Landi, Bassiano, Ecphrasis de motu, 1550

Bibliographic information

Author: Landi, Bassiano
Title: Ecphrasis de motu
Date: 1550

Permanent URL

Document ID: MPIWG:KB1SEY5P
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:KB1SEY5P

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1
BASSIANI
LANDIPLA.
CENTINI PHILOSOPHI
ET MEDICI
OPVSCVLA.
1[Figure 1]
PATAVII.
Apud Simonem Galignanum,
M D LII.
1
Ecphraſis de Motu.
Ecphraſis de Tempore.
Ecphraſis de Loco.
Præfatio in Aphoriſmos Hippocratis.
Libellus de Vacuatione.
Ρέου του Κορτωναίου.
Βίβλον ὁ ουμφερτὼ σω̄ουδαίοις τήνδε πονήσας
Βαασιανὸς, τέκμωρ ὤπασεν ἐομξν́ων,
Τοῑς γ ἀπαιδδτοις, φθονερὸν κη̄ρ οἱ̄ς ἐμαραν́θη.
πᾱσινέμειν νοέει μιὸν ὀφειλόμνον,
Καὶ νόον ἐκτελέσειν μάλαἔλπεται, οὕνεκα πάειν
Αν̓τὸς ἔχει χλωρη̄ς φάρμαα τηκεδόνος.
1
PETRO FRANCI.
ſco Contareno Patritio Vene
to, et Senatori optimo, atque
philoſopho grauisſimo,
Basſianus Landus.
S. P. D.
Scripsit
olim Montanus
Veronenſis, me
taphraſim eorum
quæ pertinent ad
compoſitionem medi
camentorum, pro
qua, aduerſus calumniatores ſolebat di
cere, materiam quidem ſe eſſe mutuatum
à Galeno, formam uero eſſe ſuam, &
ideò meliorem partem iure optimo ſibi
potuiſſe uendicare. Ego quoque con-
1ſcripſi Ecphraſim totius phyſiologiæ,
in qua non diffiteor rei inuentionem eſſe
propriam Ariſtotelis, ſed ordinem,
& methodum, & perſpicuitatem mihi
uendico. Hanc ſane partem, quæ po­
tior eſt, qui poſſunt adinuenire, illi con­
munia dicunt propriè, quo nihil eſſe dif­
ficilius noster Horatius putauit. Pro
inde de ſino mirari, cur hoc noſtro ſæ­
culo, cum medici, tum philoſophi id ipſum
uel profitendo, nel ſcribendo, præſta
re aut non posſine, aut nolint. Et ſi qui
ſint, qunns quidem perpaucos eſſe reor,
hactenus mihi non licuit iudicare. Qui
enim nihil ſcriptis commendarunt, ſed
de alienis ſe conſtituunt perpetuò & li­
benter. Iudices & criticos, nullam cen­
ſuram adiorum ſubire poſſunt. Ego qui­
dem, qui hoc fœliciter præstare potue-
1rit, neminem alium cognoui, queex medi­
cis, quorum ſcripta nunc extant, Mon­
tanum hominem Italum, ex Philoſophis
Iuſtum Velſium Germanum, qui &
viua uoce & ſcriptis hodie quoque idem
præſtat. Itaque ex totius Phyſiologiæ
ecphraſieam partem ſelegi, quæ ſpe­
ctat ad res ſuccesſiuas, atque uolui ſub­
tuo nomine in lucem exire, ut ſi compro­
bari ipſam intellexero, quæ longe diffi­
cillima est, quod reliqui fit, poſtea ſi­
nam apparere, quàm diligenter expoli­
uerim. At omnibus non cupio place­
re, ſed illis duntaxat, qui ſciunt ex arte
& dicere, et ſcribere: præſertim tibi
uni, cuius iudicium tanti facio, quanti
æſtimo, et admiror tuam uariarum re­
rum cognitionem, & in rebus gerendis
miram prudentiam. Accuratam uer
1illam elocutionis formam neglexi, ſed
ſolum artificium tentaui, ſiquidem or
nari res ipſa negat contenta doceri.
Vale, et me, ut facis, ama. Patauii.
XIIII. Cal. Mart. M. D. LII.
1
ECPHRASIS DE
MOTV.
MELISSVS Ex priſcis
Philoſophis celebris vir
ſuſtulit motum: quoniam
opinabatur, quod moue­
tur, id omne moueri per inane ſpa­
cium, non per plenum, ne corpora ſe
ſe mutuò penetrarent. Sed quia ina­
ne nullum eſt, propterea neque motum
eſſe ratus, conſtituit vniuerſum immo­
bile. Cum autem ſit euidentisſimum
vel ipſis ſenſibus motum eſſe in natura
rerum, an ſit diſquirere ſuperuacaneum
mihi eſſe videtur. Quin ad præſens
inſtitutum magis pertinere arbitror,
ſi ex perſpecta tota eius natura, diffe­
rentias atque proprias affectiones inue­
nero. Itaque motus eſt actus rei mobilis,
qua mobilis eſt, à motore proficiſcens,
1ex termino oppoſito in terminum oppo­
ſitum, vnus atque continuus, æquabilis aut
inæquabilis, velox aut tardus, vt vicisſi­
tudo rerum naturalium ſempiterno tem­
pore conſeruetur. Actum Ariſto. nun­
cupat ἐνδελέχεαν, recentiores philoſo­
phi ἐνέργεαν, á Latinis appoſitè dicitur
perennis motio, quoniam illa perennitas
veram motus naturam ſignificat. Cuius
quidem terminus, in quem deſinit, ω̄ἁος
vocatur, hoc eſt pasſio. Motus ergo non
eſt pasſio, vt aliqui falſò opinantur, quia
terminus ille eſt forma. Forma autem
neque mouet, neque mouetur, ſed id dun­
taxat aut mouet, aut mouetur, quod eſt
compoſitum ex materia ſimul & forma.
Quod dixi de forma, idem iudican­
dum eſt de ſola materia. Sed rectius
ω̄ἀθκσιν appellaſſent, quæ eſt quædam itio
& actus ad ipſum ω̄ἀθος. Interdum ta­
men Galenus in lib. de' ſymptomatum
1differentiis ω̄ἀθημα & ω̄ἀθος ſumit
pro ipſa motione & actu, non pro ter­
mino immobili, id quod Ariſtotelimi­
nime placet. Siquidem de eius ſenten­
tia motus ſit ad pasſionem. Nam ſi
motus eſſet pasſio, tunc motus eſſet ad
motum. Conſtat igitur pasſionem eſ­
ſe terminum ſiue formam, in quam de­
ſinit motus. Itaque, quia motus eſt pe­
rennis motio ad pasſionem, neceſſa­
rium eſt aliquod ſubiectum eſſe capax
motionis & pasſionis: nam motus cie­
ri non poteſt, niſi quippiam moueatur:
nihil autem poteſt moueri, niſi præ­
ſente motu: motus præſens, eſt ip­
ſa motio, ſiue ipſum moueri: motus
enim atque motio ſunt ſubiecto idem,
ſola ratione differunt: quandoquidem
motus & motio ita diſtinguantur, vt
pasſio & pati, actio & agere, albe­
do & albeſcere: nam moueri eſt no-
1tius, quám motus, quia quod mouetur,
id videmus, motum non videmus:
quod patitur ſimiliter videmus, at paſ­
ſionem non videmus. Quot igitur erunt
ſubiecta genera, in quibus reperitur mo­
tus, & ex quibus eſt motus, & in quæ
eſt pariter motus, totidem quoqueerunt
ſpecies, ſiue differentiæ ipſius. Porrò
ſubiecta genera plura quàm decem nec
excogitari, nec conſtitui poſſunt, in qui­
bus comperitur motus. Sed ex his de­
cem ſummis rerum generibus non po­
teſt reperiri in pluribus, quàm in tri­
bus, nimirum in Qualitate, in Quanti­
tate, & in loco. Motus namque in his tri­
bus eſt, & ex his eſt, & in hæc tria termi­
natur: quia terminus motus eſt aut paſ­
ſio, aut locus: pasſio rurſus eſt, aut qua­
litas, aut quantitas. In reliquis ſubie­
ctis rerum generibus, non eſt motus:
propterea quòd in illis non reperitur
1contrarium, motus autem eſt inter con­
traria. Quód nec in ſubſtantia repe­
riatur, neque in relatione, neque in actio­
ne, neque in pasſione, neque in tempore,
ſed potius tempus in motu, neque in ſi­
tu, neque in ipſo habere, his planisſi­
mè conuincitur argumentis. Non eſt
quidem in ſubſtantia, quia ſubſtantiæ
nihil eſt contrarium, at motus eſt in
contrariis. Sed contra dicat quis, in
ſubſtantia ſunt priuantia, ergo ſunt con­
traria. Atqui duplex eſt priuatio, al­
tera ‘quidem generationis & ſubſtan­
tiæ, qualis eſt priuatio formæ in
materia, altera veto eſt motus, at­
que accidentium. Priuatio ſanè ac­
cidentium eſt vera contrarietas. Non
in actione & pasſione, neque in
motu, neque in mutatione: quo­
niam motus eſt actio, & pasſio, at­
que’ mutatio, pasſionem nunc intel-
1ligi volo ω̄ἀθησιν. Si igitur eſſet
in actione & pasſione, motio eſſet in
motione. Hoc ipſum pronunciatum po­
teſt trifariam intelligi motionem eſſe mo­
tionis, aut eſſe ſubiectum motionis, aut
eſſe terminum, à quo incipit, hoc eſt eſ­
ſe ex motione, aut terminum, in quem
deſinit, hoc eſt eſſe in motionem. Subie­
ctum non eſt, quia ſubiectum, quando in­
caleſcit, aut creſcit, aut decreſcit, aut lo­
co mouetur, tunc motio non eſt ſubie­
ctum calefactionis, aut incrementi, aut
decrementi, aut loci: ſed eſt ſubſtantia
corporea, in qua eſt motus. Nec eſt ter­
minus, in quem deſinit, hoc eſt in mo­
tionem: nec is, à quo incipit, hoc eſt ex
motione: quia ſequeretur, vt idem ſimul
eodem tempore per ſe mutaretur in op­
poſitos motus, vt ſanatio eſt mutatio ex
morbo in ſanitatem, quia motus eſt mu­
tatio ex forma in formam: ſi autem ſa-
1natio in ſanitatem eodem tempore eſſet
in motionem, neceſſarium foret eſſe non
in ſanationem, ſed in ægrotationem,
quia ita motus eſt inter contraria, vt ge­
neratio & interitus inter contradicen­
tia, vt ens, non ens: eſt, non eſt: ergo idem
ſimul eſſet ſanus & æger. Dixi per ſe,
quia ex accidenti poteſt aliquid in op­
poſitos motus cieri: poteſt enim quiſpiam
ægrotare ſimul & currere & diſcere, ſed
accidit ægrotanti currere, aut diſcere.
Præterea ſi motionis eſſet motio, & ge­
nerationis generatio, & mutationis mu­
tatio, tunc ſequeretur, vt generationis
eſſet in immenſum progresſio, quia ge­
neratio, quæ generatur, ‘ex generatio­
ne eſt antecedente, & alia ſubinde ex
alia, ‘& alia infinitè ex alia: ergo nihil
poterit per ſe generari, aut mutari, quia
in infinito neque primum, neque ſecun­
dum, neque tertium eſt. Huc etiam perti­
1net, quòd quippiam eſſet muſt an­
t, quàm ſit: nam ſi generatio gene­
ratur ex generatione, neceſſarium eſt
vt vna ſit poſterior & altera prior: po­
ſterior nondum eſt, quia quod fit, idnó­
dum eſt, prior eſt, quia facta eſt, er­
go idem eſſet ſimul, & non eſſet. Ad
extremum efficeretur, vt quod genera­
tur, idem tunc interiret, cum genera­
tur, & vicisſim quod interit, id tunc
generetur, quando interit: hoc eſt ge­
neratio idem eſſet quod interitus, &
interitus quod generatio. Id quod li­
quidò conſtabit ex duabus poſitis &
conſtitutis hypotheſibus, quarum hæc pri­
ma eſt. Vnius atque eiuſdem rei eſt ge­
neratio & interitus, atque prorſus omnis
motus oppoſitus, pariter & illi aduerſa
quies: nam idem corpus, quod moue­
tur, poteſt etiam quieſcere, & quod ca­
leſcit, idem refrigerari. Altera vero
1eſt, nihil poteſt generari, quod interdum
non intereat, & reciprocatur. Siergo ge­
neratio hominis eſt mutatio ex ſemine
in corpus ſentiens, neceſſarium eſt vt ge­
neratio ſit interitus, quia ſi huius gene­
rationis eſt generatio, non alia eſt quàm
generatio cadaueris, quæ eſt interitus,
ſiue corruptio viui corporis: ergo dum ge­
neratur homo, interea corrumpitur, ſiue
interit, & contrà, Itaque motio non eſt mo­
tionis vt terminus à quo incipit, neque vt
terminus in quem deſinit. Simili quoque ra­
tionis modo nec eſt vt ſubiectum, ſiquidem
in omni mutatione duo oporteat adeſſe,
vnum quidem quod ſit ſubiectum, ſiue ma­
teria ex qua, vel inqua ſit mutatio: ex
qua, vt generatio & interitus, in qua, vt
motus: alterum verò, quod ſit ſubiectum:
ad quod ſit mutatio vel ad formá, vel ad
pasſionem, vel ad locum, & vtrunque
oportet eſſe diuerſum vnum ab altero,
1atque adeo ab ipſa mutatione. Propterea
ego ſciſcitarer abs te, qualis materia ſub­
ſit mutationi, ex qua, vel in qua^{a}, & in
quam ſit. Non profectò reſpondebis
eſſe mutationem, quia vterque terminus
debet eſſe diuerſus à mutatione. Atqui
mutatio non eſt diuerſa à mutatione,
ergo mutatio non eſt ſubiectum muta­
tionis: ſed ſubiectum eſt vel corpus ſim­
plex, vel compoſitum, vel anima: & vt muta­
tio ad diſciplinam non eſt diſciplina,
quia nemo ante ſeit, quàm diſcat, ſed
poſtquam didicit, ſic generationis non
eſt generatio. Non enim qui eſt in via,
idem eſt in termino, ad quem ducit via:
& qui proficiſcitur Thebas, nondum eſt
Thebis. Quid quæris?, ſi motionis al­
tera motio eſſet materia, profectò erit
neceſſarium alterationis eſſe vel altera­
tionem, vel accretionem, vel lationem,
Alteratio quidem eſſe non poteſt, quo-
1niam, vt nuper probabam, nec genera­
tionis eſt generatio, neque vllius muta­
tionis eſt mutatio: neque accretio, neque
latio, quia quod alterabitur, idem
etiam feretur & augeſcet: proinde al­
teratio erit incrementum, aut latio.
Poteſt tamen mutatio eſſe ex acciden­
ti mutationis, vt ſubiecti, quandoqui­
dem posſit Socrates, qui ſanatur, cur­
rere pariter & diſcere, ideo accidit ſa­
nationi currere & diſcere, quia acci­
dit Socrati: ſed hæc motio eſt valde alie­
na à ſcientia de motu. Quòd autem
non ſit in reliquis generibus, notius
eſt, quàm vt à me demonſtretur. Re­
linquitur ergo, vt ſit nec in pluribus,
neque in paucioribus, quàm in tri­
bus, tum in genere qualitatis, tum in
genere quantitatis, tum in loco: non
quia moueatur qualitas, aut quantitas,
aut locus, quia termini ſunt quædam
1formæ, proinde immobiles: ſed pro­
pterea in his ſtatuitur, quòd ex qua­
litate in qualitatem, aut ex quanti­
tate in quantitatem, aut ex loco in
locum fiat motio, hoc eſt ex forma in
formam, ſiue ex pasſione in pasſionem,
vel locum. Cum igitur in tribus ge­
neribus duntaxat motus reperiatur,
illius tres erunt tantum ſpecies, ſiue
differentiæ ſuis nominibus diſtinctæ.
Itaque motus in qualitate dicitur ἀλ­
λοίωσις, à noſtris alteratio vertitur,
quod quidem nomen eſt commune om­
nibus motibus, qui fiunt in qua­
litate, & in qualitatem. Plato ta­
men accommodauit plerunque ad ge­
nerationem & interitum, niſi meta­
phoricè tranſtulerit ad illud genus al­
terationis, quæ eſt mutatio quali­
tatis in ſubſtantia, quæ nuncupatur
differentia ſiue qualitas δ̓σιὠδης, hoc
1eſt eſſentialis: quandoquidem conſti­
tuat eſſentiam rei, à qua non poteſt ſe­
iungi ſine ipſius interitu, vt nec ca­
lor ab igne, nec frigus à glacie, Sed al­
teratio eſt duplex, vna quidem eſt mu­
tatio ex forma contraria in formam:
formam in præſentia volo intelligi paſ­
ſionem, vel locum: pasſionem quidem
tam in qualitate, quàm in quantita­
te: verbi cauſa ſanatio eſt motus, ſiue
mutatio ex ægritudine in ſanitatem.
San ægritudo & ſanitas ſunt formę,
& termini ſanationis, qui quidem
termini ſunt immobiles, non enim
mouentur, ſed generantur, quia ſu­
bitò fiunt, & hæc generatio non eſt
ἁω̄λω̄ς γέν εσις, ſed eſt vel quædam ge­
neratio, vel alicuius generatio, quia eſt
generatio accidentis: nam generatio
ſimplex eſt mutatio ſubſtantiæ. Alte­
ra verò eſt eiuſdem formæ, qualis eſt
1mutatio ex minus albo, vel minus cali­
do, in magis album, vel magis calidum.
Eſt quoque id poſtremum genus alteratio
nisinter contraria, quia minus album ni­
gri naturam, quemadmodum minus ca­
lidum frigidi obtinet, vt mutatio tepi­
dæ aquę ad gelidam, obtinet naturam
calidæ, & ad feruidam ſubit naturam
gelidæ: proinde nominatur ab Ariſtot.
s.phy. ω̄ῑ ἀλλοἰωσις, hoc eſt quædam al­
teratio, ſiue alteratio quadam ex par­
te, Iamverò motus in quantitate, vt
vnum commune nomen deſideratur, (eſt
enim duplex ἄυζνσις καὶ φοίσις, in cre­
mentum & decrementum) ſic in loco
motus neque proprium, neque commune
nomen habet. Nam φορὰ, quæ à La­
tinis appellatur latio propriè & appo­
ſitè, conuenit illis corporibus, quæ natu­
ra mouentur, & cum loco mouentur, tunc
nó habent in ſua poteſtate, vt quieſcát:
1nec quando quieſcunt in, illis ſitum eſt, vt
motum ex ſe auſpicentur: cuius modi eſt
motus illorum corporum grauium & leuium,
quæ ſunt inanimia. Proinde ob egeſta­
tem ſermonis cum Græci, tum Latini
φρζὰ̓, hoc eſt latio, transfertur ad om­
nia genera motuum, qui ſunt in loco, &
cientur ad locum. Motus porrò, qui
eſt in loco, duplex eſt genus, alterum
commune, & alterum proprium. Com­
mune eſt, quod pluribus in rebus ineſt,
quàm cætera genera motuum, & per
plura vagatur genera: pluribus qui­
dem in rebus, quoniam hæret & corpo­
ribus caducis, tam ſimplicibus, quàm com
poſitis, atque adeo cœleſtibus, cœleſtia nam
que in loco mouentur. Per plura vaga­
tur genera, quoniam transfertur & ad
accretionem, & ad imminutionem: nam
accretio motus eſt, quo non tota mole,
ſed partibus corpus mutat locum, vti
1ſtirpes, quæ creſcentes occupant am­
pliorem locum humi adhæreſcentes:
imminutione accipiunt humiliorem &
minorem locum. Et ſinec in accretio­
ne, neque in imminutione mutatur locus
tota mole, tamen hic motus differt à mo­
tu cœli, quia cœlum in eodem loco ſem­
per conuertitur, eundem perpetuò te­
nens locum, partibus per vicisfitu dinem
ſubeuntibus. At verò motus proprius
eſt ille, quo corpus omnino, & tota ſua
mole mutat locum. Iccirco philoſophi
audito nomine motus, per antonomaſiam
intelligi volunt mutationem loci, quam
τῡͅν φοράν Ariſtote nuncupauit: quem­
admodum medici bilemſme aliqua ad­
iunctione κατ̓ ἐζοχ intelligunt flauam.
Nec ſolum eſt communis, & proprius,
verum etiam eſt prior omni motu, tum
natura, tum ratione, tum tempore. Pro­
inde nemini debet mirum videri, ſi Ari.
1ſæpe lationem diuiſit in tres motus;
ſpecies, vnam propriam, & reliquas
duas communes. Cæterum qualia cun­
que ſint genera motus, diuiſione ha­
ctenus inuenta, neceſſarium eſt, vt ha­
beant rem mobilem ſibi ſubiectam: quia,
omnis motus est in re mobili, hoc
eſt in eo, quod mouetur, vt caleſactio
eſt in ligno, non in termino à quo inci­
pit, veluti in frigore, neque, in termino
in quem deſinit, vt in calore, quia eſt
forma & finis, finis autem eſt immobilis:
proinde admonet Auer cum eo non
eſſe diſputandum, qui cogitat & conten­
dit formam moueri, quemadmodum in­
ter initia explanabam. At ſi in aliquo
eſſet termino, veriſimilius eſt in termino
ad quem tendit motus, eſſe, quàm in eo
vnde fit: quia motus ſumit nomen a ter­
mino, i quem deſinit, vt motus in ens, deno­
minatur generatio, quanquam incipit à
1non ente: & motus in non ens vocatur in
teritus, quamuis incipiat ab ente: & mo­
tus in calorem deſinens, nominatur cale­
factio: quanquam, incipit à frigore. Mo­
tus ergo eſt in eo, quod mouetur, quia
eſt ſua materia, in qua eſt: id quod oſten­
dit breuis & propria definitio tradita­
ab Ariſt.3.phy. definit enim motum eſſe
Endelechiarrei mobilis, vt mobilis eſt:
ergo motus eſt in eo, quod mouetur: &
quia res mobilis patitur & recipit mo­
tum, ideo motus ſæpe vocatur pasſio.
Sed quo ad res mouetur, & motus vtro­
que termino ita concluditur, vt partim
ſit in termino, à quo recedit, & partim
in termino, ad quem accedit, ſed nullo
adhuc perfectè potitur, interea motus
eſt: quandiu enim motus fit, tandiu
eſt, vbi deſinit fieri, continuò etiam de­
finit eſſe: perpetuo fluit, & nunquam
permanet in re mobili, qua mobilis eſt:
1res namque, in qua eſt motus, nobis in­
dicat eius naturam: cuius rei illud eſt
argumentum, quòd talem motum con­
ſueuimus appellare, qualis eſt res mo­
bilis, qua mobilis eſt. Ne longius abie­
ris, ree mobilis cenſetur eſſe, quia poteſt
moueri aut perſe, aut ex accidenti, aut
per partem. Per ſe eaeſt, quæ habet in
ſe motum, & motus à nullo pendet. Ex
accidenti verò, aut perpetuò, aut non
perpetuò: perpetuò quidem, quia nun­
quam perſe mouetur: quandoquidem
ſemper alteri hęreat, vt omnia acciden­
tia, vt affectiones, vt anima: non per­
petuò quidem, quia aliquando mouetur
per ſe, vt nauta mouetur quidem per
accidens, ſed abſolutus & ſeparatus a
nauigio, per ſe mouetur. Per partem mo­
bilis res, poteſt referri ad mobilem ex
accidenti non perpetuò vt dicimus
Socratem male valere, quia oculus
1quia corpus mobile eò mouetur, quò ſuum
principium inclinat & propendet, quod di­
citur natura. Natura aunt, quę eſt princi­
pium eius inclintionis, & propenſionis, à non
nullis vocat grauitas & leuitas: pro­
penſio verò dicitur ρ οπ. De illoum
igitur ſententia propenſio ſequitur gra­
uitatem & leuitatem, grauitas & leuitas
formam, per quam corpus mobile & eſt,
& exit in opus. Sed vtrum grauitas & le­
uitas ſit natura, nunc non facio meam li­
tem: ſatis eſt mihi habere pro comperto,
de ſententia Ariſtotelis, motum natura­
lem cieri à motore, ſiue à principio in­
terno. Externum principium, quod eò
mouet corpus mobile, quò principium
internum non inclinat, motum violen­
tum efficit: vt motus corporis leuis deor­
sum, & grauis ſurſum, violentus eſt: mo­
tus igitur violentus eſt, quò pellitur cor­
pus mobile à motore externo, & illo qui-
1dem, aut præſente, aut abſente: præſente
quidem, aut vehente, aut trahente: ab­
ſente verò, quia abeſt à toto motu, & ad
eſt initio motus, qualis eſt motus ille,
qui dicitur iactus a Latinis, à græcis ρ
ψις. Iactum portò abſente motore pro­
duci opinatur Plato per antiperiſtaſim,
hoc eſt ex appetitu quodam naturali aë­
ris, occupandi ſubitò illum locum, quem
antea implebat corpus proiectum, idque
ne detur locus vacuus corpore: aër
enim, qui circumſtat & obſidet iactam
ſagittam, aut aliud misſile, dum occupat
locum deſtitutum corpore, interea pel­
lit ſagittam. Itaque efficitur iactus ex per­
mutatione locorum ſecundum dogma
Platonis: id tamen Ariſtoteli non vſque
quaque probatur: Is enim in phyſicis cau­
ſatur pulſum, quem nominat ὤθησιν:
Motor namque verbi cauſa manus, primò
pellit aërem, deinde pars aeris pulſa, &
1misſile compellit ſimul & ſibi proximum
aerem, ſubinde alia pars aliam vici­
nam, quoad poteſt reddere aptam ad
mouendum, vbi non poteſt aptam red­
dere, tunc pulſus continuò ceſſat. Sed
ille pulſus, eſt motus longè celerior, quàm
motus naturalis, corporis iacti, vt aër
ocyus pellitur deorſum, quàm mouea­
tur corpus graue: ſi eſſet tardior, iactum
corpus non pelleretur. Proinde Empedo
cles opinatus eſt terram eſſe immobi­
lem, ex conuerſione coeli, eò ſané, quòd
ſit ipſa longè velocior, quàm motus
terræ deorſum. Argumento nobis eſt
chalcydryon plenum aqua, ex cuius
orificio patente & lato, circá caput ce­
lerrime rotato, nihil aquæ funditur,
ſed ſtat immobilis: propterea quód
illa rotatio eſt multo velocior, quàm
aquæ motus naturalis deorſum. Non
nulli recentiores Philoſophi, vt oſten-
1derent etiam ipſis haud eſſe præclu­
ſam viam philoſophandi, nec Platoni,
nec Ariſtoteli aſſentiuntur: propte­
rea comminiſcuntur aliam cauſam: opi­
nantur enim quandam qualitatem im­
preſſam à motore ipſis misſilibus, oc­
cultam, & fugientem ſenſus, iaculatio­
nem perficere. An hæc opinio etiam
ſit veriſimilis, docti viri iudicabunt:
equidem ipſam validis argumentis euer­
ti (vt reor) in eo opere, quod inſcripſi
de ſcholaſticis controuerſiis. Sed vt eò re­
deat, vnde deflexit noſtra oratio, Ne­
mini dubium eſt, quin motor ſit principium
motus in re mobili, qua mobilis eſt.
Motus autem, qui cietur a finito moto
re, itidem finitus eſt, propterea finibus
& terminis concluditur: eſt ergo motus
itio quædam, ſiue mutatio ex termino in
terminum, quemadmodum nominis etymon
planisſime ſignificat: nuncupatur enim
1à Græcis phyſiologis μεταβολή παρἀ
τὸβάλλεν μετἀ τό ε θ̓ς τό δε, quòd fiat
tranſitus ex hoc in illud, vt Ariſt. gram­
maticorum ſecedil;pisſime præcepta conſecta­
tus in phyſicis interpretatur. Mutatio
tamen latius patet, quàm motus, quoniam
omnis quidem motus eſt mutatio, ſed
non omnis mutatio eſt motus: quia ge­
neratio, & interitus eſt mutatio, motus
verò differt à generatione & interitu,
quemadmodum ex natura terminorum
& finium, quibus clauduntur, manifeſtò
apparet. Nam termini ſunt, oppoſiti,
alioqui nullus citaretur motus, ſed cun­
cta quieſcerent, illa cuim diuerſa na­
tura eſt opifex motus. Poſſunt autem
opponi, aut ἐναντς, hoc eſt con­
trariè. aut ἀντιφατικω̄ς, hoc eſt con­
tradictoriè, veluti affirmatio & negatio
Contrariè quidem, vt ſanatio eſt mo­
tus ex ægritudine in fanitatem: nam
1ægritudo eſt contraria ſanitatis. Si­
mili quoque modo ægrotatio eſt muta­
tio ex ſanitate in ægritudinem. Mo­
tus ergo proficiſcens ope motoris, in re­
mobili, qua mobilis eſt, à termino con­
trario fertur i~n terminum contrarium.
Sed ad eſſentiam contrarietatis, magis
concurrit terminus contrarius, in quem
deſinit motus, quám terminus pari­
ter contrarius a quo inchoat motus:
propterea quòd terminus, à quo pro­
ficiſcitur motus, eſt liberatio contra­
rietatis, terminus ver, ad quem
contendit, eſt aſſumptio contrarieta­
tis: per illum abit á contrarietate,
per hune ſubit contrarietatem: eſt igi­
tur motus, ex ſubiecto contrario, in
contrarium. Contradictorie verò ad­
uerſantur, vbi fit tranſitus, ex ſu­
biecto, ſiue ex affirmatione, in non ſubie­
ctum, ſiue negationem, qualis eſt interitus:
1aut ex non ſubiecto, ſiue ex ne­
gatione in ſubiectum, ſiue affir­
mationem, cuiuſmodi eſt generatio.
Porrò interitus, atque generationon eſt
motus, ſed rectius nominatur muta­
tio, ſiquidem non ſit ex contrario,
quin potius ex non contrario: quia eſt
ex negatione in affirmationem, vt ex
non ente in ens, & vicisſm, ex affirma­
tione in negationem, vt ex, ente, in
non ens. Sed affirmantia, ſiue aien­
tia, & negantia, vt Cicero quoque teſta­
cur, non ſunt contraria, ſed contradicen­
tia. Motus ergo, & mutatio, ratione ter
minorum differunt. Et quemadmodum
motus, clauditur terminis contrariis, ita
etiam ratione terminorum, alter alteri
contrarius eſt: nam illi ſunt motus con­
trarii, qui cientur ex contrariis in
contraria: cuiusmodi ſunt ſanatio &
ægrotatio, cuius modiſcientia, quæ di-
1citur inuentio, & error ex ſe: cuiuſmodi
ſcientia ab alio accepta, & error per
alium: cuiuſmodi locus ſuperus, & in­
ſerus, ratione longitudinis, aut dextes
& ſiniſter, meritò latitudinis, aut poſte­
rior, & anterior, ratione altitudinis.
Ex contrariis autem, vel ſunt exactè
contrarii, vel quodam modo. Exactè
contrarii illi planè ſunt, qui cientur ex
contrariis extremis, in contraria ex­
trema. Quodam modò contrarii
iudicantur illi eſſe, qui ſunt ex mediis
contrariis: nam medium comparatum
cum alterutro extremorum, rationem
obtinet alterius extremi. Non ſolum mo­
tus, ſed propriè & primum motus, qui
fiunt in loco, aduerſantur ratione ter­
minorum (vt explanaui) qui ſunt
oppoſiti, ſed etiam ratione modi. Nam
omnis motus, eſt aut violentus, aut na­
turalis. At verò interitus, aduerſatur
1generationi ſola ratione terminorum,
non modi: propterea quòd interitus,
eſt mutatio ex ente: generatio ex non en­
te, ens non ens, eſt, non eſt, ſunt termini
oppoſiti, & contradicunt. Sed interi­
tus aduerſatur reritui, & generatio ge­
nerationi, non ratione terminorum, ſed
modi duntaxat: quoniam vtraque muta­
tio, eſt aut violenta, aut naturalis. Nam
interitus naturalis, aduerſatur interi­
tui pręter naturam, pariter & generatio­
ni, ſed alia ratione, nempè termmino­
rum. Et quemadmodum motus, atque
mutationes aduerſantur, aut ratione ter­
minorum, aut modi, ita quoque iudicari
volo de quiete, de qua ſuo loco breuiter
dicetur. Quin potius illud diſquira­
mus, quod ad diſſolutionem definitionis
pertinet, an in omni motu ſit duplex con­
trarietas. Nonnulli quidem, qui ſibi
totum nomen vendicant in philolophia,
1opinantur in latione tantùm eſſe dupli­
cem contrarietatem, alteram ſanè, quæ
ſumitur à terminis contrariis, alteram
autem, quæ ſumitur à modo. A ter­
minis contrariis, vt latio à ſupero ad
inferum locum, eſt contraria lationi, quæ
eſt ab infero ad ſuperum. A modo, vt
latio ignis ſurſum, eſt contraria lationi
eiuſdem deorſum, quia illa quidem eſt
naturalis, hæc verò eſt præter naturam.
Huiuſ modi autem differentias (natu­
ra, & præter naturam) non, inueniri af­
firmant in aliis motibus, neque in altera­
tione, neque in accretione, neque in imminu­
tione, neque in generatione, neque in inte­
ritu. Sanatio enim non diuiditur in
naturalem, aut præter naturam: nec in­
crementum eſt aut natura, aut præter
naturam: nec generatio, neque interitus
diducitur in naturalem, aut præter na­
turam: quemadmodum nec ſenium, nec
1moibus, recipit diniſionem in natura­
lem & præter naturam. Sed hi perin­
ſignes ſcitcer philoſophi (meo quidem
iudicio). parum attendunt, quid eaun­
cient. Nam de ſententia Ariſtotelis,
ego arbitror omnem motum mutatio­
nem que eſſe capacem harum differen­
tiarum: ſiquidem latio, alteratio, accre­
tio, imminutio, posſit eſſe motus violen­
tus, & naturalis: pariter & interitus, atque
generatio eſſe violenta mutatio, & natu­
ralis. Sed violentum idem eſt, quod
præter naturam: id autem quod eſt præter
ter naturam, opponitur ei quod eſt ſe­
cundum naturam. Porrò natura eſt
principium mutationis, in re mutabili,
in qua ineſt. Violenta autem, ſiue vis,
eſt principium mouendi atque mutandi
rem, extra quam eſt. vt docet Ariſto. li­
bro tertio de vita & moribus. Gene­
ratio igitur, & interitus, & alteratio, &
1accrecio, & imminutio, & latio eſt mu­
tatio, atque motus naturalis, vbi ſerua­
tur ordo à natura præſcriptus, & tem­
pus definitum: & quia naturalis eſt, ideo
fatalis quoque iure optimo nominata eſt
hæc mutatio à Peripateticis: quando­
quidem ſatum nihil ſit aliud, quàm ſeries
cauſarum, & ordo à natura præfinitus:
dicitur ergo violenta mutatio, quando
allata ui externa, ordo naturæ turbatur,
ac peruertitur: vt accretio frumenti in
hortis Adonidis fuit violenta, & præ­
ter naturam: propterea quod irrigatum
calida, ante tempus à natura præſcri­
ptum, & intempeſtiue increuit: & ſæpe
pili ex vi oleorum calidorum, & arte
adhibita, præter naturam, pręter que fa­
tum ſuccreſcunt. Quid quæris; ſolutio,
morbi in diebus decretoriis natura eſt,
in aliis diebus non decretoriis eſt vio­
lenta, & præter naturam. Niſi igitur tur-
1betur ordo naturæ, definito tempore mo­
tor citabit motum naturalem, à termi­
no ad terminum, atque ſine intermisſione
continuabit, vnum que & perpetuum
producet. Nam motus à termino con­
trario, ad terminum contrarium, ſine
intermisſione productus, efficitur vnus
& continuus. Ad eſſentiam constiruen­
dam vnitatis in motu, multa concurrunt,
& vt partes ſint ſimul, non ſeorſum, & vt
extrema ordine cohæreant per ſuum in­
termedium, & vt ſe ſe tangant, atque conti­
nuæ ſint. Porrò intermedium eſt, id
quò res prius peruenit, quàm ad id, ad
quod vltimò mutatur, quæ naturà con­
tinenter mouetur: tria enim ad motum
concurrunt, & duo extrema, & vnum in­
ter medium, quia motus, vt antea expo­
nebam, eſt mutatio ab extremo contra­
rio, ad alterum extremum contrarium.
Ad extrema verò non fit tranſitus ſine
1intermedio. Continenter autem mo­
ueri ſecundum naturam, eſt ſine partium
rei intermisſione, aut nulla, aut per exi­
gua, ſiue momentanea (per exiguum
enim pro nihilo ducitur) mutari ad ex­
tremum, At continenter moueri ſine
temporis intermisſione, non eſt moueri
continenter ſecundum naturam: quia in
continuatione motus ſecundum natu­
ram, conſideratur ordo partium rei.
Nam mouere digitos ab extremis fi­
dibus, ad, extremas, prætermisſis inter­
mediis, ſine intermisſione temporis, non
eſt continenter ſecundum naturam mo­
ueri: continuatio enim motus, ſimpli­
citer æſtimatur ad temporis continua­
tionem. At continuatio motus ſecun­
dum naturam, æſtimatur ad continua­
tionem rei. Proinde intermedium im­
peditum, & interpellatum à ſuo vltimo,
non eſt ſuum intermedium, vt la-
1pis ſi, prius deſcenderet, quàm perue­
niret ad locum ſuperiorem, loci ſupe­
rioris, non eſt intermedium: quia inter­
pellatur à continuatione cum vltimo. Ex­
trema autem, & vltima in motu, vt di­
xi, ſunt planè contraria: contraria
ſunt, quæ poſita ſub eodem genere plu­
rimum diſtant: diſtantia eſt menſura ex
tremorum. In motu loci menſura eſt li­
nea recta, quia finita eſt, atque bre­
uisſima, quæ quidem proprietas adiu­
dicatur menſuræ. In alteratione men­
ſura eſt qualitatis intentio, & remiſ­
ſio. In accretione, & imminutione,
eſt quantitas perfecta & imperfecta.
Itaque motus, qui eſt vnus, idem
etiam eſt continuus, vicisſimque, qui
eſt continuus, is quoque eſt vnus.
Porrò continuum id eſſe definimus, cu­
ius extrema ſunt ſimul, hærent, tangunt,
pariter & tanguntur, ita quidem,
1vt in vnum extremum tantum coale­
ſcant, & ex duobus vnum fiat extremum: vt
linea eſt continua, quia extrema fiunt vnum.
Vno enim puncto partes eius copulantur,
& continuantur. Motus autem dicitur eſſe
vnus, aut genere ſummo, aut ſpecie, aut
numero. Genere quidem, vt oens lationes
ſunt vnus motus, oens alterationes, vnus
motus. Oens accretiones ſunt vnus motus.
Specie veró, aut diuidua, aut indiuidua.
Species ſane diuidua eſt, quę partim eſt
genus, partim eſt ſpecies, vt coloratio eſt
ſpecies diuidua dealbationis, & denigra­
tionis: iccirco vnus ſpecie motus eſt, inquam
vnus non ſimpliciter, ſed quodammom: nec ſo­
lum multi motus vnus ſpecie dicuntur, ſed
etiam motus, qui eſt mutatio ad ſpeciem di­
uiduam, dicitur vnus quodam modo, vt
μἀθκσις, hoc eſt actus diſcendi eſt mutatio
ad ſcientiam, quia ſcientia eſt ſpecies di­
uidua relata ad v̔θ̓ληψιν hoc eſt cogni-
1tionem, quia cognitio eſt genus opinio­
nis, & ſcientiæ: relata verò ad inferio­
res habitus, ad philoſophiam, ad arith­
meticam, eſt genus. Dealbationes ve­
rò omnes ſunt motus vnus ſpecie indi­
uidua ſimpliciter: quia eſt motus ad
ſpeciem vnam indiuiduam. Simili quoque
rationis modo, denigrationes ſunt mo­
tus vnus ſimpliciter ſpecie indiuidua.
Numero vnus, eſt vnius numero for­
mæ, vt hæc dealbatio, & hæc denigra­
tio. Vt autem ſit numero vnus ſim­
pliciter, tria deſiderat, in primis mobi­
le vnum numero, & per ſe, non ex acciden­
ti: deinde tempus vnum numero: ad ex­
tremum formam vnam numero, ſiue id
genus, in quo eſt, vel qualitatem, vel quan­
titatem, vel locum. Mobile qui­
dem deſide. vnum numero, & per
ſe, quia vnum ſpecie poteſt eſſe, & mo­
tus tamen erunt diuerſi, vt Socrates, &
1 Plato ſunt ſubiectum vnum ſpecie, quan­
doquidem ſint homines: ſed motus
qui fiunt in ipſis, non ſunt vnus nu­
mero. Addidi per ſe, quia tametſi
Coriſcus albus eſt vnus, tamen motus
non erit vnus numero, & per ſe, niſi ex
accidenti: nam quà Coriſcus eſt, de­
ambulat, quà verò albus, mutatur ex ni­
gredine in albedinem. Dealbatio &
deambulatio non ſunt motus vnus per
ſe, ſed ex accidenti vnus, quia accidit
Coriſco deambulanti albeſcere, & quia
deambulatio eſt vna numero, ideo ac­
cidit vt vterque motus qui diuerſus
eſt, vnus ſit. Tempus verò requirit,
quoniam poteſt Socrates mutari ad for­
mam vnam numero, verbi cauſa ad albe­
dinem, quia poteſt albeſcere, ſed tem­
poris interuallo, & non continuato
tempore, illa quidem dealbatio, quæ
fit diuerſis temporibus, non eſt vna
1numero: quia tempus non eſt, conti­
nuatum, & vnum numero. Nam motus
veluti dealbatio, quæ interiit, & tem­
pus quod præteriit, non redit vnum
numero, ſed ſpecie tantum: vt enim
corpora æterna eadem numero, ita ge­
nita & interitura eadem ſpecie, non nu­
mero reuertuntur: motus verò tam
æternus, quàm genitus & interiturus,
non redit idem numero, ſed ſpecie
duntaxat. Proinde, conuerſio cœle­
ſtis hodierna, & heſterna, non eſt ea­
dem numero, ſed ſpecie tantum: quia
motus, qui ſemel interiit, idem nu­
mero non reuertitur, ſed ſpecie: ſi­
quidem tempus, quod redit, non idem
numero, ſed ſpecie duntaxat redire
cenſeatur. Hoc tamen intereſt inter­
motus genitos, & conuerſiones cœle­
ſtes, quòd ex omnibus conuerſioni­
bus fit vnus numero motus: quoniam
1inter vnam et aliam non cadit tempo­
ris interuallum: atque adeo mobile ni­
mirum cœlum vnum numero eſt, et
eadem eſt ſpecies lationis. Formam
quoque requirit vnam numero, quia
ſi Socrates mutetur ex ophthalmia in
ſanitatem, non eſt vnus numero motus:
propterea quòd ſanitas eſt vna ſpecie,
non numero: nam ſanitas eſt forma
communis, quæ habet infra ſe alias: vt
enim eſt multiplex temperamentum,
ita quoque eſt multiplex forma ſanita­
tis. His ergo legibus obſtricta eſt con­
tinuatio motus, à quibus ſolutus, illicò
deſinit eſſe continuus. Exemplis ipſas
illuſtremus, ſiquis currendo, febricitet,
profectò eius motus non eſt conti­
nuus: quoniam non eſt vnus: deſinit
autem eſſe vnus, quia forma non eſt vna.
Nam curſus eſt latio, lationis verò forma eſt
locus: et febricitatio eſt alteratio, cuius
1forma eſt qualitas. Itaque et ſi mobile eſt
vnum, & tempus vnum, quia non in­
termittit: nihilo, minus motus non eſt
continuus. Rurſum multi currentes
in equis, qui inuicem & per manus ſibi
lampada in certaminibus græcis trade­
bant, non fuit illorum motus continuus,
quoniam deſiderabatur ſingularitas, ſi­
ue vnitas mobilis, quoniam multi fue­
runt curſores, attamen vna fuit lationis
forma, nempe iocus vnus, & tempus
vnum minime intermittens. Huiuſ mo­
di ergo motus non ſunt continui, ſed po­
tius cohęrentes, & deinceps ſequentes:
quoniam habent tempus continuum: pro
inde his ſatis eſt continuatio temporis.
Cum igitur hac lege fiat vnus, & con­
tinuus, tunc efficitur, vt neque ex in­
diuiduis partibus, & terminis motus
componatur, neque in indiuiduas diuida­
tur: ſed ex diuiduis coaleſcat motibus,
1& diffoluatur itidem in diuiduos. Nam
motus ſequitur compoſitionem ſimul
& diuiſionem magnitudinis, ac tempo­
ris: & vicisſim magnitudo, & tempus
accommodatur ad diuiſionem, atque compoſi­
tionem motionis: Vnà enim conſpirant,
& proportione quadam mutuò ſibi re­
ſpondent. Ec quis dubitat, ſi aliquod cor­
pus mobile æqualis celeritatis, hora vna
confecerit centum ſtadia, quin idem ſit ho­
ra dimidiata confecturum quinquagin­
ta: non ſanè ob aliam cauſam, quàm quòd
motus, tempus, & magnitudo inuicem conſpi­
rant. Vt enim puncta in magnitudine,
& inſtantia, quæ dicuntur τὰ in tempo­
re, ſe habent, ita quoque momenta, ſiue vt
recepto ſcholarum vocabulo vtar, muta­
menta in motu, quæ nuncupantur
ab Ariſto. χινἠματα, puncta quidem ſunt
termini magnitudinis, at non ſunt ma­
gnitudo, nec ipſa componitur ex illis: ſed
1ex magnitudinibus. Simili quoquera­
tionis modo vt inſtantia temporis, ita
momenta ſunt termini motus: ex his
neque motus, nequetempus componitur, ſed
ille ex motibus, hoc verò ex temporibus
conſurgit. Cæterum motus vnus atque
continuus, idem pariter & perfectus eſt:
quia vnum eſt quoddam totum, & perfe­
ctum. Sed ille eſt veré perfectus, qui illuc
euadit, quò promouere natura inſtituit:
promouetur autem motus, aut æquabilis,
aut inæquabilis, aut velox, aut tardus:
quamuis ſit continuus. Aequabilis eſt,
qui totus eſt ſibi ſimilis, & obtinet par­
tes cunctas inter ſe ſe congruentes: ic­
circo asſimilatur lineæ recte, quæ vide­
tur ſimilis vndiquaque, & vna: inæquabi­
lis asſimilatur tortuoſæ & anfractuo­
ſę quę videtur eſſe compoſita ex pluribus.
Porró cauſa ęquabilitatis & inęquabili­
tatis eſt duplex, aut eſt id, in quo cietur
1motus, aut modus. Sanè id, in quo eſt mo­
tus, eſt aut magnitudo, aut qualitas, aut
locus: ideo in ęquabili ſpacio latio em mo­
tus ęquabilis, vti in linea recta: in ęqua­
bili qualitate intenditur, & remittitur
ęquabilis alteratio: in ęquabili magnitu­
dine extenditur ęquabilis accretio, & im­
minutio. Modus aunt eſt celeritas & tar­
ditas: ex ſimilitudine enim celeritatis, ac
tarditatis, motus cietur ęquabilis, ex diſ­
ſimilitudine inęquabilis: ex quo fit ma­
xime pſpicuum celeritatem atque tarditatem
non eſſe ſpeciem motus neque differentiam:
quandoquidem ſit in omni genere & ſpe­
cie motus. Nam, mas & fœmina, quia eſt in
omni fermè animalis genere, ideo non eſt
eius ſpecies, nec conſtituit ſpeciem anima­
lis, ſed eſt accidens. Simili quoque ronnis
modo celeritas & tar ditas reperitur in
omni ſpecie motus: naturalis enim inter
initia tardus eſt, in fine accelerat. Rursum Ari-
1ſtotele. Et quemadmodum ex celeri­
tatis, & tarditatis incremento diuidi­
tur tempus, ita quoque magnitudo, vt li­
quido conſtat ex definitione velocioris
& tardioris corporis acti per aliquam
magnitudinem. Ex deſcriptione velo­
cis motus facillime dignoſcitur tardus,
quia contrariorum eſt par ratio & defini­
tio: tardus igitur motus eſt, quo mobi­
le corpus, aut in æquali tempore minus
ſpacium pertranſit, aut in maiori minus,
aut in maiori æquale. Cauſa' verò velo­
citatis ac tarditatis (vt pote cum aliquod
corpus inanime celerius alio mouea­
tur) duplex reddi ſolet: altera qdem ſumi­
tur à disſimilitudine medii: altera ve­
rò à diſpari grauitate & leuitate corpo­
ris mobilis. Corpus namque longè cele­
rius fertur per medium liquidius & ma­
gis tenue, vt per aëra, quàm per ſolidius
& ſpisſius, vt per aquam: vt pote quod
1tenue, facilius & oeyus cedat, craſſum
autem obſiſtat, renitatur & remoretur
motum: nam tenue eſt, quod diuidi­
tur facilé, id aunt facile diuiditur, quod
etiam facilè terminatur. Itaque aerr, quia
facilius terminatur, aqua, propte­
rea citius diuiditur. Sed qualis eſt ra­
tio fiue proportio medii in tenuitate ac­
denſitate ad medium, talis eſt temporis ad
tempus: et qualis eſt temporis ad tempus,
ſanè talis eſt motus ad motum in celerita­
te & tarditate. Corpus aunt quò graui­
us, eò celerius deſcendit, & quantò leui­
us, tantò velocius aſcendit. Sed hæc cor­
pora, quę comparantur in motu velociori
& tardiori, debent eſſe patia, & eſſe eiuſ­
dem figurę, atque eiuſdem magnitudinis.
hæc enim oia ſunt adiumenta, vt pote­
quę concerant ad motus tarditatem ſimul
& velocitatem. At verò ſi nulla ſit pro­
portio medii in tenuitate & dentate,
1ſiue crasſitie, profectò neque erit tempo­
ris ad tempus neque motus ad motum.
Proinde motus in vacuo nequaquam
cietur, quia inanis, & pleni, quæ ſunt
media, per quæ motus agitatur, nullas
eſt proportio in tenuitate, & denſitate:
quoniam inane eſt quoddam infinitum,
plenum verò eſt finitum: ſed finiti ad
infinitum vt inquit Lucretius noſter, pro­
portio nulla: quemadmodum nulla eſt
proportio puncti ad lineam, & nihili ad
numerum. Posita & constituta cauſa ve­
locitatis, & tarditatis, commodisſimè ſol­
nitur illa quæſtio, quæ viros doctes ha­
buit sollicitos hactenus: cur corpora,
quæ naturà onentur, quando pro­
ximant loco proprio, tunc celeriori mo­
tu ferantur. Conſpicimus cum gut­
ram, inquit Serato, quæ defluena ab
imbricibus, vb pauimento propinquat,
ab vehementem celeritatem disucitur,
1ac disſipatur: & corpus graue turba­
tum ab alto tecto, ſonum grauiorem
ædit proximè ſuum locum. At cor­
pora quæ mouentur præter naturam,
tardius, & ſegnius aguntur propè lo­
cum, ad quem pelluntur. Fottasſis
ea eſt ratio, quòd corpus ſponte natu­
ræ motum maiorem, & vim acquirit,
accedens proximè locum proprium:
quia forma ſua, & natura totius, magis
ac plenius participat. Tametſi hæc opi­
nio poteſt defendi, & captioſis argu­
mentis comprobari, quemadmodum ſeio
eſſe comprobatam à quibusdam minu­
tis philoſophis, mihi tamen non pro­
batur: propterea quòd cum his uoſtris
placitis (vt credo) Peripateticis mi­
nimè conuenit. Ex natura ergo medii
ſpacii, per quod fertur corpus natu­
ra mobile, cauſa potior multò, ſumi po­
teſt. Quando igitur corpua propin-
1quat loco proprio, in quo conſerua­
tur, tunc minus medium intercedit,
& fit tenuius, & ideo facilius diuidi­
tur, ac minus impedit, minuſ que re­
ſiſtit, ob id celerius mouetur. Non de­
ſunt aliqui haud obſcuri nominis phi­
loſophi, qui cauſam referant in plures
partes medii, verbi cauſa aëris ad mo­
tum actas, atque validè agitatas: &
ideo minus reſiſtunt: quia plures ſunt
in motu, quàm in quiete tunc, cum pro­
pinquat corpus loco proprio: nam
quantò plures partes quieſcunt, tan­
tò validius reſiſtunt, quia firmæ con­
ſiſtunt: nutantes verò & quaſi fluitan­
tes, paulo momento facilè cedunt, at­
que huc illuc impelluntur. At in motu
violento, & præter naturam, vis im­
pellens, aut impetu facto proiiciens,
paulatim & perpetuò deficit, & qua­
ſi exoleſcit: quippe quæ ſemper of-
1fendat plures partes ſtabiles, & quie­
ſcentes, quàm inconſtantes, & commo­
tas: iccirco corpus vi actum, tardius
fertur in fine, quàm in principio mo­
tus. Vt vt res eſt, de hac controuerſia
nunc non ſum ſollicitus, modo apud
te conſtet cauſam pendere ex natura
medii, ſecundum dogma Ariſtotelis:
quemadmodum plenius et diligentius
explanaui in opere noſtro; de ſcho­
laſticis controuerſiis. Sed hæc om­
nia, quæ hactenus dixi, de celerita­
tis & velocitatis cauſa, dicta eſſe vo­
lo de velocitate, et tarditate corpo­
rum inanimium: nam nemini eſt du­
bium, quin corpora ſint cuncta, aut
animata, aut inanimia: animata, aut
immortalia, vt corpora cœleſtia, aut
mortalia, vt corpora hominum bru­
torum, ſtirpium: inanimia, aut ſim­
plicia, vt elementa quatuor, aut com-
1poſita, vt ſulphura, gemmæ, metalla,
& reliqua id genus grauia, & leuia:
propterea aliter eſt iudicandum de ce­
leritate, & tarditate inanimium corpo­
rum, quàm animatorum. Corpora ete­
nim inanimia, non poſſunt temporis mo­
mento moueti, propter repugnantiam
externam, quia (vt nuper dicebam) me­
dium ſua ſpisſitudine, aut tenuitate im­
pedit, ac remoratur motum, tenuitate
quidem minus, ſpisſitudine verò ma­
gis. Animata corpora caduea, nec ſu­
bitò mouentur, nec aut celerius, aut
tardius, cum propter repugnantiam ex­
ternam, tum internam. Diuiduntur
enim in partem perſe mouentem, vt
formam, & partem per ſe motam vt
corpus. Inanimia non diuiduntur in
partem per ſe mouentem, & per ſe mo­
tam, vt elementa, ſed in formam, ac ſim­
plicem materiam, quæ per ſe non mo-
1uetur. Cauſa ergo interna velocitatis,
& tarditatis animatorum corporum,
eſt ipſa repugnantia, inter partem mo­
tam, & mouentem, vt corpus huma­
num, vel ferinum, non poteſt tanta ce­
leritate ferri, vt ſubitò moueatur, tum
quia pars mota reſiſtit animæ per ſe
mouenti, tum quia mouetur per ple­
num ſpacium, aut ſpisſius, aut rarius:
propter hanc eandem repugnantiam
inter partem motam, & mouentem, ma­
gni quidam philoſophi ſibi perſuaſe­
runt, corpus cœleſte ita celeri motu
conuerti, vt celeriori non posſit: ſiqui­
dem formæ ſuæ mouenti, orbis cœle­
ſtis repugnet, & obſiſtat. In hac hæ­
reſi fuiſſe videtur Ariſtoteles, qui in ſe­
cundo libro de cœlo & mundo, iudi­
cat, ſi ad orbem ſtella ad deretur, om­
nino fore, vt is vel à ſuo motore eti­
 moueri non poſſet, vel tardius
1moueretur, idque non ob aliam causam, quàm
quod repugnantia increſceret. Sed re­
pugnantia interna corporis cœleſtis,
& cadues, eſt valde disſimilis, quia cor­
pus caducum repugnat, & renititur,
ne feratur in eam partem, in quam ſua
forma mouet. Cœleſte verò propen­
det ſemper & inclinet eò, quò ſua for­
ma mouet, ſed obſiſtit, ne ocyus conuer­
tatur, quàm conuerti aptum ſit. Ex
quo loco planè intelligitur de ſenten­
tia Ariſtotelis, Deum habere poten­
tiam mouendi finitam, non infinitam.
Sed hæc diſceptatio in alium locum,
& aliud tempus reiiciatur: quandoqui­
dem ad vſum, & finem motus aſpira­
re, & contendere nunc ſit vtilius, & op­
portunius: nihil enim natura temerè,
& ſine cauſa molitur, & facit, ſed oens
ſuos conatus (niſi ab aliqua vi externa
impediantur) intendit in aliquos vſus,
1& certos fines, vt ille calceus inutilis
eſt, & fruſtra ab artifice factus eſt, qui
pedem aliquem non munit, & induit,
ſic quoque motus in hoc diuino opificio
incaſſum cieretur, niſi à ſagaci, & pro­
uida natura, ad aliquem vſum fuiſſet in­
ſtitutus. Naturę quidem finis eſt, vt ſuo
quodam inſtinctu appettat, & aſpires
ad rerum cuſtodiam. Cuſtodiri autem
non poſſunt niſi per ſuam formam: per for­
mam nanque & ſunt, & opus proprium faciunt,
& tantiſper ſunt, atque ſunt in opere, quo
ad forma fruuntur: vbi deſtituuntur illa,
continuò intereunt vnà cum ſuo opere. Cum
igitur præſtet eſſe, quàm non eſſe, natura
ſalutaris adhibuit omnes conatus in for­
mam, veluti ſummum bonum omnium
rerum naturalium. Vtile enim eſt, &
bonum quamque rem per formam conſtitui,
expoliri, atque exornari: ſed forma edu
ex materia rei fingendæ, efforman-
1dæque gratia, aut in ipſam induci, mi­
nime potuit, ſine aliquo commodisſi­
mo inſtrumento. Nam quiſque opifex
ad opus fabricandum, accommodæ
omnia genera illorum armorum, quæ
eſſe aptiora iudicat. Simili quoque mo­
do natura, quæ eſt ſummus artifex, &
idea, atque imago artis, commodiori in­
ſtrumento vti non potuit ad formasedu­
cendas, atque res vniuerſi mundi fin­
gendas, quàm ipſo motu. Vt enim ex
ſemine genitali conformetur illud' ani­
mal ſagax, prudens, & rationis capax,
qui vocatur homo, habet opus natu­
ra, alteratione, atque generatione: ſed
generari & educi non poteſt forma ho­
minis, quin ſeminis intereat, quia ge­
neratio vnius rei, eſt interitus aloe­
rius. Alteratio autem & generatis,
at interitus, ſunt mutationes, & m­
tus, vt initio explanabam. Sed ot
1ſum eſſet inſtrumentum, niſi per ipſum
perficeretur, & abſolueretur opus, atque
extendetetur ad eam magnitudinem
præfinitam, quæ commoda ſit ad opus.
Nam forma non in quacunque magni­
tudine poteſt eſſe principium operan­
di. Vt enim artifex non poteſt figu­
ram eius nauigii inducere, in quamuis
portionem materiæ, quod vſui ſic, &
vtile ad ſulcanda matia, ſic forma re­
quirit materiam, quæ extendatur in
certam quantitatem, ac terminatam,
extenſio autem eſt motus, & quodam
modo loci mutatio, vt antea dicebam.
Itaque motus eſt inſtrumentum natura­
le, aptisſimum ad exornandas mate­
rias ſuis formis, vt hæc pulchra rerum
vicisſitudo in terris conſeruetur. Nam
bonus artifex, non ſolum ſtudet opus
ſuum probè fingere, atque ornare, ſed
etiam fictum, & ſumma arte elabora-
1tua, quoad fieri poteſt cuſtodire: ideo na­
tura ſagax, & prouida, quia ſubeſt for­
mæ materia quædam inconſtans, & no­
uæ formæ appetens, & veterem faſtidiens,
præfecit diuinas mentes, & coeleſtia cor­
pora, quæ ſempiterno tempore circum­
acta, conſeruarent hoc inſtrumentum
in æternitatem. Idque vt opus naturæ,
quod interit, omne citra globum lunæ
ſeruato incolumi inſtrumento, per quan­
dam ſuccesſionem repararetur in per­
peturitatem. Verum enim uerò res na­
turales, vt generentur, atque conſeruen­
tur, non ſolùm habent opus motu, ſed
etiam quiete: quandoquidem, nec cun­
ctæ quieſcant, nec cunctæ mouean­
tur, ſed interim quieſcant, interim
agitentur: propterea vt integra mo­
tus natura plus atque plus appareat,
quo rerum vicisſitudo conſeruatur, eſ­
ſentia quietis non eſt negligenda: nam
1qui profitentur ſe tenere ſcientiam, &
cognitionem animæ, illi non modo
eius facultates, & opera, & ſenſilia
propria, qualia ſunt viſilia, auditi­
lia, guſtatilia, tactilia, olfactilia, con­
templantur, ſed etiam quid ſit in­
uiſile, inauditile, & reliqua inſenſi­
lia diſquirunt. Simili quoque rationis
modo opinor non eſſe ſatis, ſcire quid
ſit, & qualis ſit motus, atque eius mo­
bile: ſed etiam (mea quidem ſen­
tentia) operæ eſt precium intelli­
gere, quid ſit illud, quod adurrſa­
tur & motui & mobili. Nam non
eſt cuipiam dubium, quin immobi­
le aduerſetur & pugnet cum mobili.
Porro immobile, quod ab Ariſtotele
nuncupatur ἀκίνντον quatuor modis
concipitur. Aut enim immobile id eſt,
quod nullo prorſus modo poteſt moueri,
neque per ſe, neque ex accidenti, cuiuſmodi
1eſt Deus Optimus Maximus, & axes
mundi: aut quod longo tempore mo­
netur, vt ſtellæ errantes, vt diuturna
ægrotatio: aut quod ægre mouetur,
vt corpora indecenter conformata, qua­
les ſunt loripedes: aut quod ſanè quie­
ſcit, ſed aptum eſt vt moueatur, &
quando, oportet', & vbi oportet, &
quemadmodum oportet. Quando
oportet, quia puer vt primum natus,
licet non moueatur, non tamen dici­
tur immobilia: quoniam nondum ve­
nit tempus, quo poteſt moueri, &
quomodo debet moueri. Vbi opor­
tet, quia in terra, non vocamus piſces
immobiles, quanquam non mouentur:
nec homines immobiles, qui in cœlo
fiue aete priuantur motu: quia locus
vbi mouentur homines, eſt terra, vbi
piſces natant, eſt aqua: quemadmo­
dum igitur immobile poſtremi generis,
1opponitur mobili, ſie motui immobi­
litas, quæ dicitur à Græcis ἀυσνυσἱα,
hoc eſt priuatio motus: à Latinis appo­
ſitè, vocatur quies. Nam priuatio habet
magnam similitudinem cum ipſo con­
trario, ſed hoc intereſt, quòd priua­
tio non omnino negat, ſed habet apti­
tudinem innctam cum negatione: con­
tratium verò negat protlus. Argu­
mento ſunt cæcum, & inerme, quæ di­
ſtinguntur à non vidence, & à non ar­
mato. Itaque quies opponitur motui
priuatiuè, ſed non indiſcriminatim,
quæque quies, cuique motui opponi­
tur. Nam quies in termino à quo mo­
tus incipit, opponitur motui: non qui­
es in termino, in quem definit mo­
tus: propterea quòd, quies in ter­
mino ad quem eſt motus, finis & per­
fectio eſt ipſius motus, quæ dicitur
etiam & ὁ : & ideo non
1eſt contraria motui, cuius eſt perfectio,
verbi cauſa, ſanationi opponitur illa
quies, quæ eſt in ægritudine, non ea,
quæ eſt in ſanitate: quoniam ſanitas eſt
perfectio ſanationis: ęgritudo verò eſt
contratis, & aduerſa, à qua deiicitur.
Sed quia termini ſunt contrarii, ideo
quies erit quoque quieti contraria. Qui­
es ergo in termino à quo proficiſcitur
motus, aduerſatur quieti, quę eſt in ter­
mino ad quem cietur motus: et quem­
admodum mutationes opponuntur mu­
tationibus contradictoriè, hoc eſt per
negationem & affirmationem, qualis eſt
generatio & interitus: ſic mutationis
acuitas, ſiue priuatio, quæ dicitur à
Gręcis ἀμιτα βλνσί α, hoc eſt (vt verbú
verbo reddamus) immutabilitas, oppo­
nitur priuatiuè mutationi. At cui? ro­
get quis: nempè illi, quæ eſt in termi­
no à quo fit mutatio, non illi, quę eſt in ter-
1mino ad quem eſt mutatio, quia eſt ſua
forma & ἐνδιελε ̓χα, vt generationi
opponitur immutabilitas illa, quæ eſt
in negatione ſiue in non ente, & interi­
tui illa, quæ eſt in affirmatione, hoc, eſt
in ente: at que vt generatio & interitus,
affirmatio & negatio opponuntur, ita
quoque immutabilitates opponuntur al­
tera alteri, quemadmodum etiam di­
ctum eſt de motu. Sed immutabili­
tas non eſt quies, alioqui alterum duo­
rum incommodorum nobis incumbe­
ret, aut non omnis quies opponeretur
motui: aut generatio, atque interitus eſ­
ſet motus, id quod ſanè vtrumque eſſet
abſurdum. Iam verò cum ſtatuerimus
quietem in termino, à quo recedit mo­
tus, opponi motui, qui ab eodem pro­
ficiſcitur, tunc rogauerit quiſpiam, an
duo contraria ſint ſimul, quoniam vi­
dentur eſſe ambo in aliquo, atque co-
1dem, vt denigratio eſt in albedine, &
ſua quies. Roganti hunc in modum
reſponderem, eſſe ſimul non ſimplici­
ter, ſed quadam ex parte: quia quem­
admodum motus partim eſt in termi­
no à quo incipit, partim etiam in ter­
mino in quem deſinit, quia eſt diuidu­
us: ſic etiam quies participat vtriuſque
termini: vt quando fit denigratio, tunc
quies partim eſt in albedine, partim
in nigredine: quia ſuccedit nigredo ſen­
ſim. Pręterea quies & motus, vt The­
miſtius atteſtatur in Phyſica Ariſtote­
lis, non verè opponuntur, ſed eſt op­
poſitio priuatiua, quæ dicitur à Gręcis
ἀν τι ̓θεσις κατὰ σξ̓θυενσιν: quoniam quies
eſt priuatio motus. At magis motus,
quàm quies motui aduerſatur, ſiqui­
dem motus ſint contrarii. Rurſus hoc
loco aliquis ſciſcitari commodè poteſt,
an quietis ſit generatio, non enim vide-
1tur eſſe generatio, quia generatio quie­
tis eſt via ad ſtatum, quem nuncupat
Ariſtoteles το̄ ἵ σααι, ergo quies ter­
rę ſurſum pręter naturam, eſſet via ad
ſtatum, quod quidem eſt falſum, quia
quæ feruntur ad ſtatum, illa ſtatui pro
pinquiora celerius mouentur. Sed ter­
ra, quę fertur ſurſum, tardius mouetur:
ergo quietis non eſt generatio. Præ­
terea ire ad ſtatum, eſt moueri in pro­
prium locum, ergo terra moueretur ſur­
ſum ſuapte natura in proprium locum.
Rurſum altius rem ſpeculanti, videbi­
tur quietis eſſe generatio: quoniam non
poteſt quippiam quieſcere, cuius quies
non generatur: hoc eſt non poteſt quie­
ſcere, quod ad quietem non peruenit.
Huic itaque ſciſcitanti, atque dialectico
more in vtramque partem diſputanti, &
argumentoſa oratione cauillanti, non
prius reſponderem, quàm mihi secum
1conueniret, de quo genere quietis pro­
poſita ſit controuerſia. Nam quies, eſt
aut ſempiterna, aut non ſempiterna,
ſempiterna quidem quies, eſt terrę quę
tempore çterno quieuit, & quieſcet, de
ſententia Ariſtotelis: non ſempiterna
verò, eſt earum rerum, quæ interdum
mouentur, interdum non mouentur:
& hæc rurſus, aut eſt naturalis, aut
violenta. Sanè violentæ quietis non
eſt generatio, naturalis autem eſt ge­
neratio: quoniam generatio eſt via ad
ſtatum: venire autem ad ſtatum, eſt
ferri in locum proprium. Propterea
quies non ſempiterna, & illa quidem
violenta, ſiue præter naturam, oppo­
nitur motui naturali. Nam quemad­
modum ignis motus deorſum, qui eſt
præter naturam, aduerſatur motui ſur­
ſum naturali, ſic quics ignis deorſum
violéta, aduerſatur quieti ignis ſurſum
1naturali. Atque hactenus de omnibus
generibus cauſarum, & principiorum
motus, & proprietatibus, & affectio­
nibus eius, atque adeo de quiete illi op­
poſita, dicta ſint hęc ſatis per methodum
definitiuam, in qua nunc lubens
acquieſco, ipſam amplifi­
caturus', ornando in
Ecphraſi toti­
us phyſio­
logię.