Descartes, Rene, Principia philosophiae, 1644

Bibliographic information

Author: Descartes, Rene
Title: Principia philosophiae
Date: 1644

Permanent URL

Document ID: MPIWG:D1EAAM5H
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:D1EAAM5H

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1
RENATI
DES-CARTES
PRINCIPIA
PHILOSOPHIAE:
AMSTELODAMI,
_______________
APUD LUDOVICUMg ELZEVIRIUM
ANNO CIO IOC XLIV
Cum Privilegii
1
[Empty page]
1
SERENISSIMAE PRINCIPI
ELISABETHAE,
FREDERICI BOHEMIAE REGIS,
COMITIS PALATINI ET ELECTORIS SACRI ROMANI IMPERII,
FILIAE NATU MAXIMAE.
5
Seréniſſima Princepsa,
Maximum fructum percepi ſcriptorum, quae antehac
in lucem edidi, quòd ea perlegere dignata ſis, quòdque,
eorum occaſione in notitiam tuam admiſſus, tales do­
tes tuas eſſe cognoverim, ut ¬è re gentis humanae eſſe
putem, eas ſeculis in exemplum proponi. Non deceret
me vel adulari, vel aliquid non ſatis perſpectum affir­
mare, praeſertim hoc in loco, in quo veritatis funda­
menta jacere conaturus ſum; & ſcio non affectatum ac
ſimplex Philoſophi judicium generoſae modeſtiae tuae
gratius fore, quàm magis exornatas blandiorum ho­
minum laudationes. Quapropter ea tantùm ſcribam,
1quae vera eſſe ratione vel experientia cognoſco, &
hîc in exordio eodem modo ac in toto reliquo libro
philoſophabor.
. Magnum eſt diſcrimen inter veras & apparentes
virtutes; nec non etiam ex veris, inter illas quae ab
accuratâ rerum cognitione deveniunt, & illas quae
cum aliquâ ignoratione conjunctae ſunt. Per appa­
rentes, intelligo vitia quaedam non valde frequentia,
vitiis aliis notioribus oppoſita; quae quoniam ab iis
magis diſtant quàm intermediae virtutes, idcirco magis
ſolent celebrari. Sic quia plures inveniuntur qui peri­
cula timidè refugiunt, quàm qui ſe inconſideratè in
ipſa conjiciant, vitio timiditatis temeritas tanquam
virtus opponitur, & magis quàm vera fortitudo vulgo
aeſtimatur; ſic ſaepe prodigi pluris fiunt quàm libera­
les; ſicque nulli facilius ad magnam pietatis ſamam
perveniunt, quàm ſuperſtitiosi vel hypocritae.
10
15
5
10
15
Inter veras autem virtutes, multae non à ſolâ recti
cognitione, ſed etiam ab errore aliquo naſcuntur: ſic
ſaepe àſimplicitate bonitas, à metu pietas, à deſpera­

tione fortitudo exsurgit. Atque hae ab invicem diverſae
ſunt, ut etiam diverſis nominibus deſignantur; ſed illae
purae & ſincerae, quae ex ſolâ recti cognitione pro­
ſſuunt, unam & eandem omnes habent naturam, & ſub
uno ſapientiae nomine continentur. Quiſquis enim fir­
mam & efficacem habet voluntatem recte ſemper utendi
ſuâ ratione, quantum in ſe eſt, idque omne quod opti­
mum eſſe cognoſcit exſequendi, revera ſapiens eſt,
1
[Empty page]
1quantum ex naturâ ſuâ eſſe poteſt; & per hoc unum,
juſtitiam, fortitudinem, temperantiam, reliquaſque
omnes virtutes habet, ſed ita inter ſe conjunctas, ut
nullae ſupra caeteras emineant; & idcirco, quamvis
multo ſint praeſtantiores iis quae aliquâ vitiorum
miſturâ diſtinctae ſunt, quia tamen multitudini minùs
ſunt notae, non tantis laudibus ſolent extolli.
20
25
Praeterea, cùm duo ad ſapientiam ita deſcriptam
requirantur, perceptio ſcilicet intellectûs & propenſio
voluntatis: ejus quidem quod à voluntate dependet
nemo non eſt capax, ſed quidam aliis multò perſpi­
caciorem habent intellectum. Et quamvis ſufficere
debeat iis qui ſunt naturâ tardiuſculi, quòd, etſi
multa ignorent, modò tamen firmam & conſtantem
retineant voluntatem nihil omittendi, quo ad recti
cognitionem perveniant, atque id omne quod rectum
judicabunt exſequendi, pro modulo ſuo ſapientes &
hoc nomine Deo gratiſſimi eſſe poſſint: multò tamen
praeſtantiores illi ſunt, in quibus, cum firmiſſimâ recte
agendi voluntate, perſpicaciſſimum ingenium & ſum­
ma veritatis cognoſcendae cura reperitur.
Summam autem eſſe in Celſitudine tuâ iſtam curam,
ex eo perſpicuum eſt, quòd nec aulae avocamenta, nec
conſueta educatio quae puellas ad ignorantiam dam­
nare ſolet, impedire potuerint, quominus omnes bonas
artes & ſcientias inveſtigaris. Deinde ſumma etiam &
incomparabilis ingenii tui perſpicacitas ex eo apparet,
quòd omnia iſtarum ſcientiarum arcana penitiſſimè
inſpexeris, ac breviſſimo tempore accuratècognoveris.
Majuſque adhuc ejuſdem rei habeo argumentum mihi
peculiare, quòd te unam hactenus invenerim, quae
1
10
15
20
30
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIAE
PARS PRIMA:
De principiis cognitionis humanae.

Quoniam infantes nati ſumus, & varia de rebus
ſenſibilibus judicia priùs tulimus, quàm integrum
nostrae rationis uſum haberemus, multis praejudiciis à
veri cognitione avertimus; quibus non aliter videmur
poſſe liberari, quàm ſi ſemel in vitâ de iis omnibus
ſtudeamus dubitare, in quibus vel minimam invertitu­
dinis ſuſpicionem reperiemus.
I.
Veritatem inquirenti,
ſemel in vitâ de om­
nibus, quantum fieri
potest, eſſe dubitan­
dum.
5
10

Quin & illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit
habere pro falſis, ut tantòclariùs, quidnam certiffi­
mum & cognitu facillimum ſit, inveniamus.
II.
Dubia etiam pro falſis
habenda.

Sed haec interim dubitatio ad ſolam contemplatio­
nem veritatis eſt reſtringenda. Nam Quantùm ad uſum
vitae, quia perſaepe rerum agendarum occaſio praete­
riret, antequam nos duiis noſtris exſolvere poſſemus,
non rarò quod tantùm eſt veriſimile cogimur amplecti;
vel etiam interdum, etſi è duobus unum altero verifi­
milius non appareat, alterutrum tamen eligere.
III.
Hanc interim dubita­
tionem ad uſum vitae
non eſſe referendam.
15
20

Nunc itaque, cùm tantùm veritati quaerendae incum­
bamus, dubitabimus inprimis, an ullae res ſenſibiles
1tractatus antehac à me vulgatos perfectè omnes intel­
ligas. Obſcuriſſimi enim pleriſque aliis, etiam maximè
ingeniosis & doctis, eſſe videntur; & ferè omnibus uſu
venit ut, ſi verſati ſint in Metaphyſicis, à Geometricis
abhorreant; ſi verò Geometriam excoluerint, quae de
primâ Philoſophiâ ſcripſi non capiant: ſolum agnoſco
ingenium tuum, cui omnia aequè perſpicua ſunt, &
quod merito idcirco incomparabile appello. Cùmque
conſidero tam variam & perfectam rerum omnium co­
gnitionem non eſſe in aliquo Gymnoſophiſtâ jam ſene,
qui multos annos ad contemplandum habuerit, ſed in
Principe puellâ, quae forma & aetate non caeſiam Miner­
vam, aut aliquam ex Muſis, ſed potiùs Charitem re­
ſert, non poſſum in ſummam admirationem non rapi.
IV.
Cur poſſimus dubitare
de rebus ſenſibilibus.
5
10
Denique non tantùm ex parte cognitionis, ſed etiam
ex parte voluntatis, nihil ad abſolutam & ſublimem
ſapientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat,
animadverto. Apparet enim in illis eximia quaedam
cum majeſtate benignitas & manſuetudo, perpetuis
fortunae injuriis laceſſita, ſed nunquam efferata nec
fracta. Haecque ita me ſibi devinxit, ut non modò Phi­
loſophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te ſuſpi­
cio, dicandam & conſecrandam putem (quia nempe
ipſa nihil aliud eſt quam ſtudium ſapientiae), ſed etiam
non magis Philoſophus audire velim, quàm

Sereniſſimae Celſitudinis tuae
Devotiſſimus cultor
DES-CARTES.
1aut imaginabiles exiſtant: primo, quiò deprehendimus
interdum ſenſus errare, ac prudentiae eſt, nunquam
nimis ſidere iis,qui nos vel ſemel deceperunt; deinde,
quia quotidie in ſomnis innumera videmur ſentire
aut imaginari, quae nuſquam ſunt; nullaque dubi­
tanti ſigna apparent, quibus ſomnum à vigiliâ certò
dignoſcat.
15
20
25
5

Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro ma­
ximècertis habuimus; etiam de Mathematicis demon­
ſtrationibus, etiam de iis principiis, quae hactenus
putavimus eſſe per ſe nota: tum quia vidimus ali­
quando nonnullos erraſſe in talibus, & quaedam pro
certiſſimis ac per ſe notis admiſiſſe, quae nobis falſa
videbantur; tum maximè, quia audivimus eſſe Deum,
qui poteſt omnia, & à quo ſumus Ignoramus­
enim, an fortènos tales creare voluerit, ut ſemper fal­
lamur, etiam in iis quae nobis quàm notiſſima appa­
rent; quia non minùs hoc videtur fieri potuiſſe, quàm
ut interdum fallamur, quod contingere antè adverti­
mus. Atque ſi non à Deo potentiſſimo, ſed vel à nobis
ipſis, vel à quovis alio, nos eſſe fingamus: quò mi­
nùs potentem originis noſtrae authorem affignabimus,
tantò magis erit credibile, nos tam imperfectos eſſe,
ut ſemper fallamur.
V.
Cur etiam de Mathe­
maticis demonstra­
tionibus.
10
15
20

Sed interim, à quocunque tandem ſimus, & quan­
tumvis ille ſit potens, quantumvis fallax, hanc nihilo­
minus in nobis libertatem eſſe experimur, ut ſemper
ab iis credendis, quae non planècerta funt & explo­
rata, poſſimus abſtinere; atque ita cavere, ne unquam
erremus.
VI.
Nos habere liberum
arbitrium, ad cohi­
bendum aſſenſum in
dubiis, ſicque ad er­
rorem vitandum
25
30

Sic autem rejicientes illa omnia, de quibus aliquo
1
modo poſſumus dubitare, ac etiam falſa eſſe fingentes,
facilèquidem ſupponimus nullum eſſe Deum, nullum
coelum, nulla corpora; noſque etiam ipſos non habere
manus, nec pedes, ned denique ullum corpus; non
autem ideò nos, qui talia cogitamus, nihil eſſe: repu­
gnat enim ut putemus id quod cogitat, eo ipſo tem­
pore quo cogitat non exiſtere. Ac proinde haec co­
gnitio, ego
cogito, ergo ſum, eſt omnium prima &
certiſſima
, quae cuilibet ordine philoſophanti occurrat.
VII.
Non poſſe à nobis du-
bitari, quin exiſta­
mus dum dubitamus;
atque hoc eſſe pri­
mum, quod ordine
philosophando cogno­
ſcimus.
5

Haecque optima via eſt ad mentis naturam, ejuſque
à corpore
diſtinctionem, agnoſcendam. Examinantes
enim quinam ſimus nos, qui omnia quae à nobis di­
verſa ſunt ſupponimus falſa eſſe, perſpicuè videmus,
nullam extenſionem, nec figuram, nec motum loca­
 lem, nec quid ſimile, quod corpori ſit tribuendum, ad
naturam noſtram pertinere, ſed cogitationem ſolam,
quae proinde priùs & certiùs quàm ulla res corporea
cognoſcitur; hanc enim jam percepimus, de aliis au­
tem adhuc dubitamus.
VIII.
Diſtinctionem interani­
mam & corpus, ſive
interrem cogitantem
&scorpoream, hinc
agnoſsei.
10
15

Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quae nobis
conſciis in nobis fiunt, quatenùs eorum in nobis con­
ſcientia eſt. Atque ita non modò intelligere, velle, ima­
ginari, ſed etiam ſentire, idem eſt hîc quod cogitare.
Nam ſi dicam, ego video, vel ego ambulo, ergo ſum;
& hoc intelligam de viſione, aut ambulatione, quae
corpore peragitur, concluſio non eſt abſolutè certa;
quia, ut ſaepe ſit in ſomnis, poſſum putare me videre,
vel ambulare, quamvis oculos non aperiam, & loco
non movear, atque etiam fortè, quamvis nullum ha­
beam corpus. Sed ſi intelligam de ipſo ſenſu ſive con­
ſcientiâ videndi aut ambulandi, quia tunc refertur ad
1mentem, quae ſola ſentit ſive cogitat ſe videre aut am­
bulare, eſt planè certa.
IX.
Quid ſit cogitatio
20
25
30

Non hîc explico alia multa nomina, quibus jam uſus
ſum, vel utar in ſequentibus, quia per ſe ſatis nota
mihi videntur. Et ſaepe adverti Philoſophos in er­
rare, quòd ea, quae ſimpliciſſima erant ac per ſe nota,
Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim
ipſa obſcuriora reddebant. Atque ubi dixi hanc pro­
poſitionem, ego cogito, ergo ſum, eſſe omnium primam
&scertiſſimam, quae cuilibet ordine oc­
currat, non ideò negavi quin ante ipſam ſcire opor­
teat, quid ſit cogitatio, quid exiſtentia, quid certitudo;
item, quòd fieri non poſſit, ut id quod cogitet non exiſtat;
&stalia; ſed quia hae ſunt ſimpliciſſimae notiones &
quae ſolae nullius rei exiſtentis notitiam id­
circo non cenſui eſſe numerandas.
X.
Quae ſimpliciſſima ſunt
&sper ſ nota, defini­
tionibus Logicis ob­
ſcuriora reddi; &
talia inter cognitio­
nes ſtudio acquiſitas
non eſſe numeranda.
5
10
15

Jam verò ut ſciatur, mentem noſtram non modò
prius & certiùs, ſed etiam evidentiùs quàm corpus co­
gnoſci, notandum eſt, lumine naturali eſſe notiſſimum,
nihili nullas eſſe affectiones ſive qualitates; atque
ubicunque aliquas deprehendimus, ibi rem ſive ſub­
ſtantiam, cujus illae ſint, neceſſariò inveniri; & quò
plures in eâdem re ſive ſubſtantiâ deprehendimus,
tantò clariùs nos illam cognoſcere. Plura verò in
mente noſtrâ, quàm in ullâ aliâ re à nobis deprehendi,
ex hoc manifeſtum eſt, quòd nihil planè efficiat, ut ali­
quid aliud cognoſcamus, quin idem etiam multò cer­
tius in mentis noſtrae cognitionem nos adducat. Ut ſi
terram judico exiſtere, ex eo quòd illam tangam vel
videam, certèex hoc ipſo adhuc magis judican­
dum eſt mentem meam exiſtere: fieri enim forſan
1poteſt, ut judicem nie terram tangere, quamvis terra
nulla exiſtat; non autem, ut id judicem, & mea mens
quae id judicat nihil ſit; atque ita de caeteris.
XI.
Quomodo mens noſtra
notior ſit quàm cor­
pus.
20
25
30

Nec aliam ob cauſam aliter viſum eſt iis, qui non
ordine philoſophati ſunt, quàm quia mentem à corpore
nunquam ſatis accuratè diſtinxerunt. Et quamvis ſibi
certius eſſe putârint, ſe ipſos exiſtere, quàm quidquam
aliud, non tamen adverterunt, per ſe ipſos, mentes
ſolas hoc in loco fuiſſe intelligendas; ſed contrà po­
tiùs intellexerunt ſola ſua corpora, quae oculis vide­
bant, & manibus palpabant, quibuſque vim ſentiendi
perperam tribuebant; hocque ipſos à mentis naturâ
percipiendâ avocavit.
XII.
Cur non omnibus aequè
innoteſcat.
5
10

Cùm autem mens, quae ſe ipſam novit, & de aliis
omnibus rebus adhuc dubitat, undiquaque circumſpi­
cit, ut cognitionem ſuam ulteriùs extendat: primò
quidem invenit apud ſe multarum rerum ideas, quas
quamdiu tantùm contemplatur, nihilque ipſis ſimile
extra ſe eſſe affirmat nec negat, falli non poteſt. In­
venit etiam communes quaſdam notiones, & ex his
varias demonſtrationes componit, ad quas quamdiu
attendit, omnino ſibi perſuadet eſſe veras. Sic, exempli
cauſâ, numerorum & figurarum ideas in ſe habet, ha­
betque etiam inter communes notiones, quòd ſi aequa­
libus aequalia addas, quae inde exſurgent erunt aequalia,
&sſimiles; ex quibus facilè demonſtratur, tres angulos
trianguli aequales eſſe duobus rectis, &c.; ac proinde
haec & talia ſibi perſuadet vera eſſe, quamdiu ad prae­
miſſas, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non
poteſt ſemper ad illas attendere, cùm poſtea recorda­
tur ſe nondum ſcire, an fortè talis naturae creata fit,
1ut ſallatur etiam in iis quae ipſi evidentiſſima appa­
rent, videt ſe meritò de talibus dubitare, nec ullam
habere poſſe certam ſcientiam, priuſquam ſuae autho­
rem originis agnoverit.
XIII.
Quo ſenſu reliquarum
rerum cognitio à Dei
cognitione dependeat.
15
20
25
30

Conſiderans deinde inter diverſas ideas, quas
ſe habet, unam eſſe entis ſummè intelligentes, ſummè
potentis & ſummè perfecti, quae omnium longèprae­
cipua eſt, agnoſcit in ipſâ exiſtentiam, non poſſibilem
&scontingentem tantum, quemadmodum in ideis alia­
rum omnium rerum, quas diſtin`cte percipit, ſed om­
nino neceſſariam & aeternam. Atque ut ex eo quòd,
exempli cauſà, percipiat in ideâ trianguli neceſſario
contineri, tres ejus angulos aequales eſſe duobus re­
ctis, planè ſibi perſuadet triangulum tres angulos ha­
bere aequales duobus rectis: ita ex eo ſolo per­
cipiat exiſtentiam neceſſariam & aeternam in entis
ſummèperfecti ideâ contineri, planè concludere debet
ens ſummè perfectum exiſtere.
XIV.
Ex eo quòd exiſtentia
neceſſaria in noſtro
de Deo conceptu con­
tineatur, rectè con­
cludi Deum exiſtere.
5
10
15

Magiſque hoc credet, ſi attendat nullius alterius rei
ideam apud ſe inveniri, in quâ eodem neceſſa­
riam exiſtentiam contineri animadvertat. Ex hoc enim
intelliget, iſtam ideam entis ſummè perfecti non eſſe a
ſe effictam, nec exhibere chimericam quandam, ſed
veram & immutabilem naturam, quaeque non poteſt
non exiſtere, cum neceſſaria exiſtentia in conti­
neatur.
XV.
Non eodem in alarium rerum con­
ceptibus exiſtentiam
neceſſariam, ſed con­
ringentem duntaxat
contineri.
20
25

Hoc, inquam, facilècredet mens noſtra, ſi ſe priùs
omnino praejudiciis liberârit. Sed quia ſumus aſſueti
reliquis omnibus in rebus eſſentiam ab exiſtentiâ diſtin­
guere, atque etiam varias ideas rerum, quae
ſunt, aut ſuerunt, ad arbitrium effingere, facile¬è
1tingit, cùm in entis ſummè perfecti contemplatione
non ſmus planè defixi, ut dubitemus an fortè ejus
idea una ſit ex iis, quas ad arbitrium eſſinximus, aut
ſaltem ad quarum eſſentiam exiſtentia non pertinet.
XVI.
Praejudicia impedire,
quominùs iſta neceſ­
ſitas exiſstentiae Dei
ab omnibus clarè co­
gnoscatur.
30

Ulteriùs verò conſiderantes ideas quas in nobis
habemus, videmus quidem illas, quatenus ſunt qui­
dam modi cogitandi, non multùm à ſe mutuò differre,
ſed quatenus una unam rem, alia aliam repraeſentat,
eſſe valde diverſas; & quò plus perfectionis objectivae
in ſe continent, eo perfectiorem ipſarum cauſam eſſe
debere. Nam quemadmodum, ſi quis in ſe habet
ideam alicujus machinae valde artificioſae, meritò
quaeri poteſt quaenam ſit cauſa àquâ illam habet:
an nempe viderit alicubi talem machinam ab alio
factam; an mechanicas ſcientias tam accuratè didi­
cerit, anve tanta ſit in eo ingenii vis, ut ipſam nullibi
unquam viſam per ſe excogitare potuerit? Totum enim
artificium quod in ideâ illâ objectivè tantùm ſive
tanquam in imagine continetur, debet in ejus cauſâ,
qualiſcunque tandem ſit, non tantùm objectivèſive
repraeſentativè, ſaltem in primâ & praecipuâ, ſed reipſâ
formaliter aut eminenter contineri.
XVII.
Quò cujuſque ex noſtris
ideis objectiva perfec­
tio major eſt, eò ejus
causam eſſe debere
majorem.
5
10
15
20

Sic, quia Dei ſive entis ſummi ideam habemus in
nobis, jure poſſumus examinare à quânam causâ
illam habeamus; tantamque in eâ immenſitatem inve­
niemus, ut planè ex eo ſimus certi, non poſſe illam
nobis ſuiſſe inditam, niſi à re in quà fit revera om­
nium perfectionum complementum, hoc eſt, niſi à
Deo realiter exiſtente. Eſt enim lumine naturali notiſ­
ſimum, non modò à nihilo nihil fieri; nec id quod eſt perfectius ab eo quod eſt
minùs perfectum, ut à cauſâ
1efficiente & totali, produci; ſed neque etiam in nobis
ideam ſive imaginem ullius rei eſſe poſſe, cujus non
alicubi, ſive in nobis ipſis, ſive extra nos, Archetypis
aliquis, omnes ejus perfectiones reipſâ continens, exi­
ſtat. Et quia ſummas illas perfectiones, quarum
habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipſo
rectèconcludimus eas in aliquo à nobis diverſo,
nempe in Deo eſſe, vel certè aliquando fuiſſe; ex quo
evidentiſſimè ſequitur, ipſas adhuc eſſe.
XVIII.
Hinc rurſus concludi
Deum exiſtere.
25
30
5

Hocque ſatis certum eſt & manifeſtum, iis qui
ideam contemplari ſummaſque ejus perfectiones ad­
vertere ſunt aſſueti. Quamvis enim illas non compre­
hendamus, quia ſcilicet eſt de naturâ infiniti ut à
nobis, qui ſumus finiti, non comprehendatur, nihilo­
minus tamen ipſas clarius & diſtinctius qu¬àm
res corporeas intelligere poſſumus, quia cogitationem
noſtram magis implent, ſuntque ſimpliciores, nec limi­
tationibus ullis obſcurantur.
XIX.
Etſi Dei naturam non
comprehendamus,
ejus tamen perfectio­
nes omni aliâ re cla­
rius à nobis cognoſci.
10
15

Quia verò non omnes hoc advertunt, atque etiam
quia non, quemadmodum habentes ideam
alicujus machinae ſcire ſolent undenam illam acce­
perint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis ali­
quando à Deo adveniſſe, utpote quam ſemper habui­
mus: quaerendum adhuc eſt, àquonam ſimus nos
ipſi, qui ſummarum Dei perfectionum ideam in
habemus. Nam certè eſt lumine naturali notiſſimum,
eam rem, quae novit aliquid ſe perfectius, à ſe non eſſe:
dediſſet enim ipſa ſibi omnes perfectiones, quarum
ideam in ſe habet; nec proinde etiam poſſe ab ullo
eſſe, qui non habeat in ſe omnes illas perfectiones,
hoc eſt, qui non ſit Deus.
1
XX.
Nos non à nobis ipſis,
ſed à Deo factos,
eumque proinde exi­
ſtere.
20
25
30

Nihilque hujus demonſtrationis evidentiam poteſt
obſcurare, modò attendamus ad temporis ſive rerum
durationis naturam; quae talis eſt, ut ejus partes à ſe
mutuò non pendeant, nec unquam ſimul exiſtant; at­
que ideò ex hoc quòd jam ſimus, non ſequitur nos in
tempore proximè ſequenti etiam futuros, niſi aliqua
cauſa, nempe eadem illa quae nos primùm produxit,
continuò veluti reproducat, hoc eſt, conſervet. Facilè
enim intelligimus nullam vim eſſe in nobis, per quam
nos ipſos conſervemus; illumque in quo tanta eſt vis,
ut nos à ſe diverſos conſervet, tantò magis etiam ſe
ipſum conſervare, vel potiùs nullâ ullius conſerva­
tione indigere, ac denique Deum eſſe.
XXI.
Exiſtantiae noſtrae du­
rationem ſuffiere,
ad exiſtentiam Dei
demonſtrandam.
10

Magna autem in hoc exiſtentiam Dei probandi
modo, per ejus ſcilicet ideam, eſt praerogativa: quòd
ſimul quiſnam ſit, quantùm naturae noſtrae fertè infir­
ſcendi, ot?znia ejui
mitas agnoſcamus. Nempe ad ejus ideam nobis inge­
genii vi coſſ noſcibilia­
nitam reſpicientes, videmus illum eſſe aeternum, om­
niſcium, omnipotentem, omnis bonitatis veritatiſque
fontem, rerum omnium creatorem, ac denique illa
omnia in ſe habentem, in quibus aliquam perfectio­
nem infinitam, ſive nullâ imperfectione terminatam,
clarè poſſumus advertere.
XXII.
Ex noſtro modo exi­
ſtentiam Dei cogno­
ſcendi, omnia ejus
attributa naturali in­
genii vi cognoſcibilia
ſimul cognoſci.
15
20

Nam ſanè multa ſunt, in quibus etſi nonnihil per­
fectionis agnoſcamus, aliquid tamen etiam imperfe­
ctionis ſive limitationis deprehendimus; ac proinde
competere Deo non poſſunt. Ita in naturâ corporeâ,
quia ſimul cum locali extenſione diviſibilitas inclu­
ditur, eſtque imperfectio eſſe diviſibilem, certum eſt,
Deum non eſſe corpus. Et quamvis in nobis perfectio
quaedam ſit, quòd ſentiamus, quia tamen in omni ſenſu
1paſſio eſt, & pati eſt ab aliquo pendere, nullo modo
Deum ſentire putandum eſt, ſed tantummodo intelli­
gere & velle: neque hoc ipſum ut nos, per operatio­
nes quodammodo diſtinctas, ſed ita ut, per unicam a,
ſemperque eandem & ſimpliciſſimam actionem,
ſimul intelligat, velit & operetur. Omnia, inquam,
hoc eſt, res omnes: neque enim vult malitiam peccati,
quia non eſt res.
XXIII.
Deum non eſſe corpo­
reum, nec ſentire ut
nos, nec velle mali­
tiam peccati.
25
30
5

Jam verò, quia Deus ſolus omnium quae ſunt aut
eſſe poſſunt vera eſt cauſa, perſpicuum eſt
philoſophandi viam nos ſequuturos, ſi ex ipſius Dei
cognitione rerum ab eo creatarum explicationem de­
ducere conemur, ut ita ſcientiam perfectiſſimam, quae
eſt effectuum per cauſas, acquiramus. Quod ut ſatis
tutò & ſine errandi periculo aggrediamur, eâ
cautelâ eſt utendum, ut ſemper quàm maximè recor­
demur, & Deum authorem rerum eſſe infinitum, &
nos omnino finitos.
XXIV.
A Dei cognitione ad
creaturarum cogni­
tionem perveniri,
recordando eum eſſe
infinitum, & non fi­
nitos.
10
15

Ita ſi fortè nobis Deus de ſe ipſo vel aliis aliquid
revelet, quod naturales ingenii noſtri vires excedat,
qualia jam ſunt myſteria Incarnationis & Trinitatis,
non recuſabimus illa credere, quamvis non clarè in­
telligamus. Nec ullo modo mirabimur multa eſſe, tum
in immenſâ ejus naturâ, tum etiam in rebus ab eo
creatis, quae captum noſtrum excedant.
XXV.
Credenda eſſe omnia
quae à Deo revelata
ſunt, quamvis cap­
tum noſtrum exce­
dant.
20
25

Ita nullis unquam fatigabimur diſputationibus de
infinito. Nam ſanè, cùm ſimus finiti, abſurdum eſſet
nos aliquid de ipſo determinare, atque ſic illud quaſi
Sinire ac comprehendere conari. Non igitur reſpon­
dere curabimus iis, qui quaerunt an, ſi daretur
1
infinita, ejus media pars eſſet etiam infinita; vel an
numerus infinitus ſit par anve impar, & talia: quia de
iis nulli videntur debere cogitare, niſi qui mentem
ſuam infinitam eſſe arbitrantur. Nos autem illa omnia,
in quibus ſub aliquâ conſideratione nullum finem po­
terimus invenire, non quidem affirmabimus eſſe in­
finita, ſed ut indefinita a ſpectabimus. Ita, quia non
poſſumus imaginari extenſionem tam magnam, quin
intelligamus adhuc majorem eſſe poſſe, dicemus ma­
gnitudinem rerum poſſibilium eſſe indefinitam. Et quia
non poteſt dividi aliquod corpus in tot partes, quin
ſingulae adhuc ex his partibus diviſibiles intelligantur,
putabimus quantitatem eſſe indefinitè diviſibilem. Et
quia non poteſt fingi tantus ſtellarum numerus, quin
plures adhuc à Deo creari potuiſſe credamus, illarum
etiam numerum indefinitum ſupponemus; atque ita de reliquis.
XXV.
Nunquam diſputandum
eſſe de infinito, ſed
tantùm ea in quibus
nullos fines, adver­
timus, qualia ſunt
extensio mundi, di­
viſibilitas partium
30
materiae, numerus
ſtellarum, & c., pro
indefinitis habenda.
15

Haecque indefinita dicemus potiùs quàm infinita:
tum ut nomen infiniti ſoli Deo reſervemus, quia in eo
ſolo omni ex parte, non modò nullos limites agnoſci­
mus, ſed etiam poſitive nullos eſſe intelligimus; tum
etiam, quia non eodem modo poſitivè intelligimus
alias res aliquâ ex parte limitibus carere, ſed nega­
tivè tantùm earum limites, ſi quos habeant, inveniri
à nobis non poſſe confitemur.
XXVII.
Quae differentia ſit in­
inter indefinitum & in­
finitum.
20
25

Ita denique nullas unquam rationes, circa res natu­
rales, à fine quem Deus aut natura in iis faciendis ſibi
propoſuit, deſumemus: quia non tantum nobis debe­
mus arrogare, ut ejus conſiliorum participes eſſe pu­
temus. Sed ipſum ut cauſam efficientem rerum
1nium conſiderantes, videbimus quidnam ex iis ejus
attributis, quorum nos nonnullam notitiam voluit
habere, circa illos ejus effectus qui ſenſibus noſtris
apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, con­
cludendum eſſe oſtendat; memores tamen, ut
dictum eſt a, huic lumini naturali tamdiu tantùm eſſe
credendum, quandiu nihil contrarium à Deo ipſo
revelatur.
XXVIII.
Non cauſas finales re­
rum creatarum, ſed
efficientes eſſe exa­
minandas.
30
5

Primum Dei attributum quod hîc venit in conſide­
rationem, eſt, quòd ſit ſummè verax, & dator
luminis: adeò ut planè repugnet ut nos fallat, ſive ut
propriè ac poſitivè ſit cauſa errorum, quibus nos ob­
noxios eſſe experimur. Nam quamvis fortè poſſe fal­
lere nonnullum ingenii argumentum apud nos homi­
nes eſſe videatur, nunquam certè fallendi
niſi ex malitiâ vel metu & imbecillitate procedit, nec
proinde in Deum cadere poteſt.
XXIX.
Deum non eſſe errorum
causam.
10
15

Atque hinc ſequitur, lumen naturae, ſive cognoſ­
cendi facultatem à Deo nobis datam, nullum unquam
objectum poſſe attingere, quod non ſit verum,
ab ipſâ attingitur, hoc eſt, quatenus clarè & diſtinctè
percipitur. Meritò enim deceptor eſſet dicendus, ſi
perverſam illam ac falſum pro vero ſumentem nobis
dediſſet. Ita tollitur ſumma illa dubitatio, quae ex eo
petebatur, quòd neſciremus an fortè talis
naturae, ut falleremur etiam in iis quae nobis eviden­
tiſſima eſſe videnturb. Quin & aliae omnes dubitandi
cauſae, priùs recenſitae c, facile ex hoc principio
1tur. Non enim ampliùs Mathematicae veritates nobis
. ſuſpectae eſſe debent, quia ſunt maximè perſpicuae.
Atque ſi advertamus quid in ſenſibus, quid in vigiliâ,
quidve in ſomno clarum ſit ac diſtinctum, illudque ab
eo quod confuſum eſt & obſcurum diſtinguamus, facilè
quid in quâlibet re pro vero habendum ſit agnoſce­
mus. Nec opus eſt iſta pluribus verbis hoc in loco per­
ſequi, quoniam in Meditationibus Metaphyſicis jam
utcunque tractata ſunt a, & accuratior eorum explica­
tio ex ſequentium cognitione dependet.
XXX.
Hin ſequi omnia quae
clarè percipimus, ve­
ra eſſe, ac tolli dubi­
tationes antè recen­
ſitas.
20
25
5
10

Quia verò, etſi Deus non ſit deceptor, nihilominus
tamen ſaepe contingit nos falli, ut errorum noſtrorum
originem & cauſam inveſtigemus, ipſoſque praecavere
diſcamus, advertendum eſt, non tam illos ab intellectu
quàm à voluntate pendere; nec eſſe res, ad quarum
productionem realis Dei concurſus requiratur: ſed
cùm ad ipſum referuntur, eſſe tantùm negationes, &
cùm ad nos, privationes.
XXXI.
Errores noſtros, ſi ad
Deum referantur,
eſſe tantùm negatio­
nes; ſi ad nos, priva­
tiones.
15

Quippe omnes modi cogitandi, quos in nobis expe­
rimur, ad duos generales referri poſſunt: quorum
unus eſt perceptio, ſive operatio intellectùs; alius verò
volitio ſive operatio voluntatis. Nam ſentire, imagi­
nari, & purèintelligere, ſunt tantùm diverſi modi per­
cipiendi; ut & cupere, averſari, affirmare, negare,

dubitare ſunt diverſi modi volendi.
XXXII.
Duos tantùm in nobis
eſſe modos cogitandi,
perceptionem ſcilicet
intellectûs, & opera­
tionem voluntatis.
20
25

Cùm autem aliquid percipimus, modò tantùm ni­
hil planè de ipſo affirmemus vel negemus, manifeſtum
eſt nos non falli; ut neque etiam cù m id tantùm affir­
mamus aut negamus, quod clarè & diſtinctèperci­
pimus eſſe ſic affirmandum aut negandum: ſed
1tummodo cùm (ut fit), etſi aliquid non rectè percipia­
mus, de eo nihilominus judicamus.
XXXIII.
Nos non errare, niſi
eùm de re non ſatis
perceptâ judicamus.
30

Atque ad judicandum requiritur quidem intellectus,
quia de re, quam nullo modo percipimus, nihil poſſu­
mus judicar; ſed requiritur etiam voluntas, ut
aliquo modo perceptae aſſenſio praebeatur. Non autem
requiritur (ſaltem ad quomodocunque judicandum)
integra & omnimoda rei perceptio; multis enim poſ­
ſumus altentiri, quae nonniſi perobſcurè & confuſè
cognoſcimus.
XXXIV.
Non ſolùm intellectum,
ſed etiam voluntatem
requiri ad judicandum.
5
10

Et quidem intellectùs perceptio, non niſi ad ea pauca
quae illi offeruntur; ſe extendit, eſtque ſemper valde
finita. Voluntas verò infinita quodammodo dici poteſt,
quia nihil unquam advertimus, quod alicujus alterius
voluntatis, vel immenſae illius quae in Deo eſt,
eſſe poſſit, ad quod etiam noſtra non ſe extendat: adeò
ut facilè illam, ultra ea quae clarè percipimus, exten­
damus; hocque cùm facimus, haud mirum eſt quòd
contingat nos falli.
XXXV.
Hanc illo latiùs pàte­
re, errorumque cau­
ſam inde eſſe.
15

Neque tamen ullo modo Deus errorum
author fingi poteſt, propterea quod nobis Intellectum,
non dedit omniſcium. Eſt enim de ratione intellellectûs
creati, ut ſit finitus; ac de ratione intellectûs finiti, ut
non ad omnia ſe extendat.
XXXVI.
Errores noſtros Deo
imputari non poſſe.
20

Quòd verò latiſſimè pateat voluntas, hoc
ipſius naturae convenit; ac ſumma quaedam in homine
perfectio eſt, quòd agat per voluntatem, hoc eſt liberè,
atque ita peculiari quodam modo ſit author ſuarum
actionum, & ob ipſas laudem mereatur. Non enim lau­
dantur automata, quòd motus omnes ad inſti­
tuta ſunt, accuratè exhibeant, quia neceſſariò illos ſic
1exhibent; laudatur autem eorum artifex, quòd tam
accurata fabricarit, quia non neceſſariò, ſed liberè,
ipſa fabricavit. Eâdeinque ratione, magis profectòno­
bis tribuendum eſt, quòd verum amplectamur, cùm
amplectimur, quia voluntariè id agimus, quàm ſi non,
poſſemus non amplecti.
XXXVII.
Summam eſſe hominis
perfectionem, quòd
agat liberè, ſive per
voluntatem; & per
hoc laude vel vitupe­
rio dignum reddi.
25
30
5

Quòd autem in errores incidamus, defectus quidem
eſt in noſtrâ actione ſive in uſu libertatis ſed non in
noſtrâ naturâ, utpote quae eadem eſt, cùm non rectè
quàm cùm recte judicamus. Et quamvis tantam Deus
perſpicacitatem intellectui noſtro dare potuiſſet, ut
nunquam falleremur, nullo tamen jure hoc ab ipſo
poſſumus exigere. Nec, quemadmodum inter nos ho­
mines, ſi quis habeat poteſtatem aliquod malum impe­
diendi, nec tamen impediat, ipſum dicimus eſſe ejus
cauſam: ita etiam, quia Deus potuiſſet eſſicere ut nun­
quam falleremur, ideò errorum noſtrorum cauſa eſt
putandus. Poteſtas enim, quam homines habent uni
in alios, ad hoc eſt inſtituta, ut ipſâ utantur ad illos à
malis revocandos; ea autem, quam Deus habet in om­
nes, eſt quam maximè abſoluta & libera: ideaque ſum­
mas quidem ipſi debemus gratias, pro bonis quae nobis
largitus eſt; ſed nullo jure queri poſſumus, quòd non
omnia largitus ſit, qua agnoſcimus largiri potuiſſe.
XXXVIII.
Eſſe defectum in noſtrâ
actione, non in noſtrâ
naturâ, quòd erre­
mus; & ſaepe ſubdi­
torum culpas aliis
dominis, nunquam
autem Deo tribui
poſſe.
10
15
20

Quòd autem ſit in noſtrâ voluntate libertas, & mul­
tis ad arbitrium vel aſſentiri vel non aſſentiri poſſimus,
adeo' manifeſtum eſt, ut inter primas & maximè com­
munes notiones, quae nobis ſunt innatae, ſit recenſen­
dum. Patuitque hoc maximè paulò ant a, cùm de om­
nibus dubitare ſtudentes, eò uſque ſumus progreſſi,
1ut fingeremus aliquem potentiſſimum noſtrae originis
authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilo­
minus enim hanc in nobis libertatem eſſe experieba­
mur, ut poſſemus ab iis credendis abſtinere, quae non
planècerta erant & explorata. Nec ulla magis per
nota & perſpecta eſſe poſſunt, quàm quae tunc temporis
non dubia videbantur.
XXXIX.
Libertatem arbitrii eſſe
per ſe notam.
25
30
5

Sed quia jam Deum agnoſcentes, tam immensam in
eo poteſtatem eſſe percipimus, ut nefas eſſe putemus
exiſtimare, aliquid unquam à nobis fieri poſſe, quod
non antè ab ipſo fuerit praeordinatum: facilè poſſumus
nos ipſos magnis difficultatibus intricare, ſi hanc Dei
praeordinationem cum arbitrii noſtri libertate conci­
liare, atque utramque ſimul comprehendere conemur.
XL.
Certum etiam omnia
eſſe à Deo praeordi­
nata.

Illis verò nos expedieimus, ſi recordemur
noſtram eſſe finitam; Dei autem potentiam, per quam
non tantùm omnia, quae ſunt aut eſſe poſſunt, ab
aeterno praeſcivit, ſed etiam voluit ac praeordinavit,
eſſe infinitam: ideòque hanc quidem à nobis ſatis at­
tingi, ut clarè & diſtinctèpercipiamus ipſam in
eſſe; non autem ſatis comprehendi, ut videamus quo
pacto liberas hominum actiones indeterminatas relin­
quat; libertatis autem & indifferentiae, quae in nobis
eſt, nos ita conſcios eſſe, ut nihil ſit quod evidentius
&sperfectius comprehendamus. Abſurdum enim
propterea quòd non comprehendimus unam rem,
quam ſcimus ex naturâ ſuâ nobis eſſe debere incom­
prehenſibilem, de alia dubitare, quam intimè compre­
hendimus, atque apud noſmet ipſos experimur.
XLI.
Quomodo arbitrii no­
ſtri libertas & Dei
praeordinatio ſimul
concilientur.
15
20
25

Jam verò, cùm ſciamus errores omnes noſtros vo­
luntate pendere, mirum videri poteſt, quòd unquam
1
fallamur, quia nemo eſt qui velit falli. Sed longè aliud
eſt velle fallli, quàm velle aſſentiri iis, in quibus cont­
tingit errorem reperiri. Et quamvis revera nullus ſit,
qui expreſſe velit falli, vix tamen ullus eſt, qui non
ſaepe velit iis aſſentiri, in quibus error ipſo inſcio con­
tinetur. Quin & ipſa veritatis aſſequendae cupiditas
perſaepe efficit, ut ii qui non recte ſciunt quâ ratione
ſit aſſequenda, de iis quae non percipiunt judicium
ferant, atque idcirco ut errent.
XLII.
Quomodo, quamvis no­
limus falli, fallamus
30
tamen per noſtram
voluntatem.
5

Certum autem eſt, nihil nos unquam falſum pro
vero admiſſuros, ſi tantùm iis aſſenſum praebeamus quae
clarè & diſtinctèpercipiemus. Certum, inquam, quia,
cùm Deus non ſit fallax, facultas percipiendi quam no­
bis dedit, non poteſt tendere in ſalſum; ut neque etiam
facultas aſſentiendi, cùm tantùm ad ea quae clarè per­
cipiuntur ſe extendit. Et quamvis hoc nullà ratione
probaretur, ita omnium animis à naturâ impreitum eſt,
ut quoties aliquid clarè percipimus, ei ſponte aſſentia­
mur, & nullo modo poſſimus dubitare quin ſit verum.
XLIII.
Nos nunquam falli,
cùm ſolis clarè & di­
ſtinctè perceptis aſ­
ſentimur.
10

Certum etiam eſt, cùm aſſentimur alicui rationi
quam non percipimus, vel nos falli, vel caſu tantùm
incidere in veritatem, atque ita neſcire nos non falli.
Sed ſanè rarò contingit, ut aſſentiantur iis, quae adver­
timus à nobis non eſſe percepta: quia lumen naturae
nobis dictat, nunquam niſi de re cognità eſſe judican­
dum. In hoc autem frequentiſſimè erramus, quòd multa
putemus à nobis olim fuiſſe percepta, iiſque, memoriae
mandatis, tanquam omnino perceptis aſſentiamur,
quae tamen revera nunquam percepimus.
XLIV.
Nos ſemper malèjudi­
care, cùm aſſentimur
non clarè perceptis,
etſi caſu incidamus
in veritatem; idque
ex eo contingere,
quòd ſupponamus ea
fuiſſe antea ſatis à
nobis perſpecta.
20
25

Quin & permulti homines nihil planè in totâ vitâ
percipiunt ſatis rectè, ad certum de eo judicium
1dum. Etenim ad perceptionem, cui certum & indubi­
tatum judicium poſſit inniti, non modò requiritur ut
ſit clara, ſed etiam ut ſit diſtincta. Claram voco illam,
quae menti attendenti praeſens & aperta eſt: ſicut ea
clarè à nobis videri dicimus, quae, oculo
praeſentia, ſatis fortiter & apertè illum movent. Diſtin­
ctam autem illam, quae, cùm clara ſit, ab omnibus aliis
ita ſejuncta eſt & praeciſa, ut nihil planè aliud, qu'am
quod clarum eſt, in ſe contineat.
XLV.
Quid ſit perceptio
clara, quid diſtincta.
30
5

Ita, dum quis magnum aliquem ſentit cla­
riſſima quidem in eo eſt iſta perceptio doloris, ſed non
ſemper eſt diſtincta; vulgò enim homines illam con­
fundunt cum obſcuro ſuo judicio de naturâ ejus, quod
putant eſſe in parte dolente ſimile ſenſui doloris, quem
ſolum clarè percipiunt. Atque ita poteſt eſſe per­
ceptio, quae non ſit diſtincta; non autem ulla diſtincta,
niſi ſit clara.
LVI.
Exemplo doloris oſten­
ditur, claram eſſe
poſſe perceptionem,
etſi non ſit diſtincta;
non autem diſtin­
ctam, niſi ſit clara.
10
5

Et quidem in primâ aetate mens ita corpori fuit im­
merſa, ut quamvis multa clarè, nihil tamen unquam
diſtinctè perceperit; cùmque tunc nihilominus de

multis judicârit, hinc multa hauſimus praejudicia, quae
à pleriſque nunquam poſtea deponuntur. Ut autem nos
iis poſſimus liberare, ſummatim hîc enumerabo ſim­
plices omnes notiones, ex quibus cogitationes noſtrae
componuntur; & quid in unâquâque ſit quid­
que obſcurum, ſive in quo poſſimus falli, diſtinguam.
XLVII.
Ad primae aetatis prae­
judicia emendanda,
ſimplices notiones
eſſe confiderandas, &
quid in quâque ſit
clarum.
20
25

Quaecunque ſub perceptionem noſtram cadunt, vel
tanquam res, rerumve affectiones quaſdam, conſidera­
mus; vel tanquam aeternas veritates, nullam exiſten­
tiam extra cogitationem noſtram habentes. Ex iis
tanquam res conſideramus, maximè generalia ſunt
1ſubstantia, duratio, ordo, numerus, & ſi quae alia ſunt
ejuſmodi, quae ad omnia genera rerum ſe extendunt.
Non autem plura quàm duo ſumma genera rerum
agnoſco: unum eſt rerum intellectualium, ſive cogita­
tivarum, hoc eſt, ad mentem ſive ad ſubſtantiam cogi­
tantem pertinentium; aliud rerum materialium, ſive
quae pertinent ad ſubſtantiam extenſam, hoc eſt, ad
corpus. Perceptio, volitio, omneſque modi tam perci­
piendi quàm volendi, ad ſubſtantiam cogitantem refe­
runtur; ad extenſam autem, magnitudo, ſive ipſamet
extenſio in longum, latum & profundum, figura, mo­
tus, ſitus, partium ipſarum diviſibilitas, & talia. Sed &
alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad ſolam
mentem, nec etiam ad ſolum corpus referri debent,
quaeque, ut infra ſuo loco oſtendetur a, ab arctâ & in­
timâ mentis noſtrae cum corpore unione proficiſcun­
tur: nempe appetitus famis, ſitis, &c; itemque, com­
motiones, ſive animi pathemata, quae non in ſolâ
cogitatione conſiſtunt, ut commotio ad iram, ad hila­
ritatem, ad triſtitiam, ad amorem, &c.; ac denique
ſenſus omnes, ut doloris, titillationis, lucis & colo­
rum, ſonorum, odorum, ſaporum, caloris, duritiei,
aliarumque tactilium qualitatum.
XLVIII.
Omnia quae ſub per­
ceptionem noſtram
cadunt, ſpectari ut
res rerumve affectio­
nes, vel ut aeternas
veritates; & rerum
enumeratio.
30
5
10
15
20

Atque haec omnia tanquam res, vel rerum qualitates
ſeu modos, conſideramus. Cùm autem agnoſcimus
fieri non poſſe, ut ex nihilo aliquid fiat, tunc proposi­
tio haec: Ex nihilo nihil ſit, non tanquam res aliqua
exiſtens, neque etiam ut rei modus conſideratur, ſed
ut veritas quaedam aeterna, quae in mente noſtrâ ſedem
habet, vocaturque communis notio, ſive axioma.
1Cujus generis ſunt: Impossibile est idem ſimul eſſe &
non eſſe: Quod factum eſt, infectum eſſe nequit: Is qui
cogitat, non poteſt non exiſtere dum cogitat: & alia
innumera, quae quidem omnia recenſeri facilè non
poſſunt, ſed nec etiam ignorari, cùm occurrit
5
ut de iis cògitemus, & nullis preejudiciis excaecamur.
XLIX.
Aeternas veritates non
posse ita numerari,
ſed nec eſſe opus.
25
30
5

Et quidem, quantum ad has communes notiones,
non dubium eſt quin clarè ac diſtinctè percipi poſſint,
alioqui enim communes notiones non eſſent dicendae:
ut etiam revera quaedam ex ipſis non aequ¬è om­
to
bus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quòd unius
hominis cognoſcendi facultas latiùs pateat quàm alte­
rius; ſed quia fortè communes iſtae notiones adver­
ſantur praejudicatis opinionibus quorundam hominum,
15
qui eas idcirco non facile capere poſſunt: etiamſi non­
nulli alii, qui praejudiciis iſtis ſunt liberi, evidentiſſimè
ipſas percipiant.
L.
Eas clarè percipi, ſed
non omnes ab omni­
bus, propter praeju­
dicia.
10
15

Quantum autem ad ea, quae tanquam res vel rerum
modos ſpectamus, operae pretium eſt ut ſeor­
ſim conſideremus. Per ſubſtantiam nihil aliud intelli­
gere poſſumus, quam rem quae ita exiſtit, ut nullâ aliâ
re indigeat ad exiſtendum. Et quidem ſubſtantia quae
nullâ planè re indigeat, unica tantùm poteſt inteilligi,
nempe Deus. Alias verò omnes, non niſi concur­
ſûs Dei exiſtere poſſe percipimus. Atque ideò nomen
ſubſtantiae non convenit Deo & illis univoci, ut dici
ſolet in Scholis, hoc eſt, nulla ejus nominis ſignificatio
poteſt diſtincte intelligi, quae Deo & creaturis ſit com­
munis.
LI.
Quid ſit ſubstantia, &
quòd iſtud nomen Deo
&screaturis non con­
veniat univocè.
20
25
30
1
LII.
Quòd menti & corpori
Poſſunt autem ſubſtantia corporea & mens, ſive

ſubſtantia cogitans, creata, ſub hoc communi con­
ceptu intelligi, quòd ſint res, quae ſolo Dei concurſu
egent ad exiſtendum. Verumtamen non potest ſubſtan­
tia primùm animadverti ex hoc ſolo, quòd ſit res exi­
ſtens, quia hoc ſolum per ſe nos non afficit; ſed facilè
ipſam agnoſcimus ex quolibet ejus attributo, per
communem illam notionem, quòd nihili nulla ſint
attributa, nullaeve proprietates aut qualitates. Ex hoc
enim quòd aliquod attributum adeſſe percipiamus,
concludimus aliquam rem exiſtentem, ſive ſubſtan­
tiam, cui illud tribui poſſit, neceſſario etiam adeſſe.
univocè conveniat, &
quomodo ipſa cognoſ­
catur.
10

Et quidem ex quolibet attributo ſubſtantia cognoſ­
citur; ſed una tamen eſt cujuſque ſubſtantiae praecipua
proprietas quae ipſius naturam eſſentiamque conſti­
tuit & ad quam aliae omnes referuntur. Nempe ex­
tenſio in longum, latum & proſundum, ſubſtantiae
corporeae naturam conſtituit; & cogitatio conſtituit
naturam ſubſtantiae cogitantis. Nam omne aliud quod
corpori tribui poteſt, extenſionem praeſupponit, eſtque
tantùm modus quidam rei extenſae; ut &, omnia, quae
in mente reperimus, ſunt tantùm diverſi modi cogi­
tandi. Sic, exempli cauſâ, figura nonniſi in re extenſâ
poteſt intelligi, nec motus niſi in ſpatio extenſo; nec
imaginatio, vel ſenſus, vel voluntas, niſi in re cogi­
tante. Sed ècontra poteſt intelligi extenſio ſine figurâ
vel motu, & cogitatio ſine imaginatione vel ſenſu, &
ita de reliquis: ut cuilibet attendenti fit manifeſtum.
LIII.
Cujuſque ſubstantiae
unum eſſe praecipuum
attributum, ut mentis
cogitatio, coporis
extenſio.
15
20
25

Atque ita facilè poſſumus duas claras & diſtinctas
habere notiones, ſive ideas, unam ſubſtantiae cogi­
tantis creatae, aliam ſubſtantiae corporeae, ſi nempe
attributa omnia cogitationis ab attributis extenſionis
1accuratè diſtinguamus. Ut etiam habere poſſumus
ideam claram & diſtinctam ſubſtantiae cogitantis in­
creatae & independentis, id eſt Dei: modòne illam
adaequatè omnia quae in Deo ſunt exhibere ſuppona­
mus, nec quidquam etiam in eâ eſſe fingamus, ſed
tantùm advertamus, quae revera in ipſâ continentur,
quaeque evidenter percipimus ad naturam entis ſummè
perfecti pertinere. Nec certè quiſquam talem ideam
Dei nobis ineſſe negare poteſt, niſi qui nullam planè
Dei notitiam in humanis mentibus eſſe arbitretur.
LIV.
Quomodo claras & di­
ſtinctas notiones ha­
bere poſſimus, ſub­
ſtantiae cogitantis, &
corporeae, item Dei.
30
5
10

Duratio, ordo, & numerus, à nobis etiam diſtinctiſ­
ſimè intelligentur, ſi nullum iis ſubſtantiae conceptum
affingamus, ſed putemus durationem rei cujuſque eſſe
tantùm modum, ſub quo concipimus rem iſtam, qua­
tenus eſſe perſeverat. Et ſimiliter, nec ordinem
numerum eſſe quicquam diverſum à rebus ordinatis
&snumeratis, ſed eſſe tantum modos, ſub quibus illas
conſideramus.
LV.
Quomodo duratio, or­
do, numerus etiam
diſtinctè intelligan­
tur.
15

Et quidem hîc per modos planè idem intelligimus,
quod alibi per attributa, vel qualitates. Sed conſi­
deramus ſubſtantiam ab illis affici, vel variari, voca­
mus modos; cum ab iſtà variatione talem poſſe deno­
minari, vocamus qualitates; ac denique, cùm gene­
raliùs ſpectamus tantùm ea ſubſtantiae ineſſe, vocamus
attributa. Ideòque in Deo non propriè modos qua­
litates, ſed attributa tantùm eſſe dicimus, quia nulla
in eo variatio eſt intelligenda. Et etiam in rebus crea­
tis, ea quae nunquam in iis diverso modo ſe habent, ut
exiſtentia & duratio, in re exiſtente & durante, non
qualitates aut modi, ſed attributa dici debent.
LVI.
Quid ſint modi, quli­
tates, attributa.
20
25
30

Alia autem ſunt in rebus ipſis, quarum attributa vel
1
modi eſſe dicuntur; alia verònoſtrâ tantùm cogita­
tione. Ita, cùm tempus ¬à duratione generaliter ſumptâ
diſtinguimus, dicimusque eſſe numerum motûs, est
tanùm modus cogitandi; neque enim profectò intel­
ligimus in motu aliam durationem quàm in rebus non
motis: ut patet ex eo quòd, ſi duo corpora, unum
tardè, aliud celeriter per horam moveatur, non plus
temporis in uno quàm in alio numeremus, etſi multò
plus ſit motûs. Sed ut rerum omnium durationem me­
tiamur, comparamus illam cum duratione motuum
illorum macimorum, & maximè aequabilium, à quibus
fiunt anni & dies; hancque durationem tempus voca­
mus. Quod proinde nihil, praeter modum cogitandi,
durationi generaliter ſumptae ſuperaddit.
LVII.
Quaedam attributa eſſe
in rebus, alia in co­
gitatione. Et quid
duratio & tempus.
5
10

Ita etiam, cùm numerus non in ullis rebus creatis,
ſed tantùm in abstracto, ſive in genere conſideratur,
eſt modus cogitandi duntaxat; ut & alia omnia quae
univerſalis vocamus.
LVIII.
Numerum & universa­
lia omnia eſſe tantùm
modos cogitandi.
15

Fiunt haec univerſalia ex eo tantùm, quòd unâ &
eâdem ideâ utamur ad omnia individua, quae inter ſe
ſimilia ſunt, cogitanda: ut etiam unum & idem nomen
omnibus rebus per ideam iſtam repraeſentatis impo­
nimus; quod nomen eſt univerſale. Ita, cùm videmus
duos lapides, nec ad ipſorum naturam, ſed ad hoc tan­
tùm quòd duo ſint attendimus, formamus ideam ejus
numeri quem vocamus binarium; cùmque postea duas
aves, aut duas arbores videmus, nec etiam earum
naturam, ſed tantùm quòd duae ſint conſideramus,
repetimus eandem ideam quam priùs, quae idèo est
univerſalis; ut & hunc numeerum eodem univerſali
nome binarium appellamus. Eodemque modo, cùm
1ſpectamus figuram tribus lineis comprehenſam, quan­
dam ejus ideam formarnus, quam vocamus ideam
trianguli; & eâdem poſtea ut univerſali utimur ad
omnes alias figuras tribus lineis comprehenſas animo
noſtro exhibendas. Cúmque advertimus, ex
alios eſſe habentes unum angulum rectum, alios non
habentes, formamus ideam universalem trianguli re­
ctanguli, quae relata ad praecedentem, ut magis gene­
ralem, ſpecies vocatur. Et illa anguli reditudo eſt
differentia univerſalis, quâ omnia rectan­
gula ab aliis diſtinguuntur. Et quòd in iis baſis poten­
tia aequalis ſit potentiis laterum, eſt pro proprietas iis
omnibus & ſolis conveniens. Ac denique, ſi ſuppo­
namus aliquos ejuſmodi triangulos moveri; alios non
moveri, hoc erit in iis accidens univerſale. Atque
pacto quinque univerſalia vulgo' numerantur: genus,
ſpecies, differential proprium, & accidens.
LIX.
Quomodo univerſalia
fiant; & quae ſint
20
25
30
5
10
15

Numerus autem, in ipſis rebus, oritur ab earum
diſtinctione: quae diſtinctione: triplex eſt, realis, modalis,
&srationis. Realis propriè tantùm eſt inter duas
plures ſubſtantias: & has percipimus ſe mutuo rea­
liter eſſe diſtinctas, ex hoc ſolo quòd unam abſque
alterâ clarè & diſtinctè intelligere poſſimus. Deum
enim agnoſcentes, certi ſumus ipſum poſſe efficere
quidquid diſtinctè intelligimus: adeò ut,
cauſâ, ex hoc ſolo quôd jam habeamus ideam ſub­
ſtantiae extenſae ſive corpore, quamvis nondum certò
ſciamus ullam talem revera exiſtere, certi tamen ſumus
illam poſſe exiſtere; atque ſi exiſtat, unamquamque
ejus partem, à nobis cogitatione definitam, realiter
aliis ejuſdem ſubſtantiae partibus eſſe diſtinctam.
1que, ex hoc folo quòd unuſquiſque intelligat ſe eſſe
rem cogitantem, & poſſit cogitatione excludere á ſe
ipſso omnem aliam ſubſtantiam, tam cogitantem quàm
extenſam, certum eſt unumquemque, ſic ſpectatum, ab
omnia aliâ ſubſtantiâ cogitante atque ab omni ſubſtan­
tiâ corporeâ realiter diſtingui. Ac etiamſi ſuppomamus,
Deum alicui tali ſubſtantim cogitanti ſubſtantiam ali­
quam corpoream tam arctè conjunxiſſe, ut arctiùs
jungi non poſſint, & ita ex illis duabus unum quid con­
flaviſſe, manent nihilominus realiter diſtinctae: quia,
quantumvis arctèipſas univerit, potentiâ, quam antè
habebat ad eas ſeparandas, ſive ad unam abſque aliâ
conſervandam, ſeipſum exuere non potuit, & quae vel
à Deo poſſunt ſseparari, vel ſejunctim conſervari, rea­
liter ſunt diſtincta.
LX.
De distinctionibus, ac
primò de reali.
20
25
30
5
10
15

Diſtinctio modalis eſt duplex: alia ſcilicet inter mo­
dum propriè dictum, & ſubſtantiam cujus eſt modus;
alia inter duos modos ejuſdem ſubſtantiae. Prior ex eo
cognoſcitur, quòd poſſimus quidem ſubſtantiam clarè
percipere abſque modo quem ab illâ differre dicimus,
ſed non poſſimus, viceverſâ, modum illum intelligere
ſine ipſâ. Ut figura & motus diſtinguuntur modaliter
à ſubſtantiâ corporeâ, cui inſunt; ut etiam affirmatio
&srecordatio à mente. Poſterior verò cognoſcitur ex
eo, quòd unum quidem modum abſque alio poſſimus
agnoſcere, ac viceverſâ; ſed neutrum tamen ſine eâ­
dem ſubſtanti cui inſunt. Ut ſi lapis moveatur & ſit
quadratus, poſſum quidem intelligere ejus figuram
quadratam ſine motu; & viceverſâ, ejus motum ſine
figurâ quadratâ; ſed nec illum motum, nec illam figu­
ram poſſum intelligere ſine lapidis ſubſtantiâ.
1ctio autem, quâ modus unius ſubſtantiae differt ab aliâ
ſubſtantiâ vel à modo alterius ſubſtantiae, ut motus
unius corporis ab alio corpore vel à mente, atque ut
motus duratione, realis potiús dicenda eſſe videtur
quàm modalis: quia modi illi non clarè
ſine ſubſtantiis realiter diſtinctis, quarum ſunt modi.
LXI.
De diſtinctione modali.
20
25
30
5

Denique diſtinctio rationis eſt inter ſubstantiam &
aliquod ejus attributum, ſine quo ipſa intelligi non
poteſt, vel inter duo talia attributa ejuſdem alicujus
ſubſtantiae. Atque agnoſcitur ex eo, quòd non
claram &, diſtinctam iſtius ſubſtantiae ideam formare, ſi
ab eâ illud attributum excludamus; vel non poſſimus
unius ex ejuſmodi attributis ideam clar percipere, ſi
illud ab alio ſeparemus. Ut, quia ſubſtantia quaevis, ſi
ceſſet durare, ceſſat etiam eſſe, ratione tantúm dura­
tione ſuâ diſtinguitur; & omnes modi cogitandi, quos
tanquam in objectis conſideramus, ratione tantúm
differunt, tum ab objectis de quibus cogitantur, tum
á ſe mutu in uno & eodem objecto. Memini quidem
me alibi hoc genus diſtinctionis cum con­
junxiſſe, nempe in ſine reſponſionis ad primas obje­
ctiones in Meditationes de primâ Philoſophiâ a: ſed ibi
non erat occaſio de ipſis accurat differendi, & ſuffi­
ciebat ad meum inſtitutum, quòd utramque reali
diſtinguerem.
LXII.
De diſtinctione
rationis.
10
15
20
25

Cogitatio & extenſio ſpectari poſſunt ut conſtituen­
tes naturas ſubſtantiae intelligentes & corporeae; tunc­
que non aliter concipi debent, qum ipſa ſubſtantia
1cogitans & ſubſtantia extenſa, hoc eſt, quàm mens
&scorpus; quo pacto clariſſimè ac diſtincttiſſimè intel­
liguntur. Quin & faciliús intelligimus ſubſtantiam
extenſam, vel ſubſtantiam cogitantem, quam ſubſtan­
tiam ſolam, omiſſo eo quòd cogitet vel ſit extenſa.
Nonnulla enim eſt difficultas, in abſtrahendâ notione
ſubſtantiae notionibus cogitationis vel extenſionis,
quae ſcilicet ab ipſâ ratione tantúm diverſae ſunt; &
non diſtinctior fit conceptus ex eo quòd pauciora in
eo eo comprehendamus, ſed tantúm ex eo qud illa quae
in ipſo comprehendimus, ab omnibus aliis accuratè
diſtinguamus.
LXIII.
Quomodo cogitatio &
extenſio diſtinctè co­
gnoſci poſſint, ut con­
ſtituentes naturam
mentis & corporis.
5
10

Cogitatio & extenſio ſumi etiam poſſunt pro modis
ſubſtantiae, quatenus ſcilicet una & eadem mens plures
diverſas cogitationes habere poteſt; atque unum &
idem corpus, retinendo ſuam eandem quantitatem,
pluribus diverſis modis poteſt extendi: nunc ſcilicet
magis ſecundúm longitudinem, minúſque ſecundúm
latitudinem vel profunditatem, ac paulò poſt è, contra
magis ſecundúm latitudinem, & minús ſecundum lon­
gitudinem. Tuncque modaliter ſubſtantiâ diſtinguun­
tur & non minús clarè ac diſtincté quám ipſa poſſunt
intelligi: modo' non ut ſubſtantiae, ſive res quaedam ab
aliis ſeparatae, ſed tantummodo ut modi rerum ſpe­
ctentur. Per hoc enim, quòd ipſas in ſubiſtantiis qua­
rum ſunt modi conſideramus, eas ab his ſubſtantiis
diſtinguimus, & quales revera ſunt agnoſcimus. At è
contra, ſi eaſdem abſque ſubſtantiis, quibus inſunt,
vellemus conſiderare, hoc ipſo illas ut res ſubſiſtentes
spectaremus, atque ita ideas modi & ſubſtantiae con­
ſunderemus.
1
LXIV.
Quomodo etiam
ut modi ſubstantiae.
15
20
25
30

Eâdem ratione, diverſos cogitationum modos, ut
intellectionem, imaginationem, recordationem, voli­
tionem, &c.; itemque diverſos modos extenſionis ſive
ad extenſionem pertinentes, ut figuras omnes, & ſitus
partium, & ipſarum motus, optimè percipiemus,
tantúm ut modos rerum quibus inſunt ſpectemus; &
quantúm ad motum, ſi de nullo niſi locali cogitemus,
ac de vi qu excitatur (quam tamen ſuo loco expli­
care conabor a) non inquiramus.
LXV.
Quomodo ipſarum mo­
di ſint etiam cogno­
ſcendi.
5

Superſunt ſenſus, affectus, & appetitus, qui
etiam clarè percipi poſſunt, ſi accurat caveamus, ne
quid ampliús de iis judicemus, quàm id praeciſè, quod
in perceptione noſtrâ continetur, & cujus intimè con­
ſcii ſumus. Sed per difficile eſt id obſervare, ſaltem
circa ſenſus: quia nemo noſtrûm eſt, qui non
ineunte aetate judic^rit, ea omnia quae ſentiebat, eſſe
res quaſdam extra mentem fuam exiſtentes, & ſen­
ſibus ſuis, hoc eſt, perceptionibus quas de illis ha­
bebat, planè ſimiles. Adeò ut videntes, exempli gra­
tiâ, colorem, putaverimus nos videre rem
extra nos poſitam, & planè ſimilem ideae illi coloris,
quam in nobis tunc experiebamur; idque ob con­
ſuetudinem ita judicandi, tam clar & diſtinctè vi­
dere nobis videbamur ut pro certo-& indubitato
haberemus.
LXVI.
Quomodo ſenſus, affe­
ctus & appetitus,
clarè cognoſcantur,
quamvis ſaepe de iis
malè judicemus.
10
15
20
25

Idemque planè eſt de aliis omnibus quae ſentiuntur,
etiam de titillatione ac dolore. Quamvis enim haec
extra nos eſſe non putentur, non tamen ut in ſolâ
mente ſive in perceptione noſtrâ ſolent ſpectari, ſed
ut in manu, aut in pede, aut quâvis aliâ parte
1corporis. Nec ſané magis certum eſt, cúm, exempli
cauſâ, dolorem ſentimus tanquam in pede, illum eſſe
quid extra noſtram mentem, in pede exiſtens, quàm
cúm videmus lumen tanquam in Sole, illud lumen
extra nos in Sole exiſtere; ſed utraque iſta praeju­
dicia ſunt primae noſtrae aetatis, ut infrà clarè appa­
rebit.
LXVII.
In ipſo de dolore judi­
cio ſaepe nos falli.
30
5

Ut autem hoc quod clarum eſt ab eo quod obſcu­
rum diſtinguamus, diligentiſſimé eſt advertendum,
dolorem quidem & colorem, & reliqua ejuſmodi, clarè
ac diſtinctè percipi, cúm tantummodo ut ſenſus, ſive
cogitationes, ſpectantur. Cúm autem res quaedam eſſe
judicantur, extra mentem noſtram exiſtentes, nullo
planè modo poſſe intelligi quaenam res ſint, ſed idem
planè eſſe, cúm quis dicit ſe videre in aliquo corpore
colorem, vel ſentire in aliquo membro dolorem, ac ſi
diceret ſe id ibi videre vel ſentire, quod quidnam ſit
planè ignorat, hoc eſt, ſe neſcire quid videat aut ſen­
tiat. Etſi enim, minús attendendo, ſibi facilè perſuadeat
ſe nonnullam ejus habere notitiam, ex eo quôd ſup­
ponat eſſe quid ſimile ſenſui illi coloris aut doloris,
quem apud ſe experitur: ſi tamen examinet quidnam
ſit, quod iſte ſenſus coloris vel doloris, tanquam in
corpore colorato vel in parte dolente exiſtens, reprae­
ſentet, omnino advertet ſe id ignorare.
LXVIII.
Quomodo in iſtis id,
quod clarè cognoſci­
mus, ab eo in quo
falli poſſumus, ſit di­
ſtinguendum.
10
15
20
25

Praeſertim ſi conſideret, ſe longè alio modo cogno­
ſcere, quidnam ſit in viſo corpore magnitudo, vel fi­
gura, vel motus (ſaltem localis: Philoſophi enim, alios
quoſdam motus locali diverſos effingendo, naturam
ejus ſibi minús intelligibilem reddiderunt), vel ſitus,
vel duratio, vel numerus, & ſimilia, quae in corporibus
1clarè percipi jam dictum eſta: quám quid in eodem
corpore ſit color, vel dolor, vel odor, vel ſapor, vel
quid aliud ex iis, quae ad ſenſus dixi eſſe referenda.lb>.
Quamvis enim videntes aliquod corpus, non magis
certi ſimus illud exiſtere, quatenus apparet figurarum,
quàm quatenus apparet coloratum: long tamen evi­
dentiús agnoſcimus, quid ſit in eo eſſe figuratum,
quàm quid ſit eſſe coloratum.
LXIX.
Longè aliter cognoſci
magnitudinem figu­
ram, &c., quàm co­
lores, dolores, &c.
30
5

Patet itaque in re idem eſſ, cúm dicimus nos per­
cipere colores in objectis, ac ſi diceremus perci­
pere aliquid in objectis, quod quidem quid ſit igno­
ramus, ſed à quo efficitur in nobis ipſis ſenſus quidam
valde manifeſtus & perſpicuus, qui vocatur ſenſus co­
lorum. In modo autem judicandi permagna eſt diver­
ſitas: nam quamdiu tantùm judicamus aliquid eſſe
objectis (hoc eſt, in rebus, qualeſcunque demum illae
ſint, àquibus ſenſus nobis advenit), quod quidnam ſit
ignoramus, tantùm abeſt ut fallamur, quin potiús in
eo errorem praecavemus, quo 'd advertentes nos ali­
quid ignorare, minús proclives ſimus ad temerè,
ipſo judicandum. Cúm verò putamus nos percipere
colores in objectis, etſi revera neſciamus quidnam ſit,
quod tunc nomine coloris appellamus, nec ullam ſimi­
litudinem intelligere poſſimus, inter colorem quem
ſupponimus eſſe in objectis, & illum quem
eſſe in ſenſu: quia tamen hoc ipſum non advertimus,
&smulta alia ſunt, ut magnitudo, figura, numerus, &c.
quae clarè percipimus non aliter à nobis ſentiri vel,
intelligi, quàm ut ſunt aut ſaltem eſſe poſſunt in ob­
jectis: facilè in eum errorem delabimur, ut
1id, quod in objectis vocamus colorem, eſſe quid om­
nino ſimile colori quem ſentimus, atque ita ut id,
quod nullo modo percipimus, nobis clarè percipi
arbitremur.
LXX.
Nos pose duobus modis
de ſenſibilibus judi­
cium ferre, quorum
uno errorem praeca­
vemus, alio in erro­
rem incidimus.
10
15
20
25
30

Hîcque primam & praecipuam errorum omnium
cauſam licet agnoſcere. Nempe in primâ aetate, mens
noſtra tam arctè corpori erat alligata, ut non aliis
cogitationibus vacaret, quàm iis ſolis, per quas ea
ſentiebat quae corpus afficiebant: necdum ipſas ad
quidquam extra ſe poſitum referebat, ſed tantúm ubi
quid corpori incommodum occurrebat, ſentiebat do­
lorem; ubi quid commodum, ſentiebat voluptatem;
&subi ſine magno commodo vel incommodo corpus
afficiebatur, pro diverſitate partium in quibus &
modorum quibus afficiebatur, habebat diverſos quoſ­
dam ſenſus, illos ſcilicet quos vocamus ſenſus ſapo­
rum, odorum, ſonorum, caloris, frigoris, luminis,
colorum, & ſimilium, quae nihil extra cogitationem
poſitum repraeſentant. Simulque etiam percipiebat
Magnitudines, figuras, motus, & talia; quae illi non
ut ſenſus, ſed ut res quaedam, vel rerum modi, extra
cogitationem exiſtentes, aut ſaltem exiſtendi capaces,
exhibebantur, etſi hanc inter iſta differentiam non­
dum notaret. Ac deinde, cùm corporis machinamen­
tum, quod ſic à naturâ fabricatum eſt ut propriâ ſuâ
vi variis modis moveri poſſit, hinc inde temerè ſe con­
torquens, caſu commodum quid aſſequebatur aut
fugiebat incommodum, mens illi adhaerens incipiebat
advertere id, quod ita aſſequebatur aut fugiebat,
extra ſe eſſe; nec tantúm illi tribuebat magnitudines,
figuras, motus, & talia, cium ut res aut rerum modos
1percipiebat, ſed etiam ſapores, odores, & reliqua,
quorum in ſe ſenſum ab ipſo effici advertebat. Atque
omnia tantúm referens ad utilitatem corporis, cui erat
immerſa, eò plus aut minùs rei eſſe putabat in uno­
quoque objecto à quo afficiebatur, prout plus mi­
nus ab ipſo afficiebatur. Unde factum eſt, ut multò
plus ſubſtantiae, ſeu corporeitatis, eſſe putaret in ſaxis
aut metallis, quàm in aquâ, vel aere, quia plus duri­
tiei & ponderoſitatis in iis ſentiebat. Quin & a¬ërem,
quandiu nullum in eo ventum aut frigus aut
experiebatur, pro nihilo prorſus ducebat. Et quia
non plus luminis à ſtellis quàm ab exiguis flammis
lucernarum ipſi affulgebat, idcirco nullas ſtellas flam­
mis iſtis majores ſibi repraeſentabat. Et quia nec ter­
ram in gyrum verti, nec ejus ſuperficiem in
curvatam eſſe notabat, ide proclivior erat ad putan­
dum, & eam immobilem, & ejus ſuperficiem planam
eſſe. Milleque aliis ejuſmodi praejudiciis, prima in­
fantiâ, mens noſtra imbuta eſt; quae deinde in pueritiâ
non recordabatur fuiſſe à ſe ſine ſufficienti examine

recepta, ſed tanquam ſenſu cognita, vel natur ſibi
indita, pro veriſſimis evidentiſſimiſque admiſit.
LXXI.
Praecipuam errorum
cauſam à praejudiciis
infantiae procedere
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20

Et quamvis jam maturis annis, cùm mens non am­
pliús tota corpori ſervit, nec omnia ad illud refert,
ſed etiam de rerum, in ſe ipſis ſpectatarum,
inquirit, permulta ex iis, quae ſic antea judicavit, falſa
eſſe deprehendat: non tamen ideò facilèe ipſa ex me­
moriâ ſuâ expungit, & quamdiu in eâ heerent, vario­
rum errorum cauſae eſſe poſſunt. Ita, exempli cauſâ,
quoniam a primâ aetate ſtellas imaginati
1guas, etſi iam rationes Aſtronomicae perſpicuè nobis
oſtendant ipſas eſſe quàm maximas, tantúm tamen
praejudicata opinio adhuc valet, ut nobis per difficile
ſit, ipſas aliter quàm priús imaginari.
LXXII.
Alteram errorum cauſam eſſe, quòd prae­
judiciorum obliviſci
nequeamus.
25
30

Praeterea mens noſtra non ſine aliqu difficultate ac
defatigatione poteſt ad ullas res attendere; omnium­
que difficillimè ad illa attendit, quae nec ſensibus, nec
quidem imaginationi praeſentia ſunt: ſive quia talem,
ex eo quòd corpori conjuncta ſit, habet naturam; ſive
quia in primis annis, cum tantúm circa ſenſus & ima­
ginationes occuparetur, majorem de ipſis quàm de
caeteris rebus cogitandi uſum & facilitatem acquiſivit.
Hinc autem ſit, ut iam multi nullam ſubſtantiam intel­
ligant, niſi imaginabilem, & corpoream, & etiam ſen­
ſibilem. Neque enim nôrunt ea ſola eſſe imaginabilia,
quae in extenſione, motu & figurâ conſiſtunt, etſi alia
multa intelligibilia ſint; nec putant quidquam poſſe
ſubſiſtere, quod non ſit corpus; nec denique ullum
corpus non ſenſibile. Et quia revera nullam rem, qua­
lis ipſa eſt, ſenſu ſolo percipimus, ut infrà clarèoſten­
detur, hinc accidit, ut plerique in tot^ vit nihil niſi
confuſe percipiant.
LXXIII.
Tertiam Causam eſſe,
quòd defatigemur, ad
ea, quae ſenſibus prae­
ſentia non ſunt, atten­
dendo; & ideò aſſue­
ti ſimus de illis, non
ex praesenti percep­
tione, ſed ex praecon­
ceptâ opinione judi­
care.
5
10
15
20

Et denique, propter loquelae uſum, conceptus omnes noſtros
verbis, quibus eos exprimimus, alligamus,
nec eos niſi ſimul cum iſtis verbis memoriae manda­
mus. Cùmque faciliús poſtea verborum quàm rerum
recordemur, vix unquam ullius rei conceptum habe­
mus tam diſtinctum, ut illum ab omni verborum con­
ceptu ſeparemus, cogitationeſque hominum ferè om­
nium circa verba magis quam circa res verſantur:
adeò ut perſaepe vocibus non intellectis praebeant
1aſſenſum, quia putant ſe illas olim intellexiſſe, vel ab
aliis qui eas recte intelligebant accepiſſe. Quae omnia,
quamvis accurat hic tradi non poſſint, quia natura
humani corporis nondum fuit expoſita, necdum pro­
batum eſt ullum corpus exiſtere, videntur tamen
poſſe intelligi, ut juvent ad claros & diſtinctos con­
ceptus ab obſcuris & ſis dignoſcendos.
LXXIV.
Quartam cauſam eſſe,
quòd cenceptus no­
ſtros verbis, quae re­
bus accuratè non reſ­
pondent, alligemus.
25
30
5

Itaque ad ſeriò philoſophandum, veritatemque om­
nium rerum cognoſcibilium indagandam: primò, om­
nia praejudicia ſunt deponenda, ſive accurat eſt ca­
vendum, ne ullis ex opinionibus olim à nobis receptis
fidem habeamus, niſi prius, iis ad novum examen re­
vocatis veras eſſe comperiamus. Deinde, ordine eſt
attendendum ad notiones, quas ipſimet in nobis ha­
bemus, eaeque omnes & ſolae, quas ſic attendendo
ac diſtinct¬é cognoſcemus, judicandae ſunt verae. Quod
agentes, inprimis advertemus nos exiſtere, quatenus
ſumus naturae cogitantis; & ſimul etiam, & eſſe Deum,
&snos ab illo pendere, & ex ejus attributorum conſi­
deratione caeterarum rerum veritatem poſſe
quoniam ille eſt ipſarum cauſa & denique, praeter
notiones Dei & mentis noſtrae, eſſe etiam in no­
notitiam multarum propoſitionum aeternae veritatis, ut
quòd ex nihilo nihil fiat, &c.; itemque, naturae cujuſ­
dam corporeae, ſive extenſae, diviſibilis, mobilis, &c.;
itemque, ſenſuum quorundam qui nos afficiunt, ut do­
loris, colorum ſaporum, &c., quamvis nondum ſcia­
mus quae ſit cauſa, cur ita nos afficiant. Et haec confe­
rentes cum iis quae confuſiùs antea cogitabamus, uſum
claros & diſtinctos omnium rerum
conceptus formandi acquiremus, Atque in his paucis
1praecipua cognitionis humanae principia contineri mihi videntur.
LXXV.
Summa eorum quae ob­
servanda ſunt, ad re­
ctè philosophandum.
10
15
20
25
30

Praeter caetera autem, memoriae noſtrae pro ſummâ
regulâ eſt infigendum, ea quae nobis Deo revelata
ſunt ut omnium certiſſima eſſe credenda. Et quamvis
fortè lumen rationis, quàm maximè clarum & evidens,
aliud quid nobis ſuggerere videretur, ſoli tamen au­
thoritati divinae potiùs quàm proprio noſtro judicio
fidem eſſe adhibendam. Sed in iis, de quibus fides
divina nihil nos docet, minimè decere hominem phi­
loſophum aliquid pro vero aſſumere, quod verum eſſe
nunquam perſpexit; & magis fidere ſenſibus, hoc eſt,
inconſideratis inſantiae ſuae judiciis, quàm maturae
rationi.
1
LXXXVI.
Autoritatem divinam
perceptioni noſtrae
eſſe praeferendam:
ſed eâ ſecluſâ non de­
cere philosophum
aliis quàm perceptis
aſſentiri.
5
10
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIAE
PARS CECUNDA:
De Prîncipiis rerum materialium.

Etſi nemo non ſibi ſatis perſuadeat res
existere, quia tamen hoc à nobis paulò ant in dubium
revocatum eſt a, & inter primae noſtrae aetatis praejudicia
numeratum, nunc opus eſt ut rationes inveſtigemus,
per quas id certò cognoſcatur. Nempe quicquid ſenti­
mus, procul dubio nobis advenit re aliquâ, quae
mente noſtrâ diverſa est. Neque enim eſt in noſtrâ po­
teſtate efficere, ut unum potiús quàm aliud ſentiamus;
ſed hoc à re illâ quae ſenſus noſtros afficit, planè pen­
det. Quaeri quidem poteſt an res illa ſit Deus, an quid
à Deo diverſum. Sed quia ſentimus, ſive potiús à
impulſi clarè ac diſtinctè percipimus, materiam quan­
dam extenſam in longum, latum & profundum, cujus
variae partes variis figuris praeditae ſunt, ac variis mo­
tibus cientur, ac etiam efficiunt ut varios ſenſus ha­
beamus colorum, odorum, doloris, &c.: ſi imme­
diatè per ſe ipſum iſtius materiae extenſae ideam menti
noſtrae exhiberet, vel tantúm ſi efficeret ut
1tur à re aliquâ, in quâ nihil eſſet extenſionis, nec fi­
gurae, nec motûs: nulla ratio poteſt excogitari, cur
non deceptor eſſet putandus. Ipſam enim clarè intelli­
gimus tanquam rem à Deo & nobis, ſive mente
noſtrâ, plan diverſam; ac etiam clarè videre nobis
videmur a, ejus ideam à rebus extra nos poſitis, quibus
omnino ſimilis eſt, advenire; Dei autem naturae planè
repugnare ut ſit deceptor, jam antè eſt animadverſum b.
Atque ide hîc omnino concludendum eſt, rem quan­
dam extenſam in longum, latum & proſundum, om­
neſque illas proprietates quas rei extenſae convenire
clarè percipimus habentem, exiſtere. Eſtque haec res
extenſa, quam corpus ſive materiam appellamus.
I.
Quibus rationibus re­
rum materialium
exiſtentia certòco­
gnoſcatur.
5
10
15
20
5
10

Eâdem ratione, menti noſtrae corpus quoddam ma­
gis arctè, quàm reliqua alia corpora, conjunctum eſſe,
concludi poteſt, ex eo quòd perſpicuè advertamus
dolores alioſque ſenſus nobis ex improviſo advenire;
quos mens eſt conſcia non à ſe ſolâ proficiſci, nec ad
ſe poſſe pertinere ex eo ſolo quòd ſit res cogitans,
ſed tantúm ex eo quòd alteri cuidam rei extenſae ac
mobili adjuncta ſit, quae res humanum corpus appel­
latur. Sed accuratior ejus rei explicatio non eſt hujus
loci c.
II.
Quibus etiam cogno­
scatur corpus huma
num menti eſſe arctè
conjunctum.
15
20

Satis erit, ſi advertamus ſenſuum perceptiones non
referri, niſi ad iſtam corporis humani cum mente con­
junctionem, & nobis quidem ordinari exhibere, quid
ad illam externa corpora prodeſſe poſſint aut nocere;
non autem, niſi interdum & ex accidenti, nos docere,
1qualia in ſeipſis exiſtant. Ita enim ſenſuum praejudica
facilè deponemus, & ſolo intellectu, ad ideas ſibi à
naturâ inditas diligenter attendente, hîc utemur.
III.
Senſuum perceptiones,
non quid revera ſit in
rebus, ſed quid hu­
mano compoſito pro­
ſit vel obſit, docere.
25

Quod agentes, percipiemus naturam materiae, ſive
corporis in univerſum ſpectati, non conſiſtere in
quòd ſit res dura, vel ponderoſa, vel colorata, vel alio
aliquo modo ſenſus afficiens: ſed tantúm in eo quòd
ſit res extenſa in longum, latum & proſunduma. Nam,
quantum ad duritiem, nihil aliud de illâ ſenſus nobis
indicat, quàm partes durorum corporum mo­
tui manuum noſtrarum, cùm in illas incurrunt. Si
enim, quotieſcunque manus noſtrae verſus aliquam par­
tem moventur, corpora omnia ibi exiſtentia recederent
eâdem celeritate quâ illae accedunt, nullam unquam
duritiem ſentiremus. Nec ullo modo poteſt intelligi,
corpora quae ſic recederent, idcirco naturam corporis
eſſe amiſſura; nec proinde ipſa in duritie conſiſtit.
Eâdemque ratione oſtendi poteſt, & pondus, & colo­
rem, & alias omnes ejuſmodi qualitates, quae in ma­
teriâ corporeâ ſentiuntur, ex eâ tolli poſſe, ipſâ
remanente: unde ſequitur, at nullâ ex illis ejus natu­
ram dependere.
IV.
Naturam corporis non
in pondere, duritie,
colore, aut ſimilibus;
ſed in ſolâ extenſione
conſiſtere.
5
10
15
20

Duae verò adhuc cauſae ſuperſunt, ob quas poteſt
dubitari, an vera natura corporis in ſolâ extenſione
conſiſtat. Una eſt, quòd multi exiſtiment,
corpora ſic poſſe rarefieri ac condenſari, ut rarefacta
plus habeant extenſionis quàm condenſata; ſintque
etiam nonnulli adeò ſubtiles, ut ſubſtantiam corporis
ab ejuſdem quantitate, atque ipſam quantitatem ab ex­
tenſione diſtinguant. Altera eſt, quòd ubi nihil
1eſſe intelligimus, quàm extensionem inlongum, latum
&sproſundum, non ſoleamus decere ibi eſſe corpus, ſed
tantummodo ſpatium, & quidem ſpatium inane, quod
ferè omnes ſibi perſuadent eſſe purum nihil.
V.
Praejudicia de rareſa­
ctione & de vacuo,
hanc corporis natu­
ram obſcuriorem fa­
cere.
25
30

Sed quantum ad rarefadionem & condenſationem,
quicunque ad cogitationes ſuas attendet, ac nihil volet
admittere niſi quod clarè percipiat, nonputabit in ipſis
aliud quidquam contingere, quàm figurae mutationem:
ita ſcilicet, ut rara corpora illa ſint, inter quorum par­
tes multa intervalla exiſtunt, corporibus aliis repleta,
&sper hoc tantúm denſiora reddantur, quòd ipſorum
partes, ad invicem accedentes, intervalla iſta' immi­
nuant vel planè tollant: quod ultimum ſi aliquando
contingat, tunc corpus tam denſum evadit, ut repu­
gnet ipſum denſius reddi poſſe. Atqui non ideò minús
tunc extenſum eſt, quàm cúm partes habens à ſe mu­
tuò diſſitas majus ſpatium ampleditur: quia quicquid
extenſionis in poris ſive intervallis à partibus ejus
relictis continetur, nullo modo ipſi tribui debet, ſed
aliis quibuſvis corporibus, a quibus intervalla iſta
replentur. Ut cúm videmus ſpongiam, aquâ vel alio
liquore turgentem, non putamus ipſam ſecundúm ſin­
gulas ſuas partes magis extenſam, quàm cúm com­
preſſa eſt & ſicca; ſed tantummodo poros habere
magis patentes, ac ideò per majus ſpatium eſſe dif­
fuſam.
VI.
Quomodo fiat rare­
factio.
5
10
15
20
25

Et ſanè non video, quid moverit nonnullos, ut mal­
lent dicere rarefactionem fieri per augmentationem
quantitatis, quàm ipſam hoc ſpongiae exemplo expli­
care. Nam etſi, cùm aer aut aqua rarefiunt, non vi­
deamus ullos ipſorum poros qui ampliores reddantur,
1nec ulluni novum corpus, quod ad illos replendos
accedat: non eſt tamen rationi tam conſentaneum,
aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefa­
ctionem verbotenus explicandam, quàm ex hoc quòd
rarefiant, concludere in ipſis eſſe poros, ſive
quae ampliora redduntur, & novum aliquod corpus ac­
cedere quod ipſa implet, etſi hoc novum corpus nullo
ſenſu percipiamus. Nulla enim ratio nos cogit ad cre­
dendum, corpora omnia quae exiſtunt debere ſenſus
noſtros afficere. Ac rarefactionem perfacilè hoc modo,
non autem ullo alio, fieri poſſe percipimus. Ac deni­
que planè repugnat aliquid novâ quantitate vel novâ
extenſione augeri, quin ſimul etiam nova ſubſtantia
extenſa, hoc eſt, novum corpus ei accedat. Neque
enim ullum additamentum extenſionis quantita­
tis, ſine additamento ſubſtantiae quae ſit quanta &
extenſa, poteſt intelligi, ut ex ſequentibus clariús
patebit.
VII.
Eam non poſſe ullo alio
modo intelligibili
explicari.
30
5
10
25

Quippe quantitas à ſubſtanti extenſâ in re non
differt, ſed tantúm ex parte noiſtri conceptús, ut & nu­
merus à re numerat. Ita ſcilicet ut totam naturam
ſubſtantiae corporeae, quae eſt in ſpatio decem pedum,
poſſimus conſiderare, quamvis ad iſtam menſuram de­
cem pedum non attendamus: quia plane eadem intel­
ligitur in quâlibet iſtius ſpatii parte ac in toto. Et
verſâ, poteſt intelligi numerus denarius, ut etiam
quantitas continua decem pedum, etſi ad iſtam deter­
minatam ſubſtantiam non attendamus: quia planè
idem eſt conceptus numeri denarii, ſive ad hanc men­
ſuram decem pedum, ſive ad quidlibet aliud reſeratur;
&squantitas continua decem pedum, etſi non poſſit
1intelligi ſine aliqu ſubſtantiâ extenſâ, cujus ſit quan­
titas, poteſt tamen ſine hac determinat. In re autem
fieri non poteſt, ut vel minimum quid ex iſtâ quantitate
aut extenſione tollatur, quin tantundem etiam de ſub­
ſtantiâ detrahatur; nec vice verſâ, ut tantillum de ſub­
ſtantiâ detrahatur, quin tantundem de quantitate ac
extenſione tollatur.
VIII.
Quantitatem & nume­
rum diſſerre tantùm
ratione ¬à re quantâ
&snumeratâ.
20
25
30
5

Et quamvis fortè nonnulli aliud dicant, non puto
tamen ipſos aliud eâ de re percipere; ſed cùm ſubſtan­
tiam ab extenſione aut quantitate diſtinguunt, vel nihil
per nomen ſubſtantiae intelligunt, vel confuſam tan­
tùm ſubſtantiae incorporeae ideam habent, quam falſò
tribuunt corporeae, hujuſque ſubſtantiae corporeae ve­
ram ideam extenſioni relinquunt, quam tamen acci­
dens vocant, atque ita planè aliud efferunt verbis,
quàm mente comprehendunt.
IX.
Substantiam corpo­
ream, cùm à quanti­
tate ſuâ diſtinguitur,
confuſè concipi tan­
quam incorperam.
10
15

Non etiam in re differunt ſpatium, ſive locus inter­
nus & ſubſtantia corporea in eo contenta, ſed tantúm
in modo, quo nobis concipi ſolent. Revera enim ex­
tenſio in longum, latum & proſundum, quae ſpatium
conſtituit, eadem planè eſt cum illâ quae conſtituit
corpus. Sed in hoc differentia eſt, quòd ipſam in cor­
pore ut ſingularem conſideremus, & putemus ſemper
mutari quoties mutatur corpus: in ſpatio verò unita­
tem tantúm genericam ipſi tribuamus, ade ut, mutato
corpore quod ſpatium implet, non tamen extenſio
ſpatii mutari cenſeatur, ſed remanere una & eadem,
quamdiu manet ejuſdem magnitudinis ac figurae, fer­
vatque eundem ſitum inter externa quaedam corpora,
per quae illud ſpatium determinamus.
1
X.
Quid ſit ſpatium, ſive
locus internus.
20
25
30

Et auidem facilè agnoſcemus, eandem eſſe extenſio­
nem, quae naturam corporis & naturam ſpatii conſti­
tuit, nec magis haec duo ſe mutu differre, quàm
natura generis aut ſpeciei differt à naturâ individui: ſi
attendentes ad ideam quam habemus alicujus corporis,
exempli cauſâ, lapidis, rejiciamus ab illâ id omne
quod ad corporis naturam non requiri cognoſcimus:
nempe rejiciamus prima duritiem, quia ſi lapis lique­
fiat aut in pulviſculos quàm minutiſſimos dividatur,
illam amittet, neque tamen ide deſinet eite corpus;
rejiciamus etiam colorem, quia vidimus ſaepe lapides
adeò pellucidos, ut nullus in iis eſſet color; rejicia­
mus gravitatem, quia quamvis ignis ſit leviſſimus, non
ideò minús putatur eſſe corpus; ac denique rejiciamus
frigus & calorem, aliaſque omnes qualitates, quia
non conſiderantur in lapide, vel iis mutatis, non ideò
lapis corporis naturam amiſiſſe exiſtimatur. Ita enim
advertemus, nihil planè in ejus ideâ remanere, prae­
terquàm quòd ſit quid extenſum in longum, latum &
profundum: quod idem continetur in ideâ ſpatii,
modò corporibus pleni, ſed ejus etiam quod vacuum
appellatur.
IX.
Quomodo in re non dif­
ferat à ſubſtantiâ
corporâ.
5
10
15
20

Eſt autem differentia in modo concipiendi; nam,
ſublato lapide ex ſpatio vel loco in quo eſt, putamus
etiam eius extenſionem eſſe ſublatam, utpote quam
ſingularem & ab ipſo inſeparabilem ſpectamus. Sed
interim extenſionem loci, in quo erat lapis, remanere
arbitramur, eandemque eſſe, quamvis jam ille locus
lapidis ligno, vel aquâ, vel aere, vel alio quovis cor­
pore occupetur,vel etiam vacuus eſſe credatur:
ibi conſideratur extenſio in genere, cenſeturque eadem
1eſſe lapidis, ligni, aquae, aeris, aliorumque corporum,
vel etiam ipſius vacui, ſi quod detur, modò tantúm ſit
ejuſdem magnitudinis ac figurae, ſervetque eundem
ſitum inter corpora externa, quae ſpatium illud deter­
minant.
XII.
Quomodo a eâdem
differat in modo, quo
concipitur.
25
30
5

Quippe nomina loci aut ſpatii non ſignificant quic­
quam diverſum à corpore quod dicitur eſſe in loco,
ſed tantúm ejus magnitudinem, figuram, & ſitum inter
alia corpora deſignant. Et quidem, ut ille ſitus deter­
minetur, reſpicere debemus ad alia aliqua corpora,
quae ut immobilia ſpectemus; ac prout ad diverſa reſpi­
cimus, dicere poſſumus eandem rem, eodem tempore,
locum mutare ac non mutare. Ut, cùm navis in mari
provehitur, qui redet in puppi manet ſemper uno in
loco, ſi ratio habeatur partium navis inter quas eun­
dem ſitum ſervat; & ille idem aſſidu locum mutat, ſi
ratio littorum habeatur, quoniam aſſiduè ab unis re­
cedit & ad alia accedit. Ac proeterea, ſi putemus ter­
ram moveri, tantumque praeciſe procedere ab Occi­
dente verſus Orientem, quantum navis interim ex
Oriente in Occidentem promovetur, dicemus rurſus
illum qui redet in puppi, locum ſuum non mutare:
quia nempe loci determinationem ab immotis qui­
buſdam coeli punctis deſumemus. Sed ſi tandem co­
gitemus, nulla ejuſmodi puncta verè immota in uni­
verſo reperiri, ut probabile eſſe infrà oſtendetur a, inde
concludemus nullum eſſe permanentem ullius rei lo­
cum, niſi quatenus à cogitatione noſtrâ determinatur.
XIII.
Quid ſit locus
externus.
10
15
20
25

Differunt autem nomina loci & ſpatii, quia locus
magis expreſſè deſignat ſitum quàm magnitudinem
1aut figuram, & è contra, magis ad has attendimus,
cùm loquimur de ſpatio. Dicimus enim frequenter
unam rem in locum alterius ſuccedere, quamvis non
ſit accurat ejuſdem magnitudinis, nec figurae; ſed
tunc negamus illam idem ſpatium occupare; ſem­
per, cùm ille ſitus mutatur, dicimus locum mutari,
quamvis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cùm­
que dicimus rem eſſe in hoc loco, nihil aliud intelli­
gimus, quàm illam obtinere hunc ſitum inter alias res;
&scùm addimus ipſam implere hoc ſpatium vel
locum, intelligimus praeterea ipſam eſſe hujus deter­
minatae magnitudinis ac figurae.
XIV.
In quo differant locus
&sspatium.
30
5
10

Atque ita ſpatium quidem ſemper ſumimus pro ex­
tenſione in longum, latum & profundum. Locum au­
tem aliquando conſideramus ut rei, quae in loco eſt,
internum, & aliquando ut ipſi externum. Et quidem
internus idem planè eſt quod ſpatium; externus autem
ſumi poteſt pro ſuperficie quae proximè ambit locatum.
Notandumque eſt, per ſuperficiem non hîc intelligi
ullam corporis ambientis partem, ſed termi­
num, qui medius eſt inter ipſum corpus ambiens & id­
quod ambitur, quique nihil aliud eſt qum modus: vel
certè intelligi ſuperficiem in communi, quae non ſit
pars unius corporis magis qum alterius, ſed eadem
ſemper eſſe cenſeatur, cùm retinet magnitu­
dinem & figuram. Etſi enim omne corpus ambiens cum
ſuâ ſuperficie mutetur, non ideò res quam ambit lo­
cum mutare exiſtimatur, ſi eundem interim ſitum ſer­
vet inter illa externa, quae tanquam immobilia ſpectan­
tur. Ut ſi navim in unam partem à fluminis lapſu, &
in contrariam à vento tam aequaliter impelli
1mus, ut ſitum ſuum inter ripas non mutet, facilè ali­
quis credet ipſam manere in eodem loco, quamvis
omnis ſuperficies ambiens mutetur.
XV.
Quomodo locus exter­
nus pro ſuperficie
corporis ambientis
rectè ſumatur.
15
20
25
30

Vacuum autem philoſophico more ſumptum, hoc
eſt, in quo nulla planè ſit ſubſtantia, dari non
poſſe manifeſtum eſt, ex eo quòd eytenſio ſpatii,
vel loci interni, non differat ab extenſione corporis.
Nam cùm ex hoc ſolo quòd corpus ſit extenſum in
longum, latum & profundum, rectè concludamus
illud eſſe ſubſtantiam, quia omnino repugnat ut nihili
ſit aliqua extenſio, idem etiam de ſpatio, quod va­
cuum ſupponitur, eſt concludendum: quòd nempe,
cúm in eo ſit extenſio, neceſſari etiam in ipſo ſit
ſubſtantia.
XVI.
Repugnare ut detur
vacuum, ſive in quo
nulla planè ſit res.
5
10

Et quidem ex vulgi uſu, per nomen vacui non ſole­
mus ſignificare locum vel ſpatium in quo nulla planè
ſit res, ſed tantummodo locum in quo nulla ſit ex iis
rebus, quas in eo eſſe debere cogitamus. Sic, quia urna
facta eſt ad aquas continendas, vacua dicitur, cùm
ae***re tantùm eſt plena. Sic nihil eſt in piſcinâ, licèt
aquis abundet, ſi in eâ deſint piſces. Sic inane eſt navi­
gium, quod comparatum erat ad vehendas merces, ſi
ſolis arenis, quibus frangat impetus venti, ſit onuſtum.
Sic denique inane eſt ſpatium, in quo nihil eſt ſenſi­
bile, quamvis materiâ creatâ & per ſe ſubſiſtente ple­
num ſit: quia non ſolemus conſiderare, niſi eas res quae
à ſenſibus attinguntur. Atqui ſi poſtea, non attenden­
tes quid per nomina vacui & nihili ſit intelligendum,
in ſpatio quod vacuum eſſe diximus, non modò nihil
ſenſibile, ſed omnino nullam rem contineri exiſtime­
mus in eundem errorem incidemus, ac ſi ex eo quòd
1uſitatum ſit dicere urnam, in quâ nihil eſt niſi aer,
vacuam eſſe, ide judicarernus aerem in eâ contentum
non eſſe rem ſubſiſtentem.
VII.
Vacuum ex vulgi uſu
non exclurere omne
corpus.
15
20
25
30

Lapſique rumus ferrèomnes à primâ aetate in hunc
errorem, propterea quòd non advertentes ullam
inter vas & corpus in eo contentum neceſſariam con­
junctionem non putavimus quicquam obilare, quo­
minus ſaltem Deus efficiat, ut corpus, quod vas ali­
quod replet inde auferatur, & nullum aliud in ejus
locum ſuccedat. Jam autem, ut errorem illum
demus, conſiderare oportet nullam quidem eſſe con­
nexionem inter vas & hoc vel illud corpus particulare
quod in eo continetur, ſed eſſe maximam, ac omnino
neceſſariam, inter vaſis figuram concavam & extenſio­
nem in genere ſumptam, quae in eâ cavitate
contineri. Adeò ut non magis repugnet nos concipere
montem ſine valle, quàm intelligere iſtam cavitatem
abſque extenſione in eâ content, vel hanc extenſio­
nem abſque ſubſtantiâ quae ſit extenſa: quia, ut ſaepe
dictum eſt, nihili nulla poteſt eſſe extenſio. Ac proinde,
ſi quaeratur quid fiet, ſi Deus auferat omne corpus
quod in aliquo vaſe continetur, & nullum aliud in
ablati locum venire permittat: reſpondendum eſt, vaſis
latera ſibi invicem hoc ipſo fore contigua. Cúm enim
inter duo corpora nihil interjacet, neceſſe eſt ut
mutuò tangant; ac manifeſtè repugnat ut diſtent, ſive
ut inter ipſa ſit diſtantia, & tamen ut iſta diſtantia ſit
nihil: quia omnis diſtantia eſt modus extenſionis, &
ideò ſine ſubſtantiâ extenſa eſſe non poteſt a.
XVIII.
Quomodo emendandum
ſit praejudicium de
vacuo abſolutè ſump­
to.
5
10
15
20
25

Poſtquam ſic advertimus ſubſtantiae
1
turam in eo tantúm conſiſtere, quòd ſit res extenſa;
ejuſque extenſionem non eſſe diverſam ab eâ, quae ſpa­
tio quantumvis inani tribui ſolet: facilè cognoſcimus
fieri non poſſe, ut aliqua ejus pars plus ſpatii occupet
unâ vice qum ali, ſicque aliter rarefiat, qum modo
paullò antè explicato a; vel ut plus ſit materiae, ſive
ſubſtantiae corporeae, in vaſe, cùm plumbo, vel auro,
vel alio quantumvis gravi ac duo corpore plenum eſt,
quàm cúm aerem tantúm continet, vacuumque exiſti­
matur: quia partium materiae quantitas non pendet
ab earum gravitate aut duritie, ſed àſolâ extenſione,
quae ſemper in eodem vaſe eſt aequalis.
XIX.
Ex his ea confirmari, 20
30
quae de rarefactione
dicta ſunt.
5
10

Cognoſcimus etiam fieri non poſſe ut aliquae atomi,
ſive materiae partes ex natur ſua indiviſibiles, exiſtant.
Cúm enim, ſi quae ſint, neceſſariò debeant eſſe extenſae,
quantumvis parvae fingantur, poſſumus adhuc unam­
quamque ex ipſis in duas aut plures minores cogita­
tione dividere, ac proinde agnoſcere eſſe diviſibiles.
Nihil enim poſſumus cogitatione dividere, quin hoc
ipſo cognoſcamus eſſe diviſibile; atque ide, ſi judi­
caremus id ipſum eſſe indiviſibile, judicium noſtrum
à cognitione diffentiret. Quin etiam ſi fingamus, Deum
efficere voluiſſe ut aliqua materiae particula in alias
minores dividi non poſſit, non tamen illa propri indi­
viſibilis erit dicenda. Ut etenim eſſecerit eam nullis
creaturis dividi poſſe, non certè ſibi ipſt ejuſdem divi­
dendae facultatem potuit adimere: quia fieri planè
non poteſt, ut propriam ſuam potentiam imminuat,
quemadmodum ſuprâ notatum eſt b. Atque ideò,
1lutè loquendo, illa diviſibilis remanebit, quoniam ex
naturâ ſuâ eſt talis.
XX.
Ex his etiam demonſstrari, nullas atomos
dari posse.
15
20
25

Cognoſcimus praeterea hunc mundum, ſive ſubſtan­
tiae corporeae univerſitatem, nullos extenſionis fuae ſi­
nes habere a. Ubicunque enim fines illos eſſe fingamus,
ſemper ultra ipſos aliqua ſpatia indefinitè extenſa non
modò imaginamur, ſed etiam verè imaginabilia, hoc
eſt, realia eſſe percipimus; ac proinde, etiam ſubſtan­
tiam corpoream indefinitè extenſam in iis contineri.
Quia, ut iam ſuſè oſtenſum eſt, idea ejus extenſionis,
quam in ſpatio qualicunque concipimus, eadem plane
eſt cum ideâ ſubſtantiae corporeae.
XXI.
Item mundunt eſſe in­
definitè extenſum.
5
10

Hincque etiam colligi facilè poteſt, non aliam eſſe
materiam coeli & quàm terrae; atque omnino, ſi mundi
eſſent infiniti, non poſſe non illos omnes ex unâ &
eâdem materiâ conſtare; nec proinde plures, ſed unum
tantùm, eſſe poſſe b: quia perſpicuè intelligimus illam
materiam, cujus natura in eo ſolo conſiſtit qud ſit
ſubſtantia extenſa, omnia omnino ſpatia imaginabilia,
in quibus alii iſti mundi eſſe deberent, jam occupare:
nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus.
XXII.
Item unam & eandam
eſſe materiam coeli &
terrae; ac plures
mundos eſſe non poſſe.
15
20

Materia itaque in toto univerſo una & eadem exiſtit,
utpote quae omnis per hoc unum tantúm agnoſcitur,
quòd ſit extenſa. Omneſque proprietates, quas in
eâ clarè percipimus, ad hoc unum reducuntur,
ſit partibilis, & mobilis ſecundúm partes, & proinde
capax illarum omnium affectionum, quas ex ejus par­
tium motu ſequi poſſe percipimus. Partitio enim, quae
fit ſolâ cogitatione, nihil mutat; ſed omnis materiae
1variatio, ſive omnium ejus formarum diverſitas, pen­
det à motu. Quod paſſim etiam à Philoſophis videtur
fuiſſè animadverſum, quia dixerunt naturam eſſe prin­
cipium motûs & quietis. Tunc enim per naturam intel­
lexerunt id, per quod res omnes corporeae tales eva­
dunt, cluales ipſas eſſe experimur.
XXIII.
Omnen materiae va­
riationem, ſive om­
nem ejus formarum
diverſitatem pendere
à motu.
25
5

Motus autem (ſcilicet localis, neque enim ullus
alius ſub cogitationem meam cadi a; nec ide etiam
ullum alium in rerum naturâ fingendum puto), motus,
inquam, ut vulgò ſumitur, nihil aliud eſt quàm actio,
quâ corpus aliquod ex uno locoinalium migrat. Et idcirco,
quemadmodum ſuprà monuimus b eandem rem eodem
tempore dici poſſe locum mutare & non mutare, ita
eadem etiam dici poteſt moveri & non moveri. Ut qui
ſedet in navi, dum ea ſolvit portu, putat quidem ſe
moveri, ſi reſpiciat ad littora eaque ut immota conſi­
deret; non autem, ſi ad ipſam navim, inter cujus partes
eundem ſemper ſitum ſervat. Quin etiam, quatenus
vulgò putamus in omni motu eſſe adionem, in quiete
verò ceſſationem actionis, magis propriè tunc dicitur
quieſcere quàm moveri, quia nullam in ſe actionem
ſentit.
XXIV.
Quid ſit motus juxta
vulgarem ſenſum
10
15
20

Sed ſi non tam ex vulgi uſu, quàm ex rei veritate,
conſideremus quid per motum debeat intelligi, ut ali­
qua ei determinata natura tribuatur: dicere poſſumus
eſſe tranſlationem unius varlis materiae, ſive unius cor­
poris, ex vicini eorum corporum, quae illud immediatè
contingunt & tanquam quieſcentia ſpectantur, in viciniam
aliorum. Ubi per unum corpus, ſive unam partem
1teriae, intelligo id omne quod ſimul transfertur; etſi
rurſus hoc ipſum conſtare poſſit ex multis partibus,
quae alios in ſe habeant motus. Et dico eite tranſatio­
nem, non vim vel actionem quae transfert, ut oſtendam
illum ſemper eſſe in mobili a, non in movente,
haec duo non ſatis accuratè ſolent diſtingui; ac eſſe
duntaxat ejus modum, non rem aliquam ſubſiſten­
tem ſicut figura eſt modus rei figuratae, ac quies rei
quieſcentis.
XXV.
Quid ſit motus propriè
umptus.
25
5

Quippe notandum eſt, magno nos, in praeju­
dicio laborare, quòd plus actionis ad motum requiri
arbitremur, quàm ad quietem. Hocque ide nobis ab
ineunte aetate perſuaſimus, quòd corpus noſtrum ſoleat
moveri à noſtrâ voluntate, cujus intim conſcii ſumus,
&squieſcere ex hoc ſolo quòd terrae adhaereat gra­
vitatem, cujus vim non ſentimus. Et quidem quia iſta
gravitas, aliaeque plures cauſae, nobis non animad­
verſae, motibus quos in membris noſtris ciere volu­
mus reſiſtunt, eſſiciuntque ut fatigemur, putamus
majore actione,ſive majore vi opus eſſe ad
ciendum, quàm ad illum ſiſtendum. ſumentes ſcilicet
actionem pro conatu illo, quo utimur ad membra
noſtra & illorum ope alia corpora permovenda. Quod
tamen praejudicium facilè exuemus, ſi conſideremus,
non modò conatu nobis opus eſſe ad movenda
externa, ſed ſaepe etiam ad eorum motus ſiſtendos,
cùm à gravitate aliâve cauſa non ſiſtuntur. Ut, exempli
gratiâ, non majori utimur actione ad navigium in aquâ
ſtagnante quieſcens impellendum, quàm ad idem, cúm
movetur, ſubitò retinendum: vel certè non
1jori; hinc enim demenda eſt aquae ab eo ſublevatae
gravitas, & ejuſdem lentor a, quibus paulatim ſiſti
poſſet.
XXVI.
Non plus actionis re­
quiri ad motum quàm
ad quietem.
10
15
20
25
30

Cúm autem hîc non agatur de illâ actione, quae in­
telligitur eſſe in movente, vel in eo qui motum ſiſtit,
ſed de ſolâ tranſlatione, ac tranſlationis abſentiâ, ſive
quiete: manifeſtum eſt hanc tranſlationem extra cor­
pus motum eſſe non poſſe, atque hoc corpus alio modo
ſe habere, cúm transfertur, & alio, cúm non transfer­
tur ſive cúm quieſcit: adeò ut motus & quies nihil
aliud in eo ſint, quàm duo diverſi modi.
XXVII.
Motum & quietem eſſe
tantùm diverſos mo­
dos corporis moti.
5
10

Addidi praeterea, tranſlationem fieri ex viciniâ cor­
porum contiguorum in viciniam aliorum, non autem
ex uno loco in alium: quia, ut ſuprà explicui b, loci
acceptio varia eſt, ac pendet noſtrâ cogitatione: ſed
cùm per motum intelligimus eam tranſlationem quae
ſit ex viciniâ corporum contiguorum, quoniam una
tantùm corpora eodem temporis momento ejuſdem
mobilis contigua eſtſe poſſunt, non poſtumus iſti mo­
bili plures motus eodem tempore tribuere, ſed unum
tantùm.
XXVII.
Motum propriè ſum­
tum non referri, niſi
ad corpora contigua
ejus quod movetur.
15
20

Addidi denique, tranſlationem illam fieri ex vici­
niâ, non quorumlibet corporum contiguorum, ſed
eorum duntaxat, quae tanquam quieſcentia ſpectantur.
Ipſa enim tranſlatio eſt reciproca, nec poteſt intelligi
corpus AB transferri ex viciniâ corporis CD c, quin
ſimul etiam intelligatur corpus CD transferri ex vici­
ni corporis AB: ac planè eadem vis & actio
1ritur ex unâ parte atque ex alterâ. Quapropter ſi
omnino propriam, & non ad aliud relatam, naturam
motui tribuere vellemus, cùm duo corpora contigua
unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur,
ſicque à ſe mutuò ſeparantur, tantundem motûs
uno quàm in altero eſſe diceremus. Sed hoc à com­
muni loquendi uſu nimium abhorreret: cúm enim
aſſueti ſimus ſtare in terrâ, eamque ut quieſcentem
conſiderare, quamvis aliquas ejus partes, aliis mino­
ribus corporibus contiguas, ab eorum tranſ­
ferri videamus, non tamen ipſam ideò moveri pu­
tamus.
XXIX.
Nec referri niſi ad ea
corpora contigua,
quae tanquam quie­
ſcientie ſpectantur.
25
5
10

Hujuſque rei praecipua ratio eſt, quòd motus intel­
ligatur eſſe totius corporis quod movetur, nec poſſit
ita intelligi eſſe totius terrae, ob quarun­
dam ejus partium ex viciniâ minorum corporum qui­
bus contiguae ſunt: quoniam ſaepe plures ejuſmodi
tranſlationes ſibi mutuò contrarias, in ipſà licet ad­
vertere. Ut ſi corpus E ſ GH ſit
terra, & ſupra ipſam tem­
pore corpus A B transferatur ab E
verſus F, ac CD ab H verſus G,
quamvis hoc ipſo partes terrae
corpori AB contiguae à B verſus A
transferantur, neque minor
alterius natura a actio in iis eſſe debeat, ad illam
tranſlationem, quàm in corpore AB: non ide intel­
ligimus terram moveri à B verſus A, ſive ab Occi­
dente verſus Orientem, quia pari ratione ob id quòd
ejus partes corpori CD contiguae transferantur à
verſus D, intelligendum eſſet eam etiam in aliam
1tem moveri, nempe ab Oriente in Occidentem; quae
duo inter ſe pugnant. Ita ergo, ne nimium communi
uſu loquendi recedamus, non hîc dicemus terram mo­
veri, ſed ſola corpora AB & CD; atque ita de reliquis. Sed interim recordabimur, id omne quod reale eſt ac
poſitivum in corporibus quae moventur, propter quod
moveri dicuntur, reperiri etiam in aliis ipſorum con­
tiguis, quae tamen ut quieſcentia tantúm ſpectantur a.
XXX.
Cur ex duobus corpo­
ribus contiguis quae
ſeparantur ab invi­
cem, unum potiùs
quàm, aliud moveri
dacatur.
15
20
25
30
5
1[Figure 1]

Etſi autem unumquodque corpus habeat tantùm
ro unum motum ſibi proprium, quoniam ab unis tantùm
corporibus ſibi contiguis & quieſcentibus recedere
intelligitur, participare tamen etiam poteſt ex aliis
innumeris, ſi nempe ſit pars aliorum corporum alios
motus habentium. Ut, ſi quis ambulans in navi horo­
logium in perâ geſtet, ejus horologii rotulae unico tan­
tùm motu ſibi proprio movebuntur, ſed participabunt
etiam ex alio, quatenus, adjunctae homini ambulanti,
unam cum illo materiae partem component, & ex alio
quatenus erunt adjunctae navigio in mari fluctuanti,
&sex alio quatenus adjunctae ipſi mari, & denique alio
quatenus adjunctae ipſi terrae, ſi quidem tota terra moveatur.
Omneſque hi motus revera erunt in rotulis
iſtis; ſed quia non facilè tam multi ſimul intelligi, nec
etiam omnes agnoſci pogunt, ſufficiet unicum illum,
qui proprius eſt cujuſque corporis, in ipſo conſiderare.
XXXI.
Quomodo in eodem cor­
pore innumeri diverſi
motus eſſe poſſint.
10
15
20
25

Ac praeterea ille unicus cujuſque corporis motus,
qui ei proprius eſt, inſtar plurium poteſt conſiderari:
ut, cùm in rotis curruum duos diverſos diſtinguimus,
unum ſcilicet circularem circa ipſarum axem, & alium
redum ſecundúm longitudinem viae per quam
1tur. Sed qud ideò tales motus non ſint revera diſtin­
cti, patet ex eo, quòd unumquodque punctum cor­
poris quod movetur, unam tantùm aliquam lineam
deſcribat. Nec refert, quòd iſta linea ſaepe ſit valde
contorta a, & ideò pluribus diverſis motibus
videatur: quia poſſumus imaginari, eodem modo
quamcunque lineam, etiam rectam, quae
omnium ſimpliciſſima eſt, ex infinitis di­
verſis motibus ortam eſſe. Ut ſi linea AB
feratur verſus C D, & eodem
punctum A feratur verſus B, linea recta
AD, quam hoc punctum A deſcribet,
non minús pendebit à duobus motibus rectis, ab A in
B & ab AB in CD, quàm linea curva, quae à quovis
rotae puncto deſcribitur, pendet motu recto & circu­
lari. Ac proinde, quamvis ſaepe utile ſit unum motum
in plures partes hoc pado diſtinguere, ad faciliorem
ejus perceptionem, abſolut tamen loquendo, unus
tantúm in unoquoque corpore eſt numerandus.
XXXII.
Quomodo etiam motus
propriè ſumptus, qui
in quoque corpore
unicus eſt, pro pluribus ſumi poſſit.
30
5
10
15

Ex hoc autem quòd ſuprâ fuerit animadverſum b,
loca omnia corporibus plena eſſe, ſemperque eaſdem
materiae partes aequalibus locis coaequari, ſequitur
nullum corpus moveri poſſe niſi per circulum, ita ſci­
licet ut aliud aliquod corpus ex loco qem ingreditur
expellat, hocque rurſus aliud, & aliud, uſque ulti­
mum, quod in locum à primo derelictum, eodem tem­
poris momento quo derelictus eſt, ingrediatur. Hocque
facilè intelligimus in circulo perfecto, quia videmus
nullum vacuum, nullamque rarefactionem aut
1denſationem requiri, ut pars circuli A moveatur verſus
B, mod eodem tempore pars B moveatur verſus C,
C verſus D, ac D verſus A.
idem intelligi etiam poteſt in
circulo non perfecto, & quan­
tumlibet irregulari, modò ad­
vertatur quo pado omnes
locorum inaequalitates inae­
quali motuum celeritate poſ­
ſint compenſari. Sic tota ma­
teria contenta in ſpatio EFGH circulariter moveri
poteſt abſque ullâ condenſatione vel vacuo, & eodem
tempore ejus pars quae eſt ver­
ſus E, tranſire verſus G, ac ea
quae eſt verſus G, tranſire ver­
ſus E, modò tantum, ut
ſpatium in G ſupponitur eſſe
quadruplo latius quàm in E,
ac duplò quàm in F & H, ita
etiam quadruplo celeriús mo­
veatur in E quàm in G, ac duplo celeriús quàm in
F vel H; atque ita relilquis omnibus in locis motús
celeritas anguſtiam loci compenſet. Hoc enim pacto,
in quovis determinato tempore, tantundem materiae
per unam iſtius circuli partem, qu¬à`m per alteram
tranſibit.
XXXIII.
Quomodo in omni motu
integer circulus cor­
porum ſimul movea­
tur.
20
25
5
10
15
20
25
2[Figure 2]3[Figure 3]

Fatendum tamen eſt in motu iſto aliquid reperiri,
quod mens quidem noſtra percipit eſſe verum, ſed ta­
men quo pacto fiat, non comprehendit: nempe divi­
ſionem quarundam particularuni materiae in infinitum,
ſive indefinitam atque in tot partes, ut nullam
1tatione determinare poſſimus tam exiguam, quin in­
telligamus ipſam in alias adhuc minores reipſa eſſe
diviſam. Fieri enim non poteſt, ut materia quae jam
implet ſpatium G, ſucceſſiv impleat omnia ſpatia
innumeris gradibus minora, quae ſunt inter G & E,
aliqua ejus pars ad innumerabiles illorum ſpatiorum
menſuras figuram ſuam accommodet: quod lit fiat,
neceſſe eſt omnes imaginabiles ejus particulas, quae
ſunt revera innumerae, à ſe mutuò aliquantulum re­
moveri, & talis quantulacunque remotio divi­
ſio eſt a.
XXXIV.
Hinc ſequi diviſionem
materiae in particu­
las revera indefini­
tas, quamvis eae nobis
ſint invomprehenſibi­
les.
5
10

Notandum autem nie hîc non loqui de totâ materiâ,
ſed tantúm de aliqu'a ejus parte. Quamvis enim ſup­
ponamus duas aut tres ejus partes eſſe in G tantae
latitudinis quantm eſt ſpatium E, itemque plu­
res alias minores, quae maneant indiviſae: nihilomi­
nus intelligi poteſt eas moveri circulariter verſus E,
modò quaedam alias ipſis admiſtae ſint, quae ſe quomo­
dolibet inflectant, & figuras ſuas ſic mutent, ut junctae
iſtis figuras ſuas non ita mutantibus, ſed cele­
ritatem motûs ad rationem loci occupandi accommo­
dantibus, omnes angulos quos iſtae alias non occupa­
bunt, accuratè compleant. Et quamvis, quomodo fiat
indefinita iſla diviſio, cogitatione comprehendere ne­
queamus, non ideò tamen debemus dubitare
fiat: quia clarè percipimus illam neceſſariò ſequi ex
naturâ materiae nobis evidentiſſimè cognitâ, percipi­
muſque etiam eam eſſe de genere eorum quae à mente
noſtrâ, utpote finità, capi non po¬§¬§unt b.
1
XXXV.
Quomodo fiat divi
ſio, & quòd non ſit du­
bitandum quin fiat,
etſi non comprehendatur.
15
20
25

Motûs naturà ſic animadverſâ, conſiderare oportet
ejus cauſam, eamque duplicem: primò ſcilicet uni­
verſalem & primariam, quae eſt cauſa generalis om­
nium motuum qui ſunt in mundo; ac deinde parti­
cularem, à quâ fit ut ſingulae materiá partes motus,
quos priús non habuerunt, acquirant. Et generalem
quod attinet, manifeſtum mihi videtur illam non aliam
eſſe, quàm Deum ipſum, qui materiam ſimul cum
motu & quiete in principio creavit, jamque, per ſolum
ſuum concurſum ordinarium, tantundem motûs &
quietis in eâ totâ quantum tunc poſuit conſervat. Nam
quamvis ille motus nihil aliud ſit in materià motâ
quàm ejus modus; certam tamen & determinatam
habet quantitatem, quam facilè intelligimus eandem
ſemper in totâ rerum univerſitate eſſe poſſe, quamvis
in ſingulis ejus partibus mutetur. Ita ſcilicet ut pute­
mus, cúm una pars materiae duplò celeriús movetur
quàm altera, & haec altera duplò major eſt quàm prior,
tantundem motús eſſe in minore quàm in majore; ac
quantò motus unius partis lentior ſit, tantò motum
alicujus alterius ipſi aequalis fieri celeriorem. Intelli­
gimus etiam perfectionem eſſe in Deo, non ſolúm
quòd in ſe ipſo ſit immutabilis, ſed etiam quòd modo
quàm maxim conſtanti & immutabili operetur: adeò
ut, iis mutationibus exceptis, quas evidens experientia
vel divina revelatio certas reddit, quaſque ſine ullâ
in creatore mutatione fieri percipimus aut credimus,
nullas alias in ejus operibus ſupponere debeamus, ne
qua inde inconſtantia in ipſo arguatur. Unde ſequitur
quàm maxim rationi eſſe conſentaneum, ut putemus
1ex hoc ſolo, quòd Deus diverſimodè moverit partes
materiae, cúm primúm illas creavit, jamque totam
iſtam materiam conſervet eodem planè modo eàdem­
que ratione quà priús creavit, eum etiam tantundem
motûs in ipſà ſemper conſervare a.
XXXVI.
Deum eſſe primòriam
motis cauſam: &
eandem ſemper mo­
tûs quantitatem in
univerſo conservare.
5
10
15
20
25
30
5

Atque ex hac eâdem immutabilitate Dei, regulae
quádam ſive leges naturae cognoſci poſſunt, quae ſunt
cauſae ſecundariá ac particulares diverſorum motuum,
quos in ſingulis corporibus advertimus. Harum primà
eſt, unamquamque rem, quatenus eſt ſimplex & indi­
viſa, manere, quantum in ſe eſt, in eodem ſemper ſtatu,
nec unquam mutari niſi à cauſis externis. Ita, ſi pars
aliqua materiae ſit quadrata, facilè nobis perſuademus
illam perpetuò manſuram eſſe quadratam, niſi quid
aliunde adveniat quod ejus figuram mutet. Si quieſcat,
non credimus illam unquam incepturam moveri, niſi
ab aliquà cauſà ad id impellatur. Nec ulla major ra­
tio eſt, ſi moveatur, cur putemus ipſam unquam ſuâ
ſponte,* & à nullo alio impeditam, motum illum ſuum
eſſe intermiſſuram. Atque ideò concludendum eſt,
quod movetur, quantum in ſe eſt, ſemper moveri. Sed
quia hîc verſamur circa terram, cujus conſtitutio talis
eſt, ut motus omnes qui propè illam fiunt, brevi ſiſtan­
tur & ſaepe ob cauſas quae ſenſus noſtros latent: ideò
ab ineunte átate ſaepe judicavimus eos motus, qui
à cauſis nobis ignotis ſiſtebantur, ſuà ſponte deſinere.
Jamque proclives ſumus ad illud de omnibus exiſti­
mandum, quod videmur in multis eite experti nempe
1illos ex naturâ ſuà ceſſare, ſive tendere ad quietem.
Quod profecto legibus naturae quàm-maxim adverſa­
tur: quies enim motui eſt contraria, nihilque ad ſuum
contrarium, ſive ad deſtructionem ſui ipſius, ex pro­
XXXVII.
Prima les naturae:
quòd unaquaeque res,
quantum in ſe eſt,
ſemper in eodem statu
perſeveret; ſicque
quòd ſemel movetur,
ſemper moveri per­
gat.
10
15
20
25
priâ naturà ferri poteſt.

Et verò quotidiana experientia, in iis quae projiciun­
tur regulam noſtram omnino confirmat. Neque enim
alia ratio eſt, cur projecta perſeverent aliquandiu in
motu, poſtquam à manu jaciente ſeparata ſunt, quàm
quia ſemel mota pergunt moveri donec ab obviis cor­
poribus retardentur. Et manifeſtum eſt ipſa ſolere ab
aere, aliiſve quibuſlibet fluidis corporibus in quibus
moventur, paulatim retardari, atque ideb motum ipſo­
rum diu durare non poſſe. Aerem enim motibus alio­
rum corporum reſiſtere, ipſo ſenſu tadús poſſumus ex­
periri, ſi flabello ipſum percutiamus; idemque volatus
avium confirmat. Et nullus alius eſt liquor, qui non
manifeſtiús adhuc, quàm aer, motibus projectorum
reſiſtat.
5
XXXVIII.
De motu projectorum.
10
15

Altera lex naturae eſt: unamquamque partem mate­
riae, ſeorſim ſpectatam, non tendere unquam ut ſecun­
dúm ullas lineas obliquas pergat moveri, ſed tantum­
modo ſecundúm rectas; etſi multae ſaepe cogantur
deflectere propter occurſum aliarum, atque, ut paulò
antè dictum eſt a, in quolibet motu fiat quodammodo
circulus, ex omni materiâ ſimul motâ. Cauſa hujus
regulae eadem eſt quae praecedentis, nempe immutabi­
litas & ſimplicitas operationis, per quam Deus motum
in materiâ conſervat. Neque enim illum conſervat,

niſi praeciſè qualis eſt eo ipſo temporis momento quo
1conſervat, nullà habitâ ratione ejus qui fortè fuit paulò
antè. Ac quamvis nullus motus fiat in inſtanti, mani­
feſtum tamen eſt omne id quod movetur, in ſingulis
inſtantibus quae poſſunt deſignari dum movetur, de­
terminatum eſſe ad motum ſuum ver­
ſus aliquam partem, ſecundúm lineam rectam, non
autem unquam ſecundúm ullam lineam curvam. Ut,
exempli cauſâ, lapis
A, in fundâ EA per
circulum A B rota­
tus, eo inſtanti, quo
eſt in puncto A, de­
terminatusquidem eſt
ad motum verſus ali­
quam partem,
ſecundùm lineam re­
ctam verſus C, ita
ſcilicet ut linea recta
AC ſit tangens cir­
culi. Non autem
poteſt illum determinatum eſſe ad ullum motum
curvum: etſi enim priús venerit ex L ad A per li­
neam curvam, nihil tamen iſtiu's curvitatis intelligi
poteſt in eo remanere, dum eſt in puncto A. Hocque
etiam experientiâ confirmatur, quia ſi tunc è
egrediatur, non perget moveri verſus B, ſed verſus
C. Ex quo ſequitur, omne corpus quod circulariter
movetur, perpetuò tendere ut recedat à centro cir­
culi quem deſcribit. Ut ipſo manûs ſenſu experimur
in lapide, dum illum fundâ circumagimus. Et
conſideratione iſtâ in ſequentibus ſaepe utemur,
1genter erit advertenda, fuſiuſque infrà exponetur a.
XXXIX.
Altera lex naturae:
quòd omnis motus ex
ſe ipſo ſit rectus; &
ideò quae circulariter
moventur, tendere
ſemper ut recedankt ¬à
centro circuli quem
deſcribunt.
20
25
30
5
10
15
20
25
30

Tertia lex naturae haec eſt: ubi corpus quod move­
tur alteri occurrit, ſi minorem habeat vim ad pergen­
dum ſecundùm lineam rectam, quàm hoc alterum ad
ei reſiſtendum, tunc deflectitur in aliam partem, &
motum ſuum retinendo ſolam motús determinationem
amittit; ſi verò habeat majorem, tunc alterum corpus
ſecum movet, ac quantum ei dat de ſuo motu, tantun­
dem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora pro­
jecta, cúm in aliud durum corpus impingunt, non ideò
à motu ceſſare, ſed verſus contrariam partem reflecti;
contrà verò, cúm occurrunt corpori molli, quia facilè
in illud motum omnem ſuum tranſmittunt, ideò ſtatim
ad quietem reduci. Atque omnes cauſae particulares
mutationum, quae corporibus ſunt;
accidunt, in hac tertiâ
lege continentur, ſaltem eá quae ipſae corporea ſunt;
an enim, & qualem, mentes humanae vel Angelicá vim
habeant corpora movendi, non jam inquirimus, ſed ad
tractationem de homine reſervamus b.
5XL.
Tertia lex: quòd unum
corpus, alteri fortio­
ri occurrendo, nihil
amittat de ſuo motu;
occurrendo verò mi­
nùs forti, tantum
amittat, quantum in
illud transfert.
5
10
15

Demoniſtratur autem prior pars hujus legis, ex eo
quòd differentia ſit inter motum in ſe ſpectatum &
ipſius determinationem verſus certam partem, quâ ſit
ut iſta determinatio poſſit mutari, motu integro rema­
nente. Cúm enim, ut antè dictum eſt, unaquaeque res,
non compoſita, ſed ſimplex, qualis eſt motus, ſemper
eſſe perſeveret, quamdiu à nullâ cauſà externâ deſtrui­
tur; & in occurſu duri corporis, appareat quidem cauſa
quae impediat, ne motus alterius corporis, cui occur­
rit, maneat determinatus verſus eandem partem; non
1autem ulla, quá motum ipſum tollat vel minuat, quia
motus motui non eſt contrarius: hinc ſequitur illum
idcirco minui non debere.
XLI.
Probatio prioris partis
hujus regulae.
20
25

Demonſtratur etiam pars altera ex immutabilitate
operationis Dei, mundum eâdem actione, quâ
creavit, continuò jam conſervantis. Cúm enim omnia
corporibus ſint plena, & nihilominus uniuſcujuſque
corporis motus tendat in lineam rectam, perſpicuum
eſt Deum ab initio, mundum creando, non modò diver­
ſas ejus partes diverſimodè moviſſe, ſed ſimul
effeciſſe, ut unae alias impellerent motuſque ſuos in
illas transferrent: adeò ut jam, ipſum conſervando
eâdem actione, ac cum iiſdem legibus cum quibus
creavit, motum, non iiſdem materiae partibus ſemper
infixum, ſed ex unis in alias prout ſibi occur­
runt tranſeuntem, conſervet. Sicque haec ipſa crea­
turarum continua mutatio immutabilitatis Dei eſt
argumentum.
XLII.
Probatio poſterioris
partis.
5
10
15

Hic verò diligenter advertendum eſt, in quo conſi­
ſtat vis cujuſque corporis ad agendum in aliud, vel
actioni alterius reſiſtendum: nempe in hoc uno, quòd
unaquaeque res tendat, quantum in ſe eſt, ad perma­
nendum in eodem ſtatu in quo eſt, juxta legem primo
loco poſitam a. Hinc enim id quod alteri conjunctum
eſt, vim habet nonnullam, ad impediendum diſ­
jungatur; id quod diſjunctum eſt, ad manendum diſ­
junctum; id quod quieſcit, ad perſeverandum in ſuà
quiete, atque ex conſequenti ad reſiſtendum iis omni­
bus quae illam poſſunt mutare; id quod molvetur, ad
perſeverandum in ſuo motu, hoc eſt, in motu
1celeritatis & verſus eandem partem. Viſque illa debet
aeſtimari tum à magnitudine corporis in quo eſt, &
ſuperficiei ſecundúm quam iſtud corpus ab alio diſ­
jungitur; tum à celeritate motús, ac naturâ & con­
trarietate modi, quo diverſa corpora ſibi mutuò oc­
currunt.
XLIII.
In quo conſiſtat vis
cujuſque corporis ad
agendum vel reſiſten­
dum.
20
25
30
5

Atque notandum eſt, unum motum alteri motui
aequ¬è veloci nullo modo eſſe contrarium, ſed propriè­
tantúm duplicem hic inveniri contrarietatem. Unam
inter motum & quietem, vel etiam inter motús celeri­
oppoiam.
tatem & tarditaem, quatenus ſcilicet iſta tarditas de
quietis naturà participat. Alteram inter determinatio­
nem motus verſus aliquam partem, & occurſum cor­
poris in illâ parte quieſcentis vel aliter moti; atque
pro ratione partis in quam corpus alteri occurrens
movetur, haec contrarietas eſt major vel minor.
XLIV.
Motum non eſſe motui
contrarium, ſed quie­
ti; & determinatio­
nem in unam partem,
determinationi in
partem oppoſitam.
10
15

Ex quibus ut poſſimus determinare, quo pacto ſin­
gula corpora motus ſuos augeant vel minuant, vel in
minari, quanium cu­
alias partes convertant, ob aliorum corporum occur­
ſus, oportet tantúm calculo ſubducere, quantum in
unoquoque ſit virium, ſive ad movendum, ſive ad mo­
tui reſiſtendum; ac pro certo ſtatuere, illud ſemper,
quod valentius eſt, fortiri ſuum eſſedum. Hocque fa­
cilè calculo ſubduci poſſet, ſi duo tant'um corpora ſibi
mutuò occurrerent, eaque eſſent perfectè dura, & à
reliquis omnibus ſic diviſa, ut eorum motus à nullis
aliis circumjacentibus impedirentur nec juvarentur;
ea enim regulas ſequentes obſervarent a

francüaise des Principes, et p. 327.
1
XLV.
Quomodo poſſit deter­
minari, quantum cu­
juſque corporis mo­
tus mutetur propter
aliorum corporum
regulas ſequentes.
20
25

Primò, ſi duo illa corpora, puta B & C, eſſent planè
aequalia, & aequè velociter moverentur, B quidem à
dextrâ verſuſ ſiniſtram, & C illi in
directum ¬à ſiniſtrâ verſus dextram,
cùm ſibi mutuò refle­
cterentur, & poſtea pergerent moveri, B verſus dex­
tram & C verſus ſiniſstram, mullâ parte ſuae celeritatis
amiſſâ a.

XLVI
Prima.
5
4[Figure 4]

Secundò, ſi B eſſet tantillò majus quàm C, caeteris
poſitis ut priùs, tunc ſolum C reflecteretur, & utrum­
que verſus ſiniſtram eâdem, ceoerotate movereteur.

Tertiò, ſi mole eſſent aequalia, ſed B tantillò cele­
riùs moveretur quàm C, non tantùm ambo pergerent
moveri verſus ſiniſstram, ſed etiam transferretur ex B
in C media pars celeritatis quâ hoc ab excedere­
tur: hoc eſt, ſi fuiſſent priùs ſex gradus celeritatis in
B, & quatuor tantùm in C, post mutuum occurſum
unumquodque tenderet verſus ſinistram, cum quinque
gradibus celeritatis.
XLVII.
Secunda.
10
XLVIII.
Tertia.
15

Quartò, ſi corpus C planè quieſceret, eſſetque
majus quàm B, quâcunque cum celeritate B movere­
tur verſus C, nunquam ipſum C moveret; ſed ab eo
reppeleretur in contrariam partem: quia corpus quieſ­
cens magis reſiſtit magnae celeritati quàm parvae, idque
pro ratione exceſſús unius ſupra alteram; &
ſemper major eſſet vis in C ad reſi:ſtendum, quàrn in B
ad impellendum b.
1
XLIX.
Quarta.
20
55

Quintò, ſi corpus quieſcens C eſſet minus quàm B,
tunc quantumvis tarde B verſus C moveretur, illud
ſecum moveret, partem ſilicet ſui motûs ei talem
transferendo, ut ambo poſtea aequè celeriter moveren­
tur: nempe, ſi B eſſet duplo majus quàm C, transferret
ipſi tertiam partem ſui motûs, quia una illa tertia pars
tam celeriter moveret corpus C, quàm duae reſi­
duae corpus B duplo majus. Et ita, poſtquam B ipſi C
occurriſſet, unà tertiâ parte tardiús moveretur quàm
priús, hoc eſt tantundem temporis requireret, ut mo­
veretur per ſpatium duorum pedum, quàm priús ut
moveretur per ſpatium trium. ſodem modo, ſi B eſſet
triplo majus quàm C, transferret ipſi quartam partem
ſui motûs; & ſic de caeteris a.
L.
Quinta.
5
10

Sextà, ſi corpus C quieſcens eſſet accuratiſſimè
aequale corpori B verſus illud moto, partim ab ipſo
impelleretur, & partim ipſum in contrariam partem
repelleret: nempe, ſi B veniret verſus C cum quatuor
gradibus celeritatis, communicaret ipſi C unum gra­
dum, & cum tribus reſiduis reflecteretur verſus par­
tem adverſam b.
L.
Sexta.
15
20

Denique, ſi B & C verſus eandem partem moveren­
tur, C quidem tardiús, B autem illud inſequens cele­
riús, ita ut ipſum tandem attingeret, eſſetque C majus
quàm B, ſed exceſſus celeritatis in B eſſet major, quàm
exceſſus magnitudinis in C: tunc B transferret tantum
de ſuo motu in C, ut ambo poſtea aequè celeriter & in
eaſdem partes moverentur. Si autem à contra exceſſus
celeritatis in B minor eſſet, quàm exceſſus
1dinis in C, B in contratiam partem reflecteretur, &
motum omnem ſuum retineret. Atque hi exceſſus ita
computantur: ſi C eſſet duplo majus qum B, & B non
moveretur duplo celeriús qum C, ipſum non pelleret,
ſed in contrariam partem reflecteretur; ſi verò
quàm duplo celeriús moveretur, ipſum pelleret.
Nempe, ſi C haberet tantúm duos gradus celeritatis, &
B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui
tranſlati in C unum tantúm gradum eſſicerent, quia
C eſt duplo majus qum B: quo fieret ut duo
B & C cum tribus gradibus celeritatis poſtea move­
rentur; & ita de caeteris eſt judicandum. Nec iſta egent
probatione, quia per ſe ſunt manifeſta.
LII.
Septima.
25
5
10

Sed quia nulla in mundo corpora eſſe poitunt à re­
liquis omnibus ita diviſa, & nulla circa nos eſſe
planè dura, ide multò difficiliús iniri poteſt calculus,
ad determinandum quantum cujuſque corporis motus
ob aliorum occurſum mutetur. Simul enim habenda
eſt ratio eorum omnium, qu illud circumquaque con­
tingunt, eaque, quantum ad hoc, valde ha­
bent effectus, prout ſunt dura vel fluida: quorum
ideò diverſitas in quo conſiſtat, hic eſt quaerendum.
LIII.
Harum regularum
uſum eſſe diſſicilem,
propterea quòd
unumquodquè cor­
pus ¬à multis ſimul
tangatur.
15
20

Nempe, ſenſu teſte, non aliam agnoſcimus, quàm
quòd fluidorum partes facilè recedant ex locis ſuis,
atque ide manibus noſtris verſus illa ſe
non reſiſtant; contràautem durorum partes ita ſibi
mutu cohaerent, ut non ſine vi, quae ſufficiat ad iſtam
illorum cohaerentiam ſuperandam, ſejungi poſſint. Et
ulteriús inveſtigantes quî fiat ut quaedam corpora ſine
ullâ difficultate loca ſua corporibus aliis relinquant,
alia non item: facilè advertimus ea quae jam ſunt
1in motu non impedire ne loca quae ſponte deſe­
runt ab aliis occupentur; ſed ea quá quieſcunt, non
ſine aliquâ vi ex locis ſuis extrudi poſſe. Unde licet
colligere, corpora diviſa in multas exiguas particulas,
motibus à ſe mutuò diverſis agitatas, eſſe fluida; ea
verò, quorum omnes particulae juxta ſe mutuò quieſ­
cunt, eſſe dura.
LIV.
Quae ſint corpora du­
ra, quae fluida.
25
30
5

Neque profectò ullum glutinum poſſumus excogi­
tare, quod particulas durorum corporum firmiús inter
ſe conjungat, quàm ipſarum quies. Quid enim eſſe
poſſet glutinum iſtud ? Non ſubſtantia: quia, cúm par­
ticulae iſtae ſint ſubſtantiae, nulla ratio eſt cur per aliam
ſubſtantiam potiús quàm per ſe ipſas jungerentur.
Non etiam eſt modus ullus diverſus à quiete: nullus
enim alius magis adverſari poteſt motui, per quem
iſtae particulae ſeparentur, quàm ipſarum quies. Atque
praeter ſubſtantias & earum modos, nullum aliud ge­
nus rerum agnoſcimus a.
LV.
Durorum partes nullo
alio glutino ſimul
jungi, quàm earum
quiete.
10
15

Quantum autem ad fluida, etſi ſenſu non adverta­
mus ipſorum particulas moveri, quia ſunt nimis exi­
guae facilè tamen ex effectibus id colligitur, praecipuè
in aere & aquâ, ex eo quòd alia multa cor­
rumpant. Neque enim actio ulla corporea, qualis iſta
corruptio eſt, ſine motu locali eſſe poteſt; cauſae
ipſorum motûs infrà dicentur b. Sed in eo eſt difficul­
tas, quòd iſtae fluidorum particulae non poſſint omnes
eodem tempore in unamquamque partem ferri; quod
tamen requiri videtur, ut non impediant motum cor­
porum ex qualibet parte venientium, quemadmodum
1videmus illas eum non impedire. Nam ſi, exempli
cauſà, corpus durum B moveatur verſus C, ac quae­
dam ex partibus fluidi in­
termedii D ferantur in con­
trarium à C verſus B,
motum eius non juvabunt,
ſed contrà magis impe­
dient, quàm ſi plan eſſent
ſine motu. Quae difficultas ut ſolvatur, recordandum
eſt, non motum, ſed quietem eſſe motui contrariam; &
motûs determinationem verſus unam partem eſſe con­
trariam ejuſdem determinationi verſus partem oppo­
ſitam, ut iam dictum eſt a; itemque omne id quod
movetur, tendere ſemper ut pergat moveri ſecundùm
lineam rectam b. Ex his enim patet: primò, du­
rum B, dum quieſcit, magis opponi, ſuà illâ quiete,
motibus particularum corporis fluidi D ſimul ſpecta­
tis, quàm iiſdem opponeretur ſuo motu, ſi moveretur.
Ac deinde, quantum ad determinationem, verum qui­
dem eſt tot eſſe ex particulis ipſius D, quae
à C verſus B, quot ſunt quae moventur in contrarium:
quippe epedem ſunt quae, venientes à C, impingunt in
ſuperficiem corporis B, ac deinde retorquentur ver­
ſus C. Et quidem ſingulae ex iſlis ſeorſim ſpectatae, im­
pingentes in B, pellunt ipſum verſus ſ, atque ma­
gis impediunt, ne moveatur verſus C, quàm ſi eſſent
ſine motu; ſed, quia totidem etiam ab F tendunt in B,
illudque pellunt verſus C, idcirco, quantum ad hoc
attinet B non magis pellitur verſus unam partem
1quàm verſus alteram, & ideò, niſi quid aliud accedat,
manet immotum. Cujuſcunque enim figurae ipſum
eſſe ſupponamus, ſemper accurat à totidem particu­
lis fluidi ex unâ parte pelletur quàm ex alterâ; modò
ne fluidum ipſum in ullam partem magis feratur
quàm in reliquas. Et ſupponere debemus B omni ex
parte à fluido D ſ circumdari; atque ſi fortè non tanta
ſit iſtius fluidi quantitas in F quàm in D, nihil refert:
quia non agit in B ſe toto, ſed duntaxat iis ſuis parti
bus quae ſuperficiem ejus attingunt. Hactenus verò
ſpectavimus B ut immotum; jam ſi ponamus ipſum
ab aliquâ vi, aliunde adveniente, impelli verſus C,
haec vis (quantumvis exigua) ſufficiet, non quidem ad
ipſum ſe ſolâ movendum, ſed ad concurrendum cum
particulis corporis fluidi FD, ipſaſque determinandas
ad illud etiam pellendum verſus C, eique partem ſui
motûs communicandam a.
LVI.
Fluidorum particulas
aequali vi verſus om­
nes partes moveri. Et
corpus durum in flui­
do exiſtens, à mini­
mâ vi poſſe determi­
nari ad motum.
20
25
5
10
15
20
25
5
10
15
5[Figure 5]

Quod ut clariús intelligatur, fingamus primò, cor­
pus durum B nondum eſſe in fluido FD, ſed hujus fluidi
particulas aeioa, diſpoſitas in modum annuli, moveri
circulariter ſecund`m ordinem notatum aei; aliaſque
ouyao moveri eodem modo ſecundùm ordinem nota­
rum o u y. Ut enim corpus aliquod ſit fluidum, debent
ejus particulae moveri pluribus modis, ut jam dictum
eſt b. Quieſcat deinde corpus durum B in hoc fluido FD
inter a & o: quid fiet? Nempe particulae aeio impe­
dientur ab ipſo, ne poſſint tranſire ab o verſus a, ut
abſolvant circulum ſui motûs; itemque particulae ouya
impedientur ne pergant ab a verſus o; ac venientes ab
1i verſus o, perlen B verſus C; itemque venientes ab y
verſus a, ipſum tantundem repellent verſus F; ideò­
que nullam ſolae habebunt vim ad illud movendum,
ſed reflectedentur ab o verſus u, & ab a verſus e, fietque
una circulatio ex duabus, ſecundúm nota­
rum aiouya. Et ita, propter occurſum corporis B,
non quidem ſiſtetur ullo modo ipſarum motus, ſed
mutabitur tantúm determinatio, nec incedent per li­
neas tam rectas a, vel tam prope accedentes ad rectam,
quàm ſi in B non impingerent. Tandem acce­
dat nova aliqua vis, pel­
lens B verſus C, haec vis,
quantumvis exigua, juncta
ei quâ particulá fluidi, ve­
nientes ab i verſus o ip­
ſum etiam pellunt verſus
C, ſuperabit eam quà venientes ab y verſus a illud in
contrariam partem repellunt; atque ideò ſufficiet ad
ipſarum determinationem mutandam, & efficiendum
ut ferantur ſecundùm ordinem notatum ayuo, quan­
tum hoc requiritur ad motum corporis B non impe­
diendum b: quia, cúm duo corpora determinantur ad
motum verſus partes plan contrarias & ſibi mutuò
oppoſitas, illud in quo major eſt vis, alterius determi­
nationem debet mutare. Atque quod hîc dico par­
ticulis aeiouy, de omnibus etiam aliis fluidi FD, quae
in B impingunt, eſt intelligendum: quàd nempe ſin­
gulee ex iis quae illud pellunt verſus C, oppoſitá ſint
totidem aliis, id ipſum in contrariam partem
1tibus; quòdque perexigua vis, illis adjuncta, ſufficiat
ad harum determinationem mutandam; quòdque,
quamvis nullae fortè deſcribant tales circulos, quales
hîc repraeſentantur a e i o & ouya, haud dubi tamen
omnes circulariter, & aliquibus modis huic aequipol­
lentibus moveantur.
LVII.
Ejuſdem rei demon­
ſtratio.
20
25
5
10
15
20
25
5
6[Figure 6]

Ita ergo mutatâ determinatione particularum fluidi,
quae impediebant ne corpus B moveretur verſus C
hoc corpus B omnino incipiet moveri, & quidem eâ­
dem cum celeritate, quà vis à fluido diverſa illud pel­
lit; ſi ſupponamus in iſlo fluido nullas eſſe particulas,
quae non celeriùs, vel ſaltem aequè celeriter movean­
tur. Nam, ſi quae tardiús agantur, quatenus ex illis
conſtat rationem fluidi non habet, neque tunc ſufficit
minima quaeque vis ad corpus durum in hoc fluido
exiſtens movendum; ſed tanta requiritur, ut ſuperet
reſiſtentiam quae oritur ab iſtarum fluidi particularum
tarditate. Ac ideò ſaepe videmus aerem, aquam & alia
fluida, multúm reſiſtere corporibus, quae in ipſis valde
celeriter aguntur, iiſdemque ſine ullâ difficultate ce­
dere, cùm lentiús procedunt.
LVIII.
Si quae fluidi particulae
tardiús moveantur,
quàm corpus durum
in eo exiſtens, illud
hac in parte fluidi
rationem non habere.
10
15
20

Cúm autem corpus B ſic movetur verſus C, non pu­
tandum eſt, illud accipere ſuum motum à ſolâ vi exter­
nâ ipſum impellente, ſed maximà ex parte à fluidi par­
ticulis; ita ſcilicet, ut eá quer componunt circulos
aeio & ayuo, tantum amittant de ſuo motu, quantum
acquirent ea particulit corporis duri B quae ſunt inter
o & a: quippe quae jam facient partem motuum circu­
larium aeioa & ayuoa: quamvis, prout ulterius proce­
dent verſus C, novis ſemper fluidi particulis jungantur.
1
LIX.
Corpus durum ab alio
duro impulſum, non
omnem ſuum motum
ab comutuari, ſed
partim etiam à fluido
circumjacente.
25
30

Supereſt tantùm hîc explicandum, cur paulò antè
non dixerim a, mutari abſolutè determinationem parti­
cularum a y u o, ſed mutari in quantum hoc requiritur,
ad motum corporis B non impediendum. Quippe
hoc corpus B non
celeriús moveri, quàm à
vi adventitià impulſum eſt,
quamvis ſaepe omnes par­
ticulae fluidi FD multo plus
habeant Hoc­
que unum eſt ex iis, quae nobis inter philoſophandum
proecipuè ſunt obſervanda, ut ne cui cauſae ullum ef­
fectum tribuamus, qui potentiam ejus excedat. Ita
ponentes corpus durum B, in medio fluidi ſD priús
immotum, nunc ab-externâ aliquà vi, exempli
à manu meâ, tardo motu impelli: cúm haec ſola im­
pulſio meá manûs ſit cauſa cur moveatur, credi non
debet ipſum celeriús moveri quàm impellitur; & quam­
vis omnes fluidi particulae multo celeriús moveantur,
non putandum eſt eas determinari ad motus
a e i o a & ayuoa & ſimiles, quae ſint celeriores hac im­
pulſione, ſed ipſas, quatenus celeriús aguntur,in qua­
ſlibet alias partes, ut priús, ferri b.
LX.
Non poſſe tamen ab iſto
fluido majorem cele­
ritatem acquirere,
quàm habeat à duro,
à quo impulſum est.
5
10
15
20
7[Figure 7]

Atque ex his clarè percipitur, corpus durum undi­
que fluido cinctum, & in illo quieſcens, ibi
in aequilibrio conſiſtere; ac quantumvis ſit magnum,
ſemper tamen à minimâ vi poſſe in hanc vel illam par­
tem impelli: ſive illa vis aliunde adveniat, ſive in hoc
ſit ſita, quòd fluidum iſtud, totum ſimul, verſus
1quem locum feratur, ut flumina ſeruntur verſus mare,
ac totus aer, Euro flante, fertur verſus Occidentem.
Quod ubi contingit, omnino neceſſe eſt, corpus du­
rum, in tali fluido exiſtens, ſimul cum ipſo deferri; nec
obſtat regula illa quarta, juxta quam, ut paullò antè
dillum eſt a, corpus quieſcens à nullo alio ſe minori,
quantumvis celeriter acto, poteſt ad motum impelli.
LXI.
Cúm corpus fluidum
totum ſimul verſus
aliquam partem fer­
tur, neceſſariò ſecum
deferre corpus du­
rum quod in ſe con­
tinet.
25
5

Quinimò, ſi ad veram & abſolutam motús naturam
attendamus, quá conſiſtit in tranſlatione corporis
moti ex viciniâ corporum aliorum ſibi, contiguorum,
&sin utroque ex corporibus, quae ſe mutuò contingunt,
eſt aequalis, quamvis non eodem modo ſoleat nomi­
nari: plan agnoſcemus, non tam proprià moveri cor­
pus durum, cum ſic à `fluido ipſum continente defer­
tur, quàm ſi non ab eo deferretur, quia tunc nempe
à vicinis iſtius fluidi particulis minús recedit.
LXII.
Cúm corpus durum à
fluido ſic deſertur,
non idcirco moveri.
10
15

Unum autem adhuc eſt, in quo experientia regulis
motûs, paulló antè traditis b, valde videtur adverſari:
nempe quòd videamus multa corpora, manibus no­
ſtris long minora, tam firmiter ſibi mutuò adhaerere
ut nullâ earum vi ſejungi poſſint. Si enim illorum par­
tes nullo alio glutino ſibi invicem adhaereant, quàm
quòd ſingulá juxta vicinas quieſcant c, & omne corpus
quod quieſcit, ab alio ſe majori quod movetur, poſſit
ad motum impelli: non apparet primà fronte ratio,
cur (exempli cauſâ) clavus ferreus, vel aliud quod­
libet, non magnum, ſed valde durum corpus, ſolâ vi
manuum noſtrarum in duas partes dividi non poſſit.
1Licet enim unamquamque mediam partem iſtius cl avi
pro uno corpore numerare; cùmque iſta media pars
manu noſtrâ ſit minor, videtur ejus vi debere poſſe
moveri, atque ſic ab alià medià parte divelli. Sed no­
tandum eſt manus noſtras eſſe admodum molles,
ad naturam corporum fluidorum magis quàm duro­
rum accedentes; ideoque non totas ſimul agere ſolere
in corpus ab iis movendum, ſed eam tantùm ipſarum
partem, quae, corpus iſtud tangens, tota ſimul in illud
incumbit. Quippe, ſicuti media pars clavi qua­
tenus ab aliâ ejus mediâ parte eſt dividenda, rationem
habet unius corporis: ſic pars manûs noſtrae proximè,
illam tangens, & ipſâ minor, quatenus à reliquis ejuſ­
dem manús partibus ſejungi poteſt, habet rationem
alterius corporis. Et quia faciliùs à reliquâ po­
teſt ſeparari quàm pars clavi à reliquo clavo, & iſta
ſeparatio ſine doloris ſenſu fieri nequit, ideò clavum
ſerreum ſolâ manu frangere non poſſumus; ſed ſi
illam malleo, limâ, forfice, aliove inſtrumento mu­
niamus, ut ita eius vis ad partem corporis dividendi,
minorem corpore quo utitur, ad illud dividendum
LXIII.
Cur quaedam corpora
tam dura ſint, ut,
quamvis parva, non
facilè manibus no­
ſtris dividantur.
20
25
5
10
5
20

Nihil hîc addam de figuris nec quomodo ex earum
infinitâ varietate motuum quoque varietates innu­
merae conſequantur, quia ſatis iila per ſe patebunt,
ubicunque uſus veniet ut de ipſis agamus. Et ſuppono
meos lectores vel primò elementa Geometria jam no­
viſſe, vel ſaltem ingenium ſatis aptum habere ad Ma­
thematicas demonſtrationes intelligendas. Nam planè
profiteor me nullam aliam rerum mate­
riam agnoſcere, quàm illam omnimode diviſibilem,
1figurabilem & mobilem, quam Geometrie quantitatem
vocant, & pro objecto ſuarum demonſtrationum aſſu­
munt; ac nihil planè in ipſà conſiderare, praeter iſtas
diviſiones, figuras & motus; nihilque de ipſis ut ve­
rum admittere, quod non ex communibus illis notio­
nibus, de quarum veritate non poſſumus dubitare,
tam evidenter deducatur, ut pro Mathematicâ demon­
ſtratione ſit habendum. Et quia ſic omnia Naturae Phae­
nomena poſſunt explicari, ut in ſequentibus appare­
bit, nulla alia Phyſicae principia puto eite admittenda,
nec alia etiam optanda.
1
LXIV.
Non alia principia in
Phyſicâ, quàm in
Geometriâ, vel in
Matheſi abſtractá, à
me admitti, nec opta­
ri, quia ſic omnia na­
turae phaenomena ex­
plicatur, & certae de
iis demonſtrationes
dari poſſunt.
25
30
5
10
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHlAE
PARS TERTIA.
De Mundo adſpectabili.

Inventis jam quibuſdam principiis materia­
lium, quae non à praejudiciis ſenſuum, ſed à lumine
rationis ita petita ſunt, ut de ipſorum veritate dubi­
tare nequeamus, examinandum eſt, an ex iis ſolis om­
nia naturae phaenomena poſſimus explicare. Incipien­
dumque ab iis quae maxim univerſalia ſunt, &
quibus reliqua dependent: nempe à generali totius
hujus mundi adſpectabilis conſtructione. De quâ ut
rectè philoſophemur, duo ſunt inprimis obſervanda.
Unum, ut attendentes ad infinitam Dei potentiam &
bonitatem, ne vereamur nimis ampla, & pulchra, &
abſoluta ejus opera imaginari; ſed è contrà cavea­
mus, ne ſi quos fortè limites, nobis'non certò cognitos,
in ipſis ſupponamus, non ſatis magniſicè de Creatoris
potentiâ ſentire videamur.
I.
Opera Dei nimis am­
pla cogitari non poſſe.
5
10
15

Alterum, ut etiam caveamus, ne nimis ſuperbè
nobis ipſis ſentiamus. Quod fieret non modò, ſi quos
limites, nobis nullà cognitos ratione nec divinâ re­
velatione, mundo vellemus affingere, tanquam ſi vis
noſtrae cogitationis, ultra id quod à Deo revera factum
1eſt, ferri poſſet; ſed etiam maxim, ſi res omnes
propter nos ſolos ab illo creatas eſſe fingeremus a; vel
tantùm, ſi ſines quos ſibi propoſuit in creando uni­
verſo, ingenii noſtri vi comprehendi poſſe putaremus.

Quamvis enim in Ethicis ſit pium dicere, omnia à
Deo propter nos facta eſſe, ut nempe tantò magis ad
agendas ei gratias impellamur, ejuſque amore incen­
damur ac quamvis etiam ſuo ſenſu ſit verum, qua­
tenus ſcilicet rebus omnibus uti poſſumus aliquo
modo, ſaltem ad ingenium noſtrum in iis conſideran­
dis exercendum, Deumque ob admiranda ejus opera
ſuſpiciendum: nequaquam tamen eſt veriſimile, ſic
omnia propter nos facta eſſe, ut nullus alius ſit eorum
uſus; effetque planè ridiculum & ineptum id in Phy­
ſicâ conſideratione ſupponere; quia non dubitamus,
quin multa exiſtant, vel olim extiterint, jamque eſſe
defierint, quae nunquam ab ullo homine viſa ſunt aut
intellecta, nunquamque ullum uſum ulli praebuerunt.
II.
Caventum eſſe, ne ni­
mis ſuperbe de nobis
ipſis ſentientes, fines
quos Deus ſibi propo­
ſuit in creando mun­
do, à nobis intelligi
ſupponamus.
20
III.
Quo ſenſu dici poſſit
omnia propter homi­
nem facta eſſe.
5
10
15

Principia autem quae jam invenimus, tam vaſta ſunt
&stam foecunda, ut multò plura ex iis ſequantur, quàm
in hoc mundo aſpectabili contineri videamus; ac etiam
multò plura, quàm mens noſtra cogitando perluſtrare
unquam poſſit. Sed jam brevem hiſtoriam b praecipuo­
rum naturae phoenomenn (quorum cauſae hîc ſunt in­
veſtigandae), nobis ob oculos proponemus; non qui­
dem ut ipſis tanquam rationibus utamur ad aliquid
probandum: cupimus enim rationes effectuum à
cauſis, non autem contrà cauſarum ab effectibus
deducere; ſed tantùm ut ex innumeris effectibus, quos
1
apparituras quàm appareant Jupiter & Saturnus è
Terrâ conſpecti; nec fortè etiam Solem majorem viſum
iri, ſi reſpiceretur ex Fixis, quàm Fixae nobis Terrâ
videntur: atque idcirco, ut ſine praejudicio partes
mundi aſpectabilis inter ſe comparemus, cavendum
eſſe ne Lunam, vel Terram, vel Solem magnitudine
Stellas ſuperare arbitremur.
IV.
De phaenomenis, ſive
experimentis; & quis
eorum uſus ad philo­
ſophandum.
20
25
rituram eſſe, niſi ut
Planetam, Jove aut
Saturno minorem.
5

Differunt autem inter ſe Stellae, non modò quòd
unae aliis ſint majores; ſed etiam quòd quádam pro­
priâ luce fulgeant, aliae verò tantúm alienà. Ut in­
primis de Sole dubium eſſe non poteſt, quin lucem
quâ oculos noſtros perſtringit, in ſe habeat: neque
enim tantam ab omnibus Fixis ſimul ſumptis mutuari
poteſt, cúm ipſá tantam ad nos non mittant, nec
tamen à nobis magis diſtent quàm à Sole; ac nullum
aliud corpus apparet magis radioſum, à quo illam
accipiat: ſi quod autem eſſet, procul dubio appareret.
Idem de omnibus Stellis fixis facilè credetur ab iis,
qui conſiderabunt quàm vividos radios vibrent, ac
quantum à nobis & à Sole ſint remotae: ſi enim ali­
cujus Ste1lae fixae tam vicini eſſemus quàm Solis, cre­
dibile e:ſt eam ipſo non minorem, nec minús lucidam
eſſe apparituram.
IX.
Solem & Fixas propriâ
luce fulgere.
10
15
20

Contrà verò Lunam videmus, eâ tantum parte
ſplendere quam Soli habet obverſam; unde cogno­
ſcimus illam eſſe proprio lumine deſtitutam, & tantùm
radios à Sole acceptos verſús oculos noſtros refle­
ctere. Quod idem etiam de Venere perſpicillorum ope
obſervatur. Idemque de Mercurio, Marte, Jove &
Saturno non difficulter perſuadetur, ex eo quòd eo­
rum lumen obtuſius ſive placidius ſit quàm Fixarum,
1&sà Sole iion adeà diſtent, quin poſſint ab ipſo illu­
minari.
X.
Lunam & alios Plane­
tas lucem à Sole mu­
tuari.
25
30

Denique idem de Terrâ experimur: conflata enim
eſt ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia,
illos non minús validè quàm Luna reflectunt;
etiam nubibus eſt involuta, quae licèt multà minús
opacae ſint, quàm pleraeque aliá ejus partes, ſaepe
tamen ipſas videmus, cúm à Sole illuſtrantur, non
minús albicantes eſſe quàm Lunam; adeò ut ſit ſatis,
manifeſtum, eam ratione luminis à Lunà, Venere,
Mercurio, aliiſque Planetis non differre.
XI.
Terram ratione lumi­
nis ˆ Planetis non
differe.
5
10

Quod etiam conſirmatur, ex eo quòd, Lunà exiſtente
inter Solem & Terram, ejus facies quae à Sole non
illuſtratur, debile quoddam lumen oſtendat, quod
facilè conjicimus ad illam pervenire à Terrâ,
tunc radios à Sole receptos eam verſús reflectit; mi­
nuitur enim paulatim, prout pars Terrae à Sole illu­
minata ab eà ſe avertit.
XII.
Lunam, cùm nova eſt,
à Terrâ illuminari.
5

Atque omninino, ſi Terram ex Jove reſpiceremus,
minor quidem, ſed fortè non minús lucida nobis ap­
pareret, quàm hinc Jupiter appareat; ex vicinioribus
autem Planetis, major videretur; ſed ex Fixis, propter
nimiam earum diſtantiam, omnem conſpectum effu­
geret. Ex quibus ſequitur ipſam inter Planetas, &
Solem inter Stellas Fixas poſſe numerari.
XIII.
Solem inter Fixas, &
Terram inter Pla­
netas poſſe numerari.
20
25

Differunt etiam inter ſe Stellae in eo, quòd illae quas
Fixas vocamus, eandem ſemper à ſe mutuò diſtantiam,
eundemque ordinem ſervent; aliae autem aſſiduè inter­
ſe ſitum mutent: unde Planetae ſive errantes appel­
lantur.
1
cúm quis ex unà navi alias eminus reſpicit inter ſe
ſitum mutantes, ſaepe poteſt dubitare quibuſnam ex
illis, & annon etiam ſuae, motus (à quo procedit iſta
ſitûs variatio) ſit tribuendus: ita errores Planetarum,
è Terrâ conſpecti, tales apparent, ut ex ipſis ſolis co­
gnoſci non poſſit, quibuſnam corporibus ſint propriè
tribuendi. Cúmque ſint valde inaequales & implicati,
non facile eſt illos explicare, niſi ex variis modis, qui­
bus poſſunt intelligi, unum aliquem eligamus, ſecun­
dúm quem ipſos fieri ſupponamus. In quem finem
inventae ſunt ab Aſtronomis tres diverſae hypotheſes,
hoc eſt, poſitiones, quae non ut verae, ſed tantúm ut
phaenomenis explicandis idoneae, conſiderantur.
XIV.
Fixas eandem ſemper
à ſe mutuò diſtantiam
retinere, non autem
Planetas.
30
apparentias per va­
rias hypotheses poſſe
explicari.
5
10

Harum primò eſt Ptolemaei, quae quoniam multis
phaenomenis adverſatur (ut inprimis incremento &
decremento luminis, quod in Venere ſicut in Lunâ
obſervatur), jam vulgò ab omnibus Philoſophis rejici
ſolet, ideoque hîc à me praetermittetur a.
XVI.
Hypotheſin Ptolemaei
apparentiis non ſatis­
facere.
15

Secunda eſt Copernici, & tertia Tychonis Brahe:
quae duae, quatenus ſunt tantúm hypotheſes, eodem­
modo phaenomenis ſatisfaciunt, & non magna inter
ipſas differentia eſt, niſi quòd illa Copernici aliquantò
ſimplicior ſit & clarior; adeò ut Tycho non habuerit oc­
caſionem illam mutandi, niſi quia non hypotheſin dum­
taxat, ſed ipſam rei veritatem explicare conabatur.
XVII.
Hypotheses Copernici
&sTychonis non dif­
ferre in quantum hy­
potheſes.
20
25

Quippe, cùm Copernicus non dubitâſſet motum
Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Phyſicâ valde
abſurdum, atque à communi hominum ſenſu alie­
num, voluit emendare; ſed, quia veram motús natu­
ram non ſatis conſideravit, verbo tantúm aſſeruit
1Terram quieſcere, ac re ipſâ plus motûs ei conceffit
quàm alter.
XVIII.
Tychonem verbo mi­
nus, ſed re plus mo­
tûs Terrae tribuere,
quàm Copernicum.
30

Quapropter ego, in hoc tantùm ab utroque diſſen­
tiens, quòd omnem motum verius quam Tycho, &
curioſiús quàm Copernicus, ſim Terrae detracturus:
illam hîc proponam hypotheſin, quae omnium ſimpli­
ciſſima, & tam ad phaenomena intelligenda, quàm ad
eorum cauſas naturales inveſtigandas accommodatiſ­
ſima eſſe videtur: ipſamque tantúm pro hypotheſi,
non pro rei veritate haberi velim.
XIX.
Me accuratiùs quàm
Copernicum, & ve­
riùs quàm Tycho­
nem, Terrae motum
negare.
5
10

Primò, quia nondum certi ſumus, quantum à
nobis diſtent Stellee fixae, nec poſſumus eas fingere
tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet: ne ſimus
contenti ſupponere ipſas eſſe ſupra Saturnum, ut
vulgò omnes admittunt, ſed libertatem
quantumlibet altiores exiſtimandi. Si enim earum
altitudinem cum diſtantiis hîc ſupra terram nobis
notis vellemus comparare, illa, quae jam iis ab omni­
bus conceditur, non eitet minús incredibilis quàm
quávis major; ſi verà ad Dei omnipoten­
tiam reſpiciamus, nulla poteſt cogitari tam magna,
ut ideò ſit minús credibilis quàm quaevis minor.
Atque non tantúm ad Planetarum, ſed etiam ad Co­
metarum phaenomena commodè explicanda, maxi­
mum ſpatium inter illas & ſphaeram ponen­
dum eſſe, infrà oſtendam a.
XX.
Fixas ſupponendas eſſe
à Saturno quamma­
ximè diſtantes.
15
20
25

Secundò, quia Sol in hoc convenit cum Fixis, &
cum flammâ, quòd lumen à ſe ipſo emittat: putemus
eundem etiam in motu cum flammà, & in ſitu cum
Fixis, convenire. Nempe nihil quidem hic
1ram videmus eſſe mobilius flammâ; nam & alia cor­
pora, juxta quae poſita eſt, niſi ſint admodum ſolida
&sdura, particulatim diſſolvit, ac ſecum movet. Sed
tamen ejus motus ſit tantúm ſecundum partes, & tota
migrare non ſolet ex uno loco in alium, niſi ab aliquo
alio corpore, cui adhaereat, deferatur; quâ ratione
poſſumus etiam exiſtimare Solem conſtare quidem ex
materiâ valde fluidà & mobili, quá omnes coeli cir­
cumjacentis partes ſecum rapit; ſed in hoc nihilomi­
nus Stellas fixas imitari, quòd non ex unà coeli regione
in aliam migret.
XXI.
Solem inſtar flammae
ex materiâ quidem
valde mobili conſta­
re, ſed non ideò ex
uno loco in alium mi­
grare.
30
5
10

Neque incongrua videri debet Solis cum flammâ
comparatio, ex eo quòd nullam flammam hîc videa­
mus quae non continuo egeat alimento; quod idem
de Sole non obſervatur. Ex legibus enim naturae, non
minús flamma, quàm quodvis aliud corpus, ubi ſemel
exiſtit, ſemper exiſtere perſeverat, niſt ab aliquâ cauſâ
externâ deſtruatur; ſed, quia con:ſtat materiâ quam­
maximè fluidà & mobili, aſſidu hic ſupra terram à
materiâ circumjacente diſſipatur; atque ideò eget ali­
mento, non ut eadem quae jam exiſtit conſervetur, ſed
tantúm ut, dum ipſa extinguitur, ſemper alia nova
in ejus locum ſubſtituatur. Solem autem non ita de­
ſtruunt partes coeli ei vicinae, ideòque non ita eget
alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infrà oſten­
detur a, novam ſemper materiam in Solem ingredi, &
aliam ex eo elabi.
XXII.
Solem à flammâ dif­
ferre, quòd non ita
egeat alimento.
15
20
25

Hîcque notandum eſt, ſi Sol in ſitu non differat à
Fixis, ipſas omnes in unius alicujus ſphaerae circumſe­
rentiâ non verſari, quemadmodum multi ſupponunt,
1
quia ille in eâde, iſtâ ſphaerae circumferentiâ eſſe non
poteſt. Sed, ut Sol vaſtum quoddam circa ſe spatium
habet, in quo nulla Stella fixa continetur: ita ſingulae

Fixae ab omnibus aliis valde remotae eſſe debent, &
unae multò magis quàm aliae, à nobis & à Sole diſtare.
Sic in hac figurâ, ſi S ſit Sol, F ſerunt Stellae fixae;
1atque aliae innumerae, ſuprà & infrà, & ultra hujus
figurae planum, per omnes ſpatii dimenſiones ſparſae
intelligentur a.
XXIII.
Fixas. omnes in eâdem
ſphaerâ non verſari,
ſed unamquamque
vaſtum ſpatium circa
30
se habere, aliis Fixis
deſtitutum.
5
8[Figure 8]

Tertiò, putandum eſt, non tantúm Solis & Fixarum,
ſed totius etiam coeli materiam fluidam eſſe, ſive li­
quidam: quod jam vulgò omnes Aſtronomi conce­
dunt, quia vident phaenomena Planetarum vix aliter
poſſe explicari.
XXIV.
Coelos eſſe ſtudios.
5

Sed in hoc multi mihi videntur errare, quòd flui­
ditatem coelo tribuentes, illud tanquam ſpatium planè
vacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum
corporum non reſiſtat, ſed praeterea nullam habeat
vim ad ipſa ſecum deferenda: neque enim in rerum
naturà ullum tale vacuum eſſe poteſt, ac fluidis omni­
bus hoc eſt commune, ut ideò tantúm non reſiſtant
aliorum corporum motibus, quòd in ſeipſis etiam
habeant motum. Et quia hic motus facilè in omnes
partes determinatur, ejus vi, cúm in unam aliquam
partem eſt determinatus, neceſſarià ſecum deferunt
alia omnia corpora in ſe contenta, quae à nullâ cauſâ
externâ retinentur, quantumvis ipſa ſint ſolida &
quieſcentia & dura; ut ex ant dictis b eſt manifeſtum.
XXV.
Caelos omnia corpora
in ſe contenta ſecum
deferre.
10
15
20

Quartò, cúm videamus Terram nullis columnis
ſuffultam, nulliſque funibus appenſam, ſed circum
quaque fluidiſſimo tantúm coelo cinctam eſſe, putemus
quidem illam quieſcere, ac nullam habere propen­
ſionem ad motum, quandoquidem nullam adverti­
mus. Sed ne putemus hoc obſtare, quominús ab iſto
coelo deferatur, & ejus motibus immota obſequatur:
1ut navis, nullis ventis nec remis impulſa, nulliſque
anchoris alligata, in medio mari quieſcit, etſi fortè
aquae ingens moles, occulto curſu delabens, ipſam
ſecum ſerat.
XXVI.
Terram in coelo ſuo
quieſcere, ſed nihilo­
minus ab eo deferri.
25

Et quemadmodum caeteri Planetae in hoc cum
conveniunt, quòd ſint opaci & radios Solis reflectant,
non immeritò arbitrabimur illos etiam in hoc ei
ſimiles eſſe, quòd unuſquiſque quieſcat in eâ coeli
regione in quâ verſatur; quòdque omnis variatio ſitûs
quae in illis obſervatur, ex eo tantúm procedat,
omnis materia coeli, quae illos continet, moveatur.
XXVII.
Idemque ſentiendum
eſſe omnibus Pla­
netis.
5
10

Hîcque oportet eorum meminiſſe quae de naturâ
motûs ſuprà dicta ſunt a: nempe illum quidem (ſi pro­
priè loquamur, & ſecundúm rei veritatem), eſſe tan­
túm tranſationem unius corporis ex vicinià
corporum, quae ipſum immediat contingunt & tan­
quam quieſcentia ſpectantur, in viciniam aliorum. Sed
ſaepe etiam ex uſu vulgi actionem omnem, quâ corpus
aliquod ex uno loco in alium migrat, motum vocari;
&shoc ſenſu dici poſſe, eandem rem eodem
moveri ac non moveri, prout ejus locum variè deter­
minamus. Unde ſequitur nullum in Terrâ, nec etiam
in aliis Planetis, motum propriè dictum reperiri: quia
non transferuntur ex viciniâ partium coeli quae illos
immediatè contingunt, quatenus iſtae partes coeli
immotae conſiderantur. Ad hoc enim deberent ab
omnibus ſimul ſejungi, quod non ſit ſed quia materia
coeli fluida eſt, nunc unae ejus particulis, nunc aliae, à
Planetâ quem contingunt removentur, idque per mo­
tum qui illis tantum tribui debet, non autem Planetae:
1quemadmodum partiales tranſlationes aquá & aeris,
quae in terrae ſuperficie fiunt, non tribui ſolent ipſi
terrae, ſed illis aquie & aeris partibus quá transfe­
runtur.
XXVIII.
Terram, propriè lo­
quendo, non moveri,
nec ullos Planetas,
quamvis à coelo tranſ­
ferantur.
15
20
25
30

Motum autem ſumendo juxta uſum vulgi, dicen­
dum quidem eſt Planetas alios omnes moveri, nec
non etiam Solem & fixas; ſed non, niſi admodum
incongruè, idem de Terr^ dici poteſt. Vulgus enim à
Terrae partibus, ut immobilibus ſpectatis, Stellarum
loca determinat; haſque eatenus moveri judicat, qua­
tenus à locis ita determinatis recedunt: quod com­
modum eſt ad uſum vitá, ideoque rationi conſen­
taneum. Quin etiam omnes ab ineunte aetate putavimus,
Terram non eſſe globoſam, ſed planam, & in eâ eſſe
Ubique idem ſurſum & idem deorſum, eoſdemque
mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem,
&sSeptentrionem; quibus idcirco uſi ſumus ad reli­
quorum omnium corporum loca deſignanda. Sed ſi
quis Philoſophus, animadvertens Terram eſſe globum
in coelo fluido & mobili contentum, Solem autem &
Stellas fixas eundem ſemper inter ſe ſitum ſervare,
his utatur ut immotis ad illius locum determinan­
dum, & ideò affirmet ipſam moveri, abſque ratione
loquetur. Nam primò, juxta philoſophicum ſenſum,
locus determinari non debet per corpora valde re­
mota, quales ſunt Fixae, ſed per contigua ejus quod
dicitur moveri. Ac deinde, juxta uſum vulgi, non eſt
cur Fixas conſideret ut immotas, potiús quàm Ter­
ram, niſi quòd putet ultra ipſas non eſſe ulla alia cor­
pora, à quibus ſeparentur, & quorum reſpectu dici
poſſint moveri, Terra autem quieſcere, illo ſenſu quo
1dicit Terram moveri reſpectu Fixarurn. Atqui hoc
putare à ratione eſt alienum: cúm enim mens noſtra
ſit talis naturá, ut nullos in mundo limites agnoſcat,
quiſquis ad immenſitatem Dei & ſenſuum noſtrorum
infirmitatem attendet, aequius eſſe ſuſpi­
cari, ultra illas omnes Stellas fixas quas videmus,
fortè eſſe alia corpora, ad quae comparata Terra quie­
ere, ipſae autem omnes ſimul moveri dici poſſint,
quàm ſuſpicari nulla poſſe talia eſſe.
XXIX.
Nullum etiam motum
Terrae eſſe tribuen­
dum, quamvis motus
impropriè juxta
uſum vulgi ſumatur;
ſed tunc rectèdici,
alios Planetas mo­
veri.
5
10
15
20
25
30
5

Sic itaque ſublato omni ſcrupulo de Terrae motu,
putelmus totam materiam coeli in quâ Planetae verſan­
tur, in modum cujuſdam vorticis, in cujus centro eſt
Sol, aſſiduè gyrare, ac ejus partes Soli viciniores ce­
leriús moveri quàm remotiores, Planetaſque omnes
(è quorum numero eſt Terra) inter eaſdem coe­
leſtis materiá partes ſemper verſari. Ex quo ſolo, ſine
ullis machinamentis, omnia ipſorum phaenomena fa­
cillim intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis,
in quibus aqua in ſe ipſam contorta vorticem facit, ſi
variae ſeſtucae illi aquá incumbant, videbimus
ſimul cum eà deferri, & nonnullas etiam circa propria
centra converti, & eò celeriús integrum gyrum abſol­
vere, quò centro vorticis erunt viciniores; & denique,
quamvis ſemper motus circulares affectent, vix tamen
unquam circulos omnino perfectos deſcribere,
nonnihil in longitudinem & latitudinem aberrare: ita
eadem omnia de Planetis abſque ullâ diſſicultate poſ­
ſumus imaginari, & per hoc unum cuncta eorum phae­
nomena explicantur.
XXX.
Planetas omnes circa
Solem à coelo deferri.
10
15
20
25

Sit itaque S Sol, & omnis materia coeleſtis cir­
cum jacens ita moveatur in eaſdem partes, nempe ab
1Occidente per Meridiem verſùs Orientem, ſive ab A
per B verſus C, ſupponendo polum Borealem ſupra
hujus figurae planum eminere ut ea quae eſt circa
Saturnum, impen­
dat ſere annos tri­
ginta ad eum per
totum circulum h
deferendum; ea ve­
ro quae eſt circa Jo­
vem, intra annos 12 C
illum cum ejus aſ­
ſeclis deferat per
circulum ; ſicque
Mars duobus an­
nis, Terra cum Lunâ
uno anno, Venus* octo menſibus, & Mercurius tribus,
circuitus ſuos in circulis, T , materiâ coeli
eos deferente, abſolvant.
XXXI.
Quomodo ſinguli Pla­
netae deferantur.
30
5
10
15

Nec non etiam corpora quádam opaca, perſpicil­
lorum ope nobis conſpicua, quá dicuntur Solis ma­
culae, ipſiuſque ſuperficiei contigua ſunt, ſpatio viginti
ſex dierum eum circumeant.
XXXII.
Quomodo etiam Solis
maculae.
20

Ac praeterea, ut ſaepe in aquarum vorticibus vidi
contingere, in majori illo coeleſtis materiá vortice ſint
alii minores vortices, unus in cujus centro ſit Jupiter,
alter in cujus centro ſit Terra, qui,in eaſdem partes
ac major vortex ſerantur; & ille qui habet Jovem
in centro, deferat circa ipſum quatuor ejus aſſeclas,
tali celeritate, ut remotiſſimus diebus 16, ſequens die­
bus 7, tertius horis 85, & centri proximus horis 42
unum circuitum perficiat; ſicque, dum ſemel in
1jori circulo circa Solem ferentur, minores ſuos cir­
culos circa Jovem aliquoties percurrant. Eodemque
modo vortex, qui habet Terram in centro, efficiat ut
Luna menſis ſpatio eam circumeat, ipſa autem Terra
ſingulis diebus circa proprium axem integrum
abſolvat; ita ut eodem tempore quo Terra & Luna cir­
culum communen ſemel peragrabunt, Terra 365 vici­
bus circa proprium centrum, & Luna duodecies circa
Terram vertatur.
XXXIII.
Quomodo etiam Terra
circa proprium cen­
trum, & Luna circa
Terram vehatur.
25
30
5

Denique, ne putemus omnia centra ac­
curatè in eodem plano ſemper conſiſtere, nec circulos
quos deſcribunt eſſe omnino perfectos; ſed, ut in om­
nibus aliis rebus naturalibus contingere videmus, iſta
tantúm praeterpropter talia eſſe, ac etiam labentibus
ſaeculis continuò mutari arbitremur.
XXXIV.
Motus coelorum non
eſſe perfectè circulares.
10
15

Nempe, ſi haec figura repraeſentet planum, in quo
centrum Terrae toto anno verſatur, quod vocatur pla­
num Eclipticae atque ope Fixarum in coelo determi­
natur, putandum eſt unumquemque ex aliis Planetis
in alio quodam plano verſari, ad hoc incli­
nato, & ipſum interſecante in lineâ quae tranſit per
centrum Solis: ita ut Sol in omnibus iſtis planis repe­
riatur. Exempli cauſà, orbita Saturni ſecat nunc Eclip­
ticam in ſignis Cancri & Capricorni, ſupra ipſam au­
tem attollitur hoc eſt verſús Boream inclinatur
Librâ, & infra eandem verſús Auſtrum deprimitur in
Ariete anguluſque ipſius inclinationis eſt circiter gra­
duum . Sicque aliorum Planetarum orbitae ſecant
Eclipticam in aliis locis; ſed inclinatio in Jove &
Marte eſt minor, in Venere uno circiter gradu major,
&sin Mercurio maxima: eſt enim fere 7 graduum. Ac
1praeterea etiam Solis maculae (ſaltem ſi verae ſint obſer­
vationes Scheineri S. 1. a, poſt cujus diligentiam nihil
circa iſtarum macularum phaenomena deſiderari poſſe
videtur), in planis 7 gradibus aut ampliús ad Eclipticam
inclinatis, circa Solem volvuntur adeò ut earum mo­
tus hac in re non differat à motibus Planetarum. Luna
etiam circa Terram fertur, in plano quod 5 gradibus
ab Eclipticà deflectit; & Terra circa proprium axem
in plano AEquatoris 23 ¬Ω gradibus ab Eclipticâ defle­
ctente; quod planum AEquatoris ipſa ſecum defert.
Atque hae Planetarum aberrationes ab Eclipticâ vo­
cantur motus in latitudinem b.
XXXV.
De aberratione Plane­
tarum in latitudinem.
20
25
30
5
10

Ipſorum autem circuitiones circa Solem vocantur
motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant,
quòd non aequaliter ubique à Sole diſtent; ſed hac
aetate, Saturnus ab eo remotior eſt in Sagittario quàm
in Geminis, viceſimâ circiter diſtantia ſuae parte; Ju­
piter in Librâ remotior eſt quàm in Ariete; ſicque alii
Planetae habent Aphelia & Perihelia ſua aliis in locis c.
Poſt aliquot autem ſaecula, haec omnia mutata eſſe
deprehendentur; ac ſinguli Planetae, nec non etiam
Terra, planum in quo nunc eſt Ecliptica, diverſis in
locis ſecabunt, & paulo magis vel minús ab illà defle­
ctent; & illorum maximae ac minimae à Sole diſtantiae
in aliis ſignis reperientur d.
XXXVI.
De motu in longitui­
nem.
15
20
25

Jam verò non opus eſt ut oſtendam, quo pacto ex
hac hypotheſi ſequantur phaenomena diei & noctis,
aeſtatis & hyemis, ſive acceſſús Solis ad Tropicos, &
1ejuſdem receſûs, phaſium Lunae, Eclipſium, ſtationum
&sretrogradationum quae apparent in Planetis, prae­
ceſſionis aequinodiorum, variationis in obliquitate
Eclipticae, ac ſimilia: facil enim ab illis, qui vel pri­
ma elementa Aſtronomiae didicerunt) intelligentur a.
XXXVII.
Phaenomena omnia per
hanc hypotheſin fa­
cillimè intelligi.
5

Sed breviter adhuc dicam, quo pacto ex hypotheſi
Braheanâ, quam vulgà jam admittunt illi omnes qui
Copernicanam repudiant, plus motús Terrae quàm per
hanc tribuatur. Primò, manente Terrâ juxta eorum
opinionem immobili, neceſſe eſt ut totum coelum,
unà cum ſtellis, circa ipſam ſingulis diebus volvatur:
quod intelligi non poteſt, quin ſimul intelligatur fieri
tranſlationem omnium partium Terrae, ex viciniâ par­
tium coeli quas tangunt in viciniam aliarum; cúmque
haec tranſlatio ſit reciproca, ut ſuprà dictum eſt b, &
eadem plan vis ſive actio ad illam requiratur in Terrâ
atque in coelo, nulla ratio eſt cur, propter ipſam,
coelo potiús quàm Terrae motum tribuamus. Quinimò,
juxta ſuperiús dicta, Terrae duntaxat eſt tribuendus:
quia ſit ſecundúm totam ejus ſuperficiem, non
eodem modo ſecundúm totam ſuperficiem coeli, ſed
tantúm ſecundúm partem concavam, Terrie conti­
guam, quae ad convexam comparata perexigua eſt.
Nec refert ſi dicant, ſe non tantúm putare concavam
coeli ſtellati ſuperficiem à terrâ ſeparari, ſed
etiam convexam ab alio coelo illud ambiente, nempe
à coelo cryſtallino vel Empyreo; atque hanc eſſe ratio­
nem cur illum motum coelo potiús tribuant quàm
terrae. Nullum enim haberi poteſt argumentum, quo
1probetur fieri talem ſeparationem totius ſuperficiei
convexae coeli ſtellati ab alio coelo ipſum ambiente;
ſed planè ex arbitrio illam fingunt. Atque ita, juxta
ipſorum hypotheſin, ratio cur motus ſit terrae tribuen­
dus, eſt certa & evidens; ratio verà cur illum coelo
tribuant, & Terrae quietem, eſt incerta & à ſolâ illo­
rum imaginatione efficta.
XXXVIII.
Juxta Tychonis hypo­
thesin dicendum eſſe,
Terram moveri circa
proprium centrum.
10
15
20
25
5

Ex eàdem Tychonis hypotheſi, Sol motu annuo
circa Terram gyrans, non modò Mercurium & Vene­
rem) ſed etiam Martem, Jovem & Saturnum, qui ab
eo remotiores ſunt quàm Terra, ſecum ducit: quod
intelligi non poteſt, praeſertim in coelo fluido, quale
illud ſupponunt, quin tota coeli materia interjacens
ſimul ſeratur, & interim Terra vi aliquâ ſeparetur à
partibus iſtius materiae ſibi contiguis, atque in eâ
circulum deſcribat. Quapropter haec rurſus ſeparatio,
quae eſt totius Terrae, ac peculiarem in eâ actionem
requirit, ejus motus erit dicendus.
XXXIX.
Ac etiam illam moveri
circa Solem motu an­
nuo.
10
15

Unus autem adhuc in meâ hypotheſi ſcrupulus
manet, ex eo quòd, ſi Sol eundem ſemper ſitum inter
Fixas ſervet, neceſſe ſit Terram, quae circa illum fertur,
ad ipſas accedere ac recedere toto ſuae orbitee inter­
vallo: quod tamen ex phaenomenis non potuit hacte­
nus deprehendi. Sed hoc excuſatur per immenſam
diſtantiam, quam inter nos & Fixas eſſe ſupponimus;
talem ſcilicet, ut totus ille circulus qui à Terrâ deſcri­
bitur circa Solem, ſi ad eam comparetur, inſtar puncti
ſit habendus. Quod fateor incredibile videri poſſe,
magnalia Dei conſiderare non aſſuetis, & Terram ut

praecipuam partem univerſi, ac domicilium hominis,
propter quem coetera omnia facta ſint, ſpectantibus;
1ſed Aſtronomis, qui jam omnes ſciunt illam ad coelum
comparatam inſtar puncti eſſe, non ita mirum videri
debet.
XL.
Terrae tranſlationem
nullam efficere aſpe­
ctùs diverſitatem in
Fixis, propter maxi­
mam ipſarum diſtan­
tiam.
20
25
30

Ac praeterea Cometae, quos jam fatis conſtat in
noſtro aere non verſari, ut nimis rudis
opinabatur, vaſtiſſimum iſtud ſpatium inter ſpheram
Saturni & fixas requirunt, ad omnes ſuas excurſiones
abſolvendas: adeò enim variae ſunt, adeò immanes,
&sà Fixarum ſtabilitate atque à regulari Planetarum
circa Solem circuitione adeò diſcrepantes, ut
eo ad nullas naturae leges revolcari poſſe videantur.
Neque nos movere debet qu'od Tycho & alii Aſtro­
nomi, qui diligenter eorum parallaxes inveſtigârunt,
dixerint tantùm illos eſſe ſupra Lunam, verſùs ſphae­
ram Veneris aut Mercurii, non autem ſupra
Saturnum: hoc enim non minùs recte ex ſuis calculis
concludere potuiſſent, quàm illud. Sed cum diſputa­
rent contra veteres, qui Cometas inter meteora ſublu­
naria numerabant, contenti ſuerunt oſtendere illos in
coelo eſſe; nec auſi ſunt omnem altitudinem,
calculo deprehendebant, iis tribuere, ne minús facile
crederetur.
XLI.
Hanc etiam Fixarum
diſtantiam requiri ad
motus Cometarum,
quos jam conſtat eſſe
in coelo.
5
10
15
20

Praeter haec autem generaliora, poſſent adhuc parti­
cularia multa, non mode circa Solem, Planetas, Come­
tas & fixas, ſed proecipu etiam circa Terram
illa omnia quae in ejus ſuperficie videmus), inter phae­
nomena hic recenſeri. Ut enim veram hujus mundi
aſpectabilis naturam agnoſcamus, non ſatis eſt ali­
quas cauſas invenire, per quas ea quae in coelo eminus
aſpicimus explicentur; ſed ex iiſdem etiam, illa
quae in Terrâ cominus intuemur, deduci debent. Atqui
1non opus eſt, ut illa omnia conſideremus ad rerum
generaliorum cauſas determinandas; ſed tum demum
ipſas poſtea rectè à nobis determinatas ſuiſſe cognoſce­
mus cúm ex iiſdem non ea dumtaxat ad quae reſpexi­
mus, ſed alia etiam omniae de quibus antea non cogi­
tavimus, explicari advertemus.
XLII.
Omnia qu¬àe hîc in Ter­
râ vodemus, ad phae­
nomena etiam perti­
nere, ſed non opus
eſſe initio ad cuncta
reſpicere.
25
30
5

Et certè, ſi nullis principiis utamur niſi evidentiſſimè
perſpectis, ſi nihil niſi per Mathematicas conſequen­
tias ex iis deducamus & interim illa quae ſic ex ipſis
deducemus, cum omnibus naturae phaenomenis accu­
ratè conſentiant, injuriam Deo facere videremur, ſi
cauſas rerum hoc pacto à nobis inventas, falſas eſſe
ſuſpicaremur, tanquam ſi nos tam imperfectos ge­
nuiſſet, ut ratione noſtrà reale utendo fallamur.
XLIII.
Vix fieri poſſe quin
cauſae, ex quibus om­
nia phaenomena clarèè
deducuntur, ſint ve­
rae.
10

Verumtamen ne etiam nimis arrogantes eſſe videa­
mur ſi de tantis rebus philoſophando, genuinam
earum veritatem à nobis inventam eſſe affirmemus,
malim hoc in medio relinquere, atque omnia quae
deinceps ſum ſcripturus tanquam hypotheſin propo­
nere. Quae quamvis falſa eſſe exiſtimetur, ſatis ma­
gnum operae pretium me feciſſe arbitrabor, ſi omnia
quae ex ipſà deducentur cum experimentis conſentiant:
ita enim ex eà tantundem utilitatis ad vitam, atque ex
ipſius veritatis cognitione, percipiemus.
XLIV.
Me tamen eas, quas hîc
exponam, pro hypo­
theſibus tantùm ha­
beri velle.
15
20

Quinimò etiam, ad res naturales meliús explican­
das, earum cauſas altiùs hic repetam, quam ipſas
unquam extitiſſe exiſtimem. Non enim dubium eſt,
quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni ſuâ
perfectione a: ita ut in eo & Sol & Terra & Luna, &
Stellaa extiterint; ac etiam in Terrà non tantúm fuerint
1ſemina plantarum, ſed ipſae plantae; nec Adam & Eva
nati ſint infantes, ſed ſaeti ſint homines adulti. Hoc
ſides Chriſtiana nos docet, hocque etiam ratio natu­
ralis plan perſuadet. Attendendo enim ad immenſam
Dei potentiam, non poſſumus exiſtimare un­
quam quidquam feciſſe, quod non omnibus ſuis nu­
meris fuerit abſolutum. Sed nihilominus, ut ad plan­
tarum vel hominum naturas intelligendas, long me­
lius eſt conſiderare, quo pacto paulatim ex ſeminibus
naſci poſſint, quàm quo pacto à Deo in primà
origine creati ſint: ita, ſi quae principia poſſimus exco­
gitare, valde ſimplicia & cognitu facilia, ex quibus
tanquam ex ſeminibus quibuſdam, & ſidera & Terram,
&sdenique omnia quae in hoc mundo aſpectabili
deprehendimus, oriri potuiſſe demonſtremus,
ipſa nunquam ſic orta eſſe prob ſciamus, hoc pacto
tamen eorum naturam longè meliús exponemus, quàm
ſi tantúm, qualia jam ſint, deſcriberemus. Et quia
talia principia mihi videor inveniſſe, ipſa breviter hîc
exponam.
XLV.
Meque etiam hîc non­
nullas aſſumpturum,
quas conſtat falſas
eſſe.
25
30
5
10
15
20

Ex antedictis a jam conſtat, omnium mundi corpo­
rum unam & eandem eſſe, materiam, in quaſlibet
partes diviſibilem, ac jam reipſa in multas diviſam,
quae diverſimodè moventur, motuſque habent aliquo
modo circulares b, & ſemper eandem quan­
titatem in univerſo conſervant. At quàm magnae ſint
iſtae partes materiae, quàm celeriter moveantur, &
quales circulos deſcribant, non poſſumus ſolà ratione
1determinare: quia potuerunt iſta innumeris modis
diverſis à Deo temperarii & quemnam prae coeteris ele­
gerit, ſola experientia docere debet. Jamque idcirco
nobis liberum eſt, quidlibet de illis agumere, modò
omnia, quae ex ipſo conſequentur, cum experientiâ
conſentiant. Itaque, ſi placet, ſupponemus omnem
illam materiam, ex quâ hic mundus adſpectabilis eſt
compoſitus, fuiſſe initio à Deo diviſam in particulas
quam-proxime inter ſe aequales, & magnitudine me­
diocres a, ſive medias inter illas omnes, ex quibus jam
coeli atque aſtra componuntur; eaſque omnes tantun­
dem motûs in ſe habuiſſe, quantum jam in mundo re­
peritur; & aequaliter fuiſſe motas, tum ſingulas circa
propria ſua centra, & ſeparatim à ſe mutuò, ita ut
corpus fluidum componerent, quale coelum eſſe puta­
mus; tum etiam plures ſimul, circa alia quaedam
puncta b aequè à ſe mutuò remota, & eodem modo
diſpoſita ac jam ſunt centra Fixarum; nec non etiam
circa alia aliquanto plura, quae aequent numerum
Planetarum. Ita ſcilicet ut illae omnes, quae contine­
bantur in ſpatio AEI c, verterentur circa punctum S,
&squae continebantur in ſpatio AEV, circa F, & ita
de caeteris: ſicque tot varios vortices componerent
quot jam aſtra ſunt in mundo d.
XLVI.
Quaenam ſint ea, quae
hîc aſſumo ad phae­
nomena omnia ex­
plicanda.
25
5
10
15
20

Quae pauca ſufficere mihi videntur, ut ex iis tan­
quam cauſis omnes qui in hoc mundo apparent effe­
ctus ſecundúm leges naturae ſuprà expoſitas e oriantur.
1
Et non puto alia ſimpliciora, vel intellectu faciliora,
vel etiam probabiliora rerum principia posse excogi­
tari. Etſi enim fortè etiam ex Chao per leges naturae

idem ille ordo qui jam eſt in rebus deduci poſſet,
idque olim ſuſceperim explicandum a: quia
1confuſio minús videtur convenire cum ſummâ Dei
rerum creatoris perfectione, quàm proportio vel ordo,
&sminús diſtinctè etiam à nobis percipi poteſt, nul­
Iaque proportio, nulluſve ordo ſimplicior eſt, & co­
gnitu facilior, quàm ille qui conſtat omnimodà aequa­
litate: idcirco hic ſuppono omnes materiae particulas
initio fuiſſe, tam in magnitudine quàm in motu, inter
ſe oequales, & nullam in univerſo inaequalitatem re­
linquo, proeter illam quae eſt in ſitu Fixarum, & quae
unicuique coelum noctu intuenti tam clarè apparet,
ut negari planè non poſſit. Atque omnino parum
refert, quid hoc pacto ſupponatur, quia poſtea juxta
leges naturae eſt mutandum. Et vix aliquid ſupponi
poteſt, ex quo non idem eſſedus (quanquam fortaſſe
operoſiùs) per eaſdem naturae leges deduci poſſit: cùm
enim illarum ope materia formas omnes quarum eſt
capax, ſucceſſivà aſſumat, ſi formas iſtas ordine con­
ſideremus, tandem ad iliam quae eſt hujus mundi
polterimus devenire: adeò ut hic nihil erroris ex falſâ
ſuppoſitione ſit timendum.
XLVII.
Harum ſuppoſitionum
falſitatem non impe­
dire, quominùs ea
quae ex ipſis dedu-
25
centur, vera & certa
eſſe poſſint.
5
5
10
15
20
9[Figure 9]

Itaque, ut naturae legum efficacitatem in propoſitâ
hypotheſi oſtendere incipiamus, conſiderandum eſt
illas particulas, in quas totam hujus mundi materiam
initio diviſam ſuiſſe ſupponimus, non potuiſſe quidem
initio eſſe ſphaericas, quia plures globuli, ſimul juncti,
ſpatium continuum non replent; ſed cujuſcunque
figurae tunc fuerint, eas non potuiſſe ſucceſſu tem­
poris non fieri rotundas, quandoquidem varios habue­
runt motus circulares. Cúm enim in principio ſatis
magnâ vi motae fuerint, ut unae ab aliis ſejungerentur,
eadem illa vis perſeverans, haud dubiè ſatis magna
1etiam fuit, ad earum omnes angulos, dum ſibi mutuò
poſtea Occurrerunt, atterendos: ad hoc enim non
tanta, quàm ad illud, recluirebatur. Et ex hoc solo,
quòd alicujus corporis anguli ſic atterantur, facilè
intelligimus illud tandem fieri rotundum: quia hoc
loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore
ultra figuram ſphaericam prominet, eſt extendendum.
XLVIII.
Quomodo omnes caele­
ſtis materiae particu­
lae factae ſint ſphaeri­
cae.
25
30
5

Cum autem nullibi ſpatia omni corpore vacua eſſe
poſſint, cúmque rotundm illae materiae particulae,
ſimul junctae, perexigua qudam intervalla circa
relinquant: neceſſe eſt iſla intervalla quibuſdam aliis
materiae ramentis minutiſſimis, figuras ad ipſa im­
plenda aptas habentibus, eaſque pro ratione loci
occupandi perpetuà mutantibus, impleri. Nempe,
dum earum materiae particularum, quae ſiunt rotundae,
anguli paulatim atteruntur, id quod ex ipſis eraditur
adeà eſt minutum, & tantam celeritatem acquirit, ut
ſolà vi ſui motús in ramenta innumerabilia dividaltur;
ſicque impleat omnes angulos, quos ali materiae
particulae ſubingredi non poſſunt.
XLIX.
Circa iſtas particulas
ſphaericas aliam eſſe
debere materiam ſub­
titiorem.
10
15
20

Notandum enim eſt, quà minora ſunt iſta particu­
larum aliarum ramenta, eà faciliús moveri, atque in
alia adhuc minutiora comminui poſſe: quia quò mi­
nora a, eò plus habent ſuperficiei b, pro ratione ſuae
molis: & occurrunt aliis corporibus ſuper­
ficiem, dividuntur verà ſecundúm molem c.
L.
Hujus ſubtilioris mate­
riae particulas facil­
limè dividi.
25

Notandum etiam eſt ipſa multo celeriùs agitari,
quàm alias materiae particulas, à quibus tamen ſuam
1agitationem acquirunt: quia, dum hae per rectas &
patentes vias feruntur, expellunt iſta per obliquas &
anguſtas. Eâdem ratione, quà videmus ex folle, quam­
vis lent claudatur, aerem tamen valde celeriter egre­
di, propter anguſtiam vioa per quam tranſit. Jamque
ſuprà demonſtratum eſt, aliquam materiae portionem
celerrime moveri, ac in partes reipſa indefinitas dividi
debere ut varii motus circulares & inaequales ſine
rarefactione vel vacuo fieri poſſint; nec ulla alia, prae­
ter hanc, ad id apta reperitur.
LI.
Eaſdem celerrimè
moveri.
5
10

Jam itaque duo habemus genera materiae valde di­
verſa, quae duo prima elementa hujus mundi aſpecta­
bilis dici poſſunt. Primum eſt illius, qum tantam vim
habet agitationis, ut aliis corporibus occurrendo, in
minutias indefinitaa parvitatis dividatur, & figuras
ſuas ad omnes angulorum ab iis relictorum anguſtias
implendas accommodet. Alterum eſt ejus, quae diviſa
eſt in particulas ſphaericas, valde quidem minutas, ſi
cum iis corporibus, quae oculis cernere poſſumus,
comparentur; ſed tamen certae ac determinatae quan­
titatis, & diviſibiles in alias multà minores. Ter­
tiumque paulò poſt inveniemus, conſtans partibus vel
magis craſſis, vel figuras minús ad motum aptas ha­
bentibus. Et ex his tribus omnia hujus mundi aſpe­
ctabilis corpora componi oſtendemus: nempe Solem
&sStellas fixas ex primo, Coelos ex ſecundo, & Ter­
ram cum Planetis & Cometis ex tertio. Cúm enim
Sol & Fixae lumen ex ſe emittant, Coeli illud tranſmit­
tant, Terra, Planetae, ac Cometae remittant: triplicem
hanc differentiam in aſpectum incurrentem, non malè
ad tria elementa referemus.
1
LII.
Tria eſſe hujus mundi
aſpectabilis elementa.
15
20
25
30

Non malè etiam omnem materiam, in spatio A E i a
comprehensam, quae gyrat circa centrum S, pro primo

coelo ſumemus; & omnem illam, quae circa centra F,
ſ, innumerabiles alios vortices componit, pro
1cundo; & denique quidquid ultra illos duos coelos
reperitur, pro tertio a. Exiſtimamuſque hoc tertium,
reſpectu ſecundi, eſſe immenſum, & ſecundum, reſ­
pectu primi, permagnum. Sed tertii coeli conſideratio
non eſt hujus loci: quia nullo modo à nobis ſpectari
poteſt in hac vitâ. & de mundo tantúm aſpedabili
tractamus. Vortices autem, quorum centra F, ſ, omnes
ſimul pro uno tantúm coelo numeramus, quia ſub unâ
&seâdem ratione à nobis conſiderantur; ſed vorticem
S, licèt hîc non appareat ab aliis diverſus, pro pecu­
liari tamen coelo, & quidem omniuin primo, ſumimus:
quia Terram habitationem noſtram paulò pòſt b in illo
inveniemus, ideàque multò plura in ipſo habebimus
ſpectanda quàm in reliquis, & nomina rebus, non
propter ipſas, ſed tantúm ad noſtras de lis cogita­
tiones explicandas, imponere ſolemus.
LIII.
Tres etiam in illo cae­
los diſtingui posse.
5
10
15
10[Figure 10]

Crevit autem c initio pallulatim materia primi ele­
menti, ex co quòd particulae ſecundi aſſiduo motu ſe
invicem magis ac magis attererent; cúmque major
ejus quantitas fuit in univerſo, quàm neceſſe erat
ad implenda exigua illa ſpatia, quae inter particulas
ſphaericas ſecundi elementi ſibi mutuà incumbentes
reperiuntur, quidquid ex eâ reſidui fuit, poſtquam
ſpatia illa impleta ſunt, ad centra S, F, ſ, confluxit;
ibique corpora quaedam ſphaerica fluidiſſima compo­
ſuit: nempe Solem in centro S, ac Stellas fixas in
aliis centris. Poſtquam enim particulae ſecundi ele­
menti ſuerunt magis attritee, minús ſpatii
1runt quàm priús, nec ideò ad centra uſque ſe exten­
derunt, ſed ab iis aequaliter omni ex parte recedentes,
loca ibi ſphaerica reliquerunt, à materià primi ele­
menti ex omnibus circumjacentibus locis eò affluente,
replenda.
LIV.
Quomodo Sol & Fixae
formatae ſint.
20
25
5

Ea enim eſt lex naturae a, ut corpora omnia quae in
orbem aguntur, quantum in ſe eſt, à centris ſui motûs
recedant. Atque hic illam vim, quà ſic globuli ſecundi
elementi, nec non etiam materia primi circa centra
S, F, congregata, recedere conantur* ab iſtis centris,
quàm potero accuratiſſimè explicabo. In eâ enim
ſolâ lucem conſiſtere infrà oſtendetur b; & ab ipſius
cognitione multa alia dependent.
LV.
Quid ſit lux.
10

Cùm dico globulos ſecundi elementi recedere co­
nari a centris circa quae vertuntur, non putandum
idcirco me illis aliquam cogitationem affingere, ex
quâ procedat iſte conatus; ſed tantùm ipſos ita eſſe
ſitos, & ad motum incitatos, ut revera ſint eb verſùs
ituri, ſi à nullâ alià cauſa impediantur.
LVI.
Quis conatus ad motum
in rebus inanimatis
ſit intelligendus.
15

Quia verò frequenter multae cauſae diverſae
ſimul in idem corpus, atque unae aliarum effectus
impediunt, prout ad has vel illas reſpicimus, dicere
poſſumus ipſum eodem tempore tendere, ſive ire
conari, versùs diverſas partes. Ut, exempli cauſa,
lapis A, in fundâ EA, circa centrum E rotatus,
quidem ab A verſùs B, ſi omnes cauſae, quae occurrunt
ad ejus motum determinandum, ſimul ſpectentur, quia
revera eò verſùs fertur. Sed ſi reſpiciamus ad ſolam
vim motùs quae in ipſo eſt, dicemus illum, cum eſt in
1puncto A, tendere verſùs C, juxta legem mot'us ſuprà
expoſitam: ponentes ſcilicet lineam AC eſſe rectam,
quae tangit circulum in punc`to AE. Si enim lapis è
fundâ egrederetur, eo temporis momento, quo ve­
niendo ex L pervenit ad punctum A, revera pergeret
ab A verſùs C, non verſus B; ac quamvis ſunda hunc

effectum impediat, non tamen impedit conatum. Si
denique non reſpiciamus ad totam iſtam vim motûs,
ſed tantùm ad illam ejus partem quae à fundâ impe­
ditur eam ſcilicet diſtinguentes ab aliâ ejus parte
quae fortitur ſuum eſſedum, dicemus hunc lapidem,
dum eſt in puncto A, tendere tantùm verſùs D, ſive
recedere conari à centro E ſecundùm lineam rectam
EAD.
LVII.
Quomodo in eodem cor­
pore conatus ad di­
verſos motus ¬§imul
eſſe poſſint.
20
25
5
10
11[Figure 11]

Quod ut clarè intelligatur, conferamus motum quo
lapis, in puncto A exiſtens, ferretur verſus C, ſi à nullâ
alia vi impediretur, cum motu quo formica, in eodem
1puncto A existens, moveretur etiam verſus C, ſi linea
E Y eſſet baculus, ſupra quem recta incederet ab A

verſus Y, dum interim ipſe baculus verteretur circa
centrum E, ac ejuſdem baculi punctum A deſcriberet

circulum ABF, eſſentque hi duo motus ita inter
contemperati, ut formica perveniret ac X cùm
1lus eſſet in C, & ad Y cùm baculus eſſet in G atque
ita ipſa ſemper exiſteret in lineâ rectâ ACG. Ac
deinde conferamus etiam eam vim, quâ idem lapis,
actus in ſundà ſecundùm lineam circularem ABF, re­
cedere conatur à centro E, ſecundùm lineas rectas
AD, BC, ſG, cum conatu qui remaneret in formicâ,
ſi vinculo vel glutino aliquo detineretur in puncto A
ſupra baculum EY, dum interim iſte baculus eam de­
ferret circa centrum E per lineam circularem ABF;
ac ipſa totis viribus conaretur ire verſùs Y, atque ita
recedere à centro E ſecundùm lineas rectas EAY,
EBY, & ſimiles.
LVIII.
Quomodo ea quae cir­
culariter moventur,
conentur recedere à
centro ſui motûs.
15
5
5
10
12[Figure 12]13[Figure 13]

Scio quidem motum iſtius formicae fore initio tar­
diſſimum, atque ideò ejus conatum, ſi tantùm ad prin­
cipium motùs referatur, non videri magnum eſſe poſſe:
atqui profectò non plan nullus eſt, & dum ſortitur
effectum, augetur, ado ut motus ex eo proveniens ſa­
tis celer eſſe poſſit. Nam, ut adhuc alio utamur exem­
plo, ſi E Y ſit canalis, in
globulus A contineatur, pri­
mo quidem temporis mo­
mento, quo iſte canalis age­
tur in gyrum circa centrum
E, globulus A motu tantùm
tardiſſimo progredietur ver­
ſus Y; ſed ſecundo momento
paulò celeriùs incedet: priorem enim vim retinebit,
ac praeterea novam acquiret à novo conatu recedendi
à centro E: quia, quandiu durat motus circularis,
tamdiu ille conatus durat, & quaſi renovatur ſingulis
momentis. Atque hoc experientia confirmat: ſi enim
1canalis EY valde celeriter agatur circa centrum E,
brevi globulus, in eo exiſtens, ab A ad Y perveniet.
Idemque etiam experimur in fundâ: quò celeriùs enim
lapis in eâ rotatur, eâ magis funis intenditur; atque
iſta tenſio, à ſolâ vi quà lapis recedere conatur cen­
tro ſui motûs exorta, exhibet nobis iſtius vis quanti­
tatem.
LIX.
Quanta ſit vis iſtius
conatûs.
15
20
25
30
5
14[Figure 14]

Quod verò hîc de lapide in fundâ, vel de globulo
in canali circa centrum E rotato, dictum eſt, facilè in­
telligitur eodem modo de omnibus globulis
elementi: quòd nempe unuſquiſque ſatis magnâ vi
recedere conetur à centro vorticis in quo gyratur:
retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpo­
ſitis, non aliter quàm lapis à fundâ. Sed praeterea iſta
vis in illis multùm augetur, ex eo quòd ſuperiores
inferioribus, & omnes ſimul à materiâ primi elementi,
in centro cujuſque vorticis congregatâ, premantur.
Ac primò quidem, ut accuratè omnia diſtinguantur,
de ſolis iſtis globulis hic agemus; nec ad materiam
primi elementi magis attendemus, quàm ſi om­
nia, quae ab illà occupantur, vacua eſſent, hoc eſt,
quàm ſi plena eſſent materià, quae aliorum corporum
motus nullo modo juvaret, nec impediret. Nullam
enim aliam eſſe poſſe ſpatii vacui veram ideam, ex
antedictis a eſt manifeſtum.
LX.
Hunc conatum reperi­
ri in materiâ caelo­
rum.
10
15
20
25

Cùm globuli omnes qui volvuntur circa S, in vor­
tice AEI, conentur recedere ab S, ut iam demonſtra­
tum eſt b, ſatis patet illos, qui ſunt in lineà rectà SA,
premere ſe mutuò omnes verſùs A; & illos, qui ſunt
1in lineâ rectà SE, premere ſe verſus E, atque ita de cae­
teris: adeò ut, ſi non ſint ſatis multi ad occupandum
omne ſpatium inter S & circumferentiam AEI, totum
quod non occupant, relinqua­
tur verſùs S. Et quoniam ii qui
ſibi mutuò incumbunt (exem­
pli cauſà, ii qui ſunt in lineâ
rectâ SE), non omnes inſtar
baculi ſimul vertuntur, ſed uni
Citiùs, alii tardiùs circuitum
ſuum abſolvunt, ut infrà fuſiùs
exponetur a, ſpatium quod re­
linquunt verſus S, non poteſt
non eſſe rotundum. Etſi enim
fingeremus plures globulos initio fuiſſe in lineà rectâ
SE, quàm in SA vel S 1, adeò ut inſimi lineae SE vici­
niores eſſent centro S, quàm infimi lineae SI: quia
tamen infimi illi citiùs circuitum abſolviſſent quàm
ſuperiores, nonnulli ex ipſis adjunxiſſent ſe ſtatim ex­
tremitati lineae SI, ut ſic tantò magis recederent ab S;
ideòque nunc omnes infimi iſtarum linearum aequali­
ter remoti ſunt à puncto S, & ita ſpatium BCD, quod
circa illud relinquunt, eſt rotundum.
LXI.
Ipſum efficere, ut cor­
pora Solis & Fixa­
rum ſint rotunda.
5
10
15
20
15[Figure 15]

Praeterea notandum eſt, non modò globulos omnes
qui ſunt in lineà rectà S E, ſe invicem premere verſus
E; ſed etiam unumquemque ex ipris premi ab omni­
bus aliis, qui continentur inter lineas redas ab illo
ad circumferentiam BCD ductas, & ipſam tangentes.
Ita, exempli cauſâ, globulus ſ premitur ab omnibus
aliis, qui ſunt intra lineas B ſ & Dſ, ſive in ſpatio
1triangulari BFD, non autem ſic à reliquis: adeò ut,
ſi locus F eſſet vacuus, uno & eodem temporis mo­
mento, globuli omnes in ſpa­
tio BFD contenti accederent,
quantum poſſent, ad re­
plendum, non autem ulli alii.
Nam, quemadmodum videmus
eandem vim gravitatis, quae la­
pidemin libero aere cadentem
rectà ducit ad centrum terrae,
illum etiam obliquè eò deferre,
cùm impeditur ejus motus re­
ctus à plani alicujus declivi­
tate: ita non dubium eſt quin eadem vis, quâ globuli
omnes in spatio BFD contenti recedere conantur
centro S ſecundùm lineas rectas ab illo centro eductas,
ſufficiat ad ipſos etiam inde removendos, per lineas à
centro iſto declinantes.
LXII.
Eundem efficere, ut ma­
teria caeleſtis ab om­
nibus punctis circum­
ferentiae cujuſque
ſtellae vel Solis rece­
dere conetur.
25
30
5
10
15
16[Figure 16]

Hocque exemplum gravitatis rem apertè declarèa­
bit, ſi conſideremus globos plumbeos in vaſe

contentos, & ſibi mutuò ſic incumbentes, ut, fora­
mine facto in fundo vaſis F, globus I vi gravitatis ſuae,
descendat; ſimul enim alii duo 2, 2, ilum ſequentur,
&shos ſubſequentur alii tres 3, 30, 3, & ſic de caeteris;
ita ut eodem temporis momento, quo infimus inci­
piet moveri, alii omnes, in ſpatio triangulari BFD
1contenti, ſimul deſcendant, reliquis immotis. Ubi qui­
dem notare licet duos globos 2, 2, poſtquam aliquan­
tulum ſequuti ſunt globum i deſcendentem, ſe mutuò
impedire ne ulteriùs pergant. Sed idem in globulis
ſecundi elementi locum non habet: cùm enim in per­
petuo ſint motu, quamvis aliquando poſſit contingere,
ut eodem plan modo ſint diſpoſiti ac globi plumbei
in hac figurâ depicti, hoc non niſi per minimum tem­
poris pundum, quod inſtans vocant, durare poteſt,
&sideò continuitatem earum motûs non interrumpit.
Ac proeterea notandum eſt vim luminis, non in aliquâ
motûs duratione conſiſtere, ſed tantummodo in preſ­
ſione a ſive in primâ preparatione ad motum, etſi fortè
ex eâ motus ipſe non ſequatur.
LXIII.
Globulos materiae cae­
leſtis ſe mutuò non
impedire in iſto co­
natu.
20
25
5
10
17[Figure 17]

Ex quibus clarè percipitur, quo pacto actio illa,
quam pro luce accipio, à Solis vel cujuſlibet Stellae
fixae corpore in omnes partes aequaliter ſe digundat;
& in minimo temporis momento ad quamlibet diſtan­
tiam extendatur; & id quidem ſecundùm lineas rectas,
non à ſolo corporis lucidi centro, ſed etiam à qui­
buſlibet aliis ejus ſuperficiei punctis eductas. Unde
reliquae omnes lucis proprietates deduci poſſunt.
Quodque fortè multis paradoxum videbitur, haec om­
nia ita ſe haberent in materiâ coeleſti, etiamſi nulla
planè eſſet vis in Sole, aliove aſtro circa quod gyratur:
adeò ut, ſi corpus Solis nihil aliud eſſet quàm ſpatium
vacuum nihilominus ejus lumen non quidem tam
forte, ſed quantum ad reliqua, non aliter quàm nunc
cerneremus, ſaltem in circulo ſecundùm quem ma­
teria coeli movetur; nondum enim hîc omnes ſphaerae
1dimenſiones conſideramus. Ut autem etiam poſſimus
explicare, quidnam ſit in ipſo ac Stellis, quo iſta
vis luminis augeaturs&sſecundùm omnes ſphaerae di­

menſiones diffundatur, nonnulla de coelorum motu
ſunt praemittenda.

Quâcunque ratione moti fuerint ab initio fingulli
1
eorum vorticese iam debent eſſe ita inter ſe compo­
ſiti ut unuſnuiſque in eam partem feratur, ſecundùm
quam reliquorum omnium circumſtantium motus mi­
nùs illi adverſantur: quia tales ſunt leges naturae a, ut
motus cujuſque corporis alterius occurſu facile poſſit
inflecti. Quamobrem ſi ponamus primum vorticem,
cujus centrum S, ferri ab A per E verſus I, alius vor­
tex ei vicinus, cujus centrum F, ferri debet ab A per E
nulli alii circumjacentes impediant: ſic
enim eorum motus optimè inter ſe conſentient. Eo­
demque modo tertius vortex, cujus centrum non ſit in
plano SAFE, ſed ſupra illud extans, cum centris S &
F triangulum conſtituat, & qui duobus aliis vortici­
bus AEI & AEV in lineâ AE jungatur b, ferri debet
ab A per E ſurſum verſus. Quo poſito quartus vortex,
cujus centrum ſ, ferri non poteſt ab E verſus I, ut ejus
motus conveniat cum motu primi quia ſic adverſa­
retur motibus ſecundi & tertii; nec ab E verſus V,
quemadmodum ſecundus, quia repugnarent primus &
tertius; nec denique ab E ſurſum verſus, ut tertius,
quia repugnarent primus & ſecundus: atque ideò ſu­
pereſt, ut unum ex polis ſuis habeat verſus E alium­
que in parte oppoſità verſus B, vertaturque circa
axem EB, ab I ad V.
LXIV.
Omnes lucis proprieta­
tes in iſto conatu in­
veniri: adeò ut lux
ejus ope cerni poſſet
tanquam ex ſtellis
mánans, etſi nulla vis
eſſet in ipſis ſtellis.
15
20
25
30
LXV.
Cujuſque vorticis coelo-
rum polos, tangere
partes aliorum vor­
ticum ab eorum polis
remotas.
5
10
15
20
18[Figure 18]

Atque hîc etiam notari debet, nonnihil adhuc con­
trarietatis in iſtis motibus fore, ſi trium priorum
vorticum eclipticae, hoc eſt, circuli à polis remo­
tiſſimi, ſibi mutuò direat occurrant in punao E, in
quo ſit polus quarti vorticis. Nam ſi, exempli cauſâ,
1IVX a ſit illa ejus pars, quae eſt circa polum E, verti­
turque in orbem ſecundùm ordinem notatum IVX,
primus vortex radet illam ſecundùm
lineam rectam EI, aliaſque ipſi paral­
lelas, & ſecundus vortex ra­
det ſecundùm lineam EV, & tertius
ſecundùm lineam EX, quâ ratione
motui ejus circulari nonnihil repu­
gnabunt. Sed hoc facilè natura per
leges motùs emendat, trium
vorticum eclipticas nonnihil infle­
ctendo in eam partem, ſecundùm
quam vertitur quartus IVX; quo ſit
ut illi poſtea ipſum radant, non ſe­
cundùm lineas recta's EI, EV, EX, ſed
obliquas I I, 2 V, 3 X, & ita cum ipſius motu planè
conſentiant.
LXVI.
Motus iſtorum vorti­
cum aliquo modo in­
flecti, ut inter ſe con­
ſentiant.
25
5
10
15
19[Figure 19]

Nec ſanè ullus mihi videtur excogitari poſſe alius
modus, ſecundùm quem variorum iſtorum vorticum
motus ſibi mutuò minùs adverſentur. Si enim
polos ſe mutuò tangere ſupponamus, vel ambo in eaſ­
dem partes ferentur, & ita in unum vorticem coaleſ­
cent; vel in contrarias, & ita ſibl mutuà quammaximè
repugnabunt. Atque ideò, quamvis non tantum mihi
aſſumam, ut omnium coeli vorticum ſitus &
auſim determinare, puto tamen generaliter poſſe affir­
mari, atque hic ſatis eſſe demonſtratum, polos cujuſ­
que vorticis non tam vicinos eſſe polis aliorum
1cum contiguorum quàm partibus ab ipſorum polis
valde remotis.
LXVII.
Duorum vorticum po­
los ſe mutuò tangere
non poſſe.
20
25

Praeterea, inexplicabilis illa varietas quae apparet
in ſitu Fixarum, planè oſtendere videtur, illos vortices
qui circa ipſas volvuntur, non eſſe inter ſe aequales a.
Quòd autem nulla Stella fixa eſſe poſſit, niſi in centro
alicujus talis vorticis, ex ipſarum luce judico eſſe ma­
nifeſtum: lucem enim accuratiſſim per tales vortices,
ac ſine illis nullà alià ratione, poſſe explicari, partim
ex jam dictis b, partim ex infrà dicendis c patebit. Et
cùm nihil plan aliud in Fixis ſenſu percipiamus,
praeter ipſarum lucem & apparentem ſitum, nullam
habemus rationem aliud iis tribuendi, quàm quod ad
haec duo explicanda requiri judicamus. At non magis
requiritur ad lucem explicandam, ut vortices materiae
coeleſtis circa ipſas volvantur, quàm ad apparentem
earum ſitum, ut iſti vortices ſint magnitudine inae­
quales. Sed ſan ſi ſint inaequales, neceſſe eſt, ut quo­
rundam partes à polis remotae tangant aliorum partes
polis vicinas: quia majorum & minorum ſimiles partes
ad invicem applicari non poſſunt.
LXVIII.
Vortices iſtos eſſe ma­
gnitudine inaequales.
5
10
15
20

Ex his autem cognoſci poteſt, materiam primi ele­
menti fluere continuà verſus centrum cujuſque vorti­
cis, ex aliis circumjacentibus vorticibus, per partes
ejus polis vicinas; ac vice verſà, ex ipſo in alios cir­
cumjacentes vortices effluere, per partes ab ejuſ­
dem polis remotas. Nam ſi ponamus, exempli cauſâ,
1AYBM eſſe vorticem primi coeli, in cujus centro eſt
Sol, ejuſque polos eſſe A auſtralem, & B borealem,

circa quos totus gyrat; quatuorque circumjacentes
vortices K, O, L, C, gyrare circa axes TT, YY, ZZ, &
1MM, ita ut ille tangat duos O & C in ipſorum polis,
&salios duos K & L in partibus ab eorum polis valde
remotis: patet ex antedictis a, omnem ejus materiam
recedere conari ab axe AB, atque ideò majori vi ten­
dere verſus partes Y & M, quàm verſus A & B. Cùm­
que in Y & M occurrat polis vorticum O & C, in qui­
bus non magna eſt vis ad ei reſiſtendum; & in A & B
occurrat partibus vorticum K & L, quae ab eorum polis
ſunt remotiſſimae, ac proinde majorem habent vim ad
eundum ab L & K verſus S, quàm partes circumpo­
lares vorticis S ad eundum verſus L & K: non dubium
eſt, quin materia, quae eſt in K & L, progredi debeat
verſus S, atque illa, quae eſt in S, verſus O & C.
LXIX.
Materiam primi ele­
menti ex polis cujuſ­
que vorticis fluere
verſus centrum, & ex
centro verſus alias
partes.
25
5
10
20[Figure 20]

Atque id quidem non tantùm de materia primi
elementi, ſed etiam de globulis ſecundi eſſet intelli­
gendum, ſi nullae cauſae peculiares horum motum eò
verſùs impedirent. Verùm, quia multò celerior eſt
agitatio primi elementi quàm ſecundi, ſemperque ipſi
liber eſt tranſitus per illos exiguos angulos, qui à
globulis ſecundi occupari non poſſunt, etſi fingere­
mus omnem materiam, tam primi quàm ſecundi ele­
menti, contentam in vortice L, uno & eodem tempore
à loco medio inter centra S & L progredi coepiſſe
verſus S, intelligeremus tamen illam primi elementi
citiùs ad centrum S pervenire debuiſſe, quàm illam
ſecundi. Atqui materia primi elementi, ſic in ſpatium S
ingreſſa, tantâ vi protrudit globulos ſecundi, non modò
verſus eclipticam vel M Y, ſed maximè etiam verſus
polos vel AB, quemadmodum mox explicabo b, ut
1hac ratione impediat, ne illi qui veniunt ex vortice L,
propiùs accedant verſus S, quàm uſque ad certum

aliquem terminum, qui hîc literâ B notatus eſt. Idem­
que de vortice K, & aliis omnibus eſt judicandum.
1
LXX.
Idem de materiâ ſe­
cundi elementi non
poſſe intelligi.
15
20
25
21[Figure 21]22[Figure 22]23[Figure 23]

Praeterea etiam conſiderare oportet particulas ſe­
cundi elementi quae volvuntur circa centrum L, non
solùm habere vim recedendi ab iſto centro, ſed etiam
perſeverandi in ſuà celeritate; qu duo ſibi quodam­
modo adverſantur: quia, dum gyrant in vortice L, à
vicinis aliis vorticibus, qui ſupra & infra planum
hujus figurae intelligendi ſunt, intra certos terminos
cohibitae, non poſſunt evagari verſus B, quin tardiùs
moveantur inter L & B, quàm inter L & alios vicinos
vortices, extra planum hujus figurae intelligendos; &
quidem tantò tardiùs, quanto ſpatium L B erit majus.
Nam, cùm circulariter moveantur, non poſſunt plus
temporis impendere in tranſeundo inter L & iſtos alios
vortices, quàm inter L & B. Atque idcirco, vis quam
habent ad recedendum à centro L, efficit quidem ut
nonnihil evagentur verſus B, quia ibi occurrunt par­
tibus circumpolaribus vorticis S, quae non difficulter
ipſis cedunt; ſed ex adverſo vis quam habent, ad reti­
nendam celeritaltem ſui motûs impedit ne uſque adeò
evagentur, ut ad S pereniant. Quod idem non habet
locum in materiâ primi elementi: etſi enim in hoc
conſentiat cum particulis ſecundi, quòd ſimul cum
ipſis gyrando, recedere conetur à centris vorticum in
quibus continetur; in eo tamen maxim diſſentit, quòd
non opus ſit ut quidquam de ſuà celeritate remittat,
cùm ab iſtis centris recedit, quia ubique ferè aequales
invenit vias, ad motus ſuos continuandos: nempe in
anguſtiis angulorum, qui à globulis ſecundi elementi
non implentur. Quamobrem non dubium eſt, quin ma­
teria iſta primi elementi continuò fluat verſus S, per
partes polis A & B vicinas, non modò ex vorticibus K
1&sL, ſed etiam ex pluribus aliis, qui non exhibentur in
hac figuâ; quia non omnes in eodem plano ſunt in­

telligendi, nec verum eorum ſitum, nec magnitudi­
nem, nec numerum poſſum determinare. Non etiam
1dubium eſt, quin eadem materia effluat ex S verſus
vortices O & C, ac etiam verſus plures, ſed quorum
nec ſitum, nec magnitudinem, nec numerum definio.
Ut neque deſinio, an eadem illa materia ex O & C ſta­
tim revertatur ad K & L, an potiùs digrediatur ad mul­
tos alios vortices, à prinio coelo remotiores, antequam
circulum ſui motùs abſolvat.
LXXI.
Quae ſit ratio hujus
diverſitatis.
5
10
15
20
25
30
5
24[Figure 24]

Sed paulò diligentiùs eſt conſiderandum, quomodo
ipſa moveatur in ſpatio d e ſ g. Nempe illa ejus pars,
quae venit ab A, rectà pergit uſque ad d, ubi globulis
ſecundi elementi occurrens illos verſus B propellit;
eodemque modo alia pars, quae venit à B, rectà pergit
uſque ad ſ, ubi occurrit globulis ſecundi elementi,
quos repellit verſus A. Et ſtatim tam quae eſt verſus d,
quàm quae verſus ſ, reflectitur in omnes partes verſus
eclipticam e g, omneſque globulos ſecundi elementi
circumjacentes aequaliter pellit; ac denique per meatus,
qui ſunt inter iſtos globulos circa eclipticam e g,
verſus M & Y elabitur. Praeterea, dum iſta materia pri­
mi elementi proprio motu ſic rectà fertur ab A & B
verſus d & ſ, fertur etiam circulariter motu totius vor­
ticis circa axem AB adeò ut ſingula ejus ramenta
lineas ſpirales, ſive in modum cochleae contortas, deſ­
cribant; quae ſpirales poſtea, cùm ad d & ſ pervene­
runt, inde utrimque reflectuntur verſus eclipticam eg.
Et quia ſpatium d e ſ g majus eſt quàm meatus, per
quos materia primi elementi in illud ingreditur, vel
ex ipſo egreditur, idcirco ſemper ibi aliqua ejus ma­
teriae pars manet, corpuſque fluidiſſimum componit,

quod perpetuà circa axem ſ d ſe ipſum rotat.
1eſſe debere. Quamvis enim ob inaequalitatem vorti­
cum non putandum ſit, omnino aequalem copiam ma­

teriae primi elementi ſummitti verſus S, à vorticibus
vicinis unius poli atque à vicinis alterius; nex etiam
1iſtos vortices ita eſſe ſitos, ut materiam illam in par­
tes directè oppoſitas mittant, nec alios vortices, pri­
mum coelum verſus ejus eclipticam tangentes, certum
aliquem ipſius circulum, qui pro eclipticà ſumi poſſit,
eodem modo reſpicere, materiamque ex S per omnes
partes iſtius circuli, aliaſque ipſi vicinas egredientem,
pari facilitate in ſe admittere: non tamen inde ullae
inaequalitates in figurâ Solis argui poitunt, ſed tantùm
in ejus ſitu, motu & quantitate. Nempe ſi vis materiae
primi elementi, venientis à polo A verſus S, major
ſit quàm venientis à polo B, illa quidem materia
priuſquam alterius occurſu repelli poſſit, longiùs
progredietur verſus B, quàm haec altera verſus A; ſed
ita longiùs progrediendo, ejus vis minuetur; ac juxta
leges naturae, ſe mutuò tandem ambae repellent illo in
loco, in quo earum vires erunt inter ſe planè aequales,
atque ibi corpus Solis conſtituent: quod proinde re­
motius erit à polo A, quàm à polo B. Sed non majori
vi pellentur globuli ſecundi elementi, in ejus circum­
ferentiae parte d, quàm in parte ſ, nec ideò circumfe­
rentia iſta minùs erit rotunda. Item, ſi materia primi
elementi faciliùs egrediatur ex S verſus O, quàm ver­
ſus C (illic ſcilicet liberius ſpatium inveniendo), hoc
ipſo corpus S nonnihil accedet verſus O, & iſlo acceſſu
ſpatium interjectum minuendo, ibi tandem ſiſtetur,
ubi vis erit utrimque aequalis. Atque ita, quamvis ad
ſolos quatuor vortices L, C, K, O, reſpiceremus, modò
tantùm eos ſupponamus eſſe inter ſe inaequales, inde
ſequitur, Solem S, nec in ſpatio medio inter O & C,

nec etiam in medio inter L & K, eſſe debere. Major­
que adhuc in ejus ſitu inaequalitas poteſt intelligi
1
LXXII.
Quomodo moveatur
materia, quae Solem
componit.
10
15
20
25
30
LXXIII.
Varias eſſe inaequalita.
Notandumque eſt inprimis, hoc corpus ſphaericum
5
10
15
20
25
30
25[Figure 25]

ex eo, quòd alii plures vortices ipſum circumſtent.
Praeterea, ſi materia primi elementi, veniens ex vor­

ticibus K & L, non ſecundùm lineas tam rectas feratur
verſus S, quàm verſus alias aliquas partes, exempli
1cauſà, quae venit ex K verſus e, quae autem ex L verſus
g: hinc fiet ut poli ſd, circa quos tota Solis materia
vertetur, non ſint in lineis rectis à K & L ad S ductis,
ſed Auſtralis ſ aliquantò magis verſus e accedat, &
Borealis d verſus g. Item, ſi linea recta SM, per quam
materia primi elementi facillimè egreditur ab S ver­
ſus C, tranſeat per punctum circumferentiae ſed, vici­
nius puncto d quàm puncto ſ; ac linea SY, per quam
iſta materia praecipuè tendit ab S verſus O, tranſeat
per punctum circumferentim ſgd, vicinius puncto ſ
quàm puncto d: hinc ſiet ut eg Solis ecliptica, ſive pla­
num in quo movetur illa ejus materia, quae maximum
circulum deſcribit, paulò magis inclinetur à parte e
verſus polum d, quàm verſus polum ſ, ſed tamen non
tantum quàm linea recta SM a; atque ex parte g magis
inclinetur verſus ſ quàm verſus d, ſed etiam non tan­
tum quàm recta SY. Unde ſequetur axem, circa quem
tota Solis materia vertitur, & cujus extremitates ſunt
poli ſd, non eſſe lineam accuratè rectam, ſed nonnihil
curvam ſive inflexam; materiamque iſtam aliquantò
celeriùs gyrare inter e & d, vel inter ſ & g, quàm inter
e & ſ, vel d & g; ac fortè etiam, non omnino aequali
celeritate gyrare inter e & d, atque inter ſ & g.
LXXIV.
Varias etiam eſſe in
ejus materiae motu.
5
10
15
20
26[Figure 26]

LXXV.
Eas tamen non impe­
dire ne ejus figura ſit
rotunda.
Quod tamen non poteſt impedire, ne ipſius corpus
ſit quam-proxim rotundum: quia interim alius ejus
motus, à polis verſus eclipticam, inaequalitates iſtas
compenſat. Eâdemque ratione, quà videmus ampul­
lam vitream ex eo ſolo fieri rotundam, quòd aer in
ejus materiam igne liquefactam per tubum ferreum
immittatur; quia nempe iſte aer non majori vi ab
1ampullae orificio in ejus fundum tendit, quàm inde in
omnes alias partes reflectitur, & facile illas

omnes pellit: ita materia primi elementi, corpus Solis
per ejus polos ingreſſa, debet omnes globulos ſecundi
1elementi circumjacentes, aequaliter undequaque re­
pellere; non minùs illos in quos obliqu tantùm
reflectitur, quàm illos in quos directè impingit.
5
5
30
27[Figure 27]

Notandum deinde materiam iſtam primi elementi,
quamdiu verſatur inter globulos ſecundi, habere qui­
dem motum rectum, à polis AB ad Solem, & à Sole
ad eclipticam YM, ac circularem circa polos toti coelo
AMBY communem; ſed prieterea etiam, maximam &
praecipuam partem ſuae agitationis impendere in mi­
nutiarum ſuarum figuris aſſidu mutandis, ut omnes
exiguos angulos, per quos tranſit, accurat poſſit im­
plere. Unde ſit, ut eius vis, valde diviſa, debilior ſit;
ac ſingulae ejus minuti motibus globulorum ſecundi
elementi ſibi vicinorum obſequantur, ſemperque pa­
ratae ſint ad exeundum ex illis anguſtiis, in quibus ad
tam obliquos motus coguntur, atque ad rectà pergen­
dum verſus quaſcunque partes. Eam autem materiam,
quae eſt in corpore Solis coacervata, valde multum
virium ibi habere, propter conſenſum ſuarum omnium
partium in eoſdem celerrimos motus, omneſque illas
ſuas vires impendere in globulis ſecundi elementi cir­
cumjacentibus hinc inde propellendis.
LXXVI.
De motu primi ele­
menti, dum verſatur
inter globulos ſecun­
di.
5
10
15
20

Atque ex his poteſt intelligi, quantum materia
primi elementi conferat ad illam actionem, in quâ
lucem conſiſtere antè monuimus; & quomodo illa
actio non modò verſus eclipticam, ſed etiam verſus
polos in omnes partes ſe diſfundat. Nam primò, ſi
putemus eſſe aliquod ſpatium in H, ſolâ materiâ primi
elementi repletum, & tamen ſatis magnum ad unum
aut plures ex globulis ſecundi recipiendos a, non
1dubium eſt quin, uno & eodem temporis momento,
globuli omnes contenti in cono dHſ, cujuſ baſis eſt

concavum hemiſphaerium d e ſ, verſus illud accedant.
1
LXXVII.
Quomodo Solis lumen
non modò verſus Ecli­
pticam, ſed etiam ver­
ſus polos ſe diſfundat.
25
30
28[Figure 28]

Jamque id ſupra oſtensum eſt a de globulis contentis
in triangulo, cujuſ baſis erat ſemicirculus eclipticae
ſolaris, quamvis nondum ulla actio primi elementi
ſpectaretur; ſed nun hoch ipsum de iiſdem, ſi
mulque etiam de reliquis in toto cono contentis,
hujus primi elementi ope clariùs patebit. Ea enim
ejus pars, quae corpus Solis componit tam globulos
ſecundi elementi qui ſunt verſus eclipticam e, quàm
etiam eos qui ſunt verſus polos d, ſ, ac denique
omnes qui ſunt in cono dHſ, verſus H propellit;
neque enim ipſa majori vi movetur verſus e, quàm
verſus d & ſ, aliaſque partes intermedias: illa verò
quae jam ſupponitur eſſe in H, tendit verſus C, unde
per K & L verſus S tanquam in circulum regrediatur.
Ideoque non impedit ne globuli iſti ad H accedant, &
eorum acceſſu ſpatium quod priùs ibi erat, corpori
Solis accreſcat, impleaturque materià primi elementi,
à centris K, L) & ſimilibus eò confluente.
LXXVIII.
Quomodo verſus Ecli­
pticam ſe diffundat.
5
10
15

Quin ipſa potiùs ad hoc juvat; cùm enim omnis
motus tendat in lineam rectam, materia maximè
agitata in H exiſtens, magis propendet ad inde egre­
diendum quàm ad remanendum: quò enim ſpatium
in quo verſatur eſt anguſtius, eò magis inflectere
cogitur ſuos otus. Et idcirco minim mirum eſſe
debet, quòd ſaepe, ad motum alicujus minutiſſimi cor­
poris, alia corpora, per quantumvis magna ſpatia
diffuſa, ſimul moveantur; nec proinde etiam, cur non
tantùm Solis, ſed & Stellarum quam-maxim remota­
rum, actio ad terram uſque in minimo temporis mo­
mento perveniat
1
LXXIX.
Quàm facilèad motum
unius exigui corporis, alia quammaxi­
mèab eo remota mo­
veantur.
20
25
30

Si deinde putemus ſpatium N ſolâ materiâ primi
elementi plenum eſſe, facilè intelligemus omnes glo­

bulos ſecundi, qui continentur in cono gNe, à mate­
riâ primi, quae, in Sole exiſtens, à d verſus ſ,
1mulque verſus totum hemiſphaerium eſg, magnâ vi
movetur, eò verſùs pelli debere, quamvis ex ſe ipſis
nullam fortè habeant propenſionem ad iſtum motum;
neque enim etiam ei repugnant, ut neque materia
primi elementi, quae eſt in N; ipſa enim paratiſſima
eſt ad eundum verſus S, ibique ſpatium implendum,
quod, ex eo quòd globuli hemiſphaerii concavi eſg
verſus N ferentur, corpori Solis accreſcet. Nec ulla
eſt difficultas, quòd, uno & eodem tempore, globuli
ſecundi elementi ab S verſus N, & materia primi ab
N verſus S, tanquam motibus contrariis debeant
ferri: cùm enim haec materia primi non tranſeat niſi
per illa anguſtiſſima intervalla, quae globuli ſecundi
non replent, ejus motus ab ipſis non impeditur; ut
neque videmus in illis horologiis, quibus clepſydra­
rum loco nunc utimur arenam ex vaſe ſuperiori
deſcendentem impedire quominùs aer ex inferiori per
interſtitia ejus granulorum adſcendat.
LXXX.
Quomodo lumen Sòlis
tendat verſus polos.
5
10
15
29[Figure 29]

Quaeri tantùm poteſt, an tantâ vi pellantur globuli
contenti in cono eNg verſus N, à ſolâ materiâ Solis,
quàm globuli ſhd verſus H ab eâdem materiâ Solis,
ac ſimul à proprio motu; quod non videtur, ſi H & N
ab S aequidiſtent. Sed quemadmodum, ut jam nota­
tum eſt, minor eſt diſtantia verſus polos, inter Solem
&scircumferentiam coeli quod illum ambit, quàm
verſus eclipticam: ita tunc ad ſummum illa vis eſſe
poteſt aequalis, cùm eadem eſt proportio inter lineas
HS & NS, quae eſt inter MS & AS. Unumque tantùm
habemus in naturâ phaenomenum, ex quo ejus rei
1experimentum capi poſſit: nempe, cùm fortè aliquis
Cometa tantam coeli partem pererrat, ut primò viſsus

in exlipticâ, videatur deinde verſus unum ex polis, ac
postea rurſus in eclipticâ; tunc enim habitâ
1ejus diſtantiae, poteſt aeſtimari, an ejus lumen (quod
à Sole eſſe infrà oſtendam a), caeteris paribus, majus
appareat verſus eclipticam quàm verſus polum.
LXXXI.
An aequalisſit ejus vis
in polis & in eclipti­
câ.
20
25
30[Figure 30]

Supereſt adhuc notandum, circa globulos ſecundi
elementi, eos qui proximi ſunt centro cujuſque vor­
ticis, minores eſſe ac celeriùs moveri, quàm illos qui
paulò magis ab eo diſtant, idque uſque ad certum ter­
minum, ultra quem ſuperiores inferioribus celeriùs
moventur, & quantum ad magnitudinem, ſunt aequales.
Ut hîc, exempli cauſâ, in primo coelo putandum eſt
omnium minutiſſimos globulos ſecundi elementi eſſe
juxta ſuperficiem Solis deſg, & paulò remotiores gra­
datim eſſe majores, uſque ad ſuperficiem ſphaeroidis
HNQR, ultra quam omnes ſunt aequales; atque illos
qui ſunt in hac ſuperficie HNQR, omnium tardiſſimè
moveri; adeà ut fortè globuli H, Q, triginta annos vel
etiam plures impendant in abſolvendo uno circuitu
circa polos A, B, ſuperiores autem verſus M & Y,
itemque inferiores verſus e & g celeriùs moveantur, &
tam ſupremi quàm infimi, circuitus ſuos intra paucas
hebdomadas abſolvant.
LXXXII.
Globulos ſecundum ele­
menti Soli vicinos
minores eſſe, ac ce­
leriùs moveri quàm
remotiores, uſque ad
certam diſtantiam,
ultra quam ſunt om­
nes magnitudine ae­
quales, & eò celerius
moventur, quò ſunt à
Sole remotiores.
5
10
15
20

Et primò quidem b, quòd ſuperiores verſus M & Y
celeriùs ferri debeant, quàm inferiores verſus H & Q,
facilè demonſtratur. Ex eo enim quòd ſuppoſuerimus c,
omnes in principio fuiſſe magnitudine aequales (ut par
fuit, quia nullum habuimus ipſarum inaequalitatis ar­
gumentum), & quòd ſpatium in quo tanquam in vortice
circulariter aguntur, non ſit accuratè rotundum; tum
1quia alii vortices circumjacentes non ſunt aequals,
tum etiam quia illud debet eſſe anguſtius, è regione
centri a cujuſque ex iſtis vorticibus vicinis, quàm è re­
gione aliarum ejus partium: neceſſe eſt ut aliquando
quaedam ex ipſis celeriùs quàm aliae molveantur,
nempe ordinem debent mutare, ut ex vià latiori tran­
ſeant in anguſtiorem. Sic, exempli cauſà, duo globi qui
ſunt inter puncta A & B,
non poſſunt tranſire inter
duo viciniora C & D
unus alium proecedat; &
manifeſtum eſt eum qui prae­
cedit altero celerius mo­
veri. Deinde, quia omnes
globuli primi coeli totâ
vi recedere conantur à centro S, ſtatim atque aliquis
ex ipſis celeriùs quàm vicini movetur, ille, hoc ipſo
majorem habens vim, magis à centro illo recedit; &
ita ſemper ſuperiores illi ſunt qui celeriùs moventur.
Quanta autem ſit iſta eorum celeritas, experien­
tia docere poteſt nullamque habemus ejus experien­
tiam, niſi in Cometis, quos ex uno ccelo in aliud
migrare infrà oſtendam b; ut neque poſſumus determi­
nare tarditatem circuli HQ, niſi ex motu Saturni,
quem in illo vel infra illum eſſe demonſtrabo c.
LXXXIII.
Cur remotiſſimi cele­
riùs moveantur quàm
aliquantò minùs re­
moti.
25
5
10
15
20
25
31[Figure 31]

Quòd verò, infra termininum HQ, globuli propiores
centro S celeriùs circulum ſuum abſolvant quàm
1
motiores, provatur ex circumvolutione materiae ſo­
laris, omnem illam coeli partem ſibi vicinam ſecum

rapientis: neque enim poteſt dubitari, cùm ipſa ſit ce­
lerrimèagitata, & ſemper aliquid ſuî per anguſtos mea
1tus, qui ſunt inter globulos ſecundi elementi, verſus
eclipticam emittat & verſus polos recipiat, quin ha­
beat vim ſecum rapiendi globulos iſtos uſque ad certam
diſtantiam. Hujuſque diſtantiae terminum deſigna­
mus ellipſi HNQR, non circulo: quamvis enim Sol
ſphaericus, ac non minori vi pellat materiam coeli cir­
cumjacentem verſus polos quàm verſus eclipticam,
illâ actione in quâ ejus lucem conſiſtere diximus a, non
poteſt tamen idem intelligi de hac alterâ actione, quâ
iſtam coeli materiam ſecum in orbeni rapit, pen­
det à ſolo ejus motu circulari circa ſuum axem; qui
motus procul dubio potentior eſt in eclipticâ, quàm
verſus polos; & ideò hîc H & Q magis diſtare debent
ab S, quàm N & R. Atque hinc infra b ratio reddetur,
cur Cometarum caudae aliquando rectae,
curvae appareant.
LXXXIV.
Cur Solis proximi ce­
leriùs etiam feran-
tur, quàm paulòre­
motiores.
5
10
15
32[Figure 32]

Cùm autem hîc, intra terminum H Q, inferiores
globuli materiae coeleſtis celeriùs moveantur quàm
ſuperiores, debent etiam eſſe minores; ſi enim eſſent
majores vel aequales, hoc ipſo haberent plus virium,
ideoque ſuperiores evaderent. Sed ubi ſemel contin­
git, aliquem tantà eſſe minorem iis qui ſupra ipſum
ſunt, ut magis ab iis magnitudine ſuperetur, quàm illos
celeritate ſuperet, ſemper poſtea illis inferior manere
debet. Etſi verò globulos iſtos in principio accu­
ratiſſimè aequales à Deo factos fuiſſe ſupponamus c, fieri
tamen non potuit, lapſu temporis, ob inaequalitatem
atiorum quae percurrun, & inaequalitatem eorum
1motûs inde ortam, ut paulò antè demonstratum eſt a,
quin aliqui aliis minores evaderent, iique eſſent ſatis

multi ad ſpatium HNQR implendum. Neque enom
1conſideramus hoc ſpatium, cum magnitudine totius
vorticis AYBM comparatumy niſi tanquam admodum
parvum; ut etiam magnitudo Solis, ad ipſum compa­
rata, perexigua eſt intelligenda; quamvis iſta eorum
proportio non potuerit hîc in figurà exhiberi,
nimis vaſta eſſe debuiſſet. Notandum etiam eſt varias
eſſe alias inaequalitates in motibus partium coeli
proeſertim earum quae ſunt inter S & H vel Q, de qui­
bus paulò pòſt commodiùs agetur.
LXXXV.
Cur iidem Solis pro­
ximi, ſint remotiori­
bus minores.
20
25
5
33[Figure 33]

Denique non eſt omittendum, materiam ele­
menti, venlentem ex vorticibus K, L, & ſimilibus, prae­
cipu quidem ferri verſus Solem, ſed plurimas tamen
etiam ejuspartes per totum vorticem AYBM diſpergi,
atque inde ad alios C, O, & ſimiles tranſire, ac fluendo
circa globulos ſecundi elementi, efficere ut ipſi
circa propria centra, tum fortè etiam aliis modis mo­
veantur. Cùmque ſic iſti globuli non unà tantùm ra­
tione, ſed multis diverſis eodem tempore agitentur,
hinc clarè percipitur ipſos, cujuſcunque figurae fuerint
in principio, nunc debere eſſe planè ſphaericos,
inſtar cylindri, aut cujuſ vis ſphaeroidis, unâ tantùm ex
parte rotundos.
LXXXVI.
Globulos ſecundi ele­
menti variis modis
ſimut moveri, quo ſit
utplanè ſphaerici red­
dantur.
10
15
20

Poſtquam autem naturam primi & ſecundi elementi
ſic utcunque explicuimus ut tandem de tertio agere
poſſimus, conſiderandum eſt, materiam primi non
aequaliter agitatam ſecundùm omnes ſuas minutias,
ſed ſaepe in perexiguâ ejus quantitate innumeros repe­
riri diverſos gradus celeritatis. Quod perfacilè de­
monſtratur, tum ex modo quo ejus generationem
ſuprà deſcripſimus tum etiam ex continuo ejus uſu:
1finximus enim eam genitam eſſe ex eo, quòd parti­
culae ſecundi elementi, nondum ſphaericoe, ſed angu­
loſae, ac totum ſpatium in quo erant implentes, mo­
veri non potuerint, quin earum anguli attererentur,
ac minutiae, ab iis attritu iſto ſeparatae, figuras ſuas
diverſimodè mutarent, pro ratione diverſi loci occu­
pandi, ſicque primi elementi formam aſſumerent;
nuncque adhuc eodem modo putamus, illud pri­
mum elementum inſervire implendis omnibus ſpatio­
rum anguſtiis, quae circa alia corpora reperiuntur.
Unde manifeſtum eſt unaſquaſque ex ejus minutiis
majores initio non fuiſſe quàm anguli particularum
ex quibus exſcindebantur; ſive quàm ſpatium, quod
tres globuli, ſe mutuò contingentes, in medio ſuî
relinquunt; atque ideò quaſdam ex ipſis plan indi­
viſas manere potuiſſe, dum alize interim egredientes
ex anguſtis ſpatiis, quorum figura mutabatur magis
&smagis, indefinitè dividi debuerunt. Sint, exempli
Cauſâ, tres globuli A, B, C,
duo primi A & B, ſe mutuò tangentes
in G, circa propria centra tantùm
vertantur, dum interim tertius C,
tangens primum in E, volvetur ſupra
ipſum ab E verſus I, donec puncto D
tangat ſecundum in puncto F: mani­
feſtum eſt materiam primi elementi, quae continetur
in ſpatio triangulari FGI, ſive ex pluribus ramentis
conſtet, ſive tantùm ex uno, poſſe interim manere im­
motam; ſed illam quae eſt in ſpatio ſIED neceſſariò
moveri, & nullum tam exiguum ejus ramentum inter
puncta D & F poſſe deſignari, quod non ſit majus eo
1quod inde aufertur ſingulis momentis. Quia globulus
C, accedendo ad B, efficit ut linea Dſ tranſeat per
innumeros diverſos gradus brevitatis.
LXXXVII.
Varios eſſe gradus ce­
leritatis in minutis
primi elementi.
25
30
5
10
15
20
25
30
34[Figure 34]

Sic igitur in materià primi elementi, quaedam ſunt
ramenta reliquis minùs diviſa, & minùs agi­
tata; quae cùm ſupponantur exciſa fuiſſe ex angulis
particularum ſecundi cùm nondum in globulos tor­
natae erant, & omnia ſpatia ſola implebant, non poſ­
ſunt non habere figuras valde anguloſas, & ad motum
ineptas. Unde ſit ut facilè ſibi mutuo adhaereant,
magnamque partem ſuae agitationis transferant in illa
alia ramenta, quae minutiſſima ſunt, & celerrim agi­
tantur. Quia, juxta leges naturae a, majora corpora,
caeteris paribus, faciliùs id quod habent agitationis in
minora transferunt, quàm novam ullam
ab iſtis aliis recipiant.
LXXXVIII.
Eas ejus mitzutias quae
minimùm habent ce­
leritatis, facilè id ip­
ſum quod habent aliis
transferre, ac ſibi
mutud adhaerere.
5
10
15

Et quidem talia ramenta praecipuè reperiuntur in eâ
materiâ primi elementi, quae à polis verſus medium
coeli ſecundùm lineas rectas movetur: ejus enim
partes quamminimùm agitatae ſufficiunt ad mo­
tum rectum, non autem ad alios magis obliquos &
varios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus idcirco
expelli ſolent in viam iſtius motûs recti, & ibi congre­
gantur in exiguas maſſas, quarum figuram hîc velim
diligenter conſiderari.
LXXXIX.
Tales minutias ſibi mu­
tija adharentes, pra­
cipuè inveniri in eâ
materiâ primi ele­
menti, quae polis ad
centra vorticum fer­
tur.
20
25

Nempe, cùm ſaepe tranſeant per anguſta illa ſpatia
triangularia, quae in medio trium globulorum ſecundi
elementi, ſe mutuò tangentium, reperiuntur, debent
induere figuram in ſuâ latitudine & profunditate trian­
gularem. Quantum autem ad longitudinem,
1cile eſt ipſam determinare quia non videtur ab aliâ
cauſà pendere, quàm à copià materiae ex quà iſtae
maſſulae, conflantur; ſed ſufficit illas concipere tan­
quam exiguas columnas, tribus ſtriis in modum coch­
learum intortis excavatas, ita ut gyrando tranſire
poſſint per illos anguſtos meatus, figuram habentes
trianguli curvilinei FGI, qui ſemper inter tres globu­
los ſecundi elementi ſe mutuò tangentes reperiuntur.
Quippe ex eo quòd ſint oblongae, ac motu celerrimo
tranſeant inter iſtos globulos ſecundi elementi, dum
interim ipſi alio motu circa polos coeli rotantur, clarè
intelligitur illarum ſtrias in modum cochlearum de­
bere eſſe intortas; & quidem magis vel minùs intor­
tas, prout tranſeunt per partes axi vorticis remo­
tiores aut viciniores: quia globuli ſecundi elementi
celeriùs in illis quàm in iſtis rotantur, ut ante dictum
eſt a.
XC.
Qualis ſit figura iſta
rum minutiarum,
quae particulae ſtria­
tur deinceps vocabun­
tur.
30
5
10
15

Ac etiam ex eo quòd ipſae veniant verſùs medium
coeli ex partibus contrariis, unae ſcilicet ab Auſtrali,
aliae à Boreali, dum interim totus vortex circa ſuum
axem in unas & eaſdem partes movetur: manifeſtum
eſt illas quae veniunt à polo Auſtrali, non in eaſdem
partes debere intortas eſſe, ac illas qu veniunt à polo
Boreali, ſed planè in contrarias. Quod animadver­
ſione valde dignum puto, quia hinc vires magnetis
infrà explicandae b praecipuè dependent.
XCI.
Iſtas particulas ab op­
poſitis polis venien­
tes, contrario modo
eſſe intortas.
20
25

Sed ne quis fortè exiſtimet, me ſine ratione affir­
mare, tres tantùm ſtrias in iſtis primi elementi parti­
culis eſſe poſſe, cùm tamen globuli ſecundi non ita
1ſemper omnes ſe mutuà poſſint contingere, ut tantùm
triangularia ſpatia circa ſe relinquant, velim hîc no­
tari, alla quaevis loca ampliora, quae inter globulos
iſtos ſaepe reperiuntur, habere ſemper ſlios angulos
planè aequales iis trianguli FGI,
ac, quantum ad coetera, eſſe in
perpetuâ mutatione: adeà ut par­
ticulee ſtriatae primi elementi, per
illa tranſeuntes, eam etiam figu­
ram quam deſcripſimus, in­
duere. Nam, exempli cauſâ, quatuor globuli A, B, C, H,
ſe tangentes in punctis K, L, G, E, relinquuiit in medio
ſuî ſpatium quadrangulare, cujus quiſque angulus eſt
omnino aequalis unicuique ex angulis trianguli FGI;
cùmque quatuor iſti lobuli moventur, ſpatium
aſſiduè figuram mutat, ſitque nunc quadratum, nunc
oblongum, ac etiam interdum in duo alia ſpatia trian­
gularia dividitur; unde ſit ut materia primi clementi
minùs agitata, quae in eo exſiſtit, ad unum vel duos ex
ejus angulis debeat confluere, ac reſiduum relin­
querem ateriae mobiliori, & figuras ſuas faciliùs mutan­
ti, ut eas ad omnes iſtorum globulorum motus accom­
modet. Atque ſi fortè unum ex ejus ramentis, in uno ex,
iſtis angulis exiſtens, extendat ſe ibi verſ-Lis partem illi
angulo oppoſitam, ultra ſpatium aequale triangulo FGI,
debebit inde expelli, ac proinde imminui, cùm acci­
det ut tertius globulus tangat duos illos, qui angulum
in quo verſatur conficiunt. Nempe, ſi materia minùs
agitata, occupans angulum G, extendat ſe verſùs D
ultra lineam F 1, inde extrudetur à globulo C,
eatenus minuetur, cùm hic globulus C accedet ad B,
1ut claudat trianglum GſI. Et quia particulae primi
elementi, quae in eo maximae ſunt, & reliquis minùs
agitatae, per longos coeli tradus tranſeundo, non poitunt non
possunt non ſaepe ita verſari inter tres globulos ad ſe
invicem accedentes, non videntur poſſe induere ullam
figuram determinatam, & aliquandiu in ipſis perma­
nentem, praeter illam quam deſcripſimus.
XCII.
Tres tantùm ſtrias in
ipſis eſſe.
5
10
15
20
25
30
5
35[Figure 35]

Etſi autem hae particulae oblongae ac ſtriatze valde
differant à reliquâ materià primi elementi, non tamen
illas ab hac diſtinguimus, quandiu tantùm inter glo­
bulos ſecundi verigintur: tum quia nullum peculiarem
earum eſſedum ibi advertimus; tum etiam, quia mul­
tas alias non multo minores nec celeriùs agitatas, in
eâ contineri arbitramur, ita ut inter omnium minu­
tiſſimas & iſtas ſtriatas, innumeri ſint aliarum gradus,
ut facilè ex inoequalitate viarum quas perlabuntur,
agnoſci poteſt.
XCIII.
Inter particulas ſtria­
tas & omnium minu­
tiſſimas, varias eſſe
alarium magnitudi­
nes in primo ele­
mento.
10
15

Sed quando materia iſta primi elementi ad corpus
Solis alteriuſve ſideris pervenit, ibi omnes ejus minu­
tiae maxim agitatae, cùm nullis globulorum ſecundi
elementi obicibus impediantur, in ſimiles motus con­
ſentire laborant. Unde ſit ut illae ſtriatae, nec non
etiam aliee multae paulò minores, quae ob figuras ni­
mis anguloſas, molemve nimis magnam, tantam agi­
tationem refugiunt, ab allis minutiſſimis ſeparentur, ac
ſibi mutuò facilè adhaerentes, propter inaequalitatem
ſuarum figurarum, moles aliquando permagnas com­
ponant, quae, intimae coeli ſuperficiei contiguae, ſideri
ex quo emerſerunt adjunguntur, & ibi reſiſtentes illi
actioni, in quà vim luminis conſiſtere ſuprà diximus a,
1ſimiles ſunt illis maculis quae in Solis ſuperficie con­
ſpici ſolent. Eâdem enim ratione, quà videmus aquam
liquoreſque alios quoſcunque, cùm igni ad moti effer­
veſcunt, atque aliquas particulas diverſae à reliquis
naturae ac minùs ad motum aptas in ſe continent,
denſam ſpumam ex particulis iſtis conflatam emittere,
quae ſupra ipſorum ſuperficiem natare, figuraſque ad­
modum irregulares & mutabiles habere ſolet: ita per­
ſpicuum eſt materiam Solis, utrimque ex ejus polis
verſùs eclipticam ebullientem, debere particulas
ſtriatas, aliaſque omnes quae facilè ſibi mutuò adhae­
rent, ac difficulter communi ipſius motui obſequuntur,
ex ſe tanquam ſpumam expellere.
XCIV.
Quomodo ex iis macu­
lae in Solis vel ſtella­
rum ſuperficie gene­
rentur.
20
15
30
5
10

Atque hinc a facile eſt cognoſcere, cur Solis maculae
non ſoleant apparere circa ejus polos, ſed potiùs
partibus eclipticae vicinis; & cur figuras habeant
valde varias & incertas; & denique cur in orbem circa
Solis polos, ſi non tam celeriter quàm ejus ſubſtantia,
ſaltem ſimul cum eà parte coeli quae illi proxima eſt,
moveantur.
XCV.
Hinc cognoſci praeci­
puas harum macula­
rum proprietates.
15
20

At verò, quemadmodum plerique liquores eandem
ſpumam, quam initio efferveſcendo emittunt, rurſus
poſtea diutiùs ebulliendo reſorbent & abſumunt: ita
putandum eſt, eàdem facilitate quà materia macula­
rum è corpore Solis emergit, atque in ejus
cumulatur, paulò pòſt etiam imminui, & partim in
ejus ſubſtantiam refundi, partimque per coelum vici­
num diſpergi. (Non enim ex toto Solis corpore, ſed
tantùm ex materià quae recens in illum ingreſſa eſt,
maculae iſtae formantur.) Ac reliqua materia
1tiùs in eo permanſit; jamque, ut ita loquar, excoda
eſt & defaecata, ſummâ vi ſemper gyrans, partim eas
quae jam factae ſunt abradit, dum interim aliâ in parte
novae generantur ex novâ materiâ Solem ingrediente:
unde ſit ut non omnes in iiſdem locis appareant. Et
ſanè tota Solis ſuperficies, partibus circumpolaribus
exceptis, materiâ ex qua componuntur tegi ſolet. At­
qui maculae tantùm eſſe dicuntur, ubi materia illa eſt
tam denſa & ſtipata, ut vim luminis à Sole venientis
notabiliter obtundat.
XCVI.
Quomodo iſtae maculae
diſſolvantur, ac novae
generentur.
25
30
5
10

Praeterea poteſt contingere, ut macul iſtae, cùm
ſunt paulò craſſiores & denſiores, priùs in ſuà circum­
ferentiâ quàm in medio atterantur à puriore materiâ
Solis eas circumfluente; ſicque ut extremitates earum
circumferentiae, in acutum deſinentes, ejus lumini per­
viae ſint: unde ſequitur ipſas ibi Iridis coloribus pingi
debere, ut antehac de priſrnate vitreo in Meteoris,
cap. 8 a, explilcui. Et tales aliquando colores in illis
obſervantur.
XCVII.
Cur in quarundam ex­
tremitate colores iri­
dis appareant.
15

Saape etiam contingit, ut materia Solis, circa ma­
culas iſtas fluendo, ſupra ipſarum extremitates aſſur­
gat; tuncque, inter illas & coeli vicini ſuperficiem in­
tercepta, cogitur ad motum ſolito celeriorem: eodem
modo quo fluminum rapiditas ſemper eſt major in
locis vadoſis & anguſtis, quàm in latis & profundis.
Unde ſequitur Solis lumen ibi aliquantò fortè ius eſſe
debere. Atque ita maculae in ſaculas converti ſolent,
hoc eſt, quaedam ſolaris ſuperficiei partes, quae priùs
aliis erant obſcuriores, poſtea fiunt lucidiores. Ac
vice verſâ faculae in maculas mutari videntur, cùm, his
1unâ ex parte in ſubtiliorem Solis materiam demerſis,
magna copia novae materiae aliâ ex parte ipſis accedit
&sadhaeret.
XCVIII.
Quomodo maculae in
faculas vertantur,
vel contrà.
20
25
30

Cùm autem iſtae maculae diſſolvuntur, noii abeunt
in minutias planè ſimiles iis ex quibus confla­
tae: ſed partim in tenuiores, ac ſimul ſolidiores, ſive
figuras minùs anguloſas habentes; quo nomine ad
motum ſunt aptiores, & ideò facile per meatus, qui
ſunt inter globulos coeli circumjacentis, verſus alios
vortices tendunt; partim in tenuiſſimas, quae alia­
rum angulis eraſae, vel in puriſſimam Solis ſubſtantiam
convertuntur, vel abeunt etiam verſùs coelum; partim
denique in craſſiores, quae ex pluribus ſtriatis, aliiſve
ſimul junctis compoſita, verſùs coelum expelluntur,
ubi, cùm ſint nimis magnae ad tranſeundum per
anguſtos meatus, quos globuli ſecundi elementi circa
ſe relinquunt, ipſa etiam globulorum iſtorum loca
ſubingrediuntur, & quia figuras habent valde irregu­
lares & ramoſas, non tam facilèac illi globuli moveri
poſſunt.
XCIX.
In quales particulas
maculae diſſovantur.
5
10
15
20

Sed ſibi mutuò nonnihil adhaerentes, componunt
ibi magnam quandam molem, rariffimam, & ari (ſive
potius aetheri) terrae circumſuſo non abſimilem, quae
à Sole circumquaque fortè uſque ad ſphaeram Mer­
curii vel etiam ultra illani, ſe extendit. Nec
aether iſte in immenſum creſcere poteſt, etiamſi novae
ſemper particu1ae ex macularum diſſolutione ipſi acce­
dant, quia globulorum ſecundi elementi per illud
&, circa illud continua agitatio ſacilb poteſt totidem
alias diltolvere, ac rurſus in materiam primi
convertere. uippe omnes Solis aliorumque ſiderum
1maculas, ut & totum aetherem ipſis circumſuſum, quo­
niam ejus partes ad motum minùs aptae ſunt quàm
globuli ſecundi elementi, ad tertium elementum re­
ferimus ".
C.
Quomodo ex ipſis aether
circa Solem & ſtella
generetur. Huncque
aetherem & iſtas ma­
culas ad tertium ele­
mentum referri.
25
30


Sed verò macularum productio vel diſſolutio à tam
minutis & tam incertis cauſis dependet, ut minimè ſit
mirandum, ſi quando nullae prorſus in Sole appareant,
vel ſi è contrà nonnunquam ſint tam multae, ut totum
ejus lumen obſcurent. Ex hoc enim quòd pauca aliqua

ex ramentis primi elementi ſibi invicem adhaereſcant,
ſit unius maculae rudimentum, cui facilè poſtea plura
alia junguntur, quae, niſi in priora illa impingendo
partem ſuae agitationis amitterent, ſibi mutuò non
poſſent adhaerere.
CI.
Macularum productio­
nem & diſſolutionem
à cauſis valde incertis
pendere.
5
10


Notandumque eſt maculas iſtas, cùm primum ge­
nerantur, eſſe corpora molliſſima & rariſſima, ideòque
facilè frangere impetum ramentorum primi elementi,
quae in ipſas impingunt, & illa ſibi adjungere. Paula­
tim autem poſtea interiorem earum ſuperficiem, con­
tinuo motu ſubſtantiae ſolaris cui contigua eſt, non
tantùm abradi & perpoliri, ſed etiam condenſari &
indurari, aliâ interim earum ſuperficie, quae coelo ob­
verſa eſt, molli & rarâ remanente. Ideoque ipſas non
facilà diſſolvi, ex eo quòd materia Solis interiorem
earum ſuperficiem lambat, niſi ſimul etiam earum oras
circumfluat & tranſcendat, ſed contrà potiùs ſemper
augeri, quamdiu iſtae earum orae, ſupra Solis ſuperfi­
ciem eminentes, ejus materiae occurſu non denſantur.
Hincque poteſt contingere, ut aliquando una & eadem
macula ſupra totam ſuperficiem alicujus ſideris ſe
1tendat, ibique diu pernianeat, priuſquam diſſolvi poſſit.
CII.
Quomodo eadem ma­
cula totum aliquod
ſidus tegere poſſit.
15
20
25
30

Sic referunt quidam hiſtorici a, Solem aliquando per
plures dies continuos, aliquando etiam per integrum
annum, ſolito pallidiorem, Lunae inſtar, ſine radiis lu­
cem triſtem praebuiſſe. Notarique poteſt multas
nunc minores majoreſve apparere, quàm olim ab
Aſtronomis deſcriptae ſunt. Cujus non alia ratio eſſe
videtur, quàm quòd pluribus paucioribuſve maculis
earum lux obtundatur.
CIII.
Cur Sol aliquando vi­
ſus ſit obſcurior; &
cur quarundam ſtel­
larum magnitudines
apparentes muten­
tur.
5

Ouinetiam fieri poteſt, ut aliquod ſidus tot &
denſis maculis involvatur, ut viſum noſtrum prorſus
effugiat: ſicque olim Plejades numeratae ſunt ſeptem,
quae jam ſex tantùm conſpiciuntur. Itemque fieri po­
teſt, ut aliquod ſidus, nobis antea non viſum, bre­
viſſimo tempore atque ex improviſo, magnà afful­
geat. Nempe, ſi totum ejus corpus ingenti & craſſâ
maculâ fuerit hactenus contectum, jamque accidat ut
materia primi elementi, ſolito copioſiùs ad illud
affluens, ſupra exteriorem iſtius maculae ſuperficiem
ſe diffundat, breviſſimo tempore totam conteget;
atque tunc illud ſidus non minorem lucem ex ſe emit­
tet, quàm ſi nullà planè maculà involveretur. Po­
teſtque poſtea, vel diu aequè fulgidum remanere, vel
paulatim rurſus obſcurari. Sicque contigit, in ſine
anni 1752, quandam ſtellam, prius non viſam, in
Caſſiopejae apparuiſſe, quae maximam initio habuit lu­
cem, & ſenſim poſtea obſcurata, initio anni 1574 diſ­
paruit. Ac etiam aliae nonnullae in coelo jam lucent,
quae olim non apparebant: quarum rerum cauſa hîc
fuſiùs eſt explicanda.
1
CIV.
Cur aliquae fixae diſpa­
reant, vel ex impro­
viſo appareant.
10
15
20
25
30

Sit, exempli cauſâ, ſidus circumquaque tectum
maculâ deſg, quae non poteſt eſſe tam denſa, quin

poros ſive meatus habeat permultos, per quos omnis
materia primi elementi, etiam illa quae conſtat parti­
culis ſtriatis ſupra deſcriptis, tranſire poſſit. Cùm
enim in principio ſuae generationis fuerit molliſſima
&srariſſima, tales pori facilè in ipſâ formati ſunt;
cùmque poſtea denſabatur, particulae iſtae ſtriatae,
aliaeque primi elementi, continuò per illos tranſeundo,
non permiſerunt ut planè clauderentur; ſed tantùm
eouſque anguſtati ſunt, ut nullae materiae particulae,
ſtriatis primi elementi craſſiores, viam per ipſos ha­
bere poſſint; ac etiam ut ii meatus, qui particulas
ſtriatas ab uno polo venientes admittunt, non aptae
ſint ad eaſdem, ſi regrederentur, nec etiam ad illas
1quae veniunt ab alio polo & contrario modo ſunt in­
tortae recipiendas.
CV.
Multos eſſe meatus in
maculis, per quos li­
berè tranſeunt parti­
culae ſtriatae.
5
10
15
36[Figure 36]

Nempe particulae ſtriatae primi elementi, venientes
non ab uno aliquo pundo duntaxat, ſed à totâ coeli
regione quae eſt verſus polum A, & tendentes
verſus unicum punctum I, ſed verſus totum medium
coeli H I Q, formant ſibi meatus in maculâ deſg, ſe­
cundùm lineas rectas axi ſd paralleles, vel nonnihil
utrimque verſus d convergentes, horumque meatuum
aditus in totà ejus ſuperficiei medietate eſg
ſunt, & exitus in alià medietate edg: ita ſcilicet ut
particulae ſtriatae, venientes à parte A, facilè quidem
ipſos ingredi poſſint per partem eſg, & egredi per ad­
verſam edg, non autem unquam regredi per hanc edg,
nec egredi per eſg. Quia, cùm tota iſta macula
conſtet niſi ex ramentis primi elementi minutiſſimis,
quae, ſibi mutuò adhaerentia, quoſdam quaſi ramulos
componunt, particulae ſtriatae, venientes à parte ſ,
iſtorum ramulorum extremitates, ſibi in meatibus iſtis
occurrentes, inflectere debuerunt verſus d; ideòque,
ſi per eoſdem meatus eis eſſet regrediendum à d ver­
ſus ſ, iſtae ramulorum extremitates nonnihil aſſurgen­
tes ipſarum tranſitum impedirent. Eodemque modo
particulae ſtriatae, venientes à parte B, meatus alios
ſibi excavarunt, quorum ingreſſus in totâ
edg ſparſi ſunt, & egreſſus in adverſâ eſg.
CVI.
Quae ſit diſpoſitio iſto­
rum meatuum, & cur
particulae ſtriatae per
illos retrogredi non
poſſint.
5
10
15
20
25

Notandumque eſt iſtos etiam meatus cochlearum
inſtar eſſe excavatos, ad formam particularum ſtriata­
rum quas admittunt, ideòque illos qui unis patent, non
patere aliis à polo oppoſito venientibus, &
modo intortis.
1
CVII.
Cur etiam quae, veniunt
ab uno polo, non
tranſeant per eoſdem
meatus, quam quae
meatus, quanz quae
veniunt ab alio.
30

Ita igitur niateria primi elementi utrimque ex polis
per iſtos meatus ad ſidus I poteſt pervenire; ac quia
ejus particulae ſtriatae caeteris ſunt craſſiores, ideòque
majorem habent vim ad pergendum ſecundùm lineas
rectas, non ſolent in eo manere, ſed ingreſſae per ſ,
protinus egrediuntur per d, atque ibi occurrentes

globulis ſecundi elementi, vel materim primi à B
venienti, non poſſunt ulteriùs pergere ſecundùm li­
neas rectas, ſed, in omnes partes reflexae, per aethe­
rem circumfuſum xx verſus hemiſphaerium eſg rever­
tuntur-& quotquot ingredi poſſunt meatus maculae,
vel macularum, qu ibi ſidus iſtud tegunt, per illos
rurſus progrediuntur ab ſ ad d; ſicque aſſiduè per
medium ſidus tranſeundo, & per atherem
1fuſum redeundo, quendam ibi quaſi vorticem compo­
nunt. Quae verò ab iſtis meatibus capi non poſſunt,
vel occurſu particularum hujus aetheris diſſolvuntur,
vel per partes vicinas eclipticae QH in coelum abire
coguntura. Quippe notandum eſt particulas ſtriatas,
quae ſingulis momentis ad ſuperficiem ſideris I appel­
lunt, non eſſe tam multas, ut repleant omnes meatus
ad menſuram ſuam excavatos in maculis eſg: quia
etiam in coelo non replent omnia intervalla, quae ſunt
inter globulos ſecundi elementi; ſed magna
ſubtilioris materiae illis admixta eſſe debet, propter
varios iſtorum globulorum motus; quae materia ſub­
tilior cum ipſis ingrederetur iſtos meatus, niſi parti­
culae ſtriatae, ab alio ſideris hemiſphaerio reflexae, ma­
jorem haberent vim ad illos occupandos. Quae
hîc de particulis ſtriatis per hemiſphaerium eſg ingre­
dientibus ſunt dicta, de iis etiam quae ingrediuntur
per hemiſphaerium edg ſunt intelligenda: quòd nempe
ſibi alios meatus, à prioribus planè diverſos, exca­
vârint, per quos ſemper plurimae fluunt à d verſus ſ
ſidere I ac maculis ipſum circuindantibus; & deinde,
in omnes partes reflexae, per aetherem xx revertuntur
ad d, cùm interim tot diſſolvuntur, vel exeunt verſùs
eclipticam, quot novae à polo B accedunt.
CVIII.
Quomodo materia pri­
mi elementi per iſtos
meatus fluat.
5
10
5
10
15
20
37[Figure 37]

Reſiduum autem materiae primi elementi, quod
ſpatio I continetur, circa axem ſd gyrando, ſemper
inde recedere conatur; ideòque quoſdam exiguos
meatus ſibi ab initio formavit, ſemperque polſtea con­
ſervat in maculâ deſg, qui priores decuſſatim interſe­
cant, & per quos aliquid iſtius materiae ſolet effluere,
1quia ſemper aliquid per priores, ſimul cum particulis
ſtriatis, ingreditur. Cùm enim omnes maculae partes
ſibi invicem adhaereant, non poteſt circumferentia
deſg nunc major fieri, nunc minor: ideòque ſemper
aequalis quantitas materiae primi elementi debet in
ſidere contineri.
CIX.
Quod alii etiam mea­
tuſ illos decuſſatim
intereſecent.
25
30
5
38[Figure 38]

Et ideò etiam illa vis, in quâ lumen conſiſtere ſuprà
diximus a, vel nulla prorſus in ipſo, vel non niſi admo­
dum debilis eſſe poteſt. Nam, quatenus ejus materia
circa axem ſd rotatur, vis omnis quâ recedere conatur
ab iſto axe, in maculâ frangitur, & ad globulos ſe­
cundi elementi non pertingit; nec etiam illa, quâ ejus
particulae ſtriatae, ab uno polo venientes, rectà verſùs
alium tendunt, quicquam poteſt praſtare non modò
1quia iſtae particulae valde exiguae ſunt, reſpectu glo­
bulorum coeleſtium in quos impingunt, ac etiam ali­
quantò tardiùs, quàm reliqua materia primi elementi,
moventur; ſed praecipuè quia illae quae ab uno polo
veniunt non magis iſtos globulos in unam
propellunt, quàm aliae, ex alio polo venientes, in
adverſam.
CX.
Quod lumen ſtellae per
maculam vix poſſit
tranſire.
10
5

Materia autem coeleſtis in toto vortice, hoc ſidus I
circumjacente, comprehenſa, ſuas interim vires poteſt
retinere, quamvis fortè illae non ſufficiant ad
luminis in oculis noſtris excitandum: fierique poteſt
ut interim iſte vortex praevaleat aliis vorticibus ſibi
vicinis, & forteiùs illos premat quàm ab ipſis prematur.
Unde ſequeretur ſidus I augeri debere, niſi macula
deſg, illud circumſcribens, id impediret. Nam, ſi
circumferentia vorticis I ſit AYBM, putandum eſt ejus
globulos, circumferentiae iſti proximos, eandem ha­
bere vim ad progrediendum ultra ipſam, verſus alios
vortices circumpoſitos, ac globulos horum vorticum
ad progrediendum verſus I, non majorem mino­
rem: haec enim unica ratio eſt, cur eius circumferen­
tia ibi potiùs quàm alibi terminictur. Si autem, caeteris
immutatis contingat ut minuatur illa vis quâ, exem­
pli cauſâ, materia vorticis O tendit verſùs I (hocque
variis ex cauſis poteſt contingere, ut ſi ejus materia
alios vortices tranſeat, vel multae maculae circa ſidus
in O exiſtens generentur, &c.), neceſſe eſt, ex legibus
naturae, ut globuli vorticis I, qui ſunt in circumferen­
tiâ Y, ultra ipſam pergant verſùs P; & quia reliqui
omnes, qui ſunt inter I & Y, eo verſùs etiam tendunt,
inde augeretur ſpatium in quo eſt ſidus I, niſi macula
1deſg ipſum terminaret; ſed quia haec macula non per­
mittit illud augeri, globuli coeleſtes ei proximi paulò
majora ſolito intervalla circa ſe relinquent, & plus
materiae primi elementi in iis intervallis continebitur,
quae, quandiu in ipſis erit diſperſa, non magnas vires
habere poteſt. Si autem contingat particulas primi

elementi, per poros maculae exeuntes in globulos
illos impingentes, vel aliam quamvis cauſam, aliquos
ex iſtis globulis à maculae ſuperficie ſejungere, mate­
ria primi elementi, ſpatium intermedium ſtatim re­
plens, ſatis virium habebit ad alios globulos iſtis
vicinos ab eàdem maculae ſuperficie ſejungendos; &
quò plures ab illâ ita ſejunget, eò plus virium acqui­
ret: ideòque breviſſimo tempore, ac tanquam in mo­
mento, ſupra totam iſtam ſuperficiem ſe diſſundet;
1ibique non aliter gyrans, quàm ea quae intra maculam
continetur, non minori vi pellet globulos coeli circum­
poſitos, quàm eoſdem pelleret ipſum ſidus I, ſi nulla
macula illud involvens ejus actionem impediret: at­
que ita magnâ luce ex improviſo fulgebit.
CXI.
Deſcriptio ſtellae ex im­
proviſo apparentis.
10
15
20
25
30
5
10
15
5
39[Figure 39]

Jam verò, ſi fortè contingat, iſtam maculam eſſe

tam tenuem & raram, ut à materià primi elementi,
ſupra ejus exteriorem ſuperficiem ſic effuſâ, diſſol­
vatur, non facilè poſtea ſidus I rurſus diſparebit: ad
hoc enim opus eſſet, lit nova macula ipſum
rurſus involveret. Sed ſi craſſior ſit quàm ut ita queat
diſſolvi, denſabitur exterior ejus ſuperficies a, ob
1pulſum materiae ipſam circumfluentis: atque interim ſi
mutentur cauſae, ob quas priùs minuta fuerat illa vis,
quâ materia vorticis O tendit verſus I, jamque è con­
tra augeatur, repelletur rurſus materia vorticis I à P
verſus Y, & hoc ipſo materia primi elementi, ſupra
maculam deſg diffuſa, minuetur, & ſimul novae ma­
culae in ejus ſuperficie generabuntur, quae paulatim
ipſius lumen obtundent; & denique, ſi cauſa perſe­
veret, plan tollent, atque omnem locum iſtius mate­
riae primi elementi occupabunt. Cùm enim globuli
vorticis I, qui ſunt in exteriori ejus circumferentiâ
APBM, magis ſolito prementur, magis etiam pre­
ment illos, qui ſunt in interiori circumferentiâ xx,
quique ita preſſi, & ramoſis particulis aetheris illius,
quem circa ſidera generari diximus a, intertexti, non
facilem tranſitum praebebunt particulis ſtriatis, aliiſve
non minutiſſimis materiae primi elementi, ſupra ma­
culam deſg diffuſae: unde fiet, ut ipſae ibi perfacil` in
maculas congregentur.
CXII.
Deſcriptio ſtellae pau­
latim diſparentis.
10
5
10
15
40[Figure 40]

Obiterque hîc eſt notandum, particulas ſtriatas in
omnibus iſtis macularum corticibus continuos ſibi
meatus excavare ac per omnes ſimul, tanquam per
unam ſolam maculam, tranſire. Formantur enim iſtae
maculae ex ipſâ materiâ primi elementi, & ideò ini­
tio ſunt molliſſimae, iſtiſque ſtriatis particulis facilem
viam praebent. Quod idem de aethere circumfuſo dici
non poteſt; quamvis enim craſſiores ejus particulae
nonnulla etiam iſtorum meatuum veſtigia retineant,
quoniam ex macularum diſſolutione genitae ſunt: quia
tamen motui globulorum ſecundi elementi
1tur, non ſemper eundem ſitum ſervant, nec ideò par­
ticulas ſtriatas rectà pergentes, niſi admodum diffi­
culter, admittunt.
CXIII.
In omnibus maculis
multos meatus à par­
ticulis ſtriatis exca­
vari.
20
25
30

Sed facil` fieri poteſt, ut eadem ſtella fixa per vices
appareat & diſpareat, ſinguliſque vicibus diſ­
parebit, novo cortice* macularum involvatur. Talis
enim alternatio eſt naturae valde familiaris, in corpo­
ribus quae moventur: ita ſcilicet ut, cùm ab aliquâ
cauſâ verſùs certum terminum impulſa ſunt, non in
eo ſubſiſtant, ſed ulteriùs pergant, donec rurſus
aliâ cauſà verſùs ipſum repellantur. Ita, dum pondus
funi appenſum, vi gravitatis ab uno latere ad perpen­
diculum ſuum deſcendit, impetum acquirit, à quo
ultra iſtud perpendiculum in oppoſitum latus fertur,
donec rurſus gravitas, iſto impetu ſuperato, ver­
ſùs perpendiculum moveat, & inde novus in eo im­
petus oriatur. Ita, vaſe ſemel moto, liquor in eo con­
tentus multoties it & redit, antequam ad quietem
reducatur. Et ita, cùm omnes coelorum vortices in
quodam aequilibrio conſiſtant, ubi unius ſe­
mel ab iſto aequilibrio receſſit, poteſt multoties nunc
in unam nunc in adverſam partem excurrere, ante­
quam ab iſto motu quieſcat.
CXIV.
Eandem ſtellam poſſe
per vices apparere ac
diſparere.
5
10
15
20

Fieri etiam poteſt ut totus vortex, in quo talis ali­
qua ſtella fixa continetur, ab aliis
vorticibus abſorbeatur, & ejus ſtella, in aliquem ex
iſtis vorticibus abrepta, mutetur in Planetam vel Co­
metam. Nempe duas tantùm cauſas ſuprà invenimus a,
1quae impediant ne uni vortices ab aliis deſstruantur;
harumque una, quae conſiſtit in eo, quòd materia unius
vorticis objectu vicinorum impediatur ne verſùs alium

quem poſſit evagari, non poteſt in omnibus logum ha­
bere. Nam ſi, exempli cauſâ, materia vorticis S à vor­
ticibus L & N ita utrimque prematur, ut hoc impediat
1ne verſus D ulteriùs progrediatur, non poteſt eâdem
ratione impediri à vortice D, ne re diffundat verſùs
L & N, nec etiam ab ullis aliis, niſi qui ſint ei vici­
niores, pro ratione ſuae magnitudinis; atque adeò in
omnium maxim vicinis non habet locum. au­
tem cauſa, quòd nempe materia primi elementi, in
centro cujuſque vorticis ſidus componens, globulos
ſecundi circa illud exiſtentes à ſe repellat verſùs alios
vortices vicinos, locum quidem habet in omnibus iis
vorticibus, quorum ſidera nullis maculis involvuntur;
red non dubium eſt, quin denſiorum macularum inter­
ventus eam tollat; praeſertim earum, quae plurium
corticum inſtar ſibi mutuò incumbunt.
CXV.
Totum aliquando vor­
ticem, in cujus cen­
tro eſt ſtella, deſtrui
poſſe.
25
5
5
10
41[Figure 41]

Atque hinc patet non eſſe quidem periculum, ne
ullus vortex ab aliis vicinis deſtruatur, quamdiu
quod in centro ſuo habet, nullis maculis eſt involu­
tum; ſed, cùm illis tegitur & obruitur, pendere tan­
tùm à ſitu, quem iſte vortex inter alios obtinet, ut vel
citiùs vel tardiùs ab ipſis abſorbeatur. Nempe ſi talis
ſit ejus ſitus, ut vicinorum aliorum vorticum
valde reſiſtat, citiùs ab illis deſtruetur, quàm ut multi
macularum cortices circa ejus ſidus denſari poſſint;
ſed ſi minori ſit ipſis impedimento, lentè tantùm mi­
nuetur; interimque maculaa, ſidus in ejus medio poſi­
tum obſidentes, denſiores ſlent, plureſque ac
tam ſupra quàm etiam intra illud congregabuntur.
Sic, exempli cauſâ, vortex N ita ſitus eſt ' ut apertè
curſum vorticis S magis impediat quàm ulli alii vicini;
quapropter facil` ab hoc vortice S abripietur, ſtatim
atque aliquot maculis illius ſidus erit involutum:
1scilicet, ut circumferentia vorticis S, quae jam termi­
natur lineâ O P Q, terminetur poſtea lineâ ORque to­
taque materia, quae continetur intra lineas OPQ &

ORQ, ei accedat, ejuſque curſum ſequatur, reliquâ
materiâ, quae est inter lineas ORQ & OM Q, in alios
vicinos vortices abeunte. Nihil enim aliud vorticem N
1in eo ſitu, in quo nunc eſſe ſupponitur, poteſt con­
ſervare, quàm magna vis materiae primi elementi, in
ejus centro exiſtentis, quae globulos ſecundi circum­
quaque ita propellit, ut ejus impulſui potiùs quàm
motibus vicinorum vorticum obſequantur: quae
interventu macularum debilitatur & frangitur.
CXVI.
Quomodo deſtrui poſſit,
antequam multae ma­
culae circa ejus ſtel­
lam ſint congregatae.
15
20
25
30
5
5
42[Figure 42]

Vortex autem C inter quatuor S, ſ, G, H, duoſque
alios M & N, qui ſupra iſtos quatuor intelligendi ſunt,
ita eſt conſtitutus, ut quamvis
denſae maculae circa ejus
congregentur, nunquam tamen
totus poſſit everti, quandiu iſti
ſex ſunt viribus interſe aequales.
Quippe ſuppono vortices S, F,
&stertium M, incumben­
tem ſupra punctum D, circa pro­
pria centra gyrare à D verſus C:
itemque tres alios G, H, & ſextum N, ſupra ipſos po­
ſitum, verti ab E verſus C; vorticem autem C ita
inter hos ſex eſſe conſtitutum, ut ipſos ſolos tangat,
&sejus centrum ab eorum ſex centris aequidiſtet, axiſ­
que, circa quem gyratur, ſit in lineâ DE. Quâ ratione
iſtorum ſeptem vorticum motus inter ſe optimè con­
veniunt; & quantumvis multis maculis ſidus vorticis C
obruatur, adeò ut perexiguas, vel etiam planè
habeat vires ad globulos coeli circa ſe poſitos ſecum
in orbem rapiendos, non tamen ulla eſt ratio, cur alii
ſex illud è loco ſuo expellant, quamdiu inter ſe ſunt
aequales.
CXVII.
Quomodo permultae
maculae, circa ali­
quam ſtellam eſſe
poſſint, antequam
ejus vortex de deſtrua­
tur.
10
15
20
25
43[Figure 43]

Sed ut ſciamus quo pacto tam multae maculae
illud generari potuerint, putemus ipſum initio non
1minorem fuiſſe, quàm unum ex aliis ſex ei circum­
jacentribus, ita ut circumferentiam ſuam uſqtie ad
puncta 1, 2, 3, 4 extenderet; ſiduſque permagnum in
centro ſuo habuiſſe, utpote qtiod componebatur ex
materiâ primi elementi, quae per D ex tribus vortici­
bus S, F, M & per E ex tribus aliis G, H, N, verſus C
rectà tendebat, & inde non regrediebatur, niſi in eoſ­
dem illos vortices verſus K & L; adeò ut iſtud ſidus
ſatis virium habere potuerit, ad totam materiam coeli
1234 ſecum in gyrum agendam. Sed quia, propter
inaequalitatem & incommenſurabilitatem quantitatum
&smotuum, quae in aliis partibus univerſi reperitur,
nihil in perpetuo aequilibrio ſtare poteſt, ubi fortè
vortex C minùs virium habere coepit quàm alii cir­
cumjacentes, pars ejus materiae in ipſos migravit, &
quidem cum impetu; ita ut ea pars quae ſic migravit,
fuerit major quàm iſta inaequalitas exigebat, ideòque
rurſus poſtea nonnihil materiae in ipſum ex aliis remi­
gravit, atque ita per vices. Cùmque interim multi
macularum cortices circa ejus ſid-Lis generarentur,
magis ac magis illius vires minuebantur, & idcirco,
ſingulis vicibus, minùs materiae in illum regredieba­
tur quàm ab ipſo exiiſſet, donec tandem perexiguus
evaſerit vel etiam totus fuerit abſorptus, ſolo ejus
ſidere excepto, quod, multis maculis circumvallatum,
in materiam aliorum vorticum abire non poteſt, nec
etiam ab iſtis aliis vorticibus è loco, in quo eſt, ex­
trudi, quamdiu iſti vortices ſunt inter ſe aequales. Sed
interim ejus maculae magis ac magis denſari debent,
ac tandem, ubi unus aliquis ex vicinis vorticibus, aliis
1major & potentior evadet, ut ſi vortex H extendat
ſuam ſuperficiem uſque ad lineam 567, tunc facilè
vortex H totum ſidus C, non hîc
ampliùs fluidum & lucidum, ſed,
Cometae vel Planetae du­
rum & opacum, ſecum abducet.
CXVIII.
Quomodo iſtae multae,
maculae generentur.
30
5
10
15
20
25
30
5
44[Figure 44]

Jam verò conſiderandum eſt,
quâ ratione debeat moveri talis
globus opacus & durus, ex mul­
tarum macularum com­
poſitus, cùm primùm ab aliquo
vortice ſibi vicino abreptus eſt. Nempe ita gyrat cum
materiâ à quâ abripitur, ut quandiu minùs habet agi­
tationis quàm ipſa, verſùs centrum circa quod gyrat
detrudatur. Et quia omnes partes ejuſdem vorticis
eâdem celeritate moventur, nec ſunt ejuſdem magnitu­
dinis; ſed à circumferentià uſque ad certum terminum
earum motus gradatim ſit tardior, ac deinde ab iſto ter­
mino uſque ad centrum gradatim fit celerior, & ipſae
ſunt minutiores, ut ſuprà dictum eſt a: ſi globus in
vortice deſcendens adeò ſit ſolidus, ut priuſquam perve­
nerit ad terminum in quo partes vorticis omnium tar­
diſſimè moventur, acquirat agitationem aequalem agi­
tationi earum partium, inter quas verſatur, non ulte­
riùs deſcendit, ſed ex illo vortice in alios tranſit, &
Cometa. Si verò minùs habeat ſoliditatis, atque idcirco
infra terminum illum deſcendat, ibi poſtea ad certam
diſtantiam à ſidere, quod illius vorticis centrum occu­
pat, ſemper manens, circa ipſum rotatur, & eſt Planeta b.
1
CXIX.
Quomodo Stella fixa
mutetur in Cometam
vel in Planetam.
10
15
20
25
Putemus, exempli causâ, materiam vorticis AEIO,
nun primùm ſecum abripere ſidus N, & conſidere­
mus verſus quam partem illud feret. Nempe cùm om­

nis iſta materia gyret circa centrum S, ideòque inde
recedere conetur, ut ſuprà explicui a, non dubium eſt
1quin ea quae jam verſatur in O, pergendo per R ad Q,
detrudat hoc ſidus ſecundùm lineam rectam verſùs S:
atque ex naturâ gravitatis infrà a explicandâ, intellige­
tur iſtum motum ſideris N, alteriuſve cujuſvis corpo­
ris, verſùs centrum vorticis in quo verſatur, dici
ejus deſcenſum. Sic, inquam, ipſum detrudit initio,
cum nondum intelligimus in eo eſſe alium motum;
ſed ſtatim etiam illud circumquaque ambiendo, ſecum
defert motu circulari ab N verſùs A cùmque hic mo­
tus circularis ei det vim recedendi à centro S,
tantùm ab ejus ſoliditate, ut vel multùm deſcendat
verſus S, nempe ſi perexigua ſit ejus ſoliditas; vel con­
trà, ſi magna ſit, ab S recedat.
5
5
10
45[Figure 45]

Per ſoliditatem hic intelligo quantitatem materiae
tertii elementi, ex quâ maculae hoc ſidus
componuntur, cum ejus mole & ſuperficie compara­
tam. Quippe vis, quâ materia vorticis AEIO id defert
circulariter circa centrum S, aeſtimanda eſt à magnitu­
dine ſuperficiei, ſecundùm quam ipſi occurrit; quia quò
major eſt iſta ſuperficies, eo plus materiae in hoc agit.

Vis autem, quâ iſta materia verſùs idem centrum S
ipſum pellit, aeſtimanda eſt à magnitudine ſpatii quod
ab eo occupatur. Quamvis enim omnis illa materia,
quae eſt in vortice AEIO, conetur recedere ab S, non
tamen omnis agit in ſidus N, ſed tantùm ea ejus pars,
quae reipſâ inde recedit, cùm hoc accedit; haecque eſt
aequalis ſpatio quod ab eo fuit occupatum. Denique
vis quam idem ſidus N à proprio ſuo motu acquirit ad
perſeverandum in eodem illo motu, quam ipſius agita­
tionem voco non aeſtimanda eſt ab ejus ſuperficie,
1nec à totâ ejus mole, ſed tantùm ab eâ ejus molis
parte, quae constat materiâ tertii elementi, hoc eſt,
particulis materiae ſibi mutò adhaerentibus, ex qui­

bus maculae ipſum involventes componuntur. Quan­
tum enim ad materiam primi, vel etiam ſecundi ele­
menti, quae in eo eſt, cùm aſſiduè ex ipso egrediatur,
1&snova redeat in locum exeuntis, non poteſt nova iſta
materia accedens vim retinere quae priori jam egreſſae
ſuit impreſſa, & praeterea vix ulla ei fuit impreſſa, ſed
tantùm motus, qui aliunde in eâ erat, determinatus
eſt verſus certam partem; atque haec determinatio
variis cauſis aſſidu poteſt mutari a.
CXXI.
Quid per corporum ſo­
liditatem, & quid per
eorum agitationem
intelligamus.
15
20
25
30
5
5
46[Figure 46]

Sic videmus hic ſupra terram aurum, plumbum &
alia metalla, cùm ſemel mota ſunt, majorem agitatio­
nem ſive majorem vim ad perſeverandum in ſuo motu
retinere, quàm ligna & lapides magnitudi­
nis & figurae; ac etiam idcirco magis ſolida eſſe pu­
tantur, ſive plus habere in ſe materiae tertii elementi,
ac pauciores poros qui materiâ primi & ſecundi replen­
tur. Sed auri globulus eſſe poteſt tam minutus, ut
non tantam vim habiturus ſit, ad motum impreſ­
ſum retinendum, quàm globus lapideus vel ligneus
multò major. Poteſtque etiam maſſa auri tales figuras
induere, ut globus ligneus ipſâ minor majoris agi­
tationis ſit capax: nempe ſi extendatur in fila aut
bracteas, aut ſpongiae inſtar multis foramini­
bus excavetur, aut quocunque alio modo plus ſuper­
ſiciei acquirat, pro ratione ſuae materiae & molis,
quàm ille ligneus globus.
CXXII.
Soliditatem non à ſolâ
materiâ ſed etiam à
magnitudine ac figu­
râ pendere.
10
15
20

Atque ita fieri poteſt ut ſidus N, quamvis mole per­
magnum, & ſatis multis macularum invo­
lutum, minùs tamen habeat ſoliditatis, ſive minùs
aptitudinis ad motus ſuos retinendos, quàm globuli
materiae ſecundi elementi ipſum circumjacentes. Hi
enim globuli, pro ratione ſuae magnitudinis, ſunt om­
nium ſolidiſſimi qui eſſe poſſint, quia nullos in
1meatus, aliâ materiâ ſolidiori repletos, intelligimus;
&sfiguram obtinent ſphaericam, quae omnium mini­
mum habet ſuperficiei, pro ratione molis ſub ſe con­
tentae, ut Geometris eſt ſatis notum. Et praeterea,
quamvis ſit permagna diſparitas inter ipſorum exigui­
tatem & magnitudinem alicujus ſideris, haec tamen
ex parte compenſatur, eo quòd non vires ſingulorum
ex iſtis globulis, ſed plurium ſimul, iſtius ſideris viri­
bus opponantur. Cùm enim illi cum aliquo ſidere
circa centrum S rotantur, tenduntque omnes, nec
non etiam iſtud ſidus, ut ab S recedant, ſi vis inde
recedendi, quae eſt in ſidere, ſuperet vires ſimul junctas,
quae ſunt in tot ex iſtis globulis, quot requiruntur ad
ſpatium quod ſidus occupat replendum: tunc ipſum
recedet ab S, efficietque ut iſti globuli in locum ſuum
deſcendant; & contrà, ſi illi plus habeant virium,
ipſum verſùs S expellent.
CXXIII.
Quomodo globuli coe­
leſtes integro aliquo
ſidere ſolidiores eſſe
poſſint.
25
30
5
10
15

Fieri enim etiam facilè poteſt, ut ſidus N multò plus
habeat virium ad perſeverandum in ſuo motu ſecun­
dùm lineas rectas, quàm globuli materiae coeleſtis
ipſum circumjacentes, etiamſi minùs materiae tertii
elementi in eo contineatur, quàm ſecundi, in tot ex
iſtis globulis, quot requiruntur ad ſpatium ipſi aequale
occupandum. Quia cùm ſint à ſe mutuò disjuncti, &
varios habeant motus, quamvis junctis viribus in illud
agant, non poſſunt tamen omnes ſuas vires ita ſimul
jungere, ut nulla earum pars inutilis fiat: contrà
autem omnis materia tertii elementi, ex quâ maculae
hoc ſidus involventes aerque ipſum ambiens compo­
nuntur, unam tantùm maſſam facit, quae cùm tota
ſimul moveatur, tota etiam vis, quam habet ad
1verandum in ſuo motu, verſùs eaſdem partes tendit.
Similemque ob cauſam, videre licet in fluminibus frag­
menta glaciei, vel ligna quae aquae innatant, majori vi
perſequi curſum ſuum, ſecundùm lineas rectas, quàm
ipſam aquam, & ideò ſolere multò fortiùs in
ſinus impingere, quamvis minùs materiae tertii ele­
menti in iis contineatur, quàm in mole aquae ipſis
aequali.
CXXIV.
Quomodo etiam eſſe
poſſit minùs ſolidi.
20
25
30
5

Denique fieri poteſt, ut idem ſidus minùs habeat
ſoliditatis, quàm quidam globuli coeleſtes, &
quàm alii paulò minores; tum propter jam dictam ra­
tionem, tum etiam quia, licèt non magis nec minùs
ſit materiae ſecundi elementi in iſtis globulis minori­
bus ſimul ſumptis, quàm in majoribus, cùm aequale
ſpatium occupant, eſt tamen in ipſis multà ſuper­
ficiei & propter hoc à materiâ primi elementi, quae
angulos iis interjectos replet, nec non etiam à quibuſ­
libet aliis corporibus, faciliùs à curſu ſuo revocantur,
atque verſùs alias partes deflectuntur, quàm alii ma­
jores.
CXXV.
Quomodo quidam ſint
aliquo ſidere magis
ſolidi, alii minùs.
10
15
20

Jam itaque, ſi ponamus ſidus N plus habere ſolidi­
tatis quàm globulos ſecundi elementi, ſatis remotos à
centro vorticis S, quos ſupponimus omnes eite inter ſe
aequales, poterit quidem initio in varias partes ferri,
&smagis vel minùs accedere verſùs S, pro diſpo­
ſitione aliorum vorticum à quorum viciniâ diſcedet;
poteſt enim diverſimodè ab ipſis retineri vel impelli;
ac etiam pro ratione ſuae ſoliditatis, quae quò major
eſt, eò magis impedit ne alias cauſae poſtea ipſum de­
flectant de eâ parte in quam primùm directum eſt.
Veruntamen non valde magnâ non valde magnâ
1vicinis vorticibus, quia ſupponitur juxta illos priùs
quieviſſe; nec ideò etiam ferri contra motum vorticis
AEIO, verſùs eas partes quae ſunt inter I & S, ſed

tantùm verſus illas quae ſunt inter A & S; ubi tandem
debet pervenire ad aliquod punctum, in quo linea
quam motu ſuo deſcribit, tangat unum ex iis circulis,
1ſecundùm quos materia coeleſtis circa centrum S
gyrat; & poſtquam eò pervenit, ita curſum ſuum ulte­
riùs perſequitur, ut ſemper magis ac magis recedat à
centro S, donec ex vortice A E I O in alium migret.
Ut ſi moveatur initio ſecundùm lineam NC,
pervenit ad C, ubi haec linea curva N C tangit circu­
lum, qui ibi deſcribitur à globulis ſecundi elementi
circa centrum S: non poteſt non ſtatim recedere ab S
per lineam curvam C2, ſitam inter hunc-circulum, &
rectam eum in puncto C tangentem. Cùm dela­
tum ſit ad C, à materiâ ſecundi elementi magis re­
motâ ab S quàm ea quae eſt in C, ac proinde celeriùs
acta, ſitque ipſâ ſolidius, ut ſupponimus: non poteſt
non habere majorem vim ad perſeverandum in ſuo
motu ſecundùm lineam rectam tangentem cir­
culum; ſed ſtatim atque receſſit à puncto C, occurrit
materiae ſecundi elementi celeriùs motae, quae illum
nonnihil avertit à lineâ rectâ, ſimulque augendo ejus
celeritatem efficit ut ulteriùs aſcendat ſecundùm lineam
curvam C 2, quae eò minus diſtat à rectâ tangente,
hoc ſidus ſolidus eſt, & quò majori cum celeritate de­
latum eſt ab N ad C.
CXXVI.
De principio motûs
Cometae.
25
30
5
5
10
15
20
47[Figure 47]

Cùm autem per hunc vorticem AEIO hac ratione
progreditur, tantam vim agitationis acquirit, ut facilè
inde in alios vortices migret, atque ex his in alios.
Notandumque eſt, cùm pervenit ad 2, egrediturque
limites vorticis in quo eſt, ipſum adhuc aliquandiu
retinere ejus materiam circa ſe fluentem, nec planè ab
eâ liberari, donec ſatis altè in alium vorticem AEV
penetrârit: nempe donec pervenerit ad 3.
modo ducit ſecum materiam hujus ſecundi vorticis
1verſùs 4 in fines tertii, & hujus terii verſus 8 in fines
quarti; ſicque ſemper idem facit, quoties ex uno
vortice in alium migrat. Et linea quam motu ſuo deſ­

cribit, diverſi modè incurvatur, pro diverſo motu ma­
teriae vorticum per quos tranſit. Ita ejus pars 2 3 4
planè alio modo inflexa eſt quàm praecedens N C 2:
1quia materia vorticis ſ vertitur ab A per E verſusv, &
materia vorticis S ab A per E verſus I; iſtius autem
lineae pars 5 6 7 8 eſt ferè recta, quia materia vorticis in
quo eſt, ſupponitur gyrare circa axem XX. Et ſidera
ex unis vorticibus in alios hoc pacto migrantia
Cometae: ipſorumque omnia phaenomena hîc expli­
care conabor.
CXXVII.
De continuatione mo­
tùs Cometae per di­
verſos vortices.
25
30
5
5
48[Figure 48]

In primis obſervatur illos ſine ullâ regulâ nobis
notâ, unum per hanc, alium per illam coeli regionem
tranſmeare, ac intra paucos menſes aut dies con­
ſpectu noſtro abire, nec unquam plus, aut certè non
multò plus, ſed ſaepe multò minùs quàm mediam coeli
partem percurrere. Ac quidem cùm primùm apparere
incipiunt, ſolere ſatis magnos videri, nec poſtea valde
augeri, niſi cùm valde magnam coeli percur­
runt; cùm autem deſinunt, gradatim ſemper imminui;
atque initio, vel ſaltem circa initia ſui motùs, videri
celerrim moveri, ſub finem autem lentiſſimè. Ac de
uno duntaxat memini me legiſſe, quòd circiter me­
diam coeli partem peragrârit: de illo ſcilicet di­
citur anno 1475, primò tenui capite ac tardi motûs,
inter ſtellas Virginis apparuiſſe, ac paulò pòſt mirae
magnitudinis factus, per polum Borealem tam cele
riter inceſſiſſe, ut portionem circuli magni triginta
vel quadraginta graduum, unâ die, deſcripſerit; ac
1tandem prope ſtellas Piſcis ſeptentrionalis, ſive in
ſigno Arietis paulatim videri deſiiſſe.
CXXVIII.
Phaenomena Cometa­
rum.
10
15
20
25

Quae omnia hîc facilè intelliguntur. Videmus enim
eundem Cometam, aliam coeli partem in vortice F,
aliamque in vortice Y permeare, ac nullam eſſe per
quam non poſſe hoc pacto aliquando tranſire. Putan­
dumque eſt ipſum ferè eandem celeritatem ſemper
retinere: illam ſcilicet quam acquirit tanſeundo per
vorticum extremitates, ubi materia coeleſtis tam citò
movetur, ut intra paucos menſes integrum gyrum
abſolvat, quemadmodum ſuprà dictum eſt a. Et quia
hic Cometa in vortice Y mediam tantùm partem iſtius
gyri, & multò minùs in vortice ſ, nunquamque in
ullo multò plus percurrit: idcirco tantùm per paucos
menſes in eodem vortice manere poteſt. Atque ſi
con­
ſideremus illum à nobis videri non poſſe, niſi quam­
diu eſt in illo vorticie prope cujus c entrum verſamur;
atque etiam non priùs ibi apparere, quàm b materia
alterius vorticis, ex quo venit, ipſum ſequi & circum­
fluere planè defierit: cognoſcemus quo pacto, quam­
vis idem Cometa maneat ſemper ejuſdem magnitudi­
nis & ferè ſemper aequè celeriter moveatur, debeat
tamen videri major & celerior, initio ſui curſûs appa­
rentis, quàm in fine; ac interdum in medio maximus
&scelerrimus putari. Nam ſi putemus oculum ſpecta­
toris eſſe prope centrum F, Cometa illi multò major
&scelerior apparebit in 3, ubi primùm videri incipiet,
quàm in 4 ubi deſinet: quia linea F 3 multò brevior
1eſt quàm F4, & angulus F 43 acutior qùam angulus
F 3 4. Si autem ſpectator ſit verſus Y, Cometa quidem
illi aliquantò major & celerior apparebit in 5, ubi
videri incipiet, quàm in 8, ubi deſinet; ſed maximus
&scelerrimus apparebit, dum erit inter 6 & 7, ubi
ſpectatori proximus. Adeò ut, dum erit in 5, apparere
poſſit inter stellas Virginis; dum inter 6 & 7, prope po­
lum Borealem, & ibi unâ die triginta vel quadraginta
gradus percurrere, ac tandem occultari in 8, prope
ſtellas Piſcis ſeptentrionalis: eodem modo atque
mirabilis Cometa anni 1475, qui dicitur à Regiomon­
tano obſervatus.
CXXIX.
Horum phaenomenn
explicatio.
5
10
15
20
25
5
10

Quaeri quidem poteſt cur Cometae non appareant,
niſi cùm in noſtro coelo verſantur, cùm tamen Fixae
conſpicuae ſint, licet ab ipſo longèiſſimè diſtent. Sed
eo differentia eſt, quòd Fixae, lumen à ſe ipſis emit­
tentes, multò fortiùs illud vibrent quàm Cometae, qui
tantùm illud, quòd à Sole mutuantur, ad nos refle­
ctunt. Et quidem, advertendo lumen cujuſque ſtellae
eſſe actionem illam, quâ tota materia vorticis in
verſatur, ab eâ recedere conatur, ſecundùm lineas
rectas ab omnibus ejus ſuperfiliciei punctis eductas,
ſicque omnem materiam vorticum circumjacentium
premit; ſecundùm eaſdem lineas rectas vel alias
aequipollentes: (cùm nempe iſtae lineae, per cor­
pora obliquè tranſeuntes, in ipſis refringuntur, ut
in Dioptricâ explicui), facilè` credi poteſt non modò
lumen proximarum ſtellarum, ut F &ſ, ſed etiam re­
motiorum, ut Y, vim habere movendi oculos incola­
rum terrae, qui putandi ſunt non longèè abeſſe à
S. Cùm enim illarum, ſimulque vorticum ipſas
1cumjacentium vires, in perpetuo aequilibrio verſen­
tur, vis radiorum ab F venientium verſus S minuitur
guidem a à materiâ vorticis AEIO ipſis renitente, ſed

tamen non tota deletur, niſi in centro S; ideòque
nonnulla pervenire poteſt uſque ad terram, quae
1quantulum diſtat ab iſto centro. Itemque, radii ab Y
ad terram venientes, tranſeundo per vorticem A E V,
nihil in eo ſuarum virium amittunt, niſi ratione di­
ſtantiae; non enim eorum vim magis minuit materia
hujus vorticis, ex eo quòd ab F recedere conetur,
verſùs partem ſuae circumferentae VX, quàm auget
ex eo quòd etiam tendat ab F verſus aliam partem
circumferentiae AE: atque ita de caeteris.
CXXX.
Quomodo fixarum lu­
men ad Terram uſ­
que perveniat.
15
20
25
30
5
5
49[Figure 49]

Hîcque obiter eſt advertendum, radios ab Y ad ter­
ram venientes, obliquè incidere in lineas AE & VX,
quae deſignant ſuperficies, in quibus vortices iſti ter­
minantur, & ideò in ipſis refringi. Unde ſeguitur, ſtel­
las fixas non videri omnes ex terrâ, tanquam in locis
in quibus revera exſiſtunt, ſed tanquam ſi eſſent in
locis ſuperficiei vorticis AEIO, per quae tranſeunt
earum radii, qui perveniunt ad terram, ſive ad vici­
niam Solis; ac fortè etiam unam & eandem ſtellam in
duobus aut pluribus ejuſmodi locis apparere. Quae
loca cùm non deprehendantur fuiſſe mutata, ex quo
ab Aſtronomis notata ſunt, non puto aliud
iſtas ſuperficies per nomen -firmamenti eſſe intelli­
gendum.
CXXXI.
An Fixae in veris locis
videantur: & quid ſit
Firmamentum.
10
15
20

Cometarum autem lumen, cùm ſit multò debilius
quàm Fixarum, non ſatis habet virium ad oculos no­
ſtros movendos, niſi ſub angulo ſatis videan­
tur & ideò ratione diſtantiae non apparent, cùm à coelo
noſtro ſunt nimis remoti; notum enim eſt, quò magis
aliquod corpus à nobis remotum eſt, eò ſub minori
angulo videri. Cùm autem ad ipſum propiùs acce­
dunt, variae eſſe poſſunt rationes, ob quas
in illud ingrediantur, conſpicui non ſint: quarum
1quaenam ſit praecipua, non facile eſt definire. Nam,
exempli cauſſâ, ſi oculus ſpectatoris ſit verſus F, non­
dum videbit Cometam in 2, quia ibi cingetur adhuc

materiâ vorticis ex quo egreditur: & tamen videbit
illum in 4, ubi erit remotior. Cujus rei ratio eſſe po­
teſt, quod radii ſideris F tendentes verſùs 2, ibi
1gantur in ſuperficie convexâ materize vorticis AEIO,
quae Cometam adhuc involvit, & refractio illa ipſos
removeat à perpendiculari, juxta ea quae in Dioptricâ
explicui a: quia nempe radii iſti multò difficiliùs tran­
ſeunt per hanc materiam vorticis AEIO, quàm
illam vorticis AEVX: unde ſit, ut longè pauciores
perveniant ad Cometam, quàm ſi refractio iſta non
fieret; hique pauciores, inde ad oculum reflexi, poſ­
ſunt eſſe nimis debiles ad eum movendum. Alia verò
ratio eſt, quòd valde ſit credibile, ea­
dem ſemper Lunae facies terram reſpicit, ita ſemper
eandem cujuſque Cometae partem verſùs centrum vor­
ticis in quo verſatur, converti, eamque ſolam radiis
reflectendis aptam eſſe. Sic nempe, cùm Cometa eſt
in 2, illa ejus pars quae radios poteſt oppo­
ſita eſt centro S, nec ideò videri poteſt ab iis qui ſunt
juxta F ſed progrediendo à 2 ad 3, invertit ſe brevi
tempore verſùs F, atque ideò ibi tunc incipit videri.
Nam rationi valde conſentaneum eſt, primò, ut pute­
mus, dum Cometa tranſit ab N per C verſus 2,
ejus partem quae ſideri S obverſa eſt, magis agitari &,
rarefieri propter actionem iſtius ſideris, quàm aliam
partem ab eo averſam. Secundò, ut putemus agita­
tione iſtâ, tenuiores & (ut ita loquar) molliores par­
ticulas tertii elementi, quae ſunt in ejus ſuperficie,
eâ ſeparari: unde ſit ut radiis reflectendis aptior eva­
dat, quàm ſuperficies alterius partis. Quemadmodum
ex iis quae de igne infrà dicuntur b, poterit intelligi,
1rationem ob quam carbones extincti videntur nigri,
non aliam eſſe quàm quòd omnis eorum ſuperficies,
tam interna quàm externa, particulis iſtis tertii ele­
menti mollioribus contecta ſit; quae particulae mol­
liores cùm ignis vi à reliquis ſeparantur, carbones,
qui nigri erant, in cineres, non niſi ex duris & ſolidis
particulis conflatos atque ideò albos, mutantur; &
nulla ſunt corpora reflectendis radiis magis apta quàm
alba, nulla minùs quàm nigra. Tertiò, ut putemus
partem illam rariorem Cometae, aliâ minùs aptam eſſe
ad motum, & ideô, juxta leges Mechanicae, debere
ſemper eſſe in concavâ parte lineae curvae, quam
Cometa motu ſuo deſcribit: quia ſic alià paulò tar­
diùs incedit, & cùm lineae iſtius cavitas ſemper reſpi­
ciat centrum vorticis in quo eſt Cometa (ut hîc cavi­
tas ejus partis N C 2 reſpicit centrum S, cavitas partis
2 3 4 reſpicit F &c.), ideò illum ex uno vortice in alium
tranſeundo converti. Ut videmus in ſagittis per aerem
volantibus, pennatam earum partem eſſe ſemper aliâ
inferiorem cùm aſcendunt, & ſuperiorem cùm deſcen­
dunt. Denique plures aliae rationes dari poſſent, cur
Cometae à nobis non videantur, niſi quamdiu tran­
ſeunt per noſtrum coelum: ex minimis enim momentis
pendet, ut idem corpu radiis reflectendis aptum ſit
vel ineptum: & de ejuſmodi particularibus effectis, de
quibus ſatis multa experimenta non habemus, ſufficere
debent veriſimiles cauſae, licet eae fortè non ſint verae.
CXXXII.
Cur Cometae à nobis
non videantur, cùm
ſunt extra noſtrum
caelum: & obiter, cur
carbones ſint nigri,
4& cineres albi.
25
30
5
5
10
15
20
25
5
10
15
20
25
50[Figure 50]

Praeter haec autem, obſervatur etiam circa Come­
tas, longèam radiorum veluti comam fulgere, 'a quâ
nomen ſuum accepertunt; atque iſtam comam ſemper
1in parte à Sole praeterpropter averſà videri adeò ut
ſi Terra ſtet in lineâ rectà inter Cometam & Solem,
crines in omnes partes diſperſi circa illum appareant.
Et Cometa anni 1475, cùm primùm viſus eſt, comam
praeferebat; in fine autem ſuae apparitionis, quia
oppoſitâ coeli regione verſabatur, comam poſt ſe tra­
hebat. Haec etiam coma longèior eſt vel brevior: tum
ratione magnitudinis Cometae, in minoribus enim
nulla apparet, nec etiam in magnis, cùm à noſtro
aſpectu recedentes perexigui eſſe videntur; tum
ratione loci, caeteris enim paribus, quò terra remo­
tior eſt à lineà rectâ, quae duci poteſt à Cometâ ad
Solem, eò ipſius coma longèior eſt; & interdum latente
Cometâ ſub radiis Solis, ejus comae extremitas inſtar
trabis igneae ſola conſpicitur. Ac denique coma
interdum paullò latior eſt, interdum anguſtior; inter­
dum recta, interdum curva; & interdum à Sole dire­
ctè averſa, interdum non ita praeciſè.
CXXXIII.
De Cometarum comâ,
&svariis ejus phaeno­
menis.
30
5
10
15

Quorum omnium rationes ut intelligantur, novum
quoddam genus refractionis, de quo in Dioptricâ
actum eſt, quia in corporibus terreſtribus non nota­
tur, hîc eſt conſiderandum. Nempe, ex eo quòd glo­
buli coeleſtes non ſint omnes inter ſe aequales, ſed
paullatim minuantur à certo termino, intra quem
continetur ſphaera Saturni, uſque ad Solem,
radios luminis, qui per majores ex iſtis globulis com­
municantur, cùm ad minores deveniunt, non modò
ſecundùm lineas rectas progredi debere, ſed etiam ex
parte ad latera refringi & diſpergi.
CXXXIV.
De quâdam, refractio­
ne, à quâ iſta coma
dependet.
20
25

Conſideremus, exempli cauſſâ, hanc figuram, in
multis globulis perexiguis incumbunt alii multò
1jores, putemluſque ipſos eſſe omnes in continuo motu,
quemadmodum globulos ſecundi elementi ſuprà de­
ſcripſimus: adeò ut, ſi unus ex ipſis verſus aliquam
partem pellatur, exempli cauſſà, A verſùs B, ejus actio
aliis omnibus qui re­
perientur in lineâ re­
ctâ, ab ipſo verſùs il­
lam partem protenſâ,
ſine morâ communi­
cetur. Ubi notandum
eſt, actionem quidem
iſtam ab A uſque ad
C, integram perveni­
re, ſed aliquam tamen
ejus partem à C ad B
tranſire posse, ac reſi­
duum verſùs D & E diſpergi. Globus enim C non poteſt
pellere globulum 2 verſùs B, quin ſimul etiam pellat
globulos & 3 verſùs D & E. Neque eſt par ratio, cùm
globus A pellit duos globos 4 & 5 verſùs C; quamvis
enim haec ejus actio à duobus illis globis 4 & 5 ita ex­
cipiatur, ut videatur etiam deflecti verſùs D & E, recta
tamen tendit ad C -tum quia globi iſti 4 & 5, aequaliter
utrimque ab aliis ſibi vicinis ſuffulti, totam illam reſti­
tuunt globo 6; tum etiam quia continuus eorum motus
efficit, ut nunquam per ullam temporis moram haec
actio à duobus ſimul excipiatur, ſed tantùm, ut ſuc­
ceſſive nunc ab uno & mox ab altero tranſmittatur.
Cùm autem globus C pellit tres ſimul 1, 2, 3 verſùs
B, non ita poteſt ejus actio ab illis ad unum aliquem
remitti, & quantumvis moveantur, ſemper aliqui ex
1ipſis adionem illam obliquè excipiunt; ideòque, quam­
vis praecipuum ejus radium rectà verſùs B deducant,
innumeros tamen alios debiliores utrimque verſùs D
&sE diſpergunt. Eodemque modo, ſi pellatur globus F
verſùs G, cùm ejus actio pervenit ad H, communi­
catur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem ejus
radium mittunt ad G, ſed alios etiam verſùs D & B
diſpergunt. Hîcque notanda eſt differential, quae oritur
ex obliquitate incidentiae iſtarum adionum in circu­
lum CH: actio enim ab A ad C, perpendicula­
riter incidat in illum circulum, radios ſuos aequaliter
utrimque diſpergit verſùs D & E; actio autem ab F ad
H, quae in eundem obliquè incidit, non diſpergit ſuos
niſi verſùs ipſius centrum, ſaltem ſi obliquitas inci­
dentiae ſupponatur eſſe graduum 90; ſi ſuppona­
tur minor, nonnulli quidem ejus actionis radii etiam
in aliam partem mittentur, ſed aliis multò debiliores,
&sideò vix ſenſibiles, niſi cùm iſta obliquitas eſt valde
parva: contrà autem radii, qui verſùs centrum circuli
obliquè ſparguntur, eò ſunt fortèiores, quòd obli­
quitas eſt major.
CXXXV.
Explicatio iſtius re­
fractionis.
30
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
51[Figure 51]

Quorum omnium demonſtratione percept^, facile
eſt illam transferre ad globulos coeleſtes: quamvis
enim nullus ſit locus, in quo ſic majuſculi ex iſtis
globulis alios multò minores tangant, quia tamen
gradatim ſunt minores & minores, à certo termino
uſque ad Solem, ut dictum eſt a, facilè credi poteſt non
minorem eſſe differentiam, inter illos qui ſunt ſupra
orbitam Saturni, & illos qui ſunt juxta orbitam Terrae,
quàm inter majores & minores mox deſcriptos
1inde intelligi effectum iſtius inaequalitatis non alium
eſſe debere in hac Terrae orbitâ, quàm ſi minimi ma­
juſculis immediatè ſuccederent; nec alium etiam in
locis intermediis,
quòd lineae ſecundùm
quas iſti radii diſper­
guntur, non ſint rectae,
ſed paulatim inflexae.
Nempe, ſi S ſit Sol,
2 3 4 5 orbita per quam
Terra anni ſpatio de­
fertur ſecundùm ordi­
nem notatum 2, 3, 4,
DEFG<H>n terminus
ille à quo globuli coele­
ſtes incipiunt gradatim
eſſe minores & minores
uſque ad Solem (quem
terminum ſuprà dixi­
mus a non habere figu­
ram ſphaerae perfectae,
ſed ſphaeroidis irregu­
laris, verſùs polos mul­
tò depreſſioris, quàm
verſùs eclipticam), &
C ſit Cometa in noſtro
coelo exiſtens: putan­
dum eſt radios Solis in hunc Cometam impingentes, ita
inde reflecti verſùs omnes partes ſphaeroidis DEFGH,
ut ii qui perpendiculariter incidunt in F, maximâ
1dem ex parte, rectà pergant uſque ad 3, ſed tamen etiam
nonnulli ex ipſis hinc inde ſpargantur; & qui obliquè
incidunt in G, non tantùm rectà pergant verſus 4, ſed
etiam ex parte refrangantur verſus 3; & denique qui
incidunt in H, rectà non perveniant ad orbitam Terrae,
ſed tantùm reflexi verſùs 4 & 5, ſicque de caeteris.
Unde patet, ſi Terra ſit in orbitae ſuae parte 3, hunc
Cometam ex eâ viſum iri cum comâ in omnes partes
diſperſâ; quod genus Cometae Roſam vocant: radii
enim directi à C ad 3, ejus caput; alii debi­
liores, qui ex E & G verſùs 3 reflectuntur, ejus crines
exhibebunt. Si verò Terra ſit in 4, idem Cometa ex eâ
videbitur per radios rectos CG4, & ejus coma, ſive
potiùs cauda, verſùs unam tantùm partem protenſa,
per radios ex H & aliis locis, quae ſunt inter G & H,
verſùs 4 reflexos. Eodemque modo, ſi Terra ſit in 2,
Cometa ex eâ videbitur ope radiorum rectorum C E 2,
&sejus coma ope obliquorum qui ſunt inter C E 2 &
C D 2, nec alia erit differential niſi quòd, oculo exi­
ſtente in 2, Cometa mane videbitur, & coma
praecedet; oculo autem exiſtente in 4, Cometa vide­
bitur veſperi, & caudam ſuam poſt ſe trahet.
CXXXVI.
Explicatio apparitio­
nis comoe.
25
30
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
52[Figure 52]

Denique, ſi oculus ſit verſùs punctum S, impedietur
à radiis Solis ne Cometam ipſum videre poſſit, ſed
videbit tantùm ejus comae partem, inſtar igneae trabis,
quae apparebit vel veſperi vel mane, prout oculus pro­
pior erit puncto 4 vel puncto 2; atque fortè una mane
&salia veſperi poterit apparere, ſi oculus in ipſo pun­
cto medio 5 exſiſtat.
CXXXVII.
Quomodo etiam trabes
appareant.
25

Et quidem haec coma vel cauda interdum in­
terdum nonnihil incurva eſſe debet; interdumque in
1
rectâ lineà quee tranſit per centra Cometae & Solis
interdum nonnihil ab eâ deflectens; ac denique in­
terdum latior, interdum anguſtior, vel etiam lucidior,
cùm nempe radii laterales verſùs oculum convergunt.
Haec enim omnia ſequuntur ab irregularitate ſphae­
roidis DEFGH: quippe verſùs polos, ubi ejus figura
depreſſior eſt, caudas Cometarum exhibere debet ma­
gis rectas & latas; in flexu qui eſt inter polos & ecli­
pticam, magis curvas, & à Solis oppoſito deflectentes;
&sſecundùm iſtius ſlexûs longèitudinem, magis luicidas
&sanguſtas. Nec puto quicquam hactenus circa Co­
metas fuiſſe obſervatum, ſaltem quod nec pro fabulâ,
nec pro miraculo ſit habendum, cujus cauſſa hîc non
habeatur.
CXXXVIII.
Cur Cometarum cauda, non ſemper in
30
parte à Sole directè
averſa, nec ſemper
rectâ videatur.
5
10

Quaeri tantùm poteſt, cur non etiam comae circa
ſtellas fixas, ac circa altiores planetas Jovem & Satur­
num appareant. Sed facilis reſponſio eſt. Primò, ex
eo quòd non ſoleant videri in Cometis, cùm eorum
diameter apparens non eſt major quàm fixarum, quia
tunc iſti radii ſecundarii non habent ſatis virium ad
oculos movendos. Ac deinde, quantum ad fixas, quia
cùm lumen à Sole non mutuentur, ſed illud ex ſe ipſis
emittant, iſta earum coma, ſi quee ſit, hinc inde in om­
nes partes ſpargi debet, atque eite perbrevis; jamque
revera circa ipſas talis coma eſſe videtur: neque enim
uniformi lineâ circumſcriptae, ſed vagis radiis undi­
que cinctae apparent; & non malè fortèan earum etiam
ſcintillationem (cujus tamen plures aliae cauſee eſſe
poſſunt) huc referemus. Quantum autem ad Jovem
&sSaturnum, non dubito quin, ubi aer eſt admodum
purus, breves etiam interdum comae, in partem à Sole
1averſam protenſae, circa ipſos videantur; & ſcio me
tale quid alicubi olim legiſſe, quamvis auctoris non
recorder. Ouodque ait Ariſtoteles, i. Meteorologic.
cap. 6, de fixis, eas etiam ab AEgyptiis comatas non­
nunquam viſas fuiſſe, puto de his planetis potiùs
intelligendum; quod autem refert de comâ cujuſdam
ex ſtellis quae ſunt in femore Canis, à ſe conſpectâ,
vel ab aliquâ in aere valde obliquâ refractione, vel
potiùs ab illius oculorum vitio proceſſit: addit enim
minùs fuiſſe conſpicuam, cùm oculorum aciem
ipſam intendebat, quàm cùm remittebat.
CXXXIX.
Cur tales comoe circa
Fixas aut Planetas
non appareant.
15
20
25
30
5
10

Nunc verò, expoſitis iis omnibus quae ad Cometas
ſpectant, revertamur ad Planetas, putemuſque ſidus N a
minoris agitationis eſſe capax, ſive minùs habere ſoli­
ditatis, quàm globulos ſecundi elementi qui ver­
ſùs circumferentiam noſtri cceli, ſed tamen aliquantò
plus habere, quàm aliquos ex iis qui ſunt verſùs So­
lem. Unde intelligemus illud, ſtatim atque à vortice
Solis abreptum eſt, continuà verſùs ejus centrum
deſcendere debere, donec devenerit ad eos
coeleſtes, quibus in ſoliditate, ſive in aptitudine ad per­
ſeverandum in ſuo motu per lineas rectas, eſt aequale.
Cùmque tandem ibi erit, non ampliùs ad Solem magis
accedet nec etiam ab eo recedet, niſi quatenus ab
aliquibus aliis cauſſis nonnihil hinc inde propelletur;
ſed inter iſtos globulos coeleſtes libratum, circa Solem
aſſiduè gyrabit, & erit Planeta. Quippe ſi propiùs ac­
cederet verſùs Solem, ibi verſaretur inter globulos
1coeleſtes paullò minores, ac proinde quos ſuperaret vi
ad recedendum à centro circa quod gyrat; & celeriùs
motos, ac proinde à quibus iſta ejus vis ſimul cum agi­
tatione augeretur, ſicque inde rurſus regredi debe­
ret. Si verò à Sole magis recedetet, ei occurrerent
globuli coeleſtes aliquantò minùs celeriter moti, ac
proinde qui ejus agitationem minuerent; & paullò
majores, ac proinde qui vim haberent ipſum verſùs
Solem repellendi.
CXL.
De principio motùs
Planetoe.
15
20
25
5

Aliae autem cauſſae, qu Planetam circa Solem ita
libratum nonnihil hinc inde propellunt, ſunt: primò,
quòd ſpatium, in quo ſimul cum totâ materiâ coeli ro­
tatur, non ſit perfectè ſphaericum; neceſſe eſt enim,
ubi hoc ſpatium latius eſt, ut iſta materia coeli lentiùs
fluat, quàm ubi anguſtius.
CXLI.
Cauſſoe, à quibus ejus
errores pendent. Pri­
ma.
10
15

Secundò a, quòd materia primi elementi, ex qui­
buſdam vicinis vorticibus verſùs centrum primi coeli
fluendo, & inde ad quoſdam alios refluendo, tum
globulos ſecundi elementi, tum etiam Planetam inter
ipſos libratum, diverſimodè poſſit commovere.
CXLII.
Secunda.
20

Tertiò, quòd meatus qui ſunt in corpore iſtius
Planetae, aptiores eſſe poſſint ad particulas ſtriatas
aliaſve primi elementi quae ex certis coeli partibus
veniunt, quàm ad reliquas, recipiendas: unde fit,
ut iſtorum meatuum orificia, quae circa polos macu­
larum ſidera involventium ſormari ſuprà diximus,
verſùs iſtas cceli partes potiùs quàm verſùs alias ob­
vertantur.
1
CXLIII.
Tertia.
25

Quartò, quòd jam antè aliqui motus in iſto Planetâ
eſſe potuerint, qui diutiſſimè in eo perſeverant, licèt
aliae cauſſae repugnent. Ut enim videmus turbinem a,
ab hoc ſolo quòd ſemel à puero intorqueatur, ſatis
virium acquirere ad perſeverandum in ſuo motu
aliquot horae minuta, interimque aliquot millia gyro­
rum abſolvere, quamvis mole ſit exiguus, & tum aer
circumjacens, tum etiam terra cui inſiſtit, ejus motui
adverſentur: ita facilè credi poteſt, ex hoc ſolo quòd
aliquis Planeta, cùm primùm factus eſt, fuerit motus,
eum à primô mundi origine ad hoc uſque tempus,
abſque ullâ notabili imminutione celeritatis, circuitus
ſuos continuare potuiſſe: quia mult` brevius eſt tem­
pus quinque vel ſex millium annorum, à quibus mun­
dus ſtetit, ſi cum magnitudine alicujus com­
paretur, quam tempus unius horae minuti cum exigui
turbinis mole collatum.
CXLIV.
Quarta.
5
10
15

Quintò denique, quòd vis ita perſeverandi in ſuo
motu ſit multò firmior & conſtantior in Planetâ, quàm
in materià coeleſti eum circumjacente; ac fir­
mior in magno Planetà quàm in minore. Quippe iſta
vis in materiâ coeleſti pendet ex eo, qòd ejus globuli
ſimul conſpirent in eundem motum; cùmque ſint à ſe
mutuò disjuncti, parvis ex momentis fieri poteſt, ut
modò plures, modò pauciores ita ſimul conſpirent.
Unde ſequitur Planetam nunquam tam celeriter mo­
veri, quàm globulos coeleſtes eum circumjacentes:
etſi enim aequet illum eorum motum, quo ſimul cum
ipſis fertur, illi interim habent alios plures, quatenus
à ſe mutuò disjunct ſunt. Inde etiam ſequitur,
1horum globulorum celeſtium motus acceleratur, vel
tardatur, vel inflectitur, non tantopere, nec tam citò
accelerari, vel tardari, vel inſledi motum Planetae
inter ipſos verſantis.
CXLV.
Quinta. 5
20
25
30

Quae omnia ſi conſiderentur nihil occurret circa
phaenomena Planetarum, quod non planè conveniat
cum legibus naturae à nobis expoſitiSa, cujuſque ratio
ex jam didis non facilè reddatur. Nihil enim vetat
quominùs arbitremur, vaſtiſſimum illud ſpatium in
quo jam unicus vortex primi coeli continetur, initio
in quatuordecim plureſve vortices fuiſſe diviſum,
eoſque ita fuiſſe diſpoſitos, ut ſidera quae in centris
ſuis habebant, multis paulatim maculis tegerentur, &
deinde iſti vortices uni ab aliis deſtruerentur modo
jam à nobis deſcripto b: unus citiùs, alius tardiùs, pro
diverſo eorum ſitu. Adeo ut, cùm illi tres, in quorum
centris erant Sol, Jupiter & Saturnus, cceteris eſſent
majores, ſidera, quae in centris quatuor minorum Jo­
vem circumſtantium verſabantur, verſùs Jovem de­
lapſa ſint; & quae in centris duorum aliorum Saturno
vicinorum, verſùs Saturnum (ſaltem ſi verum eſt duos
jam Planetas circa ipſum verſari & Mercurius, Ve­
nus, Terra, Luna & Mars (quae ſidera etiam ſingula
ſuum vorticem priùs habuerunt), verſùs Solem; ac
5 tandem etiam Jupiter & Saturnus, unà cum minori­
bus ſideribus iis adjunctis, confluxerint verſùs eun­
dem Solem, ipſis multo majorem, poſtquam eorum
vortices ſuerunt abſumpti; Sidera autem reliquorum
1vorticum, ſi unquam plura ſuerint quàm quatuorde­
cim in hoc ſpatio, in Cometas abierint.
CXLVL.
De primâ productione
omnium Planetarum
5
10
15
20
25

Sicque jam videntes primarios Planetas, Mercu­
rium, Venerem, Terram, Martem, Jovem & Saturnum,
ad diverſas diſtantias circa Solem dederri,
id ex eo contingere, quòd eorum qui Soli viciniores
ſunt, ſoliditas ſit minor quàm remotiorum. Nec mira­
bimur Martem, Terrâ minorem, ipſâ tamen magis à
Sole diſtare, quia ſolidior nihilominus eſſe poteſt, cùm
ſoliditas à ſolà magnitudine non pendeat a.
CXLVII.
Cur quidam Planetae
ſint aliis a Sole re­
motiores: idque ab
eorum magnitudine
ſolâ non pendere.
5
10

Et videntes inferiores ex iſtis Planetis, altioribus
celeriùs in orbem ferri, putabimus id ex eo fieri, quòd
materia primi elementi, quee Solem componit, celer­
rimè gyrando, viciniores coeli partes magis ſecum
abripiat quàm remotiores. Nec interim mirabimur,
quòd maculae quae in ejus ſuperficie apparent, multò
tardiùs ferantur quàm ullus Planeta: (quippe in bre­
viſſimo ſuo circuitu viginti ſex dies impendunt, Mercu­
rius autem in ſuo pluſquàm ſexagies majori, vix tres
menſes, & Saturnus in ſuo fortè bis millies an­
nos tantùm triginta; qui niſi celeriùs ipſis moveretur,
plus centum deberet impendere). Hoc enim putabimus
accidere ex eo, quòd particulae tertii elementi, ortae à
continuà macularum dissolutione, congregatae ſint
circa Solem, atque ibi magnam quandani molem ae
ſive aetheris componant, fortèà uſque ad ſphaeram Mer­
curii vel etiam ulteriùs extenſam; cujus aetheris par­
ticulae, cùm ſint valde irregulares & ramoſac, ſibi in­
vicem ſic adhaerent, ut non disjunctim concitentur,
quemadmodum globuli materiae cceleſtis, ſed
1ſimul à Sole rapiantur, & cum ipſis tum maculae ſo­
lares, tum etiam pars cceli Mercurio vicina: unde fit,
ut non multo plures circuitus quàm Mercurius, eodem
tempore abſolvant, nec proinde tam citò moveantur.
CXLVIII.
Cur Soli viciniores ce­
leriùs aliis movean­
tur; & tamen ejus
maculae ſint tardiſſi­
moe.
15
20
25
30

Deinde, videntes Lunam non modò circa Solem,
ſed ſimul etiam circa Terram gyrare, judicabimus id
vel ex eo contingere, quòd, ut Jovis Planetae verſùs
Jovem, ſic ipſa verſùs Terram confluxerit, priuſquam
haec circa Solem ferretur -vel potiùs quòd, cùm non
minorem habeat vim agitationis quàm Terra, in eàdem
ſphaerâ circa Solem debeat verſari; &, cùm mole ſit
minor aequalem habens vim agitationis, celeriùs de­
beat ferri. Nam, Terrâ exiſtente circa Solem S, in cir­

culo NTZ, cum quo defertur ab N per T verſùs Z, ſi
Luna celeriùs acta eodem deveniat, in quâcunque
parte circuli NZ eam initio eſſe contingat, brevi
accedet ad A, ubi à viciniâ Terrae impedita ne rectà
1ulteriùs pergat, deflectet curſum ſuum verſus B: dico
verſus B, potiùs quàm verſus D, quia ſic à lineà rectà
minùs deflectet. Dum autem ita perget ab A verſus B,
omnis materia coeleſtis contenta in ſpatio ABCD, quae
ipſam defert, contorquebitur in modum vorticis
centrum T; ſicque etiam efficiet ut Terra circa ſuum
axem gyret, dum interim haec omnia ſimul per circu­
lum NTZ circa centrum S ferentur a.
CXLIX.
Cur Luna circa Ter­
ram gyret.
10
5
53[Figure 53]

Quanquam aliae praeterea ſint cauſſae, cur Terra
circa proprium axem vertatur: ſi enim antea
ſidus lucidum, in alicujus vorticis centro conſiſtens,
ibi procul dubio ſic gyrabat; & nunc materia primi
elementi, in ejus centro congregata, ſimiles adhuc
motus habet, ipſamque impellit b.
CL.
Cur Terra circa ſuum
axem vertatur.
10

Nec mirabimur, hanc Terram ferè tricies circa
axem convolvi, dum Luna tantùm ſemel circumferen­
tiam circuli ABCD percurrit. Cùm enim haec circum­
ferentia ABCD ſit circiter ſexagies major Terrae am­
bitu, ſic Luna duplò celeriùs adhuc fertur quàm Terra;
&scùm ambae agantur ab eàdem materià coeleſti,
credibile eſt non minùs celeriter moveri prope Terram
quàm prope Lunam, non videtur alia cauſa eſſe majoris
in Lunà celeritatis, quàm quòd minor ſit quàm Terra c.
CLI.
Cur Luna celeriùs fe­
ratur quàm Terra.
15
20

Non etiam mirabimur, quòd ſemper eadem pars
Lunae ſit Terrae obverſa, vel certè non multùm ab de­
flectat; facilè enim judicabimus id ex eo contingere,
Verſa.
quòd alia ejus pars aliquantò ſit ſolidior, & ideò Ter­
ram circumeundo majorem ambitum debeat
1rere; ad exemplum ejus quod paulò antè notatum eſt a
de Cometis. Et certè innumerae illae inaequalitates
inſtar montium & vallium, quae in ejus facie obverſâ
perſpicillorum ope deprehenduntur minorem ipſiùs
ſoliditatem videntur arguere; hujuſque minoris ſolidi­
tatis cauſa eſſe poteſt, quòd alia ejus facies, quae nun­
quam in conſpectum noſtrum venit, ſolùm lumen di­
recte à Sole miſſum excipiat, haec autem etiam illud
quod ex terrà reflectitur.
CLII.
Cur ſemper Lunae fa­
cies, quamproximè
eadem ſit Terrae ob­
verſa.
25
5

Neque magis mirabimur, quòd Luna videatur ali­
quantò celeriùs moveri, & in omnes partes à curſu ſuo
minùs aberrare, cùm plena eſt vel nova, quàm cùm
dimidia tantùm apparet; ſive cùm eſt verſùs partes

coeli B vel D, quàm cùm eſt verſùs A vel C. Quia cùm
globuli coeleſtes, qui continentur in ſpatio ABCD,
ratione magnitudinis & motus diverſi ſint, tam ab iis
1qui ſunt infra D verſùs K, quàm ab iis qui ſunt ſupra B
verſùs L, iis autem qui ſunt verſùs N & Z ſint ſimiles,
liberiùs ſe diſſundunt verſùs A & C, quàm verſùs B &
D. Unde ſequitur ambitum ABCD non eſſe circulum
perfectum, ſed magis ad ellipſis figuram a accedere;

materiam coeli lentiùs ferri inter C & A, quàm inter B
&sD b; ideòque Lunam, quae ab iſtâ materia coeli defer­
tur, & propiùs accedere debere verſùs Terram, ſi ſit in
motu ad accedendum, & magis removeri, ſi ſit in motu
ad recedendum, cùm ipſam contingit eſſe verſùs A
C, quàm cùm eſt verſùs B vel D.
CLIII.
Cur Luna celeriùs in­
cedat, & a ſuo motu
medio minùs aberret
in conjunctionibus,
quàm in quadris; &
cur ejus coelum non
ſit rotundum.
5
1o
54[Figure 54]55[Figure 55]

Neque mirabimur quòd Planetae c, qui juxta Satur­
num eſſe dicuntur, lentiſſimo vel nullo motu circa ip­
ſum ferantur, contrà autem qui ſunt juxta Jovem, circa
1
CLIV.
Cur ſecundarii Plane­
tae qui ſunt circa Jo­
vem, tam celeriter;
qui verò ſunt circa

illum gyrent, & quiſque tanto celeriùs quantò Jovi eſt
vicinior. Hujus enim diverſitatis cauſa eſſe poteſt, quòd
Jupiter, ut Sol & Terra, circa proprium axe, agatur;
Saturnus autem, ut Luna & Cometae, ſemper eandem
ſuî partem convertat verſùs centrum vorticis in quo
continetur.
Saturnum, tàm tardè
vel nullo modo mo­
veantur.
5

Praeterea non mirabimur, quòd axis, circa quem
Terra diei ſpatio convolvitur, non ſit perpendiculariter
erectus ſupra planum eclipticae, in quo anni ſpatio
circa Solem rotatur, ſed pluſquam viginti tribus gra­
dibus à perpendiculo declinet: unde oritur diverſitas
aeſtatis & hyemis in terrâ. Nam motus annuus Terrae
in eclipticâ praecipuè determinatur à conſenſu totius
materiae coeleſtis circa Solem gyrantis, ut patet ex eo,
quòd omnes Planetee in eo quamproximè conſentiant;
directio autem ejus axis, circa quem fit motus diur­
nus, magis pendet à partibus coeli, à quibus materia
primi elementi verſùs ipſam fluit. Quippe cùm imagi­
nemur omne ſpatium, quod jam à primo coelo occupa­
tur, fuiſſe olim diviſum in quatuordecim plureſve vor­
tices, in quorum centris erant illa ſidera, quae nunc
converſa ſunt in Planetas, fingere non poſſumus illo­
rum omnium ſiderum axes verſus eaſdem partes fuiſſe
converſos; hoc enim cum legibus naturae non conve­
niret. Sed valde credibile eſt materiam primi elementi,
quae in Terrae ſidus confluebat, ex iiſdem ferè partibus
firmamenti veniſſe, quas nunc adhuc ejus poli reſpi­
ciunt; atque dum multi macularum cortices ſupra hoc
ſidus paulatim generabantur, particulas ſtriatas iſtius
materiae primi elementi multos ſibi meatus in his cor­
ticibus efformâſſe, ipſoſque ad magnitudinem &
1ram ſuam ſic aptâſſe, ut vel nullum vel non niſi diffici­
lem tranſitum praebere poſſint particulis ſtriatis, quae ex
aliis firmamenti partibus accedunt: ſicque illas, quae
ſibi aptos meatus per globum Terrae ſecundùm ejus
axem efformàrunt, cùm nunc adlhuc per perpe­
tuò fluant, efficere, ut ejus poli verſùs eaſdem partes
cceli à quibus veniunt, dirigantur a.
CLV.
Cur poli Aequatoris &
Eclipticae multùm di­
ſtent a invicem.
10
15
20
25
30
5

Interim tamen, quia duae converſiones Terrae, annua
ſcilicet & diurna, commodiùs peragerentur, ſi fierent
circa axes parallelos, cauſſae hoc impedientes
utrimque immutantur; unde ſit, ut successin temporis
declinatio Eclipticae ab AEquatore minuatur.
CLVI.
Cur paullatim ad invi­
cem accedant.
10

Denique non mirabimur, quòd omnes Planetae,
quamvis motus circulares ſemper affedent, nullos ta­
men circulos perfectos unquam deſcribant, ſed
omnibus, tam in longèitudinem quàm in latitudinem,
ſemper aliquantulum aberrent. Cùm enim omnia cor­
pora, quae ſunt in univerſo, contigua ſint, atque in ſe
mutuò agant, motus uniuſcujuſque à motibus aliorum
omnium dependet, atque ideò innumeris varia­
tur. Nec ullum plan phaenomenum in coelis eminus
conſpectis obſervatur, quod non putem hîc ſatis fuiſſe
explicatum. Supereſt, ut deinceps agamus de illis, quae
cominus ſupra Terram videmus.
1
CLVII.
Ultima & maximè ge­
neralis cauſa om­
nium inaequalitatum,
quae in motibus cor­
porum mundanorum
reperiuntur.
15
20
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIAE
PARS QUARTA.
De Terrâ.

Etſi credi nolim, corpora hujus mundi adſpectabilis
genita unquam fuſſe illo modo qui ſuprà deſcriptus
eſt, ut jam ſatis praemonui a, debeo tamen eandem
hypotheſim adhuc retinere, ad ea quae ſupra Terram
apparent explicanda; ut tandem ſi, quemadmodum
ſpero, clarè oſtendam cauſas omnium rerum natura­
lium hâc viâ, non autem ullâ aliâ, dari poſſe, inde
meritò concludatur, non aliam eſſe earum naturam,
quàm ſi tali modo genitae eſſent.
I.
Falſam hypotheſim,
quâ jam ant¬è uſi ſu­
mus, eſſe retinendam,
ad veras rerum na­
turas explicandas.
5
10

Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus,
fuſſe olim ex ſolà materiâ primi elementi conflatam
r
inſtar Solis, quamvis ipſo eſſet multò minor; & vaſtum
vorticem circa ſe habuiſſe, in cujus centro conſiſtebat:
ſed, cùm particulae ſtriatae, aliaeque non omnium mi­
nutiſſimae minutiae-iſtius materiae primi elementi, ſibi
mutuò adhaererent, ſicque in materiam tertii elementi
verterentur, ex iis primò maculas opacas in Terrae
1ſuperficie genitas eſſe, ſimiles iis quas videmus circa
Solem aſſiduè generari ac diſſolvi. Deinde particulas ter­
tii elementi, quae ex continuâ iſtarum macularum diſſo­
lutione remanebant, per coelum vicinum diffusas, ma­
gnam ibi molem aeris, ſive aetheris, ſuccessu
compofuiſſe; ac denique, poſtquam iſte aether valde
magnus fuit, denſiores maculas, circa Terram genitas,
eam totam contexiſſe atque obtenebraſſe. Cùmque
ipſae non poſſent ampliùs diſſolvi, ac fortè permultae
ſibi mutuò incumberent, ſimulque vis Ter­
ram continentis minueretur, tandem ipſam, unà cum
maculis & toto aere quo involvebatur, in alium ma­
jorem vorticem, in cujus centro eſt Sol, delapſam
eſſe.
II.
Quo e ſit generatio Ter­
rae, ſecundùm iſtam
hypotheſim.
15
20
5
10

Nunc verò, ſi conſideremus illam nondum ita
Solem delapſam, ſed paulò pòſt delapſuram, tres in eâ
regiones valde diverſas dignoſcemus. Harum prima &
intima I continere tan­
tùm videtur materiam
primi elementi, ſe
non aliâ ratione quàm
in Sole commoventis,
nec alterius naturae, niſi
quòd fortè ſit minùs pu­
ra; quia quod
ex Sole in maculas abit,
non ita poteſt ex eâ ex
purgari. Et ſanè idcirco
mihi facilè perſuaderem, jam totum ſpatium I ſolà
ferè materiâ tertii elementi plenum eſſe, niſi ſe­
qui videretur, corpus Terrae non poſſe manere tam
1vicinum Soli, quàm nunc eſt, propter nimiam ſuam
ſoliditatem.
III.
Diſtinctio Terrae in tres
regiones: & primae
deſcriptio.
15
20
25
30
56[Figure 56]

Media regio M tota occupatur à corpore valde opa­
co & denſo: cùm enim hoc corpus facti, ſit ex parti­
culis minutiſſimis (utpote quae priùs ad primum ele­
mentum pertinebant), ſibi invicem adjunctis, nulli
videntur in eo meatus relicti eſſe, niſi tam exigui, ut
ſolis illis particulis ſtriatis ſuprà deſcriptis, ac reliquae
materiae primi elementi, tranſitum praebere poſſint.
Hocque experientia teſtatur in maculis Solis, quae
cùm ſint ejuſdem naturae atque hoc corpus M, niſi
quòd ſint multo tenuiores & rariores, tranſitum tamen
luminis impediunt; quod vix poſſent, ſi earum mea­
tus eſſent ſatis lati ad globulos ſecundi elementi ad­
mittendos. Cùm enim iſti meatus initio in materiâ
fluidâ vel molli formati ſint, haud dubiè eſſent etiam
ſatis recti & laeves ad actionem luminis non impe­
diendam.
IV.
Deſcriptio ſecundoe.
5
10
15

Sed iſtea duae interiores Terrae regiones parum ad nos
ſpectant, quia nemo unquam ad ipſas vivus acceſſit.
Sola tertia ſupereſt, ex quâ omnia corpora quae hîc
circa nos reperiuntur, oriri poſſe deinceps oſtende­
mus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipſâ eſſe ſuppo­
nimus, quàm magnam congeriem particularum tertii
elementi, multùm materiae coeleſtis circa ſe habentium,
quarum intima natura ex modo, quo genitae ſunt,
poteſt agnoſci.
V.
Deſcriptio tertioe.
20
25

Nempe, cùm ortae ſint ex diſſolutione macularum,
quae minutiſſimis primi elementi ramentis, ſibi mutuò
adjunctis, conſtabant: unaquaeque ex plurimis iſtiuſ­
modi ramentis componi debet, atque eſſe ſatis magna,
1ut impetum globulorum ſecundi elementi, circa ſe
motorum, ſuſti neat; quia quaecunque id non potue­
runt, rurſus in primum vel in ſecundum elementum
ſint reſolutae.
VI.
Particulas tertii ele­
menti, quae ſunt in
hac tertiâ regione,
eſſ debere ſatis ma­
gnas.
30
VII.
Ipſas à primo & ſecun­
do elemento poſſe im­
mutari.
Verumenimverò, quamvis illae globulis ſecundi
ele­
menti totae reſiſtant, quia tamen ſingula ramenta ex
quibus ſunt conflatae ipſis cedunt, semper eorum oc­
curſu nonnihil poſſunt immutari.
5

Cùmque ramenta iſta primi elementi varias habeant
figuras, non potuerunt plurima ſimul tam con­
jungi, ad unamquamque ex iſtis particulis tertii ele­
menti componendam, quin multos anguiſtiſſimos mea­
tus ſoli ſubtiliſſimae materiae ejuſdem primi elementi
permeabiles, in illâ relinquerent; unde fit, ut quamvis
hae particulae ſint multò majores quàm globuli coeleſtes,
non poſſint tamen eſſe tam ſolidae, nec tantae agitatio­
nis capaces. Ad quod etiam facit, quòd figuras ha­
beant valdè irregulares, & ad motum minùs aptas,
quàm ſint ſphaericae iſtorum globulorum. Cùm enim
ramenta ex quibus componuntur, innumeris
diverſis conjuncta ſint, inde ſequitur ipſas & magni­
tudine & ſoliditate & figuris plurimùm ab invicem
differre, ac ferè omnes earum figuras eſſe admodum
irregulares.
VIII.
Eſſe majores globulis
ſecundi elementi, ſed
iiſdem eſſe minus ſo­
lidas & minùs ſo­
lidas & minùs agita­
tas.
10
15
20

Hîcque notandum eſt, quandiu Terra inſtar
in peculiari ſuo vortice verſata eſt, necdum verſùs So­
lem delapſa erat, iſtas particulas tertii elementi, quae
ipſam involvebant, quamvis à ſe invicem eſſent diſ­
junctae, non tamen hinc inde per coelum temer ſpar­
ſas fuiſſe, ſed omnes circa ſphaeram M conglobatas,
unas aliis incubuiſſe; quia pellebantur verſùs centrum
1I à globulis ſecundi elementi, qui, majorem ipſis vim
agitationis habentes, ab eo centro recedere cona­
bantur.
IX.
Eas ab initio ſibi mu­
tuò incubuiſſe circa
Terram.
25
30
57[Figure 57]

Notandum etiam,
quamvis ſibi mutuò ſic
incumberent, non tam
aptè tamen ſimul jun
ctas fuiſſe, quin per­
multa intervalla circa ſe
relinquerent, quae non
modà à materiâ primi
elementi, ſed etiam à
globulis ſecundi occu­
pabantur: hoc enim ſequi debuit ex eo, quòd figuras
haberent valde irregulares ac diverſas, & ſine ordine
unae aliis adjunctae eſſent.
X.
Varia circa ipſas inter­
valla materiae primi
&sſecundi elementi
reliceta eſſe.
5
10
15
58[Figure 58]

Notandum praeterea inferiores ex globulis, qui par­
ticulis iſtis immiſti erant, paullò minores fuiſſe quàm
ſuperiores: eodem modo quo ſuprà oſtenſum eſt b,
eos qui prope Solem verſantur, gradatim eſte mino­
res prout ei ſunt viciniores. Ac etiam iſtos omnes
globulos non majores fuiſſe, quàm jam illi ſint qui re­
periuntur circa Solem, infra ſphaeram Mercurii; ſed
fortè fuiſſe minores, quia Sol major eſt, quàm fuerit
unquam Terra; & proinde ipſos minores etiam fuiſſe,
quàm nunc ii ſint, qui hîc circa nos verſantur. Hi enim
ſuperant illos, qui ſunt infra ſphaeram Mercurii, quo­
niam à Sole ſunt remotiores.
XI.
Globulos ſecundi ele­
menti, eò minores ini­
tio fuiſſe, quò centro
Terrae viciniores.
20
25

Et notandum iſtos globulos, vias ſibi retinuiſſe inter
1particulas tertii elementi, ad menſuram ſuae magnitu­
dinis accommodatas: ita ut non tam facilè alii globuli
paullò majores per eaſdem tranſire poſſent.
XII.
Meatuſque inter ipſas
habuiſſe anguſtiores.

Notandum denique tunc frequenter accidiſſe, ut
majores & ſolidiores ex iſtis particulis tertii elementi,
alias minores & tenuiores ſub ſe haberent, quia, cùm
uniformi tantùm motu circa Terrae axem volverentur,
atque ob irregularitates ſuarum figurarum ſibi mutuò
facilè adhererent etſi unaquaeque, quò ſolidior & craſ­
ſior erat, eò majori vi à globulis ſecundi cir­
cumjacentibus verſus centrum pelleretur, non tamen
ſemper poterant ſolidiores ſe à minùs ſolidis ita extri­
care, ut infra ipſas deſcenderent; ſed non rarò eundem
ordinem, quem cùml primùm formarentur obtinue­
rant, retinebant.
XIII.
Non ſemper craſſiores,
tenuioribus inferio­
res fuiſſe.
10
­
Cùm autem poſtea globus Terrae, in tres iſtas re­
giones diſtinctus, verſus Solem devolutus eſt (vortice
ſcilicet in quo antea erat abſumto), non magna qui­
dem mutatio in intimâ & mediâ ejus regione potuit
inde oriri; ſed quantum ad exteriorem, primùm duo,
deinde tria, poſtmodum quatuor, & plura alia corpora
diverſa, in eâ diſtingui debuerunt.

XVI.
De primâ formatione
diverſorum corpo­
rum, in tertiâ Terrae
regione.
20

Quorum corporum produdionem paullo poſt expli­
cabo; ſed priuſquam hoc aggrediar, tres quatuorve
praecipuae actiones, à quibus pendet, hîc conſide­
randae. Prima eſt globulorum coeleſtium motus, gene­
raliter ſpectatus. Secunda, gravitas. Tertia, lumen. Et
quarta, calor. Per globulorum coeleſtium generalem
motum, intelligo continuam eorum agitationem, quae
tanta eſt, ut non modò ſufficiat ad ipſos motu
circa Solem diurno circa Terram deferendos, ſed
1etiam ad eoſdem interea modis aliis quamplurimis
agendos. Et quia, in quamcunque partem ita moveri
coeperint, pergunt poſtea quantum poſſunt, ſecundùm
lineas rectas, vel à rectis quam-minimùm deflectentes:
hinc ſit ut hi globuli coeleſtes, particulis tertii elementi,
corpora omnia tertiae Terrae regionis componentibus,
immifti, varios in iis effectus producant, quorum tres
praecipuos hîc notabo.
XV.
De actionibus, quarum
ope iſta corpora ge­
nita ſunt; ac primò
de generali globulo­
rum coeleſstium motu.
25
30
5

Primus eſt, quòd pellucida reddant ea omnia cor­
pora terreſtria quae liquida ſunt, & conſtant particulis
tertii elementi tam tenuibus, ut globuli iſti circa ipſas
in omnes partes ferantur. Cùm enim per iſtorum
corporum meatus hinc inde aſſidù moveantur, vimque
habeant eorum particulas ſitu mutandi, facilè ſibi vias
rectas, ſive rectis aequipollentes, & proinde transferen­
dae actioni luminis idoneas, in illis efformant. Sicque
omnino experimur, nullum eſſe in Terrâ liquorem pu­
rum, & tenuibus particulis conſtantem, qui non ſit pel­
lucidus. Quantum enim ad argentum vivum, craſſiores
ſunt ejus particulae, quàm ut globulos ſecundi elementi
ubique circa ſe admittant; quantum verò ad atramen­
tum, lac, ſanguinem, & talia, non ſunt liquores puri,
ſed plurimis pulviſculis durorum corporum inſperſi. Et
quantum ad corpora dura, obſervari poteſt ea omnia
eſſe pellucida, quae dum formabantur & adhuc liquida
erant, pellucida fuerunt, quorumque partes retinent
eundem ſitum, in quo poſitze ſunt à globulis materiae
coeleſtis, dum circa ipſas nondum ſibi mutuò adhaerentes
movebantur. Contrà verò illa omnia eſſe opaca, quo­
rum particulae ſimul junctae & connexae ſunt à vi aliquâ
externâ, motui globulorum coeleſtium ipſis immiſtorum
1non obſequente: quamvis enim multi meatus in his
etiam corporibus relicti ſint, per quos globuli coeleſtes
hinc inde aſſiduè diſcurrunt, quia tamen hi meatus va­
riis in locis ſunt interrupti & intercluſi, tranſmittendae
actioni luminis, quae nonniſi per vias rectas vel
aequipollentes defertur, idonei eſſe non poſſunt.
XVI.
De primo hujus primae
actionis effectu, qùod
reddat corpora pellu­
cida.
10
15
20
25
30
5

Utque hîc intelligatur, quomodo corpora dura ſatis
multos meàtus habere poſſint, ad tranſitum praebendum
radiis luminis, ex quâ vis parte venientibus, poma, vel
alii quivis globi ſatis magni, & quorum ſuperficies
laevis, reticulo includantur, eoque arctè conſtrido, ita
ut iſta poma, ſibi mutuò adhaerentia, unicum quaſi cor­
pus componant: in quamcunque partem hoc corpus
convertetur, meatus in ſe continebit, per quos globuli
plumbei ſupra ipſum injecti, verſus centrum terrae,
vi gravitatis ſuae facilè deſcendent, ſecundùm lineas
rectis aequipollentes; ſicque ſpeciem corporis pellu­
cidi, ſolidi & duri exhibebit. Non enim opus eſt ut glo­
buli coeleſtes, magis rectos & plures meatus inveniant
in corporibus terre ſtribus, per quae radios
tranſmittunt, quàm ſint ii per quos globuli plumbei in­
ter poma iſta deſcendunt.
XVII.
Quomodo corpus ſoli­
dum & durum ſatis
multos meatus habe­
re poſſit, ad radios
luminis tranſmitten­
dos.
10
15
20

Secundus effectus eſt, quòd cùm particulae duorum
Vel plurium corporum terreſtrium, praeſertim liquido­
rum, confuſè ſimul junctae ſunt, globuli quaſ­
dam ex ipſis unas ab aliis ſoleant ſeparare, ſicque in
varia corpora diſtinguere; quaſdam autem alias accu­
ratiùs permiſcere, ipſaſque ita diſponere, ut unaquae­
que guttula liquoris ex iis conflati, caeteris omnibus
ejuſdem liquoris guttulis omnino ſimilis exſiſtat.
Quippe, cùm globuli coeleſtes moventur in meatibus
1corporum terreſtrium liquidorum, particulas tertii ele­
menti ſibi obvias aſſidu loco expellunt, donec eas in­
ter aliquas alias ita diſpoſuerint & ordinâ rint, ut non
magis quàm iſtae aliae ipſorum motibus obſiſtant, vel,
cùm ita diſponi non poſſunt, donec eas à reliquis ſe­
gregârint. Sic videmus ex muſto faeces quaſdam, non
modò ſurſum & deorſum (quod gravitati & levitati tri­
bui poſſet), ſed etiam verſus vaſis latera expelli, vi­
numque poſtea defaecatum, quamvis adhuc ex variis
particulis conſtans, eſſe pellucidum, & non denſius
aut craſſius in imo quàm in ſummo apparere. Idemque
de caeteris liquoribus puris eſt exiſtimandum.
XVIII.
De ſecundo iſtius pri­
mae actionis effectu:
quòd una corpora ab
aliis ſecernat, & li­
quores expurget.
25
30
5
10

Tertius effectus globulorum coeleſtium eſt, quòd
aquae aliorumve liquorum guttas in aere, aliove liquore
ab iis diverſo, pendentes, reddant rotundas, ut jam in
Meteoris explicui a. Cùm enim iſti globuli coeleſtes
longè alias habeant vias in aquae guttâ quàm in aere
circumjacente, ſemperque quantum poſſunt ſecundùm
lineas redas, vel ad redas quam-proxim accedentes,
rnoveantur: maniſeſtum eſt illos qui ſunt in aeàre, ob­
jectu aqueae guttae minùs impediri à motibus ſuis,
ſecundùm lineas à redis quam-minimùm deflectentes,
continuandis, ſi ea ſit perfectè ſphaerica, quàm ſi quam­
cunque aliam figuram fortèiatur. Si quae enim ſit pars in
ſuperficie iſtius guttae, quae ultra figuram ſphaericam
promineat, majori vi globuli coeleſtes per ae<25>rem diſ­
currentes in illam impingent, quàm in caeteras, ideoque
ipſam verſus centrum guttae protrudent; ac ſi quae pars
ejus, ſuperficiei centro vicinior ſit quàm reliquae, glo­
buli coeleſtes, in ipſà guttâ contenti, majori vi eam à
1centro expellent; atque ita omnes ad guttam ſphaeri­
cam faciendam concurrent. Et cùm angulus contin­
gentiae, quo ſolo linea circularis à rectà diſtat, omni
angulo rectilineo ſit minor, & in nullâ lineâ curvâ prae­
terquam in circulari ſit ubique aequalis: certum eſt,
lineam rectam nunquam poſſe magis aequaliter, & mi­
nus in unoquoque ex ſuis punctis inflecti, quàm cùm
degenerat in circularem.
XIX.
De Tertio effectu: quòd
liquorum guttas red­
dat rotundas.
20
25
30
5

Vis gravitatis à tertià iſtâ globulorum coeleſtium
actione non multum diſſert. Ut enim illi globuli
ſolum ſuum motum, quo ſine diſcrimine quaquaverſus
feruntur, omnes cujuſque guttae particulas verſus ejus
centrum aequaliter premunt, ſicque ipſam guttam fa­
ciunt rotundam: ita per eundem motum, totius molis
terrae occurſu impediti, ne ſecundùm lineas ſe­
rantur, omnes ejus partes verſus medium propellunt:
atque in hoc gravitas corporum terreſtrium conſiſtit.
XX.
Explicatio ſecundae
actionis, quae gravi­
tas vocatur.
10
15

Cujus natura ut perfectè intelligatur, notandum eſt
primò, ſi omnia ſpatia circa Terram, quae ab ipſius
Terrae materiâ non occupantur, vacua eſſent, hoc eſt,
ſi nihil continerent niſi corpus, quod motus aliorum
corporum nullà ratione impediret nec juvaret (ſic
enim tantùm intelligi poteſt vacui nomen), & interim
haec terra circa ſuum axem, ſpatio viginti quatuor ho­
rarum, proprio motu volveretur, fore ut illae
ejus partes, quae ſibi mutuò non eſſent valde firmiter
alligatae, hinc inde verſus coelum diſſilirent: eodem
modo, quo videre licet, dum turbo gyrat, ſi arena
ſupra ipſum conjiciatur, eam ſtatim ab illo recedere
atque in omnes partes diſpergi; & ita Terra gra­
vis, ſed contrà potiùs levis eſſe dicenda.
1
XXI.
Omnes Terrae parts,
ſi ſolae ſpectentur, non
eſſe graves, ſed leves.
20
25
30

Cùm autem nullum ſit tale vacuum, nec Terra pro­
prio motu cieatur a, ſed à materiâ coeleſti, eam am­
biente, omneſque ejus poros pervadente, deferatur,
ipſa habet rationem corporis quieſcentis; materia au­
tem coeleſtis, quatenus tota conſentit in illum motum
quo Terram deſert, nullam habet vim gravitatis, nec
levitatis; ſed quatenus ejus partes plus habent agita­
tionis quàm in hoc impendant, ideoque ſemper tectas
occurſu à motibus ſuis ſecundùm lineas rerrae
quendis impediuntur, ſemper ab eâ quantum poſſunt
recedunt, & in hoc earum levitas conſiſtit.
XXII.
In quo conſiſtat levitas
materiae coeleſtis.
10

Notandum deinde, vim quam habent ſingulae partes
materiae coeleſtis ad recedendum à Terrâ, ſuum effe­
ctum fortèiri non poſſent, niſl, dum ille aſcendunt, ali­
quas partes terreſtres in quarum locum ſuccedunt,
infra ſe deprimant & propellant. Cùm enim omnia
ſpatia quae ſunt circa Terram, vel à particulis corpo­
rum terreſtrium, vel à materiâ coeleſti occupentur;
atque omnes globuli hujus materiae cceleſtis aequalem
habeant propenſionem ad ſe ab eâ removendos, nul­
lam ſinguli habent vim, ad alios ſui ſimiles loco pel­
lendos. Sed cùm talis propenſio non ſit tanta b in par­
ticulis corporum terreſtrium, quoties aliquas ex ipſis
ſupra ſe habent, omnino in eas vim iſtam ſuam de­
bent exercere. Atque ita gravitas cujuſque corporis
terreſtris non propriè efficitur ab omni materiâ coeleſti
illud circumfluente, ſed praecisè tantùm ab eâ ipſius
parte, quae, ſi corpus iſtud deſcendat, in ejus locum
immediat aſcendit, ac proinde quae eſt illi
1dine planè aequalis. Sit, exempli cauſſâ, B corpus ter­
reſtre in medio aere exſiſtens, & conſtans pluribus par­
ticulis tertii elementi, quàm moles aeris ipſi aequalis,
ac proinde pauciores
vel anguſtiores
poros, in quibus mate­
ria coeleſtis continea­
tur: manifeſtum eſt, ſi
hoc corpus B verſus I
deſcendat, molem ae
ris ei aequalem in ejus
locum aſcenſuram. Et
quia in iſtâ mole aeris,
plus materiae coeleſtis
quàm in eo continetur, manifeſtum etiam eſt, in
eſſe vim ad illud deprimendum.
XXIII.
Quomodo partes omnes
Terrae, ab iſtâ mate­
riâ coeleſti deorſum
pellantur, & ita fiant
graves.
15
20
25
5
10
15
59[Figure 59]

Atque ut hic calculus red ineatur, conſiderandum
eſt, in meatibus iſtius corporis B eſſe etiam aliquid
materiae coeleſtis, quae opponitur aequali quantitati
ſimilis materiae coeleſtis, quae in aeris contine­
tur, eamque reddit otioſam; itemque in mole aeris
eſſe aliquas partes terreſtres, quae opponuntur to­
tidem aliis partibus terreſtribus corporis B, nihilque
in eas eſſiciunt. His autem utrimque detractis, quod
reliquum eſt materiae coeleſtis in iſtâ mole aeris,
agere in id quod reliquum eſt partium terreſtrium
in corpore B; atque in hoc uno ejus gravitatem
conſiſtere.
XXIV.
Quanta ſit in quoque
corpore gravitas.
20
15

Utque nihil omittatur, advertendum etiam eſt, per
materiam coeleſtem non hic intelligi ſolos
ſecundi elementi, ſed etiam materiam primi iis
1miſtam, & ad ipſam quoque eſſe referendas illas par­
ticulas terreſtres, quae curſum ejus ſequutae, caeteris
celeriùs moventur, quales ſunt eae omnes quae aerem
componunt. Advertendum proeterea, materiam primi
elementi, caeteris paribus, majorem vim habere ad
corpora terreſtria deorſum pellenda, quàm globulos
ſecundi, quia plus habet agitationis; & hos majorem,
quàm particulas terreſtres aeris quas ſecum movent,
ob ſimilem rationem. Unde ſit, ut ex ſolâ gravitate
non facilè poſſit aeſtimari, quantum in quoque corpore
materiae terreſtris contineatur. Et fieri poteſt, ut quam­
vis, exempli cauſſâ, maſſa auri vicies plus ponderet,
quàm moles aquae ipſi aequalis, non tamen quadruplo
vel quintuplo plus materiae terreſtris contineat: tum,
quia tantundem ab utrâque ſubducendum eſt, propter
aerem in quo ponderantur; tum etiam, quia in ipſâ
aquâ, ut & in omnibus aliis liquidis corporibus, prop­
ter ſuarum particularum motum, ineſt levitas a, reſ­
pectu corporum durorum.
XXV.
Ejus quantitatem non
reſpondere quantitati
materiae cujuſque cor­
poris.
30
5
10
15

Conſiderandum etiam, in omni motu eite circulum
corporum quae ſimul moventur, ut jam ſuprà oſten­
ſum eſt b, nullumque corpus à gravitate ſuâ deorſum
ferri, niſi eodem temporis momento aliud corpus ma­
gnitudine ipſi aequale, ac minùs habens gravitatis,
ſurſum feratur. Unde ſit, ut in vaſe, quantumvis
profundo & lato, inſeriores aquae alteriuſve liquoris
guttae, à ſuperioribus non premantur; nec etiam pre­
mantur ſingulae partes fundi, niſi à totidem guttis,
quot ipſis perpendiculariter incumbunt. Nam,
1pli cauſſà, in vaſe AB C, aquae gutta I non premitur
ab aliis 2, 3, 4, ſupra ipſam exiſtentibus, quia ſi haec
deorſum ſerrentur, deberent aliae guttae, 5, 6, 7, aut
ſimiles, in earum locum
aſcendere; quae, cùm
aequ¬è graves, illarum deſ­
cenſum impediunt. Hae au­
tem guttae 1, 2, 3, 4, junctis
viribus, premunt partem
fundi B; quia, ſi
ut deſcendat,
deſcendent etiam ipſae, ac in earum lo­
cum partes aeris 8, 9, quae ſunt ipſis leviores, aſcen­
dent. Sed eandem vaſis partem B non plures guttae
premunt quàm haec 1, 2, 3, 4, vel aliae ipſis aequipol­
lentes; quia eo temporis momento, quo haec pars
poteſt deſcendere, non plures eam ſequi poltunt. At­
que hinc innumera experimenta circa corporum gra­
vitatem vel potiùs, ſi ſic loqui licet, gravitationem,
quae malè philoſophantibus mira videntur, perfacile
eſt explicare.
XXVI.
Cur Corpora non gravitent in locis ſuis
naturalibus
20
15
5
10
15
20
60[Figure 60]

Notandum denique, quamvis particulae materiae coe­
leſtis eodem tempore multis diverſis motibus ciean­
tur, omnes tamen earum actiones ita ſimul conſpirare,
ac tanquam in aequipondio conſiſtere a, unaſque aliis
opponi, ut ex hoc ſolo quòd terrae moles objectu
earum motibus adverſetur, quaquaverſus aequaliter
propendeant ad ſe ab ejus viciniâ, & tanquam ab ejus
centro, removendas; niſi fortè aliqua exterior cauſſa b
diverſitatem hac in re conſtituat. Taleſque aliquot
1cauſſae .poſſunt excogitari; ſed an earum effectus ſit
tantus, ut ſenſu deprehendatur, nondum mihi com­
pertum eſt.
XXVII.
Gravitatem corpora
deprimere verſus cen­
trum Terrae.
25

Vis luminis, quatenus à Sole ac ſtellis in omnes
coeli partes ſe diffundit, jam ſatis ſuprà fuit expli­
cata a: ſupereſt tantùm ut hîc notemus, ejus radios à
Sole delapſos, Terrae particulas diverſimodè agitare.
Quippe, quamvis in ſe ſpectata, nihil aliud ſit quàm
preſſio quaedam, quae ſit ſecundùm lineas rectas, à
Sole in Terram extenſas: quia tamen iſta preſſio non
aequaliter omnibus particulis tertii elementi, quae ſu­
premam terrae regionem componunt, ſed nunc unis,
nunc aliis, ac etiam, nunc uni ejuſdem particulae ex­
tremitati nunc alteri applicatur: facilè poteſt intel­
ligi, quo pacto ex ipſâ variae motiones in particulis
iſtis excitentur. Exempli cauſſâ, ſi AB ſit una ex par­
ticulis tertii elementi,
terrae regionem componentibus,
quae incumbat alteri particulae C,
atque inter ipſam & Solem aliae
multae interjaceant, ut D, E, F:
hae interjacentes nunc impedient,
ne radii Solis G, G, premant ex­
tremitatem B, non autem ne pre­
mant A: ſicque extremitas A de­
primetur, atque allia B attolletur.
Et quia iſtae particulae aſſiduè ſi­
tum mutant, paullò pòſt opponentur radiis Solis ten­
dentibus verſus A, non autem aliis tendentibus verſus
B, ſicque extremitas A rurſus attolletur, & B
1tur. Quod idem in omnibus terrae particulis, ad quas
Solis radii pertingunt, habet locum; & ideò omnes a
Solis lumine agitantur.
XXVIII.
De tertiâ actione, quae
eſt lumen; quomodo
particulas aeris com­
moveat.
5
10
15
20
25
30
61[Figure 61]

Haec autem particularum terreſtrium agitatio, ſive
orta ſit à lumine, ſive ab aliâ quâvis cauſſâ, vo­
catur; praeſertim cùm eſt major ſolito & movet ſen­
ſum; caloris enim denominatio ad ſenſum tactùs re­
fertur. Notandumque eſt unamquamque ex particulis
terreſtribus ſic agitatam, perſeverare poſtea in ſuo
motu juxta leges naturae a, donec ab aliquà alià
ſiſtatur; atque ideò calorem à lumine ortum, ſemper
aliquamdiu poſt ſublatum lumen remanere.
XXIX.
De quartâ, quae eſt ca­
lor; quid ſit, & quo­
modo ſublato lumine
perſeveret.
5
10

Notandum praeterea particulas terreſtres, à radiis
Solis ſic impulſas, alias ſibi vicinas, ad quas iſti radii
non perveniunt, agitare; haſque rurſus alias, &
conſequenter. Cùmque ſemper tota Terrae medietas à
Sole illuſtretur, tot ejuſmodi particulas ſimul commo­
veri, ut quamvis lumen in primâ opacâ` ſuperficie ſub­
ſiſtat, calor tamen ab eo genitus uſque ad intimas
partes mediea Terrae regionis debeat pervenire.
XXX.
Cur altiùs penetret,
quàm lumen.
15
20

Notandum denique iſtas particulas terreſtres, cùm
à ealore plus ſolito agitantur, in tam anguſto ſpatio
vulgò non poſſe contineri, quàm cùm quieſcunt vel
minùs moventur quia figuras habent irregulares, quae
minùs loci occupant, cùm certo aliquo modo junctae
25
quieſcunt, quàm cùm aſſiduo motu disjunguntur. Unde
ſit, ut calor omnia fere corpora terreſtria rarefaciat,
ſed una magis, alia minùs, pro vario ſitu & figurâ par­
ticularum, ex quibus conſtant.
XXXI.
Cur corpora ferè om­
nia rarefaciat.

His variis adionibus animadverſis, ſi confi­
1
XXXII.
Quomodo ſuprema
30

deremus Terram, jam primùm ad viciniam Solis acce­
clentem, & cujus ſuprema regio conſtat particulis
tertii elementi, ſibi mutuà non firmiter annexis, qui­
bus immiſti ſunt globuli coeleſtes, aliquantò minores
iis, qui reperiuntur in eà cceli parte per quam tranſit,
vel etiam in eâ ad quam venit: facile intelligemus mi­
nores iſtos globulos, majuſculis qui eam circumple­
duntur, loca ſua relinquere, hoſque majuſculos, in illa
cum impetu ruentes, in multas tertii elementi parti­
culas impingere, pr¬àeſertim in craſſiores, ipſaſque infra
caeteras detrudere, juvante etiam ad hoc vi gravitatis,
atque ita efficere ut iſtae craſſiores infra caeteras de­
pulſae, figuraſque habentes irregulares & varias, ar­
ctiùs inter ſe nectantur quàm ſuperiores, & motus glo­
bulorum coeleſtium interrumpant. Quo fit, ut ſuprema

Terrae regio, qualis hîc exhibetur verſus A, in duo
corpora valde diverſa diſtinguatur, qualia exhibentur
versus B & C: quorum ſuperius B eſt rarum, fluidum
1&spellucidum, inferius autem C eſt aliquatenus den­
ſum, durum & opacum.
Terrae regio, in duo
diverſa corpora fue­
rit primùm diviſa.
5
10
15
62[Figure 62]

Deinde ex eo quòd exiſtimmus corpus C à corpore
B diſtinctum fuiſſe per hoc ſolùm, quòd ejus partes a
globulis coeleſtibus deorſum preſſae, ſibi ad­
haerent, intelligemus etiam aliud adhuc corpus,
quale eſt D, inter iſta duo debere poſtea generari.
Etenim figurae particularum tertii elementi, ex quibus
constant corpora B & C, admodum variae ſunt, ut ſuprà
notatum eſt a, ipſaſque hîc in tria praecipua genera b
diſtinguere. Nempe quaedam sunt in varia quaſi brachia
diviſae, atque hinc inde expanſae tanquam rami arbo­
rum, & alia id genus; atque hae ſunt potiſſmùm, quae
à materiâ coeleſti deorſum expulſae, ſibi mutuò adhae­
reſcunt, & corpus C componunt. Aliae ſunt ſolidiores,
figuraſque habent, non quidem omnes globi vel cubi,
ſed etiam cujuſlibet ruderis anguloſi; atque hae, ſi ma­
juſculae ſint, infra caeteras vi gravitatis deſcendunt; ſi
autem ſint minuſculae, manent prioribus immiſtae, oc­
cupantque intervalla quae ab ipſis relinquuntur.
denique ſunt oblongèae, ac ramis deſtitutae, inſtar ba­
cillorum; atque hae prioribus etiam ſe interſerunt, cùm
ſatis magna inter ipſas intervalla reperiunt, ſed non
illis facilè annectuntur.
XXXIII.
Diſtinctio particula­
rum terrestrium in
tria ſumma genera.
5
1o
15
20

Quibus animadverſis, rationi conſentaneum eſt
credamus, cùm primùm particulae ramoſae corporis C
ſibi mutuò coperunt implicari pleraſque ex oblongèis
fuiſſe ipſis interjectas, eaſque poſtea, dum, ramofae illae
1magis & magis preſſae, paullatim arctiùs jungebantur,
ſupra ipſas aſcendiſſe verſus D, atque ibi ſimul con­
gregataſ fuiſſe, in corpus à duobus aliis B & C valde
diverſum. Eàdem ratione quâ videmus in paludoſis
locis, terram calcando, aquam ex eâ exprimi, quae
poſtea ipſius ſuperficiem tegit. Nec dubium etiam,

quin interim aliae plures ex corpore B delapſae ſint,
quae duorum inferiorum corporum C & D molem
auxerunt.
XXXIV.
Quomodo tertium cor­
pus inter duo priora
factum ſit.
25
5
63[Figure 63]

Quamvis autem initio, non ſolae iſtae particulae ob­
longèae ramoſis interjectae fuerint, ſed aliae etiam, quae
tanquam rudera aut fragmenta lapidum ſolidae erant,
notandum tamen has ſolidiores non tam facilè ſupra
ramoſas aſcendiſſe, quàm illas oblongèas; vel, ſi quae
aſcenderint, facilèiùs poſtea infra ipſaſ rurſus deſcen­
diſſe: oblongeae enim, caeteris paribus, plus habent
ſuperficiei pro ratione ſuae molis atque ideò à mate­
rià coeleſti per meatus corporis C ſluente, faciliùs
1pelluntur: & poſtquam ad D pervenerunt, ibi tranſ­
verſim jacentes ſupra ſuperficiem iſtius Corporis C
non facilè meatibus occurrunt, per quos in ipſum
regredi poſſint.
XXXV.
Particulas tantùm
unius generis in iſto
corpore contineri. <15
10
15

Sic itaque multue oblongae particulae tertii
verſus D congregatae ſunt, & quamvis initio non fue­
rint inter ſe perfectèaequales nec ſimiles hoc tamen
commune habuerunt, quòd nec ſibi mutuò, nec aliis
tertii elementi particulis facilè poſſent adhaerere
quòdque à materiâ coeleſti ipſas move­
rentur; propter hanc enim proprietatem à corpore C
exceſſerunt, atque in D ſunt ſimul collectae; cùmque
ibi materia coeleſtis aſſiduè circa illas fluat, efficiatque
ut variis motibus cieantur, &, unae in aliarum loca
tranſmigrent, ſucceſſu temporis fieri debuerunt laeves
15
&steretes, & quam-proximè inter ſe aequales, atque ad
duas tantùm ſpecies reduci. Nempe, quae ſuerunt ſatis
tenues, ut ab illo ſolo impetu, quo à materiâ coeleſti
agebantur, flecti poſſent, circa alias paullò craſſiores,
quae ſic flecti non poterant, convolutae, ipſas
detulerunt. Atque hae duae particularum ſpecies, flexi­
lium ſcilicet atque inflexilium, ſic junctae faciliùs per­
ſeveràrunt in ſuo motu, quàm ſolae flexiles, vel ſolae
inflexiles potuiſſent: unde factum eſt, ut ambae in cor­
pore D remanſerint; atque etiam ut illae quae initio
circa alias flecti potuerunt, poſtea ſucceſſu temporis,
aſſiduo uſu ſe inflectendi, magis & magis flexiles red­
derentur fierentque inſtar anguillarum aut brevium
funiculorum alias autem, cùm nunquam flecterentur,
ſi quam ante `flexilitatem habuerint, eam
amitterent, ac telorum inſtar rigidae manerent.
1
15 XXXV.
Duas tantùm in eo eſſe
ſpecies iſtarum parti­
cularum.
5
10
20
30

Praeterea putandum eſt corpus D priùs diſtingui
xxxvii.
coepiſſe à duobus aliis B & C, quàm haec duo perfectè
formata eſſent, hoc eſt, priuſquam C eſſet tam durum,
ut non ampliùs poſſent ejus particulae arctiùs con­
necti, & inferiùs expelli à motu materiae coeleſtis, ac
priuſquam particulae corporis B ita eſſent omnes or­

dinatae, ut iſti materiae coeleſti faciles & aequales vias
undique circa ſe praeberent: ideòque poſtea multas
particulas tertii elementi fuiſſe adhuc à corpore B ver­
ſus C expulſas. Atque hae particulae, ſi ſolidiores fue­
rint iis quae congregatae erant in D, infra ipſas deſ­
cendentes corpori C ſe adjunxerunt, ac pro diverſâ
ratione ſuarum figurarum, vel in ejus ſuperficie man­
ſerunt, vel infra ipſam penetrârunt: ſicque hoc unum
corpus C in plura alia diviſum eſt; ac etiam fortè in
aliquâ ſuà regione totum fluidum evaſit, iis particulis
ibi congregatis, quarum figurae impediebant ne ſibi
1mutuò facilè adharerent. Sed omnia hîc explicari
non poſſunt.
XXXVII.
Quomodo infimum cor­
pus C, in plura alia
fuerit diviſum.
5
1o
15
64[Figure 64]

Ubi auteni etiam particulae, minùs ſolidae iis quae
corpus D componebant ex B deorſum lapſae ſunt,
haeſerunt in ſuperficie hujus corporis D; ac ple­
raeque ex ipſis ſuerunt ramoſae, paullatim ſibi mutuò

annexae, corpus durum E, à duobus B & D, quae ſunt
fluida, valde diverſum, compoſuerunt. Atque hoc cor­
pus E initio admodùm tenue erat, inſtar cruſtae vel
corticis ſuperficiem corporis D contegentis: ſed
tempore craſſius evaſit, novis particulis ex corpore B
ſe illi adjungentibus; nec non etiam ex D, quia, cùm
reliquis ejuſdem corporis D plan ſimiles non eſſent,
motu globulorum coeleſtium expellebantur, ut mox
dicam. Et quia iſtae particulae aliter diſponebantur,
iis partibus terrae ubi dies erat vel aeſtas, quàm in
1iis ubi erat nox vel hyems, propter diverſas actiones
luminis & caloris, quod huic corpori accedebat in unâ
die, vel in unâ aeſtate, aliquo modo diſtinguebatur ab
eo, quod eidem accedebat'in die vel aeſtate ſequenti;
ſicque ex variis quaſi cruſtis vel corticibus, ſibi mutuò
ſuperinductis, fuit conflatum.
XXXVIII.
De formatione alterius
quarti corporis ſu­
pra tertium.
5
10
15
5
65[Figure 65]

Et quidem non longèo tempore opus fuit, ut Terrae
ſuprema regio A in duo corpora B & C diſtingueretur;
nec etiam ut multae particulae oblongae coacervaren ­
tur verſus D; nec denique, ut prima interior cruſta
corporis E formaretur. Sed non niſi ſpatio plurium
annorum particulae corporis D ad duas ſpecies paullò
antè deſcriptas a reduci, atque omnes cruſtae corporis E
formari potuerunt. Neque enim initio ratio fuit, cur
particulae quae confluebant verſus D, non eſſent unae
aliis paullà craſſiores & longèiores, nec etiam cur
eſſent plane laeves & teretes, ſed aliquid adhuc ſcabri­
tiei habere potuerint, quamvis non tantum haberent,
ut ideò ramoſis annecterentur; potueruntque etiam
ſecundùm longèitudinem planae eſſe vel anguloſae, ac
craſſiores in unà extremitate quàm in alterâ. Cùm au­
tem ſibi mutuò non adhaererent ideòque materia coe­
leſtis aſſiduè circumfluens vim haberet ipſas movendi,
pleraeque paullatim mutuo attritu laeves & teretes
evaſerunt, atque inter ſe aequales & ſecundùm longèi­
tudinem aequaliter craſſae; propterea quòd per eaſdem
vias tranſibant, & alias in aliarum loca ſuccedebant,
quae loca non poterant majores recipere, nec à mino­
ribus tota impleri. Sed pleraeque etiam, cùm ad com­
munem aliarum normam reduci non poſſent,
1tim motu globulorum coeleſtium ex hoc corpore D
ejectae ſunt; & harum quidem nonnullae ſe corpori C
adjunxerunt, ſed maxima pars ſurſum aſcendit verſus
E & B, materiamque augendo corpori E ſubminiſtravit.
XXXIX.
De hujus quarti corpo­
ris accretione, & ter­
tii expurgatione.
10
20
30

Quippe tempore diei & aeſtatis, cùm Sol me­
dietatem corporis D vi luminis & caloris rarefaciebat,
non poterat omnis materia iſtius medietatis inter duo
corpora vicina C & E contineri; neque haec corpora
vicina, quae dura erant, locis expellere, atque ideò ple­
raeque ejus materiae particulae per poros corporis
verſus B aſcendebant, quae deinde tempore noctis &
hyemis, ceſſante iſta rarefactione, ob gravitatem ſuam
rurſus deſcendebant. Multae autem cauſſae erant, prop­
ter quas particulae tertii elementi, quae ſic ex corpore
D egrediebantur, non poterant omnes poſtea in
reverti. Nam majore impetu exibant, quàm redibant;
quia major eſt vis dilatationis à calore orta, quàm gra­
vitatis. Et idcirco multae per anguſtos meatus corpo­
ris E ſibi viam faciebant ad aſcendendum, quae poſtea
nullam invenientes ad revertendum, in ejus
conſiſtebant; ac etiam nonnullae, meatibus iſtis im­
pactae, ulteriùs aſcendere non valentes, aliis deſcenſu­
ris vias occludebant. Praeterea quaecunque caeteris
errant tenuiores, & à figurâ laevi & tereti magis diſta­
bant, ſolo globulorum coeleſtium motu extra
D pellebantur, ideòque primae ſe offerebant ad aſcen­
dendum verſus E & B; atque horum corporum particu­
lis occurrendo, non rarò figuras ſuas mutabant, & vel
illis adhaerebant, vel ſaltem deſinebant aptae eſſe ad re­
vertendum verſus D. Unde ſequi debuit poſt
dies & annos, ut magna pars hujus corporis D eſſet
1ſumpta, & nullae ampliùs in eo particulae reperirentur,
niſi duarum ſpecierum antèdeſcriptarum a, etiam
ut corpus E eſſet ſatis denſum & craſſum, quia ferè
omnes particulae quae ex D recefferant, vel ejus poris
impactae denſius illud eſſecerant, vel occurſu particu­
larum corporis B mutatae, illiſque annexae, verſus E
relapſae erant, ſicque craſſitiem ejus auxerant; ac de­
nique ut ſpatium ſatis amplum F, inter D & ſ relinque­

retur; quod non alià materiâ potuit impleri, quam eâ
ex quâ conflatur corpus B; cujus ſcilicet particulae
tenuiſſimae per meatus corporis E facilè tranfierunt in
loca quae ab aliis paullò craſſioribus ex D exeuntibus
relinquebantur.*
XL.
Quomodo hoc tertiùm
corpus fuerit mole
imminutum, & ſpa­
tium aliquod inter ſe
&squartum relique­
rit.
5
1o
15
20
25
30
5
10
66[Figure 66]

Ita corpus E, quamvis gravius & denſius quàm F,

ac fortè etiam quàm D, aliquandiu tamen ob ſuam
duritiem, fornicis inſtar, ſupra D & ſ ſuſpenſum man­
ſit. Sed notandum eſt ipſum, cùm primùm formari
coepit, meatus habuiſſe quam-plurimos, ad menſuram
corporis D excavatos. Cùm enim ejus ſuperficiei tunc
incumberet, non poterat non proebere tranſitum iſtis
1particulis quae quotidie, vi caloris motae, interdiu
verſus B aſcendebant, ac noctu rurſus deſcendebant,
ſemperque ſe mutuò conſequentes, iſtos meatus im­
plebant. Cùm autem poſtea, corpore D mole imminuto,
non ampliùs ejus particulae omnes meatus corporis
occupârunt, aliae minores particulae, ex B venientes, in
earum loca ſucceſſerunt; cùmque hae iſtos meatus
corporis E non ſatis implerent, & vacuum in naturâ
non detur, materia coeleſtis, quâ ſolà omnia exigua in­
tervalla, quae circa particulas corporum
reperiuntur, impleri poſſunt, in illos ruens, eorum
figuras immutabat, impetumque faciebat ad quoſdam
ita diducendos, ut hoc ipſo alii vicini anguſtiores red­
derentur. Unde facilè contingebat, ut, quibuſdam par­
tibus corporis E à ſe mutuò disjunctis, in eo
fiſſurae, quae poſtea ſucceſſu temporis majores & ma­
jores evaſerunt. Eâ dem plane? ratione, quâ videmus
aeſtate in terrâ multas rimas aperiri, dum à Sole ſicca­
tur, eamque magis & magis hiare quà diutiùs ſiccitas
perſeverat.
XLI.
Quomodo multae fiſſu­
rae in quarto factae
ſint15
15
20
5
10
15
20

Cùm autem multae tales rimae eſſent in corpore E,
atque ipſae ſemper augerentur, tandem ejus partes tam
parum ſibi mutuò adhaeſerunt, ut non ampliùs in mo­
dum fornicis inter F & B poltet ſuſtineri, & ideò totum
confractum, in ſuperficiem corporis C gravitate
delapſum eſt. Cùmque haec ſuperficies ſatis lata non
eſſet, ad omnia illius fragmenta ſibi mutuò adjacen­
tia, & ſitum quem prius habuerant ſervantia, recipien­
da, quaedam ex ipſis in latus inclinari atque una in
alia recumbere debuerunt. Nempe, ſi ex. gr. in
tractu corporis E, quem haec figura repraeſentat,
1puae ſiſſurae ita fuerint diſpoſitae in locis 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,
ut duo fragmenta 2 3 & 67 paullò priùs quàm reliqua
coeperint delabi; & aliorum quatuor fragmentorum
extremitates 2, 3, 5, & 6 priùs quàm oppoſitae I, 4 & v;


itemque extremitas 5 fragmenti 45 aliquantò prius
delapſa ſit, quàm extremitas v fragmenti v6: non du­
bium eſt, quin ipſa jam debeant eo modo eſſe diſpoſita,
ſupra ſuperficiem corporis C, quo hîc depicta ſunt; ita
ſcilicet, ut fragmenta 23 & 67 proximè jungantur cor­
pori C, alia autem quatuor in latus ſint reclinata, &
una in alia recumbant, &c.
1
XLII.
Quomodo ipſum in va­
rias partes ſit con­
fractum.
25
30
5
10
67[Figure 67]68[Figure 68]

Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluidum
eſt & minùs grave quàm fragmenta corporis E, occupet
quidem, quantum poteſt, inferiores omnes cavitates
ſub iſtis fragmentis relictas, nec non eorum rimas &
meatus; ſed praeterea etiam, quia totum in conti­
neri non poteſt, quin ſupra inſeriora ex iſtis fragmen­
tis, ut 23 & 67, aſcendat.
XLIII.
Quomodo tertium cor­
pus ſupra quartum
ex parte aſcenderit,
&sex parte infra re­
manſerit.
5

Jamque ſi conſideremus, hîc per corpus B & F aerem
intelligi; per C, quandam terrae cruſtam interiorem

craſſiſſimam, ex quâ metalla oriuntur; per D, aquam;
ac denique per corpus E, terram exteriorem, quae ex
lapidibus, argillâ, arenà & limo eſt conſtata: facilè
etiam per aquam, ſupra fragmenta 23 & 67 eminen­
tem, maria; per alia fragmenta molliter tantùm incli­
nata, & nullis aquis teda, ut 89, & vx, pla­
nities; ac per alia magis erecta, ut 12 & 94 v, montes
intelligemus. Et denique advertemus, cùm fragmenta
iſta vi propriae gravitatis hoc pacto delapſa ſunt, eo­
rum extremitates, ſibi mutuò fortiter alliſas, in alia
multa minora fragmenta diſſiluiſſe, quae ſaxa qui­
buſdam litoribus maris, ut in I, & multiplicia montium
1juga, partim altiſſima ut in 4, partim remiſſiora ut in
9 & v, ac etiam ſcopulos in mari, ut in 3 & 6, compo­
ſuerunt.
XLIV.
Inde in ſuperficie Ter­
rae ortos eſſe montes,
campos, maria, &c.
10
15
20
69[Figure 69]

Quoae ſit ae*ris natura
Atque intimee horum omnium naturae ex jam dictis
erui poſſunt. Nam primò ex iis cognoſcimus,
XLV.
5
aerem
nihil aliud eſſe debere, qu'am congeriem particularum
tertii elementi, tam tenuium & à ſe mutuò disjuncta­
rum, ut quibuſlibet motibus globulorum coeleſtium
obſequantur; ideòque illum eſſe corpus valde rarum,
fluidum & pellucidum, & ex minutiis cujuſlibet figu­
rae poſſe componi. Quippe, niſi ejus particulae à ſe
mutuò eſſent planè disjunctae, jamdudum adhaeſiſſent
corpori E; cùmque disjunctae ſint, unaquaeque movetur
independenter à vicinis, occupatque totam illam exi­
guam ſphaeram, quam ad motum circularem circa pro­
prium ſuum centrum requirit, & ex eâ vicinas omnes
expellit. Quamobrem nihil refert, cujuſnam ſint figurae.
10
15

Aer autem frigore facilè denſatur, & rarefit calore
cùm enim ejus particulae ferè omnes ſint flexiles, in­
ſtar mollium plumularum, vel tenuium funiculorum,
quò celeriùs aguntur, eò latiùs ſe extendunt, & idcirco
majorem ſpatii ſphaeram ad motum ſuum requirunt;
atque notum eſt ex dictis a, per calorem nihil hîc aliud
quàm accelerationem motûs in iſtis particulis, & per
frigus ejuſdem imminutionem debere intelligi.
XLVI.
Cur facilièrarefiat &
denſetur.
20
25

Denique aeer, in vaſe aliquo violenter compreſſus,
vim habet reſiliendi, ac per ampliorem locum ſe proti­
nus extendendi. Unde fiunt machinae, quae ope ſolius
aeris, aquas ſurſum verſus, inſtar fontium; & aliae quae
tela cum magno impetu, arcuum inſtar, jaculantur.
1ſupereſt alius regularis ejus motus, quo bis in die ſin­
gulis in locis attollitur & deprimitur, interimque ſem­
per ab Oriente in Occidentem fluit. Ad cujus motûs
cauſſam explicandam, ponamus nobis ob oculos exi­
guum illum coeli vorticem, qui Terram pro centro
habet, quique cum illâ & cum Lunâ in maiori vortice
circa Solem fertur. Sitque ABCD ille exiguus vortex a;

EFGH Terra; 1234 ſuperficies maris, à quo, majoris
perſpicuitatis cauſſâ, Terram ubique tegi ſupponimus;
&s5678 ſuperficies aeris mare ambientis. Jamque con­
ſideremus, ſi nulla in iſto vortice Luna eſſet, punctum
T, quòd eſt centrum Terrae, fore in puncto M, quòd
eſt vorticis centrum; ſed Lunâ √á exſiſtente verſus B,
1hoc centrum T eſſe debere inter M & D: quia, cùm
materia coeleſtis hujus vorticis aliquantò celeriùs mo­
veatur quàm Luna vel Terra, quas ſecum deſert, niſi
punctum T aliquanto magis diſtaret à B quàm à D,
Lunae praeſentia impediret, ne illa tam liberè
poſſet inter B & T, quàm inter T & D; cùmque locus
Terrae in iſto vortice non determinetur, niſi ab aequa­
litate virium materiae coeleſtis eam circumfluentis,
evidens eſt ipſam idcirco nonnihil accedere debere
verſus D. Atque eodem modo, cùm Lunâ erit C,Ter­
rae centrum eſſe debebit inter M & A: ſicque ſemper
Terra nonnihil à Lunâ recedit. Praeterea, quoniam hoc
pacto, ex eo quòd Luna ſit verſus B, non modò ſpatium
per quòd materia coeleſtis fluit inter B & T, ſed etiam
illud per quòd fluit inter T & D, redditur anguſtius:
inde ſequitur iſtam materiam coeleſtem ibi celeriùs
fluere, atque ideò magis premere, tum ſuperficiem aeris
in 6 & 8 tum ſuperficiem aquae in 2 & 4, quàm ſi Luna
non eſſet in vorticis diametro BD; cùmque corpora
aeris & aquae ſint fluida, & facilè preſſioni obſe­
quantur, ipſa minùs alta eſſe debere ſupra Terrae partes
F & H, quàm ſi Luna eſſet extra hanc diametrum BD;
ac è contrà eſſe altiora verſus G & E, adeò ut ſuperfi­
cies aquae 1, 3, & aeris 5, 7, ibi protuberent.
XLVII.
De violentâ ejus com­
preſſione in quibuſ­
dam machinis.
30
5
10
5
10
15
20
70[Figure 70]

Jam verò, quia pars Terrae quae nunc eſt in F, re­
gione puncti B, ubi mare eſt quam-minimè altum,
poſt ſex horas erit in G, e regione pun`cti C, ubi eſt al­
tiſſimum & poſt ſex alias horas in H, e regione puncti
D, atque ita conſequenter; vel potiùs, quia Luna etiam
interim nonnihil progreditur à B verſus C, utpote
menſis ſpatio circulun ABCD percurrit, pars Terrae
1quae nunc eſt in `F, regione corporis Lunae, poſt ſex
horas cum 12 minutis, praeterpropter, erit ultra pun­
ctum G, in eâ diametro vorticis ABCD, quae illam
ejuſdem vorticis diametrum, in quâ tunc Luna erit, ad
angulos rectos interſecat; tuncque aqua erit ibi altiſſi­

ma; & poſt ſex alias horas cum duodecim minutis, erit
ultra punctum H, in loco ubi aqua erit quamminimè
alta, &c. Unde clarè intelligitur aquam maris, ſingulis
duodecim hotis cum 24 minutis, in uno & eodem loco
fluere ac refluere debere a.
L.
Cur aqua horis 6 1/5aſ­
cendat. & horis 6 1/5
deſcendat.
25
30
5
10
71[Figure 71]

Notandum eſt nunc vorticem ABCD non eſſe ac­
curatè rotundum, ſed eam ejus diametrum, in quâ
1Luna verſatur cùm eſt nova vel plena, breviorem eſſe
illâ quae ipſam ſecat ad angulos rectos, ut in ſuperiore
parte oſtenſum eſt a; unde ſequitur fluxus & refluxus
maris debere eſſe majores, cùm Luna nova eſt vel
plena, quàm in temporibus intermediis b.
LI.
Cur aeſtus maris ſint
majores, cùm Luna
plena eſt vel nova.
5
72[Figure 72]

Notandum etiam, Lunam ſemper e¬§¬§e in planèo
Eclipticae vicino, Terram autem motu diurno ſecun­
dùm planèum aequatoris converti; quae duo planèa in
aequinoctiis ſe interſecant, in ſolſtitiis autem multùm
ab invicem diſtant: unde ſequitur, maximos aeſtus.
maris eſſe debere circa initia Veris & Autumni.
LII.
Cur in aequinoctiis ſint
maximi.
10

Praeterea notandum eſt, dum Terra fertur ab E per
1
F verſus G, ſive ab Occidente in Orientem, aquae tu­
morem 412, itemque aeris tumorem 856, qui nunc
parti Terrae E incumbunt, paullatim ad alias ejus par­
tes magis Occidentales migrare; ita ut post sex horas
incumbant parti Terrae H, & post horas duodecim
parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae &
aeris 234 & 678 eſt intelligendum, Unde fit, ut aqua
&saer ab Orientalibus Terrae partibus, in ejuſdem par­
tes Occidentales fluxu continuo ferantur a.
LIII.
Cur aer & aqua ſemper
ab Oriente ad Occi­
dentem fluant.
5

Qui fluxus, licèt non admodùm celer, manifeſtè
tamen deprehenditur ex eo quòd magnae navigationes
ſint multò tardiores & difficiliores verſus partes
Orientales quàm Occidentales; & quòd in qui­
buſdam maris anguſtiis, aqua ſemper fluat verſus oc­
caſum; & denique quòd, caeteris paribus, eae regiones
quae mare habent in Oriente, ut Braſilia, non tantùm
Solis calorem sentiant, quàm eae quae longos terrae
tractus habent ad Orientem & mare ad Occidentem,
ut Guinea; quoniam aer qui à mari venit, frigidior eſt,
quàm qui à Terrâ.
LIV.
Cur in eâdem poli al­
titudine, regiones
quae mare habent ad
Orientem, ſint aliis
magis temperatae.
10
15
20

Notandum denique, totam quidem Terram mari
non tegi, ut paullò antè aſſumpſimus b; ſed tamen, quia
Oceanus per omnem ejus ambitum ſe diffundit, idem
de illo, quantum ad generalem aquarum motum, eſſe
intelligendum, ac ſi totam involveret. Lacus autem &
ſtagna, quorum aquae ab Oceano ſunt disjunctae, nul­
los ejuſmodi motus patiuntur: quia eorum ſuperficies
tam latae non ſunt, ut multò magis in unâ parte quàm
in aliâ, ob Lunae praeſentiam, à materiâ coeleſti
1mantur. Atque propter inqualitatem ſinuum & an­
fractuum, quibus cingitur Oceanus, ejus aquarum
incrementa & decrementa diverſis horis ad diverſa
litora perveniunt, unde innumerae eorum varietates
oriuntur.
LV.
Cur nullus ſit fluxus
nec refluxus in lacu­
bus & ſtagnis: aut
cur in variis litori­
bus variis horis fiat.
25
25

Quarum omnium varietatum cauſae particulares de­
duci poterunt ex dictis a, ſi conſideremus aquas Oceani,
cùm Luna nova eſt vel plena, in locis à litoribus re­
motis verſus Eclipticam & AEquatorem horâ ſextâ, tam­
matutinâ quàm veſpertinâ, eſſe altiſſimas, & ver­
ſus litora fluere; horà autem duodecimà, eſſe maximè
depreſſas, & ideò à litoribus ad illa loca refluere: ac
prout litora ſunt vicina vel remota, prout aquae ad
ipſa tendunt per vias magis rectas vel obliquas, latas
vel anguſtas, profundas vel vadoſas ad ipſa citiùs
tardiùs, & in majore aut minore copiâ deferri. Ac
etiam, propter admodùm varios & inaequales eorum
anfractus, ſaepe contingere ut aquae verſus unum lit­
tus tendentes, iis quae ab alio litore veniunt occur­
rant, utque ita earum curſus diverſimodè mutetur.
denique varios ventos, & quorum nonnulli quibuſ­
dam in locis ordinarii ſunt, iſtas aquas diverſis mo­
dis impellere. Nihil enim puto ullibi obſervari circa
fluxum & refluxum maris, cujus cauſſa in his paucis
non contineantur.
LVI.
Quomodo ejus cauſſae,
partictilares, in ſin­
gulis litorius ſint
inveſtigandae.
10
15
20
25

Circa terram interiorem C, notare licet eam con­
ſtare particulis cujuſvis figurae, ac tam craſſis, ut glo­
buli ſecundi elementi ordinario ſuo motu eas ſecum
non abripiant, ſed tantùm deorſum premendo graves
reddant, ac per meatus, qui plurimi inter
1riuntur, tranſeundo, nonnihil commoveant. Quòd
etiam facit materia primi elementi, eos ex iſtis mea­
tibus, qui anguſtiſſimi ſunt, replens ac idem faciunt
particulae terreſtres ſuperiorum corporum D & E,
quae ſaepe in eos qui ſunt omnium latiſſimi deſcen­
dunt, atque inde nonnullas ex craſſis hujus corporis
particulis ſecum abducunt. Quippe credibile eſt, ſu­
periorem ejus ſuperficiem conſtare partibus ramoſis,
ſibi quidem mutuò valde firmiter annexis; utpote quae,
dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum
coeleſtium per corpora B & D diſcurrentium, primae
ſuſtinuerunt & fregerunt; ſed inter quas nihilominus
permulta ſunt intervalla ſatis lata, ut per ipſa parti­
culae aquae dulcis, & ſalis, nec non etiam alize angu­
loſae aut ramoſae, ex corpore E delapſae, tranſire poſſint.
LVII.
De naturâ Terrae inte­
rioris.
30
5
10
15

Verùm infra iſtam ſuperficiem, partes corporis C
minus arcte ſibi mutuò adhaerent; ac etiam fort¬é in
quâdam ab ipſâ diſtantiâ, multae ſimul ſunt congre­
gatae, quae figuras habent tam teretes & tam Iveves, ut,
quamvis ob graviatem ſuam ſibi mutuò incumbant,
nec, quemadmodum aquae partes, globulos ſecundi
elementi undique circa ſe fluere permittant, facilè ta­
men agitentur, tum à minutioribus ex iſtis globulis,
qui nonnulla etiam ſpatia inter ipſas inveniunt, tum
praecipuè à materiâ primi elementi, quae omnes angu­
ſtiſſimos angulos ibi relictos replet. Atque ideò liquo­
rem componunt valde ponderoſum & minimè pelluci­
dum, cujuſmodi eſt argentum vivum.
LVIII.
De naturâ argenti vivi.
20
25

Praeterea, quemadmodum videmus eas maculas,
quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere
admodùm irregulares & varias, ita exiſtimandum eſt
1mediam Terrae regionem M, quae ex materiâ iſtis ma­
culis ſimili conflata eſt, non ubique eſſe aequaliter
denſam; & ideò quibuſdam in locis tranſitum praebere
majori copiae primi elementi, quàm in reliquis; atque
hanc materiam primi elementi, per corpus tran­

ſeuntem, eius partes quibuſdam in locis fortiùs quàm
in aliis commovere, ſicuti etiam calor à Solis radiis
excitatus, atque, ut ſuprà dictum eſta, uſque ad intima
Terrae pertingens, non uniformiter agit in hoc cor­
pus C, quia faciliùs ei communicatur per
corporis E, quam per aquam D: atque altitudo mon­
tium efficit, ut quaedam Terrae partes Soli obverſae,
multò magis incaleſcant, quàm ab illo averſae: ac
denique aliter incaleſcunt verſus AEquatorem, aliter
verſus polos, calorque iſte per vices variatur
viciſſitudinem tum diei & noctis, tum praecipuè aeſtatis
&shyemis.
LIX.
De inaequalitate calo­
ris interiorem Ter­
ram pervadentis.
30
5
10
15
73[Figure 73]

Unde fit, ut omnes particulae hujus terrae interioris
C ſemper aliquantulum, & modò plus modò minùs
moveantur; non eae ſolùm quae vicinis non
1ſunt, ut particulae argenti vivi, & ſalis, &, aquae dulcis,
&saliae quaevis in majoribus ejus meatibus contentae;
ſed etiam eae quae ſunt omnium duriſſimae, ac ſibi mu­
tuò quam-firmiſſimè adhaerent. Non quidem quòd hae
ab invicem planè ſeparentur; ſed eodem modo quo
videmus arborum ramos ventis impulſos agitari, &
eorum intervalla nunc majora reddi, nunc minora,
quamvis iſtae arbores idcirco radicibus ſuis non evel­
lantur -ita putandum eſt craſſas & ramoſas corporis
C articulas ita connexas eſſe atque implexas, ut non
ſoleant vi caloris ab invicem planè disjungi, ſed ali­
quantulum duntaxat concutiantur, & meatus circa ſe
relictos modò magis modò minùs aperiant. Cùmque
duriores ſint aliis particulis, ex ſuperioribus cor­
poribus D & E in meatus iſtos delapſis, ipſas facilè
motu iſto ſuo contundunt & comminuunt, ſicque ad
duo genera figurarum reducunt, quae hîc ſunt conſi­
deranda.
LX.
De iſtius caloris
actione.
20
5
10
15

Nempe particulae quarum materia paullò ſolidior
eſt, quales ſunt ſalis, meatibus iſtis interceptae at­
que contuſae, ex teretibus & rigidis planèen ac flexiles
redduntur non aliter quàm ferri candentis virga
rotunda crebris malleorum ictibus in laminam oblon­
gam poteſt complanèari. Cùmque interim hae parti­
culae, vi caloris actae, hinc inde per
meatus iſtos ſer­
pant, duris eorum parietibus alliſae atque affrictae,
gladiolorum inſtar acuuntur, ſicque in ſuccos quoſdam
acres, acidos, erodentes vertuntur: qui ſucci poſtea
cum metallicà materià concreſcentes, atramentum
ſutorium; cum lapideaô, alumen; & ſic alla multa
componunt.
1
LXI.
Du ſuccis acribus & aci­
dis, ex quibus fiunt
atramentum, ſuto­
rium, alumen, &c.
20
25
30

Particulae autem molliores, quales ſunt pleaeque
ex terrâ exteriori E delapſae, nec non etiam eae aquae
dulcis, ibi penitùs eliſae, tam tenues evadunt, ut motu
materiae primi elementi diſcerpantur, atque in multos
minutiſſimos & quàm-maximè flexiles divi­
dantur: qui ramuli, terreſtribus aliis particulis adhae­
rentes, componunt ſulphur, bitumen, & alia omnia
pinguia ſive oleaginea, quae in ſodinis reperiuntur.
LXII.
De materiâ oleagineâ
bituminis, ſulphuris,
&sc.
5

Atque ſic tria hîc a habemus, quae pro tribus vulgatis
Chymicorum principiis, ſale, ſulphure ac Mercurio,
ſumi poſſunt: ſumendo ſcilicet ſuccum acrem pro ſale,
molliſſimos ramulos oleagineae materiae pro ſulphure,
ipſumque argentum vivum pro illorum Mercurio. Cre­
dique poteſt omnia metalla ideò tantùm ad nos per­
venire, quòd acres ſucci, per meatus corporis fluen­
tes, quaſdam ejus particulas ab iis disjungant, quae
deinde materiâ oleagineâ involutae atque veſtitae, facilè
ab argento vivo calore rarefacto ſurſum rapiuntur, &
pro diverſis ſuis magnitudinibus ac figuris, diverſa
metalla conſtituunt. Quae fortèaiſſe ſingula
hoc in loco, ſi varia experimenta, quae ad certam
eorum cognitionem requiruntur, facere hactenus li­
cuiſſet.
LXIII.
De Chymicorum prin­
ciptis; & quomodo
metalla in fodinas
aſcendant.
10
15
20

Jam verò conſideremus Terram exteriorem E, cujus
fragmenta quaedam ſub mari deliteſcunt, alia cam­
pos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et note­
mus inprimis, quàm facilè in eâ poſſit intelligi, quo
pâcto fontes & flumina oriantur; & quamvis ſemper
in mare fluant, nunquam tamen ipſorum aqua deſi­
ciat, nec mare augeatur aut dulceſcat. Quippe,
1infrà campos & montes magnae ſint cavitates aquis
plenae, non dubium eſt, quin multi quotidie vapores,
hoc eſt, aquae particulae vi caloris ab invicem dis­
junctae ac celeriter motae, uſque ad exteriorem cam­
porum ſuperficiem atque ad ſumma montium juga
perveniant; videmus enim etiam pleroſque iſtiuſmodi
vapores ulteriùs uſque ad nubes attolli, ac faciliùs
per terrae meatus aſcendunt, ab ejus particulis ſuſ­
fulti, quàm per aerem, cuius fluidae ac mobiles par­
ticulae ipſos ita fulcire non poſſunt. Poſtquam autem
iſti vapores ſic aſcenderunt, frigore ſuccedente tor­
peſcunt, & amiſſâ vaporis formâ rurſus in aquam ver­
tuntur; quae aqua deſcendere non poteſt per eoſdem
illos meatus, per quos vapor aſcendit, quia ſunt ni­
mis anguſti; ſed aliquantò latiores vias invenit, in
intervallis cruſtarum ſive corticum, quibus tota exte­
rior terra conflata eſt quae viae ipſam obliquè ſecun­
dùm vallium & camporum declivitatem deducunt.
Atque ubi iſtae ſubterranae aquarum viae in ſuper­
ficie montis, vel vallis, vel campi terminantur ibi
fontes ſcaturiunt, quorum rivi multi ſimul congregati
flumina componunt, & per decliviores exterioris ter­
rae ſuperficiei partes in mare labuntur.
LXIV.
De Terrâ exteriore, &
de origine fontium.
25
30
5
10
15
20

Quamvis autem aſſiduè multae aquae ex montibus
verſus mare fluant, nunquam tamen idcirco cavitates
ex quibus aſcendunt, poſſunt exhauriri, nec mare au­
geri. Haec enim terra exterior non potuit modo paullò
antè deſcripto a agenerari, nempe ex fragmentis
1ris E in ſuperficiem corporis C cadentibus, quin aqua
D multos ſibi patentiſſimos meatus ſub iſtis fragmen­

tis retinuerit: per quos tanta ſemper ejus quantitas à
mari verſus radices montium redit, quanta ex mon­
tibus egreditur. Atque ita, ut animalium ſanguis
eorum venis & arteriis, ſic aqua in terrae venis & in
fluviis circulariter fluit.
LXV.
Cur mare non augea­
tur ex eo, quòd flu­
mina in illud fluant.
25
5
74[Figure 74]

Et quamvis mare ſit ſalſum, ſolae tamen aquae dulcis
particulae in fontes aſcendunt, quia nempe ſunt te­
nues ac flexiles, particulae autem ſalis, cùm ſint
ac durae, nec facilè in vapores mutari, nec ullo modo
per obliquos terrae meatus tranſire poſſunt. Et quam­
vis aſſidu iſla aqua dulcis in mare per flumina rever­
tatur, non ideò mare dulceſcit, quia ſemper aequalis
quantitas ſalis in eo manet.
LXVI.
Cur fontes non ſint ſal­
ſi, nec mare dulces­
cat.
10
15

Sed tamen non valde mirabimur, ſi fortè in qui­
buſdam puteis, à mari valde remotis, multum ſalis
reperiatur. Cùm enim terra multis rimis fatiſcat, fieri
facilè poteſt, ut aqua ſalſa non percolata uſque ad
illos puteos perveniat: ſive quia maris
aequè alta eſt atque ipſorum fundus; ſive etiam quia;
1ubi viae ſunt ſatis latae, facilè ſalis particulae àparticu­
lis aquae dulcis per coporis duri declivitatem ſurſum
attolluntur. Ut experiri li­
cet in vaſe, cujus labra non­
nihil ſint repanda, quale eſt
ABC: dum enim aqua ſal­
ſa in eo evaporatur, omnes
ejus orae ſali cruſtâ veſtiri
ſolent.
LXVII.
Cur in quibuſdam pu­
teis aqua ſit ſalſa.
20
5

Atque hinc etiam poteſt intelligi, quo pacto in mon­
tibus nonnullis, magnae ſalis inoles inſtar lapidum
concreverint. Quippe, aquâ maris eò aſcendente, ac
particulis flexilibus aquae dulcis ulteriùs pergentibus,
ſolum ſal in cavitatibu's, quae caſu ibi fuerunt, reman­
ſit ipſaſque implevit.
LXVIII.
Cur etiam ex quibuſ­
dam montibus ſal eſ­
fodiatur.
10
15
LXIX.
De nitro aliiſque ſali­
bus, à ſale marino
diverſis.
Sed & aliquando ſalis particulae nonnullos ſatis an­
guſtos terrae meatus pervadunt, atque ibi nonnihil de
figurâ & quantitate ſuâ delperdentes, in nitrum, vel
ſal ammoniacum, vel quid ſimile mutantur. Quin­
etiam plurimae terrae particulae oblongae, non ramoſae,
ac ſatis rigidae, ab origine ſuâ nitri & aliorum ſa­
lium formas habuerunt. Neque enim in alio ſitae ſunt
eae formae, quàm quòd illorum particulae ſint oblon­
gae, non flexiles, nec ramoſae, ac prout de caetero va­
riae ſunt, varias ſalis ſpecies componunt.
20
25

Praeter vapores ex aquis ſub terrâ latentibus eductos,
multi etiam ſpiritus acres, & oleagineae exhalationes,
nec non vapores argenti vivi, aliorum metllorum
particulas ſecum vehentes, ex terrâ interiori ad ex­
teriorem aſcendunt: atque ex diverſis eorum miſtu­
ris omnia foſſilia componuntur. Per ſpiritus acres
1intelligo particulas ſuccorum acrium, nec non etiam
ſalium volatilium, ab invicem ſejunctas, & tam celeri­
ter ſe commoventes, ut vis quâ in omnes partes mo­
veri perſeverant, praevaleat e orum gravitati. Per exha­
lationes autem intelligo particulas tenuiſſi­
mas, oleagineae materiae, ſic etiam motas. Quippe in
aquis, & aliis ſuccis, & oleis, particulae tantùm repunt;
ſed in vaporibus, ſpiritibus, & exhalationibus, volant.
LXX.
De vaporibus, ſpiriti­
bus, & exhalationi­
bus ¬à terrâ interiore
ad exteriorem aſcen­
dentibus.
30
5

Et quidem ſpiritus majori vi ſic volant, & faciliùs
anguſtos quoſque terrae meatus pervadunt, atque
intercepti firmiùs haerent, & ideò duriora corpora
efficiunt, quàm exhalationes aut vapores. Cùmque
permagna inter haec tria ſit diverſitas, pro diverſitate
particularum ex quibus conſtant, multa etiam ex ipſis
lapidum, aliorumque foſſilium non ge­
nera oriuntur, cùm in anguſtis terree meatibus incluſa
haerent, ipſiuſque particulis permiſcentur; & multa
genera foſſilium tranſparentium, atque gemmarum,
cùm in rimis & cavitatibus terrae primùm in ſuccos
colliguntur, & deinde paulatim, maximè lubricis &
fluidis eorum particulis abeuntibus, reliquae ſibi mu­
tuò adhaereſcunt.
LXXI.
Quomodo ex variâ eo­
rum miſturâ, varia
lapidum, aliorumque
foſſilium genera ori­
antur.
10
15
20

Sic etiam vapores argenti vivi, terrae rimulas &
majuſculos meatus perreptando, particulas aliorum
metallorum ſibi admiſtas in iis relinquunt, & ita
auro, argento, plumbo, aliiſque impraegnant; ipſique
deinde ob eximiam ſuam lubricitatem ulteriùs per­
gunt, aut deorſum relabuntur; aut etiam aliquando
ibi haerent, cùm meatus per quos regredi poſſent, ſul­
phureis exhalationibus impediuntur. Atque tunc
argenti vivi particulae, minutiſſimâ iſtarum
1num quaſi lanugine veſtitae, minium componunt. Ac
denique ſpiritus & exhalationes, nonnulla etiam me­
talla, ut aes, ferrum, ſtibium, ex terrâ interiore ad
exteriorem adducunt.
LXXII.
Quomodo metalla ex
terrâ interiore adex­
tertiorem perveniant,
&squomodo minium
fiat.
25
30

Notandumque eſt, iſta metalla ferrè tantùm aſcen­
dere ex iis partibus terrae interioris, quibus fragmenta
exterioris immediatè conjuncta ſunt. Ut ex. gr. in hac
figurâ, ex 5 verſus v, quia per aquas evehi non poſ­
ſunt. Unde fit, ut non paſſim omnibus in locis metalla
reperiantur.
LXXXIII.
Cur non in omnibus
terrae locis metalla
inveniantur.
5
10

Notamdum etiam, haec metalla per terrae venas ver­
ſus radices montium ſolere attolli, ut hîc verſus v,
ibique potiſſinmum congregari, quia ibidem terra plu­
ribus rimis quàm in aliis locis fatiſcit & quidem in
iis montium partibus, quae Soli meridiano vel Orienti
obverſae ſunt, magis quàm in aliis congregari, quia
major ibi eſt calor, cujus vi attolluntur. Et ideò etiam
in illis praeſertim locis à foſſoribus quaeri ſolent.
LXXIV.
Cur potiſſimùm inve­
niantur in radicibus
montium, verſus Me­
ridiem & Orientem.
15

Neque putandum eſt, ullà unquam fodiendi perti­
naciâ, uſque ad interiorem terram poſſe perveniri:
tum quia exterior nimis eſt craſſa, ſi ad hominum vi­
res comparetur; tum praecipus propter aquas inter­
medias, quae eò majore cum impetu ſalirent, quò pro­
fundior eſſet locus in quo primùm aperirentur earum
venae, foſſoreſque omnes obruerent.
LXXV.
Fodinas omnes eſſe in
terrâ exteriore; nec
poſſe unquam ad in­
teriorem fodiendo
perveniri.
20
25

Exhalationum particulae tenuiſſimae, quales paullò
antè deſcriptae ſunt a, nihil niſi purum aerem ſolae
componunt, ſed tenuioribus ſpirituum particulis facilè
1annectuntur, illaſque ex laevibus & lubricis ramoſas
reddunt; ac deinde hae ramoſae, ſuccis acribus ac me­
tallicis quibuſdam particulis admiſtae, ſulphur conſti­
tuunt; & admiſtae particulis terrae, multis etiam ejuſ­
modi ſuccis gravidae, faciunt bitumen; & cum
particulis terrae conjunctae, faciunt argillam; & deni­
que ſolae, in oleum vertuntur, cùm earum motus ita
langueſcit, ut ſibi mutuò planè incumbant.
LXXVI.
D ſulphure, bitumine,
argillâ, oleo.
5

Sed cùm celeriùs agitantur, quàm ut ita in oleum
verti poſſint, ſi fortè in rimas & cavitates ma­
gnâ copiâ affluant, pingues ibi & craſſos ſumos com­
ponunt, non abſimiles iis qui ex candelâ recens ex­
ſtinctâ egrediuntur; ac deinde, ſi quae fortè ignis
ſcintilla in iſtis cavitatibus excitetur, illi ſumi proti­
nus accenduntur, atque ſubitò rarefacti, car­
ceris ſui parietes magnâ vi concutiunt, praeſertim cùm
multi ſpiritus ipſis ſunt admiſti: & ita oriuntur terrae
motus.
LXXVII.
Quomodo fiat terrae
motus.
10
15

Contingit etiam aliquando, cùm hi motus fiunt,
ut parte terrae disjectâ & apertâ, flamma per mon­
tium coelum verſus erumpat. Idque ibi potiùs ſit, quàm
in humilioribus locis: tum quia ſub montibus plures
ſunt cavitates, tum etiam, quia magna illa fragmenta,
quibus conſtat terra exterior, in ſe invicem reclinâta,
faciliorem ibi praebent exitum flammae, quàm in
aliis locis. Et quam vis claudatur terrae hiatus, ſimul
ac flamma hoc pacto ex eo erupit, fieri poteſt, ut tanta
ſulphuris aut bituminis copia ex montis viſceribus ad
ejus ſummitatem expulſa ſit, ut ibi longo incendio
ſufficiat. Novique fumi poſtea in iiſdem
rurſus collecti, & accenſi, facilè per eundem hiatum
1erumpunt; unde fit, ùt montes nonnulli crebris ejuſ­
modi incendiis ſint inſames, ut AEtna Siciliae, Veſuvius
Campaniae, Hecla Iſlandiae, &c.
LXXVIII.
Cur ex quibuſdam
montibus ignis erum­
pat.
20
25
5

Denique, durat aliquando terrae-motus per aliquot
horas, aut dies; quia non una tantùm continua cavi­
tas eſſe ſolet, in quâ pingues & inflammabiles fumi
colliguntur, ſed plures diverſae, terrâ multo ſulphure
aut bitumine ſaturâ disjunctae; cùmque exhalatio in
unis accenſa terram ſemel concuſſit, aliqua mora in­
to tercedit, priuſquam flamma, per meatus ſulphure op­
pletos, ad alias poſſit pervenire.
LXXIX.
Cur plures concuſſio­
nes fieri ſoleant in
terrae motu: ſicque
per aliquot horas aut
dies interdum duret.
5
10

Sed hîc ſupereſt ut dicam, quo pacto in iſtis cavi­
tatibus flamma poſſit accendi, ſimulque ut explicem
ignis naturam. Particulae terreſtres, cujuſcumque ſint
magnitudinis aut figurae, cùm ſingulae ſeorſim primi
elementi motum ſequuntur, ignis formam habent; ut
etiam habent aeris formam, cùm inter globulos ſecun­
di elementi volitantes, eorum agitationem imitantur.
Sicque prima & praecipua inter aerem & ignem diffe­
rentia eſt, quòd multò celeriùs hujus quàm illius par­
ticulae agitentur. Jam enim ſuprà ſatis oſtenſum eſt,
motum materiae primi elementl multò celeriorem eſſe
quàm ſecundi. Sed alia etiam eſt permagna differentia,
quòd etſi craſſiores tertii elementi particulae, quales
ſunt eae quibus conſtant vapores argenti vivi, poſſint
aeris ſormam induere, non tamen ad ejus conſervatio­
nem ſint neceſſariae, ac contrà ille purior ſit, minuſ­
que corruptioni obnoxius, cùm ſolis minutiſſimis par­
ticulis conſtat. Craſſiores enim, niſi calore continuo
agitentur, pondere ſuo deorſum labentes, ſpontè exu­
unt ejus formam. Ignis autem, ſine craſſiuſculis
1porum terreſtrium particulis, quibus alatur & renove­
tur, eſſe non poteſt.
LXXX.
De naturâ ignis, ejuſ­
que ab aere diverſi­
tate.
15
20
25
30

Cùm enim globuli ſecundi elementi occupent omnia
intervalla circa Terram, quae ſatis magna ſunt ad illos
capiendos, & ſibi mutuò omnes ita incumbant, ut
abſque aliis moveri non poſſint (niſi fortè circulariter
circa proprium axem), quamvis materia primi elemen­
ti, omnes exiguos angulos à globulis iſtis relictos re­
plens, in ipſis quam-celerrimè moveatur, ſi tamen non
habeat plus ſpatii, quàm quòd in iſtis contine­
tur, non poteſt ibi habere ſatis virium ad particulas
terreſtres, quae omnes à ſe mutuò &, à globulis ſecundi
elementi ſuſtinentur, ſecum rapiendas, nec proinde ad
ignem generandum. Sed ut ignis alicubi primùm exci­
tetur, debent aliquâ vi expelli globuli coeleſtes, in­
tervallis nonnullarum particularum terreſtrium, quae
deinde ab invicem disjunct, atque in ſolâ materiâ
primi elementi natantes, celerrimo ejus motu rapian­
tur & quaquaverſus impellantur.
LXXXI.
Quomondo primùm
excitetur.
5
10
15

Utque ille ignis conſervetur, debent iſtae
terreſſtres eſſe ſatis craſſae, ſolidae, atque ad motum
aptae, ut à materiâ primi elementi ſic impulſae, vim ha­
beant globulos coeleſtes, à loco illo in quo eſt ignis,
&sin quem redire parati ſunt, repellendi; atque ita
impediendi ne globuli iſti rurſus ibi inter­
valla primo elemento relicta, ſicque vires ejus fran­
gendo ignem exſtinguant.
LXXXII.
Quomodo conſervetur.
20
25

Ac praeterea particulae terreſtres, in globulos iſtos
impingentes, non poſſunt ab iis impediri, ne ulteriùs
pergant, & egrediendo ex eo loco in quo ele­
mentum ſuas vires exercet, ignis formam amittant,
1beantque in fumum. Quapropter nullus ibi ignis diu
remaneret, niſi, eodem tempore aliquae ex iſtis parti­
culis terreſtribus, in aliquòd corpus aere craſſius impin­
gendo, alias ſatis ſolidas particulas ab eo disjunge­
rent, quae prioribus ſuccedentes, & à materiâ primi
elementi abreptae, novum ignem continuò generarent.
LXXXIII.
Cur egeat alimento.
30
5

Sed ut haec accuratiùs intelligantur, conſideremus
primò varios modos quibus ignis generatur, deinde
omnia quae ad ejus conſervationem requiruntur, ac

denique, quales ſint ejus effectus. Nihil uſitatius eſt,
quàm ut ex ſilicibus ignis excutiatur; hocque ex eo
fieri exiſtimo, quòd ſilices ſint ſatis duri & rigidi,
ſimulque ſatis friabiles. Ex hoc enim quòd ſint duri &
1rigidi, ſi percutiantur ab aliquo corpore etiam duro,
ſpatia quae multas eorum particulas interjacent, & à
globulis ſecundi elernenti ſolent occupari, ſolito fiunt
anguſtiora, & ideò iſti globuli exſilire coacti, nihil prae­
ter ſolam materiam primi elementi circa relin­
quunt; deinde ex eo quòd ſint friabiles, ſimul ac iſtae
ſilicum articulae non ampliùs ictu premuntur ab in­
vicem diſſiliunt, ſicque materiae primi elementi, quae
ſola circa ipſas reperitur, innatantes, ignem compo­
nunt. Ita, ſi A ſit ſilex, inter cujus particu­
las globuli ſecundi elementi conſpicui ſunt, B reprae­
ſentabit eundem ſilicem, cùm ab aliquo corpore duro
percutitur, & ejus meatus anguſtiores facti, nihil
ampliùs niſi materiam primi elementi poſſunt conti­
nere; C verò eundem jam percuſſum, cùm
ejus particulae ab eo ſeparatae, ac ſolam materiam pri­
mi elementi circa ſe habentes, in ignis ſcintillas ſunt
converſae.
LXXXIV.
Quomodo ex ſilicibus
excutiatur.
10
5
10
15
75[Figure 75]

Si lignum, quantumvis ſiccum, hoc pacto percutia­
tur, non idcirco ſcintillas ita emittet, quia cùm
adeò durum ſit, prima ejus pars quae corpori percu­
tienti occurrit, flectitur verſus ſecundam, eamque at­
tingit, priuſquam haec ſecunda flecti incipiat verſus ter­
tiam. Sicque globuli ſecundi elementi non eodem tem­
pore ex multis eorum intervallis, ſed ſucceſſivè
ex uno, nunc ex alio diſcedunt. Atqui ſi hoc lignum
aliquandiu & ſatis validè fricetur, inaequalis ejus par­
ticularum agitatio & vibratio, quae oritur ex iſtâ fri­
ctione, poteſt ex pluribus earum intervallis globulos
ſecundi elementi excutere, ſimulque ipſas ab
disjungere, atque ita in ignem mutare.
1
LXXXV.
Quomodo ex lignis
ſiccis.
20
25
30

Accenditur etiam ignis ope ſpeculi concavi, vel
vitri convexi, multos Solis radios verſus eundem ali­
quem locum dirigentis. Quamvis enim iſtorum radio­
rum actio globulos ſecundi elementi pro ſubjecto ſuo
habeat, multò tamen concitatior eſt ordinario eorum
motu, & cùm procedat à materià primi elementi, ex
quà Sol eſt conflatus, ſatis habet celeritatis ad ignem
excitandum, radiique tam multi ſimul colligi poſſunt,
ut ſatis etiam habeant virium, ad particulas corporum
terreſtrium eâdem iſtâ celeritate agitandas.
LXXXVI.
Quomodo ex collectio­
ne radiorum Solis.
5
10

Quippe nihil refert, à quâ cauſſâ particulae terreſtres
celerrimè moveri primùm incipiant. Sed quamvis antea
fuerint ſine motu, ſi tantùm innatent materiae primi
elementi, ex hoc ſolo protinus celerrimam agitatio­
nem acquirunt: eàdem ratione quânavis, nullis fni­
bus alligata, in aquâtorrente eſſe non poteſt, quin
ſimul cum ipſâſeratur. Et quamvis ea terreſtres parti­
cula nondum primo elemento ſic innatent,ſi tantùm
à quâlibet alià cauſà ſatis celeriter agitentur, hoc ipſo
ſe mutuò, & globulos ſecundi elementi circa ſe poſitos,
ita excutient, ut ſttim ei innatare incipiant; & porrò
ab illo in motu ſuo conſervabuntur. Quamobrem om­
nis motus valde concitatus ſuſſicit ad ignem excitan­
dum. Et talis in ſulmine ac turbinibus ſolet reperiri,
cùm ſcilicenubes excelſa, in aliam humiliorem ruens,
aerem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui a.
LXXXVII.
Quomodo à ſolo motu
valde violento.
15
20
25

Quanquam ſanèvix unquam iſte ſolus motus ibi eſt
ignis cauſſa; nam ferèſemper aeri admiſcentur exha­
lationes, quarum talis eſt natura, ut facilè vel in flam­
mam, vel ſaltem in corpus lucidum vertantur. Atque
1hinc ignes fatui circa Terram, & fulgetrae in nubibus,
&sſtellae trajicientes & cadentes in alto aere excitantur.
Quippe jam dictum eſt a exhalationes conſtare particu­
lis tenuiſſimis, & in multos quaſi ramulos diviſis, qui­
bus involutae ſunt aliae paullà craſſiores, ex acri­
bus aut ſalibus volatilibus eductae. Notandumque eſt
hos ramulos ſolere eſſe tam minutos & confertos, ut
nihil per illorum interſtitia, praeter materiam primi
elementi tranſire poſſit; inter particulas autem iſtis
ramulis veſtitas, eſſe quidem alia majora intervalla,
quae globulis ſecundi elementi ſolent impleri, tuncque
exhalatio non igneſcit; ſed interdum etiam accidere,
ut occupentur à particulis alterius exhalationis aut
ſpiritûs, quae inde ſecundum elementum expellentes,
primo duntaxat locum relinquunt, ejuſque pro­
tinus abreptae flammam componunt.
LXXXVIII.
Quomodo à diverſorum
corporum miſturâ.
30
5
10
15

Et quidem in fulmine, vel fulgetris, cauſſa quae
plures exhalationes ſimul compingit, manifeſta eſt,
propter unius nubis in aliam lapſum. In aere autem
tranquillo, unâ exhalatione frigore denſatâ & quie­
ſcente, facilè alia, ex loco calidiore adveniens, aut
particulis ad motum aptioribus conſtans, aut etiam
aliquo leni vento impulſa, in ejus poros impetum facit,
atque ex iis ſecundum elementum expellit; cùmque
particulae prioris exhalationis nondum tam arctè
junctae ſunt, quin hoc aliarum impetu disjungi poſſint,
hoc ipſo in flammam erumpunt: quâ ratione ſtellas
trajicientes accendi puto.
LXXXIX.
In fulmine, in ſtellis
trajicientibus.
20
25

Cùm autem exhalationis particulae in corpus tam
craſſum & viſcidum coaluerunt, ut non
1tur, lucem duntaxat aliquam emittunt, ſimilem illi
quae in lignis putridis, in piſcibus ſale conditis, in gut­
tis aquae marinae, & ſimilibus ſolet apparere. Ex hoc
enim ſolo, quòd globuli ſecundi elementi à materiâ
primi pellantur, fit lumen, ut ex ſuprà dictis a ſatis
patet. Cùmque plurium particularum terreſtrium ſimul
junctarum intervalla tam anguſta ſunt, ut ſoli primo
elemento locum dent, etſi fortè hoc primum elemen­
tum non ſatis habeat virium ad ipſas disjungendas,
facilè tamen habet ſati b ad globulos ſecundi elementi
circumjacentes, actione illâ quam pro lumine ſumen­
dam eſſe diximus, impellendos. Et tales puto eſſe ſtel­
las cadentes; ſaepe enim earum materia humi delapſa,
viſcida & tenax eſſe deprehenditur: quanquam ſanè
non ſit certum, fuiſſe illam ipſam viſcidam materiam,
quae habuit lucem: potuit enim eſſe aliqua tenuis
flamma ei adhaerens.

In iis quae lucent & non
urunt: ut in ſtellis
cadentibus.
30
5
10
15

At in guttis aquae marinae, cujus naturam ſuprà ex­
explicuimus c, facilè eſt videre quo pacto lux excitetur d:
nempe, dum illae earum particulae quae ſunt flexiles,
ſibi mutuò manent implexae, alias quae ſunt rigidae ac
laeves, vi tempeſtatis, alteriuſve cujuſlibet motûs, ex
guttâ excutiuntur, & ſpiculorum inſtar vibratae, facilè
ex ejus viciniâ globulos ſecundi elementi expellunt,
ſicque lucem producunt. In lignis autem putridis, &
piſcibus qui ſiccari incipiunt, & talibus, non aliunde
lucem oriri puto, quàm quòd in iis dum ſic lucent,
1multi ſint meatus tam anguſti ut ſolum primum ele­
mentum admittant.
XCI.
In guttis aquae mari­
nae, in lignis putri­
dis, & ſimilibus.
20
25

Quòd verò alicujus ſpiritûs aut liquoris particulae,
meatus corporis duri, vel etiam liquidi, ſubeundo,
ignem, aliquando poſſint excitare, oſtendunt
madidum alicubi concluſum, calx aquâ aſperſa, fer­
mentationes omnes, liquoreſque non pauci Chymicis
noti, qui dum inter ſe permiſcentur, incaleſcunt, ac
etiam aliquando inflammantur. Non enim alia ratio eſt
cur foenum recens, ſi recondatur antequam ſit ſiccum,
paullatim incaleſcat, flammamque ſponte concipiat,
quàm quòd multi ſpiritus vel ſucci, per herbarum vi­
ridium poros ab earum radicibus verſus ſummitates
fluere aſſueti, atque ibi vias ad menſuram ſuam accom­
modatas habentes, maneant aliquandiu in exci­
ſis; quae, ſi interim anguſto loco includantur, particulae
iſtorum ſuccorum ex unis herbis in alias migrantes,
multos meatus in ipſis jam ſiccari incipientibus inve­
niunt, paullò anguſtiores quàm ut illos ſimul cum glo­
bulis ſecundi elementi ſubire poſſint; ideòque per
fluentes, ſolâ materiâ primi elementi circumdantur, à
quâ celerrimè impulſae, ignis agitationem acquirunt.
Ita, exempli cauſâ, ſi ſpatium quòd
eſt inter duo corpora B & C, reprae­
ſentet unum ex meatibus
herbae virentis, ac funiculi 1, 2, 3,
exiguis orbiculis circumdati, ſu­
mantur pro particulis ſuccorum ſive
ſpirituum, à globulis ſecundi ele­
menti per ejuſ modi meatus vehi ſolitis; ſpatium
inter corpora D & E ſit alius meatus anguſtior herbae
1ſicceſcentis, quem ſubeuntes eaedem particulae 1, 2, 3,
non ampliùs ſecundum elementum, ſed primum dun­
taxat circa ſe habere poſſint: perſpicuum eſt ipſas inter
B & C motum moderatum ſecundi elementi, ſed inter
D & E motum celerrimum primi, ſequi debere. Nec
refert, quòd perexigua tantùm quantitas iſtius primi
elementi circa ipſas reperiatur. Satis enom eſt, quòd
ipſi totae innatent: quemadmodum videmus navem
ſecundo flumine delabentem, non minùs facilè ipſius
curſum ſequi, ubi tam anguſtum eſt ut ejus ripas
utrimque ferè attingat) quàm ubi eſt latiſſimum. Sic
autem celeriter motae, multò plus habent virium ad
particulas corporum circumjacentium concutiendas,
quàm ipſum primum elementum: ut navis etiam in
pontem aliumve obicem impingens, fortiùs qua­
tit quàm aqua fluminis à quo defertur. et idcirco in
duriores foeni particulas irruendo, facilè ipſas ſeparant
ab invicem, praeſertim cùm plures ſimul à diverſis par­
tibus in eandem ruunt cùmque ſatis multas hoc pacto
disjungunt ſecumque abducunt, fit ignis; cùm autem
concutiunt duntaxat, nondumque habent vim multas
ſimul ab invicem disjungendi, lentè tantùm foenum
calefaciunt & corrumpunt.
XCII.
In iis quAe incaleſcunt
&snon lucent: ut in
faeno incluso.
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
76[Figure 76]

Eâdem ratione credere licet, cùm lapis excoquitur
in calcem, multos ejus meatus, ſolis antea globulis
ſecundi elementi pervios, adeò laxari, ut aquae parti­
culas, ſed primo tantùm elemento cinctas, admittant.
Atque, ut hîc omnia ſimul complectar, quoties aliquòd
corpus durum admiſtione liquoris alicujus incaleſcit,
exiſtimo id ex eo fieri, quòd multi ejus meatus ſint
talis menſurae, ut iſtius liquoris particulas, ſolâ
1teriâ primi elementi cinctas, admittant. Nec diſparem
rationem eſſe puto, cùm unuſ liquor alteri liquori
affunditur: ſemper enim alteruter conſtat particulis
ramoſis, aliquo modo implexis & nexis, atque ita
corporis duri vicem ſubit: ut de ipſis
paullò antè a intellectum eſt.
XCIII.
In calce aquâ aſperſâ
&sreliquis.
25
30
5

His autem omnibus modis, non tantùm in terrae ſu­
perficie, ſed etiam in ejus cavitatibus, ignis poteſt
accendi. Nam ibi ſpiritus acres craſſarum exhalatio­
num meatus ita poſſunt pervadere, ut in iis
accendant; & ſaxorum vel ſilicum fragmenta, ſecreto
aquarum lapſu aliiſve cauſis exeſa, ex cavitatum for­
nicibus in ſubstratum ſolum decidendo, tum aerem in­
terceptum magnâ vi poſſunt explodere, tum etiam ſili­
cum colliſione ignem excitare; atque ubi ſemel
corpus flammam concepit, facilè ipſam etiam aliis
vicinis corporibus, ad eam recipiendam aptis, com­
municat. Flammae enim particulae, iſtorum corporum
particulis orrurrentes, ipſas movent & ſecum abdu­
cunt. Sed hoc non tam ſpectat ad ignis generationem,
quàm ad ejus conſervationem; de quâ deinceps eſt
agendum.
XCIV.
Quomodo in cavitatibus
terrae ignis accenda­
tur.
10
15
30

Conſideremus exempli cauſâ, candelam accenſam
AB, putemuſque in omni ſpatio CDE, per quòd ejus
flamma ſe extendit, multas quidem volitare
cerae, vel cujuſlibet alterius materiae oleagineae, ex
quâ haec candela conflata eſt, multoſque etiam
1los ſecundi elementi, ſed tam hos quàm illos materiae
primi elementi ſic innatare, ut ejus motu rapiantur;
&squamvis ſe mutu'o ſaepe tangant & impellant, non
tamen omni ex parte ſufficiant, quemadmodum ſo­
lent aliis in locis, ubi nullus eſt ignis.
XCV.
Quomodo candela
ardeat.
25
5

Materia autem primi elementi, quae magnà copiâ in
hac flammâ reperitur, ſemper conatur egredi ex loco
in quo eſt, quia celerrimè movetur; & quidem egredi
ſurſum verſus, hoc eſt, ſe removeat à centro Terrae,
quia, ut ſuprà dictum eſta a, ipſis glo­
bulis coeleſtibus, aeris meatus occu­
pantibus, eſt levior; & tum hi glo­
buli, tum omnes particulae terreſtres
aeris circumjacentis, deſcendere co­
nantur in ejus locum, ideòque pro­
tinus flammam ſuffocarent, ſi ſolo
primo elemento conſtaret. Sed par­
ticulae terreſtres, ab ellychnio FG aſ­
ſiduè egredientes, ſtatim atque primo
elemento immerſae ſunt, ejus curſum
ſequuntur, & occurrentes iis
particulis, quae paratae erant ad deſcendendurum in lo­
cum flammae, ipſas repellunt, ſicque ignem conſervant.
XCVI.
Quomodo ignis in eâ
conſervetur.
10
15
20
77[Figure 77]78[Figure 78]79[Figure 79]

Cùm autem hae ſurſum verſus praeciputè tendant, hinc
fit, ut flamma ſoleat eſſe acuminata. Et quia multò
celeriùs aguntur quàm iſtae particulae aeris quas ſic
repellunt, non poſſunt ab iis impediri, quominus
1riùs pergant verſus H, ubi paullatim agitationem ſuam
deponunt, ſicque vertuntur in fumum.
XCVII.
Cur ejus flamma ſit
acuminata, & fumus
ex eâ egrediatur.
25

Qui ſumus nullum in toto aere locum reperiret, quia
nullibi vacuum eſt, niſi, prout egreditur ex flammâ,
tantundem aeris verſus circu­
lari motu regrederetur. Nempe, dum
fumus aſcendit ad H, pellit inde ae­
rem verſus I & K, qui aer, lambendo
ſummitatem candelae B ac radices el­
lychnii F, ad flammam accedit,
alendae inſervit. Sed ad hoc non ſuſ­
ficeret, propter partium ſuarum te­
nuitatem, niſi multas cerae particulas,
calore ignis agitatas, per ellychnium
ſecum adduceret. Atque ita
debet aſſiduè renovari ut conſerve­
tur, & non magis eadem manet, quàm flumen ad quòd
novae ſemper aquae accedunt.
XCVIII.
Quomodo aer & alia
corpora flammam
alant.
5
10
15
80[Figure 80]

Motum autem circularem aeris & ſumi licet expe­
riri, quoties magnus ignis in cubiculo exci­
tatur. Si enim cubiculum ita ſit clauſum, ut praeter
tubum camini per quem fumus exit, unum tantùm ali­
quòd foramen ſit apertum, ſentietur continuà magnus
ventus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum
fumi abeuntis a.
XCIX.
De motu aeris verſus
ignem.
20
25

Atque ex his patet, ad ignis conſervationem duo re­
quiri: primum, ut in eo ſint particulae terreſtres, quae,
à primo elemento impulſae, vim habeant impediendi,
ne ab aere aliiſve liquoribus ſupra ipſum poſitis ſuf­
ſocetur. Loquor tantùm de liquoribus ſupra
1ſecundi elementi, ſed à ſolâ materiâ primi poſſint oc­
cupari.
C.
De iis quae ignem
exſtingiuunt.
30

Contrà autem aqua videtur igni valde adverſa, quia
particulis conſtat non modò craſſiuſculis, ſed etiam
laevibus & glabris: quo ſit, ut nihil obſtet,
globuli ſecundi elementi undique illas cingant & ſe­
quantur; atque inſuper flexilibus, quo ſit, ut facilè
ſubeat meatus corporum quae ùruntur & ex iis ignis
particulas accendo, impediat ne alipae igneſcant.
CIV.
Cur aqua difficilimè.
5

Sed tamen nonnulla corpora talia ſunt, ut par­
ticulae eorum meatibus immiſſae ignem juvent; quia
inde cum impetu reſilientes, ipſae igneſcunt. Ideò fa­
bri carbones foſſiles aquâ aſpergunt. Et aquae parva
copia, ingentibus flammis injecta, ipſas auget. Quòd
etiam ſalia potentiùs praeſtant: cùm enim
particulae rigidae ſint & oblongae, ſpiculorum inſtar in
flammâ vibrantur, & in alia corpora impingentes ma­
gnam vim habent ad ipſorum minutias concutiendas:
unde fit, ut metallis liquefaciendis ſoleant adjungi.
CV.
Cur vis magnorum
ignium ab aquâ aut­
ſalibus injectis au­
geatur.
10
15

Illa autem quae alendo igni adhiben­
tur, ut ligna & ſimilia, conſtant variis particulis, qua­
rum quaedam ſunt tenuiſſimae, aliae paullô craſſiores,
&sgradatim aliae craſſiores, & pleraeque ſunt ramoſae,
magnique meatus ipſas interjacent: quo fit ut ignis
particulae, meatus iſtos ingreſſae, primo te­
nuiſſimas, ac deinde etiam mediocres, & earum ope
craſſiores celerrimè commoveant; ſicque globulos coe­
leſtes, primò ex anguſtioribus intervallis, ac deinde
etiam ex reliquis excutiant; ipſaſque omnes (ſolis
craſſiſſimis exceptis, ex quibus cineres fiunt)
abripiant.
1
CVI.
Qualia ſint corpora
quae facilè uruntur.
20
25
30

Et cùm ejuſmodi particulae, quae ex corpore, quòd
uritur, ſimul egrediuntur, ſunt tam multae ut vim ha­
beant globulos coeleſtes ex aliquo aeris vicini ſpatio
expellendi, ſpatium illud flammâ implent. Si verò ſint
pauciores, fit ignis ſine flammâ, qui vel paulatim per
fomitis ſui meatus ſerpit, cùm materiam quam poſſit
depaſcere, ibi nanciſcitur: ut in iſtis funibus ſive elly­
chniis quorum uſus eſt in bello ad tormentorum pul­
verem incendendum.
CVII.Cur quaedam inflam­
mentur, alia non.
5

Vel certè, ſi nullam talem materiam circa ſe habet,
non conſervatur, niſi quatenus incluſus pori corpo­
ris cui inhaeret, tempore aliquo eget ad omnes ejus
particulas ita diſſolvendas, ut ſe ab iis poſſit liberare.
Hocque videre eſt in carbonibus accenſis, qui cineri­
bus tecti, per multas horas ignem retinent, propter
hoc ſolùm, quàd ille ignis inſit quibuſdam particulis
tenuibus & ramoſis, quae aliis craſſioribus implicatae,
quamvis celerrimè agitentur, non tamen niſi unae poſt
alias egredi poſſunt; ac fortè priuſquam ita egredian­
tur, longo motu deteri, & ſingulae in plures alias di­
vidi debent.
CVIII.
Cur ignis aliquandiu in­
primis ſe conſervet.
10
15
20

Nihil verò celeriùs ignem concipit, nec minùs diu
illum conſervat, quàm pulvis tormentarius, ex ſul­
phure, nitro, & carbone confectus. Quippe vel ſolum
ſulphur quam-maximè inflammabile eſt, quia conſtat
particulis ſuccorum acrium, quae tam tenuibus & ſpiſ­
ſis materiae oleagineae ramulis ſunt involutae, ut per­
multi meatus inter iſtos ramulos ſoli primo elemento
pateant. Unde ſit, ut etiam ad uſum medicinae ſulphur
calidiſſimum cenſeatur.
CIX.
De pulvere tormentario
ex ſulphure, nitro &
carbone confecto; ac
primo de ſulphure.
25
30

Nitrum autem conſtat particulis oblongis &
1dis, ſed in hoc à ſale communi diverſis, quòd in unâ
extremitate ſint craſſiores, quàm in aliâ: ut vel ex eo
patet, quòd aquâ ſolutum, non ut ſal commune, figurâ
quadratâ in ejus ſuperficie concreſcat, ſed vaſis ſundo
&slateribus adhaereat.
CX.
De nitro.
5

Et quaritum ad magnitudinem particularum, pu­
tandum eſt talem eſſe inter illas proportionem, ut
eae ſuccorum acrium, quae ſunt in ſulphure, à primo
elemento commotae, facillimbè globulos ſecundi ex
intervallis ramulorum materiae oleagineae excutiant,
ſimulque nitri particulas, quae ipſis ſunt craſſiores,
exagitent.
CXI.
De ſulphuris & nitri
conjunctione.
10

Atque hae nitri particulae, quâ parte ſunt craſſiores,
gravitate ſuâ deorſum tendunt, earumque ideò praeci­
puus motus eſt in parte acutiore, quae ſurſ-Lim erecta,
ut in B, agitur in gyrum, primo
exiguum, ut in C; ſed qui (niſi
quid impediat) ſtatim ſit major,
ut in D; cùm interim ſulphuris particulae, celerrimè
verſus omnes partes latae, ad alias nitri bre­
viſſimo tempore perveniunt.
CXII.
De motu particularium
nitri.
15
20
81[Figure 81]

Et quoniam harum nitri particularum ſingulae mul­
tum spatii exigunt, ad circulos ſui motûs deſcriben­
dos, hinc fit, ut hujus pulveris flamma plurimum di­
latetur; & quia circulos iſtos deſcribunt eà cuſpide,
quae ſurſum verſus erecta eſt, hinc tota ejus vis tendit
ad ſuperiora; & cùm valde ſiccus & ſubtilis eſt, in­
noxiè in manu poteſt accendi.
CXIII.
Cur flamma hujus pul­
veris valde dilatetur,
&spraecipuè agat ver­
ſus ſuperiora.
25

Sulphuri autem & nitro carbo admiſcetur, atque
ex hac miſturâ, humore aliquo aſperſâ, granula
pilulae fiunt, quae deinde exſiccantur. Quippe in
1bone multi ſunt meatus: tum quia plurimi antea fue­
runt in corporibus, quorum uſtione factus eſt, tum
etiam quia, cùm corpora iſta urebantur, multùm fumi
ex iis evolavit. Et duo particularum genera duntaxat
in eo reperiuntur: unum eſt craſſiuſcularum, quae,
cùm ſolae ſunt, cineres componunt; aliud tenuiorum,
quae facilè quidem igneſcunt, quia jam antè ignis vi
fuerunt commotae, ſed longis & multiplicibus ramis
implexae, non ſine aliquâ vi disjungi poſſunt: ut patet
ex eo, quòd aliis in fumum praecedente uſtione abeun­
tibus, ipſae ultimae remanſerunt.
CXIV.
De carbone.
30
5
10

Itaque facilè ſulphur & nitrum latos carbonis mea­
tus ingrediuntur, & ramoſis ejus particulis involvun­
tur atque conſtringuntur; praecertim cùm humore
aliquo madefacta, & in grana, vel exiguas pilulas,
compacta, poſtea ſiccantur. Hujuſque rei uſus eſt, ad
efficiendum ut nitri particulae, non tantùm unae poſt
alias, ſed multae ſimul uno & eodem temporis mo­
mento incendantur. Etenim cùm primùm ignis aliunde
admotus grani alicujus ſuperficiem tangit, non ſta­
tim illud inflammat & diſſolvit, ſed tempore quòdam
illi opus eſt, ut ab iſtâ grani ſuperficie ad interiores
ejus partes perveniat ibique ſulphure priù s incenſo,
paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem
ipſae viribus aſſumtis, & majus ſpatium ad gyros ſuos
deſcribendos exigentes, carbonis vincula diſcerpant,
totumque granum conſringant. ſt quamvis hoc tem­
pus ſit admodum breve, ſi ad horas aut dies referatur,
notandum tamen eſſe ſatis longum, ſi comparetur
cum ſummà illâ celeritate, quâ granum ita diſſiliens
flammam ſuam per totum aerem vicinum ſpargit.
1Nam cùm, exempli cauſâ, in bellico tormento pauca
quaedam pulveris grana, ellychnii, alteriuſve fomitis
igne contacta, prima omnium accenduntur, flamma
ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per
omnia granorum circumjacentium diſper­
gitur; ac deinde, quamvis non tam ſubitò ad interio­
res ipſorum partes poſſit penetrare, quia tamen eo­
dem tempore multa attingit, efficit ut multa ſimul
incendantur & dilatentur, ſicque magnâ vi tormen­
tum explodant. Ita carbonis reſiſtentia valde
celeritatem, quà nitri particulae in flammam erum­
punt; & granorum diſtinctio neceſſaria eſt, ut ſatis
magnos circa ſe habeant meatus, per quos flamma
pulveris primùm accenſi ad multas pulveris reſidui
partes liberè accedat.
CXV.
De granis hujus pul­
veris, & in quo prae­
cipua ipſius vis con­
ſiſtat.
15
20
25
30
5
10
15

Poſt illum ignem, qui omnium minimè durabilis
eſt, conſideremus an dari poſſit aliquis alius, qui è
contrà ſine ullo alimento diutiſſimè perſeveret: ut
narratur de lucernis quibuſdam, quae aliquando in
hypogaeis, ubi mortuorum corpora ſervabantur,
multos annos inventae ſunt accenſae a. Nempe in loco
ſubterraneo & arctiſſimè clauſo, ubi nullis vel mini­
mis ventis aer unquam commovebatur, potuit for­
taſſe contingere, ut multae ramoſae fuliginis particulae
circa flammam lucernae colligerentur, quae ſibi
incumbentes manerent immotae, atque ita exiguum
quaſi fornicem componentes, ſufficerent ad impedien­
dum, ne aer circumjacens iſtam flammam obrueret ac
1ſuſſocaret; nec non etiam ad ejuſdem flammae vim ſic
frangendam & obtundendam, ut nullas ampliùs olei
vel ellychnii particulas, ſi quae adhuc reſiduae erant,
poſſent inflammare. Quo fiebat, ut materia primi
elementi, ſola ibi remanens, & tanquam in exiguâ
quâdam ſtellâ celerrimè ſemper gyrans, undique à ſe
repelleret globulos ſecundi, quibus ſolis, inter parti­
culas circumpoſitae fuliginis, tranſitus adhuc patebat,
ſicque lumen per totum conditorium diffunderet: exi­
guum quidem & ſubobſcurum, ſed quòd externi aeris
motu, cùm locus aperiretur, facilè vires poſſet reſu­
mere, ac fuligine diſcuſſâ lucernam ardentem exhibere.
CXVI.
De lucernis diutiſſimè
ardentibus.
20
25
5
10

Nunc veniamus ad eos ignis effeetus, qui nondum
ex modis quibus oritur & conſervatur, potuerunt
agnoſci. Quippe jam ex dictis patet, quomodo luceat,
quomodo calefaciat, quomodo corpora omnia, quibus
alitur, in multas particulas diſſolvat; nec non etiam,
quomodo ex iſtis corporibus primo loco maximè te­
nues & lubricae, deinde aliae non quidem fortè prio­
ribus craſſiores, ſed magis ramoſae atque implexae
particulae egrediantur, eae ſcilicet quae, caminorum pa­
rietibus adhaerentes, fuliginem componunt, ſolaeque
omnium craſſiſſimae in cineres remaneant. Sed ſupereſt
ut breviter oſtendamus, quo pacto ejuſdem ignis vi,
quaedam ex corporibus quibus non alitur, liqueſcunt
&sbulliunt, alia ſiccantur &, dureſcunt, alia exhalan­
tur, alia in calcem, alia in vitrum convertuntur.
CXVII.
De reliquis ignis
effectibus.
15
20
25

Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non
multò difficiliùs unae quàm aliae à vicinis ſuis ſeparan­
tur, & aliquâ ignis vi poſſunt disjungi, dum iſtam vim
patiuntur, liqueſcunt. Nihil enim aliud eſt liquidum
1eſſe, quàm conſtare particulis à ſe mutuò disjunctis,
&squae in aliquo ſint motu. Cùmque tantus eſt iſtarum
particularum motus, ut quaedam ex ipſis in aerem vel
ignem vertantur, ſicque ſolito plus ſpatii ad motum
ſuum exigentes, alias expellant, corpora iſta
eſſerveſcunt & bulliunt.
CXVIII.
Quaenam corpora illi
admoto liquescant &
bulliant.
30
5

Corpora autem quibus inſunt multae particulae te­
nues, flexiles, lubricae, aliis craſſioribus aut ramoſis
intertextae, ſed non valde firmiter annexae ' igni admota
illas exhalant, hocque ipſo ſiccantur. Nihil enim
eſt ſiccum eſſe, quàm carere ſtuidis illis particulis,
quae, cùm ſimul ſunt congregatae, aquam aliumve li­
quorem componunt. Atque hae ſtuidae particulae, du­
rorum corporum meatibus incluſae, illos dilatant,
aliaſque ipſorum particulas motu ſuo concutiunt:
quòd eorum duritiem tollit, vel ſaltem imminuit; ſed
iis exhalatis, aliae quae remanent, ardiùs jungi & fir­
miùs necti ſolent, ſicque corpora dureſcunt.
CXIX.
Quaenam ſiccentur
&sdureſcant.
10
15

Et quidem particulae, quae ſic exhalantur, in varia
genera diſtinguuntur. Nam primò, ut eas
quae ſunt aerem mobiles &, tenues, ut ſolae nullum cor­
pus praeter aerem conſtare poſſint, poſt ipſas omnium
tenuiſſimae, quaeque facilèlim exhalantur, ſunt illae
quae Chymicorum vaſis undique accuratè clauſis ex­
ceptae, ac ſimul collectae, componunt aquas ardentes,
ſive ſpiritus, quales ex vino, tritico, aliiſque multis
corporibus elici ſolent. Sequuntur deinde aquae dulces
ſive inſipidae, quales ſunt eae quae ex planètis aliiſve cor­
poribus deſtillantur. Tertio loco ſunt aquae erodentes
&sacidae, ſive ſucci acres; qui ex ſalibus non ma­
gnâ ignis vi educuntur.
1
CXX.
De aquis ardentibus,
inſipidis, acidis.
20
25
30

Quaedam etiam particulae craſſiores, quales ſunt
eae argenti vivi, & ſalium, quae, vaſorum ſummitati
adhaerentes, in corpora dura concreſcunt, ſatis magnâ
vi opus habent, ut in ſublime attollantur. Sed olea
omnium diſſicillime ex duris & ſiccis corporibus ex­
halantur; idque non tam ignis vi, quàm arte quâdam
perſici debet. Cùm enim eorum particul¬àe tenues ſint
&sramoſae, magna vis eas frangeret atque diſcerperet,
priuſquam ex iſtorum corporum meatibus educi poſ­
ſent. Sed iis affunditur aqua copioſa, cujus particulae
laeves & lubricae, meatus iſtos pervadentes, paullatim
illas integras eliciunt ac ſecum abripiunt.
CXXI.
De ſublimatis & oleis.
5
10

Atque in his omnibus ignis gradus eſt obſervandus:
eo enim variato, ſemper aliquo modo effectus varia­
tur. Ita multa corpora, lento primùm igni, ac deinde
gradatim fortiori, admota, ſiccantur, & varias parti­
culas exhalant: quales non emitterent, ſed potiùs
tota liqueſcerent, ſi ab initio validis ignibus torque­
rentur.
CXXII.
Quòd mutato ignis
gradu mutetur ejus
effectus.
15

Modus etiam ignem applicandi, variat ejus effectum.
Sic quaedam, ſi tota ſimul incaleſcant, liquefiunt; ſed
ſi valida flamma ipſorum ſuperficiem lambat, illam in
calcem convertit. Quippe corpora omnia dura, quae
ſolâ ignis actione in pulverem minutiſſimum reducun­
tur, fractis ſcilicet vel expulſis tenuioribus quibuſdam
eorum particulis, quae reliquas ſimul jungebant, vulgò
apud Chymicos dicuntur in calcem verti. Nec alia in­
ter cineres & calcem differentia eſt, quàm quòd cine­
res ſint reliquiae eorum corporum, quorum magna
pars igne conſumta eſt, calx verò ſit eorum, quae ferè
tota poſt abſolutam uſtionem manent.
1
CXXIII.
De Calce.
20
25
30

Ultimus ignis effectus, eſt calicis & cinerum in vi­
trum converſio. Poſtquam enim ex corporibus, quae
uruntur, tenuiores omnes particulae evulſae ac rejectae
ſunt, caeterae, quae pro calce vel cineribus manent,
tam ſolidae ſunt & craſſae, ut ignis vi ſurſum
non poſſint; figuraſque habent 'ut, plurimùm irregu­
lares & anguloſas: unde fit ut unae aliis incumbentes
ſibi mutuònon adhaereant, nec etiam, niſi fortè in mi­
nutiſſimis quibuſdam punctis, ſe contingant. Cùm au­
tem poſtea validus & diuturnus ignis pergit in
vim ſuam exercere, hoc eſt, cùm tenuiores particulae
tertii elementi, unà cum globulis ſecundi à materiâ
primi abreptae, celerrimè circa ipſas in omnes partes
moveri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur,
&sſuperficies laevigantur, & fortè etiam nonnullae
ipſis inflectuntur, ſicque unae ſuper alias repentes &
fluentes, non punctis duntaxat, ſed exiguis quibuſdam
ſuperficiebus ſe contingunt, & hoc pacto ſimul con­
nexae vitrum componunt.
CXXIV.
De vitro, quomodo fiat.
5
10
15

Quippe notandum eſt, cùm duo corpora,
ſuperficies aliquam latitudinem habent, ſibi mutuò
ſecundùm lineam rectam occurrunt, ipſa non poſſe
tam propè ad invicem accedere, quin ſpatium aliquòd
intercedat, quòd à globulis ſecundi elementi occupe­
tur; cùm autem unum ſupra aliud obliquè ducitur
vel repit, ea multo arctius jungi poſſe. Nam, exempli
cauſâ, ſi corpora B & C ſibi invicem occurrant ſecun­
dùm lineam AD, globuli coeleſtes eorum
1bus intercepti, contactum immediatum impediunt. Si
autem corpus G hinc inde moveatur ſupra corpus H,
ſecundùm lineam rectam EF, nihil impediet quomi­

nus immediatè ipſum tangat: ſaltem ſi utriuſque
ſuperficies ſint laeves & planèae; ſi autem ſint rudes &
inaequales, paullatim hoc ipſo motu laevigantur &
explanèantur. Itaque putandum eſt, calcis & cinerum
particulas ab invicem disjunctas, hîc exhiberi per
corpora B & C; particulas autem vitri ſimul junctas,
per corpora G & H. Atque ex hac ſolâ diverſitate,
quam perſpicuum eſt in illas, per vehementem & diu­
turnam ignis actionem, debere induci, omnes vitri
proprietates acquirunt.
CXXV.
Quòmodo ejus particu­
lae ſimul jungantur.
20
25
5
10
82[Figure 82]83[Figure 83]

Vitrum enim, cùm adhuc candet, liquidum eſt, quia
ejus particulae facilè moventur illâ ignis vi, quâ jam
antè fuerunt laevigatae atque inflexze. Cùm verò inci­
pit refrigerari, quaſlibet figuras poteſt induere. Hoc­
que omnibus corporibus igne liquefactis eſt com­
mune; dum enim adhuc liquida ſunt, ipſorum parti­
culae non aegrè ſe accommodant ad quaſlibet figuras,
&scùm poſtea frigore concreſcunt, eaſdem retinent,
quas ultimò induerunt. Poteſt etiam in fila capillo­
rum inſtar tenuia extendi, quia ejus particulae, jam
concreſcere incipientes, faciliùs unae ſupra alias fluunt
quàm ab invicem disjungantur.
1
CXXVI.
Cur ſit liquidum cùm
candet, omneſque fi­
guras facilè induat.
15
20
25

Cùm deinde vitrum planèè refriguit, eſt valde du­
rum, ſed ſimul etiam valde fragile, atque eò frigilius
quò citiùs refriguit. Nempe duritiei cauſſa eſt, quòd
conſtet tantùm particulis ſatis craſſis &, inflexilibus,
quae non ramulorum intextu, ſed immediato
ſibi invicem adhaerent. Alia enim pleraque corpora
ideò mollia ſunt, quòd eorum particulae ſint flexiles
vel certè deſinant in ramulos quoſdam flexiles, qui
ſibi mutuò annexi eas jungunt. Nulla autem duorum

corporum firmior adhaſio eſte poteſt, quàm ea quae
oritur ex ipſorum immediato contactu; cùm ſcilicet
ita ſe invicem tangunt, ut neutrum ſit in motu ad ſe ab
alio ſejungendum; quòd accidit vitri particulis, ſtatim
atque ab igne remotae ſunt: quia earum craſſities, &
contiguitas, & figurae inaequalitas impediunt, poſ­
ſint ab aere circumjacente in eo motu, quo ab invicem
disjungebantur, conſervari.
CXXVII.
Cur, cùm frigidum eſt,
fit valde durum.
5
10
15

At nihilominus vitrum eſt valde fragile, quia ſuper­
ficies ſecundùm quas ejus particulae ſe invicem tan­
gunt, ſunt admodum exiguae ac paucae. Multaque
corpora molliora diſſiciliùs franguntur, quia eorum
partes ita ſunt intertextae, ut ſeparari non poſſint, quin
ipſarum multi ramuli rumpantur & evellantur.
CXXVIII.
Cur valde fragile.
20

Eſt etiam fragilius cùm celeriter, quàm cùm lentè,
refriguit; ejus enim meatus ſunt ſatis laxi dum candet,
quia tunc multa materia primi elementi, ſimul cum
globulis ſecundi, ac etiam fortè cum nonnullis ex
tenuioribus tertii particulis, per illos tranſit. Cùm au­
tem refrigeratur ſponte, redduntur anguſtiores; quia
ſoli globuli ſecundi elementi, per ipſos tranſeuntes,
minùs ſpatii requirunt; atque ſi refrigeratio nimis
1riter fiat, vitrum priùs eſt durum, quàm ejus meatus
ita potuerint arctari: quo fit, ut globuli iſti ſemper
poſtea impetum faciant ad ejus particulas ab invicem
disjungendas; cùmque hae particulae ſolo contactu
ſuo junctae ſint, non poteſt una tantillum ab aliâ ſepa­
rari, quin ſtatim aliae plures, ei vicinae ſecundùm eam
ſuperficiem in quâ iſta ſeparatio fieri coepit, etiam
ſeparentur, atque ita vitrum planè frangatur. Quam
ob cauſſam, qui vitrea vaſa conficiunt, ea gradatim ex
fornacibus removent, ut lentè refrigerentur. Atque
ſi vitrum frigidum igni apponatur, ita ut in unâ parte
multò magis quàm in aliis vicinis calefiat, hoc ipſo in
illâ parte frangetur: quia non poſſunt ejus meatus ca­
lore dilatari, meatibus vicinarum partium immutatis,
quin illa ab iſtis disjungatur. Sed ſi vitrum lento pri­
mùm igni, ac deinde gradatim vehementiori admovea­
tur, & ſecundùm omnes partes aequaliter incaleſcat,
non frangetur: quia omnes ejus meatus aequaliter &
eodem tempore laxabuntur.
CXXIX.
Cur ejus fragilitas mi­
nuatur, ſi lentè refri­
geretur.
25
30
5
10
15

Praeterea vitrum eſt pellucidum, quia, dum genera­
tur, liquidum eſt, & materia ignis, undique circa ejus
particulas fluens, innumeros ibi meatus ſibi excavat,
per quos poſtea globuli ſecundi elementi liberè tran­
ſeuntes, actionem luminis in omnes partes ſecundùm
lineas rectas transferre poſſunt. Neque enim ad hoc
neceſſe eſt, ut ſint accuratè recti, ſed tantùm ut nullibi
ſint interrupti: adeò ut ſi, exempli cauſâ, fingamus
vitrum conſtare particulis accuratè ſphaericis & aequa­
libus, ſed tam craſſis, ut globuli ſecundi elementi
tranſire poſſint per ſpatium illud triangulare, quòd
1inter tres ſe mutuò tangentes manere debet, vitrum
illud erit planè pellucidum, quamvis ſit multò ſolidius
omni eo, quòd nunc habetur.
CXXX.
Cur ſit pellucidum.
20
25
30

Cùm autem materiae ex quâ fit vitrum, metalla vel
alia corpora permiſcentur, quorum particulae
igni reſiſtunt, & non tam facilè laevigantur, quàm aliae
quae ipſum componunt: hoc ipſo ſit minùs pellucidum,
&svarios induit colores, prout iſtae duriores particulae
meatus ejus magis, aut minùs, & variis modis, inter­
cludunt.
CXXXI.
Quomodo fiat colora­
tum.
5
10

Denique vitrum eſt rigidum: ita ſcilicet, ut non­
nihil quidem à vi externâ flecti poſſit abſque fracturâ,
ſed poſtea cum impetu reſiliat, arcûs inſtar, & redeat
ad priorem figuram: ut evidenter apparet, cùm in fila
valde tenuia ductum eſt. Atque proprietas hoc
reſiliendi, generaliter habet locum in omnibus corpo­
ribus duris, quorum particulae immediato contactu,
non ramulorum intextu, ſunt conjunctae. Cùm enim
innumeros habeant meatus, per quos aliqua ſemper
materia movetur, quia nullibi vacuum eſt, &
figurae aptae ſunt ad liberum iſti materiae tranſitum prae­
bendum, quia ejus ope antea formati fuerunt, talia
corpora nullo modo flecti poſſunt, quin iſtorum mea­
tuum figura nonnihil varietur: quo ſit, ut particulae
materiae, per illos transire aſſuetae, vias ibi ſolito
commodas invenientes impetum faciant in eorum pa­
rietes, ad priorem figuram ipſis reddendam. Nempe
ſi, exempli cauſâ, in arcu laxo, meatus, per quos tran­
ſire ſolent globuli ſecundi elementi, ſint circulares,
putandum eſt eoſdem, in arcu intenſo ſive inflexo,
1ellipticos, & globulos, per ipſos tranſire laborantes,
impingere in eorum parietes ſecundùm minores dia­
metros iſtarum ellipſium, ſicque vim habere illis fi­
guram circularem reſtituendi a. Et quamvis iſta vis in
ſingulis globulis ſecundi elementi exigua ſit, quia ta­
men aſſiduè quamplurimi per ejuſdem arcûs quam­
plurimos poros meare conantur, illorum omnium
vires ſimul junctae atque in hoc conſpirantes, ut
arcum reducant, ſatis magnae eſſe poſſunt. Arcus au­
tem diu intentus, praeſertim ſi ſit ex ligno aliâve
materià non admodum durâ, vim reſiliendi paullatim
amittit: quia ejus meatum figurae, longo attritu parti­
cularum materiae per ipſos tranſeuntis, ſenſim ad ea­
rum menſuram magis & magis aptantur.
CXXXII.
Cur ſit rigidum inſtar
arcûs; & generaliter,
cur rigida, cùm in­
flexa ſunt, ſponte re­
deant ad priorem
figuram.
15
20
25
30
5
10

Hactenus naturas aeris, aquae, terrae, & ignis, quae
hujus globi, quem incolimus, elementa vulgò cenſen­
tur, ſimulque praecipuas eorum vires & qualitates ex­
plicare conatus ſum; ſequitur nunc, ut etiam agam de
magnete b. Cùm enim ejus vis per totum hunc Terrae
globum ſit diffuſa, non dubium eſt, quin ad generalem
ejus conſiderationem pertineat. Jam itaque revocemus
nobis in memoriam, particulas illas ſtriatas primi
elementi, quae ſuprà in tertiae partis articulo 87c, &
ſequentibus, ſatis accuratè deſcriptae ſunt. Atque id
omne, quòd ibi ab articulo 105 ad 109 d de ſidere I
dictum eſt, de Terrâ hîc intelligentes, putemus eſſe
multos meatus in mediâ ejus regione, axi parallelos,
1per quos particulae ſtriatae, ab uno polo venientes,
liberè ad alium pergant, eoſque ad illarum menſuram
ita eſſe excavatos, ut ii qui recipiunt particulas ſtria­
tas à polo Auſtrali venientes, nullo modo poſſint reci­
pere alias quae veniunt à polo Boreali; nec contrà,
qui recipiunt Boreales, Auſtrales admittant: quia
ſcilicet in modum cochlearum intortae ſunt, unae in
unam partem, aliae in oppoſitam. Ac praeterea etiam
eaſdem particulas per unam tantùm partem iſtorum
meatuum ingredi poſſe, non autem regredi adver­
ſam, propter tenuiſſimas quaſdam ramulorum extre­
mitates in ſpiris iſtorum meatuum inflexas verſus eam
partem, ſecundùm quam progredi ſolent, & ita in ad­
verſam partem aſſurgentes, ut ipſarum regreſſum im­
pediant. Unde fit, ut poſtquam iſtae particulae
per totam mediam Terram, ſecundùm lineas rectas,
vel rectis aequipollentes, ejus axi parallelas a, ab uno
hemiſphaerio ad aliud tranſiverunt, ipſae per aetherem
circumfuſum revertantur ad illud idem hemiſphaerium,
per quòd priùs Terram ingreſſae ſunt, atque ita
illam permeantes, quendam ibi quaſi vorticem com­
ponant.
CXXXIII.
De magnete. Repetitio
eorum ex antè dictis,
quae ad ejus explica­
tionem requiruntur.
15
20
25
10
15
20

Et quoniam ex illo aethere, per quem particulas
ſtriatas ab uno polo ad alium reverti dixeramus, qua­
tuor diverſa corpora genita eſſe poſſe oſtendimus:
nempe Terrae cruſtam interiorem ſive metallicam,
aquam, terram exteriorem, & aerem; notavimuſque,
articulo 113 tertiae partis b, nulla, niſi in craſſioribus
1iſtius aetheris particulis, meatuum ad menſuram parti­
cularum ſtriatarum efformatorum veſtigia manere po­
tuiſſe: advertendum eſt hoc in loco, iſtas omnes craſ­
ſiores particulas ad interiorem Terrae cruſtam initio
confluxiſſe, nullaſque in aquâ nec in aere eſſe poſſe:
tum quia nullae ibi particulae ſatis craſſae; tum etiam
quia, cùm iſla corpora fluida ſint, ipſorum particulae
aſſiduè ſitum mutant, & proinde, ſi qui olim in iis fuiſ­
ſent tales meatus, cùm certum & determinatum ſitum
requirant, jamdudum iſtâ mutatione corrupti eſſent.
CXXXIV.
Nullos in aere nec in
aquâ eſſe meatus re­
cipiendis particulis
ſtriatis idoneos.
25
5
10

Ac praeterea, cùm ſuprà dictum ſit a, Terrae cruſtam
interiorem conſtare partim ramoſis particulis ſibi mu­
tuò annexis, partim aliis quae per ramoſarum inter­
valla hinc inde moventur, iſti etiam meatus in his mo­
bilioribus eſſe non poſſunt, propter rationem mox al­
latam, ſed in ramoſis duntaxat. Et quantum ad terram
exteriorem, nulli quidem etiam in eâ tales meatus
initio fuerunt, quoniam inter aquam & aerem formata
eſt: ſed cùm poſtea varia metalla ex terrâ interiore
ad hanc exteriorem aſcenderint, quamvis ea omnia,
quae ex mobilioribus & ſolidioribus illius particulis
conſtata ſunt, ejuſmodi meatus habere non debeant,
certè illud quòd ex ramoſis & craſſis ſed non adeò
ſolidis particulis conſtat, non poteſt iis eſſe deſtitu­
tum. Et valde rationi conſentaneum eſt, ut credamus
ferrum tale eſſe.
CXXXV.
Nullos etiam eſſe in
ullis corporibus terrae
exterioris praeter­
quam in ferro.
15
20
25

Nullum enim aliud metallum tam difficulter malleo
flectitur, vel igne liqueſcit, nec ullum etiam adeò du­
rum ſine alterius corporis miſturâ reddi poteſt -quae
tria indicio ſunt, ejus ramenta magis ramoſa ſive
1guloſa eſſe, quàm caeterorum, & ide'o ſibi invicem fir­
miùs annecti. Nec obſtat quòd nonnullae ejus glebae
ſatis facilè primâ vice igni liqueſcant; tunc enim ea­
rum ramenta, nondum ſibi mutuò annexa, ſed una ab
aliis disjuncta ſunt, & ideò caloris vi facilè agitantur.
Praeterea., quamvis ferrum ſit aliis metallis durius &
minùs fuſile, eſt tamen etiam unum ex minimè pon­
deroſis, & facilè rubigine corrumpitur, aut aquis forti­
bus eroditur: quae omnia indicio ſunt, ejus particulas
non eſſe aliorum metallorum particulis ſolidiores,
ſunt craſſiores, ſed multos in iis meatus contineri.
CXXXVI.
Cur tales meatus ſint
in ferro.
30
5
10

Nolo tamen hîc affirmare, in ſingulis ferri ramentis
eſſe integra foramina, in modum cochlearum intorta,
per quae tranſeant particulae ſtriatae; ut etiam nolo
negare, quin talia multa in ipſis reperiantur: ſed
ſufficiet, ſi putemus iſtiuſmodi foraminum medietates
in ſingulorum ramentorum ſuperficiebus ita eile inſ­
culptas, ut, cùm iſtae ſuperficies aptè junguntur, fora­
mina integra componant. Et facilè credi poteſt, craſ­
ſiores illas ramoſas & ſoraminoſas interioris
particulas, ex quibus fit ferrum, vi ſpirituum ſive ſuc­
corum acrium, illam permeantium, ita fuiſſe diviſas,
ut dimidiata iſta foramina, in ſuperficiebus ramento­
rum quae ab ipſis ſeparabantur, remanerent; atque
haec ramenta poſtea per venas terrae exterioris, tum
iſtis ſpiritibus, tum etiam ab exhalationibus & vapori­
bus protruſa, paullatim in fodinas aſcendiſſe.
CXXXVII.
Quâ ratione etiam ſint
in ſingulis ejus ra­
mentis.
15
20
25

Notandumque eſt ipſa ſic aſcendendo, non ſemper
in eaſdem partes converti poſſe, quia ſunt anguloſa,
&sdiverſas inaequalitates in terrae venis offendunt;
atque cùm particulae ſtriat, quae à terrâ interiore
1cum impetu venientes, per totam exteriorem ſibi vias
quaerunt, iſtorum ramentorum meatus ita ſitos in­
veniunt, ut, ad motum ſuum ſecundùm lineas rectas
continuandum, per illa eorum orificia, per quae priùs
egredi conſueverant, ingredi conentur, ipſas ibi oc­
currere perexiguis iſtis ramulorum extremitatibus,
quas inter meatuum ſpiras eminere, ac regreſſuris
particulis ſtriatis aſſurgere, ſuprà dictum eſt a; haſque
ramulorum extremitates initio quidem illis reſiſtere,
ſed ab ipſis ſaepe ſaepius impulſas, ſucceſſu temporis
omnes in contrariam partem flecti, aut etiam nonnul­
las frangi; cùmque poſtea iſti meatus, ramentorum
quibus inſunt ſitu mutato, alia ſua orificia particu­
lis ſtriatis obvertunt, has rurſus occurrere extremita­
tibus ramulorum in meatibus aſſurgentium, ipſaſque
paullatim in aliam partem inflectere & quòd ſaepius
atque diutius hoc iteratur, eò ramulorum iſtorum in
utramque partem inflexionem faciliorem evadere.
CXXXVIII.
Quomodo iſti meatus
apti reddantur, ad
particulas ſtriatas ab
utrâ vis parte venien­
tes, admittendas.
30
5
5
15

Et quidem ea ramenta, quae ſaepe hoc pacto per ex­
terioris terrae venas aſcendendo, modò in unam, modò
in aliam partem converſa fuere, ſive ſola ſimul collecta
ſint, ſive aliorum corporum meatibus impacta, glebam
ferri componunt. Ea verò quae vel ſemper eundem ſi­
tum retinuerunt, vel cerè, ſi ut ad fodinas perveni­
rent, illum aliquoties mutare coacta ſuerint, ſaltem,
ibi poſtea, lapidis alteriuſve corporis meatibus firmi­
ter impacta, per multos annos immota remanſerunt,
faciunt magnetem. Atque ita vix ulla eſt ferri gleba,
quae non aliquo modo ad magnetis naturam accedat,
&snullus omnino eſt magnes, in quo non aliquid ferri
1contineatur; etſi fortè aliquando iſtud ferrum aliqui­
bus aliis corporibus tam arctè adhaereat, ut faciliùs
igne corrumpi, quàm ab iis educi poſſit.
CXXXIX.
Quae ſit natura
magnetis.
20
25
30

Cùm autem ferri glebae igni admotae liquefiunt, ut
in ferrum aut chalybem vertantur, earum ramenta
caloris agitata, & ab heterogeneis corporibus disjun­
cta, hinc inde ſe contorquent, donec applicent ſe una
aliis, ſecundùm eas ſuperficies, in quibus dimidiatos
meatus, recipiendis particulis ſtriatis idoneos, inſ­
culptos eſſe paullò antè dictum eſt; ac etiam
iſtorum meatuum medietates tam aptè congruant, ut
integros meatus efforment. Quòd ubi accidit, ſtatim
particulae ſtriatae, quae non minùs in igne quàm in
aliis corporibus reperiuntur, per illos liberiùs quàm
per alia loca fluentes, impediunt ne ſuper­
ficies, ex quarum apto ſitu & conjunctione exſur­
gunt, tam facilè quàm priùs ſitum mutent; & ipſarum
contiguitas, vel ſaltem vis gravitatis, quae ramenta
omnia deorſum premit, impedit ne facilè disjun­
gantur. Cùmque interim ramenta ipſa agita­
tionem ignis pergant moveri, multa ſimul in eundem
motum conſpirant, & totus liquor ex iis conſtatus in
varias quaſi guttulas aut grumulos diſtinguitur: ita
ſcilicet, ut omnia illa ramenta quae ſimul moventur,
unam quaſi guttam confaciant, quae gutta ſuper­
ficiem motu ſuo ſtatim laevigat & perpolit. Occurſu
enim aliarum guttarum, quidquid eſt rude atque an­
guloſum in ramentis, ex quibus conſtat, ab ejus ſu­
perficie ad partes interiores detruditur, atque ita
omnes cujuſque guttulae partes quam-arctiſſimè
junguntur.
1
CXL.
Quomodo fuſione fiat
chalybs, & quòdvis
ferrum.
5
10
15
20
25
30

Et totus liquor, hoc pacto in guttulas ſive grumulos
distinctus, ſi celeriter frigeſcat, concreſcit in chalybem
admodùm durum rigidtim & fragilem, fere ut vitrum.
Quippe durus eſt, quia conſtat ramentis ſibi mutuò
arctiſſimè conjunctis; & rigidus hoc eſt, talis ut, ſi
flectatur, ſpontè redeat ad priorem figuram, quia
flexione iſtâ ejus ramentorum exiguae ſuperficies non
disjunguntur, ſed ſoli meatus figuras mutant, ut ſuprà
de vitro dictum eſt a; denique eſt fragilis, quia gut­
tulae, ſive grumuli, quibus conſtat, ſibi mutuò non
adhaerent, niſi per ſuperficierum ſuarum contactum;
atque hîc contactus non niſi in Pauciſſimis &, perexi­
guis locis immediatus eſſe poteſt.
CXLI.
Cur chalybs ſit valde
durus, rigidus, & fra­
gilis.
5
10

Non autem omnes glebae aequè aptie ſunt, ut in
chalybem vertantur; ac etiam illae eaedem, ex quibus
optimus & duriſſimus chalybs fieri ſolet, vile, tan­
tùm ferrum dant, cùm igne non convenienti fundun­
tur. Nam, ſi glebae ramenta ſint adeò anguloſa &
confragoſa, ut ſibi mutuò priùs adhaerent, quàm ſu­
perficies ſuas aptè poſſint ad invicem applicare, atque
in guttulas diſtingui; vel ſi ignis non ſit ſatis fortèis ad
liquorem ita in guttulas diſtinguendum, & ramenta
ipſas componentia ſimul conſtringenda; vel contrà,
ſi ſit tam fortis, ut iſtorum ramentorum aptum ſitum
diſturbet: non chalybs, ſed ferrum minùs durum &
magis flexile habetur.
CXLII.
Quae ſit differentia in­
terchalybem, & aliud
ferrum.
15
20
25

Ac etiam chalybs jam factus, ſi rurſus igni admo­
veatur, etſi non facilè liqueſcat, quia ejus grumuli
nimis craſſi ſunt & ſolidi ut ab igne integri movean­
tur, & ramenta quibus unuſquiſque grumulus
1tat, nimis arctè compacta, ut locis ſuis planè extrudi
poſſint: mollitur tamen, quia omnes ejus particulae
calore concutiuntur; & poſtea ſi lentè refrigeretur,
non reſumit priorem duritiem, nec rigorem, nec fra­
gilitatem, ſed fit flexile inſtar ferri vilioris. Dum
hoc pacto refrigeratur, ramenta anguloſa & confra­
goſa, quae grumulorum ſuperficiebus ad interiores
eorum partes vi caloris protruſa erant, foras ſe exſe­
runt, & una aliis implicata, tanquam uncis quibuſdam
perexiguis unos grumulos aliis annectunt: quo ſit,
ramenta iſta non ampliùs tam arcte in grumulis ſuis
compacta ſint, atque ut grumuli non ampliùs imme­
diato contactu, ſed tanquam hamis vel uncis quibuſ­
dam alligati, ſibi mutuò adhaereant; & ideò chalybs
non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis,
mollis & flexilis evadat. In quo non differt à ferro
communi, niſi quòd chalybi iterum candeſado, &
deinde celeriter reſrigerato, prior durities & rigidi­
tas reddatur, non autem ferro, ſaltem tanta. Cujus
ratio eſt, quòd ramenta in chalybe non tam
abſint à ſitu ad maximam diuritiem convenienti, quin
facilè illum ignis vi reſumant, & in celerrimà refrige­
ratione retineant: cùm autem in ferro talem ſitum
nunquam habuerint, nunquam etiam illum reſumunt.
Et quidem, ut ita chalybs aut ferrum celerri­
mè refrigeretur, in aquam alioſve liquores frigidos
mergi ſolet; ac contrà in oleum vel alia pinguia, ut
lentiùs frigeſcat. Et quia, quò durior & rigidior, eò
etiam fragilior evadit, ut gladii, ferrae, limae, aliave
inſtrumenta ex eo fiant, non ſemper in li­
quoribus exſtingui debet, ſed in temperatis, prout in
1unoquoque ex iſtis inſtrumentis magis minuſve fragi­
litas eſt vitanda quàm durities optanda; & ideò dum
certis liquoribus ita mergitur, non immeritò dicitur
temperari.
CXLIII.
Quomodo chalybs tem­
peretur.
30
5
10
15
20
25
30

Quantum autem ad meatus recipiendis particulis
ſtriatis idoneos, ſatis quidem patet ex dictis a, permul­
tos tam in chalybe quàm in ferro eſſe debere; ac etiam
eos eſſe in chalybe niagis integros & perfectos, ramu­
lorumque extremitates in ipſorum ſpiris eminentes,
cùm ſemel in
unam partem flexae ſunt, non fam facilè
in contrariam poſſe inflecti, quanquam etiam in hoc
faciliùs, quàm in magnete ſlectantur; ac denique
omnes iſtos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut
in magnete, orificia ſua recipiendis particulis ſtriatis
ab Auſtro venientibus idonea, in unam partem, & ido­
nea recipiendis aliis à Boreâ venientibus, in contra­
riam convertere; ſed eorum ſitum varium atque in­
certum eſſe debere, propterea quòd ignis agitatione
turbatur. Et in breviſſimà illà niorâ, quâ haec ignis
agitatio frigore ſiſtitur, tot tantùm ex iſtis meatibus
verſus Auſtrum & Boream converti poſſunt, quot par­
ticulae ſtriatae, à polis Terrae venientes, ſibi tunc tem­
poris per illos viam quaerunt. Et quia iſtae particulae
ſtriatae omnibus ferri meatibus multitudine non reſ­
pondent, omne quidem ferrum aliquam vim magneti­
cam accepit ab eo ſitu, quem habuit reſpectu partium
terrae, cùm ultimò candefactum refriguit, vel etiam ab
eo in quo diu immotum ſtetit, ſi diu in eodem ſitu ſte­
terit immotum; ſed pro multitudine meatuum quos
in ſe continet, poteſt habere adhuc majorem.
1
CXLIV.
Quae ſit differentia in­
inter meatus magnetis,
chalybis, & ferri.
5
10
15
20
25
30

Quae omnia ex principiis Naturae ſuprà expoſitis a,
ita ſequuntur, ut quamvis non reſpicerem ad illas ma­
gneticas proprietates, quas hîc explicandas ſuſcepi,
ea tamen non aliter ſe habere judicarem. Deinceps
autem videbimus, horum ope tam aptè &
omnium iſtarum proprietatum dari rationem, ut hoc
etiam videatur ſufficere, ad perſuadendum ea vera
eſſe, quamvis ex Naturae principiis ſequi neſciremus.
Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipſarum
admiratoribus notari ſolent, ad haec capita
referri.
CXLV.
Enumeratio proprieta­
tum virtutis magne­
ticae.
5
10
1. Quòd in magnete duo ſint poli, quorum unus
ubique locorum verſus Terrae polum Borealem, alius
verſus Auſtralem ſe convertit b.
2. Quòd iſti magnetis poli, pro diverſis Terrae
quibus inſiſtunt, diverſimodè verſus ejus centrum ſe
inclinent c.
15
3. Quòd ſi duo magnetes ſint ſphaerici, unus verſus
alium eodem modo ſe convertat, ac quilibet ex ipſis
verſus Terram d.
20
4. Quòd poſtquam ſunt ita converſi, ad invicem accedant e.
5. Quòd ſi in contrario ſitu detineantur, ſe mutuò refugiant f.
6. Quòd ſi magnes dividatur planèo, lineae per ſuos

polos ductae parallelo, partes ſegmentorum, quae priùs
junctae erant, ſe mutuò etiam refugiant g.
1
25
7. Quòd ſi dividatur plano, lineam per polos du­
ctam ad angulos rectos ſecante, duo puncta prius con­
tigua ſiant poli diverſae virtutis, unus in uno, alius
in alio ſegmento a.
8. Quòd quamvis in uno magnete ſint tantùm duo
poli, unus Auſtralis, alius Borealis, in unoquoque ta­
men ex ipſius fragmentis duo etiam ſimiles poli repe­
riantur; adeò ut ejus vis, quatenus ratione polorum
diverſa videtur, eadem ſit in quàvis parte ac in toto b.
9. Quòd ferrum à magnete iſtam vim recipiat, cùm
tantùm ei admovetur c.
5
10
10
10. Quòd pro variis modis quibus ei admovetur,
eam diverſimodè recipiat d.
11. Quòd ferrum oblongum; quomodocunque ma­
gneti admotum, illam ſemper ſecundùm ſuam longi­
tudinem recipiat e.
15
12. Quòd magnes de vi ſuà nihil amittat, quamvis
eam ferro communicet f.
13. Quòd ipſa breviſſimo quidem tempore ferro
communicetur, ſed temporis diuturnitate magis &
magis in eo confirmetur g.
20
14. Quòd chalybs duriſſimus eam majorem recipiat,
&sreceptam conſtantiùs ſervet, quàm vilius ferrum h.
15. Quòd major ei communicetur à perfectiore
magnete, quàm à minùs perfecto i.
25
16. Quòd ipſa etiam Terra ſit magnes, & nonnihil
de ſuâ vi ferro communicet j.
1
17. Quòd haec vis in Terrâ, maximo magnete, minùs
fortis
appareat, quàm in pleriſque aliis minoribus".
18. Quòd acus à magnete tactae ſuas extremitates
eodem modo verſus Terram convertant, ac magnes
suos polos b.
5
19. Quòd eas non accuratè verſus Terrae polos con­
vertant, ſed variè variis in locis ab iis declinent c.
20. Quòd iſta declinatio cum tempore mutari poſſit d.
21. Quòd nulla ſit, ut quidam ajunt, vel fortè qu¬ò`d
non eadem nec tanta ſit, in magnete ſupra unum ex

ſuis polis perpendiculariter erecto, quàm in eo cujus
poli qualiter à Terrâ diſtant e.
10
22. Quòd magnes trahat ferrum f.
23. Quòd magnes armatus multò plus ferri ſuſti­
neat, quàm nudus g.
1
24. Quòd ejus poli, quamvis contrarii, ſe invicem
juvent ad idem ferrum ſuſtinendum h.
25. Quòd rotulae ferreae, magneti appenſae, gyratio
in utramvis partem à vi magneticà non impediatur i.
26. Quòd vis unius magnetis variè poſſit augeri vel

minui, variâ magnetis alterius aut ferri ad ipſum ap­
plicatione .
20
27. Quòd magnes, quantumvis fortis, ſerrum à ſe
diſtans, ab alterius debilioris magnetis contactu re­
trahere non poſſit k.
25
28. Quòd contrà magnes debilis, aut exiguum
1rum, ſaepe aliud ferrum ſibi contiguum ſeparet à ma­
gnete fortiore a.
29. Quòd polus magnetis, quem dicimus Auſtra­
lem, plus ferri ſuſtineat in his Borealibus regionibus,
quàm ille quem dicimus Borealem b.
5
30. Quòd limatura ferri circa unum, aut plures
magnetes, certis quibuſdam modis ſe diſponat c.
31. Qu'od lamina ferrea, polo magnetis adjuncta,
ejus vim trahendi vel convertendi ferri deflectat d.
32. Quòd eandem nullius alterius corporis inter­
poſitio impediat e.
10
33. Quòd magnes ad Terram alioſve vicinos ma­
gnetes aliter converſus manens, quàm ſponte ſe con­
verteret, ſi nihil ejus motui obſtaret, ſucceſſu temporis
ſuam vim amittat f.
15
34. Quòd denique iſta vis etiam rubigine, humi
ditate & ſitu minuatur, atque igne tollatur non au­
tem ullà aliâ nobis cognitâ ratione g.

Ad quarum proprietatum cauſſas intelligendas, pro­
CXLVI.
ponamus nobis ob oculos Terram A B, cujus A eſt
polus Auſtralis, & B Borealis; notemuſque, particu­
las ſtriatas, ab Auſtrali coeli parte E venientes, alio
planè modo intortas eſſe, quàm venientes à Boreali
F: quo fit, ut unze aliarum meatus ingredi planè non
poſſint. Notemus etiam, Auſtrales quidem rectà per­
gere ab A verſus B per mediam Terram, ac deinde per
aerem ei circumſuſum reverti à B verſus A; eodemque
1tempore Boreales tranſire à B ad A per mediam Ter­
ram, & reverti ab A ad B per aerem circumfuſum:
quia meatus, per quos ab unâ parte ad aliam vene­
rant, ſunt tales, ut per ipcos regredi non poſſint.
CXLVI.
Quomodo particulae
ſtriatae per Terrae
meatus fluant.
20
25
84[Figure 84]

Interim verò, quot novae ſemper accedunt à
coeli E & F, tot per alias partes coeli G & H abſcedunt,
vel in itinere diſſipantur, & figuras ſuas amittunt; non
quidem tranſeundo per mediam Terrae regionem:
quia ibi meatus habent ad menſuram ſuam excavatos,
per quos ſine ullo oſſendiculo celerrimè fluunt;
redeundo per aerem, aquam & alia corpora terrae
1terioris in quibus nullos ejuſmodi meatus habentes,
multò diſſiciliùs moventur, particuliſque ſecundi &
tertii elementi aſſiduè occurrunt, quas cùm loco expel­
lere laborant interdum ab ipſis comminuuntur.
CXLVII.
Quòd difficiliùs tranſ­
eant per aerem,
aquam, & terram ex­
terriorem, quàm per
interiorem.
5
10

Jam verò, ſi fortè iſtae particulae ſtriatae magnetem
ibi oſſendant, cùm in eo inveniant meatus ad ſuam
figuram conformatos, eodemque modo diſpoſitos ac
meatus terrae interioris, ut paullò ante diximus, non
dubium eſt, quin multò faciliùs per illum tranſeant,
quàm per aerem vel alia corpora terrae exterioris:
ſaltem cùm iſte magnes ita ſitus eſt, ut habeat ſuorum
meatuum orificia converſa verſus eas Terrae partes,
à quibus veniunt eae particulae, ſtriatae, quae per illa
liberè ingredi poſſunt.
CXLVIII.
Quòd faciliùs tranſeant
per magnetem, quàm
per alia corpora hu­
jus terrae exterioris.
5
10

Et quemadmodum in Terrâ, ſic in magnete, punctum
medium ejus partis, in quâ ſunt orificia meatuum,
per quae ingrediuntur particulae ſtriatae venientes ab
Auſtrali coeli parte, dicemus polum Auſtralem; pun­
ctum autem medium alterius partis, per quam hae
particulae ſtriatae egrediuntur, & aliae venientes à Sep­
tentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem.
Nec moramur, quòd vulgò alii polum, quem vocamus
Auſtralem, vocent Borealem; neque enim eâ de re
vulgus, cui ſoli jus competit nomina rebus malècon­
venientia frequenti uſu approbandi, loqui ſolet.
CXLIX.
Qui ſint poli magnetis.
15
20
25

Cùm autem hi poli magnetis non reſpiciunt eas
Terrae partes, à quibus veniunt eae particulae ſtriatae,
quibus liberum tranſitum praebere poſſunt, tunc iſtae
particulae ſtriatae oblique in magnetis meatus irruentes,
illum impellunt eà vi quam habent, ad
1dum in ſuo motu ſecundùm lineas rectas, donec ipsum
ad naturalem ſitum reduxerint: ſicque quoties à nullâ
externâ vi retinetur, efficiunt, ut ejus polus Auſtralis
verſus polum Terrae Borealem convertatur, & Bo­

realis verſus Auſtralem: quoniam eae quae
polo Boreali per aerem ad Auſtrum tendunt, venêre
priùs ab Auſtrali cceli parte per mediam Terram, &
ven^re à Boreali quae ad Boream revertuntur.
CL.
Cur iſti poli ſe conver­
tantverſus polos Ter­
rae a.
30
5
85[Figure 85]

Efficiunt etiam ut magnes, pro diverſis terrae locis
quibus inſiſtit, unum ex polis ſuis altero magis
1minùs verſus illam inclinet. Nempe in AEquatore qui­
dem a, polus Auſtralis magnetis L, verſus B Borealem
Terrae; & b, Borealis ejuſdem magnetis, verſus Auſtra­
lem Terrae dirigitur; ac neuter altero magis deprimi­
tur, quia particulae ſtriate cum aequali vi ab utràque
parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrae Boreali
polus a magnetis N omnino deprimitur, & b ad per­
pendiculum erigitur. In locis autem intermediis, ma­
gnes M polum ſuum b magis aut minùs erigit, & polum
amagis aut minùs deprimit, prout magis aut minùs
vicinus eſt polo Terrae B. Quorum cauſſa eſt, quòd
Auſtrales particulae ſtriatae, magnetem N ingreſſurae,
ab interioribus Terrae partibus per polum B ſecundùm
lineas rectas ſurgant; Boreales verò, ab hemiſphaerio
Terrae DAC, circumquaque per aerem verſus eun­
dem magnetem N venientes, non magis obliquè pro­
gredi debeant, ut ad ejus ſuperiorem partem, quàm
ut ad inferiorem accedant: Auſtrales verò ingreſſurae
magnetem M, à toto Terrae tractu qui eſt inter B & M
aſcendentes, vim habeant ejus polum a obliquè depri­
mendi, nec à Borealibus, quae à tractu Terrae A C ad
alium ipſius polum b non minùs facilè accedunt, cùm
erectus eſt, quàm cùm depreſſus, impediantur.
CLI.
Cur etiam certâ ra­
tione verſus ejus cen­
trum ſe reclinent a.
10
5
10
15
20

Cùm autem iſtae particulae ſtriatae per ſingulos ma­
gnetes eodem planè modo ac per Terram fluant,
non aliter duos magnetes ſphaericos unum ad alium,
quàm ad totam Terram debent convertere. Notandum
enim ipſas circa unumquemque magnetem multò ma­
jore copiâ ſemper eſſe congregatas, quàm in aere inde
remoto: quia nempe in magnete habent meatus, per
1quos multò faciliùs fluunt quàm per aerem circumja­
centem, à quo idcirco juxta magnetem retinentur; ut
etiam, propter meatus quos habent in Terrâ interiore,
major eſt earum copia in toto aere, aliiſque corporibus
Terram ambientibus, quàm in coelo. Et ita,
ad vim magneticam, eadem planè omnia putanda ſunt
de uno magnete, reſpectu alterius magnetis, ac de
Terrâ, quae ipſa maximus magnes dici poteſt.
CLII.
Cur unus magnes ad
alium ſe convertat &
inclinet, eodem modo
atque ad terram a.
25
30
5

Neque verò duo magnetes ſe tantùm ad invicem
convertunt, donec polus Borealis unius Auſtra­
lem alterius reſpiciat; ſed praeterea poſtquam ſunt ita
converſi, ad invicem accedunt, donec ſe mutuò con­
tingant, ſi nihil ipſorum motum impediat. Notandum
enim eſt particulas ſtriatas celerrimè moveri, quamdiu
verſantur in meatibus magnetum, quia ibi
impetu primi elementi ad quòd pertinent; cùmque inde
egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum,
eaſque propellere, quoniam hae, ad ſecundum aut
tertium elementum pertinentes, non tantum habent
celeritatis. Ita illae quae tranſeunt per magnetem O,

celeritate quâ ſeruntur ab A ad B, atque à B ad A,
vim acquirunt ulteriùs progrediendi ſecundùm lineas
1rectas verſus R & S, donec ibi tam multis particulis
ſecundi aut tertii elementi occurrerint, ut ab ipſis
utrimque reflectantur verſus V. Totumque ſpatium
RVS per quòd ita ſparguntur, vocatur ſphaera virtutis,
ſive activitatis, hujus magnetis O; quam patet eò ma­
jorem eſſe debere, quò magnes eſt major, praeſertim
quò longior ſecundùm lineam AB, quia particulae
ſtriatae longiùs per illum progredientesajorem agi­
tationem acquirunt. Ita etiam quae tranſeunt per
magnetem P, recta utrimque pergunt verſus S & T,
atque inde reflectuntur verſus X, totumque aerem in
ſphaerâ ſuae activitatis contentum propellunt; ſed non
ideò expellunt, ſi nullum habeat locum quò poſſit
recedere, ut nullum habet, cùm iſtorum magnetum
ſphaerae virtutis ſunt ab invicem disjunctae. Sed cùm
in unam coaleſcunt, tunc primò facilius eſt particulis
ſtriatis, quae veniunt ab O verſus S, recta pergere
uſque ad P in locum earum quae ex T per X ad S & b
revertebantur, quàm reflecti verſus V & R, quò non
difficulter pergunt venientes ab X; faciliuſque eſt ve­
nientibus à P ad S pergere uſque ad O, quàm reflecti
verſus X, quò etiam non difficulter pergunt venientes
ab V; ſicque iſtae particulae ſtriatae non aliter tranſeunt
per hos duos magnetes O & P, quàm ſi unicus eſſet.
Deinde facilius eſt particulis ſtriatis, rectà pergenti­
bus ab O ad P, atque à P ad O, aerem intermedium
expellere ab S verſus R & T in locum magnetum O &
P, ſicque efficere, ut hi magnetes ad invicem acce­
dant, donec ſe contingant in S, quàm per totum iſtum
aerem eniti ab A ad b, atque ab V ad X; quae duae
viae breviores fiunt, cùm hi duo magnetes ad invicem
1accedunt, vel, ſi unus retineatur cùm ſaltem alter ad
ipſum venit.
CLIII.
Cur duo magnetes ad
invicem accedant, &
quae ſit cujuſque ſphae­
ra activitatisa.*
10
15
20
5
10
15
20
25
30
86[Figure 86]

Poli autem cognomines duorum magnetum, non ſic
ad invicem accedunt, ſed contrà potiùs, ſi nimis prope
admoveantur, recedunt. Particulae enim ſtriatae ab
unius magnetis polo, qui alteri magneti obverſus eſt,
venientes, cùm hunc alterum ingredi non poſſint, ſpa­
tium aliquòd exigunt inter iſtos duos magnetes quò
tranſeant, ut ad alium magnetis ex quo egreſſae ſunt
polum revertantur. Nempe egredientes ab O po­
lum A, cùm ingredi non poſſint in P
per ejus polum a, ſpatium aliquòd
exigunt inter A & a, per quòd tran­
ſeant verſus V & B, atque vi, quâ
motae ſunt à B ad A, pellunt magnetem P; egre­
dientes à P pellunt magnetem O: ſaltem cùm eorum
axes BA & ab ſunt in eâdem lineâ recta. Sed cùm tan­
tillo magis in unam partem quàm in aliam inflexi ſunt,
tunc iſti magnetes ſe convertunt, modo paullò antè
explicato; vel ſi haec eorum converſio impediatur,
autem motus rectus, tunc rurſus unus magnes alium
fugat ſecundum lineam rectam. Ita ſi magnes O,
exiguae cymbae impoſitus, aquae ſic innatet, ut ſem­
per ejus axis maneat ad perpendiculum eretus, &
magnes P, cujus polus Auſtralis Auſtrali ob­
verſus eſt, manu moveatur verſus Y, hinc fiet. ut
magnes O recedat verſus Z, antequam à magnete P
tangatur. In quamcunque enim partem cymba ſe con­
vertat, requiritur ſemper aliquòd ſpatium inter iſtos
duos magnetes, ut particulae ſtriatae, ex iis
1los A & a egredientes, verſus V & X tranſire poſſint.
CLIV.
Cur interdum ſe invi­
cem refugiant a.
5
10
15
20
25
30
87[Figure 87]

Et ex his facillimè intelligitur, cur ſi magnes ſece­
tur planèo parallele lineae per ejus polos ductae, ſeg­
mentumque liberè ſuſpendatur ſupra magnetem ex
quo reſectum eſt, ſponte ſe convertat, & ſitum con­
trarium ejus quem priùs habuerat, affectet; ita ut, ſi
partes A & a priùs junctae fuerint, item­
que B & b, poſtea b vertat ſe verſus A,
&sa verſus B: quia nempe antea pars
Auſtralis unius Auſtrali alterius juncta
erat, & Borealis Boreali, poſt diviſionem
verò particulae ſtriatae per Auſtralem
partem unius egreſſae, per Borealem alterius ingredi
debent; & egreſſae per Borealem, ingredi per Auſtralem.
CLV.
Cur ſegmentorum ma­
gnetis partes, quae
ante ſectionem junctae
erant, ſectionem junctae
erant, ſe mutuò etiam
refugiant a.
5
10
88[Figure 88]

Manifeſtum etiam eſt, cur ſi magnes dividatur planèo,
lineam per polos ductam ad angulos
rectos ſecante, poli ſegmentorum quae
ante ſectionem ſe mutuò tangebant, ut
b & a, ſint contrariae virtutis: quia parti­
culae ſtriatae, quae per unum ex iſtis polis egrediuntur,
per alium ingredi debent.
CLVI.
Cur duo puncta, quae
prius in uno magnete
contigua erant, in
ejus fragmentis ſint
poli diverſae virtu­
tis b.
15
2o
89[Figure 89]

Nec minùs manifeſtum eſt, eandem eſſe vim in quâ
vis magnetis parte ac in toto: neque enim iſta vis alia
eſt in polis, quàm in reliquis partibus, ſed tantùm
major videtur, quia per illos egrediuntur particulae
ſtriatae, quae per longiſſimos magnetis meatus tranſie­
runt, & quae inter omnes ab eâ dem parte venientes
mediae ſunt: ſaltem in magnete ſphaerico, ad cujus
1exemplum in reliquis ibi poli eſſe cenſentur, ubi
maxima vis apparet. Nec etiam iſta -;is alia eſt in uno
polo quàm in alio, niſi quatenus particulae ſtriatae, per
unum ingreſſae, per aliùm egrediuntar: atqui nulla
eſt tantilla pars magnetis, in quâ, ſi habent ingreſſum,
non habeant etiam egreſſum.
CLVII.
Cur eadem ſit vis in
quâvis magnetis
parte, ac in toto c.
25
5

Nec mirum eſt, quòd ferrum, magneti admotum,
vim magneticam ab illo acquirat. Jam enim habet
meatus recipiendis particulis ſtriatis idoneos, nihilque
ipſi deeſt ad iſtam vim acquirendam, niſi exi­
guae quaedam ramulorum, ex quibus ejus ramenta
conſtant, extremitates hinc inde in iſtis' meatibus pro­
mineant; quae omnes verſus unam & eandem partem
flecti debent, in iis meatibus per quos tranſire poſ­
ſunt particulae ſtriatee ab Auſtro venientes, &
oppoſitam in aliis. Atqui, magnete admoto, particu­
lae ſtriatae, magnâ vi & magnâ copiâ, torrentis inſtar,
in ferri meatus irruentes, iſtas ramulorum extremita­
tes hoc pacto inflect; ac proinde ipſi dant id omne,
quòd in eo ad vim magneticam deſiderabatur.
CLVIII.
Cur magnes ſuam vim
ferro ſibi admoto
communicet a.
10
15
20

Et quidem pro variis partibus magnetis, ad quas
ferrum applicatur, variè ac­
cipit iſtam vim. Sic pars R
ferri RST, ſi applicetur polo
Boreali magnetis P, po­
lus Auſtralis ferri, quia per
illam ingredientur particulae
ſtriatae ab Auſtro venientes,
&sper partem T ingredientur Boreales, ex polo A
1aerem reflexae. Eadem pars R, ſi jacet ſupra aequato­
rem magnetis, & reſpiciat ejus polum Borealem, ut
in C, fiet rurſus polus Auſtralis ferri; ſed ſi invertatur
&sreſpiciat polum Auſtralem, ut in D, tunc amittet
vim poli Auſtralis, & fiet polus Borealis. Denique, ſi
S pars media iſtius ferri tangat polum magnetis A,
particulae ſtriate Boreales, illud ingreſſae per S, utrim­
que egredientur per R & T; ſicque in utrâque extremi­
tate recipiet vim poli Auſtralis, & in medio vim poli
Borealis.
CLIX.
Cur ferrum pro variis
modis, quibus ma­
gneti admoyetur, ip­
ſam diverſimodè reci­
piat b.
25
5
10
90[Figure 90]

Quaeri tantùm poteſt, cur iſtae particulae ſtriatae, ex
magnetis polo A ferri partem S ingredientes, non
rectà pergant verſus E, ſed potiùs hinc inde reflectan­
tur verſus R & T; ſicque hoc ferrum ſecundùm ſuam
longitudinem, potiùs quàm ſecundùm latitudinem,
vim magneticam recipiat. Sed facilis reſponſio eſt,
quia multò magis apertas & facilèes vias inveniunt
in ferro, quàm in aere, à quo idcirco verſus ferrum
reflectuntur.
CLX.
Cur ferrum oblongum
eam non recipiat, niſi
ſecundùm ſuam lon­
gitudinem a.
15

Facilis etiam reſponſio eſt, ſi quaeratur cur magnes
nihil amittat de ſuâ vi, cùm eam ferro communicat.
Nulla enim in magnete mutatio fit, propterea quòd
particulae ſtriatae, ex eo egredientes, ferrum potiùs
quàm quòdvis aliud corpus ingrediuntur: niſi forſan
quòd, liberiùs per ſerrum quàm per alia corpora
tranſeundo, copioſiùs etiam ex magnete, cùm ferrum
ei adjunctum eſt, egrediantur; quo tantum abeſt, ut
ejus vis minuatur, quin potiùs augetur.
1
CLXI.
Cur magnes nihil amit­
tat de ſuâ vi, quam­
vis eam ferro com­
municet b.
20
25

Et breviſſimo tempore iſta vis ferro accedit, quia
particulae ſtriatae celerrimè per ipſum fluunt; ſed
longâ morâ in eo confirmatur, quia quò diutius ra­
mulorum extremitates in unam partem flexae manſe­
runt, eò difficiliùs in contrariam reflectuntur.
CLXII.
Cur haec vis celerrimè
ferro communicetur,
ſed diuturnitate tem­
poris in eo confirme­
tur a.
5

Et chalybs iſtam vim majorem accipit quàm vilius
ferrum, quia plures & perfectiores habet meatus, par­
ticulis ſtriatis recipiendis idoneos. Eamque conſtan­
tiùs ſervat, quia ramulorum in iis meatibus promi­
nentium extremitates habet minùs flexiles.
CLXIII.
Cur chalybs ad eam
recipiendam aptior
ſit, quàm vilius fer­
rum b.
10

Et major ei communicatur à majore & perfectiore
magnete: tum quia particulae ſtriatae, majori cum im­
petu in ejus meatus irruentes, ramulorum in iis pro­
minentium extremitates magis inflectunt; tum etiam
quia plures ſimul eò ruentes, plures ejuſmodi
ſibi aperiunt. Notandum enim eſt, plures eſſe tales
meatus in chalybe, qui ſcilicet ex ſolis ferri ramentis
conſtat, quàm in magnete, in quo multum e:ſt materiae
lapideae, cui ferri ramenta infixa ſunt; atque ideò,
cùm paucae tantùm particulae ſtriatae ex
debili ferrum ingrediantur, non omnes ejus meatus
aperiunt, sed paucos tantùm, & quidem illos, qui
extremitatibus ramulorum quam-maximè flexilibus
claudebantur.
CLXIV.
Cur major ei commu­
nicetur à perfectiore
magnete quàm à mi­
nùs perfecto c.
15
20

Unde fit ut etiam vile ferrum, in quo ſcilicet
ramulorum extremitates ſunt valde flexiles, ab ipſâ
Terrâ, magnete quidem maximo, ſed admodùm
1bili, nonnullam vim magneticam breviſſimo tempore
poſſit accipere. Nempe ſi ſit oblongum, nullâ tali vi
adhuc imbutum, & unâ ſuâ extremitate verſus Ter­
ram inclinetur, protinus ex hoc ſolo acquiret, in iſtâ
extremitate verſus Terram inclinatâ, vim poli Auſtra­
lis in his Borealibus regionibus; & momento illam
amittet, ac planè contrariam acquiret, ſi eadem ejus
extremitas attollatur, & oppoſita deprimatur.
CLXV.
Cur ipſa etiam terra
vim magneticam fer­
ro tribuat d.
25
5

Sed ſi quaeratur, cur iſta vis in Terrâ, maximo ma­
gnete, debilior ſit quàm in aliis minoribus, reſpondeo,
me non putare illam eſſe debiliorem, ſed potiùs multò
fortiorem, in mediâ illâ Terrae regione, quam totam
particulis ſtriatis perviam eſſe ſuprà dictum eſt b; ve­
rum iſtas particulas ſtriatas, ab ipſâ egreſſas, maximâ
ex parte reverti per interiorem illam ſuperioris Terrae
regionis cruſtam, ex quâ metalla oriuntur, & in quâ
ſunt etiam multi meatus iis recipiendis idonei; atque
idcirco perpaucas uſque ad nos pervenire. Judico
enim iſtos meatus, tum in illâ cruſtà interiore, tum
etiam in magnetibus, & ferri ramentis, quae in venis
hujus exterioris continentur, planè alio modo con­
verſos eſſe, quàm meatus mediae regionis: ita ut par­
ticulae ſtriatae, quae per hanc mediam regionem ab
Auſtro ad Boream fluunt, revertantur à Boreâ ad
Auſtrum per omnes quidem ſuperioris partes, ſed
praecipuè per ejus cruſtam interiorem, itemque per
magnetes & ferrum exterioris; quò cùm maxima
earum pars ſe conferat, paucae ſuperſunt quae per
hunc noſtrum aerem, & alia circumjacentia corpora,

CLXVI.
Cur vis magnetica in
Terrâ debilior ſit,
quàm in parvis ma­
gnetibus a.
10
15
20
25
NDEX
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIAE
________
piAvertissement
III
EPISTOLA DEDICATORIA
I
________
PARS PRIMA.
De principiis cognitionis humanae.
p
1.
Veritatem inquirenti, ſemel
in vitâ de omnibus, quan­
tum fieri poteſt, eſſe dubi­
tandum
5
2.
Dubia etiam pro falſis ha­
benda
È
3.
Hanc interim dubitationem
ad uſum vitae non eſſe re­
ferendam
È
4.
Cur poſſimus dubitare de
rebus ſenſibilibus
È
5.
Cur etiam de Mathematicis
demonſtrationibus
6
6.
Nos habere liberum arbi­
trium, ad cohibendum aſ­
ſenſum in dubiis, ſicque ad
errorem vitandum
È
7.
Non poſſe à nobis dubitari,
quin exiſtamus dum dubi­
tamus; atque hoc eſſe pri­
mum, quod ordine philo­
ſophando cognoſcimus
È
8.
Diſtinctionem inter animam
&scorpus, ſive inter rem
cogitantem & corpoream,
hinc agnoſci
7
9.
Quid ſit cogitatio
È
10.
Quae ſimpliciſſima ſunt &
per ſe nota, definitionibus
Logicis obſcuriora reddi.
&stalia inter cognitiones
ſtudio acquiſitas non eſſe
numeranda
8
11.
Quomodo mens noſtra no­
tior ſit quàm corpus
È
12.
Cur non omnibus aeque
innoteſcat
9
13.
Quo ſenſu reliquarum re­
rum cognitio à Dei cogni­
tione dependeat
È
14.
Ex eo quòd exiſtentia ne­
ceſſaria in noſtro de Deo
conceptu contineatur, rectè
concludi Deum exſiſtere
10
15.
Non eodem modo in alia­
rum rerum conceptibus
1exſiſtcntiam neceſſariam,
ſed contingentem dum­
taxat contineri
10
16.
Praejudicia impedire, quo­
minùs iſta neceſſitas exſi­
ſtentiae Dei ab omnibus
clarè cognoſcatur
È
17.
Quò cujuſque ex noſtris
ideis objectiva perfectio
major eſt, eò ejus cauſſam
eſſe debere majorem
11
18.
Hinc rurſus concludi,
Deum exſiſtere
È
19.
Etſi Dei naturam non com­
prehendamus, ejus tamen
perfectiones omni aliâ re
clarèiùs à nobis cognoſci
12
20.
Nos non à nobis ipſis, ſed
à Deo factos, eumque pro­
inde exſiſtere
È
21.
Exſiſtentiae noſtrae duratio­
nem ſufficere ad exſiſten­
tiam Dei demonſtrandam
13
22.
Ex noſtro modo exſiſten­
tiam Dei cognoſcendi, om­
nia ejus attributa naturali
ingenii vi cognoſcibilia ſi­
mul cognoſci
È
23.
Deum non eſſe corporeum,
nec ſentire ut nos, nec
velle malitiam peccati
È
24.
A Dei cognitione ad crea­
turarum cognitionem per­
veniri, recordando eum
eſſe infinitum, & nos fini­
tos
14
25.
Credenda eſſe omnia quae
à Deo revelata ſunt,quam­
vis captum noſtrum exce­
dant
È
26.
Nunquam diſputandum eſſe
de infinito; ſed tantùm ea
in quibus nullos ſines ad­
vertimus, qualia ſunt ex­
tenſio mundi, diviſibilitas
partium materiae, numerus
ſtellarum &c., pro indefi­
nitis habenda
14
27.
Quae differentia ſit inter
indefinitum & infinitum
15
28.
Non cauſas finales rerum
creatarum, ſed efficientes
eſſe examinandas
È
29.
Deum non eſſe errorum
cauſſam
16
30.
Hinc ſequi omnia quae
clarè percipimus, vera eſſe,
ac tolli dubitationes antè
recenſitas
È
31.
Errores noſtros, ſi ad Deum
referantur, eſſe tantùm ne­
gationes; ſi ad nos, priva­
tiones
17
32.
Duos tantùm in nobis eſſe
modos cogitandi, percep­
tionem ſcilicet intellectûs,
&soperationem voluntatis
È
33.
Nos non errare, niſi cùm
de re non ſatis perſpectâ
judicamus
È
34.
Non ſolùm intellectum, ſed
etiam voluntatem, requiri
ad judicandum
18
35.
Hanc illo latiùs patere, erro­
rumque cauſſam inde eſſe
È
36.
Errores noſtros Deo impu­
tari non poſſe
È
37.
Summam eſſe hominis per­
fectionem, quòd agat li­
bere, ſive per voluntatem,
&sper hoc laude vel vitu­
perio dignum reddi
È
38.
Eſſe defectum in noſtrâ
actione, non in noſtrâ na­
turâ, quòd erremus; &
ſaepe ſubditorum culpas
aliis dominis, nunquam
autem Deo, tribui poſſe
19
39.
Libertatem arbitrii eſſe per
ſe notam
È
140.
Certum etiam omnia eſſe à
Deo praeordinata
20
41.
Quomodo arbitrii noſtri li­
bertas & Dei praeordina­
tio ſimul concilientur
È
42.
Quomodo, quamvis noli­
mus falli, fallamur tamen
per noſtram voluntatem
È
43.
Nos nunquam falli, cùm
ſolis clarè & diſtinctè per­
ceptis aſſentimur
21
44.
Nos ſemper malè judicare,
cùm aſſentimur non clarè
perceptis, etſi caſu incida
mus in veritatem; idque
ex eo contingere, quòd
ſupponamus ea fuiſſe antea
ſatis à nobis perſpecta
È
45.
Quid ſit perceptio clara,
quid diſtincta
È
46.
Exemplo doloris oſtendi­
tur, claram eſſe poſſe per­
ceptionem, etſi non ſit di­
ſtincta; non autem diſtin­
ctam, niſi ſit clara
22
47.
Ad primae aetatis praejudi­
cia emendanda, ſimplices
notiones eſſe conſideran­
das, & quid in quâque ſit
clarum
È
48.
Omnia quae ſub perceptio­
nem noſtram cadunt, ſpe­
ctari ut res rerumve affe­
ctiones, vel ut aeternas
veritates; & rerum enume­
ratio
È
49.
AEternas veritates non poſſe
ita enumerari, ſed nec eſſe
opus
23
50.
Eas clarè percipi, ſed non
omnes ab omnibus, prop­
ter praejudicia
24
51.
Quid ſit ſubſtantia; & quòd
iſtud nomen Deo & creatu­
ris non conveniat univocè
È
52.
Quòd menti & corpori uni­
vocè conveniat, & quo­
modo ipſa cognoſcatur
24
53.
Cujuſque ſubſtantiae unum
eſſe praecipuum attribu­
tum, ut mentis cogitatio,
corporis extenſio
25
54.
Quomodo claras & diſtin­
ctas notiones habere poſſi­
mus, ſubſtantiae cogitantis,
&scorporeae, item Dei
È
55.
Quomodo duratio, ordo,
numerus etiam diſtinctè
intelligantur
26
56.
Quid ſint modi, qualitates,
attributa
È
57.
Quaedam attributa eſſe in
rebus, alia in cogitatione.
Et quid duratio & tempus
È
58.
Numerum & univerſalia
omnia eſſe tantùm modos
cogitandi
27
59.
Quomodo univerſalia fiant,
&squae ſint quinque vul­
gata: genus, ſpecies, dif­
ferentia, proprium, acci­
dens
È
60.
De diſtinctonibus, ac pri­
mò de reali
28
61.
De diſtinctionc modali
29
62.
De diſtinctione rationis
30
63.
Quomodo cogititatio & ex­
tenſio diſtinctè cognoſci
poſſint, ut conſtituentes na­
turam mentis & corporis
È
64.
Quomodo etiam ut modi
ſubſtantiae
31
65.
Quomodo ipſarum modi
ſint etiam cognoſcendi
32
66.
Quomodo ſenſus, affectus
&sappetitus, clarè cognoſ­
cantur, quamvis ſaepe de
iis mal, judicemus
È
67.
In ipſo de dolore judicio
ſaepe nos falli
È
168.
Quomodo in iſtis id, quod
defatigemur ad ea, quae
clarè cognoſcimus, ab eo
ſenſibus praeſentia non
in quo falli poſſumus, ſit
ſunt, attendendo; & ideò
diſtinguendum
33
aſſueti ſimus de illis non
69.
Longè aliter cognoſci ma­
ex praeſenti perceptione,
gnitudinem, figuram &c.,
ſed ex praeconceptâ opi­
quàm colores, dolores &c.
√à­
nione judicare
37
70.
Nos poſſe duobus modis
74.
Quartam cauſſam eſſe, quòd
de ſenſibilibus judicium
conceptus noſtros verbis,
ferre: quorum uno erro­
quae rebus accuratè non
rem praecavemus, alio in
reſpondent, alligemus
È
errorem incidimus
34
75.
Summa eorum quae obſer­
71.
Praecipuam errorum cau­
vanda ſunt ad rectè philo­
ſam à praejudiciis infantiae
ſophandum
38
procedere
35
76.
Autoritatem divinam per­
72.
Alteram errorum cauſam
ceptioni noſtrae eſſe praefe­
eſſe, quòd praejudiciorum
rendam; ſed eâ ſecluſâ, non
obliviſci nequeamus
36
decere Philoſophum aliis
73.
Tertiam cauſſam eſſe, quòd
quàm perceptis aſſentiri
39
________
PARS SECUNDA.
De Pincipiis rerum materialium.
p
1.
Quibus rationibus rerum
&sde vacuo, hanc corporis
materialium exſiſtentia cer­
naturam obſcuriorem fa­
tò cognoſcatur
40
cere
42
2.
Quibus etiam cognoſcatur
6.
Quomodo fiat rarefactio
43
corpus humanum menti
7.
Eam non poſſe ullo
alio
eſſe arctè conjunctum
41
modo intelligibili expli­
3.
Senſuum perceptiones, non
cari
È
quid revera ſit in rebus,
8.
Quantitatem & numerum
ſed quid humano compo­
differre tantùm ratione à
ſito proſit vel obſit, do­
re quantâ & numeratâ
44
cere
È
9.
Subſtantiam corpoream,
4.
Naturam corporis, non in
cùm à quantitate ſuâ di­
pondere, duritie, colore,
ſtinguitur, confusè concipi
aut ſimilibus, ſed in ſolâ
tanquuam incorpoream
45
extenſione conſiſtere
42
10.
Quid ſit ſpatium, ſive lo­
5.
Praejudicia de rarefactione
cus internus
È
111.
Quomodo in re non diffe­
rat à ſubſtantiâ corporeâ
46
12.
Quomodo ab eâdem diffe­
rat in modo quo conci­
pitur
È
13.
Quid ſit locus externus
47
14.
In quo differant locus &
ſpatium
È
15.
Quomodo locus externus
pro ſuperficie corporis
ambientis rectè ſumatur
48
16.
Repugnare ut detur va­
cuum, ſive in quo nulla
planè ſit res
49
17.
Vacuum ex vulgi uſu non
excludere omne corpus
È
18.
Quomodo emendandum ſit
praejudicium de vacuo ab­
ſolutè ſumpto
50
19.
Ex his ea confirmari, quae
de rarefactione dicta ſunt
È
20.
Ex his etiam demonſtrari,
nullas atomos dari poſſe
51
21.
Item mundum eſſe indefi­
nitè extenſum
52
22.
Item unam & eandem eſſe
materiam coeli & terrae;
ac plures mundos eſſe non
poſſe
È
23.
Omnem materiae variatio­
nem, ſive omnem ejus for­
marum diverſitatem, pen­
dere à motu
È
24.
Quid ſit motus juxta vul­
garem ſenſum
53
25.
Quid ſit motus propriè
ſumptus
È
26.
Non plus actionis requiri
ad motum, quàm ad quie­
tem
54
27.
Motum & quietem eſſe
tantùm diverſos modos
corporis moti
55
28.
Motum propriè ſumtum
non referri, niſi ad corpora
contigua ejus quod move­
tur
55
29.
Nec referri, niſi ad ea cor­
pora contigua, quae tan­
quam quieſcentia ſpectan­
tur
È
30.
Cur, ex duobus corpori­
bus contiguis quae ſepa­
rantur ab invicem, unum
potiùs quàm aliud moveri
dicitur
56
31.
Quomodo in eodem cor­
pore innumeri diverſi mo­
tus eſſe poſſint
57
32.
Quomodo etiam motus
propriè ſumptus, qui in
quoque corpore unicus eſt,
pro pluribus ſumi poſſit
È
33.
Quomodo in omni motu
integer circulus corporum
ſimul moveatur
58
34.
Hinc ſequi diviſionem ma­
teriae in particulas revera
indefinitas, quamvis eae
nobis ſint incomprehenſi­
biles
59
35.
Quomodo fiat iſta diviſio;
&squòd non ſit dubitan­
dum quin fiat, etſi non
comprehendatur
6o
36.
Deum eſſe primariam mo­
tûs cauſam, & eandem
ſemper motûs quantitatem
in univerſo conſervare
61
37.
Prima lex naturae: quòd
unaquaeque res, quantum
in ſe eſt, ſemper in eodem
ſtatu perſeveret, ſicque
quod ſemel movetur, ſem­
per moveri pergat
62
38.
De motu projectorum
63
39.
Altera lex naturae: quòd
omnis motus ex ſe ipſo ſit
rectus; & ideò quae circu­
lariter moventur, tendere
1ſemper ut recedant à cen­
tro circuli quem deſcri­
bunt
63
40.
Tertia lex: quòd omne
corpus, alteri fortiori oc­
currendo, nihil amittat de
ſuo motu; occurrendo
verò minùs forti, tantum
amittere quantum in illud
transfert
65
41.
Probatio prioris partis hu­
jus regulae
È
42.
Probatio poſterioris partis
66
43.
In quo conſiſtat vis cujuſ­
que corporis ad agendum
vel reſiſtendum
È
44.
Motum non eſſe motui
contrarium, ſed quieti; &
determinationem in unam
partem determinationi in
partem oppoſitam
67
45.
Quomodo poſſit determi­
nari quantum cujuſque
corporis motus mutetur
propter aliorum corporum
occurſum, idque per regu­
las ſequentes
È
46.
Prima
68
47.
Secunda
È
48.
Tertia
È
49.
Quarta
È
50.
Quinta
69
51.
Sexta
È
52.
Septima
È
53.
Harum regularum uſum
eſſe difficilem, propterea
quòd unumquodque cor­
pus à multis ſimul tangatur
70
54.
Quae ſint corpora dura,
quae fluida
È
55.
Durorum partes nullo alio
glutino ſimul jungi, quàm
earum quiete
71
56.
Fluidorum particulas aequa­
li vi verſus omnes partes
moveri. Et corpus durum
in fluido exſiſtens, à mini­
mâ vi poſſe determinari ad
motum
71
57.
Ejuſdem rei demonſtratio
73
58.
Si quae fluidi particulae
tardiùs moveantur quàm
corpus durum in eo exſi­
ſtens, illud hac in parte
fluidi rationem non ha­
bere
75
59.
Corpus durum, ab alio
duro impulſum, non om­
nem ſuum motum ab eo
mutuari, ſed partem etiam
à fluido circumjacente
È
60.
Non poſſe tamen ab iſto
fluido majorem celerita­
tem acquirere, quàm ha­
beat à duro, à quo impul­
ſum eſt
76
61.
Cùm corpus fluidum to­
tum ſimul verſus aliquam
partem fertur, neceſſariò
ſecum deferre corpus du­
rum quod in ſe continet
È
62.
Cùm corpus durum à fluido
ſic defertur, non idcirco
moveri
77
63.
Cur quaedam corpora tam
dura ſint, ut, quamvis
parva, non facilè manibus
noſtris dividantur
È
64.
Non alia principia in Phy­
ſicâ quàm in Geometriâ,
vel in Matheſi abſtractâ, à
me admitti, nec optari,
quia ſic omnia naturae
phaenomena explicantur,
&scertae de iis demonſtra­
tiones dari poſſunt
78
________
1
PARS TERTIA
De Mundo adſpectabili.
p
1.
Opera Dei nimis ampla co­
gitari non poſſe
80
2.
Cavendum eſſe, ne nimis ſu­
perbè de nobis ipſis ſen­
tientes, ſines quos Deus
ſibi propoſuit in creando
mundo, à nobis intelligi
ſupponamus
È
3.
Quo ſenſu dici poſſit, omnia
propter hominem facta eſſe
81
4.
De phaenomenis, ſive experi­
mentis, & quis eorum uſus
ad philoſophandum
È
5.
Quae ſit ratio diſtantiae &
magnitudinis inter Solem,
Terram & Lunam
82
6.
Quae ſit diſtantia reliquorum
planètarum à Sole
È
7.
Fixas non poſſe ſupponi ni­
mis remotas
È
8.
Terram è coelo conſpectam
non apparituram eſſe niſi
ut Planètam, Iove aut Sa­
turno minorem
È
9.
Solem & Fixas propriâ luce
fulgere
83
10.
Lunam & alios Planètas
lucem à Sole mutuari
È
11.
Terram ratione luminis à
Planètis non differre
84
12.
Lunam, cùm nova eſt, à
Terrâ illuminari
È
13.
Solem inter Fixas, & Ter­
ram inter Planètas poſſe
numerari
È
14.
Fixas eandem ſemper à ſe
mutuò diſtantiam retinere,
non autem Planètas
È
15.
Eaſdem Planètarum appa­
rentias, per varias hypo­
theſes poſſe explicari
84
16.
Hypotheſim Ptolemaei ap­
parentiis non ſatisfacere
85
17.
Hypotheſes Copernici &
Tychonis non differre, in
quantum hypotheſes
È
18.
Tychonem verbo minus,
ſed re plus motûs Terrae
tribuere, quàm Coperni­
cus
È
19.
Me accuratiùs quàm Co­
pernicum, & veriùs quàm
Tychonem, Terrae motum
negare
86
20.
Fixas ſupponendas eſſe à
Saturno quammaximè di­
ſtantes
È
21.
Solem, inſtar flammae, ex
materiâ quidem valde mo­
bili conſtare, ſed non ideò
ex uno loco in alium mi­
grare
È
22.
Solem à* flammâ differre,
quòd non ita egeat ali­
mento
87
23.
Fixas omnes in eâdem
ſphaerâ non verſari, ſed
unamquamque vaſtum ſpa­
tium circa ſe habere, aliis
fixis deſtitutum
È
24.
Coelos eſſe fluidos
89
25.
Coelos omnia corpora in ſe
contenta ſecum deferre
È
26.
Terram in coelo ſuo quie­
ſcere, ſed nihilominus ab
eo deferri
È
127.
Idemque ſentiendum eſſe
de omnibus Planètis
90
28.
Terram, propriè loquendo,
non moveri, nec ullos
Planètas, quamvis à coelo
transferantur
È
29.
Nullum etiam motum Ter­
rae eſſe tribuendum, quam­
vis motus impropriè juxta
uſum vulgi ſumatur; ſed
tunc rectè dici alios Pla­
netas moveri
91
30.
Planètas omnes circa So­
lem à coelo deferri
92
31.
Quomodo ſinguli Planètae
deferantur
È
32.
Quomodo etiam Solis ma­
culae
93
33.
Quomodo etiam Terra cir­
ca proprium centrum, &
Luna circa Terram veha­
tur
È
34.
Motus coelorum non eſſe
perfectè circulares
94
35.
De aberratione Planètarum
in latitudinem
È
36.
De motu in longitudinem 95
37.
Phaenomena omnia per
hanc hypotheſin facillimè
intelligi
È
38.
Iuxta Tychonis hypothe­
ſim dicendum eſſe, Ter­
ram moveri circa pro­
prium centrum
96
39.
Ac etiam illam moveri
circa Solem motu annuo
97
40.
Terrae tranſlationem null­
am efficere adſpectûs di­
verſitatem in Fixis, propter
maximam ipſarum diſtan­
tiam
È
41.
Hanc etiam fixarum diſtan­
tiam requiri ad motum
Cometarum, quos jam con­
ſtat eſſe in coelo
98
42.
Omnia quae hi√à in Terrâ
videmus, ad phaenomena
etiam pertinere, ſed non
opus eſſe initio ad cuncta
reſpicere
98
43.
Vix fieri poſſe quin cauſſae,
ex quibus omnia phaeno­
mena clarè deducuntur,
ſint verae
99
44.
Me tamen eas, quas hîc
exponam, pro hypotheſi­
bus tantùm haberi velle
È
45.
Meque etiam hîc nonnullas
aſſumpturum, quas conſtat
falſas eſſe
È
46.
Quaenam ſint ea, quae hîc
aſſumo ad phaenomena
omnia explicanda
100
47.
Harum ſuppoſitionum fal­
ſitatem non impedire, quo­
minus ea, quae ex ipſis
deducentur, vera & certa
eſſe poſſint
101
48.
Quomodo omnes coeleſtis
materiae particulae factae
ſint ſphaericae
103
49.
Circa iſtas particulas ſphae­
ricas aliam eſſe debere ma­
teriam ſubtiliorem
104
50.
Hujus ſubtilioris materiae
particulas facillimè dividi
È
51.
Eaſdem celerrimè moveri
È
52.
Tria eſſe hujus mundi ad­
ſpectabilis elementa
105
53.
Tres etiam in illo coelos
diſtingui poſſe
106
54.
Quomodo Sol & fixae for­
matae ſint
107
55.
Quid ſit lux
108
56.
Quis conatus ad motum in
rebus inanimatis ſit intel­
ligendus
È
57.
Quomodo in eodem cor­
pore conatus ad diverſos
motus ſimul eſſe poſſint
È
1 58.
Quomodo ea,quae circula­
riter moventur, conentur
recedere à centro ſui mo­
tûs
109
59.
Quanta ſit vis iſtius co­
natûs
111
60.
Hunc conatum reperiri in
materiâ coelorum
112
61.
Ipſum efficere, ut corpora
Solis & Fixarum ſint ro­
tunda
È
62.
Eundem efficere, ut mate­
ria coeleſtis ab omnibus
punctis circumferentiae cu­
juſque ſtellae vel Solis rece­
dere conetur
113
63.
Globulos materiae coeleſtis
ſe mutuò non impedire in
iſto conatu
114
64.
Omnes lucis proprietates
in iſto conatu inveniri:
adeò ut lux ejus ope cerni
poſſet tanquam ex ſtellis
manans, etſi nulla vis eſſet
in ipſis ſtellis
115
65.
Cujuſque vorticis coelorum
polos, tangere partes alio­
rum vorticum ab eorum
polis remotas
116
66.
Motus iſtorum vorticum
aliquo modo inflecti, ut
inter ſe conſentiant
117
67.
Duorum vorticum polos ſe
mutuò tangere non poſſe
118
68.
Vortices iſtos eſſe magni­
tudine inaequales
119
69.
Materiam primi elementi
ex polis cujuſque vorticis
fluere verſus centrum, &
ex centro verſus alias par­
tes
È
70.
Idem de materiâ ſecundi
elementi non poſſe intelligi
121
71.
Quae ſit ratio hujus diver
ſitatis
123
72.
Quomodo moveatur mate­
ria, quae Solem componit 125
73.
Varias eſſe inaequalitates
in ſitu corporis Solis
È
74.
Varias etiam eſſe in ejus
materiae motu
128
75.
Eas tamen non impedire,
ne ejus figura ſit rotunda
129
76.
De motu primi elementi,
dum verſatur inter globu­
los ſecundi
131
77.
Quomodo Solis lumen non
modò verſus Eclipticam,
ſed etiam verſus polos ſe
diffundat
È
78.
Quomodo verſus Eclipti­
cam ſe diffundat
133
79.
Quàm facilè, ad motum
unius exigui corporis, alia
quammaximè ab eo remota
moveantur
È
80.
Quomodo lumen Solis ten­
dat verſus polos
134
81.
An aequalis ſit ejus vis in
polis & in Eclipticâ
135
82.
Globulos ſecundi elementi
Soli vicinos minores eſſe,
ac celeriùs moveri quàm
remotiores, uſque ad cer­
tam diſtantiam, ultra quam
ſunt omnes magnitudine
aequales, & eò celeriùs mo­
ventur, quò ſunt à Sole
remotiores
137
83.
Cur remotiſſimi celeriùs
moveantur quàm aliquantò
minùs remoti
È
84.
Cur Solis proximi celeriùs
etiam ferantur, quàm pau­
lò remotiores
138
85.
Cur iidem Solis proximi
ſint remotioribus mino­
res
140
86.
Globulos ſecundi elementi
variis modis ſimul moveri,
1quo fit ut planè ſphaerici
reddantur
142
87.
Varios eſſe gradus celerita­
tis in minutiis primi ele­
menti
È
88.
Eas ejus minutias quae mi­
nimùm habent celeritatis,
facilè idipſum quod ha­
bent aliis transferre, ac ſibi
mutuò adhaerere
144
89.
Tales minutias, ſibi mutuò
adhaerentes, praecipuè in­
veniri in eâ materiâ primi
elementi, quae à polis ad
centra vorticum fertur
È
90.
Qualis ſit figura iſtarum
minutiarum, quae particu­
lae ſtriatae deinceps voca­
buntur
È
91.
Iſtas particulas, ab oppoſi­
tis polis venientes, contra­
rio modo eſſe intortas
145
92.
Tres tantùm ſtrias in ipſis
eſſe
È
93.
Inter particulas ſtriatas, &
omnium minutiſſimas, va­
rias eſſe aliarum magnitu­
dines in primo elemento
147
94.
Quomodo ex iis maculae in
Solis vel ſtellarum ſuperfi­
cie generentur
È
95.
Hinc cognoſci praecipuas
harum macularum pro­
prietates
148
96.
Quomodo iſtae maculae diſ­
ſolvantur, ac novae gene­
rentur
È
97.
Cur in quarundam extre­
mitate colores iridis appa­
reant
È
98.
Quomodo maculae in facu­
las vertantur, vel contrà
149
99.
In quales particulas ma­
culae diſſolvantur
150
100.
Quomodo ex ipſis aether
circa Solem & ſtellas gene­
retur. Huncque aetherem
&siſtas maculas ad tertium
elementum referri
150
101.
Macularum productionem
&sdiſſolutionem à cauſſis
valde incertis pendere
151
102.
Quomodo eadem macula
totum aliquod ſidus tegere
poſſit
È
103.
Cur Sol aliquando viſus
eſt obſcurior; & cur qua­
rundam ſtellarum magni­
tudines apparentes mu­
tentur
152
104.
Cur aliquae fixae diſpa­
reant, vel ex improviſo ap­
pareant
È
105.
Multos eſſe meatus in ma­
culis, per quos liberè tran­
ſeunt particulae ſtriatae
153
106.
Quae ſit diſpoſitio iſtorum
meatuum; & cur particulae
ſtriatae per illos retrogredi
non poſſint
154
107.
Cur etiam quae veniunt ab
uno polo, non tranſeant
per eoſdem meatus, quàm
quae veniunt ab alio
È
108.
Quomodo materia primi
elementi per iſtos meatus
fluat
155
109.
Quòd alii etiam meatus
illos decuſſatim interſe­
cent
156
110.
Quòd lumen ſtellae per
maculam vix poſſit tran­
ſire
157
111.
Deſcriptio ſtellae ex impro­
viſo apparentis
158
112.
Deſcriptio ſtellae paula­
tim diſparentis
160
113.
In omnibus maculis mul­
tos meatus à particulis
ſtriatis excavari
161
1114.
Eandem ſtellam poſſe per
vices apparere ac diſparere
162
115.
Totum aliquando vorti­
cem, in cujus centro eſt
ſtella, deſtrui poſſe
È
116.
Quomodo deſtrui poſſit,
antequam multae maculae
circa ejus ſtellam ſint con­
gregatae
164
117.
Quomodo permultae ma­
culae circa aliquam ſtellam
eſſe poſſint, antequam ejux
vortex deſtruatur
166
118.
Quomodo iſtae multae ma­
culae generentur
È
119.
Quomodo Stella fixa mu­
tetur in Cometam, vel in
Planetam
168
120.
Quò feratur talis Stella,
cùm primùm deſinit fixa
eſſe
169
121.
Quid per corporum ſoli­
ditatem, & quid per eorum
agitationem intelligamus
170
122.
Soliditatem non à ſolâ
materiâ, ſed etiam à ma­
gnitudine ac figurâ pen­
dere
172
123.
Quomodo globuli caeleſtes
integro aliquo ſidere ſoli­
diores eſſe poſſint
È
124.
Quomodo etiam eſſe poſ­
ſint minùs ſolidi
173
125.
Quomodo quidam ſint
aliquo ſidere magis ſolidi,
alii minùs
174
126.
De principio motûs Co­
metae
È
127.
De continuatione motûs
Cometae per diverſos vor­
tices
176
128.
Phaenomena Cometarum
178
129.
Horum Phaenomenn ex­
plicatio
179
130.
Quomodo Fixarum lu­
men ad Terram uſque per­
veniat
180
131.
An fixae in veris locis vi­
deantur; & quid ſit Firma­
mentum
182
132.
Cur Cometae à nobis non
videantur, cùm ſunt extra
noſtrum coelum; & obiter,
cur carbones ſint nigri, &
cineres albi
È
133.
De Cometarum comâ, &
variis ejus phaenomenis
185
134.
De quâdam refractione,
à quâ iſta coma dependet
186
135.
Explicatio iſtius refractio­
nis
È
136.
Explicatio apparitionis
comae
188
137.
Quomodo etiam trabes
appareant
190
138.
Cur Cometarum cauda
non ſemper in parte à Sole
directè averſâ, nec ſemper
recta videatur
È
139.
Cur tales comae circa
Fixas aut Planetas non
appareant
191
140.
De principio motûs Pla­
netae
192
141. Cauſſae à quibus ejus er­
rores pendent. Prima
193
142. Secunda
È
143. Tertia
È
144-Quarta
194
145. Quinta
È
146. De primà productione
omnium Planetarum
195
147.
Cur quidam Planetae ſint
aliis à Sole remotiores;
idque ab eorum magnitu­
dine ſolâ non pendere
196
148.
Cur Soli viciniores cele­
riùs aliis moveantur; &
tàmen ejus maculae ſint
tardiſſimae
È
1149.
Cur Luna circa Terram
gyret
197
150. Cur Terra circa ſuum
axem vertatur
198
151.
Cur Luna celeriùs feratur
quàm Terra
È
152.
Cur ſemper Lunae facies
quamproximè eadem ſit
Terrae obverſa
È
153.
Cur Luna celeriùs ince­
dat, & à ſuo motu medio
minùs aberret, in conjun­
ctionibus quàm in quadris;
&scur ejus coelum non ſit
rotundum
199
154. Cur ſecundarii Planetae
qui ſunt circa Iovem, tam
celeriter; qui verò ſunt
circa Saturnum, tam tardè
vel nullo modo moveantur
200
155.
Cur poli AEquatoris &
Eclipticae multùm diſtent
ab invicem
201
156.
Cur paullatim ad invicem
accedant
202
157. Ultima & maximè gene­
ralis cauſa omnium inae­
qualitatum, quae in moti­
bus corporum mundano­
rum reperiuntur
È
________
PARS QUARTA.
De Terrâ.
p
1.
Falſam hypotheſim, quâ jam
9.
Eas ab initio ſibi mutuò in­
antè uſi ſumus, eſſe reti­
cubuiſſe circa Terram
206
nendam ad veras rerum
10.
Varia circa ipſas intervalla
naturas explicandas
203
materiae primi & ſecundi
2.
Quae ſit generatio Terrae ſe­
elementi relicta eſſe
207
cundùm iſtam hypotheſim
È
11.
Globulos ſecundi elementi
3.
Diſtinctio Terrae in tres re­
eò minores initio fuiſſe,quò
giones, & primae deſcriptio
204
centro Terrae viciniores
È
4.
Deſcriptio ſecundae
205
12.
Meatuſque inter ipſas ha­
5.
Deſcriptio tertiae
È
buiſſe anguſtiores
È
6.
Particulas tertii elementi,
13.
Non ſemper craſſiores te­
quae ſunt in hac tertiâ re­
nuioribus inferiores fuiſſe
208
gione, eſſe debere ſatis
14.
De primâ formatione di­
magnas
È
verſorum corporum in ter­
7.
Ipſas à primo & ſecundo
tiâ Terrae regione
È
elemento poſſe immutari
206
15.
De aetionibus, quarum ope
8.
Eſſe majores globulis ſe­
iſta corpora genita ſunt; ac
cundi elementi, ſed iiſdem
primò de generali globulo­
eſſe minùs ſolidas & minùs
rum coeleſtium motu
È
agitatas
È
i 6.
De primo huius primae
1actionis effectu, quòd red­
dat corpora pellucida
209
17.
Quomodo corpus ſolidum
&sdurum, ſatis multos
meatus habere poſſit ad
radios luminis tranſmit­
tendos
210
18.
De ſecundo illius primae
actionis effectu, quòd una
corpora ab aliis ſecernat,
&sliquores expurget
È
19.
De tertio effectu, quòd li­
quorum guttas reddat ro­
tundas
211
20.
Explicatio ſecundae actio­
nis, quae gravitas vocatur
212
21.
Omnes Terrae partes, ſi ſo­
lae ſpectentur, non eſſe
graves, ſed leves
È
22.
In quo conſiſtat levitas
materiae coeleſtis
213
23.
Quomodo partes omnes
terrae ab iſtâ materiâ coe­
leſti deorſum pellantur, &
ita fiant graves
È
24.
Quanta ſit in quoque cor­
pore gravitas
214
25.
Ejus quantitatem non reſ­
pondere quantitati mate­
riae cujuſque corporis
È
26.
Cur corpora non gravitent
in locis ſuis naturalibus
215
27.
Gravitatem corpora depri­
mere verſus centrum Ter­
rae
216
28.
De tertiâ actione, quae eſt
lumen; quomodo particu­
las ae*ris commoveat
217
29.
De quartâ, quae eſt calor;
quid ſit, & quomodo ſu­
blato lumine perſeveret
218
30.
Cur altiùs penetret, quàm
lumen
È
31.
Cur corpora ferè omnia
rarefaciat
È
32.
Quomodo ſuprema Terrae
regio in duo diverí*a cor­
pora fuerit primùm diviſa
218
33.
Diſtinctio particularum
terreſtrium in tria ſumma
gcnera
220
34.
Quomodo tertium corpus
inter duo priora factum ſit
È
35.
Particulas tantùm unius
generis in iſto corpore con­
tineri
221
36.
Duas tantùm in eo eſſe ſpe­
cies iſtarum particularum
222
37.
Quomodo infimum corpus
C in plura alia fuerit divi­
ſum
223
38.
De formatione alterius
quarti corporis ſupra ter­
tium
224
39.
De hujus quarti corporis
accretione, & tertii expur­
gatione
225
40.
Quomodo hoc tertium cor­
pus fuerit mole imminu­
tum, & ſpatium aliquod
inter ſe & quartum reli­
querit
226
41.
Quomodo multae fiſſurae in
quarto factae ſint
227
42.
Quomodo ipſum in varias
partes ſit confractum
228
43.
Quomodo tertium corpus
ſupra quartum ex parte
aſcenderit, & ex parte in­
fra remanſerit
23o
44.
Inde in ſuperficie Terrae
ortos eſſe montes, campos,
maria &c.
È
45.
Quae ſit ae*ris natura
231
46.
Cur facilè rarefiat & den­
ſetur
È
47.
De violentâ ejus compreſ­
ſione in quibuſdam ma­
chinis
È
48.
De aquae naturâ, & cur
1cilè, modò in ae*rem, modò
in glaciem, vertatur
232
49.
De fluxu & refluxu maris
È
50.
Cur aqua horis 6 1/5 aſcen­
dat, & horis 6 1/5 deſcen­
dat
234
51.
Cur aeſtus maris ſint majo­
res, cùm Luna plena eſt
vel nova
È
52.
Cur in aequinoctiis ſint
maximi
236
53.
Cur ae*r & aqua ſemper ab
Oriente in Occidentem
fluant
54.
Cur in eâdem poli altitu­
dine, regiones quae mare
habent ad Orientem, ſint
aliis magis temperatae
237
55.
Cur nullus ſit fluxus nec
refluxus in lacubus aut ſta­
gnis; & cur in variis lito­
ribus variis horis fiat
È
56.
Quomodo ejus cauſſae par­
ticulares, in ſingulis lito­
ribus ſint inveſtigandae
238
57.
De naturâ terrae interio­
ris
È
58.
De naturâ argenti vivi
239
59.
De inaequalitate caloris in­
teriorem terram perva­
dentis
È
60.
De iſtius caloris actione
240
61.
De ſuccis acribus & acidis,
ex quibus fiunt atramen­
tum ſutorium, alumen &c.
241
62.
De materiâ oleagineâ bitu­
minis, ſulphuris &c.
242
63.
De Chymicorum Princi­
piis, & quomodo metalla
in fodinas aſcendant
È
64.
De Terrâ exteriore, & de
origine fontium
È
65.
Cur mare non augeatur ex
eo, quòd flumina in illud
fluant
243
66.
Cur fontes non ſint ſalſi,
nec mare dulceſcat
244
67.
Cur in quibuſdam puteis
aqua ſit ſalſa
È
68.
Cur etiam ex quibuſdam
montibus ſal effodiatur
245
69.
De nitro aliiſque ſalibus,
à ſale marino diverſis
È
70.
De vaporibus, ſpiritibus, &
exhalationibus à terrâ inte­
riore ad exteriorem aſcen­
dentibus
È
71.
Quomodo ex variâ eorum
miſturâ varia lapidum,
aliorumque foſſilium ge­
nera oriantur
246
72.
Quomodo metalla ex terrâ
interiore ad exteriorem
perveniant; & quomodo
minium fiat
È
73.
Cur non in omnibus terrae
locis metalla inveniantur
247
74.
Cur potiſſimùm invenian­
tur in radicibus montium,
verſus Meridiem & Orien­
tem
È
75.
Fodinas omnes eſſe in
terrâ exteriore; nec poſſe
unquam ad interiorem fo­
diendo perveniri
È
76.
De ſulphure, bitumine,
argillâ, oleo
È
77.
Quomodo fiat terrae motus
248
78.
Cur ex quibuſdam monti­
bus ignis erumpat
È
79.
Cur plures concuſſiones
fieri ſoleant in terrae motu,
ſicque per aliquot horas
aut dies interdum duret
249
80.
De naturâ ignis, ejuſque
ab ae*re diverſitate
È
81.
Quomodo primùm excite­
tur
250
82.
Quomodo conſervetur
È
83.
Cur egeat alimento
È
184.
Quomodo ex ſilicibus ex­
cutiatur
251
85.
Quomodo ex lignis ſiccis
252
86.
Quomodo ex collectione
radiorum Solis
253
87.
Quomodo à ſolo motu val­
de violento
È
88.
Quomodo à diverſorum
corporum miſturâ
È
89.
In fulmine, in ſtellis traji­
cientibus
254
90.
In iis quae lucent & non
urunt: ut in ſtellis caden­
tibus
È
91.
In guttis aquae marinae, in
lignis putridis, & ſimilibus
255
92.
In iis quae incaleſcunt &
non lucent: ut in foeno in­
cluſo
256
93.
In calce aquâ aſperſâ, &
reliquis
257
94.
Quomodo in cavitatibus
terrae ignis accendatur
258
95.
Quomodo candela ardeat
È
96.
Quomodo ignis in eâ con­
ſervetur
259
97.
Cur ejus flamma ſit acumi­
nata, & fumus ex eâ egre­
diatur
È
98.
Quomodo ae*r & alia cor­
pora flammam alant
260
99.
De motu ae*ris verſus ignem
È
100.
De iis quae ignem exſtin­
guunt
È
101.
Quid requiratur ut ali­
quod corpus alendo igni
aptum ſit
261
102.
Cur flamma ex ſpiritu vini
linteum non urat
È
103.
Cur ſpiritus vini facillimè
ardeat
È
104.
Cur aqua difficillimè
262
105.
Cur vis magnorum ignium
abaquâ aut ſalibus injectis
augeatur
È
106.
Qualia ſint corpora quae
facilè uruntur
262
107.
Cur quaedam inflammen­
tur, alia non
263
108.
Cur ignis aliquandiu in­
primis ſe conſervet
È
109.
De pulvere tormentario,
ex ſulphure, nitro & car­
bone confecto: ac primò,
de ſulphure
È
110.
De nitro
È
111.
De ſulphuris & nitri con­
junctione
264
112.
De motu particularum ni­
tri
È
113.
Cur flamma hujus pulve­
ris valde dilatetur, & prae­
cipuè agat verſus ſupe­
riora
È
114.
De carbone
È
115.
De granis hujus pulveris,
in quo praecipua ejus vis
conſiſtat
265
116.
De lucernis diutiſſimè ar­
dentibus
266
117.
De reliquis ignis effectibus
267
118.
Quaenam corpora illi ad­
mota liqueſcant & bulliant
È
119.
Quaenam ſiccentur & du­
reſcant
268
120.
De aquis ardentibus, in­
ſipidis, acidis
È
121.
De ſublimatis & oleis
269
122.
Quod, mutato ignis gradu,
mutetur ejus effectus
È
123.
De calce
È
124.
De
vitro, quomodo fiat
270
125.
Quomodo ejus particulae
ſimul jungantur
È
126.
Cur ſit liquidum cùm can­
det, omneſque figuras fa­
cile induat
271
127.
Cur, cùm frigidum eſt,
ſit valde durum
272
128.
Cur valde fragile
È
1129.
Cur ejus fragilitas minua­
tur, ſi lentè refrigeretur
272
130.
Cur ſit pellucidum
273
131.
Quomodo fiat coloratum
274
132.
Cur ſit rigidum inſtar
arcûs; & generaliter, cur
rigida, cùm inflexa ſunt,
ſponte redeant ad priorem
figuram
È
133.
De magnete. Repetitio
eorum ex antè dictis, quae
ad ejus explicationem re­
quiruntur
275
134.
Nullos in ae*re nec in aquâ
eſſe meatus recipiendis
particulis ſtriatis idoneos
276
135.
Nullos etiam eſſe in ullis
corporibus terrae exterio­
ris, praeterquam in ferro
277
136.
Cur tales meatus ſint in
ferro
È
137.
Quâ ratione etiam ſint in
ſingulis ejus ramentis
278
138.
Quomodo iſti meatus apti
reddantur ad particulas
ſtriatas, ab utrâvis parte
venientes, admittendas
È
139.
Quae ſit natura magnetis
279
140.
Quomodo fuſione fiat
chalybs & quodvis ferrum
280
141.
Cur chalybs ſit valde du­
rus, rigidus & fragilis
281
142.
Quae ſit differentia inter
chalybem & aliud ferrum
È
143.
Quomodo chalybs tempe­
retur
È
144.
Quae ſit differentia inter
meatus magnetis, chalybis
&sferri
283
145.
Enumeratio proprietatum
virtutis magneticae
284
146.
Quomodo particulae ſtria­
tae per Terrae meatus fluant
287
147.
Quòd difficiliùs tranſeant
per aerem aquam, & ter­
ram exteriorem, quàm per
interiorem
288
148.
Quòd faciliùs tranſeant
per magnetem, quàm per
alia corpora hujus terrae
exterioris
289
149.
Qui ſint poli magnetis
È
150.
Cur iſti poli ſe convertant
verſus polos Terrae
È
151.
Cur etiam certâ ratione
verſus ejus centrum ſe in­
clinent
290
152.
Cur unus magnes ad
alium ſe convertat & in­
clinet, eodem modoatque
ad Terram
291
153.
Cur duo magnetes ad in­
vicem accedant, & quae ſit
cujuſque ſphaera activita­
tis
292
154.
Cur interdum ſe invicem
refugiant
294
155.
Cur ſegmentorum magne­
tis partes, quae ante ſectio­
nem junctae erant, ſe mu­
tuò etiam refugiant
295
156.Cur duo puncta, quae
priùs in eodem magnete
contigua erant, in ejus
fragmentis ſint poli diver­
ſae virtutis
È
157.
Cur eadem ſit vis in quâ­
vis magnetis parte, ac in
toto
È
158.
Cur magnes ſuam vim
ferro ſibi admoto commu­
nicet
296
159.
Cur ferrum pro variis
modis, quibus magneti ad­
movetur, ipſam diverſi­
modè recipiat
È
160.
Cur ferrum oblongum
eam non recipiat, niſi ſe­
cundùm ſuam longitudi­
nem
297
1161.
Cur magnes nihil amittat
de i*uâ vi, quamvis eam
ferro communicet
297
162.
Cur haec vis celerrimè
ferro communicetur, ſed
diuturnitate temporis in
eo confirmetur
298
163.
Cur chalybs ad eam reci­
piendam aptior ſit, quàm
vilius ferrum
È
164.
Cur major ei communi­
cetur à perfectiore ma­
gnete, quàm à minùs per­
fecto
È
165.
Cur ipſa etiam terra vim
magnetis ferro tribuat
È
166.
Cur vis magnetica in
Terrâ debilior ſit, quàm
in parvis magnetibus
299
167.
Cur acus magnete tactae
ſemper ſuae virtutis polos
in extremitatibus ſuis ha­
beant
300
168.
Cur poli magneticae vir­
tutis non ſemper accuratè
verſus Terrae polos diri­
gantur, ſed ab iis variè
declinent
È
169.
Cur etiam interdum iſta
declinatio cum tempore
mutetur
301
170.
Cur in magnete ſupra
unum ex ſuis polis erecto
minor eſſe poſſit, quàm
cùm ejus poli aequaliter à
Terrâ diſtant
È
171.
Cur magnes trahat fer­
rum
302
172.
Cur magnes armatus,
multò plus ferri ſuſtineat
quàm nudus
È
173.
Cur ejus poli, quamvis
contrarii, ſe invicem ju­
vent ad ferrum ſuſtinen­
dum
303
174.
Cur gyratio rotulae fer­
reae, à vi magnetis cui ap­
penſa eſt, non impediatur
304
175.
Quomodo & quare vis
unius magnetis augeat vel
minuat vim alterius
305
176.
Cur magnes, quantumvis
fortis, ferrum ſibi non
contiguum, à magnete de­
biliore attrahere non poſſit
È
177.
Cur magnes debilis, aut
ferrum, à magnete fortiori
ferrum ſibi contiguum poſ­
ſit detrahere
3o6
178.
Cur, in his Borealibus
regionibus, polus Auſtra­
lis magnetis ſit fortior Bo­
reali
È
179.
De iis quae obſervari poſ­
ſunt in ferri limaturâ circa
magnetem ſparſâ
307
180. Cur lamina ferrea, polo
magnetis conjuncta, ejus
vim trahendi vel conver­
tendi ferri impediat
3o9
181.
Cur eandem nullius alte­
rius corporis interpoſitio
impediat
310
182. Cur magnetis poſitio non
conveniens ejus vires paul­
latim imminuat
È
183.
Cur rubigo, humiditas &
ſitus, eas etiam imminuat,
&svehemens ignis planè
tollat
È
184.
De vi attractionis in ſuc­
cino, cerâ, reſinâ, & ſimi­
libus
311
185.
Quae ſit cauſſa iſtius at­
tractionis in vitro
312
186.
Eandem ipſius cauſſam in
reliquis etiam videri
313
187. Ex dictis intelligi, quae­
nam cauſſae eſſe poſſint re­
liquorum omnium
1bilium effectuum, qui ad
occultas qualitates referri
ſolent
314
188.
De iis quae, ex tractationi­
bus de animali & de ho­
mine, ad rerum materia­
lium cognitionem mu­
tuanda ſunt
315
189.
Quid ſit ſenſus, & quo­
modo fiat
È
190.
De ſenſuum diſtinctione:
ac primò de internis, hoc
eſt, de animi afectibus, &
de appetitibus naturalibus
316
191.
De ſenſibus externis: ac
primò de tactu
318
192. De guſtu
È
193.
De odoratu
È
194. De auditu
319
195.
De viſu
È
196.
Animam non ſentire, niſi
quatenus eſt in cerebro
È
197.
Mentem eſſe talis naturae,
ut à ſolo corporis motu
varii ſenſus in eâ poſſint
excitari
320
198.
Nihil à nobis in objectis
externis ſenſu deprehendi,
praeter ipſorum figuras,
magnitudines & motus
321
199.
Nulla naturae phaenomena
in hac tractatione fuiſſe
praetermiſſa
323
200.
Nullis me in eâ principiis
uſum eſſe, quae non ab om­
nibus recipiantur; hanc­
que Philoſophiam non eſſe
novam, ſed maximè anti­
quam & vulgarem
È
201.
Dari particulas corpo­
rum inſenſiles
324
202. Democriti Philoſophiam
non minùs differre à noſtrâ,
quàm à vulgari
325
203. Quomodo figuras & mo­
tus particularum inſenſi­
lium cognoſcamus
È
204.
Sufficere ſi de inſenſilibus,
qualia eſſe poſſint, expli­
cuerim, etſi fortè non talia
ſint
327
205.
Ea tamen quae explicui,vi­
deri tamen moraliter certa
È
206.
Imò plus quàm moraliter
328
207.
Sed me omnia mea Eccle­
ſiae auctoritati ſubmittere
329
__________
NDEX
DES NOMS PROPRESa
________
p
iAdam et Eve: 100.
ARSTOTE: 192,323, 327.
BLAEU: XVIII.
iCharites: 4.
COPERNICUS: 85, 86, 96, 337.
DEMOCRITUS: 325, 348.
ELISABETHA (Princeps): 1.
ELZEVIER: XV-XVIII.
FREDERICUS (Rex Bohemiae): 1.
GILBERT: 300.
GRASSIUS (Horatius): 178.
iMinerva: 4.
iMusae: 4.
PONTANUS: 178.
PTOLEMAEUS: 85, 337.
REGIOMONTANUS: 178, 180.
SARSIUS (Lotharius): voir GRASSIUS.
SCHEINER (S. I.): 95.
iStoici: 317.
TYCHO-BRAHE: 85, 86, 96, 97, 98.
1gnetes reperiri, quàm in aliis: quo fit, ut particulae
ſtriatae, à terrâ interiori egredientes, majori copiâ ver­
ſus quaedam loca fluant, quàm verſus alia, ſicque ab
itineribus ſuis ſaepe deflectant. Et quia polorum ma­
gnetis, vel extremitatum acûs, converſio pendet à ſolo
curſu iſtarum particularum, omnes earum inflectio­
nes ſequi debet. Hujuſque rei experimentum facere
licet in magnete, cujus figura non ſit ſphaerica: nam
ſi acus exigua ſupra diverſas ejus partes collocetur,
non ſemper eodem planè modo ad ejus polos ſe con­
vertet, ſed ſaepe ab ipſis aliquantum declinabit. Nec
putandum eſt in eo diſparem eſſe rationem, quòd inae­
qualitates, quae ſunt in extimâ terrae ſuperficie, ad
totam ejus molem comparatae, perexiguae ſint; non
enim cum ipſâ, ſed cum acubus & magnetibus in
quibus declinatio fit, ſunt comparandae, ſicque ſatis
magnas eſſe apparet.
5
10
15
Sunt qui dicunt, iſtam declinationem non ſemper
in iiſdem terrae locis eandem manere, ſed cum tem­
pore mutari. Quod minimè mirum videri debet: non
modò quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus
in alias ab hominibus transfertur, ſed etiam quia ejus
glebae, quae ſunt in hac terrâ exteriore, quibuſdam in
locis cum tempore corrumpi poſſunt, & aliae in aliis
generari, ſive ab interiore terrâ ſubmitti.*
20
25
Sunt etiam qui dicunt, iſtam declinationem nullam
eſſe in magnete ſphaerico*, ſupra polum ſuum Auſtra­
lem in his Borealibus regionibus, vel ſupra Borealem
1in Auſtralibus, perpendiculariter ſtante, illumque hoc
pacto cymbae impoſitum, quandam aequatoris ſui par­
tem ſemper accuratè eandem verſus Boream, & oppo­
ſitam verſus Auſtrum convertere. Quod an verum ſit
nullo mihi adhuc experimento compertum eſt.
facilè mihi perſuadeo non omnino eandem, nec fortè
etiam tantam eſſe declinationem, in magnete ita con­
ſtituto, quàm in eo cujus poli aequaliter à Terrâ diſtant.
Nam particulae ſtriatae, in hac ſuperiore Terrae regione,
non modò per lineas aequaliter ab ejus centro
ab uno polo ad alium revertuntur, ſed etiam ubique
(praeterquam ſub aequatore) nonnullae ab interioribus
ejus partibus aſcendunt: & magnetis ſupra polos
erecti converſio ab his ultimis, declinatio verò à prio­
ribus praecipuè
5
10
15
Praeterea magnes trahit ferrum, ſive potiùs magnes
&sferrum ad invicem accedunt; neque enim ulla ibi
tractio eſt, ſed ſtatim atque ferrum eſt intra ſphaeram
activitatis magnetis, vim ab eo mutuatur, & particu­
lae ſtriatae, ab utroque egredientes, ae*rem
interme­
dium expellunt: quo fit, ut ambo ad invicem non aliter
quàm duo magnetes accedant. Imò etiam ferrum libe­
riùs movetur quàm magnes, quia conſtat iis tantùm
ramentis, in quibus particulae ſtriatae ſuos habent mea­
tus, magnes autem multâ materiâ lapideâ
20
25
Sed multi mirantur magnetem armatum, ſive lami­
nam ferream magneti adjunctam, plus ferri poſſe
ſuſtinere, quàm ſolum magnetem. Cujus tamen ratio
1detegi poteſt ex eo, quòd etiamſi plus ſibi appenſi ferri
ſuſtineat, non tamen idcirco plus ad ſe alliciat, ſi vel
minimùm ab eo removeatur; nec etiam plus ſuſtineat,
ſi corpus aliquod, quantumvis tenue, interjaceat:
hinc enim apparet, iſtam majorem ejus vim ex ſolâ
differentiâ contactûs oriri: quòd nempe laminae ferrae
meatus aptiſſimè congruant cum meatibus ferri ipſi
appenſi, & ideò particulae ſtriatae, per hos meatus ex
uno ferro in aliud tranſeuntes, omnem ae*rem interme­
dium expellant, efficiantque ut eorum ſuperficies, ſe
invicem immediatè contingentes, difficillimè disjun­
gantur: jamque ſuprà oſtenſum eſta, nullo glutino
duo corpora meliùs ad invicem poſſe alligari, quàm
immediato contactu. Meatus autem magnetis non
ita congruunt cum meatibus ferri, propter materiam
lapideam quae in eo eſt; hincque fit, ut ſemper ali­
quantulum ſpatii inter magnetem & ferrum debeat
remanere, per quod particulae ſtriatae ex unius mea­
tibus ad meatus alterius perveniant.
pMirantur etiam nonnulli, quòd quamvis poli ma­
gnetis contrariae virtutis eſſe videantur, ſe tamen in­
vicem juvent ad ferrum ſuſtinendum: ita ut, ſi ambo
laminis ferreis armentur, poſſintfig
ferè duplo plus ferri ſimul ſuſti­
nere, quàm unus ſolus. Nempe,
ſi AB eſt magnes, cujus polis
adjunctae ſunt laminae CD & EF,
ita utrimque prominentes, ut ferrum GH iis applica­
tum ſuperficie ſatis latâ ipſas tangat: hoc ferrum GH
1duplo ferè gravius eſſe poteſt, quàm ſi ab unâ tantùm
ex iſtis laminis ſuſtineretur. Sed hujus rei ratio evi­
dens eſt, ex motu particularum ſtriatarum jam expli­
cato: quamvis enim in eo contrariae ſint, quòd quae
per unum polum ingrediuntur, non poſſint in­
gredi per alium, hoc non impedit quominùs in ſuſti­
nendo ferro conſentiant; quia venientes ab Auſtrali
figmagnetis polo A, per laminam
chalybeam CD reflexae, ingre­
diuntur unam ferri partem ib,
quâ faciunt ejus polum Borea­
lem; atque inde fluentes uſque
ad Auſtralem ia, occurrunt alii laminae chalybeae FE,
per quam aſcendunt ad B, polum magnetis Borealem;
&svice verſa ^ egreſſae ex B, per armaturam EF,
appenſum HG, aliamque armaturam DC, revertuntur
ad A.
5
10
15
20
25
5
10
15
Hic autem motus particularum ſtriatarum per ma­
gnetem & ferrum non ita videtur conſentire cum motu
circulari ferrearum rotularum, quae, turbinis
contortae, diutius gyrant èmagnete pendentes, quàm
cùm ab eo remotae terrae inſiſtunt. Et ſanè, ſi particulae
ſtriatae motu tantùm recto agerentur, & ſingulos ferri
meatus per quos ingredi debent, èregione meatuum
magnetis ex quibus egrediuntur, judica­
rem eas ſiſtere debere gyrationem iſtarum rotularum.
Sed quia ſemper ipſaemet gyrant, unae in uman par­
tem, aliae in contrarium, & obliquè tranſire debent ex
meatibus magnetis in meatus ferri, quomodocunque
rotula vertatur, aequè facilè in ejus
1tur, ac ſi eſſet immota, minùſque ipſius motus impe­
ditur à contactu magnetis, cùm ei ſic appenſa gyratur,
quàm à contactu Terrae, cùm ſuo pondere illam premit.
20
25
30
Variis modis vis unius magnetis augetur vel mi­
nuitur, alterius magnetis aut ferri acceſſu. Sed una in
hoc generalis regula eſt, quòd quoties ita ſiti ſunt iſti
magnetes, ut unus in alium particulas ſtriatas mittat,
ſe invicem juvent; contrà autem, ſi unus ab alio eas
abducat, ſibi obſtent. Quia quò celeriùs & copioſiùs
iſtae particulae per unumquemque magnetem fluunt, eò
major in eo eſt virtus, & magis agitatae, ac plures, ab
uno magnete vel ferro in alium mitti poſſunt, quàm eo
abſente ab ae*re, aliove ullo corpore in ejus locum
conſtituto. Sic non modò, cùm polus Auſtralis unius
magnetis polo Boreali alterius conjunctus eſt, ſe invi­
cem juvant ad ferrum aliis ſuis polis appenſum ſuſti­
nendum; ſed etiam cùm disjuncti ſunt, & ferrum inter
utrumque collocatur. Exempli gratiâ, magnes C juva­
tur à magnete F, ad fer-fig
rum DE ſibi conjunctum
retinendum; & vice ver­
ſâ, magnes F juvatur a magnete C, ad hujus ferri ex­
tremitatem E in ae*re ſuſtinendam: poteſt enim eſſe
tam gravis, ut ab eo ſolo ſic ſuſtineri non poſſet, ſi
alia extremitas D alteri corpori quàm magneti C inni­
teretur.
5
10
15
20
25
Sed interim quaedam vis magnetis F impeditur à
magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad
1ſe alliciendum. Notandum enim eſt hoc ferrum, quam­
diu tangit magnetem C, attrahi non poſſe à magnete
F quem non tangit, etiamſi hunc illo multò potentio­
rem eſſe ſupponamus. Cujus ratio eſt, quòd parti­
culae ſtriatae per hos duos magnetes, & per fer­
rum, tanquam per unicum magnetem, modo ſuprà
explicatob tranſeuntes, aequalem ferè habeant vim
in toto ſpatio quod eſt inter C & F, nec idèo poſſint
ferrum DE, non ſolâ iſtâ vi magneticâ, ſed inſu­
per contactu ſuo magneti C alligatum, verſus ad­
ducere.
5
10
Atque hinc patet, cur ſaepe magnes debilis, aut exi­
guum ferrum, detrahat aliud ferrum à magnete for­
tiore. Notandum enim eſt hoc nunquam fieri, niſi cùm
magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit
magnete fortiori. Quippe, cùm duo magnetes ferrum
oblongum polis diſſimilibus tangunt, unus in unâ ex­
tremitate, alius in aliâ, & deinde iſti duo magnetes ab
invicem removentur, ferrum intermedium non ſemper
debiliori, nec etiam ſemper fortiori, ſed modò
modò alteri adhaeret: nullamque puto eſſe rationem,
cur uni potiùs quàm alteri adhaereat, niſi quòd eum
cui adhaeret, in majori ſuperficie quàm alium tangat.
figpEx eo verò, quòd ma­
gnes F juvet
C ad ferrum DE ſuſti­
nendum, manifeſtum eſt cur ille polus magnetis, qui
1a nobis vocatur Auſtralis, plus ferri ſuſtineat quàm
alter, in his Borealibus regionibus: etenim à Terrâ
maximo magnete juvatur, eodem planè modo ac ma­
gnes C à magnete F; contrà autem alius polus, prop­
ter ſitum non convenientem, à Terrâ impeditur.
15
20
25
5
Si paullò curioſiùs conſideremus, quo pacto lima­
tura ferri circa magnetem ſe diſponat, multa ejus ope
advertemus, quae hactenus dicta confirmabunt. Nam
inprimis notare licet, ejus pulviſculos non confuſè
coacervari, ſed unos aliis incumbendo, quoſdam quaſi
tubulos componere, per quos particulae ſtriatae libe­
riùs quàm per ae*rem fluunt, quique idcirco earum
vias deſignant. Quae viae ut clarè ipſis oculis cerni poſ­
ſint, ſpargatur aliquid iſtius limaturae ſupra planum,
in quo ſit foramen cui magnes ſphaericus ita immiſſus
ſit, ut polis ſuis utrimque planum tangat, eo modo
quo Aſtronomorum globi Horizontis circulo immitti
ſolent, ut ſphaeram rectam repraeſentent, & limatura
ibi ſparſa diſponet ſe in tubulos, qui flexus particu­
larum ſtriatarum circa magnetem, ſive etiam circa
globum Terrae, à nobis ſupra deſcriptosb exhibebunt.
Deinde, ſi alius magnes eodem modo iſti plano juxta
priorem inſeratur, & polus Auſtralis unius Borealem
alterius reſpiciat, limatura circumſparſa oſtendet
etiam, quo pacto particulae ſtriatae per iſtos duos ma­
gnetes tanquam per unicum moveantur. Ejus enim
tubuli, qui ab uno ex polis ſe mutuò reſpicienti­
bus ad alium porrigentur, erunt omnino recti; alii
verò, qui ab uno ex adverſis polis ad alium
1gent, erunt circa magnetes inflexi: ut hîc ſunt lineae
BRVXTia. Notari etiam poteſt, cùm aliquid limaturae
fig
ferri ex polo, ex. gr. Auſtrali, unius magnetis pendet,
ſi polus Auſtralis alterius magnetis infrà poſiti verſus
illam convertatur, & paullatim ei appropinquetur,
pacto tubuli ex eâ confecti primò ſurſum ſe retrahunt
&sinflectunt: quia ſcilicet eae particulae ſtriatae, quae
per illos fluunt, repelluntur ab aliis quae veniunt à
magnete inferiore. Ac deinde, ſi iſte inferior magnes
multò potentior ſit ſuperiore, tubuli iſti
&slimatura decidit in inferiorem: quia ſcilicet parti­
culae ſtriatae ex hoc inferiori aſcendentes, impetum
faciunt in ſingulos iſtius limaturae pulviſculos, quos
cùm ingredi non poſſint, niſi per eaſdem illorum ſu­
perficies quibus magneti ſuperiori adhaerent, eos
hoc ſuperiore disjungunt. Contrà verò, ſi polo Au­
ſtrali ſuperioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret,
polus Borealis inferioris obvertatur, haec limatura tu­
bulos ſuos rectà verſus inferiorem dirigit, & quantum
poteſt producit: quia utrimque particulis ſtriatis,
uno magnete in alium tranſeuntibus, viam praebent;
ſed non ideò à ſuperiori ſeparatur, niſi priùs inferio­
rem tetigerit, propter vim contactûs, de quâ egimus
1paullo antèa. Atque propter iſtam eandem vim, ſi li­
matura, magneti quantumvis forti adhaerens, tangatur
ab alio debiliori magnete, vel tantùm à ferreo aliquo
bacillo, nonnullae ejus partes fortiorem magnetem re­
linquent, & debiliorem, ſive ferreum bacillum, ſequen­
tur: illae ſcilicet, quae majori ſuperficie hunc quàm
illum tangent. Cùm enim exiguae iſtae ſuperficies va­
ri*ae ſint & inaequales, ſemper accidit, ut quaſdam li­
maturae particulas uni magneti vel ferro, alias alteri
firmiùs jungant.
10
15
20
25
5
10
15
20
5
10
Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, ejus
vim ſuſtinendi ferri multùm auget, ut antè dictum eſt,
impedit ejuſdem vim ferri ad ſe alliciendi aut con­
vertendi. Nempe lamina DCD impedit ne magnes
AB, cujus polo adjuncta eſt,fig
acum EF ad ſe alliciat aut
convertat. Jam enim adverti­
mus particulas ſtriatas, quae
progrederentur à B verſus EF
abſque hac laminâ, in eâ reflecti ex C verſus extremi­
tates DD, propterea quòd liberiùs per ipſam quàm
per ae*rem fluunt, ſicque vix ullae ad acum EF perve­
niunt. Eodem modo quo ſuprà diximusc, paucas à
mediâ Terrae regione ad nos pervenire, quia maxima
earum pars, per interiorem cruſtam ſuperioris Terrae
regionis, ab uno polo ad alium revertitur; unde fit,
1ut debilis tantùm vis magnetica totius Terrae hîc apud
nos ſentiatur.
15
20
25
Sed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud cor­
pus in locum laminae CD poni poteſt, à quo magnes
figAB impediatur, ne vim
in acum EF exerceat. Nullum
enim habemus, in hac exte­
riore terrâ, quantumvis ſoli­
dum & durum, in quo non ſint
plurimi meatus: non quidem ad particula­
rum ſtriatarum efformati, ſed multò majores, utpote
qui etiam globulos ſecundi elementi recipiunt, & per
quos idcirco iſtae particulae ſiriatae non minùs liberè
tranſire poſſunt quàm per ae*rem, in quo iſtos etiam
globulos ſecundi elementi obvios
5
10
15
Si ferrum aut magnes diu detineatur aliter conver­
ſus ad Terram alioſve vicinos magnetes, quàm ſponte
ſe converteret ſi nihil ejus motum impediret, hoc
ipſo vires ſuas paullatim amittit: quia tunc particulae
ſtriatae, ex Terrâ vel aliis magnetibus vicinis
adve­
nientes, obliquè vel averſè ipſius meatibus occurrendo,
paullatim eorum figuras mutant & corrumpunt.
20
Denique vis magnetica humiditate, rubigine, ac ſitu
valde minuitur; & valido igne planè deletur. Rubigo
enim, ex ferri ramentis effloreſcens, meatuum
occludit; idemque praeſtat ae*ris humiditas & ſitus,
quia rubiginis initia ſunt. Ignis autem agitatio iſtorum
ramentorum poſitionem planè diſturbat. Nihilque puto
1hactenus circa magnetem verè ac pro certo fuiſſe ob­
ſervatum, cujus ratio, ex iis quae explicui, non facilè
intelligatur.
25
Hîc autem occaſione magnetis qui trahit ferrum,
aliquid addendum eſt de ſuccino, gagate, cerâ, reſinâ,
vitro & ſimilibus, quae omnia minuta corpora etiam
trahunt. Quamvis enim mei non ſit inſtituti, particu­
laria ulla explicare, niſi quatenus requiruntur ad ge­
neraliora, de quibus egi, confirmanda; nec examinare
poſſim iſtam vim in gagate vel ſuccino, niſi priùs ex
variis experimentis plures alias eorum proprietates
deducam, & ita intimam ipſorum naturam inveſtigem:
quia tamen eadem vis in vitro etiam eſt, de quo mihi
paullò antèa fuit agendum ad ignis effectus demon­
ſtrandos, niſi eam explicarem, alia forſan quae de illo
ſcripſi, poſſent in dubium revocari. Praeſertim quia
fortè nonnulli, videntes iſtam vim in ſuccino, cerâ,
reſinâ, & oleagineis ferè omnibus reperiri, putabunt
ipſam in eo conſiſtere, quòd tenues quaedam & ramo­
ſae iſtorum corporum particu1ae, frictione commotae
(frictio enim ad illam vim excitandam requiri ſolet),
per ae*rem vicinum ſe diffundant, ac ſibi mutuò adhae­
reſcentes protinus revertantur, & minuta corpora quae
in itinere offendunt, ſecum trahant. Quemadmodum
videmus ejuſmodi pinguium liquefactorum guttas,
bacillo appenſas, levi motu ita excuti poſſe, ut unâ
earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam
diſtantiam ab eo recedat, ſtatimque revertatur, nec
non feſtucas, aliave obvia corpuſcula ſecum adducat.
Nihil enim tale in vitro licet imaginari, ſaltem ſi
1tura ejus ſit talis, qualem eam ſuprà deſcripſimus; ac
proinde in ipſo alia iſtius attractionis cauſſa eſt aſſi­
gnanda.
5
10
15
20
25
30
Nempe ex modo quo illud generari dictum eſta,
facilè colligitur, praeter illa majuſcula intervalla,
quae globuli ſecundi elementi verſus omnes partes
tranſire poſſunt, multas etiam rimulas oblongas inter
ejus particulas reperiri; quae cùm ſint anguſtiores,
quàm ut iſtos globulos recipiant, ſoli materiae primi
elementi tranſitum praebent; putandumque eſt,
materiam primi elementi, omnium meatuum quos in­
greditur figuras induere aſſuetam, per rimulas iſtas
tranſeundo, in quaſdam quaſi faſciolas tenues, latas
&soblongas efformari, quae, cùm ſimiles rimulas in
ae*re circumjacente non inveniant, intra vitrum con­
tinent, vel certè ab eo non multùm evagantur, & circa
ejus particulas convolutae, motu quodam circulari,
ex unis ejus rimulis in alias fluunt. Quamvis enim
materia primi elementi fluidiſſima ſit, quia tamen con­
ſtat minutiis inaequaliter agitatis, ut in tertiae
art. 87 & 88 explicuib, rationi conſentaneum eſt, ut
credamus multas quidem ex maximè concitatis ejus
minutiis à vitro in ae*rem aſſiduè migrare, aliaſque ab
ae*re in vitrum earum loco reverti; ſed, cùm eae quae
revertuntur, non ſint omnes aequè concitatae, illas
minimum habent agitationis, verſus rimulas, quibus
nulli meatus in ae*re correſpondent, expelli, atque ibi
unas aliis adhaerentes, faſciolas iſtas componere; quae
faſciolae idcirco ſucceſſu temporis figuras acquirunt
1determinatas, quas non facilè mutare poſſunt. Unde
ſit, ut ſi vitrum ſatis validè fricetur, ita ut nonnihil
incaleſcat, ipſae hoc motu ſoras excuſſae, per ae*rem
quidem vicinum ſe diſpergant, aliorumque etiam cor­
porum vicinorum meatus ingrediantur; ſed quia non
tam faciles ibi vias inveniunt, ſtatim ad vitrum revol­
vantur, & minutiora corpora, quorum meatibus ſunt
implicitae, ſecum adducant.
5
10
15
20
25
5
Quod autem hîc de vitro notavimus, de pleriſque
aliis corporibus etiam credi debet: nempe quòd inter­
ſtitia quaedam inter eorum particulas reperiantur, quae,
cùm nimis anguſta ſint ad globulos ſecundi elementi
admittendos, ſolam materiam primi recipiunt, & cùm
ſint majora iis quae in ae*re circumjacente ſoli iſti ma­
teriae primi elementi etiam patent, implentur minùs
agitatis ejus minutiis; quae ſibi mutuò adjunctae, par­
ticulas componunt, diverſas quidem habentes figuras,
juxta diverſitatem iſtorum interſtitiorum, ſed maximâ
ex parte faſciolarum inſtar tenues, latas & oblongas:
ita ut, circa particulas corporum quibus inſunt ſe con­
volvendo, aſſiduè moveri poſſint. Interſtitia enim à qui­
bus figuram ſuam mutuantur, cùm debeant eſſe valde
anguſta, ut globulos ſecundi elementi non admittant,
niſi eſſent oblonga rimarum inſtar, vix poſſent eſſe ma­
jora iis, quae inter ae*ris particulas à globulis ejuſdem
ſecundi elementi non occupantur. Quapropter, etſi non
negem, aliam cauſſam attractionis antè expoſitama in
aliquibus fortè corporibus locum habere poſſe, quia
tamen non eſt ita generalis, & attractio iſta in valde
multis corporibus obſervatur, non aliam puto in illis,
1vel ſaltem in maximâ illorum parte, quàm in vitro eſſe
quaerendam.
10
15
20
25
30
Caeterùm hîc notari velim, particulas iſtas in mea­
tibus corporum terreſtrium, ex materiâ primi elementi
efformatas, non modò variarum attractionum,
ſunt in electro & in magnete, ſed & aliorum innume­
rabilium & admirandorum effectuum cauſſas eſſe poſſe.
Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid
ſingulare habent in ſuâ figurâ, quo differunt à reliquis
omnibus, in aliis corporibus formatis; reti­
neant maximam agitationem primi elementi, cujus
ſunt partes, minimas ob cauſſas fieri poteſt, ut vel ex­
tra corpus in quo ſunt non evagentur, ſed tantùm in
ejus meatibus hinc inde diſcurrant; vel contrà celer­
rimè ab eo diſcedant, & alia omnia corpora
pervadentes, ad loca quantumlibet remota breviſſimo
tempore perveniant, ibique materiam ſuae actioni reci­
piendae idoneam invenientes, raros aliquos effectus
producant. Et ſanè quiſquis conſiderabit, quàm mirae
ſint magnetis & ignis proprietates, ac quàm diverſae
iis quas vulgò in aliis corporibus obſervamus; quàm
ingens flamma ex minimâ ſcintillâ momento temporis
poſſit accendi, quàm magna ſit ejus vis; ad quam im­
manem diſtantiam ſtellae fixae lumen ſuum circumqua­
que diffundant; & reliqua, quorum cauſſas, judi­
cio, ſatis evidentes, ex principiis omnibus notis & ab
omnibus admiſſis, figurâ ſcilicet, magnitudine, ſitu &
motu particularum materiae, in hoc ſcripto deduxi:
facilè ſibi perſuadebit, nullas eſſe vires in lapidibus
aut plantis tam occultas, nulla ſympathiae
1thiae miraculaa tam ſtupenda, nihil denique in naturâ
univerſâ, quod ad cauſſas tantùm corporales, ſive
mente & cogitatione deſtitutas, debeat referri, cujus
ratio ex iiſdem illis principiis deduci non poſſit: adeò
ut aliqua alia ipſis adjungere non ſit neceſſe.
5
10
15
20
25
30
5
Plura non adderem in hac quartâ Principiorum Phi­
loſophiae parte, ſi (quemadmodum mihi antehac in
animo fuit) duas adhuc alias, quintam ſcilicet de vi­
ventibus, ſive de animalibus & plantis, ac ſextam de
homine eſſem ſcripturusb. Sed quia nondum omnia, de
quibus in iis agere vellem, mihi planè perſpecta ſunt,
nec ſcio an ſatis unquam otii habiturus ſim ad ipſas
abſolvendas, ne priores idcirco diutius retineam, vel
quid in iis deſideretur, quod ad alias reſervârim, pauca
quaedam de ſenſuum objectis hîc ſubjungam. Quippe
hactenus hanc Terram, totumque adeò hunc mundum
aſpectabilem, inſtar machinae deſcripſi, nihil praeter
figuras & motus in eo conſiderans; ſenſus autem noſtri
multa alia nobis exhibent, colores ſcilicet, odores,
ſonos & ſimilia, de quibus ſi planè tacerem, praeci­
puam explicationis rerum naturalium partem viderer
omiſiſſec.
10
15
20
Sciendum itaque humanam animam, etſi totum cor­
pus informet, praecipuam tamen ſedem ſuam habere
in cerebro, in quo ſolo non modò intelligit & imagi­
natur, ſed etiam ſentit: hocque opere nervorum, qui,
filorum inſtar, à cerebro ad omnia reliqua membra
protenduntur, iiſque ſic annexi ſunt, ut vix ulla pars
1humani corporis tangi poſſit, quin hoc ipſo movean­
tur aliquot nervorum extremitates per ipſam ſparſae,
atque earum motus ad alias eorum nervorum extremi­
tates, in cerebro circa ſedem animae collectas, tranſ­
feratur, ut in Dioptricae capite quartoa ſatis expli­
cui. Motus autem qui ſic in cerebro à nervis excitan­
tur, animam ſive mentem intimè cerebro conjunctamb
diverſimodè afficiunt, prout ipſi ſunt diverſi. Atque hae
diverſae mentis affectiones, ſive cogitationes, ex iſtis
motibus immediatè conſequentes, perceptio­
nes, ſive, ut vulgò loquimur, ſenſus appellantur.
25
5
10
Horum ſenſuum diverſitates primò ab ipſorum ner­
vorum diverſitate, ac deinde à diverſitate motuum, qui
in ſingulis nervis fiunt, dependent. Neque tamen ſin­
guli nervi faciunt ſingulos ſenſus à reliquis
ſed ſeptem tantùm praecipuas differentias in iis notare
licet, quarum duae pertinent ad ſenſus internos, aliae
quinque ad externos. Nempe nervi qui ad ventricu­
lum oeſophagum, fauces, aliaſque interiores partes,
explendis naturalibus deſideriis protendun­
tur, faciunt unum ex ſenſibus internis, qui appetitus
naturalis vocatur. Nervuli verò qui ad cor & praecor­
dia, quamvis perexigui ſint, faciunt alium ſenſum in­
ternum, in quo conſiſtunt omnes animi commotiones,
ſive pathemata, & affectus, ut laetitiae, triſtitiae,
odii, & ſimilium. Nam, exempli cauſſâ, ſanguis ritè
temperatus, facilè ac plus ſolito in corde ſe dilatans,
nervulos circa orificia ſparſos ita laxat & movet, ut
inde alius motus in cerebro ſequatur, qui naturali
1quodam ſenſu hilaritatis afficit mentem: ac etiam aliae
quaevis cauſſae, nervulos iſtos eodem modo moventes,
eundem illum laetitiae ſenſum dant. Ita imaginatio
fruitionis alicujus boni, non ipſa ſenſum laetitiae in ſe
habet, ſed ſpiritus ex cerebro ad muſculos, quibus illi
nervi inſerti ſunt, mittit, eorumque ope orificia cordis
expanduntur, & ejus nervuli moventur eo motu, ex
quo ſequi debet ille ſenſus. Ita, audito grato nuncio,
mens primùm de ipſo judicat, & gaudet gaudio illo
intellectuali, quod ſine ullâ corporis commotione ha­
betur, quodque idcirco Stoici dixerunt cadere poſſe in
ſapientem; deinde, cùm illud imaginatur, ſpiritus ex
cerebro ad praecordiorum muſculos fluunt, & ibi ner­
vulos movent, quorum ope alium in cerebro motum
excitant, qui mentem afficit laetitiae animalis ſenſu.
Eâdem ratione ſanguis nimis craſſus, malignè in cordis
ventriculos fluens, & non ſatis ibi ſe dilatans, alium
quendam motum in iiſdem praecordiorum nervulis fa­
cit, qui cerebro communicatus ſenſum triſtitiae ponit
in mente, quamvis ipſa fortè neſciat cur triſtetur:
aliaeque plures cauſſae idem praeſtare poſſunt. Atque
alii motus iſtorum nervulorum efficiunt alios affectus,
ut amoris, odii, metûs, irae, &c., quatenus ſunt tan­
tùm affectus, ſive animi pathemata, hoc eſt, quatenus
ſunt confuſae quaedam cogitationes, quas mens non
habet à ſe ſolâ, ſed ab eo quòd à corpore, cui intimè
conjuncta eſt, aliquid patiatur. Nam diſtinctae cogita­
tiones, quas habemus de iis quae amplectenda ſunt,
vel optanda, vel fugienda &c., toto genere ab iſtis
affectibus diſtinguuntur. Non alia ratio eſt appeti­
tuum naturalium, ut famis, ſitis &c., qui à nervis
1triculi, faucium &c., pendent, ſuntque à voluntate
comedendi, bibendi &c., planè diverſi; ſed quia, ut
plurimum, iſta voluntas ſive appetitio eos comitatur,
idcirco dicuntur appetitus.
15
20
25
5
10
15
20
25
30
Quantum ad ſenſus externos, quinque nu­
merantur, propter quinque diverſa objectorum genera,
nervos iis ſervientes moventia, & totidem genera co­
gitationum confuſarum, quae ab iſtis motibus in animâ
excitantur. Nam prima, nervi in univerſi corporis cu­
tem deſinentes, illâ mediante à quibuſlibet
corporibus tangi poſſunt, & ab illis integris moveri,
uno modo ab illorum duritie, alio à gravitate, alio à
calore, alio ab humiditate &c.; quotque diverſis mo­
dis vel moventur, vel à motu ſuo ordinario impediun­
tur, tot in mente diverſos ſenſus excitant, ex
tot tactiles qualitates denominantur. Ac praeterea, cùm
iſti nervi ſolito vehementiùs agitantur, ſed ita tamen
ut nulla laeſio in corpore inde ſequatur, hinc fit ſenſus
titillationis, menti naturaliter gratus, quia vires cor­
poris, cui arctè conjuncta eſt, ei teſtatur; ſi ali­
qua laeſio inde ſequatur, ſit ſenſus doloris. Atque hinc
patet, cur corporea voluptas & dolor tam parum di­
ſtent ab invicem in objecto, quamvis in ſenſu contrarii
ſint.
5
10
15
20

Deinde alii nervi, per linguam & partes ei
ſparſi, ab eorundem corporum particulis, ab invicem
disjunctis, & ſimul cum ſalivâ in ore natantibus, diver­
ſimodè moventur, prout ipſorum figurae ſunt diverſae,
ſicque diverſorum ſaporum ſenſus efficiunt.
25

Tertiò, duo etiam nervi, ſive cerebri
extra calvariam non exſertae, moventur ab eorundem
1corporum particulis disjunctis, & in ae*re volantibus,
non quidem quibuſlibet, ſed iis quae ſatis ſubtiles ac
ſimul ſatis vividae ſunt, ut in nares attractae per offis
ſpongioſi meatus uſque ad illos nervos perveniant; &
à diverſis eorum motibus fiunt diverſorum odorum
ſenſus.
30
5
Quarto', duo alii nervi, in intimis aurium cavernis
reconditi, excipiunt tremulos & vibratos totius ae*ris
circumjacentis motus. Ae*r enim membranulam tym­
pani concutiens, ſubjunctam trium oſſiculorum ca­
tenulam, cui iſti nervi adhaerent, ſimul quatit; atque
ab horum motuum diverſitate, diverſorum ſonorum
ſenſus oriuntur.
10
Denique nervorum opticorum extremitates, tuni­
cam, retinam dictam, in oculis componentes, non ab
ae*re nec à terrenis ullis corporibus ibi moventur, ſed
à ſolis globulis ſecundi elementi, unde habetur ſenſus
luminis & colorum; ut jam ſatis in Dioptricâa & Me­
teoris explicui.
pProbatur autem evidenter, animamb non quatenus
eſt in ſingulis membris, ſed tantùm quatenus eſt in ce­
rebro, ea quae corpori accidunt in ſingulis membris
nervorum ope ſentire: primò, ex eo quòd morbi varii,
ſolum cerebrum afficientes, omnem ſenſum tollant,
vel perturbent; ut & ipſe ſomnus, qui eſt in ſolo cere­
bro, quotidie nobis magnâ ex parte adimit ſentiendi
facultatem, quam poſtmodum vigilia reſtituit. Deinde,
ex eo quòd, cerebro illaeſo, ſi tantùm viae, per quas
1nervi à mernbris externis ad illud porriguntur obſtru­
ctae ſint, hoc ipſo illorumembrorum ſenſus etiam
perit. Ac denique, ex eo quòd dolor aliquando ſentia­
tur tanquam in quibuſdam membris, in quibus nulla
tamen eſt doloris cauſſa, ſed in aliis per quae
nervi, qui ab illis ad cerebrum protenduntur. Quod
ultimum innumeris experimentis oſtendi poteſt, ſed
unum hîc ponere ſufficiet. Cùm puellae cuidam, ma­
num gravi morbo affectam habenti, velarentur oculi
quoties Chirurgus accedebat, ne curationis
turbaretur, eique poſt aliquot dies brachium ad cubi­
tum uſque, ob gangraenam in eo ſerpentem, fuiſſet am­
putatum, & panni in ejus locum ita ſubſtituti, ut eo
ſe privatam eſſe planè ignoraret, ipſa interim varios
dolores, nunc in uno ejus manûs quae abſciſſa
digito, nunc in alio ſe ſentire querebatur: quod ſanè
aliunde contingere non poterat, quàm ex eo quòd
nervi, qui priùs ex cerebro ad manum deſcendebant,
tuncque in brachio juxta cubitum terminabantur, eo­
dem modo ibi moverentur, ac priùs moveri
in manu, ad ſenſum hujus vel illius digiti dolentis,
animae in cerebro reſidenti imprimendum.
15
20
25
5
10
15
20
Probatur deinde talem eſſe noſtrae mentis naturam,
ut ex eo ſolo quòd quidam motus in corpore fiant, ad
quaſlibet cogitationes, nullam iſtorum ima­
ginem referentes, poſſit impelli; & ſpeciatim ad illas
confuſas, quae ſenſus, ſive ſenſationes, dicuntur. Nam
videmus verba, ſive ore prolata, ſive tantùm ſcripta,
quaſlibet in animis noſtris cogitationes &, commo­
tiones excitare. In eâdem chartâ, cum eodem
&satramento, ſi tantùm calami extremitas certo modo
1ſupra chartam ducatur, literas exarabit, quae cogita­
tiones praeliorum, tempeſtatum, furiarum, affectuſque
indignationis & triſtitiae in lectorum animis concita­
bunt; ſi verò alio modo ferè ſimili calamus movea­
tur, cogitationes valde diverſas, tranquillitatis, pacis,
amoenitatis, afectuſque planè contrarios amoris &
laetitiae efficiet. Reſpondebitur fortaſſe, ſcripturam vel
loquelam nullos affectus, nullaſque rerum à ſe diver­
ſarum imaginationes, immediatè in mente excitare,
ſed tantummodo diverſas intellectiones; quarum
deinde occaſione anima ipſa variarum rerum imagines
in ſe efformat. Quid autem dicetur de ſenſu doloris &
titillationis? Gladius corpori noſtro admovetur, illud
ſcindit: ex hoc ſolo ſequitur dolor, qui ſanè non mi­
nùs diverſus eſt à gladii, vel corporis quod ſcinditur,
locali motu, quàm color, vel ſonus, vel odor, vel
ſapor. Atque ideò, cùm clarè videamus, doloris ſen­
ſum in nobis excitari ab eo ſolo, quòd aliquae cor­
poris noſtri partes contactu alicujus alterius corpo­
ris localiter moveantur, concludere licet, mentem
noſtram eſſe talis naturae, ut ab aliquibus etiam mo­
tibus localibus, omnium aliorum ſentuum affectiones
pati poſſit.
25
30
5
10
15
20
Praeterea non deprehendimus ullam differentiam
inter nervos, ex quâ liceat judicare, aliud quid per
unos quàm per alios, ab organis ſenſuum externorum
ad cerebrum pervenire, vel omnino quicquam eò per­
venire praeter ipſorum nervorum motum localem.
Videmuſque hunc motum localem, non modò ſenſum
titillationis vel doloris exhibere, ſed etiam luminis &
ſonorum. Nam ſi quis in oculo percutiatur, ita ut
1ictûs vibratio ad retinam uſque perveniat, hoc ipſo
videbit plurimas ſcintillas luminis fulgurantis, quod
lumen extra ejus oculum non erit. Atque ſi quis aurem
ſuam digito obturet, tremulum quoddam murmur
audiet, quod à ſolo motu ae*ris in eâ incluſi
Denique ſaepe advertimus calorem, aliaſve ſenſiles
qualitates, quatenus ſunt in objectis, nec non etiam
formas rerum purè materialium, ut, ex. gr., formam
ignis, à motu locali quorundam corporum oriri, atque
ipſas deinde alios motus locales in aliis
efficere. Et optimè comprehendimus quo pacto à variâ
magnitudine, figurâ & motu particularum unius cor­
poris, varii motus locales in alio corpore excitentur;
nullo autem modo poſſumus intelligere, quo pacto ab
iiſdem (magnitudine ſcilicet, figurâ & motu)
aliud producatur, omnino diverſae ab ipſis naturae,
quales ſunt illae formae ſubſtantiales & qualitates
reales, quas in rebus eſſe multi ſupponunt; nec etiam
quo pacto poſtea iſtae qualitates aut formae vim habeant
in aliis corporibus motus locales excitandi. Quae
ita ſint, & ſciamus eam eſſe animae noſtrae naturam,
ut diverſi motus locales ſufficiant ad omnes ſenſus in
eâ excitandos; experiamurque illos reipſâ varios ſenſus
in ea excitare, non autem deprehendamus quicquam
aliud, praeter ejuſmodi motus, à ſenſuum
organis ad cerebrum tranſire: omnino concludendum
eſt, non etiam à nobis animadverti, ea, quae in objectis
externis, luminis, coloris, odoris, ſaporis, ſoni, ca­
loris, frigoris & aliarum tactilium qualitatum, vel
etiam formarum ſubſtantialium, indigita­
mus, quicquam aliud eſſe quàm iſtorum objectorum
1varias diſpoſitiones, quae efficiunt ut nervos noſtros
variis modis movere poſſint.
25
30
5
10
15
20
25
30
Atque ita facili enumeratione colligitur, nulla na­
turae phaenomena fuiſſe à me in hac tractatione prae­
termiſſa. Nihil enim inter naturae phaenomena eſt
recenſendum, niſi quod ſenſu deprehenditur. Atqui
exceptis magnitudine, figurâ & motu, quae qualia ſint
in unoquoque corpore explicui, nihil extra nos po­
ſitum ſentitur, niſi lumen, color, odor, ſapor, ſonus,
&stactiles qualitates; quae nihil aliud eſſe, vel ſal­
tem à nobis non deprehendi quicquam aliud eſſe
in objectis, quàm diſpoſitiones quaſdam in magnitu­
dine, figurâ & motu conſiſtentes, hactenus eſt demon­
ſtratum.
pSed velim etiam notari, me hîc univerſam rerum
materialium naturam ita conatum eſſe explicare, ut
nullo planè principio ad hoc uſus ſim, quod non ab
Ariſtotele, omnibuſque aliis omnium ſeculorum Phi­
loſophis fuerit admiſſum: adeò ut haec Philoſophia
non ſit nova, ſed omnium maximè antiqua & vulgaris.
Nempe figuras & motus & magnitudines corporum
conſideravi, atque ſecundùm leges Mechanicae, certis
&squotidianis experimentis confirmatas, quidnam ex
iſtorum corporum mutuo concurſu ſequi debeat, exa­
minavi. Quis autem unquam dubitavit, quin corpora
moveantur, variaſque habeant magnitudines & figuras,
pro quarum diverſitate ipſorum etiam motus varien­
tur, atque ex mutuâ colliſione, quae majuſcula ſunt in
multa minora dividantur, & figuras mutent? Hoc non
uno tantùm ſenſu, ſed pluribus, viſu, tactu, auditu
deprehendimus; hoc etiam diſtinctè imaginamur &
1intelligimus : quod de reliquis, ut de coloribus, de
ſonis & caeteris, quae non ope plurium ſenſuum, ſed
ſingulorum duntaxat percipiuntur, dici non poteſt:
ſemper enim eorum imagines in cogitatione noſtrâ
ſunt confuſae, nec quidnam illa ſint
5
10
15
20
25
30
5
At multas in ſingulis corporibus particulas conſi­
dero, quae nullo ſenſu percipiuntur: quod illi fortaſſe
non probant, qui ſenſus ſuos pro menſurâ cognoſci­
bilium ſumunt. Quis autem poteſt dubitare, quin
multa corpora ſint tam minuta, ut ea nullo de­
prehendamus? ſi tantùm conſideret, quidnam ſingulis
horis adjiciatur iis quae lentè augentur, vel quid de­
trahatur ex iis quae minuuntur. Creſcit arbor quotidie,
nec poteſt intelligi majorem illam reddi quàm priùs
fuit, niſi ſimul intelligatur aliquod corpus ei
Quis autem unquam ſenſu deprehendit, quaenam ſint
illa corpuſcula, quae in unâ die arbori creſcenti acceſ­
ſerunt? Atque ſaltem illi, qui agnoſcunt quantitatem
eſſe indefinitè diviſibilem, fateri debent ejus partes
reddi poſſe tam exiguas, ut nullo ſenſu
Et ſanè mirum eſſe non debet, quòd valde minuta cor­
pora ſentire nequeamus; cùm ipſi noſtri nervi, qui
moveri debent ab objectis ad ſenſum efficiendum, non
ſint minutiſſimi, ſed, funiculorum inſtar, ex multis
particulis ſe minoribus conflati; nec proinde minu­
tiſſimis corporibus moveri poſſint. Nec puto quem­
quam ratione utentem negaturum, quin longè meliùs
ſit, ad exemplum eorum quae in magnis corporibus
accidere ſenſu percipimus, judicare de iis quae acci­
dunt in minutis corpuſculis, ob ſolam parvita­
tem ſenſum effugientibus, quàm ad haec explicanda,
1novas res neſ*cio quas, nullam cum iis quae ſentiuntur
ſimilitudinem habentes, excogitare.
10
15
20
25
30
At Democritus etiam corpuſcula quaedam imagina­
batur, varias figuras, magnitudincs & motus habentia,
ex quorum coacervatione mutuiſque concurſibus om­
nia ſenſilia corpora exſurgerent; & tamen ejus philo­
ſophandi ratio vulgò ab omnibus rejici ſolet. Verùm
nemo unquam illam rejecit, propterea quòd in eâ con­
ſiderarentur quaedam corpora tam minuta ut ſenſum
effugerent, quae varias magnitudines, figuras & motus
habere dicerentur; quia nemo poteſt dubitare, quin
multa revera talia ſint, ut modò oſtenſum eſt. Sed re­
jecta eſt, primò, quia illa corpuſcula indiviſibilia ſup­
ponebat, quo nomine etiam ego illam rejicio; deinde,
quia vacuum circa ipſa eſſe fingebat, quod ego nullum
dari poſſe demonſtro; tertiò, quia gravitatem iiſdem
tribuebat, quam ego nullam in ullo corpore, cùm ſo­
lum ſpectatur, ſed tantùm quatenus ab aliorum cor­
porum ſitu & motu dependet atque ad illa refertur,
intelligo; ac denique, quia non oſtendebat, quo pacto
res ſingulae ex ſolo corpuſculorum concurſu oriren­
tur, vel ſi de aliquibus id oſtenderet, non omnes ejus
rationes inter ſe cohaerebant: ſaltem quantum judi­
care licet ex iis, quae de ipſius opinionibus memoriae
prodita ſunt. An autem ea quae hactenus de Philo­
ſophiâ ſcripſi, ſatis cohaereant, aliis judicandum re­
linquo.
5
10
15
20
25
At inſenſilibus corporum particulis determinatas
figuras & magnitudines & motus aſſigno, tanquam ſi
eas vidiſſem, & tamen fateor eſſe inſenſiles; atque
ideò quaerent fortaſſe nonnulli, unde ergo quales ſint
1agnoſcam. Quibus reſpondeo: me primò quidem, ex
ſimpliciſſimis & maximè notis principiis, quorum co­
gnitio mentibus noſtris à naturâ indita eſt, generaliter
conſiderâſſe, quaenam praecipuae differentiae inter ma­
gnitudines & figuras & ſitus corporum, ob
exiguitatem ſuam, inſenſilium eſſe poſſent, & quinam
ſenſiles effectus ex variis eorum concurſibus ſeque­
rentur. Ac deinde, cùm ſimiles aliquos effectus in
rebus ſenſibilibus animadverti, eas ex ſimili talium
corporum concurſu ortas exiſtimâſſe; praeſertim
nullus alius ipſas explicandi modus excogitari poſſe
videbatur. Atque ad hoc arte facta non parum me
adjuverunt: nullum enim aliud, inter ipſa & corpora
naturalia, diſcrimen agnoſco, niſi quòd arte factorum
operationes, ut plurimum, peraguntur
adeò magnis, ut ſenſu facilè percipi poſſint: hoc enim
requiritur, ut ab hominibus fabricari queant. Contrà
autem naturales effectus ferè ſemper dependent ab
aliquibus organis adeò minutis, ut omnem ſenſum
effugiant. Et ſanè nullae ſunt in Mechanicâ
quae non etiam ad Phyſicam, cujus pars vel ſpecies eſt,
pertineant: nec minùs naturale eſt horologio, ex his
vel illis rotis compoſito, ut horas indicet, quàm arbori
ex hoc vel illo ſemine ortae, ut tales fructus producat.
Quamobrem, ut ii qui in conſiderandis
ſunt exercitati, cùm alicujus machinae uſum ſciunt &,
nonnullas ejus partes aſpiciunt, facilè ex iſtis, quo
modo aliae quas non vident ſint factae, conjiciunt: ita
ex ſenſilibus effectibus & partibus corporum natura­
lium, quales ſint eorum cauſſae & particulae
inveſtigare conatus ſum.
1
30
5
10
15
20
25
30
At quamvis fortè hoc pacto intelligatur, quomodo
res omnes naturales fieri potuerint, non tamen ideò
concludi debet, ipſas revera ſic factas eſſe. Nam
quemadmodum ab eodem artifice duo horologia fieri
poſſunt, quae, quamvis horas aequè bene indicent, &
extrinſecus omnino ſimilia ſint, intus tamen ex valde
diſſimili rotularum compage conſtant: ita non dubium
eſt, quin ſummus rerum opifex omnia illa, quae vide­
mus, pluribus diverſis modis potuerit efficere. Quod
equidem verum eſſe libentiſſimè concedo, ſatiſque à
me praeſtitum eſſe putabo, ſi tantùm ea quae ſcripſi talia
ſint, ut omnibus naturae phaenomenis accuratè reſpon­
deant. Hocque etiam ad uſum vitae ſufficiet, quia &
Medicina, & Mechanica, & caeterae artes omnes, quae
ope Phyſicae perfici poſſunt, ea tantùm quae ſenſilia
ſunt, ac proinde inter naturae phaenomena numeranda,
pro fine habent. Et ne quis fortè ſibi perſuadeat,
Ariſtotelema aliquid ampliùs praeſtitiſſe, aut praeſtare
voluiſſe, ipſemet in primo Meteorologicorum, initio
capitis ſeptimi, expreſſè teſtatur, de iis quae ſenſui non
ſunt manifeſta, ſe putare ſufficientes rationes & de­
monſtrationes afferre, ſi tantùm oſtendat ea ita fieri
poſſe, ut à ſe explicantur.
5
10
15
20
Sed tamen, ne qua hîc veritati fraus fiat, conſide­
randum eſt quaedam eſſe quae habentur certa mora­
liter, hoc eſt, quantum ſufficit ad uſum vitae, quamvis
ſi ad abſolutam Dei potentiam referantur, ſint incerta.
Ut ex. gr., ſi quis legere velit epiſtolam, latinis qui­
dem literis, ſed non in verâ ſignificatione poſitis,
ſcriptam, & conjiciens, ubicunque in eâ eſt A,
1dum eſſe B, ubi B legendum C, atque ita pro unâ­
quâque literâ proximè ſequentem eſſe ſubſtituendam,
inveniat hoc pacto latina quaedam verba ex iis com­
poni: non dubitabit quin illius epiſtolae verus ſenſus
in iſtis verbis contineatur, etſi hoc ſolâ
cognoſcat*, & fieri forſan poſſit, ut qui eam ſcripſit,
non literas proximè ſequentes, ſed aliquas alias loco
verarum poſuerit, atque ſic alium in eâ ſenſum occul­
taverit: hoc enim tam difficulter poteſt contingere,
ut non credibile videatur. Sed qui advertent
multa de magnete*, de igne, de totius Mundi fabricâ,
ex paucis quibuſdam principiis hîc deducta ſint,
quamvis iſta principia tantùm caſu & ſine ratione à
me aſſumpta eſſe putarent, fortè tamen agnoſcent, vix
potuiſſe contingere, ut tam multa ſimul
ſi falſa eſſenta.
25
30
5
10
15
Praeterea quaedam ſunt, etiam in rebus naturalibus,
quae abſolutè ac pluſquam moraliter certa exiſtima­
mus, hoc ſcilicet innixi Metaphyſico fundamento,
quòd Deus ſit ſummè bonus & minimè fallax,
ideò facultas quam nobis dedit ad verum à falſo diju­
dicandum, quoties eâ rectè utimur, & quid ejus ope
diſtinctè percipimus, errare non poſſit. Tales ſunt Ma­
thematicae demonſtrationes; talis eſt cognitio quòd
res materiales exſiſtant; & talia ſunt evidentia
ratiocinia, quae de ipſis fiunt. In quorum numerum
fortaſſis etiam haec noſtra recipientur ab iis, qui con­
ſiderabunt, quo pacto ex primis & maximè ſimplicibus
cognitionis humanae principiis, continuâ ſerie deducta
ſint. Praeſertim ſi ſatis intelligant, nulla nos
1externa ſentire poſſe, niſi ab iis aliquis motus localis
in nervis noſtris excitetur; talemque motum excitari
non poſſe à ſtellis fixis, longiſſimè hinc diſtantibus,
niſi fiat etiam aliquis motus in illis & in toto coelo inter­
jacente: his enim admiſſis, caetera omnia, ſaltem gene­
raliora quae de Mundo & Terrâ ſcripſi, vix aliter quàm
à me explicata ſunt, intelligi poſſe videntur.
20
25
30
5
At nihilominus, memor meae tenuitatis, nihil affir­
mo: ſed haec omnia, tum Eccleſiae Catholicae aucto­
ritati, tum prudentiorum judiciis ſubmitto; nihilque
ab ullo credi velim, niſi quod ipſi evidens & invicta
ratio perſuadebit.
FINIS.
10