃tenui linea ad ter
ram mittere ſplendorem. & ita ex eo eam ſecundam uocari. Quoti
diana autem uerſationis remiſſione tertiam quartam in dies nume
rari. Septimo ſol die ſit ad occidentem medias teneac cœli regiones
ꝙ dimidia parte cœli ſpacio diſtaret a ſole inter dimidiam canden
tie conuerſum habere ad teram. inter ſolem uero & lunam cum di
ſtet totum mundi ſpatium & lune orientis. ſol cum tranſit ad ecci
dentem eam quo longiuſ arſit a radiis remiſſam. xiiii. die plena ro
ta totius orbis mittere ſplendorem reliquoſ dies de creſcẽtia quo
tidiana ad perfectionem lunaris menſis uerlationibus & curſu a ſo
le reuocantibus ſubire ſub rotam. radioſ eius & mẽſtiuas etiam
dierum efficere rationeſ. uti autem Ariſtarchus ſamius mathen@ati
cus uigore magno rationes uarietate@ diſcipliniſ de eadem reliquit
exponam. Non enim latet lunam ſuum proprium habere lumẽ
ſed eſſe uti ſpeculum & a ſolis impetu recipere ſplendorem. nan
luna de ſeptem aſtris circulum proximum terre in curſibus mini
mum peruagatur. ita ꝙ mẽſibus ſub rotam ſolis rad: oſ uno die
anteꝗ̃ preterit latens obſcurat{ur} cum eſt cum ſole noua uocatur: po
ſtero autem die cum numeratur ſecunda preteriens a ſole uiſitatio
nem facit tenuem extreme rotundationis cum triduum receſſit a ſo
le creſcit & plus illuminatur: quotidie uero diſcedens cum peruẽit
ad diem ſeptimum diſtans a ſole occidente circiter medias cœli i e
giones dimidia lucem & eius que ad ſolem pars ſpectat ea eſt iilu
minata. Quarto autem decimo die cum in diametro ſpatio toriug
mundi a bſit a ſole perficitur plena & oritur cum ſol ſit ad

154147 tem. ideo ꝙ totum ſpatium mundi diſtans conſiſtit cõtra & im
petu ſolis totius orbis in ſe recipit ſplẽdorem. Septimodecimo die
cum ſol oriatur ea preſſa eſt ad occidentem. Vigeſimo & altur die
cum ſol eſt exortus luna tenet circiter medias cœli regiones & id
quod ſpectat ad ſolem id habet lucidum reliquis obſcura. item
quotidie curſum faciendo circiter octauo & uiceſimoadie ſubit ra
dios ſolis & ita menſtruas peificit rationes. Nũc ut in ſingulis mẽ
libus ſol ſigna peruadens auget & minuit dierum & hcrarum ſpa
tia dicam. # De ſolis curſu per. xii. ſigna.

# A@ cum ſol arietis ſignum iniit & partem octauam ꝑ
n # uagatur perficit æquinoctium uernum. Quom progre
# ditur ad caudam tauri ſiduſ uergiliarũ e quibus emi
net dimidia ꝑars prior tauri in maius ſpatium mundi ꝗ̃ dimidiũ
procurrit. procedens ad ſeptentrionalem partem e tauro cũ ingre
ditur in geminos exorientibus uergiliis magis creſcit ſupra terrã
& auget ſpatia dierum. Deinde geminis cum iniit ad cãcrum qui
breuiſſimum tence cœli ſpatium cum peruenit in partem octauã
peiſicit ſolſtitiale tempus & peragens perueniens ad caput & pec
tus l@onis ꝙ hæ partes cancro ſunt attribute. e pectore autem leo.
nis & fini bus canc: i ſolis exitus percur̃rens reliquas partes l@onis
imminuit diei magnitudinem & circĩationis: redit in gemino℞
æqualem curſum. Tunc uero a leone tranſiens in uirginem progie
dienſ ad ſignum ueſtis eius contrahit circinationem & æquat ad
eam quam taurus habet curſum rationem. e uirgine autem piogre
diens per ſignum qui ſinus libre partes habet primas in libre par
te. viii. perficit equiooctium autumnale qui curſus equat eam cir
cinationem que fuerat in arietis ſigno. ſcorpionem autem cum ſol
ingreſſus fuerit occidentibus uergiliis miouit progrediens meridi
anas partes longitudines dierum. e ſcorpione cum percurrendo in
iit in ſagittarium ad femina eius contractiorem diurnum peruolat
curſum. Cum autem incipit a ſeminibus ſagittarii que pars eſt at
tributa capricorno ad partem octauam brcuiſſimum cœli percur
rit ſpatium ex eo a breuitate diuma bruma ac dies brumales ap
pellant. e capricorno autem tranſiens in aquarium adauget.

155148 ſagictarii longitudine diei ſpatium. ab aquario cum ingreſſus eſt
in piſces fauonio flãte ſcorpionis comparat equalem curſum. Ita
fol ea ſigoa peruagando certis tempoiibus auget aut minuit die
rum & horarum ſpatia. Nunc de ceteris ſideribus que ſunt dextra
æ ſiniſtra zona ſignorum meridionali ſeptentrionali parte ſteli
lis diſpoſlita ſi gurata dicam.

De cæteris ſideribus a dextra & leua zodiact

# An ſeptentrio quem græci nominant Aicton ſiue helf
# n # cen habet poſt ſe collocatum Cuſtodem ab eo non longe
# cõformata eſt Virgo cuius ſupra humerum dextrum lu
cidiſſima ſtella nititur quam noſtri Prouidentiam: maiores græci
propigecton uocant. Candens autem magis ſpecies eius eſt colora
ca. Item alia contra eſt ſtella media cuſtodis gemini aicti qui a: ctu
rus dicitur eſt ibi dedicatus e regione capius ſeptentrionis tranſ
uerſus ad pedes geminorum Auriga ſtat in ſummo cornu tauii.
item in ſummo cornu leuo & aurigæ pedes una tenet parte ſtel
lam & appellant aurigæ manus. Hedi caputleuo humeio tauri
quidem & arietis inſuper Perſeus dexterioribus ſubtercurrens ba
ſim. Vergilias a ſiniſterioribus caput arietis & manu dextra inni
tens Caſſiopee ſimulacro leua ſupra aurigi tenet Gorgoneum ad
ſummum caput ſubiiciẽſ Andromede pedibus. Itẽ Piſces ſupra
andiornedam & eius uentris & equi que ſunt ſupra ſpinam equi
cuius uentris lucidiſſima ſtella ſinit ucntrem equi & caput andro
medæ. Manus andromede dextra ſuper caſſiopes ſimulacium con
ſtituta eſt. Leua aquilonalem piſcem. Item aquarii ſupra equi cap@
tis equi ungule attinguut aquarii genua. Caſſiopæ media eſt dedi
cata. capricoini ſupra in laticudinem. Aquila & Delphinus ſecun
dum eos eſt. ſagitta. Ab ea autem uolucris cuius penna dextra ce
phei manum attingit & ſceptrum Leua ſupra caſſiope innittitur
ſub auis cauda. Pedes equi ſunt ſubtecti. inde Sagittarii Scorpio
nis Libre inſuper Serpens ſummo ioſtro coronam tangit ad

156149 medium Ophiulcus in manibus tenet ſerpentem leuo pede calcans
mediam frontem Scorpionis partem ophiulei capitis non longe
poſitum eſt caput eius qui dicitur Neſus. In genibus autem eo℞
faciliores ſunt capitum uertices ad cognoſcendum ꝙ non obſeuris
ſtellis ſunt conformati. Pes in gtniculati ad id fulcirur capitis tem
pus ſei pentis: cuius arcturum qui ſeptentriones dicuntur impſi
catus parue per eos flectitur. Delphinus contra uolucris roſtrum
propoſita lyra inter humeros cuſtodis & gehiculati corona eſt or
nata. In ſeptentrionali uero circulo duæ poſite ſunt arcti ſcapula
rum dorſis inter ſe compoſitæ & pectoribus auerfe e quibus mi
nor Cynoſura maior Helice a grætis appellatur. ea℞ capita in
ter ſe deſpicientia ſunt conſtituta: caud@capitibus carum aduerſæ
contra diſpoſitæ figurantur. Vtrorunq enim ſuperando eminent
in ſummo per caudas eorum eſſe dieituri Item ſerpens eſt porrecta
æqua ſtella que dicitur poſt polus & lucet circum caput maioris
ſeprentrionis. Nan que eſt proxima Draconem circum caput ei
us uo!uitur. Vna uero eircũ Cynoſure caput iniecti fluxu porre
cta proxime eius pedes. Hæc autem intorea replicata capite mi
noris ad maiorem circa roſtrum & capitis tempus dextrum. itcm
ſupra caudam minoris pedes ſunt cephei Ibi ad ſummum cacu
men facientes ſtelle ſunt trigonum paribus lateribus inſuper ane
tis ſignum. Septentrionis autem minoris & caſſiopes ſimulacri cõ
plures ſunt ſtelle conſuſæ. Que ſunt ad dextram orientis inter zo
nam ſignorum & ſep tentrioni n ſidera in cœlo diſpoſita dixi @ſſe
nunc explicabo quæ ad ſiniſtram orientis meridianiſ partibus
a natura ſunt diſtributa.

De ſideribus ad leuam zodiad.

# Rimum ſub capricorno ſubiectus piſcis auſtrinus eau
# P # d@ proſpieiens Cephea. ab eo ad ſagittariũ locuſ eſt ina
# nis. Turibulum ſub ſcorpionis aculeo. Centauri priores
partes proxime ſunt libræ & ſcorpionem tenent in mãiòus.

157150 lacrum id quod Beſtiam aſtrorum periti nominarunt ad uirginẽ
& leonem & cancrum anguis porrigens agmen ſtellarum intortus
ſubcingit regionem cancri erigens roſtrum ad leonem medio cor
pore ſuſtinens craterem ad manum uirginis caudam ſubiiciens
in qua ineſt Coruuſ. Que ſunt autẽ ſupra ſcapulas peræ ſunt lu
centia. ad anguis interius uentris ſub caudam ſubiectus eſt Cen
taurus iuxta craterem & leonẽ. Nauis eſt quæ nomĩatur Argo: cu
ius prora obſcuratur ſedmalus & que ſunt circa gubernacula emi
nentia uidentur. Ipſa nauicula & puppis per ſummam caudam
cani iungitur. Geminos autem minuſculos canis ſequitur contra
auguis caput. maior item ſequitur minorem. Orion uero tranſuer
ſus eſt ſubiectus preſſus ungula centauri manu leua tenenſ clauam
alteram ad geminos tollens. Caput eius baſim canis paruo inter
uallo inſequeos leporem arieti & piſcibus Cetus eſt lubiectus. a cu
ius criſta ordinate utriſ piſcibus diſpoſita eſt tenuis fuſio ſtella
rum quæ græce uocitatu℞ Hermedonæ magno interuallo intror
ſus preſſus nodus ſerpentis attio gir lummam ceti criſtam Ericta
num per ſpeciem ſtellaram. flu@en profluit initium ſonris capi
ens a leuo pede orionis. Que uero ab aquario fuedi memoratur. a
qua profluit inter piſcis auſtri@i caput & caudam. ceti Que figura
ta conforma ta ſunt ſiderum jo mundo ſimulacrz natura diuina
 mente deſignata ut Democnito phiſico placuit expoſui. Sed ea
tamen quorum ortus & occalus poſſumus animaduertere & ocu
lis contueri. Nan uti ſeptentriones circum axis cardinem uerſan
tur non occidunt ne ſub terram ſubeunt. ſed & ſi circa meridia
num cardinem qui eſt propter inclinationem mundi ſubiectuſ ter
re ſidera uerſabunda latentia non habent egreſſus orientis ſupra
terram. ita eorum figurationes propter obſtantiam ter: e non ſũt
note. Huius autem rei index eſt ſtella Canopi que his regionibus
eſt ignota. Renuntiant autem negotiatores qui ad extremal ægyp
ti regiones proximaſ ultimis ſinibus terræ terminationes fueriũt
De mundi circa terram peruolitantia duoàecim ſignorurr. & ſep
tentrionali meridiana parte ſiderum diſpolitione ut ſit

158151docui: nan ex ea mundi uerſatione & cõtrario ſolis per ſigna cur
ſu gnomonum æquinoctialibus umbris Analerr matorum in
ueniuntur deſeriptiones. Cetera ex aſtrologia quos effectus habẽt
ſigna Duodecim ſtelle quinque Sol Luna ad humanam uitæ ratio
dẽ Chaldeorum ratiocinationibus eſt concedendum ꝙ propria eſt
corum gentilogiæ ratio uti poſſint @@te facta & futura ex ratioci
nationibus aſtrorum explicare. Eorum autem inuentiones relique
runt. in ſolertia acuminibuſ fũerunt magnis qui ab ipſa natio
ne Caldeorum profluxerunt. Primuſ Benoſus in inſula & ciuita
oe conſedit ibi aperuit diſciplinam. Poſtea, ſtudens Antipater. itẽ
 Archinapolus qui etiam. non e naſeentia ſed ex cõceptione gen
tilogiæ rationes explicatas reliquit, De naturalibus autem rebus
Tales Mileſius Anaxagoras Clazomenius Pytagoras Samiuſ Xe
nophanes Colophonius Democricas Abderites rationes quibus
e rebuſ natura rerum gubenaretur ouomadmodum quoſ @ffce
tus habeat excogitatas reliquerunt. Quorum inuenta ſecuti ſide
rum & occaſus tempeſtatum ſigniticatus. Eudoxus Euchemon
Cal iſtus Melo Philippus Hipparchus Aratus ceteri ex aſtrolo
gia Parapegmatorum diſciplinas inuenerunt & eas poſteris expli
catas reliquerunt. Quorum ſisntia ſaht hominibus ſuſciplẽde ꝙ
canta cura ſuerunt ut etiam uidcantur diuina mence tem peſtatum
ſignificatus poſt ſuturos ante pronuntieas. Quas ob res hæc eorũ
curis ſtudiiſ ſunt concedenda. nobis. autem ab bis ſepeãde ſunt
rationes explicandc menſirue dierum breuitates. item depalatio
nes. Nan ſol zquinoctiali tempore Ariete Libra ueiſãdo quaſ
ex Gnomone partes habent nouem eas umre eſacit. viiin decli
natione cœli que eſt Rome item Aihenis que ſunt magne gno
monis partes quatuor umbre ſunt tres aò quin duo rhodi. xv.
ad Tarenti undecim quin ad tres crteriſ omnibus locis Aliæ
alio modo umbre gnomonum æquinoctiales a natura rerum in
ueniuntur diſparate. ita in quibuſeun locis horologia erũt de
ſcribẽda. eo loci ſu nenda eſt equinoctialis umbra. & ſi erunt quẽ
admodum Romæ Gnomonis partes nouem umbre octogene

159152 ſcribantur in planitía & ex media Proſorchas erigatur uti ſit ad
normam que dicitur Gnomon & a linea quæ erit planities in fine
Gnomonis circum nouem ſpatia demetiantur. & quo loco none
paitis ſignum fuerit centrum conſtituatur ubi erit littera A. & de
ducto circino ab eo centro ad lineam planitia ubi erit littera. B. cir
cinatio circuli deſcribatur quæ dicitur meridiana. Deinde ex nouẽ
partibus que ſunt in planitia ad Gnomonls centrum octo ſuman
tur & ſignentur in linea quæ eſt in planitia ubi erit littera. C. hæc
autem erit gnomonis æquinoctialis umbra. & ab eo ſigno & litte
ra. C. per centrum ubi eſt littera. A. linea perducatur ubi erit ſolis
æquinoctialis radius. T unc a centro deducto circino ad lineam
Planitiæ æquilatatio ſigtietur ubi erit littera e. ſiniſteriori parte &
inde altiore in extremis lineis circinationis & per centrum perducẽ
dum ut equa duo hemiciclia ſint diuiſa. Hec autem linea a mathe
maticis dicitur Orizon. Deinde circinationis totius ſumẽda pars
eſt. xv. & circini cent℞ collocandum in linea circinationis. Quo lo
ci ſecat eam lineam equinoctialis radius ubi erat littera. c. & ſignã
dum dextra ſiniſtra ubi ſunt littere. g. h. Deinde ab his lineis uſ
ad lineam planitie perducende ſunt ubi erunt littere. t. r@ſta erit ſo
lis radius unus hiternus Alter æſtiuus Contra autem e littera. i.
erie qui ſecat circinationem linee que eſt traiecta per cenerum ubi e
runc littere. I. R. L. M. & contra. R. linee eiunt. R. H. X. I. L. & co
tra. c. & F. & . A. erit littera. N. T unc perducẽde ſunt diametro ab
c. ad. i. & ab. h. q̃ erit infe ior partis æſtiue ſuperior hibernæ eque
diametro ſunt æque medie diuidende ubi erune littere. O. & . P.
Ibi centra ſignanda & per ea ſigna & centram. c. linee ad ext emas
lineas circinationis ſunt perducendæ ubi erunt littere. G. P. T.
R. hæc erit linea Proſorchas radio equinoctiali. Vocabitur autem
hæc linea mathematicis ratiõtbus Axon. & ab eiſdem cẽtris dedue
to circino ad extremas diametios deſcribantur hemTelclia. Quorũ
unum erit eſtiuum alterum h bernum. Deinde in quibus locis ſe
cant linee paralellon & lineam que dicitur Orizon in dexteriore ꝑ
te exit liuera. P. in ſiniſterioie. T. & ab litteia: F. ducatur

160153 parelellos axon ad extremum hemiciclium ubi erit littera. V. & ab
e. ad ſiniſtiam hemiciclii. item peralellos linca ducatur ad litteram
x. hæc autem paralellos linea uocitatur Locothomus & cum circi
ni centrum collocandum eſt eo loci quo ſecat circinationem æqui
noctialis æſtiuus radins erit littera. e. & deducendum ad eum locũ
quo ſecat circinationem eſtiuus Radius ubi erit littera. N. e. & de
ducendum ad eum locum quo ſecat circinationem æſtiuus radius
ubi eſt littera. h. e. centro æquinoctiali interuallo eſtiuo circinatio
circuli menſtrui agatur qui manachus dicitur. ita habebit{ur} analẽ
matos deformatio. Cum hocita ſie deſcriptum & explicatum ſiue
per hybernas lineas ſiue equinc ctialis izdius ubi erit. e. lr̃a ſ@d de
ducendum ad eum locum quo ſecat circinationem per eſtiuas ſiue
per equinoct ales aut etiam permenſtruas in ſubiectionibus ratio
nes horarum erunt ex analemmatis deſcribende : ſubiiciantur
in eo multe uarietates & genera horologiomm: & deſe ibuntur ra
tionibus his artificioſis. Omnium autẽ figurarum deſcriptionũ
earum effectus unus uti dies equinoctialis brumaliſ idem ſol
ſtitialis in. xii. partes eq̃liter ſit diuiſus. Quas ob res non pigritia
deterritus pretermiſi. ſed ne multa ſcribendo offendam. a quibus
que inuenta ſunt genera deſcriptioneſ horologiorum exponam
Ne enim nunc noua genera inuenire poſſum nec aliena pro meis
predicanda uidentur. lta que nobis tradita ſunt & a qu: bu, ſiut
inuenta dicam.

161154

De Horologiorum ratione
# & uſu at corum inuentione

# Emiciclium excauatum ex quadrato ad enclima ſuccifũ
# h # Beroſus Chaldeus dicit{ur} inucniſſe Scaphẽ ſiue hemiſphe
# rium Ariſtarchus Samius idem etiam diſcũ in planitia.
Arachanen Eudoxus aſtrologus. Nonnulli dicunt Apollonium
Panthium ſiue Lacunar quod etiam in circo flaminio eſt poſitum
Scopinaſ Syracuſius proſta tiſtorumena Parmenon Propſandema
Theodoſius & Andrias Patrocles Pelecinum. Dioniſius Poruſco
num Apollonius Paretrum Alia genera & qui ſupra ſcripti
ſunt & alii plures inuenta reliquerunt. uti Chonarchenen Cona
tum Plinthium Anthiboreum. Item ex his generibus uiatoria pẽ
ſilia uti ſierent plures ſcripta relique@unt. Ex quorum libris ſi ꝗs
uelit ſubiectiones inuenire poterit dummmodo ſciat Analemma
tos deſctiptiones. Item ſunt ex aqua conquiſite ab eiſdem ſcripto@i
bus horologiorum rationes. Primum a cleſbio Alexandrino ꝗ
etiã ſpiritus naturales pneumaticas res inueni@, ſed uti fuer@unt
ea exquiſita dignum ſtudioſis agnolcere. Cleſbius enim ſuerat A
lexandriæ natus patre tonſore. Is ingenio & induſtria magna præ
ter reliquos excellens dictus eſt arrificioſis rebus ſe delecta e. nã
cũ uoluiſſet ĩ taberna ſui pr̃is ſpeculũ ita pẽdere ut cũ duceret{ur} ſur
ſũ reduceret{ur} linea latẽs põdus deduceret ita collocauit machiatõ
nẽ Canalẽ ligneũ ſub tigno fixit ibi trocleas collocauit ꝑ canalẽ
lineam in angulu deduxit ibi Tubulos ſtruxit in eos pilam

162155 beam per lineam demittendam curauit ſta põdus cum decurrẽdo
in anguſtias tubulorum premeret coeli crebritatem uehementi de
curſu per fauces frequentiam cœli compreſſione ſolidatam extru
dens in aerem patentem offenſionem tactu ſonitus expreſſerat cla
ritaiem. ergo Cleſbius cum animaduettiſſet ex tactu cœli & expreſ
ſionibus ſpiritus uoceſ naſci his prĩ@ipiis uſus hydraulicas ma
chinas primus inſtituit. Item aquarum expreſſiones autumato pic
taſ machinas multa delitiarum genera, in his etiam horologia
rum ex aqua comparationem explicuit. Primum conſtituit cauũ
ex auro perfectum aut ex gemma terebrata, ea enim nec teruntur
percuſlu aque nec ſordes recipiunt ut obturentur. Nan æquali
ter per id cauum influens aqua ſubleuat ſcaphum inuerſum qdđ
ab artiſicibus phelos ſiue timpanum dicitur in quo collocata eſt
regula. uerſatile timpanum denticulis equalibus ſunt perfecta. ꝗ
denticuli alius alium impellentes uerſ@tiones modicas faciunt &
motiones. Item alie regule alia timpana ad eundem modum den
tata u@a motione uerlando faciunt effectus uarietateſ motionũ
@in quibus moucntur ſigilla uertuntur mete calculi aut Tona ꝓ
proitciunt buccine canunt. Reliqua Par@rga. in his etiam
aut in columna aut paraſtatica horae deſcribuntur que ſigillum @
grediens ab ima uirgula ſignificat in diem rotum Quorum breu@
tates aut creſcentias Cuneorum adiectus aut exemptus in ſinguli@
diebus & menſibus perficere cogit. Precluſiones aquarum ad te@@
perandum ita ſunt conſtitute: metæ ſiunt due una ſolida una c@
ua ex torno ita perfecte ut alia in aliam inire conuenire poſſit @@
eadem regula laxatio earum aut coarctatio efficiataut uthementẽ
aut lenem in ea uaſa aque influentem curſum ita his rationibus
& machinatione ex aqua componuntur horologiorum ad hiber
num uſum collocationes. Sin autem Cuneorum adiectionibus &
decractionibus correptiones dierum autcreſcentie ex Cunets. no@
probabuntur ſieri: ꝙ cunei ſepiſſime uitia faciunt. ſic erit: explic@
dum in Columella hore@ex analemmatis trãſuerſe deſcribint@r@ @
ſtrue lince in columella ſignentur ea Columella uerſatili@

163156 @@a@ur@uti ad ſigillum uirgulam qua uirgula egrediẽs ſigillum
ſtendic horas: colũna uerſando continenter ſuis cuiuſ menſibus
breuitates & creſcentias faceret horarum. Fiunt etiam alio genere
horologia hyberna quæ anaporica dicuntur perficiuntur ratiõ@
bus his Hore diſponũt{ur} ex uirgulis æneis & ex analemmatos de
ſcriptiõe ab centro diſpoſire a fronte: in ea circuli ſunt circumdat@
m@nſtrua ſpatia facientes. Poſt has uirgulas timpanum in quo de
fcriptus & depictus eſt mundus ſignifer circulus deſcriptio ex
xii. cœleſtium ſignorum figurata eius & centro deformatio unum
maius alterum minus. Poſte@iori autem parti timpão medio axis
uerſatilis eſt incluſus. in eo axi ænea mollis catena eſt inuoluta
ex qua pendet ex una parte phellos @iue timpanum quod ab aqua
ſubleuatur altero æquo pondere phellis ſacoma ſaburrali. ita quã
tum ab aqua phellis ſubieuatur tantum ſaburre pondus infra de
ducens uerſat axem. Axis autem timpanum: cuius timpani uerſa
tio alias efficit uti maior pars circuli ſigniferi alias minus in uerſa
tionibus ſuis tempor bus dcſignet horarum proprietates. Nan
in ſigulis ſignis cuiuſ menſis dierum numeri caua ſunt perſec̃ta
cuius bulla quæ ſolis imaginem horologiis renere uidetur ſignifi
eat hora@ ſpatia. ea trãſl ita ex terebratiõe in terebrationẽ mẽſiſ uer
tẽtis pficit curſum ſuũ. ita quemadmodũ ſol per ſiderũ ſpatia ua
dens dilatat contrahit dies & horas ſic bulla in horologiis ingre
diens per puncta contra centri timpani uerſationem quotidie cum
tranſfertur aliis tem poribus per latiora aliis per anguſtiora ſpatia
@enſtruis finitionibus imagines efficit hoiarum & dierum. De
adminiſtratione autem aquæ quemadmodum ſe temperet ad rati
onem ſic erit faciendum. Poſt frontem horologii ita collocetur ca
ſtellum. in id per fiſtulam ſal@at aqua & in imo habeat cauum.
ad id autem affixum ſit ex ærc timpanum habens foramen per
quod ex caſtello in id aqua influat. in co autem minus timpanum
includatur cardinibus de torno maſculo & femina inter ſe coarcta
tis ita uti minus timpanum quemadmodum epithonium in mai
@re circũagẽdo arcte leuitcr uerſet{ur}. maioris aũt timpani

164157 æquis interunllis. cccc. lx@. pũcta habeat ſignata, miner uero orbi
culus in extrema circinatione fixam habeat lingulam: cuius cacu@
men dirigat ad punctorum regiones. in eo orbiculo temperatum
ſit foramẽ quia in timpanum aqua influit per id & ſer@at admini
ſtrationem. Cum autem in maioris timpan@ labro fuernit: ſigno@
rum cœleſtium deformationes. Id autem ſit immotum & in ſum
mo habeat deformatum cancri ſignum ad perpendiculum eius in
imo capricorni ad dextram ſpectantis libre ad ſiniram arietis ſig
ni@cete@a inter eorum ſpatia deſignata ſint uti in cœlo uidentu@@
Igitur@cum ſol fuerit in capricorni orbiculo Lin\g. ula in maioris
timpani parte & capricorni quotidie ſingula puocta tangens ad
perpendiculum haben@ aque currentis uehemens pondus celeri
ter per orbiculi foramen id extrudit ad uaſtum excipicns ẽam cum
breui ſpatio impletur: corripit & contrahit dierum minoera ſpatia
& horarum. Cum autem quotidiana uerſatione maioris timpani
lingula ingrediatur in aquario cuncta deſcendent foramina perpẽ
diculo & aquæ curſu uehementi cogitur tardius emittere ſalientẽ
in quo minus celeri curſu uas excipit aquam dilatat horarum ſpa
tia. Aquarii uero piſcium punctis uti gradibus ſcandens orbicu
li foramen in ariete tangen do octauam partem aquæ temperate ſa
lienti preſtat equinoctiales horas ab ariete per tauri & geminorum
ſpatia ad ſumma cancri puncta. Partis octaue foram@n aut timpa
num uerſationibus peragens & in altitudinem @o rediens uir@bus
extenuatur & ita tardius fluendo dilatat morando ſpatia & efficit
horas in cãcri ſigno ſolſtitiales. A cancro cum proclinat & peragi@
per leonem & uirginem partis octauæ ad libræ puncta reuertendo
& gradatim corripiendo ſpatia contrahit horas & ita perueniẽs ad
puncta libre equinoctialis rurſus reddit horas. per ſcorpionis ue
ro ſpatia & ſagittarii procliuius deprimens ſe ſe foramen redienſ
circumactione ad capricoini partem octauam. reſtituitur celeritat@
ſalientis ad brumales horarum breuitates que ſunt in horologio
rũ deſcriptiõibus ratiões & appatus u@ ſint ad uſũ expeditiores ꝗ
aptiſſie potui ꝑſcripſi. r̃ſtat nũc de machĩatõibuſ & đ ea℞ prĩcipus

165158 rõcinart. ita de his ut corpus emẽdatum architecture perficiatur
in ſequenti uolumine incipiam ſcribere

VICTRVVII POLLIONIS LIBER DECIMVS IN QVO
DE MACHIN ATIONIBVS RATIOCINATVR.

# Obili græcorum & ampla ciuitate epheſi lex uetu
# ſta dicitur a maioribus dura conditione ſed iure eſ
n # ſe non iniquo conſtituta. nam architcctus cum pu
# blicum opus curandum recipit pollicetur quanto
# ſumptui adſit futurum traditi eſtimatione magi
# ſtratui bona eius obligãtur donec opus ſit@perſee
ſum. abſoluto autem cum ad dictum impenſa reſpondet decretis
& honoribus ornatur. item ſi non amplius quam quarta in opere
conſumitur ad eſtimationem eſt adiicienda de publico preſtatur
ne ulla pœna tenetur. Cum uero amplius quam quarta in opere
conſumitur exeius bonis ad pe@ſiciendum pecunia exigit{ur}. Vtinã
dii immortales ſeciſſent ꝙ ea lex etiam populo romano nõ modo
publicis ſed etiam priuatis edificiis eſſet cõſtituta? Nan nõ ſne
pœna graſſarentur imperiti: ſed qui ſumma doctrinarum ſubtil@
tate eſſent prudentes ſine dubitatione profiterentur arehitecturam
ne patrel familiarum inducerentur ad infinitas ſumptuum pro
fuſiones & ut e bonis eiicerentur ipſi architecti pœne timore co
acti diligentius modum impenſarum ratiocinances explica@ẽt uti
patres familiarum ad id quod p @parauiſſent ſcu paulo amplius
adiicientes ædificia expedirent. Nam qui quadraginta ad opus
poſſunt parare ſi adiicient centum habendo ſpem perf ctionis de
lectationibus tenentur. Qui autem adiectione dimidia aut ampli
ore ſumptu onerantur omiſſa ſpe & impenſa obiecta fractis r@bus
& animis deſiſtere coguntur. Necſolum id unitm in edificiis
ſed etiam in mũeribus que a magiſtratibus foro gladiato℞ ſcẽiſ
ludo℞ dãt{ur}. ꝗbus nec mora ne expectatio cõcedit{ur} ſed neceſſitas
finito tp̃e ꝑficere cogit. id ẽ ſedeſ ſpectaculo℞uelo℞ inductioncs
ſũt & ea oĩa q̃ ſcẽiciſ moribuſ ꝑ machĩationẽ ad ſpectatões

166159 cõparantur. In his uero opus eſt prudẽtia diligens & ĩgenii doctiſ
ſimi cogitata ꝙ nihil perficitur eo℞ ſine machinatione ſtudio℞
uario ac ſolerti uigore. igitur quoniam hæc ita ſunt tradita & cõ
ſtituta non uidetur eſſe alienum uti caute ſumma diligentia an
reꝗ inſtituantur opera eorum expediantur rationes. ergo quoniã
ne lex ne morum inſticutio id poteſt cogere: & quotannis & p̃
tores & ediles ludorum cauſa machinationes preparare debent ui
ſum mihi eſt imperator non eſſe alienum quoniam de @dificiis in
prioribus uoluminibus expoſui in hoc qui diffinitionem ſummã
corporis habet conſtitutam que ſint principia machinarum ordi
nata preceptis explicare.

De machina quid ſit & eius ab organo differen
# tia origine & neceſſitate.

# Achina eſt continens ex materia coniũctio maximas ad
m # onerum motus habens uirtutes. ea mouetur ex arte cir
# culorum rotundationibus quam græci ciclicentineſin ap
pellant. eſt aũt unum genus ſcanſorium quod græce acrobaticon
dicitur alterum ſpititale quod apud eos pneumaticon appellarue
tertium tractorium. id autem græci banuſon uocant. Scanſo@ieau
tm machine ita fuerint collocate ut ad altitudinem tignis ſtatu
tis & tranſuerſariis colligatis ſine periculo ſcandaturad apparatuſ
ſpectationem Spirabiles ut cum ſpititu & expreſſionibus impul
ſus & plage uoceſ organicos exprimãt. Tractoriũ uero cum one
ra machinis pertrahuntur aut ad altitudinem ſublata collocantur
Scanſo@ia uero non arte ſed audacia gloriatur. ea catenationibus
& c@ſmatorum fulcturis continetur. Quæ autem ſpiritus poceſta
tem aſſumit ingreſſus elegantes artis ſubtilitatibus conſequentur
effectus. Tractoria autem maiores & magnificentia plenas hibet
ad utilitatem oportunitates & in agendo cum prudentia ſummas
uirtutes. Ex his ſune que mechanicos alia organicos mouẽ@ur. in
ter machinas & organa id uidetur eſſe diſcrimen ꝙ machine pluri
bus operibus ut ui maiore cogunt{ur} effectus habere uti baliſtæ tor
cularium prela. organa autem unius ope prudenti tactu pſiciũt
qd, ppoſitum eſt uti ſcorpionis ſeu latmiſoſcidorum

167160 Ergo & organa & machinarum ratio ad uſum ſunt neceſſaria. ſine
quibus nulla@es pot: ſt eſſe non impedita. omnis autem eſt machi
natio rerum natura procreata ac a preceptrice & magiſtra mũdi uer
ſatione inſtituta. Nan animaduertamus primum & aſpiciamus
continentẽ ſolis lune quin etiam ſtellarum naturam. que ni ma
chinata uerſarentur non habuiſſemus interdum lucem nec fructũ
maturitatis. Cum ergo maiores hæc ita eſſe animaduertiſſent e re
rum natura ſumpſerunt exempla & ea imitantes inducti rebus di
uinis cõmodas uitæ perfecerunt explicationes. ita comparauerũt
ut eſſent expeditiora alia machinis & earum uerſationibus nõnul
la organis. & ita que ad uſum utilia eſſent ſtudiis artibus inſtitu
gradatim augenda doctrinis curauerunt. Attendamus eni p imũ
inuentum de neceſſitate ut ueſtitus quemadmodum telarum orga
nicis adminiſtrationibus cõnexu ſtaminis ad ſubtegmen non mo
do corpora tegendo tueantur ſed etiã ornatus adiiciant honcſtatẽ
Cibi uero nõ habuiſſemus abundantiã niſi iuga & aratra bobus
ſumentiſ omnibus eſſent inuenta ſucularum & pielo℞ & urctiũ
ſi non fuiſſet torcularis preparatio ne olei nitorem ne uitium
fructum habere potuiſſemus ad iucunditatem. Portationeſ eoꝙ
non eſſent niſi plauſtro℞ ſeu ſarraco℞ per terrã: nauicularum per
aquã inuẽte eſſent machinatic̃es. Trutinarum ueio libratũ pon
deribus examinatio reperta uindicat ab iniquitate iuſtis moribuſ
uitam. non minus que ſunt innumerabiles moderationes machia
tionum de quibus neceſſe uidetur diſputare ꝙ nõ ſunt ad manũ
quotidiane ut ſunt mote folles fabrorum rhede ciſia torni & cetera
que cõmunes ad uſum cõſuetudinibus habẽt oportunitates, ita
incipiemus de his que raro ueniũt ad manus ut nota ſint explicar̃

De ædium ſacra℞ publico℞ oꝑũ machĩatiõibus tractoriis.

# Rimum inſtituemus de his que ædibus ſacris ad opc℞
P # puòlicorum perfectionem neceſſitate comparantur. que
# fiunt ita. Tigna duo ad onerum magnitudinem 'ratione
expediuntur a capite a fibula coniũcta & in imo diuaricata erigũ
tur funibus in capitibus collocatis & circa diſpoſitis erecta retinẽ
tur: alligantur in ſummo troclee quem etiam nõnulli

168161dicunt. in trocleã induunt{ur} orbiculi per axiculos uerſatiõts haben
tes: per orbiculum traiicitur ductarius funis. Deinde dimittit{ur} &
traducitur circa orbiculum imum troclee inf@@ioris refertur autem
ad orbiculũ imum throcleæ ſuperioris & ita deſcendit ad inferiorẽ
& in foramine eius religatur: altera pars funis refert{ur} iter imas ma
chine partes. In quadris autem tiguo℞ poſterioribus quo loci ſũt
diuaricata figunt{ur} chelonia: in quæ coiiciun tur ſucula℞ capita ut
faciliter axes uerſentur: he ſucule proxime capita habent furamĩa
bina ita temperata ut uectes in ea conuenire poſſint. Ad rechamũ
autem imũ ferrei forfices religantur. Quo℞ dentes in ſaxa forata
accomodantur. Cum autem ſunis habet caput ad ſuculã religatũ
& uectes ducentes eam uerſant funis inuoluendo circum ſuculam
extenditur & ita ſubleuat one: a in altitadinem & operum colloca
tiones. hæc autem ratio machinatiõis ꝙ per tres orbiculos circum
uoluitur triſpatos appellatur. Cum uero in ima troclea duo orbi
culi in ſuperiori tres uerſantur id pentaſpaton dicitur. ſin autẽ ma
ioribus oneribus erunt machine comparande amplioribus tigno
rum longitudinibus & craſſitudinibus erit utendum eadem ratio
ne in ſummo fibulationibus in @mo ſucularum uenationibus ex
pediendum. his explicatis antaniſunes ante laxi collocentur reti
nacula ſuper ſcapulas machine longe diſponatur: & ſi nõ erit ubi
religetur pali reſuptnati defodiaotur & circum@feſtucatione ſolidẽ
tur quo funes alligentur. Troclea in@ſummo capite machine rudẽ
ti contineatur & ex eo funes perducar@tur ad palum & que eft in
palo troclea illigata circa eius orbiculum funis inducatur & refera
tur ad eam trocleam que erit ad caput machine religata. circum au
tem orbiculum a ſummo traiectus funis deſcendat & redeat ad ſu
culam que eſt in ima machina ibi religetur. Vectibus autem co
acta ſucula uerſabit{ur} eriget per ſe machinam ſine periculo. ita circa
diſpoſitis funibus & retinaculis in palis herentibus ampliori mo
do machĩa collocabitur. Trocleæ & ductarii funes uti ſupra ſcrip
tum eſt expediuntur. ſi@autem Coloſſicotera amplitudinibus &
ponderibus onera in operibus fuerint non erit ſuculæ cõmittẽdũ
Sed quemadmodum ſucula thelonis retinetur ita axis

169162 habens in medium timpanum amplum quod nonnulli rotam ap
pellant. græci autem amphreſen Alii Peritrochium uel Periterum
uocant. In his autem machinis Troclee non eodem ſed alio modo
comparantur. Habent enim & in imo & in ſummo duplices ordi
nes orbiculorum ita funis ductarius traiicitur in inferioris troclee
foramen uti æqualia duo capita ſint, funis cum erit extenſus ibi
ſecundum inferiorem trocleam reſticula circundata & contenta u/
tre partes funis continent{ur} ut ne in ſiniſtram partem poſſint ꝓ
dire. Deinde capita funis reſeruntur in ſumma troclea ab exterior@
parte & deiiciuntur circa orbiculos imos & redeunt ad imum con
iiciuntur in finem troclee ad orbiculos exteriori parte & reſerunt
dextra ſiniſtra ad caput circa orbiculos ſummos redeunt. Traiecti
autem ab exteriori parte referuntur dextra: ſiniſtra timpanum in
axe. ibi ut hereant colligantur. Tum autem circa timpanum in
uolutus alter funis referturiad ergatam & hiis circumactus timpa
num & axem ſe inuoluendo pariter extendunt & ita leuiter leuant,
onera ſine periculo. Quod ſi maius timpanum collocatum aut in
medio aut in ima parte extrema fuerit ſine ergata calcances homi
nes expeditiores habere poterit operis effectus.

Aliud machine tractoriegenus.

# Stautem aliud genus machine ſatis artificioſum & ad
E # uſum celeritatis expeditum ſed in eo dare operam non
# poſſunt niſi periti@ Eſt enim tignum quod erigitur & di
ſtenditur retinaculis quadriſ@riam. Sub retinaculo celonia duo fi
guntur Troclea funis ſupra celonia religatur. Sub Troclea Regu
la long@ circicer pedes duos Lata digitos ſex craſſa quatu or ſuppo
nitur. Troclee ternos ordines orbiculorum in latitudinem haben
tes collocantur@ita tres ductarii funes in machina religantur: De
inde. eferuntur ad imam trocleam & traiiciuntur ex interiore par
te per eius orbiculos ſummos. Deinde referuntur ad. ſuperiorem
trocleam & traiiciuntur ab exteriore parte in interioiem per orbi
culos imos. Cum deſcenderint ad imum exteriori parte & per ſecũ
dos orbiculos traducuntur in extremum & referuntur ad ſummũ
ad orbiculos ſecundos traiecti redeunt ad imum & primo

170163 tur ad caput traiecti per ſummos redeunt ad machinam imã. in r@
dice autem machine collocat{ur} tertia Troclea. eam autem græci epa
gonta noſtri artemonem appellant. ea Troclea religatur ad troclee
radicem habens orbiculos tres per quos traiecti funes traduntur
hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum ducentes ſi
ne ergata celeriter onus ad ſummum perducunt. hoc genus machi
ne Poliſpaſion appellatur quod multis orbiculorum circuitioni@
bus & facilitatem ſummam præſtat & celeritatem. Vna autem ſta
tutio tigni hanc habet utilitatem ꝙ ante quantum uelit a dextra
ac ſiniſtra ad latera declinando onus deponere poteſt. Harum ma
chinarum omnium quæ ſupra ſunt ſcripte rationes non modo ad
has res ſed ad onerandas & exonerandas naues ſunt paratæ. alie e
recte alie plane in charcheſiis uerſatilibus collocate. non minus ſi
ne tignorum erectionibus in plano etiam e@dem ratione & tempe
ratis ſunibus & Trocleis ſubductioneſ nauium efficiunt.

Aliud machine ſubtilius genus.

# On eſt alienum etiam Creſtiphonos ingenioſam inuen
# n # tionem exponere. is enim Scapos columnarum ex lapidi
# cinis cum deportare uellet ephcſi ad Diane fanum prop
pter magnitudinem onerum & uiarum campeſtrem mollitudinem
non conſiſus carris ne rotæ deuorarentur ſic eſt cõatus de materia
tricntali Scapos quatuor: duos tranſuerſarios interpoſitoſ quanta
longitudo ſcapi fuerat complexus eſt & compegit & ferreoſ choda
cas uti ſubſcudes in capitibus ſcaporum implumbauit & armillas
in m@teria ad chodacas circundandos infixit, item baculis ligneis
capita religauit. chodaces au tem in armillis incluſi liberam habu
erunt uerſationem tantam. ita cum boues ducerent ſubiuncti ſca
po uerſando in chodacibus & armillis ſine ſine uoluebantur. Cũ
autem ſcapos omnes ita uexerunt & inſtabant epiſtiliorum uectu
re Filius Creſiphonos Methagenes tranſtulit e Scaporum uectu
ra etiam in epiſtiliorum deductione. Fe@it enim rotaſ circi@er pedũ
duodecim & epiſtiliorum capita in medias rotas incluſit eadem ra
tione chodaces & armillas in cap@tibus incluſit. Ita cum trientes

171164 bobus duceren tur in armillis inclufi chodaces uerſabãt rotas: Epi
ſtilia uero incluſa uti axes in rotis eadem ratióe qua ſcapi ſine mo
ra ad opuſ peruenerunt. Exemplar autem erit eius quemadmodú
in paleſtris cilindri exequant ambulationes. ne hoc potuiſſet fie
ri niſi primum propiquitas eſſet. Non enim plus ſunt ab lapidici
nis ad fanum quam milia paſſuum octo nec ullus eſt cliuus ſed p
petuus campus. Noſtra uero memoria cum coloſſici apollinis in
fano baſis eſſet a uetuſtate deſracta & metuentes ne caderet ea ſta
tua & frangeretur Locauerunt ex eiſdem lapidicinis baſim exciden
dam. Conduxit quidam Paconius. hæc autem baſis erat longa pe
des duodecim lata pedes octo alta pedes ſex. Quam Paconius glo
tia fretus non uti methagines appoitauit ſed eadem ratione alio ge
nere conſtituit machinam facere. Rotas enim circiter pedum quin
de: im fecit & his rotis capita lapidis incluſit. deinde circa lapidem
fuſos ſextātes a rota ad rotam ad circinum compegit ita uti fuſus
a fuſo non diſtaret pedem eſſe unum. Deinde circa fuſos funem in
uoluit & bobus iunctis funem ducebat ita cum explicaretur uol
uebat rotas ſed non poterat ad lineam uia recta ducere ſed exibat
in unam partem ita neceſſe erat rurſus retr oducere. Sic pacóius pe
cuniam contriuit ut ad ſoluendum non eſſet puſillum. Extra pro
grediar & de his lapicidinis quemadmodum ſint inuence exponá.

De lapidicinarum inuentione

# Pixodorus fuerat paſtor. is in his locis uerſabatur. Cum
# P # autem ciues Epheſiorum cogitarent fan m diane ex mar
# more ſacere decernerét a Paro proconeſſo heraclea thaſo
uti mam or petatur: propulſis ouibus Pixodorus in eodem loco
pecus paſcebat. ibi duo arietes inter ſe concurrentes alius alium
præterierunt & impetu facto unus cornu percuſſit ſaxum ex quo
c-uſta candidiſſimo colore fuerat deiecta. ita Pixo dorus dicitur o/
ues in montibus reliquiſſe & curſtam curſim Ephelum cum maxi
mede ea re ageretur detuliſſe ita ſtatim honores ei decreuerunt &
nomen mutauerunt pro Pixodoro Euágelus nomíaretur

172165 quot menſibus magiſtratus in eum locum proficiſcitur & ei ſacrl
ficium facit & ſi non fecerit pœna tenetur.

# De porrecto & rotundatione machinarum ad onerú leuatóoes
# Etractoriis rationibus que neceſſaria putaui breuiter ex
# d #poſui: Quorú motus & uirtutes due res diuerſe & inter
# ſe diſſimiles uti congruentes ita principia pariont eos p
fectus unam porrecti quam græci Euthiam uocitant alteram rotú
ditatis quam Cycloten appellant. Sed uero ne ſine rotunditate
motus porrecti nec ſine porrecto rationis uerſationes onerum poſ
ſunt facere leuationes. id autem ut intelligatur exponam. Inducú@
uti centra axiculi in orbiculos & in trocleis collocantur per quos
orbiculos funis circumactus directis ductionibus & i ſucula col
locatus uectium uerſationibus onerum facit egreſſus in altum. cui
us ſucule cardines uti centra porrecti in celoniis foraminibuſ ei
us uectes concluſi capitibus ad circinum circumactis torni ratióe
uerſando faciunt oneris elationem. quemadmodum etiam ferreus
uectis cum eſt admotus ad onus quod manuum multitudo non
poteſt mouere ſuppoſita uti centro cito porrecta preſſione quod
græci hipomodió appcllant & lingua ſub onus ſubdita caput ei
us unius hominis uiribus preſſum id onus extollit. id autem qđ
breuior pars prior uectis ab ea preſſione quod eſt centrum ſubic
ſub onus: & quod longius ab eo centro diſtans caput eius per id
deducitur faciundo motus circinationis cogit preſſionibus exami
nare paucis manibus oneris maximi pondus. item ſi ſub onus ue
ctis ferreus lingula ſubiecta fuerit. ne eius caput e ṕſſióe in imú
ſed aduerſus in altitudinem extollet́ lingula fulcta in ereo ſolo ha
bebit eam pro onere. oneris autem ipſius angulum pro preſſione
ita non tam faciliter quam pro oppreſſione ſed aduerſus nihilo/
minus in pondus oneris erit exercitatum. Igitur ſi plus lingula
uectis ſupra hippomodion poſita ſub onus ſubierit & caput eiuſ
propius centrum preſſiones habuerit non poterit onus eleuare ni
ſi quemadmodum ſupra ſcriptum eſt. examinatio uectis longitu
dinis per caput ne ductionibus ſuerit ſacta. id autem ex

173166 que ſtatere dicuntur licet conſiderare. cú enim anſa propius caput
unde lingula pendet ubi ut centrum eſt collocata & æquipondiú
in alteram partem ſcapi per puncta uagando quo longius aut eti
am ad extremum perducitur paulo etiam pari pódere ampliſſimā
penſionem parte perficit per ſcapi librationem & examinatio longi
us a centro recedens. ita imbecillior æquipondii breuitas maiore
cum ponderis mométo deducens ſine uehementia molliter ab imo
ſuſum uerſum egredi cogit futurum. quemadmodum etiam na
ues onerarie maxime gubernator anſam gubernaculi tenens qui
noos a græcis appellatur una māu momento per centrum ratione
preſſionis artis agitans uerſat eam ampliſſimis & immanibus mer
cis & penus ponderibus oneratam eiuſ uela cum ſunt per altitu
dinem media mali pendentia non poteſt habere nauis nauis celeié
curſum. Cum autem in ſummo cacumine anténæ ſubducte ſunt
tunc uehem entiori progreditur impetu ꝙ non proxime calcem ma
li quod eſt loco centri ſed in ſummo longius & ab eo progreſſa re
cipiunt in ſe uelamentum. ita uti uectis ſub onere ſubiectus ſi per
medium premitur durior eſt ne incumbit. Cum autem caput ei
us ſummum deducitur faciliter onus extollit: Similiter uela cum
ſint per medium temperata minorem habent uirtutem. Quæ auté
in capite mali ſummo collocantur deſcendentia longius a centro
non acriore ſed ecdem flatu preſſione cacuminis uehementius co
gunt progredi. Naué etiam remi circa ſcalmos ſtrophis religati cú
manibus impelluntur & reducuntur extremis progredientibus a
centro palmis maris undis ſpumam impulſu uehementi piotiu/
dunt porrectam nauem ſecante prora liquoris raritatem. onerum
uero maxima pondera cum feruntur a phalangariis exaphoris &
tetraphoris examinantur per ipſa media centra phalangarum uti
indiuiſi oneris ſolido pondere certa quadam diuiſionis ratione æ
quas partes collis ſinguli ſerant operarii. media enim parte phalā
garum quibus lora tetraphororum inuehuntur clauis ſunt linite
nec labuntur in unam partem. cum enim extra finem centii pro
mouentur premunt eum locum ad quem piopius acceſſeiūt.

174167 admo lum in ſtatira pondus cum examine progreditur ad ſines
ponderationum eadem ratione in iumenta cum iuga eorum ſub
iugorgm loiis per medium temperantur æqual ter trahunt onera
cum autem impares ſunt corum uirtutes & unum plas ualendo
premit alterum loro traiecto ſit una pars iugi lógior que imbecil
lio: i auxiliatur iumento ita in phalaogis & iugis cum in medio
lora non ſunt collocata ſed in ima parte qua progreditur lorum a
medio unam breuiorem efficit partem Longiorem ea ratione ſup
id centrum quo loci per ductum eſt lorum utra capita circuma
gence, Longior pars ampliorem: breuior agit minorem circinatio
nem. Q@emadmo dum uero mioores rote duriores & difficiliores
habent mctus ſic phalange & iuga in quibus partibus habéc mi
nora centro ad capita interualla premunt duriter colla; Que auté
longiora habent ab codem centro ſpatia leuant one ibus extrahé
tes & ſerentes. cum hæc ita ad centrum porrectionibus & circinati
onibus reciperent motus Tum uero miam, plauſtra rhedæ timpa
na rote cocleæ ſcorpiones baliſte prela cetere machine iiſdem ra
tionibus per porrectum centrum & rotationem circini ue. ſando
fa@iunt ad propoſitum effectus.

De organo ℞ ad aquā h@ubiédá genenibuſ & primú d típano.

# Vnc de organis quæ ad haurtendum aquam inuinta
# n # ſunt quemadmodum uariis generibus comparentur ex
# ponam & primum dicam de timpano. Id autem non al
te tollit aquam ſed exhaurit expeditiſſime multitudinem magnam
ad tornum aut circinum fabricatum capitibus lamina ferratis ha
b ns in medio circa ſe timpanum ex tabulis inter ſe corgmentatis
collocatur in ſtipitibus habentibus in ſe ſub capite axis ſerreas la
minas in eius tipani cauo interponút̃ octo tabule trāſuerſe tāgen
tes axem & extremam timpani circinationem q́ diuidunt equalia
in tipano ſpatia circa fróté eius figunt̃ tabule relictis ſemipedalii
bus aperturis ad aquam intra concipiendam. Item ſecundú axem
Columbaria fiunt excauata i ſingulis ſpatiis ex una parte. id aút
cum eſt nauali ratione picatum hominibus calcantibus uerſatur.

175168& hauriendo per aperturas que ſunt in frontibus timpani reddit
& per columbaria ſecundum axem ſupoſito labro ligneo habente
una ſecum cóiunctú canalem. ita hortis ad irrigandum & ad ſalias
ad téperádú prebet̃ aque multitudo. Cú aút altius extollédum erit
eadéró cómutabit̃ ſic: Rota fiet circú axé eadé magnitudie ut ad al
titudiné q́ opus fuerit cóuenire poſſit. Circú extrem ú latus rotæ fi
gentur modioli quadrati pice & cera ſolidati. Ita cum rota a calcan
tibus uerſabitur modioli pleni ad ſummum & lati rnrſus ad imú
reuertentes infundent in caſtellum ipſi per ſe quod extulerunt. Si
autem magis aliis locis erit prebendum in eiuſdem rote axem in
uoluta duplex ferrea catena demiſſa ad imum libramentum col
locabitur habens ſtilos ſplendentes æreoſ congiales. ita uerſatio ro
tæ catenam in axem inuoluendo efferet ſitulos in ſummum qui
ſuper axem peruehuntur cogentur inuerti & inſundere in caſtellú
aque quod extulerunt.

De rotis & tympanis admolendum farinam

# Iunt etiam in fluminibus rotæ eiſdem rationibus quibus
# f # ſupra ſcriptum eſt. Circa earum frontes affiguntur pin
# ne que cum percutiuntur ab impetu fluminis cogunt ꝓ
gredientes uerſari rotam & ita modiolis haurientes & in ſummum
referentes ſine operarum calcatura ipſius fluminis impulſu uerſa
te præſtant quod opus eſt ad uſum eadem ratione etiam uerſant́
hydraule in quibus eadem ſunt omńia præterꝗ̃ ꝙ in uno capite
axis timpanum dentatum & inciuſum: id autem ad perpendiculú
coilocatum in cultrum uerſatur cum rota pariter. ſecundum id tim
panum maius item dentatum planum eſt collocatum quo conti
netur. ita dentes timpani eius quod eſt in axe incluſum impellen
do dentes timpani plane cogunt fieri molarum circinationem: in
qua machina impendens infudibulum ſubminiſtrat molis frumé
tum & eadem uerſatione ſubigitur farina

De cocleæ ratione

176169

# St aút ettā coclee ratio que magnam uim haurit aquæ ſed
# e # nó tā alte tollit ꝗ̃ rota. eius aút ratio ſic expedit́ tignú ſu
# mit́ cuius tigni q̃nta róne pedum longitudo tanta digi
torum expeditur craſſitudo. id ad circinum rotundat́ in capitibuſ
circino diuidentur circinationes eorum tetrantibus & octantibus
in pedes octo. hæ linee ita collocétur ut plano poſito tigno utri
uſ capitis ad libellam linee inter ſe reſpondeant & quāmagna ps
ſit octaue circinationis tigni tam magna ſpatia decidantur in lon
gitudinem. item in tigno plano collocato linee ab capite ad alterú
caput perducantur ad libellam co uuenientes ſic & in rotundatióe
& in longitudine æqualia ſpatia fient. ita quo loci deſcribuntur
linee que ſunt in longitudine ſpectante; ſa ient decuſſationeſ & in
decuſſationibus finita puncta. his ita emendate deſcriptiſ ſum: tur
ſaligna tenuis ut de uitice ſecta regula que iuncti liquida pice ſi
gitur in primo decuſſis puncto deinde traiicitur oblique ad inſe
quentes longitudines & circuitiones. item ex ordine progrediéres
ſingula puncta pretereundo & circum inuoluendo collocatur in
ſingulius decuſſationibus & ita peruenit & ſigitur ad eam lineam
recedeus a primo in octiuum punctum in qua prima pars eſt ei
us ſixa co modo quantum progreditur obligue ſparium & per oc
to puncta tantundem & longitudinem procedit ad octauum pun
ctum eadem ratione per omne ſpatium longitudinis & rotundi a
tis ſingulis decuſſationibus oblique fixe regule per octo craſſitu
dinis diuiſiones inuolutos faciunt canales & iuſtam coclee na'u a
lem imitationem. ita per id ueſtigium alie ſuper alias figunt́ un
cte pice liquida & exaggerantur ad id ut longitudinis octaua p@
fiat ſumma craſſitudo. ſupra eas circundantur & ſiguntur tabu: æ
que protegant eam inuolutionem. Tunc hæ tabulæ pice ſaturan
tur & laminis ferreis colligantur ut ab aque ui ne diſſoluantur ca
pita tigni ferrei. dextra aút ac ſiniſtra cocleā tigna collocant́ i cipi
tibus utra pte habétia trāſuerſaria cófixa. i his foramia feriea fút
incluſa in ea inducuntur ſtili & ita cocleæ hominibus calcanti
bus faciunt uerſationes. Erectio autem eius ad inclinationé ſic

177170 collocanda uti quemadmodum pythagoricum trigonum ortogo
nium deſcribitur ſicid habeat reſponſum id eſt uti diuidatur lon
gitudo in partes quin earum trium & tollatur caput coclee. ite
erit ad perpendiculum ad imas naris ſpatium earú pedes quatuor
Qua ratione aút oporteat id eſſe in extremo libro eius forma de
ſcripta eſt in ipſo tempore que de materia ſiunt organa ad haurié
dam aquam & quibus rationibus peificiātur quibuſ rcbus mo
tus recipientia præſtint uerſationibus ad infinitas utilitates ut eſ
ſent not. ora quam apertiſſime potui peiſcripta ſunt in illo tépore

De Etheſibica machina

# Nſequitur nunc de Etheſibica machina que in altitudl
# i # nem aquam educit monſtrare. Ea fit ex ære cuius in radi
# cibus modioli ſiunt gemelli paulum diſtantes habentes
ſiſtulas. Furcille ſunt figura ſimiliter coherente; in medium cati
num concurrentes: in quo catino fiant axes in ſuperioribus nari
bus ſiſtularum coagmenratione ſubtili collocati qui præobtuian
tes foramina narium non patiuntur ſpiiitus qui in catinum eſt
expreſſum. Supra catinum penula ut infundibulum inueiſum eſt
attemperata & per ſibulam cum catino cuneo tiaieſto contineiur
n: uis inflationis aque eam cogat eleuare. Inſuper fiſtula que tuba
dicitur coagmentata in altitudine ſit eiecta. Modioli autem ha
bent infra nares inferiores fiſtularum axes interpoſitos ſupra fora
mina eorum que ſunt in fundis ita de ſupernis in modiolis embo
li maſculi torno politi & oleo ſubacti cócluſi tegulis & uectibuſ
conuoluuntur qui erit aer ibi cum aqua axibus obturan ibus ſo
ramina cogent extrudent inflando preſſionibus per fiſtulaium na
res aquam in catinum e quo recipiens penula ſpiritus exprimit p
f ſtulam in altitudinem & ita ex iteriore loco caſtello collocato ad
ſaliendum aqua ſubminiſtratur. Nec tamen hæc ſola ratio Etheſi
bi fertur exquil pa ſed et am plureſ & uariis generibus ab eo liquo
re preſſionibus coacte ſpiritus efferre a natura mutuatos effectus
on̆ dunt́ uti merula℞ q̄ motu uoces at āgabate labéti aq̄ q̄ & ea
dé mouét ſigilla cetera q́. delectatóibus oculo℞ & auriú uſu

178171 eblandiuntur e quibus que maxime utilia & neceſſaria iudicaui e
legi & in priore uolumine de horologüs in hoc de expreſſionibus
aque dicendum putaui. Reliqua quæ non ſunt ad neceſſitatem ſed
ad delitiarum uoluntatem qui cupidiorcs erunt eius ſubtilitatis
ex ipſius Etheſibi commentariis poterunt inuenire

De hydraulicis

# Ehydraulicis autem quas habeant ratiocinationes quam
# d # breuiſſime proxime attingere potero & ſcriptura con
# ſequi non pret: rmittam. de materia compacta baſi area
in ea ex ære fabricata collocatur. ſupra baſim eriguntur regule dex
tra ac ſiniſtra ſcalari forma compactæ: quibus includunt́ ærci mo
dioli fundulis ambulationibus ex torno ſubtiliter ſubactis habé
tibus infixos in media angones & uerticulis cum uectibus coniúc
tos pellibuſ lariatis inuolutos. item in ſumma planitia ſoramia
circiter digitorum ternum: quibus foraminibus proxime in ue: ti
culis coliocati ærei delphini pendentia habeat catenis cimbalia ex
ore infra foramina modiorum celata. intra aream quo loci aqua
ſuſtinetur ineſt in id genus uti inſundibulum inuerſum quem ſu
per taxilli alti circiter digitorum ternum ſuppoſiti librant ſpatiú
imum. ima inter labra phigeos & aiæ fundum. ſupra autem cerui
culam eius coagmenta arcula ſuſtinet caput machine que græce ca
non muſicus appellatur. in cuius longitudine ſi canalis T etracor
dos eſt fiunt quatuor. ſi exacor dos ſex: ſi octocordos octo. Singu
lis autem conalibus ſingula epithonia ſunt incluſa manubreis ſer
reis collocata. Quæ manubria cum torquentur ex arca pateſaciunt
nares in canales. Ex canalibus autem Canon habet ordiata in trāſ
uerſo foramina reſpódentia naribus que ſunt in tabula ſúma q́ ta
bula græce pinax dicit́. iter tabulam & cāona regule ſūt iterpoſi/
te ad eúdé modú forate ex oleo ſubacte ut faciliter ipellant & rut
ſus introrſus reducant́ que obturāt ea foramia plitideſ appel āt́
Quarum itus & reditus alias obturat alias operit terebratióes. hæ
regule habent ferrea coragia fixa & iuncta cum pinnis quarum ta
ctus motiones efficit. Regularum continentur ſupra tsbulam

179172 ramina que ex cānalibus habent egreſſum ſpiritus ſunt anuli ag
glutinati quibus lingule omnium includuntur organorú. e mo
diolis autem fiſtule ſunt continentes coniuncte ligneis ceruicibus
pertinenteſ ad nares: quæ ſunt in arcula: in quibus axes ſunt ex
torno ſubacti & ibi collocati. qui cum recipit arcula animam ſpiri
tum non patientur obturantes foramina rurſus redire. ita cum ue
ctes extolluntur ancones educunt fundos modiolorum ad imum
Delphini qui ſunt in uerticulis incluſi calcantes in eos cimbala
replent ſpatia modiolorum at Ancones extollentes fundos intra
modiolos uehementi pulſus crebritate & obturantes foramia cim
balis ſuperiora. Aera qui eſt lbi clauſus preſſionibus coactum in
fiſtulas cogunt per quas in ligna concurrit & p eius ceruices in ar
cam. motione uero uectium uehementiores ſpiritus frequens com
preſſus epithoniorum aperturis influit & replet anime canalef. ita
 cum pinne manibus tacte propellunt & reducunt continenter
regulas alterius obturant foramina alterius aperiendo ex muſicis
artibus multiplicibus modulorum uarietatibus ſonátes extitant
uoces

Qua ratione rheda uel naui uecti peractú iter dimetiamur.

# Vantum potui niti ut obſcura res per ſcripturam diluci
# q # de pronuntiaretur contendi. Sed hæc non eſt ſacilis ratio
# ne omnibus expedita ad intelligendum preter eos qui
in his generibus habent exercitationem. Qd ſiqui parum intellex
erint e ſcriptis cum ipſam rem cognoſcent profecto inuenient curi
oſe & ſubtiliter omnia ordinata. T ranſſertur nunc cogitatus ſcrip
ture ad rationem non inutilem ſed ſumma ſolertia a maioribus tra
ditam: Qua in uia Rheda ſedentes uel mari nauigantes ſcire poſ
ſumus quot milia numero itineris fecerimus. Hoc autem erit ſic.
Rotæ que erunt in Rheda ſint latæ per medium diametrum pedú
quaternum & ſextantis ut cum finitum locum habeat i ſe rota ab
eo incipiat progtediens in ſolo uie ſacere nerſationem peruenien
do ad earn finitionem a qua ceperit uerſari certum modum ſpatii
habeat peractum Pedes. xii. S his ita preparatis tunc in rotæ mo
diolo ad partem inſeriorem timpanum ſtabiliter includat́.

180173 extra frontem ſue rotun dationis extantem denticulum unum. in
ſuper autem ad capſum rhedæ loculamentum firmiter figatur ha
bens timpanum uerſatile in cultro collocatum & in axiculo con/
cluſum. Incuius timpani frontem denticuli perficiantur æqualiter
diuiſi numero quadringenti conuenientes denticulo timpani infe
rioris. Preterea ſuperiori timpano ad latus ſigatur alter denticulus
prominens extra dentes. ſuper autem planum eadem ratione denta
tum incluſum in alterum loculamentum collotetur conuenié ibuſ
dentibus denticulo qui in ſecundi timpani latere fuerit fixus. in
eo quo timpano foramina fiant quantum diturni itineris milia
riorum numero cum rheda poſſit exire minus pluſue rem nihil irn
pedit & in his foraminibus calculi rotundi collocentur. Ineius
timpani theca ſiue id loculamcntum eſt: fiat foramen unum habéſ
canaliculum: qua calculi qui in eo timpano impoſiti ſuerint cum
ad eum locum uenerint in rhedæcapſum & uas æneum quod erit
ſuppoſitum ſinguli cadere poſſint. ita cum rheda rota progrediés
ſecum agat timpanum unum & denticulum eius ſingulis uerſatſ
onibus timpani ſuperioris denticulos impulſu cogat præterire ef
ficiet cum. cccc. imum uerſatum fuerit ſuperius timpanum ſemel
circumagit & denticulus qui eſt ad latus eius fixus unun déticu
lum timpani plani producat. cum crgo rote. cccc. uerſatióibus imi
timpani ſimul ſuperius uerſabitur progreſſus efficiet ſpatia pedú
milia quin. i. paſſus mille. ex eo quot calculi deciderunt ſonādo
ſingula milia exiſſe monebút. numerus uero calculo℞ ex imo col
lectus ſáma diurni miliario℞ itineris numerum indicabit. Naus
gationibus uero ſimiliter paucis rebus cómutatis eadem ratióe eſ
ficiunt́ nā traiicit́ per latera parietum axis habens extra nauem
prominentia capita in que includunt́ rotæ diametro pedú quater
num & ſextante habentes circa frótes affixas pinnas aquā tāgentes
item medius axis in media naui timpanú cum uno déticulo extā
ti extra ſuā rotunditaté ad eum locum collocatur loculamentú ha
bens incluſú in ſe timpanú pequatis dentibus. cccc. conueniétibuſ
denticulo timpani quod eſt in axe incluſú: preterea ad latuſ affixú
extanié extra rotunditaté alterú denté. unum inſuper in altero

181174 lamento cú eo confixo incluſum tympanú planú ad eundem dcn
tatum: quibus dentibus déticulis qui eſt ad latus ſixus tympano
quod eſt in cultro eſt collocatú in eos détes qui ſunt plani tympa
ni ſingulis uerſatióibus ſingulos dentes impellédo in orbem ple
num tympanú uerſet. In plano aút tympano ſoramia ſiant in qui
bus foraminibus collocabunt̃ calculi rotádi in theca eius tympa
ni: ſiue loculamentú eſt unum foramen excauet̃ habens canalicu
lum qua calculus liberatus ab obſtãtia cum ceciderit in uas æneú
ſonitum ſigniſicet: ita nauis cum habuerit impetum aut remorú:
aut uento℞ flatu pínæ que erunt in rotis tangétes aqua aduerſam
uehementi retrorſus impulſu coactæ uerſabunt rotas. Hæ auté in
uoluendo ſe agent axem: Axis uero tympanú cuius dens circuma
ctus ſingulis uerſatióibus ſingulos ſecundi tympani dtées impel
lendo modicas efficit circuitiones: ita cum. cccc. a pinnis rotæ ſue
rint uerſate ſemel tympanum ci@cumactum impellet dente: qui ad
latus eſt fixus tympani plani dente. Igitur circuitio tympani quo
tienſcun ad foramen perducet calculos emittet per canaliculum.
tra & ſonitu & numero idicabit miliaria ſpatia nauigatióis: Quæ
pacatis & ſine metu temporibuſ ad utilitaté & delectationé paran
da quéadmodum debeant ſieri peregiſſe uideor. Nunc uero qad
p̆ſidia periculi & neceſſitaté ſalutis ſint inuéta: id eſt ſcorpióum &
baliſta℞ róes ꝗbus ſymmetriis cóparari poſſint exponā.

De ſcorpionú baliſta℞ rónibus & primú de ſcorpionibus &
Mnes ꝓportióes eo℞ organo℞ rócinato℞ & (catapultis.
ꝓpoſita ſagitte lógitudie quá id organú mitteŕ dēt ciuſ
none partis ſit ſoraminis i capitulis magnitude: per q̄ ten
dunt̃ nerui torti ꝗ brachia cótinent: iṕm debét cótinere eo℞ tn̆ fo
raminú capituli deformatur altitudo & latitudo. Tabule q̄ ſút in
ſummo & in imo capituli opere reli uocantur. fiant craſſitudine
unius ſoraminis latitudine unius & eius dodrátis í extremis fora
minibus unius & eius paraſtatice dextra ac ſiniſtra preter cardineſ
alte ſoraminum. iiii. craſſe foraminum quinum. cardinis foraminis
paraſtatica dimidia ad foramen ſpatium foraminis. s. T. a forami
ne ad medananm paraſtaticam ratione ſoraminis eius. s. T.

182175 latitudo paraſtados medius unius foraminiſ & eius. T. K. craſſitu
do foraminis unius interuallú ibi ſagitta collocat̃. In media para
ſtade ſoraminis partis quarte anguli quatuor qui ſunt circa in la/
teribus & ſrontibus laminis ſerreis aut ſtilis ærels & claufs cóſigá.
tur Canaliculi qui græce ſtrix dicitur. longitudo ſoraminú. xix.
Regula℞ quas nónulli bucculas appellant quæ dextra ac ſiniſtra
canalem ſiguntur ſoraminú. xix. altitudo ſoraminis unius & craſ
ſitudo & affigunt̃ regule duæ in quas Inducit̃ ſucula habeas ló
gitudinem ſoraminú triú: Latitudinem dimidiú foraminis: craſſi
tudo buccule quæ affigitur uocitat̃ camillum ſeu quéadmodum
nonnulli loculementú ſecuridatis cardinibus fixam foraminis . i.
Altitudo ſoraminis. s. ſucule longitudo O ſoraminú. s. craſſitu
do ſcutule ſoraminú noué: epitoxidoſ lógitudo ſoraminú. s. Craſ
ſitudo ſuculæ foraminum. ix. Epitoxidos longitudo ſoraminum
s. craſſitudo ſoraminú. x. Item chelo item celonii ſiue manuclea di
citur longitudo ſoraminú. iii. latitudo & craſſitudo. s. Canales
ſundi lógitudo ſoraminis. xvi. O craſſitudo ſoraminis O latitu
do. s. columella & baſis in ſolo ſoraminú octo Latitudo in plin
thidem in qua ſtatuitur columella ſoræminis. @ craſſitudo. F. L.
columelle longitudo ad cardinem foraminú. xii. O latitudo fora
minis. s. craſſitudo. cc. eius capreoli tres. Quo℞ longitudo ſo
raminum. ix. latitudo dimidiú ſoraminis craſſitudo. L. cardiniſ
longitudinis foraminis columelle capitis longitudo. i. s k. ante
ſixa latitudo ſoraminis. a. s. craſſitudo. l. poſterior minor co
lumna que græce dicitur antibaſis foraminú octo latitudo forami
num. s. i. craſſitudinis. F. L. ſubiecto foraminú. xii. latitudinis &
craſſitudiniſ eius de cuiuſ minor columna ſupra minorem colum
nam cheloniú ſiue puluinus dicitur foraminú. ii. s. altitudiniſ
ii. s. latitudini. s. ii. carchebi ſucularum foraminú. vi. s. craſſi
tudo ſoraminis. s. ii. latitudo. i. s. tranſuerſariis cú cardinibus lon
gitudo foraminú latitudo. i. s. latitudo & craſſitudo. brachii
longitudo. is. foraminú. viii. craſſitudo ab radice foraminis. F. L.
in lúmo ſoraminis. cc. l. curuature ſoraminú octo. Hec iis propor
tionibus aut adiectióibus aut detractióibus comparantur.

183176 Ti capitu@a altiora ꝗ̃ erit latitudo facta ſuerint q́ anatoria dicunt̃.
de brachiis demet̃. ut qui mollior eſt tonus ꝓpter altitudiné tapi
tuli bracbii breuitas ſaciat plagá uehemétioré: Si minus altú capi
tulúſuerit qđ catatonú dicit̃ ꝓpter uehemétiā brachia paulo lon
giora cóſtituent̃ uti ſacile ducant̃. Nã quéadmodú uectis cú eſt
lon gitt@dine pedú. iiii. qđ onus quin hoibus extollit id eſt ex
duo buſ eleuatú todé modo brachia quo lógiora ſút mollius quo
breuiora durius ducunt̃.

De baliſta℞ rationibus.

Atapultarum rónes ex quibus membris & portionibus
componantur dixi. Baliſta℞ autem rationeſ uarie ſunt &
differentes unius effectus cauſa cóparate. Alie enim uecti
bus ſuculis nónulie poliſpaſtis: alie ergaſtis: q̃dam etiā timpano℞
torquét̃ róibus: ſed tń nulla baliſta ꝑficit̃ niſi ad ꝓpoſitā magni
tudiné ponderis ſaxi: qđ id organú mittere debet: lgitur de rat: óe
@a℞ non eſt oibus expeditum niſi qui geometricis rónibus nume
ros & multiplicatióeſ habét notas. Nan fiunt in capitibus ſora
mina per quo℞ ſpatia cótenduntur capillo: maxime muliebri uel
neruo ſunes magnitudine panderis lapidis quem debet ca baliſta
mittere ex ratione grauitaoiſ proportióe ſumunt̃ quéadmodú cata
pultis de longítudinibus ſagitta℞. Ita ut etiá qui geometrice nó
nouerint habent expeditú ne in periculo bellico cogitatióibus de
tineant̃: q́ ip̆e ſaciédo certa cognoui: q́ ex parte accepta p̆ceptori
bus finita exponã: & ꝗbus rebus græco℞ péſitatióes ad modulos
habeát rationé ad eam ut etiã nŕis ponderibus reſpondeant tradã
explicata.

De ponde℞ mittendo℞ ad baliſtã ꝓportione.

An baliſta duo pódo ſaxú mitteŕ dét: foramé erit í eius
capitulo digito℞ v. ſi pódo. iiii. digito℞. vi. & digito℞ vii
O x. pódo digito℞. viii. O. xx. pódo digito℞. x. xl. pódo
digito℞. vi. s. k. lx. pondo digito℞. xiii. & digiti. viii. parte. lxxx.
pódo digito℞. xv. cxx. pódo. is. & ſexꝗdigiti. c. & .lx. pedeſ. ii. @
c. & .lxxx. pedeſ. & digiti. c. v. cc. pódo pedeſ. ii. & digito℞. vi. ccx.
pedeſ. & digito℞. vi. ccclx. is. pe. Cú ergo foramis magnitudo fue
rit iſticuta deſcribat̃ ſcutula q́ græce perietroſ: cuius lógitudo fora
minú vel latitudo duo & ſexte partis diuidat́ mediú lineæ

184177 te & cum diuiſum erit contrahantur extreme partes eius ſorme ut
obliquá deſormationé habeat longitudinis ſexta parte latitudiniſ
ubi eſt uerſura quartá ꝓtem. in qua ꝓte aút eſt curuatura in ꝗbus
procurrunt cacumina angulo℞ & foramina conuertunt̃. & cótrac
tura latitudinis redeat introrſus ſexta ꝓte. ſoramen auté ne oblon
gius ſit tanto quantú opitigis habet craffitudiné. Cú deformatuꝗ
fuerit circú diuidatur extremam ut habeat curuaturá molliter cir
cúactá o craſſitudo eius ſoraminis S. I. conſtitnat́ modloli fora
minú duo latitudo . IX. craſſitudo preterꝗ̃ quod in foramine
inditur foraminis. SL. ad etremú auté latitudo foraminis. II. para
ſtatorum longitudo foraminum v. s. r. curuatura ſoraminis pars
dimidia craſſitudo foraminis. cc. & ꝓtis. lx. adiicitur auté ad mediá
latitudinem quantú eſt prope foramen factú lu deſcriptione latitu
dine & craſſitudine foraminis. v. altitudo parte. iiii. regule que eſt
in menſa longitudo ſoraminú. viii. latitudo & craſſitudo eſt dimi
dium foraminis cardinis. ii. l. craſſitudo foraminis . ss. cur
uatura regule. s. g. r. exterioris regule latitudo & craſſitudo tantú
dé longitudo quá dederit ipſa uerſura deſormationis & paraſtadi
ce latitudo & luam curuaturā. K. ſuꝓiores aútregule equales erunt
inſerioribus K. méſe tranſuerſariis ſoraminis. ccc. K. climaciglos ſca
pi longitudo foraminú. xiii. craſſitudo. iii. K. interuallú medi
um latitudo foraminis ex parte quarta o craſſitudo pars octo. K
Climacidos ſuperioris pars que eſt proxima brachiis que coniúc
ta eſt menſe tota longitudine diuidatur in partes quin ex his dé
tur due partes ei membro quod græci chelon uocant o latitudo
& craſſitudo o longitudo foraminú. iii. & ſemis. K. extantia che
les foraminis. pentigomatos foraminis. l. & ſicilicus Quod autem
eſt ad axona quod appellatur frons tranſuerſarius ſoraminum tri
um o Interiorum regularum latitudo ſoraminis•s. craſſitudo. z. k
chelonreplum quod eſt operimentum ſecuricule includitur. k. ſca
pos. climacidos latitudo. z. G. craſſitudo foraminum. xii. K•craſſi
tudo quadrati qđ eſt ad climacida foraminis. f. c. in extremis. k.
rotundi aút axis diametros equaliter erit cheles. ad clanicu!as aút
mius ꝓte ſextadecima. k. ãteridió lógitudo foraminú eius

185178 in imo foraminis In ſummo craſſitudo. v. k. baſis que appel
latur ſchia longitudo foraminum ant: baſis ſoraminú. iiii
utriuſ craſſitudo & latitudo foraminis cópingitur autem
dimidia altitudinis k columna. latitudo & craſſitudo . i. s. altitu
do aú: é non habet foraminis proportioné ſed erit quod opus erit
ad uſum brachii longitudo ſoraminú ſex. v. i. craſſitudo
in radice foraminis in extremis de baliſtis & catapultis ſymme
trias quas maxime expeditas putaui expoſui. quéadmodum auté
hæ contentionibus temperentur eneruo capillo tortis iotunda
tionibuſ rudétibuſ q̃ntú cóprehédeŕ ſcriptiſ potuero nó ṕtermittã

De baliſta℞ Catapulta℞ cótentionibus & temperamentis

Vmuntur tigna ampliſſima longitudine ſupra figuntur
chelonie in quibus icludunt̃ ſucule. ꝓ media aút ſpatia
tigno℞ inſecant̃ excidunt̃ ſorme in quibus exciſionibus
includuntur capitula catapultarum: cuneiſ diſinentur ne in con
tenti onibus moueátur. tum uerc modioli ærei ĩ ea capitula inclu
duntur: & in eos cuneoli ferrei quas epiſcidias græci uocàt. Collo
cantur deinde anſe rudétum induunt̃ per ſoramina capitulorum
in alteram parrem parietum traiiciuntur. Deinde in ſuculam cóii
ciuntur. Inuoluuntur uti uectibus per eas extrudenteſ cum mani
bus ſunt tacti equale in utro ſonitus habent reſponſum. Tuuc
aút cuneis ad foramina concludunt̃: ut non poſſint ſe remittere.
ita traiecti in alteram parté eadé ratióe uectibus per ſuculas exten
duntur donec equaliter ſonent. Ita cuneorum cócluſionibus ad ſo
nitum muſicis auditionibus catapulta temperantur.

De oppugnatoriis & deſenſoriis rebus & primú de Arietis in
uentione eiuſ machina

E his rebus quæ pocui dixi. Reſtat mihi de oppugnato
d riis rebus quemadmodú machinationibus & duces & ui
ctores & & ciuitates defenſe eſſe poſſint. Primú ad oppug
nationes Aries ſic inuentus memoratur eſſe. Carthaginéſes ad Ga
des oppugnandas caſtra poſuerunt. Cum auté caſtellú ante cepiſ
ſent id demoliri ſunt conati: poſteaꝗ̃ non habueiunt ad

186179 oné ferraméta ſumpſerút tignú id manlbus ſuſtinétes @@pite@@
us ſúmú murú cótinenter pulſantes ſúmos lapidú ordiaes deiieie
bant & ita gradatim ex ordine totã cómunitioné diſſipauerúe. po
ſtea ꝗdam ſaber T yrius nomie Pephaſmenos hac róne℞ inuérióe
inductus malo ſtatuto ex eo alterú tranſuerſum uti@@otioár ſuſpen
dit & in reducendo & impellédo ueheméttbus plagís deiecis gadi
cano℞ mu℞. Cete℞ aút Calchedóius de materia primú baſim ſub
tectis rotis fecit. ſupra cópegit arrectariis & iugis uaras & in his
ſuſpédit arieté coriiſ bubulis texit uti tutiores eſſent qui íea ma
chinatione ad pulſandú murum eſſent collocati. Id auté ꝙ tardos
conatus h@buerat teſtudiné arietariá appellare cœpit, his cunc pri
mis gradibus poſitis ad id genus machinatióis: Poſtea cum phili
ppus amynthæ ſilius bizantium oppugnaret Pholidos thetalos
pluribus generibus & facilioribus explicauit. a quo receperát do
ctrinam demades & charias qui cum alexandro militauerút. Ica
diades ſcriptis ſuis oſtédit ſe inueniſſe turres am bulatorias: quas
etiam diſſolutas in exercitu circúferre ſolebant. Preterea terebram:
& aſcendétem machinam qua ad murú plano pede tranſitus eſſet.
etiá Coruum demolitorem qué nonnulli gruem appellant. Nó mi
nus utcbatur ariete ſubrotato cuius rónes ſcriptas reliquit. Turré
autem minimá ait oportere ſieri ne minus altam cubito℞. ix. Lati
tudinem. xvii. Contracturam aút ſummã imæ partis quintam.
Ariectaria in turris imo dodrante. alia in ſummo ſemipedalia. Fie
@i autem ait oportere eam turré tabula℞ decem ſingulis partibus ĩ
ea feneſtratis. Maiorem uero turrem altam cubito℞. cxx. Latam cu
bico℞. xx. contracturã ité quíta parte ꝙ ariectaria pedalia
in imo: in ſummo ſemipedalia. Hanc magnitudiné turris faciebat
tabulato℞. xx. cú haberent ſingula tabulata circuitioné cubitorú
centú. Tegebat aút coriis crudis ut ab oi plaga eſſent tuta. T eſtu/
dinis arietariæ comparatio eadem ratione perficiebatur. habuerat
autem interuallum cubitorum. xxx. altitudinem preter faſtigium
xvi. faſtigii autem altitudo ab ſtrato ad ſummum cubira. vii. Exi
bat áutem in altum & ſupra medium tectum faſtigium non miuſ
cu bita duo & ſupra extollebatur turricula cubitorum. iiii.

187180 coſ@@@in quò tabulato ſummo ſtatuebnat̃ ſcorpiones & catapul
tæ. in inſerloribus congerebatur aque magne multitudo ad extin
guendu@@ ſiqua uis ignis mitteretur. Conſtituebatur autem in ea
arſetarla @@achina quæ græce criodocis dicitur. in qua collocabat̃
tur coruus perfectus in torno: in quo inſuper cóſtitutus aries pru
d@ntium ductionibus & reductionibus efficiebat magnos operis
effèctus: T egebatur auté is coriis crudis: quéadmodum turris: de
terebra has explicuit ſcriptis-rationes: ipſam machinam uti teſtu
dinem in medio habentem collocatú in hortoſtatis canalé: quéad
modum in catapultis aut baliſtis fieri ſolet: Lógitudine cubitoiú
l. alticudine cubiti in quo conſtituebat̃ tranſuerſa ſucula. In capi
te auté dextra ac ſiniſtra trocleæ duæ per quas mouebat̃ quod in
erat in eo canali capite ſerrato tignum. Sub eo aút in iṕo canali in
cluſit uti celeriores & uehemãtiores efficiebant eius motus. Supra
aút ad tignum: quod inibl erat: arcus tegebant̃ ad canalem crebri
ter uci ſuſtinerent corlum crudum: quo ea machina erat inuoluta
De corace nihil putauit ſcribeudú ꝙ aiaduerteret eá machiá nullā
habere uirtutem. De acceſſu qui ecibatra græce dicitur: & de mari
nis machinatióibus quæ per nauium aditus habere poſſent ſcrip
ſit ſe tm̃ pollicitum eſſe uehementer aduerti: ne ratióes eorú eum
explicauiſſe. Quæ ſunt a demade de machinis ſcripta quibus ſint
compoſitiõibus expoſui. Nunc quemadmodum a preceptoribus
accepi & utilia mihi uidentur exponam.

De teſtudine ad congeſtionem ſoſſarum paranda.

Eſtudo quæ ad congeſtionem ſoſſa℞ paratur: Ea etiam
t acceſſus ad murum poteſt habere: ſic erit facienda. Baſis
compingat̃ quæ græce thera dicitur q̃drata: habens quo
quouerſus latera ſingula pedum. xxv. & tranſuerſaria q̃tuor. hæc
auté contineat̃ ab alteris duobus craſſis. F. s. latis. s. Diſtent aute
tranſuerſaria inter ſe circiter pedes. .xviii. Supponãtur in ſingu
lis interuallis eo℞ arbuſcule quæ græce anaxopodes dicuntur: in
quibus uerſantur rotarú ax•s cócluſi lamnis ferreis: he arbuſcu
le ita ſint téperate ut habcant cardines & ſoramina: quo uectes

188181 lecti uèrſationes ea℞ expediát: utl ante: & poſt. & ad dextrum ſiue
ſiniſtrum latus: leu obli ad angulos opus fuerit ad id per arbu
ſtulas uerſati progredi poſſint. Collocentur auté inſuper baſim ti
gna duo in utran partem proiecta pedes ſenos Quorú circa pro
iecturas ſigantur altera proiecta duo tigna ante fronteſ pedes. vii.
craſſa & lata uti in baſi ſunt ſcripta. Inſuper hanc compactionem
exigantur poſtes cópactiles preter cardines pedum. ix. craſſitudie
quoquouerſus palmo pedales: interualla habentes inter ſe ſeſqui
pedis: ea concludantur ſuperne inter ſe cardinatis trabibus. lupra
trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium concluſi in
latitudie exercitati pedes. ix. ſupra capreolos collocetur quadratú
tignum quo capreoli coniungantur: Ipſi auté laterariis circa ſixis
cótineant́ teguntur tabulis maxie primis ſi nó: ex certa materia
quæ maxime habere poteſt uirtuté: preter pinum: aut alnú. Hæc
enim ſunt ſragilia & faciliter recipiunt @gnem. circú tabulata collo
centur crates ex tenuibus uirgis creberrime textis maxime recen
tibus percrudis coriis duplicibus conſutis ſarctis alga: aut paleis
in aceto maceratis: circa tegatur machina tota: itz ab his reiicient̃
plage haliſtarum & impetus incendiorum.

De aliis teſtudinibus.

St autem & alind genus teſtudinis quod reliqua omnis
t habet quéadmodum quæ lupra ſcripta ſunt preter capre
olos: ſed habet circa pluteum & pinnas ex eabulis & ſu
perne ſubgrundas proclinatas ſupra tabulis & coriis firmiter ſi
xis continent̃: Inſuper uero argilla cú capillo ſubacta ad eam craſ
ſitudinem inducat̃ ut ignis omnino nó poſſic ei machiue nocere.
Poſſút autem ſi opus ſuerit hæ machinæ ex octo rotis eſſe. Sed ad
loci naturam ita opus ſuerit temperare. Quæ autem teſtudines ad
ſodiendum cóparantur orgines græce dicuntur. Cetera omnia ha
bent uti ſupra ſcriptum eſt Frontes uero earum fiunt quemadmo
dum anguli trigoniorum: uti a muro tela cú in eas mittantur non
planis frontibus excipiant plagas: id ab lateribus labétes iine ꝓe
riculo ſodientes qui intus ſunt intuentut.

189182

Non mihl uidet́ eſſe alienum de teſtudine quam Hector bizantl
us ſecit quibus rationibus ſit facta exponeŕ. Fuerat. n. eius baſeos
longitudo pedú. lx. latitudo. xiii. ariectaria que ſupra compactio
né erant. iiii. collocata ex binis tignis fuerant cópacta i altitudinſ
bus ſingulorú pedú. xxxvi. craſſitudine palmo pedali latitudine
ſeſꝗpedali. baſis eius habuerat octo rotas quibus agebat́. fuerat
aút ea℞ altitudo pedum ſex craſſitudo pedum trium ita ſabri
cata triplici materia alternis contra ſuccudibus inter ſe coagmenta
laminiſ ferreis & frigido ductis alligate: hæ in arbuſculis ſiue a/
naxopodes dicuntur habuerant uerſationé. ita ſupra tráſtrorium
planitiem ſupra baſim ſuerant: poſtes erant erecti pedes. xxviii.
latitudinis craſſitudinis. f. l. diſtantes inter ſe . is. ſupra eos trabes
circumcluſe continebant totam compactioné late pede craſſe

ſupra eam capreoli extollebant̃ altitudie pedú. xii. ſupra caṕo
los tignú collocatum cóiungebat capreolo℞ compactiones. item fi
xa habuerant lateraria in tranſuerſo quiòus inſuper cótabulatio
circúdata contegebat inferiora: habuerat autem mediam contabu
lationẽ ſupra trabiculas ubi ſcorpiones & catapulte collocabant̃
& erigebantur & ariectaria duo compacta pedú. xxxv. craſſitu
dine ſequipedali latitudine. p. ii. coniuncta capitibus trāſuerſa
rio cardinato tigno & altero mediano inter duos ſcapoſ cardinato
& laminis ferreis religato quo inſuper collocata erat alterius mate
ries inter ſcapos & tranſuerſariun. uraiecti chelonis & angonibus
firmiter incluſa in ea materia ſuerunt ex torno ſacti axiculi duo
equibus funes alligati retinebant arietem ſupra caput eorum qui
continebant arietem collocatum erat pluteum turricule ſimilitudi
ne ornatum uti ſine periculo duo milites tuto ſtantes prcſpicere
poſſent & renuntiare quas res aduerſarii conarentur. aries autem e
lus habuerat longitudinem pedum. c. vi. latitudine in ſmo pal
mo pedali craſſitudine pedali contractura a capite in alitu
dine pes craſſitudine is autem aries habuerat de ſerro duro
roſtrum uti naues longe ſolent habere & in ipſo roſtro lamine fer
reæ quatuor circiter pedum. xv. fixe ſuerút in materia. a capite aút
ad imam calcem tigni contenti ſuerunt ſunes quatuor

190183 digitorum octo ita religati quemadmodú nauis a puppi ad pro@á
contincnter: eiuſ præcincturæ ſunes tranuerſis erant religati: ha
bé@es inter ſe palmipedalia ſpatia. Inſuper coriis crudis totus arieſ
erat indutus. Ex quibus autem ſunibus pendebant eorum capita
fuerant ex ſerro facte q̄druplices cathenæ: & ipſe coriis crudis erãt
iuuolute. Item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compa
ctam & conſixam: in qua rudentibus maioribus extentis per qua
rum aſperitates non habentibus pedibus ſaciliter ad murum per
ueniebatur. at ea machina ex nobis mouebat̃ progreſſu. Item la
tere dextra ac ſiniſtra porrectióes nóminuſ in altitudiné extollebã
tur & in imú inclinatione dimittebant̃. Erigebat̃ autem machina
in altirudiné ad diſiiciendú mu℞ circiter pedes. c. Itẽ altera dextra
a: ſiniſtra procurrendo p@æſtlin gebat nóminns pedes . c. Guber
nabant eam hoies. c. habentes pondus talentú q̄tuor. miliú. quod
ſit. cccc: lxxx. pondo.

Totius operis peroratio.

# E ſcorpionibus catapultis & baliſtis etiã teſtudinibus
d # & turribus que maxime mihi uidebant́ idonea: & a qui
# bus eſſent inuenta: & quéadmodú fieri debent explicui.
Scala℞ aút & carcheſio℞: & corú quorú rónes ſút imbecilliores nó
neceſſe habui ſcribere. hec etiã milites pee ſe ſolét ſacere. ne ea ip̃a
oibus locis nec eiſdé rónibus pńt utilia eſſe: ꝙ diffenẽtes ſút muni
t: óes munitióibus nationú fortitudines. Nan alia róne ad au
d@cer & temer arios: alia ad diligétes: aliter ad timidos debét cópa
tari machinatióes: ita his p̃ſcriptionibus ſiquis attendere uolue
rit ex ua ietate eo℞ cligendo in unã cóparationé cóſerre nó indige
bit auxiliis: ſed quaſcú res & rónibus aut locis opus ſuerit ſine
dabitatione poterit explicare. De repugnatoriiſ uero non eſt ſcrip
pos explicandú. Non enim ad nŕa ſcripta hoſtes cóparant res op
pugnatorias. ſed machinatióes earú ex tempore ſolerti cóſiliorú ce
leritate ſine machinis ſæpius euertunt́: quod etiam Rhodiéſibus
memorat̃ uſu ueniſſe. Diogenes cni ſuerat Rhodius architectus.
& ei de publico quotannis certa merces pro arte tribuebat̃ ad ho
honorem. Eo tempore quidam architectus ab arado nomine Gab
has Rhodum cum ueniſſet: acroaſin fecit: exemplaquæ

191184 muri: & ſupra id machinã in carcheſio uerſatili cóſtituit: quem le
pidolim ad mœnia accedenté corripuit: & tráſtulit intra murum.
hoc exemplar Rhodii cum uidiſſent admirati ademerunt diogeni
quod fuerat quot annis cóſtitutum: & eum honorem ad galliam
tranſtulerunt. Interea rex demetrius qui propter animi pertinatiá
Polycrates eſt appellatus contra rhodú & bellum compatádo Epi
machum Athenienſem nobilem architectú ſecum adduxit. is aút
comparauit heliopolim ſumptibus imanibus induſtria labore
ſummo. cuius altitudo fuerat. p. c. xxv. latitudo pedum. lx. ita eá
ciliciis & coriis crudis confirnauit ut poſſet pati plagam lapidis
baliſta immiſſi. p. ccc. lx. ipſa aút machina milia. ṕ. ccc. lx. fuerat.
Cú aút Gallias rogaret̃ a rhodiis cótra eá heliopoliá machiam pa
raret & ut illá uti pollicitus erat tranſſerret intra murum negauit
poſſe. non. n. omnia eiſdé rationibus agi poſſunt. ſed ſunt aliqua
que exéplaribus nó magnis ſimiliter magniſicata habent efſectus
Alia aút euemplaria nó poſſunt habere ſed per ſe conſtituunt̃. nó
nulla uero ſunt que in exemplaribus uident̃ ueriſimilia. cú auté
creſcere ceperunt dilabuntur ut etiá hic poſſumus animaduertor@.
terebratur terebra ſoramen ſemidigitale. digitale ſeſquidigitale ſi e
adem ratione uoluerimus palmare facere non habet explicationem
ſemipedale aúe maius ne cogitandú quidé uidet̃ omnino. ſit item
in nónullis exéplaribus uidet̃ quéadmodú i minimis fieri uidet̃
at codem modo i maioribus id eodé modo rhodii eadé róne de
cepti iniuriá cú cótumelia Diogeni fecerút. ita poſteaꝗ̃ uiderunt
hoſté ꝑtinaciter inſeſtú ꝑiculú ſeruitutis machinationé ad capien
dá urbé cóparatá uaſtitaté ciuitatis expectandá ꝓcubuerunt Dio
gené rogátes ut auxiliaret̃ pŕiæ eius: primo negauit ſe factu℞. po
ſteaꝗ̃ igéue uirgines & ephebi cú ſacerdotibus uenerút ad depiecá
dum tunc eſt pollicitus his legibus uti ſi eam machinam cepiſſct
ſua eſſet. his ita conſticutis qua machina acceſſura erat ea e regióe
murú percudit & iuſſit ornnes publice & priuatim ꝙ quiſ habu
iſſet aque ſtercoris luti per eam feneſtram per canales progred: étes
eſſundere ante murum. cum ibi magna uis aque luti ſtercoris noc
@e proſuſa fuiſſec poſtero die helipolis accedens antequam

192185 pinquaret ad mu℞: in humido uoraglnefacta conſedit: nee ꝓgre
di nec egredi poſtea potuit. Ita Demetrius cú uidiſſet ſapiétia di
ogneci ſe deceptum eſſe cú claſſe ſua diſceſſit. T unc rhodii diogne
ti ſolertia liberati bello publice gratias egerút: honoribuſ omni
bus eum & ornamétis exornauere Diognetus aút eam helipolim
reduxit in urbem & in publico collocauit & inſcripſit Diognetuſ
e manubiis id populo dedit munus: ita i repu gnatoriis rebus nó
tantum machinæ ſed etiam maxime conſilia ſunt comparahda.
Non minus Chio cum ſupra naues ſambucarum machinas ho-
ſtes comparauiſſent: noctu Chii terram: har@nam: lapides congeſ
ſerút in mare ante murum. ita illi poſtero die cum accedere uoluiſ
ſent naues ſupra aggeratíonem que fuerat ſub aqua ſederunt nec
ad murum accedere: nec retrorſus ſer@cipere potuerút: ſed ibi mal
leolis conſixæ incendio ſunt conflagrate Appollonia quo cum
tircumſederetur: & ſpecus hoſtes fodiendo cogitarent ſine ſuſpitio
ne intra mœnia penetrare: id aút a ſpeculatoribuſ eſſet apolloniati
bus renuntiatum. Perturbati nuntii propter timorẽ conſiliis indi
gentes animis deficiebat: ꝙ ne tempus ne certum locum ſcire
poterant: quo emerſu facturi fuiſſent hoſtes. T um uero T ripho
alexandrinus ibi fuerat alchit́ectus intŕa mururá plures ſpecus de
ſignauit & ſodiendo terram progrediebatur extŕa murum dumta
xat extra ſagitte emiſſionem: & in omnibus uaſa ænea ſuſpendit.
Ex his in una foſſura quæ coutra hoſtium ſpecus fuerat uaſa pen
dentia ad plagas ferramento℞ ſonare c@pèruht: ſta ex eo intellectú
eſt ꝗ̃ regione aduerſarii ſpecus agentes intra penetrare cogitabant.
ſic limatióe@ognita téperauit ænea aque feruentis & picis deſuper
contra capita hoſtium & ſtercoris humani & haren æ coctæ cindé
tis: dein noctu pertudit erebra foramina & per ea repentè perſu
dendo qui in eo opere ſuerunt hoſtes oés necauit. Item maſſilia cú
oppugnaretur & numero ſupra. xxx. ſpeculatum agerent. Maſſili
cani ſuſpicati totam quæfuer at ante mu℞ſoſſam altioŕ ſoſſura de
preſſerunt. ita ſpecus oés exitus in ſoſſam húerunt. Quibus a @é
locis ſoſſa non potuerat fieri intra murú barat℞ ampliſſima longi
tudine & amplitudine uti piſcinam ſecerunt contra cum locú

193186 ſpecus agebantur. Eam ex puteis & ex portu impleuerunt. Ita
cú ſpecus eſſet repente naribus apertis uehemés aquæ uis immiſſa
ſupplantauit fulcturas: quique intra fuerunt & ab aquæ multitu
dine & ab ruina ſpecus omnes ſunt oppreſſi. etiam cum agger ad
murum cótra eos compararetur: & arboribus exciſis eo collocai
tis locus operibus exaggeraret̃ baliſtis uectes ferreos candentes in
id mittendo totam munitionem coegerunt conflagrare. T eſtudo
autem arietaria cum ad mu℞ pulſandum acceſſiſſet permiſerunt la
queum: & eo ariete conſtricto per timpani ergata circumagétes ſu
ſpenſo capite eius non ſunt paſſi tangi murum: Deni totam ma
chinam malleolis candétibus & baliſta℞ plagis diſſipauerunt. ita
hæ uictoria ciuitates non machinis: ſed contra machina℞ rationé
architecto℞ ſolertia ſút liberate: Quas potui de machinis expediŕ
rationes pacis belli temporibus: & utiliſſimas putaui in hoc uo
lumine perſeci. In prioribus uero nouem de ſinguliſ generibus &
partibus cóparaui uti cotum corpus omnia architecture membra
in dccem uoluminibus haberet explicata.

.L. VICTRVVII POLLIONIS DE
ARCHITECTVRA FINIS.

10.Sulpitius lectori ſalutem.

Lector habes tandem ueneranda uolumina docti
Victruuii: quorum copia rara ſuit.

Hæc lege: nam diſces: noua: magna: recondita: pulchra:
Et quæ ſint in reſæpe futura tua.

Emendata uides: ſed peccat littera ſiqua
Corrige. nemo ſatis lynceus eſſe poteſt.

194

PRAETERMISSIS paucis in quibus aut deeſt aliqń aſpiratio
ucl. y. utI diphtóguſ: ut in methodo. phyſiologia: hydraulice. tri
glypho: Aut ſuꝑat ut in epitonia & ede@e. Reliqua ſic emendent̃
In p@ia carta per opticé due partes ſint. In. ii. uaſa echea ſed quidá
doctiſſimus cenſet ichitica. In. iii. Sirrphatia. Eurythmia. In. iiii.
Sceographia. Embateŕ. Peritetos. Inte ſcalmio Hypetra. fontinym
phis. ornata. In. v. meridié. ſtoechia. In. vii. Scea. In. viii. amuſſiú
in. xi. Scediiſ. grumi. In. xv. ieticulatú. hiſogoniú. pſeohiſogoniú
choriiſ. In xvui. arrectario℞. hńs. In. xx. poſt interuenio℞ deeſt ra
ritates. In. xxi. debent hŕe. In. xxii. epidimeren. epipemptos. ſeſqui
alte℞. utroſ. In xxiii. picnoſtilos. & pignaſtilos ſpatiis: emendet̃
euſtilos ſpatiis. In. xxiiii. epitrachelia. areobates. Liſis. In xxv. cace
ti. In. xxvi. metatome. elphoŕ uel eoſphoræ. epithetos. xxix pythi
us nó. xxx. collocatióem. xxxii. imi. xxxvii. deleat̃ & ań diſdiapéte
diagráma. xxxviii. @: ch@ſtre. xxxix a boribus. topicch: logió. ho
melici. xliiii. ita quod ulno natuia dedit. xlviii. culiná. xlix. Cizi
cena. lii. monopteros. liii. ictionos aſſeres eſculini. viii. arſenicon
In. lx. maxima. In. lxv. guſtátes. In. lxviii. acuminibus in. lxx. Eu
ron eurima. In. lxxi. Analémato℞ forme. in. lxxii. redundantibus
lxxv. deleat̃ eſſe dicit̃. lxxvii. nihil deeſt in marginibus uacuis.
hiſtorumena: a ſibula deleat̃ a. in. lxxxi. Celonia celoniis. in. lxx
xix. climaciclos diſtineantur. In ſpatiis illis breuibus que ſunt in
ultimis cartis deſunt aliqui numeri & quidá ordies & circuli pun
ctorum quæ relinquunt̃ ſtudioſis: ſunt ſere his ſiguris: @

Regiſtrum ſoliorum.

11
L. Victruuii # eſt in oibus # ideſt mar. # uaturam # Dicunt
de quibus # materiam # Erit uti # cur.ere # turad
rep@n@e # In peripte. # a genere # Cótinere # quot mé
economia # baltheorú # tremos # ſontes # Extra
Septemmilia # pit e tegulis # dentur & # natum # latitudo
de ſi@u # Tudine # Ficenter # hereat # te & cum
ælibus # eius erit # lus qui # Piora # oné ſer.
areopagi # cóſtituant̃ # ſunt ædiú # tem ideo
Ad explicati # Perioate # Titionem # medium # Finis.
in periculo # rit ad natu # tute colo # docui