Borro, Girolamo, De motu gravium et levium, 1575

Bibliographic information

Author: Borro, Girolamo
Title: De motu gravium et levium
Date: 1575

Permanent URL

Document ID: MPIWG:ZU6ZF0ZP
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:ZU6ZF0ZP

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1
HIERONYMVS
BORRIVS ARRETINVS
De Motu Grauium, &
Leuium
Ad FRANCISCVM Medicem
Magnum Etruria Ducem II.
FLORENTIAE,
In Officina Georgii Mareſcotti.
MDLXXV.
1
ROBERTVS TITIVS BVRGEN.
IN HIERONYMI BORRI
EFFIGIEM.
Qvisqvis es, exiguo qui incluſam conſpicis orbe
Effigiem BORRI, & facili miraris ab arte
Expreſſos vultus, atque ora ſimillima veris,
Quanto deinde magis mirabere, cum tibi lectus
Liber erit, quo naturæ fugientis opertum
Monſtrat iter, vinclisque docet retinacibus arctè
Comprimere, vt ne ſe te ignaro concitet hilum,
Quam ſtupeas? namque ingenij præſtantis imago
Longè animata magis ſeſe hic oſtentat, vt ignis
Aethereus, qui mane nouum praeuortitur ortum
1
FRANCISCO MEDICI
MAGNO ETRVRIAE
DVCI II.
Hieronymus Borrius Deditissimus. S.
ANTIQVISSIMAE nobiliſsi­
mæque Philoſophiæ primum
ortum procreatum eſſe in­
ter Aegyptios ab eius prin­
cipium diligenter exploran­
tibus, cum ex multis aliis,
tum ex cò facile poteſt intel
ligi, quod qui primis illis
temporibus philoſophandi ſtudio incendebantur,
ii ex omnibus ferè orbis terrarum partibus primum
ad Mercurii Aegyptii columnas, in quibus prima
philoſophiæ capita erant inciſa, confluebant; vt in­
de tanquam è fontibus, quæ domi non poterant
haurirent; deinde alii eodem ſtudio magis arden­
tes in Indiam penetrarunt, vt Gymnoſophiſta­
rum Principem Iarcam de ſiderum natura diſpu­
tantem audirent. In hac autem inchoata & rudi
philoſophia maiore poſtea ſtudio euigilauit Græ­
cia, quam euigilarat ante India & Aegyptus. Cum
enim Thales Mileſius, & Anaximander omne ſuum
ſtudium in doctrina, ac ſapientia colo caſſet, res ſuis
vſa progreſsionibus, incredibile dictu eſt, quan­
tum breui fuerit aucta. Sed tamen adhuc manca,
& vulgaris iure videbatur ea eſſe cognitio. Verum
1fortuna nobis dedit, vt ederentur in lucem Xeno­
phanes & auditor eius Parmenides, & ambo ſupe­
riori naturæ cognitioni non mediocre afferrent in
crementum, ac magnus ille Philoſophus Pythago­
ras naſceretur, qui multa iiſdem de rebus politius
perfectiuſque proferret; & philoſophiam à prima in­
choataque forma ad expletam, atque cumulatam
in dies felicius procedentem relinqueret. Horum
ætati ſucceſsit Anaxagoras, quem, vt conſulto De­
mocritum, Empedoclem, & alios omittam, ma­
gnum attuliſſe optimis diſciplinis adiumentum, &
auxiſſe ſuos diſcipulos ſcientia quadam admira­
bili, conſtans eſt omnium opinio. Princeps præte­
rea ingenii doctrinæque Plato, ac Timæus Pytha­
goræ ſententias obſcuras, & incognitas illuſtrarunt,
ita tamen, vt quæ tanto viro placuerant ea ἐν αἰνίγμασὶ
auditoribus expendenda proponerent. Quare ab
ſconditæ illæ ſententiæ difficiles habebant explica
tus, & præter quam à benedoctis hominibus non
intelligebantur. Poſt eos autem, quorum mentio­
nem fecimus, nonnulli alii grauiſsimi viri in hoc præ
claro ſtudiorum genere ita verſati ſunt, vt multo
acrius quam ſuperiores, & grauius ad philoſophan
dum incubuerint: nam diuino munere donatus
eſt nobis Ariſtoteles Philoſophorum vere princeps,
à quo vno, & facilius, & melius, & breui plura didi
cit omnis poſteritas, quam à prioribus didicerit.
Quoniam autem, ſiue maiorum negligentia, ſiue
temporum iniuria, ſiue alio quouis malo fato fide­
lis illa veterum philoſophorum, qui Ariſtotelem
ætate præſtiterunt, doctrina ad hanc vſque diem ia
1cuit in tenebris, & ſolis videtur luce clarius, pluri­
mum humano generi eum hominem profuturum,
cuius conſilio, & opera ex tam diuturnis tenebris
emergeret; propterea ſum arbitratus maximos
quoſque labores experiundos mihi & ſubeundos
eſſe, vt tandem aliquando ea per me in lucem euo­
cetur; propterea libenter etiam expertus ſum, ac
tentaui omnia. Vtinam autem noſtris laboribus
contingat exitus, quem optamus, vt me duce Phi­
loſophia illa tam glorioſa, & vera quam antiqua,
paulatim quidem ſuperioribus ſingulis ætatibus
aucta, ſed craſſis tamen adhuc tenebris circumfuſa
aut ſuauiſſimam lucem aſpiciat, qua indigniſsimè
neſcio quomodo videtur priuari, aut ea frui ſaltem
incipiat. non enim tantum mihi tribuo, vt plus mi­
hi, quam veritati largiar, & rem adeò obſcuram ve
inexplicabilis ſæpe viſa ſit, tam diligenter exiſti­
mem me interpretando explanaſſe, vt diligentius
nequeat explanari. Num quam tamen futurum eſt,
vt me mei huius conſilii induſtriæque pœniteat.
Nam ſi me huius Philoſophiæ fontes antea ita clau
ſos, vt nemini paterent, demonſtrante ad eos mul­
to ſtudioſius aperiendos alii poſthac excitabuntur,
& huius virtutis, vt ſpero, & opto, præſtantiam con
ſequentur, mea etiam laus ex aliqua parte fuerit.
Sed quoniam quicunque aliqua ingenii ſui monu
menta poſteritati mandant, ea plerique omnes ſibi
videntur magnis dicare principibus debere, qui
aut benemeriti ſint, aut literis delectentur, aut pro
excellenti, & ſingulari ingenio quod poſsident, de
aliorum etiam ingeniis verè poſsint exiſtimare.
1Idcirco FRANCISCE Med: Magne Dux quem
COSMO Parenti optimo, & feliciſsimo ſuperſti­
tem eſſe voluit immortalis DEVS, vt te Etruriam
adminiſtrante, ac regente magnum & triſte illud
deſiderium quod in cælum reuertens vir ille diui­
nus vniuerſæ huic prouinciæ reliquit ſui, leniatur,
& eius Ciuitates pergant felices eſſe, quod tu tan­
to Patre digniſsimus filius & propterea etiam reip.
regendæ ſcientiſsimus iis præſis. Ego quoque non
modo omnibus his cauſis motus, ſed etiam quod
mihi benignè ſemper facis, & quod à ſtudiis litera­
rum non abhorres, & quod ad iudicandum de alio
rum ſcriptis multum habes ingenii, tibi donandum
librum, quem de rerum grauium & leuium motu
ſcripſi tuoque nomine modo tuo probetur iudicio
diuulgandum ſtatuo. Nam ſi hæ meæ vigiliæ acer­
rimo tanti Principis iudicio reſpondebunt, reli­
quorum omnium iudicium, quod de me futurum
eſt, non pertimeſcam. Te vero Flos Italiæ Princi­
pum lectiſsime, qui in omnibus tuis actionibus pa­
trium animum, virtutem que capias, & eius huma­
nitatis, probitatis, conſiliorum effigies cunctis re­
lictus filius iudicaris, non eſt quod multis verbis
orem, vt hoc meum opuſculum libentiſsimo ani­
mo accipias, namque te tua ſponte facturum eſſe
ſcribens confidebam, literarum enim ſtudia, ea­
que colentes apud te in tanto ſunt honore, vt pa­
trocinio primum tui num quam ſatis laudati Patris,
deinde tuo ad ſpem priſtinæ dignitatis, quæ alio­
rum culpa penè tota fuerat amiſſa literæ, videantur
in Etruria reuixiſſe: Etenim nemini obſcurum eſſe
1arbitror ex vltimis etiam terris à te viros omni libe
rali doctrina eruditiſsimos Piſas tuas quo virtutis
ergò vndique iuuenum examina confluunt hone­
ſtiſsima accerſitos mercede, & quotannis maiore
diligentia accerſiri, vt vniuſquiſque quam tenet
publicè profiteatur, & doceat ſcientiam. Atque
ſumptus qui faciendi ſunt in eos tam libenter fa­
ctos, & fieri, cum ſcias numquam melius poni poſ
ſe quam quos libentiſsime. Quo circa me quoque
dum mearum virium imbecillitate cognita nihil
tale cogitabam ſponte tua accerſendum curaſti, &
putaſti dignum, vereorne literatorum paucitate,
qui principem locum obtinerem eorum qui Medi
cinæ ſcientiam profiterentur. Quemadmodum igi­
tur omnes mei labores qualescunque ſint, tibi de­
bentur, ita etiam mittuntur tibi tamquam Patrono
literarum optimo, & de commodis ſtudioſorum
toto (vt dicitur) pectore ſemper cogitanti. Tuo
igitur conſenſu, & munere liceat in tuo nomine
huic meæ locubrationi apparere, quæ quidem ve­
luti Virgo caſta, & verecunda malebat ſe conti­
nere domi, quam in publicum prodire. Et ob id
cum intelligeret te ſalutatum ſibi meo iuſſu venien
dum eſſe, ſtatim ad meum amplexum currens, &
oſculum; Mi pater, inquit num quam futurum eſt,
vt ego neque ſolem aduerſum neque FRANCI­
SCVM Med: Etruriæ Magnum Ducem ad quem
me cogitas honoris cauſa mittere, intueri poſsim.
Quapropter ſi tanti viri ſplendore me vis intermo
ri, mittito. Sin me filiam tuam æque tibi dulcem,
niſi me fallit animus ac ipſam vitam cupis incolu-
1mem mittendi conſilium mutato. Hac mente cum
eſſet, non eſt tamen auſa neque mihi patri, quem vi
debeat in duxiſſe animum vt iret, aduerſari, neque quic­
quam negare Iacobo Saluiato tuarum omnium vir
tutum obſeruantiſsimo, & nobilitate, ingenio, bene
ficentia, fortitudine animi, & rerum vſu florentiſsi­
mo, tibique ſanctiſsimo ſanguinis iure coniunctiſsi­
mo, qui puellam vt parentis dicto eſſet audiens ma
gnopere hortabatur. Huius hortatione tam grata,
quam neceſſaria animo firmiore facto tandem ſe
venturam pollicita eſt. Ergo mihi videtur eſſe reli­
quum, vt pro ea humili animo tibi ſupplicem, &
vnum illud à te petam, vt quemadmodum omnes
alios ad te ſalutandi cauſſa euntes complecti ſoles,
ſic eam quam licet humaniſsime excipias, & eius
commodo ita conſulas, vt in aliquo conclauis tui
angulo, vbi conſiſtat, paullulum loci concedas, &
quotieſcunque foras exierit ſolum vt Lælium Tau
rellum, Petrum Victorium, Io: Baptiſtam Hadria­
num, Angelum Guicciardinum, alioſque tuo im­
perio poteſtatique ſubiectos doctiſsimos viros in­
uiſat, recta eodem reuerti ſit puellæ ſemper inte­
grum, ne cui improbo violandæ illius virginitatis
relinquatur locus. Verbis autem exprimi non po
teſt, quantum ego ſim voluptatis capturus, vbi abs
te, pro tua incredibili humanitate, hanc meam fi­
liam (vt cupio) benigno vultu exceptam audiuero.
Quæ quidem res ſi ex noſtra ſententia ceciderit,
præterquam quod aliquid mihi videbor eſſe, alte­
ram filiam iam natu grandem non ita multo poſt
tibi mittam, ac dicabo, cui me velim ſcias iam diu
1me ipſum, meaſque fortunas omnes, quantulæcun
que ſint, & vniuerſam domum dicaſſe: ſed cum
opus non ſit verbis vbi rerum & adſunt & aderunt
quotidie certiſsima teſtimonia, longioris æpiſtolæ
ſatietatem effugiam, atque illud etiam mihi abs te
petam beneficium, vt ſi frons puellæ huius nullis
erit calamiſtri veſtigiis notata, ſi nulla fucati can­
doris erunt adhibita medicamenta, ſi naturalis in
ea tantum nitor erit, hæc eſſe probitatis eius, non
negligentiæ expreſſa ſigna exiſtimes: Quod ſi or­
namenta moleſte feres omiſſa, meam harum rerum
inſcitiam facile excuſabis: propterea quod ſpecta­
ri res, non verba pendi non ignoras in Philoſophia.
Vale non Etruriæ ſolum, ſed Italiæ etiam, ac
vniuerſi orbis verum decus, ac lumen,
& Borrium tuæ voluntati mirificè
deditum mirificè etiam
dilige.
1
BARTHOLOMEO
CONCINIO TALLAE,
ET PENNAE BERILLVSTRI
COMITI,
Hieronymus Borrius. S.
Etsi tam magna est liberorum caritas, vt
nihil dulcius hominum generi à Natura da
tum ſit, quam ſui cuique liberi, tamen cum
relinquunt & abiiciunt obedientiam, nec
patri parent, cui Naturæ lege ſubiecti ſunt,
amoris iter interrumpitur, & obliuiſcimur quandoque nos eſſe
patres. Quod dico de aliìs, dico nunc expertus in me ipſo.
Nam filia hæc mea, quæ, vt ſcis, licet inuita, meo tamen iuſſu
viæ ſe commiſerat, vt adiret FRANCISCVM MEDI­
CEM ſplendoris immenſi excelſique animi Principem, Ma­
gnum Etruriæ Ducem II. cui, eam ego muneri me miſſurum
promiſeram, quamuis vſque ad Regias ædes progreſſa eſſet,
eas tamen non auſa est ingredi, & illarum ædium magnificen
tia, & maxima aulicorum frequentia, ciuium, ſummorumque
hominum ſplendore, quibus assidue tanti Principis ianua, at­
que vestibulum celebratur perterrita: ideo itinere iam penè
confecto domum reuertit toto corpore contremiſcens. Cum
enim à Patre omnia metueret, refugerat ſanguis, neque
mehercule ſine cauſa, propterea quod, vt vidi eam redeun­
tem, ac amori meo amore non reſpondentem, exarſi iracun­
dia, & vix me continui,, quin inuolauerim in capillum, eoque
ipſam & veste conſciderim: atque niſi mihi ad pedes pro-
1ſtrata iacuiſſet miſera, patris miſericordiam implorans, ſe
peccaſſe niſi vidiſſet, iureque iurando niſi confirmaſſet me iu­
bente Patre, quoties opus ſit, ſe tuo tantum comitatu ſeptam,
florentissimam istam, fortunatissimam, & pulcherrimam
vrbem, orbis terrarum lucem, & tam præclara Vrbe Prin­
cipem dignissimum, omnino omni crudelitate laceraſſem.
Quamquam igitur pudor eius mihi viſus est ſubrusticus, &
meum animum non parum offendit, ei tamen, quia ætas illa
pudore dicitur ornari, naturali etiam in liberos amore addu­
ctus ignoui; eoque facilius quod eam cogor pluris etiam quam
antea facere, cum nunc primum ita abundare ingenio videam,
vt ſibi te dari in hac ſuſcipienda actione Ducem voluerit, in­
telligens credo, quam propter fidem rerumque agendarum pe­
ritiam ſis gratioſus apud amplissimum clarissimumque illum
Principem Virum, ad quem, niſi velit paternam gratiam ef
fundere, cogitur adire. Quare, quæ tua eſt ſingularis non in me
ſolum ſed in omnes etiam beneuolentia, & humanitas, tametſi
ſemper ita es de maximis rebus occupatus, vt ab omni occupa
tione te numquam expedias, quam ad te mitto filiam com­
mendatam habeas, eandem comiteris, atque in itinere tan­
tum puellæ addas animi, ſi perget eſſe timida vt ea in orna­
tissimi noſtri Principis conſpectum veniat, & mea fides libe­
retur. Vale, ac me vt ſoles ama.
1
BENEDICTVS TITIVS
ROBERTO F. DVLCISSIMO.
S. P. D.
Tametsi illud maximè tibi propoſitum eſſe de
bet, Roberte fili, vt exactam iuriſciuilis faculta­
tem, & ſcientiam, cui nunc in Piſani iſta gymna­
ſij luce operam nauas, conſequare; ego tamen ita
ſemper exiſtimaui, oportere eum, qui iuriſcons.
futurus ſit, non rabula de foro, plurimis, atque
optimis artibus ornatum eſſe; quo factum eſt, vt
teneriori adhuc ætate exquiſitius te iis literis inſtituerim, quibus ad
humanitatem informamur, ac deinde annis procedentibus tuo ipſe
inſtinctu, necnon aliqua mea cohortatione ad philoſophiam, quæ
de moribus docet, quæque rerum naturam perſcrutatur, animum
appuleris, in qua quantum profeceris, niſi tui te fallit amor, facilè
tibi erit iudicare: Ego certè, quod parentis fuit amantiſſimi, ac filii
laudum ſitientiſſimi, cumulatè præſtiti; vt ſi quid aut temporis, aut
pecuniarum iacturę factum ſit, eius in te omnis culpa reſideat. At­
que vt intelligas me meas in te omnes cogitationes libenter conſume
re ſolere, nec de re quapiam magis laborare, quam vt iis virtutibus
excellas, quæ homines ex vulgi numero eximere conſueuerunt; mit­
to ad te HIERONYMI BORRII librum, quem de grauium,
& leuium motu præcellens ille philoſophus conſcriptum tamquam
teſtem mutuæ inter nos beneuolentiæ, mihi dono dedit: nam cum is
proximè ab Vrbe reuertiſſet, atque à me officij cauſſa adiretur, poſt
varios de rerum noſtrarum ſtatu ſermones vltro, citroque habitos,
eò delatus eſt, vt maximam ſe, atque adeo præcipuam aduerſæ for­
tunæ alleuationem, & à moleſtiis aberrationem ab vna pręſertim phi
loſophia inuenire affirmaret; in qua ita conquieſcere conſueuiſſet, vt
ſuæ omnes ægritudines hoc tamquam pharmaco lenirentur; quam­
obrem identidem me ad hoc ſtudium capeſſendum hortabatur; apud
quem cum deuexam iam ætatem, domeſticaque negocia, quorum
multitudine propè obruor, excuſarem, hęc tibi præcepta dari opor­
tere exiſtimabam; & quoniam ſtudiorum cauſſa abeſſes, vehementer
ab eo contendere cœpi, vt aliquod huiuſmodi ſcriptorum genus, quod
te ad philoſophiam perdiſcendam inflammaret, nec tamen à ciuili ra
tione magnopere abhorreret, in tui gratiam pertexeret, vel ſi quid
1iam nunc in ſchedulis haberet, oportunè depromeret; is, vt eſt hu­
maniſſimus, & tui vehementer amans, facturum ſe, atque id qui­
dem breui, prolixè recepit, tum ſcilicet, cum ύπόμνημα quoddam,
quod de grauium, & leuium natura in manibus haberet, abſoluiſſet.
Hic ego hominem acrius vrgere cœpi, vt id, qualecunque eſſet, no­
bis oſtenderet, eiuſque legendi copiam faceret: Vidi opus, vehemen­
ter probaui; itaque quotidie moleſtior ei ſum factus, donec extremam
commentario manum imponeret; res tandem ad exitum perducta
eſt, quam ad te tranſmittere volui; vt cùm à iuriſconſ. animum ali­
quando auocaueris, ea te oblectes, & in tuo ocio diſcas eſſe minimè
ocioſus. Leges igitur librum argumenti, ſi quod aliud in vniuerſa
philoſophia, ſubtiliſſimi & exquiſitiſſimi; cui præterea illud acce­
dit, quod eo ordine, ac facilitate, ea verborum copia, atque delectu
BORRIVS noſter vſus eſt, vt dubium videri poſſit, quid prius in eo
admiratione dignum legenti occurrat; Ego certè ita exiſtimo, nihil eru
ditius, nihil elegantius, nihil denique in hoc genere abſolutius fieri po
tuiſſe, ac pręterquam quod Peripateticę parti illi, atque membro philoſo
phiæ, quod re vera ſicut eſt, ita omnium iudicio valde obſcurum,
multiſque obſtructum difficultatibus exiſtimatur, locis aliquot ſpar
ſim hoc volumine plurimum luminis circumfunditur, perdifficiles
omnes, & perobſcuræ ab antiquis de motu diſceptationes agitatæ in
medio proponuntur, & in clariſſimam lucem è tenebris, in quibus
hactenus demerſę iacuerant, fœliciter euocantur, vt probatiſſimorum
Gręcorum, & Ariſtotelis pręcipuè diuinam methodum, perpetuum­
que in veritate eruenda ingenij acumen (quorum vtrumque à recen­
tioribus iſtis philoſophis longè ſolet abeſſe, vt nihil interim dicam
de recti ſermonis proprietate, & elegantia, cui ſe bellum indixiſſe non
modo videri volunt, ſed hoc potiſſimum nomine apud in cautam,
ſimplicemque iuuentutem ſe plurimum iactant, & gloriantur, ac ſi
Diis placet, de ſuperiore nonnumquam loco clarè, atque apertè pro­
nunciant) in homine latino facilè agnoſcas; itaque cum futurum
cernerem, vt magna vtilitas in eos redundaret, qui philoſophiæ ſtu­
diis capiuntur, ſi liber hic diuulgaretur; magnopere eum cohortari
inſtiti, ne adeo præclarum munus poſteritati inuideret, & quod fœli
ciſſimo illo ſuo ingenio, non exiguis mehercule laboribus, diligen­
tia propè infinita peperiſſet, nimia quadam modeſtia, quam tamen
omnes inuidentiam potius interpretaturi eſſent, interire pateretur:
euici tandem ab amiciſſimo homine, vt librum typographis impri­
mendum traderet, itaque factum eſt; quem ea cautione leges, vt iu­
riſprudentiæ ſtudiis ne obſit; neque enim ignoras quam de te opinio
nem concitaueris; itemque illud meminiſſe debes, nonnullos videli­
1cet eſſe, qui linore; atque inuitliæ aliqua aſperſi, multarum iſtam tuam
rerum ſcientiam, tamquam à iuriſconſſ. facultate prorſus alienam
damnent, atque vituperent; quorum animis inueteratam opinio­
nem excutere in te ſitum eſt, atque vt penitus euellas, non ſolum mo­
neo, ſed etiam iubeo: quod ſanè effeceris, ſi modum in his literis ad
hibueris; Non eſt hic locus, nec tempus patitur, vt ſtudiorum tuo­
rum rationem tibi præſcribam, quamquam de ea re pluribus me co
ràm tecum eſſe locutum memini, nec tu etiam ignoras. Vides quam
omnes in te oculos coniectos habeant, finge tibi cernere illorum læ­
titiam, qui ab expectatione tuorum ſtudiorum pendent; ij ſi te ad sy
renarum ſcopulos conſediſſe intelligent, id eſt, ſi iuriſciuilis ſcientia
relicta humaniores diſciplinas toto pectore hauſiſſe cognoſcent, mi
rum quàm omnibus inceſſent lętitiis, quàm ſint gaudio trium
phaturi. Sed redeo ad prima. ſtudiorum tuorum curſum
velim ita modereris, vt iuriſconſultum to, non legu
leium fore memineris. BORRIVS noſter
te ſalutat, tu illi viciſſim gratiam habe­
bis de ſuo munere, atque interim
per literas ages quàm cumu­
latiſſimè. Cura vt va­
leas. Vale Flo­
rentia.
1
AD HIERONYMVM BORRVM
ROBERTVS TITIVS.
Qvos pater aureolos miſit mihi nomine
libros
BORRE tuo, quibus obſcura caligine te­
ctam
Naturam leuis, atque grauis rimaris, &
alto
Ingenio luſtras penetralia ſancta ſophorum
Perlegi, ac lectos iterumque iterumque probaui.
Sed (verum vt fatear) gratos mihi reddidit illa
Cauſſa magis, quia certa tui præstantis amoris
In me ſunt viſi monimenta, & pignora certa;
Nam quod ego memorem dulci quæſita labore,
Et vigilata diù, ac multum præclara latentis
Naturæ inuenta, & Latias vulgata per oras
Non est BORRE, mei neque enim contenta videre
Ingenij potis est acies arcana, tibi vni
Sola patent, tibi fatorum ſe ſe explicat ordo,
Cauſſarumque vices, rerumque exordia prima.
Tu ratione duce ingreſſus veſtigia magno
Trita ſene, æthereas quem fudit lucis in auras
Græcia Cecropiæ propè mœnia parua Stagiris,
Aeternum quæris ventura in ſecula nomen.
Hic meus in te amor, ac verò tua maxima virtus
1Suadet vt innumeras pertexam carmine laudes,
Quæ te ſublimem tollunt ad sydera mundi.
Sed parte ex alia cupientem plura profari
Me reuocat pudor ingenuus, nec dicere coram
Te præſente ſinit, melius res ipſa loquetur,
Et meritam digno tribuet tibi nomine famam.
Vnum oro, vt pergas naturæ infundere lucem
Et ſæpè ingenij tales depromere fœtus
Pro quibus ore vno certatim ſe fateantur.
Mortales tibi debere, astrictique teneri.
1
IN HIERONYMVM BORRIVM
præceptorem philoſophorum
præſtantiſs.
FABIVS LVCIVS.
Cvr grauitate petant centrum hæc, leuitate cur astra
Quis grauius docuit (BORRIVS) en leuius?
Abdita quæ primis, tibi ſic reſerata patebunt,
His graue quod primo, vt ſit leue quippe prius.
1
Veterum Philoſophorum nomina, quorum ſententiæ in hoc
libro aut recipiuntur, aut exploduntur.
A.
Alcinous
Alexander Aphrodiſienſis
Algazel
Anaxagoras
Anaximander
Anaximenes
Antipho
Ariſtarcus
Ariſtoteles
Auempace
Auerroes
Auicenna
C.
Calcidius
D.
Democritus
Diogenes Appolloniates
E.
Empedocles
Epicurus
Euclides
Eudemus Rhodius
G.
Galenus
H.
Heraclides
Heraclitus
Hermes Triſmegiſtus
Heſiodus
Homerus
Hypparcus Metapontinus
I.
Iamblicus
L.
Leucippus
Liparius Ariſtotelis expoſitor.
Lucretius
M.
Megetius Alexandrinus
Meliſſus
N.
Nicetus
O.
Orpheus
1
P.Parmenides
Phyloponus
Phylolaus
Plato
Plinius
Plotinus
Porphirius
Proclus
Pſeuſippus
Pythagoras
S.
Simplicius
Strato Lampſacenus
T.
Thales Mileſius
Themiſtius
Theodorus Metochites
Theophraſtus
Timæus Locrus
Z.
Zenarcus
Zenophanes
Zeno.
FINIS.
1
[Empty page]
1
PRIMA PARS
PERIPATETICAE
DISPVTATIONIS
DE MOTV GRAVIVM,
ET LEVIVM
AVCTORE HIERONYMO BORRIO
Phyloſopho Arretino.
Ab eodem in Almo Piſano Gymnaſio publicè
profitente diſputata.
Explicationem exitus quæſtionis de Motu gra­
uium, & leuium eſſe, non minus difficilem,
quam neceſſariam. Caput I.
Perdifficilis, & perobſcura quæ­
stio eſt, de motu grauium, & le­
uium; quæ, vt multa alia in Phy­
loſophya, nequaquam ſatis adhuc
explicata, ad cognitionem animi
pulcherrima eſt, & ad hunc locum,
quem explanandum ſuſcepimus,
intelligendum, & ad complures
alios contemplandos, vſque adeo neceſſaria, vt ſine huius pro
poſitæ conquiſitionis explicatione, ſine velis, ſine remis, ſine
arctemone, ſine pixide, ac ſine gubernatore nauigantes, in
ſcopulos, & in ſirtes incauti impingant, & ab innumeris fere
aduerſæ fortunæ fluctibus, atque procellis agitati, in tot a Phy
loſophya naufragium miſerè faciant: quod natura, etiam ipſa,
1ignoretur; quæ nihil aliud eſt, quam huius naturalis motus prin
cipium: vt auctor est Aristoteles in vestibulo ſecundi libri
Phyſicorum. Hinc inteligimus rem hanc non parum momen
ti habere, quin potius, vel maxime referre ad veritatis inueſti
gationem, hunc nouiſſe motum. Ideo nulla de re magis conten
dunt, ac pænè degladiantur Philoſophi, quam de hoc motu.
Hæc omnium ferè contentionum, quæ hactenus inter Philo­
ſophos verſatæ ſunt prima fuit, atque etiam poſthac erit,
ſi hic elementorum motus ignoretur: Cenſet Antipho vnam
eſſe materiam, quæ primo natura dicatur, & quæ ſit huius
motus principium; Empedocles terram architectatur immo­
bilem, & à celeri cæli conuerſione prohiberi, quo minus mo­
ueatur: Democritus, Leucippus, & Epicurus elementa teme­
rè moueri dixerunt. Anaxagoras partes quaſdam conſimi­
les, atque immobiles commentus est: Parmenides, & Me­
liſſus motum ſustulerunt. Sed nimis longum eſſet hoc loco
ſingulas veterum Philoſophorum opiniones recenſere: ſatis ſit,
hunc motum intelligere, plurimum in Philoſophia referre:
& hanc conquiſitionem, quò eſt magis neceſſaria, eò eſſe expli
catu difficiliorem: Norunt omnes antiquorum hac de re opi
niones eſſe contrarias, nec ignorant, cuius doctrinæ, & cuius
iudicij ſit, vtram duarum partium veriorem diiudicare: dein
de cuius induſtriæ, cuius laboris, quod verum iudicatum fue­
rit, litteris mandare in tanta præſertim Philoſophorum, &
ſcriptorum copia, quos noſtra hæc felicissima ætas tulit: qui in
ea enodanda laborarunt, at que laborant, & concordes non
ſunt: tam variæ, tamque diſcrepantes illorum ſententiæ ma­
gno argumento eſſe poſſunt, totum quod quærimus eſſe difficil
limum: propter hanc cauſam ſcire vos oportet, candidissimi
Lectores, hic dere non tantum difficili, sed etiam minime
1ſtabili, nempè de motu diſputari; ideo ſat erit, ſi diſceptatio
talis ſit, qualis eſt illa, quæ facilè redargui non potest: in quæ
nobiſcum bene actum putabimus, ſi non demonstrata verita­
te, ſed probabilibus ſaltem argumentis confirmata, ſimilitu­
dinem veri conſecuti fuerimus: his contenti eſſe debebitis: æquum
eſt enim meminiſſe, & me, qui diſſeram, hominem eſſe; & vos,
qui iudicatis, homines eſſe: ergo ſi probabilia dicentur, vos, qui
homines estis, nihil vltra requirere conuenit à me, qui homo
ſum: ideo quæ ſunt ſupra hominum captum, præſtare non
poſſum: ad veritatem tamen (vt licet) agnoſcendam, cum
pro nostris tenuissimis viribus anhelo pectore aſpiremus, quæ­
rendum duximus.
Vtrum ne grauia, & leuia elementorum ſimplicia cor­
pora per ſe à ſe ipſis, an verò ab aliis recto motu moueantur.
De neceſſario tractandorum ordine.
Caput II.
Vt ritè, ac legitimè veritatem, quæ (vt Democrito ali­
quando placuit) in profundas tenebras demerſa eſt, ex
vmbris, pluſquam Cimmeriæ vmquam fuerint denſio
ribus eruamus, & in hanc ſplendidissimam lucem produca­
mus, ordo explicandorum huic quæſtioni adhibendus eſt, quo
intelligentiam rerum, præſertim abditarum, iuuari, atque etiam
inuentionem latentium rationum dirigi, quibusſlibet vel me­
diocriter eruditis perſpicuum est: Perfecta enim eſt ordinis
intelligentia, qua duce nemo res ipſas ignorare poteſt: cum ſo­
la hæc ſit via, & ratio doctrinarum ad perſpicuitatem aptiſ­
ſima, & ad abſolutam rerum cognitionem accommodatissima:
ean nos in præſentia ingrediemur: ne nobis vſu veniat id, quod
Morioni cuidam iampridem vſu venerat: qui in heri culinam
1ligna de more ferebat, & ex infimæ lignorum ſtrue ea prius
reuellebat, quæ moueri ſine magno labore non poterant: hic
certè non vidit, quantum referret ſingula ordine tollere: quod
vos, in quorum gratiam hæc diſputantur (vt ſpero) videbitis:
eam ob rem non modo vniuerſam diſquiſitionem in ſuas par­
tes minutatim, atque gradatim diſtribuemus, cum diſtribuen
di locus aduenerit, ſed & eam methodum ducem, in inuenien
do ſequemur, quam Ariſtoteles ἀνάλυσιν. id eſt diſſolutionem
appellauit: elementa enim, quorum motus cauſæ inuestigan­
tur, in ſuas partes magnas, & magnæ in paruas, quæ in mino
res diſſolui non poterunt, diſſoluentur, donec ad prima huius
motionis principia peruenerimus; quæ non ſolum analiſi hac,
quam paullo ante memorauimus, inuententur, ſed compoſitio­
nis eo ordine, quem Ariſtoteles σὺνθεσιν vocauit, poſtquam in­
uenta fuerint, artificioſa methodo in hoc libro diſputabuntur.
Perſpicuum etiam fiet, quæ ſint cauſæ omnium primæ, atque
immediatæ, à quibus elementa concitentur: nec propterea διαί­
ρεσις, id eſt diuiſio negligetur: ſed eadem ſuo loco, & tempo­
re vſurpabitur: quamquam duo prima methodorum genera
Ariſtoteles ferè ſemper, & vbique probare voluerit: Plato
verò tertium magis probandum eſſe duxerit: de quibus rerum
tractandarum ordinibus Ariſtoteles in Analiticis, & Plato
in Alcibiade ſcripſit, & nos alibi diſputauimus.
Illis omnibus derelictis, qui nuper phyloſophari
cœperunt, ad antiquos vniuerſam hanc noſtram
diſceptationem conuertemus. Cap. III.
QVONIAM vtrique & Peripaterici, & Academi­
ci eſſe volumus, ad Platonem aliquando noſtra diuer-
1tet oratio: quippe quod, ſi mentis aciem paullo diligentius
adhibuerimus, nihil eſſe in Aristotele, quin illud à Plato­
ne prius diſputatum fuerit, procul dubio inueniemus: quam­
quam Phyloſophus iſte vere diuinus, multa præſertim de mori
bus grauissimè, & copioſissimè diſputauit, quæ ab Ariſtotele,
ne attinguntur quidem. Aliquando ergo vtriuſque rationem
habebimus: & ab vtroque nostram, quantulamcumque Phy­
loſophyam, mutuabimur: alterum cum altero (vt res ipſa po
ſtulare videbitur) vltrò citroque vicissim conferemus: vt ex
hac mutua vtriuſque collatione eliciatur aliquando, elidatur­
que veritas perinde ac ex crebro ſilicis, & ferri attritu excu­
titur, eliditur que ignis: nec Platonis modo, sed & omnium ferè
antiquorum ſententias diſputabimus: ad Auerrois poſtea di­
gressiones diuertemus: dignus eſt enim Auerroes, dum digre­
ditur, qui cum Ariſtotele conferatur: quia ad grauissimam
Ariſtotelis doctrinam, doctissimam que eiuſdem grauitatem,
vel omnino, vel ſaltem quam proximè accedit: Sunt Auer­
rois digressiones inuentione fœcundæ, ſententiarum pondere
graues, argumentorum numero neruoſæ, Peripatetica metho
do diſtinctæ, & (quod ex illis accepimus, qui Auerrois lin­
guam nouerunt) dictione ſplendidæ: vt nihil fœcundius, gra­
uius, neruoſius, diſtinctius, ſplendidius: Quis Auerroe, dum
digreditur, proponit abſolutius? Quis narrat euidentius? Quis
docet apertius? Quis confirmat efficacius? Quis confutat acrius?
Quis colligit neruoſius? Qui nerui? Qui lacerti? Qui vigor? Quod
pectus? Quanta cauſæ fiducia? Nuſquam ceſſat: Nuſquam
iacet: Nuſquam restitit: Nuſquam dormitat: ſed vbique
properans ſequacem, obtemperantemque lectorem Auerroes
ſecum rapit: it a vt mirandum non ſit, ſi in his noſtris diſcepta
tionibus maximam Auerrois rationem habituri ſimus: quod
1diſputationis mare, vastum certe erit: in quod ſi ſemel tan­
tum vela pandere cœperimus, longa nobis erit, & grauis ex con
certatione iactatio: nec niſi post longos errores ad illam no­
bis optatissimum naturalis veritatis portum veniemus.
Vniuerſæ diſputationis in ſuas partes diſtri­
butio. Cap. IIII.
DISPVTATIO ergo tripartito diſtribuetur: prime
voces, quæ ſunt in quæſtionis capite, ancipites explana­
buntur: id quod ab re fortaſſe non fuerit: propter Ari­
ſtotelis ſententiam libro primo de interpretatione his verbis
conſcriptam. Voces ſunt animæ notionum interpretes; & ani­
mæ notiones ſunt indices illarum rerum, quæ ſunt extra ani­
mam: quò fit vt qui voces non explicet, in æquiuoco laboret; enu­
cleandæ ſunt ergo voces, illarumque obſcuritas illuſtranda, ſi
quod ancipitis, & obſcuri habeant: iuxta ſententiam Ari­
stotelis libro primo de Cælo, particula decima ſupra centeſi­
mam, & non raro alibi: hinc etiam fit, vt qui tum voces, tum
animi notiones intus, & incute nouerit, de rebus diſertè eloqui,
& ſcribere valeat: Secundo Peripatetica ſententia, postha­
bitis atque in alium locum reiectis aliorum opinionibus, confir
mabitur: ne quis credat nos animo explodendi mendacij po­
tius, quam confirmandæ veritatis, manum ad ſcribendum ap­
puliſſe: Tertio argumentorum quorundam exitus explicabi­
tur: ex quorum explicatione meridiano ſole clarius, cuilibet
apparere poterit, quid de aliorum ſententiis ſentiendum ſit:
quod ſi ex voto non ſucceſſerit, vt argumentorum nexus ſolua­
tur, gladio perinde ac Gordianus nodus incidetur: ne Peripa­
teticæ veritatis hoſtes eamdem in hac parte labefactare au-
1deant: & ne qui ementito Philoſophorum nomine ementitam
Philoſophiam profitentur, Aristoteli Peripateticorum om­
nium vere Principi id falſo imponere audeant, quò nihil mi­
nus excogitauit. His rationibus primi Philoſophiæ fontes ape
rientur; omnia ad illos reuocabuntur: ex quibus aqua purior
haurietur, quam ex lutulentis poſteriorum lacunis. Cœptis igi
tur faueat Deus; & à capite ad calcem vſque benè cœpta ſe­
cundet.
Prima pars princeps. Cap. V.
CONCERTATIONE ſecta, & artificioſius, quam
per me fieri potuit, digesta, quo voces, quæ ſunt in il­
lius capite ancipites, melius intelligantur, elementa gra­
uia, & leuia, ſimplicia eſſe hoc loco ponimus: quoniam ſunt
ſubiacentes materiæ, circa quas hæc tractatio tota verſa­
tur: materiam autem, quæ ſubiicitur, eſſe ab eo artifice, cui
ſubiicitur, nec debere, nec poſſe demonstrari: auctor est Ari­
ſtoteles libro primo poſteriorum: ſed eiuſdem eſſe, vel vt vi,
natur áque ſua notum, vel vt in ſuperiori ſcientia demonſtratum,
accipiendum ex eodem Ariſtotele diſcimus: ne quid tamen in
tactum relinquatur, ab ea conquiſitione ſequenti capite exor
diemur, quam Ariſtoteles secundo libro poſteriorum parti­
cula prima, poſt eam, quæ ad id pertinet, quæ eſſe rei demon
ſtrat, explicandam voluit: ea est, qua rei propoſitæ definitio­
nem inueſtigamus; elementi etenim motus facilis, atque perſpi­
cuus fiet, ſi, quæ ſit elementi natura, definiendo explicuerimus:
nam ex elementi definitione eiuſdem actiones, & motus dein­
de reperiemus.
1
Elementi definitio breuiſsimè illuſtratur.
Caput VI.
QVAERIMVS itaque; quid ſimplicia, grauia, &
leuia corpora ſint, quæ elementa vocantur: Niſi enim
res, de qua agitur, quibuſdam, veluti formulis, definien
do præſcribatur, numquam intelligi rectè poterit, quid nam il
lud ſit, quod in eam diſputationem, quam instituimus, cadit:
elementa ergo ea corpora ſunt, ex quibus fit aliquid, cui inſunt:
& in quæ alia omnia corpora diſſoluuntur, & ſunt indiuidua,
ſecundum speciem: id quod ex Ariſtotele accipimus libro quin
to diuinorum particula quarta, & libro tertio de cælo, & mun
do, particula trigeſimaprima: In qua definitione corpus est
loco generis: quoniam omne elementum est corpus, at non om­
ne corpus eſt elementum: cælum enim excipiendum eſt: quod,
quamquam eſt corpus, elementum tamen, aut non dici, aut aliæ
ratione, & longe diuerſa, elementum dici debet: cum ex eo
aut nihil fiat, aut alia ratione fiat: fructices, miner alia, bru­
ta, & homines, quamquam corpora ſunt, ab elementi tamen
definitione exploduntur: quod in ea corpora remeent, dum ſol­
uuntur, ex quibus concreta fuerunt; explodenda eſt etiam pri
uatio, quæ in re facta non remanet: & eam ob rem à mate­
ria differt, quæ vna cum elementis est pars rei factæ: vt vi­
dere est apud Aristotelem in calce libri primi Phyſicorum.
Verum quoniam elementa corpora ſunt vnius modi, ſui vnde­
quaque ſimilia; quæ homogenea dicuntur, non autem dissimi­
lium partium; quæ eterogenea nuncupantur, ea corpora in­
diuidua ſecundum ſpeciem appellantur: non enim in alia prio­
ra corpora diſſoluuntur, quæ ſint alterius rationis: vt caput
1in carnem, oſſa, & neruos diſſoluitur: quæ caput non ſunt.
Nec materia prima verum est elementum: cum actu ſit
oporteat id, quod est pars rei, quæ fit. Nec materia propin­
qua, quæ rebus certis accommodatur, dici poterit elementum:
quoniam in priora corpora diſſoluitur: eſt enim elementorum
proprium ſimplicia corpora eſſe, quæ ex nullis aliis corporibus
fiant, & ex quibus cætera omnia conflentur: id fieri certè non
poſſet, ſi elementa ex corporibus componerentur: cum duo,
pluraue corpora in vno ſubiecto, & loco existere non queant.
Non tamen putet quis elementa ſic ſimplicia eſſe, vt nulla con­
cretione conſtare dicantur; habent enim materiam, & for­
mam, id, quod ex eorum mutua, & frequenti mutatione iudi
care licet; quæ abſque ſubiacente materia & abſque forma
habente rationem contrarij, fieri non poſſe inficias ibit nemo:
cum ex nihilo nihil fiat, iuxta illud axioma, quod Philoſophi
omnes ad hanc vſque noſtram ætatem dederunt. Materia er
go vel ſecunda, vel propinqua, vel proxima, vel quouis alio no­
mine appellata elementum non est, ſed corpus eſt ex elemen­
tis conflatum; & hæc vnà cum corporibus, quorum est mate­
ria, in elementa illa diſſoluitur, ex quibus conficitur.
Nec Anaxagoræ corpora, quæ conſimiles actu habent par
tes infinitas: vt carnem, oſſa, neruos, lapides, ligna, ceteráque
id genus, conſimilium quamquam partium, elementa tamen
eſſe poſſunt.
Nec Democriti, Leucippi, & Epicuri indiuidua illa cor­
puſcula, quæ per medium hoc innane ſpacium volitant, inter
elementa relata vmquam erunt: quoniam hæc corpora ſunt
non ſimplicia, ſed ex prioribus elementorum ſimplicibus cor­
poribus conflata.
Nec corpora dissimilium partium, vt manus, brachium,
1put, & cætera ſunt elementa: quoniam hæc (vti diximus)
in alia priora corpora reuertuntur, cum intereunt, ex quibus
facta fuerunt.
Hæc de elementorum definitione breuiter dixiſſe ſufficiat:
quia elementa nec quatenus elementa, nec quatenus ex eiſdem
mixta conflantur, in hodiernam hanc quæstionem accerſita
fuerunt: ſed tantum vel vt grauia ſunt, vel leuia; inſtabilem­
que illorum naturam ſurſum, deorſum commeantem perſe­
quemur: eam ob cauſam ſolius elementi quatenus vel graue
eſt, vel leue definitio longa oratione ſuo loco, & tempore con­
texta, narrabitur: adaperta etiam definitione grauitatis,
& leuitatis vt infra videbimus.
De numero elementorum. Caput VII.
Nvnc ad aliam quæſtionem aggredimur, quæ ad numerum
corporum grauium, & leuium, quæ ſimplicia ſunt, perti
net: præſertim quoniam omnis diſputatio de grauibus,
& leuibus futura eſt. Ante igitur inuenire oportet quot ſint,
& illis mediis, quæ ab Ariſtotele vſurpantur, in his quæ de cæ
lo, & degeneratione. Ac primo non eſſe vnum tantum gra­
ue, & leue elementum, plures motus recti, ſecundum quos plu­
ra elementa mouentur, oſtendunt. Nam quod vnicum, & ſim
plex eſt, ad plura loca, eademque contraria natura ferri non
poſſe, demonſtrat Ariſtoteles libro primo de cælo, & mundo:
ex eo quod vnius corporis ſimplicis vnicus est motus ſimplex:
ſicut vnius motus ſimplicis vnicum eſt corpus ſimplex. Ad hæc
commutatio omnis tolleretur, ſi vnum tantum eſſet elemen­
tum, non enim haberet à quo afficeretur, cum à ſe ipſo affici
non possit; ſed omne, quod afficitur, à contrario afficitur: at
1vno in toto orbe exiſtente elemente, aliquid illi eſſe contrarium
natura non ſuffert.
Neque plura, vnius ſimilisque rationis ſi fuerint elementa,
inuicem agent: ſed mutuo ſe fouebunt, tamquam vnum ſint.
Quin immo ſi forte in elemento, quod vnum eſſe poſitum fuerit,
contrariæ qualitates inueniantur, niſi in elementis pariter ſub
ſtantiæ ſint diuerſæ, diuerſis, atque contrariis affectionum quali
tatibus ſubiectæ, ſuo illæ qualitates vicissim pugnantes con­
greſſu nec hilum quidem illud vnum mutabunt: nam, vt diui­
nus Plato in ſuis de republica libris ſcripſit. Quod in ſe ipſo, &
quod à ſe ipſo non patitur, nec ab alio quopiam patietur: cum
in ſe cauſam geſtet, quam ob rem pati non possit: & quam ob
rem ſibi ſemper præſto ſit, ſe ſemper ſaluum eſſe velit: ab alio
ergo quod patitur, eodemque contrario patiatur oportet id om­
ne, quod patitur: qui diuini Platonis locus, quomodo intelligi
debeat, infra, Deo dante, videbitur. Nunc ſcire ſat est, vnum
eſſe vniuſmodi elementum non poſſe: ne commutationes tol­
lantur: vt Hyppocrates, & Galenus probant in libro de ele­
mentis, & in altero libro de natura humana. His igitur argu
mentis tamquam fuſtibus opinio illa vti falſa, & nulla ratione
ferenda, exploditur: quæ vnum tantum elementum eſſe dicit.
Non eſſe duo ſimplicia elementorum corpora inde intelligere
licet, quod non tantum duo ſunt loca, ad quæ ſimplicia hæc cor
pora tendant, & in quibus poſtquam ad illa peruenerint, om­
nino quieſcant: nec vna tantum est prima contrariorum re­
pugnantia; vt infra dicetur.
Non eſſe tria tantum elementa duæ primæ contrariorum
repugnantiæ docent, quæ inter tria extrema inueniri non poſ­
ſunt: nec tantum tria ſunt loca, ad quæ hæc ſimplicia elemen­
ta duce natura ferantur, & a quibus contra naturam diſcedant.
1
Non eſſe numero infinita elementa, finiti motus recti na­
turales ſecundum quos finita elementa cientur, planè demon
ſtrant: in infinito enim nullæ locorum differentiæ eſſe poſſunt;
at quicquid mouetur, certos habeat atque definitos locos opor
tet, vnde proficiſcatur, per quos tendat, & quo feratur: vt pro
batum eſt libro tertio, & quarto de phyſico auditu.
Quatuor ergo tantum nec plura ſunt elementa ſimplicia:
quod probatur argumento Aristotelis libro primo, & quar­
to de cælo particula quadrageſimaquarta, & libro ſecundo
de generatione particula vigeſimaſecunda.
Duæ tantum ſunt lineæ ſimplices, rotunda certè, & recta:
ergo duo tantum erunt motus ſimplices: quorum prior ſuper
lineam rotundam, poſterior verò ſuper lineam rectam ſit.
Non plures duobus ſunt motus ſimplices: ergo non plures duo
bus ſunt eorum fines, ad quos ſimplicia corpora tendant: alter
ad primum illum motum ſimplicem pertinet corporis illius,
quod vniuerſitatis natura ad volubilitatem rotundauit, idque
ita tornauit, vt nihil effici possit aut rotundius, aut æquè rotun
dum: illud numquam ad finem, ſed ſemper in fine natura
cietur: quod primo Metheorologicorum in principio ab Ari
ſtotele ſcribitur; motus verò poſterior illius eſt corporis, quod
numquam in fine, verum ſemper ad finem natura concitatur:
vel in fine eadem natura quieſcit. Hinc duo tantum eſſe ſim­
plicia corpora ſcimus: primum cæleſte, atque diuinum; quod
perpetuis ſæculorum conuerſionibus conuerti demonſtratum eſt
ab Ariſtotele libro octauo Phyſicorum. Alterum eſt elemen
torum corpus, quod aliquando stat immotum aliquando verò
mouetur. Quæ non mouentur elementorum corpora; vel extra
naturalem eorum locum, quo minus moueantur, impediun­
tur; velin loco naturali natura quieſcunt: quod natura in eis
1non tantum motus, ſed etiam status principium eſſe demon­
strauerit Ariſtoteles in principio libri ſecundi Phyſicorum,
vt infra notum fiet. Corpus diuinum, rotundamque illius con
uerſionum, ac perennem concitationem omittimus: nam ad res,
quæ ſunt natura æternæ, & ad earumdem numquam interi­
turas conuerſiones, humilis hæc nostra diſceptatio non aſſur­
git, ſed ferè ſerpit humi, & vix ad ea tantum attollitur, quæ
ſunt ſub luna: infra quam ea linea est, quam nos rectam ap­
pellauimus: cuius rectus eſt motus, & cuius vnicum ſpacium eſt
per quod mobilia ſeu ſurſum, ſeu deorſum feruntur: quod à
luna & centro intercipitur. Hæc linea ex vtraque parte fi­
nita cum ſit, duos fines neceſſariò habet, ſuperiorem alterum,
qui lunæ globum attingit: & alterum inferiorem qui ad vſque
totius mundi centrum deſcendit: duo itaque termini ſunt mo­
tus illius, qui ſuper lineam rectam fit, alter ſupremus, qui à
medio nuncupatur, alter infimus, qui ad medium dicitur: er­
go duo ſunt ſimplicia corpora, quæ ad hos fines ſuper hanc li­
neam rectam, et ſimplicem, aut ad ſuperum locum ſurſum aut
ad inferum deorſum feruntur: hæc vel grauia, vel leuia ne­
ceſſariò ſunt: grauia deorſum deſcendunt, leuia ſurſum aſcen
dunt: grauia, & leuia aut abſolutè grauia, & leuia ſunt, aut
comparatè: vt ſola terra abſolutè grauis est; & ſolus ignis ab­
ſolutè leuis eſſe dicitur: comparatè, vt aer in loco ignis eſt gra­
uis, in loco aquæ, & terræ eſt leuis: aqua eſt leuis in loco terræ
& eſt grauis in loco ignis, & aeris: hæc duo ſimplicia elemen­
torum corpora comparatè grauia, & leuia, quaſi media cen­
ſentur, inter ea, quæ grauia, & leuia ſunt abſolutè, quod natu
ra ab extremo ad extremum ſine omnibus, aut ſine aliquibus
ſaltem mediis, vt meminit Auerroes libro ſecundo de anima,
progredi non ſoleat. Quatuor igitur grauia & leuia corpora
1nuncupantur terra, aqua, aer, & ignis: quia tamen duas
motiones ſimplices habent, duasque omnine ſimplices qualita­
tes, grauitatem certè & leuitatem, duo eſſe ſimplicia corpora
dicuntur, quæ recto motu cientur: id ex quatuor qualitatum
coniugatione Ariſtoteles probat libro ſecundo de ortu, & in­
teritu particula decimaſexta, vigeſimatertia, & trigeſima­
quarta; hæc non niſi quatuor modis coniungi poſſunt: calidi­
tas, & ſiccitas in igne: caliditas, & humiditas in aere: frigi­
ditas, & humiditas in aqua: frigiditas, & ſiccitas in terra:
frigiditas, & caliditas, humiditas, & ſiccitas, quod eſt contra­
riorum proprium, ſe vicissim deſtruunt: quam ob rem nec quin­
tum, nec ſextum elementum faciunt: ergo quatuor tan­
tum ſunt elementa, vt probare polliciti ſumus.
Elementa vi, naturaque propria de loco ad lo­
cum concitari. Caput VIII.
QVONIAM veterrimi illi Philoſophi, à quibus vni­
uerſa Philoſophia manauit, hanc veritatem minimè
aſſecuti fuerunt, planum hoc loco facere conſtitui: num
omnia ſimplicia elementa naturalem, ac proprium motum ha
beant: nam ſi eumdem non habent; non est cur quæramus, a
quo nam moueantur: ſi verò hæc naturalem motum habere
demonſtratum fuerit; hinc nobis quærendi anſam nactis peri
culum facere licuerit: an particularem, ac proprium elemen
torum motorem inuenire possimus. Eadem itaque naturalia
corpora, qua naturalia ſunt, propria quadam vi de loco ad lo
cum moueri demonstrat Ariſtoteles libro primo de cælo par­
ticula quinta: quia natura in eis eſt principium motus; id quod
conſtitutum eſt libro ſecundo Phyſicorum.
1
Huic alteram rationem à motu, & quiete petitam addi­
mus; quæ tertio libro de cælo particula duodeuigeſima, & vn­
deuigeſima, & deinceps ab Aristotele literis conſignatur,
ea autem est.
Cum omnia naturalia corpora moueri nemo ſit, qui inficias
ire audeat; propterea quod nullum eſſe naturale corpus, quod
non moueatur, tum ſenſibus, vel etiam ipſis comprehendimus,
tum ratione naturæ, quæ in eis eſt principium motus; vt dixi­
mus; naturalium corporum motum conſtitutum in diſ quiſitio
nem accerſimus, & quærimus naturalis ne, an violentus ſit
motus, quo moueantur: ſi violentus ſit motus, quo in aliquem
locum contra naturam truduntur, ergo motus naturalis illi
contrarius reperiri neceſſe eſt; nam violentum illud dicitur,
quod contra naturam fit: vt ignis qui contra naturam deor­
ſum præceps ruit, motu priori contrario naturaliter in ſubli­
me nitetur: ergo in elementis naturalis inest motus.
Nec non ab ipſamet quiete argumentum facilè petimus;
quo naturalem in corporibus ſimplicibus elementorum ineſſe
motum confirmemus.
Si naturalia elementorum corpora in aliquo loco quieſcunt;
quærimus, vtrum ne violentia, an vero natura ibi maneant:
ſi violentia; ergo ad eum locum violentia feruntur, quemadmo
dum in eo loco natura conſiſtunt, ad quem natura tendunt: at
notum eſt ita, vt nulli ſua domus nota magis, terram in medio
natura quieſcere; ergo terram ad medium natura ferri ne­
ceſſe eſt, ergo motus naturalis est in elementorum corpore na
turali. Quod ſi violentia in medio terra maneat; ergo aliquid
eſſe neceſſe eſt, quod terram ſurſum euolare prohibeat. Tum
quærimus, an id, quod prohibet, immotun id muneris abſoluat;
an dum mouetur, atque vtrumque, vel naturaliter, vel violen-
1tia: quapropter vel in infinitum, quod cane peius, & angue
natura odit, progredi opus erit, vel terram in centro natura
quieſcere concedendum; ſi terra in centro natura conſiſtit, er
go ad centrum natura mouetur: quod de terra diximus, de
cæteris omnibus elementis audiri volumus, ergo terræ, & cæ­
terorum omnium elementorum motus eſt naturalis, ergo ele­
menta vi, naturaque propria de loco ad locum concitantur;
quod probandum ſuſcepimus.
Contra Empedoclem, qui dixit terram à celeri
cæli conuerſione prohiberi, quo minus
moueatur. Cap. IX.
Sed quoniam noſtram ſententiam ſtabilire minimè vale­
mus, niſi prius falſas aliorum opiniones, & ſi non omni ali
qua ſaltem ex parte confutauerimus, nam eaſdem omni
no confutare nostra non intereſſe ſupra diximus; breuibus at­
tingendum eſt, & veluti celerrimo quodam curſu per quorum
dam opiniones tranſeundum, ac videndum quid de elemento­
rum natura, motu, & quiete crediderint ij, qui Aristotelem
præceſſere Philoſophi: nam in hac re ſicut in cæteris valde diſ
ſentientes fuerunt.
Empedocli, propterea quod dixit, terram non moueri, eius
demque motum à celerrima cæli conuerſione prohiberi, quo
minus fiat: hæc incommoditas, accidit: quod ſi cælum in orbem
celerrimè non conuerteretur, terram eò natura ferri neceſſe
eſſet, quo niſi concitata cæli conuerſio eamdem impediret, ſpon
te proficiſceretur: at locus illæ, quo terra tenderet, per infi­
nitum interuallum non diſtat: quia nulli dubium eſt, quin infi­
nitum pertranſiri minimè queat: Itaque terram aliquò natu
1ra peruenire, & postquam eò natura peruenerit, ibi natura
manere neceſſe quidem est: non violentia, quia à celerrima
cæli conuerſione per violentiam impediebatur, quo minus cò
natura moueretur; ergo terra ad aliquem locum natura mo­
uetur, ad eum certè, in quo natura quieſcit, & extra quem,
aut violentia truditur, at poſtquam extruſa fuerit, ibi violen
tia manet, dum impeditur, quo minus eò reuertatur, vnde vio
lentiam paſſa fuit extruſa: ergo terra, qua corpus naturale eſt
naturalem, ac proprium motum habet, quo ad proprium locum
fertur: vnde a celeri cæli conuerſione truditur: ergo hic locus, in
quo nunc terra manet, non est ei naturalis; ſed alter, vnde
trudebatur. at quoniam Empedocleam hanc opinionem infra
capite quadrageſimoprimo vberius diſputabimus; cætera, quæ
hic deſiderantur vſque in eum locum transferuntur.
Democriti, Leucippi, & Epicuri indiuidua elemen
ta non caſu, nec temerè moueri. Cap. X.
ADVERSVS Leucippum, Democritum, & Epicu­
rum, quos imitatus est Lucretius, qui dicunt atomos,
& prima illa eorum indiuidua elementa, quæ per ſpa­
cium inane infinitum infinito tempore, caſu, ac temerè voli­
tant, & alia ab aliis per violentiam impelluntur, poſſet ali­
quis fortassis dicere.
Si hæc indiuidua ramenta ſe violentia vicissim impellunt;
quis nam est eorum motus naturalis? nam violentum id dici­
tur, quod est contra naturam, vt auctor eſt Aristoteles tum
quinto de generatione animalium capite vltimo: tum quinto
diuinorum particula ſexta: primo etiam cæli, & ſæpenume­
ro alibi: ſi naturalem atomorum motum assignauerint, non
1violenta, ſed naturali motione, quæ motionem illam violen­
tam præcedat, prius mouebuntur; ſin verò naturalem corpuſcu
lorum motum assignare non quiuerint, tunc contra eoſdem
firmiori hæc ratione agemus. Violentum (vt diximus) illud
est, quod contra naturam fit, ſed atomi aliæ ab aliis violen­
tia impelluntur; ergo atomi motum aliquem naturalem ha­
bent priorem, contra quem violentia impelli dicuntur: nam ſi
violentum id eſt, quod contra naturam fit; naturale prius eſt
violento: ergo tunc, cum naturalis motio violentam atomo­
rum impulſionem natura præcedit, indiuidua hæc naturalia
Democriti, Leucippi, Epicuri, & Lucretij elementa natura­
lem, ac proprium motum habere neceſſe est: quem eos nulla
ratione nouiſſe constat.
Contra Platonem, & Hermetem Triſmegiſtum,
qui chaos illud antiquum finxerunt. C. XI.
DIVINVS ille Plato in Timeo, Hexiodus in Theo­
gnia, & Orpheus in Argonautica ſcripſerunt, elemen
ta ante conditum mundum ſine vllo ordine iactata fuiſſe
per medium illud chaos antiquum, quod ter maximus finxe­
rat Hermes. Hos vt dicant compellimus: natura ne, an vis il­
lum confuſionis motum conciliarit? ſi vim eumdem concilia­
uiſſe velint: motionem illam naturalem demonſtrare cogen­
tur, quam hac violenta motione priorem eſſe oporteat; ſi vio­
lentum illud eſt, quod contra naturam fit, vt non rarò ſcripſi­
mus, quam cum demonſtrare non possint; nec motionem po­
steriorem, quæ nullibi eſt, demonſtrare poterunt: poſterius
enim ſine priori eſſe natura non patitur, vt dictum est quinto
diuinorum particula duodecima, & decimaſexta. Si motio
1hæc eſt naturalis, ergo ordinata ab vno principio, à quo mobi­
le moueri incipit, & per vnum medium, per quod mobile fer­
tur, & ad vnum terminum, ad quem mobile tendit. Natura
enim non tantum eſt ordinis cauſa, ſed etiam ordinata ab vno
principio, per vnum medium, & ad vnum finem: vt notum eſt
ex his, quæ literis conſignata ſunt libro octauo de Phyſico audi
tu particula decimaquinta, & alibi ſæpe. verum hic ordo est
forma mundi, vt demonſtrat Alexander Aphrodiſienſis li­
bro ſecundo quæſtionum naturalium capite decimonono; ergo
dum erat illud chaos antiquum, antequam mundus condere­
tur, erat mundus, quia tunc erat forma mundi, quæ dat eſſe
mundo: quod quis non intelligit eſſe maxime abſurdum? imo
huiuſmodi vt riſum moueat: qua dere copioſius agemus infra
capite quadrageſimoquarto.
Aduerſus immobiles partes conſimiles, quas com­
mentus eſt Anaxagoras. Cap. XII.
ANAXAGORAS mundum genitum finxit ab ini­
tio ex corporibus, quæ ſimul erant congregata, & tran
quilla manebant, ac post quietem per motum diſgre­
gata fuerunt: vnum quodque enim in vno quoque abditum la
tebat, & tranquilla pace fruebatur: deinde quæ abdita in vno
quoque latebant, emerxerunt efficacitate mentis, à quare con
dita elici cæperunt, quemadmodum ex colliſione ferri ab ho­
minis manu ex ſilice ignem elidi videmus: dixit etiam Ana­
xagoras ab eo, quod in confuſione exuperat, & quod magis
ſpectatur, vnumquodque vocari: vt lignum ideo lignum dici­
tur, non quod infinitè omnium rerum partes in ligno non lati­
tent, ſed quod ea pars, quæ cæteras vincit, & quæ ſpectantium
1oculis magis exponitur, est lignum. Vnumquodque ex vno­
quoque ſegregari non Anaxagoras modo, ſed & Theophra­
stus viſus est aliquando dixiſſe: cum à quibuſdam quorum­
dam hominum oculis exeuntes flammas micare ſcripſerit: &
Megetius Atedicus Alexandrinus quondam Simplicio nar­
rauit, ſe hominem ab iſchiadis dolore curauiſſe, ex cuius iſchio
ignis exiuit, qui ſpectantium oculos combussit; à ligno quidam
ignem eliciunt: dum alterum lignum tamquam terebrum in
lignum alterum circumuoluunt. Verùm hæc aliam habent
cauſam ab ea, quam (vt alio loco diximus) veram ab Anaxa
gora creditam eſſe longeque diuerſam comperimus.
Nunc ad Anaxagoram à quo diſcessimus, reuertimur:
contra quem eadem ex quiete argumenta petuntur, quæ alia
ratione ex motu peti poſſe videbantur: Nam ſi quæ in vno­
quoque abdita corpora quieſcunt; aut natura, aut violentia
quieſcunt: ſi natura, grauia in centro, & leuia ſub cælo ne­
ceſſariò quieſcere debere, non eſt qui dubitet, nec aliò natura
ferri, nec alibi natura manere quidem poſſunt: & ij fines sunt
partes mundi: ergo mundus non dum genitus eſt, priuſquam
gignatur: ſi ante conditum mundum corpora, quæ recondita
latebant, violentia quieſcebant; cum violentum ſit id, quod ab
extrinſeco vim inferente fit: quod extrinſecum nihil id, cuivis
infertur adiuuat; vt ſcriptum reliquit Ariſtoteles tertio libro
Ethicorum capite ſecundo, neceſſe eſt vt ſit locus ex quo corpo­
ra violentiam paſſa trudantur: & in quo natura maneant:
antequam trudantur: neceſſe eſt etiam, vt antequam mun­
dus generetur, id ſit, quod vim infert, cum ſit id, cui vis infer­
tur; verum hæc omnia ſunt partes mundi: ergo mundus non
dum genitus eſt antequam gignatur, quæ ſi ſunt, vt certè ſunt
abſurda, & in iis, quæ fieri minime poſſunt; abſurda, & in iis,
1quæ fieri non queunt, erit ſententia Anaxagoræ: & ſola A­
riſtotelis inexpugnabilis veritas laudibus extollenda: qui dixis
in vnoquoque elemento, immo in vnoquoque corpore naturali
eſſe motum naturalem, quo non violenter, non contra naturam,
ſed ſua propria ſponte ea corpora moueantur.
In Parmenidem vbi de neceſsitate cauſæ mouen­
tis, deque idearum vanitate agitur. Cap. XIII.
PARMENIDES ſuum illud vnum, quod omnia eſſe
constantissimè affirmauit, hoc argumento, nullo motu
cieri poſſe probauit. Omne, quod mouetur (ait) per ſpa
cium innane mouetur: extra quod nihil moueri poteſt: ſed ſpa­
cium innane non datur: ergo nihil mouetur: ergo omnia, quæ
ſunt vnum, nullo motu cieri poſſunt. Confirmari valet Par­
menidis opinio: quia omne, quod mouetur, ab vno moueri inci
pit, per vnum medium fertur, & ad vnum terminum tendit,
quæ neceſſariò eſſe distincta oportet: inde colligere licet; quod
mobile non eſt idem cum eo, à quo, & ad quod, & per quod fit
motus: ſed hæc quatuor inter ſe maximè differunt: verum
omnia eſſe vnum, quæcumque ſint illa, Parmenides constan­
tiſsimè credit: ergo nihil mouetur: His mediis motum ab vni
uerſa natura abstuliſſe Parmenides putat. Sed errat propte
rea quod, non ſemel, ſed ſæpenumero id petit, quod erat in prin
cipio: ſunt enim tamquam axiomata apud Parmenidem per
ſe nota. Nihil eſſe inane, & omne quod mouetur, per ina­
ne ſpacium ſolummodo cieri: quæ duo tantum ab eſt, vt ſint
perſe nota, vt demoſtratione indigeant: quo fit, vt ex illis dua­
bus propoſitionibus, quarum altera obſcurissima illa quidem
est, altera verò falſissima, non eſſe motum colligere nulla artis
1ratio doceat: ideo probandum illi fuerat, nihil eſſe inane, &
omne, quod mouetur, per ſpacium inane moueri. Confirma­
tionis ea propoſitio, quæ est. Omnia eſſe vnum, demoſtratione
indiget: & inefficax, immo fallax ea demonſtratio est, atque
captioſa: quam Parmenides efficacissimam putat, dum pro­
bare nititur, Omnia eſſe vnum: quia, quæ ſunt præter ens, sunt
non ens: quod cum illa tranſcendenti entis vnitate, & multo­
rum generum, ſpecierum, atque indiuiduorum multitudo,
quam optimè conſentit: vt aduerſus Parmenidem libro primo
de Phyſico auditu Ariſtoteles efficacissimè demonstrat. Hæc
ad materiam: Ad formam, ea omnia, quæ Parmenides per
ſe nota axiomata putat, inficianda ſunt, vt falſa: aut ſaltem
vt non probata, quæ probatione maximè indigent. Quapro­
pter nonnullæ Parmenidis propoſitiones vt obſcuræ, vt proba
tione indigentes, vt nulla ratione probatæ ſunt derelinquendæ:
& nonnullæ tamquam falſæ inficiandæ: immo ſi ſpacium ina
ne daretur, quod dari Parmenides ponit, & non dari Ariſto
teles probat libro quarto de Phyſico auditu, multa in eo immo
ta manerent: vt infra demonſtrabimus. In vnoquoque ergo
non tantum elemento, ſed etiam corpore naturali eſt motus na
turalis, cuius principium an possit inueniri periculum facere
volumus: quoniam vt forma, & materia, quam antiqui, & ſi
non omni, aliqua ſaltem ex parte deſcripſerunt, ad perficien­
dum motum naturalem non ſufficiunt, opus eſt principio ter­
tio mouente; id quod Socrates, aut quale, aut quod ſit, non ſa­
tis explicuit: dum in Phædone aliis veteribus confutatis, quod
de cauſa efficiente nihil dixiſſent, res omnes Ideam parti­
cipantes, propter ſuam ſpeciem, ac Ideam moueri confir­
mauit. Verum cum eadem ſit cauſa, quamobrem quæuis
res ſit, & moueatur, neceſſe eſt, vt omne, quod mouetur, ab
1Idea cuius eſt particeps; moueatur: quando à materia nihil
moueri poteſt. Hæc ſi vera ſunt, neceſſe eſt, vt mobilia ſemper,
& continenter moueantur: cum Ideæ ſemper eædem ſint, &
eodem modo affectæ: quia ſunt æternæ, ſemperque illis eo­
dem modo ſubiiciuntur ea, quæ ab illis mouentur: nulla ergo
ratio eſt, cur aliquando moueant, aliquando non moueant:
quin etiam in his, quæ oculis cernuntur, præter ſpeciem, atque
Ideam, aliud eſſe principium ſpectatur, quod moueat: vt do­
ctus Præceptor non Idea, ſed doctrina, doctos diſcipulos effi­
cit: & bonus citharædus, non Idea, ſed arte pulſandi citharam,
bonos citharœdos facit.
Redarguuntur illi, qui dicunt materiam eſſe
principium mouendi. Cap. XIIII.
Non minore ruina cadunt, immo prorſus maiore lapſu
ruunt, qui materiam dicunt, eſſe principium mouen­
di: hæc cum bene diſponitur (inquiunt) & qualitati­
bus illis informatur, ex quibus motus naſcitur, mobilia mouet.
Sed non rectè ſentiunt, vt diximus; quia nihil idem cauſa ef­
ficiens, & materia eiuſdem eſſe poteſt, cum materiæ proprium
ſit pati, ac moueri; mouere autem, & facere ſit alterius facul
tatis: vt ſcriptum reliquit Aristoteles libro ſecundo de ortu,
& interitu particula quinquageſimaſecunda: vt aqua, quæ
à Thalete Mileſio rerum omnium primum principium quan­
quam ſtatuitur, non tamen ſe gignere, aut quauis ratione ef
ficere quicquam poteſt: ſed opus eſt aquæ efficientem cauſam
adhibere: ſine qua & nihil fiet, & nihil mouebitur, vt etiam
Empedocles qui quatuor elementis materiæ vicem gerenti­
bus, concordiam, atque diſcordiam, vt efficientes cauſas addi-
1dit: Anaxagoras tertio de anima particula quarta ab Ari
ſtotele laudatus, partibus illis ſuis infinitis, & conſimilium ra­
tionum, quæ ſunt cuiusſlibet rei ortus. & interitus materiæ,
Diuinam mentem ab omni materia prorſus immunem, vt ef­
ficientem cauſam adhibuit. Democritus, Leucippus, & Epi­
curus indiuiduis corpuſculis, quæ ad cuiuſlibet rei ortum, mate
riæ locum tenere crediderant caſum, & fortunam, ſine quo­
rum vi mouente non moueantur, addiderunt: ſed quia om­
nium Philoſophorum ſententias euoluere longum eſſet: his con
tenti, motum non à materia, ſed ab alia efficiente cauſa gene
rari ſcimus: & eos, qui id negant, hallucinari: & formam bo
nam, immo optimam, atque diuinam, vt Ariſtoteles primo li­
bro Phyſicorum particula octuageſimaprima, & diuinus Pla
to in Timeo memorarunt, præcipuam omnium cauſam, tolle­
re, dum in materiam efficiendi, & mouendi vim ponunt.
Præterea qualitatibus, quæ agendi ſunt inſtrumenta, mo­
uendi, & agendi vim primam tradunt: dum affirmant, ma­
teriam qualitatibus informatam, atque diſpoſitam, facere,
ac mouere: perinde ac ſi dicerent, ſerram dentatam, à denti­
bus ad ſecandum diſpoſitam, ſine ſectore ſecare: & calamum,
ad ſcribendum accomodatum, ſine ſcriptore ſcribere: eſt enim
in ſerra ferrum, quod est ſerræ materia, & in calamo ſua est
propria materia: quæ ſic, vel ſic diſpoſita, ſine ſectore non ſe­
cat, & ſine ſcriptore non ſcribit: quia inſtrumenta ſine primo,
ac principali immediateque mouente non mouent: qua de re
Democritus libro ſecundo de anima, quod inſtrumento eam
vim agendi aſcripſerit, quæ primo agenti aſcribenda erat, acer
rimè carpitur. Hunc primum, principem, immediatumque
elementorum motorem, quod non tantum, vt forma, ſed etiam,
at efficiens, ac mouens cauſa moueat, in hac diffutatione, an
1possit inueniri, periculum facere tentabimus, quia omnia ſim
plicia corpora recto motu mouentur, ad propria loca ferun­
tur, vt diximus, tum quia natura eſt in eis principium motus,
tum quia ſi natura non cierentur, ergo violentia, ſed violen­
tum eſt contra naturam, ergo corpus, quod violentia mouetur,
natura mouetur: nihil enim violentiam patitur, quin illud na
tura prius concitetur, natura inquam, aut grauitatis, aut
leuitatis: quando omnia, aut grauia ſunt, aut leuia, aut alia
quapiam natura: quæ qualis nam ſit, ſi in orbe inuenitur, in­
fra manifeſtabitur: Præterea corpus aut natura, aut violen­
tia quieſcit: ſi violentia, ergo natura; quia violentum est con­
tra naturam, & nihil violentia quieſcit, quin illud contra illam
violentiam natura quieſcat: ſi natura quieſcit, & ad illam
quietem natura mouetur, ergo omne corpus naturale, qua na
turale eſt, à natura mouetur: at omnium motuum primus eſt
motus ad locum, ergo omnia corpora naturalia, qua natura­
lia ſunt, ad locum à natura mouentur, non à materia, ergo ab
alio principio, quod quale nam ſit, infra vtiliter inuestigabi­
mus; ſemper enim, quomodo ſatis ſtudioſis omnibus facere
possimus, nobis propoſitum fuit.
Omnia corpora, quæ recto motu mouentur,
eſſe aut grauia, aut leuia. Cap. XV.
OMNIA corpora naturalia naturalem motum habe­
re cum Ariſtotele libro primo de cælo demonſtrauimus:
quia naturam habent, quæ in eis est principium motus.
Nunc ad eam concertationem conuertimur, qua quærimus,
vtrum ne omnia corpora, quæ recto motu aguntur, ſint aut
grauia, aut leuia: an verò corpus naturale detur; quod ſine
1grauitate ad centrum feratur, & ſurſum ſine leuitate ad cæ­
lum aſcendat. Reſpondeo illud non dari: nam ſi quod corpus
ſine grauitate deſcenderet, non graue, quam graue infinitè ve
locius moueretur; quia nulla eſſet inter vtrumque proportio,
& ſi qua ſit, decupla conſtituatur, ita vt graue velocitate vt
centum moueatur: non graue velocitate vt decem concitetur.
Graue per medium duplici portione diuidatur; duplo certè mi
nor erit illius velocitas: partes quadraginta ab eo iterum au­
ferantur; decem tantum ſuperſunt: ergo graue, & non gra­
ue æquali velocitate mouebuntur, quia velocitate vt decem,
vtrumque mouetur; partes quinque à graui iterum abſcin­
dantur; ergo non graue duplo velocius, quam graue mouebi­
tur: quod notum eſt ex regulis Aristoteleis libro ſeptimo Phy
ſicorum. Sed hæc omnia ſunt falſa, & abſurda. Ergo dicen­
dum ſanè eſt non dari corpus, quod ſine grauitate, aut leuita­
te recto motu moueatur: ſed quæcumque ſint illa, quæ recto
motu mouentur corpora, omnia, aut grauia, aut leuia eſſe con
cedendum.
Veterrimos, qui ante Ariſtotelem fuere Philoſo­
phos de motu, & quiete non rectè ſenſiſſe.
Caput XVI.
HINC facilè intelligere licet veterrimos, qui ante Ari
ſtotelem vixere Philoſophos, in hac re maximè hallu­
cinatos fuiſſe, vt Heraclitus, qui omnia perenni, inceſ­
ſanti, indeflexoque labore agitari, numquam autem quieſcere
non eſt veritus affirmare: cum ab Ariſtotele non minus per
quietis, quam per motus principium ab initio libri ſecundi Phy­
ſicorum natura definiendo manifeſtetur, & ea quæ ad locum
1cientur, in eo loco natura maneant, ad quem natura feruntur,
& extra quem aut violentiam paſſa truduntur, aut ex alie­
na materia generantur, mobileque corpus, quod ad locum ten
dit, ad illum, vt ad finem, in quo ſistatur, natura tendat; eſt
enim motus propter quietem, vt propter finem: quod in his
quæ de cælo ab Ariſtotele demonſtratum fuiſſe alibi diximus.
Parmenides Meliſſus, ac Zeno peccatum longè grandius
peccauiſſe auctor eſt Ariſtoteles libro primo, & octauo de Phy
ſico auditu: quod omnia ſemper quieſcere, nihil vmquam mo­
ueri mordicus tenuerint: quia omnia quieſcere, & eius cau­
ſam requirere, prætermiſſo ſenſu, non tantum intellectus im­
becillitas, ſed pestilens, lethaliſque mentis morbus ſit quidam:
ſunt enim nonnulla certiora, illuſtrioraque quam vt rationem vllam
expoſtulent: ea quæſunt ſuapte natura notiora, quam vt alicu
ius vel etiam leuissime probationis indigeant, ſtatim non agno
ſcere, ridiculum eſt; præſertim apud illos, qui non de vna qua
piam re particulari, ſed de toto diſſentiant: nec Phyſica tan­
tum, ſed omnes etiam ſcientias, facultates, actiones, & ar­
tes funditus euertant: propterea quod omnes motum admit­
tant, qui ab illis exploditur. Scientiæ quidem, quæ vt libro ter
tio de anima particula trigeſimaoctaua Aristoteles memi­
nit, ad tripartitam rerum ſectionem tripartito ſecantur, quia
aliquæ circa formas à materia minimè distractas verſantur,
vt Phyſica: quæ eo quod natura ſit in eis motus principium,
ideo mouentur ex primo libro de cælo particula quinta: non­
nullæ in illis formis agnoſcendis exercentur, quæ à materia non
ſunt auulſæ, ſine materia tamen conſiderantur, vt Mathema
ticæ; quæ & ipſæ in eo corpore, quod per ſe mouetur, existunt,
tertiæ vero formas omnes ſuo complexu continent, quæ ſunt ab
omni materia prorſus immunes, vt ſunt mentes Diuinæ: quæ
1quoniam nec per ſe, nec per accidens, nec per aliud mouentur,
a motu propterea minime ſoluuntur; cum cæleſtes globos in­
ceſſanter moueant; has Diuinas mentes Metaphyſica contem
platur, plures ſcientias his tribus excogitari non poſſe, propte­
rea quod non in plures partes omnia, quæ vniuerſi ambitu coer
centur, diuidantur, ſcriptum eſt ab Ariſtotele libro ſexto Di
uinorum particula ſecunda: hæ omnes, ſingulæque ſcientiæ
ab illis, qui motum ſustulerunt, tolluntur. Quin etiam artes
omnes corporatis instrumentis vtuntur, quæ inſtrumenta, niſi
motu cieantur, in artem conuenire minime quidem poſſunt.
Adhæc facultates omnes, omneſque diſciplinæ, & artes, quæ
ratione, & intelligentia perficiuntur ex antecedente quadam
principiorum cognitione fiunt, quod ab Aristotele ſcriptum
est libro primo posteriorum analiticorum particula prima;
principiorum autem veritatem ſolo ſenſus iudicio constare
ſcripſit Aristoteles, tum in poſterioribus analiticis, tum in
proœmio libri primi Diuinorum: verum à ſenſibus ad princi­
pia prius cognita, & à principiis ad concluſiones loco omnium
postremo cognoſcendas ſine motu non progredimur: ergo qui
motum è medio tollunt, facultates omnes, artes, atque ſcien­
tias è medio tollere coguntur.
Anaxagoræ, & Empedocli, qui omnia quandoque moue­
ri & quandoque quieſcere crediderunt, perennis, indefeſſa­
que, & nuſquam ceſſans Diuinorum corporum agitatio, &
argumenta, quæ ad motus, & totius mundi æternitatem con­
firmandam libro Phyſicorum octauo in principio, & libro pri
mo de cælo in fine ab Aristotele ſcribuntur, tota (vt aiunt)
diametro opponuntur: ad quæ legenda lectores remittimus,
ne ab Ariſtotelis monumentis ad nostra auocare velle videa­
mur.
1
Contra Pithagoram, & alios, qui terram moueri, & cæ­
lum quieſcere docuerunt, infra capite tertio ſecundæ partis,
& deinceps (diuino fauente numine) diſceptare conabimur:
contra hos, & alios veterrimæ classis Philoſophos Ariſtote­
les diſputator acerrimus acerrimè diſputauit libro octauo Phy
ſicorum à particula vigeſimaprima vſque ad vigeſimamſepti
mam, ab Aristotelis propriis fontibus ea, quæ hic deſideran­
tur, haurire vos decet.
Quam difficile ſit definire tum graue, tum leue,
& quæ ſit cauſa difficultatis. Cap. XVII.
NVMERO autem eorum corporum inuento, quæ ſim
plicia ſunt, & recto motu naturali mouentur, inueſti­
ganda diligentius eſt tum grauium, tum leuium defi­
nitio; vt intelligatur, quid ſit illud, de quo diſputatur, vtque
demonstrationis principium habeamus; quod nil aliud eſſe,
quam definitionem alibi docuimus: Huius definitionis inuen­
tio non ſatis commoda eſt: quippe quod via, & ratio, quam
tenere in ſcientia tradenda, & in quauis re definienda debe­
mus, ab illustrioribus, & notioribus nobis rebus ad eas, quæ
natura illuſtriores, clarioreſque ſunt, progredi ſoleat: vt ſcri­
pſit Ariſioteles libro primo Phyſicorum particula ſecunda:
at qui nobis clariores illustrioreſque ſunt actiones facultati­
bus, vt idem libro ſecundo de anima particula trigeſimater­
tia: eam ob rem ab harum facultatum actionibus prius expli
candis ad facultates ipſas posterius contemplandas progre­
diendum foret, id quod nunc fieri nequit; cum harum faculta­
tum actionibus à maioribus noſtris non ſint impoſita nomina,
niſi fortè quis leuitatis, & grauitatis actionem eſſe exiſtimet
1ρὀπην id eſt momentum, inclinationem, pondus, ſiue nutum; quo
efficitur, vt grauia, & leuia corpora ſuſque, deque conciten­
tur: quod quamquam abſurdum omnino non eſt, nobis tamen
ad has definitiones inueniendas vel parum quidem proderit;
ideo hoc momentum, inclinationem, pondus, ſiue nutum pruden­
tes præterimus, & ad alia, quæ hanc noſtram cauſam magis
iuuent omissis ambagibus properamus.
Quomodo graue, & leue Plato definierit, & quo­
modo corpora ex figuris componi debere
voluerit. Cap. XVIII.
DIVINVS Plato in Timæo graue illud eſſe cenſuit,
quod ægrè à ſuo loco mouetur, ſiue quod cum pluribus
partibus eiuſdem generis, ſiue triangulis compluribus
conſtet, difficile distrahitur: vt terra craſſa cum ſit, ex loco
ad locum non niſi magno cum labore mouetur, & propter
eamdem cauſam propria ſponte quieſcit. Contra verò le­
ue id est, quod paucis ex partibus eiuſdem generis, ſeu trian­
gulis coaugmentatur, vt ignis, & aer tenues exiſtunt, ideo­
que minimo negocio mouentur, & huc, atque illuc facilè
pelluntur.
Præterea Plato ſtatuit aerem, ignem, & aquam ex eiſdem
partibus, ſeu triangulis constare, & inter ſe grauitate tan­
tum, & multitudine differe: quò fit, vt vnum illorum ſit le­
uius, alterum grauius: prout ex pluribus, aut ex paucioribus
partibus, ſeu triangulis conflatur: Nec enim Plato diuinus
putat ex locorum interuallis, vt Ariſtoteles haſce grauium,
& leuium definitiones eſſe petendas, cum nihilin cælo verè ſu­
perum, nihil ibi verè inferum à Platone eſſe credatur, ſed
1tantum relatione quadam, quod cælum rotundum ſit, & in
abſoluti orbis ſpeciem ita efformatum, vt nihil inueniri possit
aut rotundius, aut æque rotundum, & propterea nullam con
trariam partium poſitionem habeat: ideo hæc locorum inter­
ualla, & haſce locorum rationes ſat non eſſe cenſuit, ad gra­
uium, & leuium definitiones constituendas; idipſum Platoni
adſcripſit Alcinous in libro, cui titulus eſt de dogmate Plato­
nis capite vigeſimo: leuia ergo Plato affirmauit, quæ (vt ipſe
loquitur) ex paucioribus triangulis componuntur; grauia, quæ
quaſi pluribus ex triangulis fiunt, perinde ac ſi per partes
eiuſdem generis, triangulos intelligat, nullum enim corpus,
apud Platonem in Timæo inuenitur, quin illud ex figuris
concretum ſit. Hinc Plato ſequi putat prima corpora ex pri
mis figuris eſſe concreta, ſed prima omnium figurarum est
circularis, quæ rotundo cælo, quod ad volubilitatem rotun­
datum est, à natura tribuitur; de quo nobis est alio loco di­
ſputatum. Secunda figura est plana; & inter planas, pri­
ma est triangula, quæ primis illis corporibus adſcribitur; quæ
recto motu cientur: nec omnes trianguli ſunt eodem loco
habendi, cum illi ſint natura priores, qui rectum angu­
lum habent, vt ſunt lſoſcheles, & Scalenus; at rectus
angulus natura præcedit acutum, atque obtuſum: rectus
etiam vnius naturam optimè redolet, cum nulla ratione va­
riari queat: acutus autem, & obtuſus multis modis va­
rientur; propter has omnes cauſas lſoſchelem, & Scale­
num Plato elegit, vt ex illis, quas planas primas figu­
ras cenſuit, prima elementorum corpora componeret, mo­
do Platonis, & non Timæi Pythagorici ſit illa ſententia,
quæ in Timæo ſcribitur, & ex libro de vniuerſitate Ti­
mæi ad verbum transfertur: cuiuſcumque tamen ſit: feren-
1da non est; ſed confutanda, quod Ariſtoteles tanta cum ef­
ficacia fecit libro tertio de cælo, & mundo, vt nullus nunc nobis
confutandi locus ſupereſſe videatur: ſed vt nihil intactum de­
relinquamus, vniuerſum hoc negocium paucis abſoluemus.
Definitio, qua graue, & leue à Platone definitur,
exploditur, & corpora nec ex figuris, vt Plato,
nec ex numeris vt Pythagoras augmentari
poſſe demonſtratur. Cap. XIX.
PRIMO reprehendendus eſt Plato, ſeu Pythagoras po­
tius; qui ex planis figuris corpora conſtituunt: hi corpo­
rum natura conſtantium non naturalia, vt par erat, ſed
Mathematica principia faciunt, quod minimè fieri debuerat:
corpora enim naturalia ſunt ſubſtantiæ, & figuræ, ex quibus
eadem componi Plato voluit, ſunt alterius cathegoriæ; qua­
propter principia, & principiorum effecta ad eamdem cathe­
goriam non pertinent; quod minimè decet, vt ab Ariſtotele co
piosè demonstratur libro duodecimo Diuinorum.
Secundo Plato, ſeu Pythagoras Mathematicorum principiis
aduerſatur: nan geometræ lineam ex punctis probant non eſſe con
ſtitutam, propterea quod linea in infinitum diuidatur; & lineam in
infinitum diuidi eſt in geometria principium ſuapte natura no
tum, quod à geometra nullo modo probatur, ſed vt verissimum,
ac notissimum ponitur: eadem ratione ſuperficies ex lineis non
componitur, cum ſuperficiei diuiſio numquam finiatur: ergo et
corpora ex ſuperficiebus non generantur, cum corpora pari ratio
ne ſemper diuidantur: quapropter omnino ſequitur, corpora
non conſtare ex planis figuris, quæ ſunt in ſuperficie; & corpo
rum magnitudinem circumuoluunt; quoniam corpora infini-
1tè ſecari poſſunt, ſicut apud eoſdem mathematicos ſequitur,
ſuperficiem non confici ex lineis, & lineas non fieri ex punctis,
quia ſuperficies in ſemper diuidua diuidatur; & linearum ſit
ſemper natura diuidua.
Tertio argumentor, & priuſquam argumentum in for­
mam redigatur, vnum ponitur; illud est. Elementa ſunt duo­
rum generum; alterum est eorum, quæ compoſitionis elemen­
ta vocantur; alterum mixtionis: priora elementa, dum in vnum
coheunt, cumulum faciunt; nihil enim est in eis inter ſe cohe­
rens, ſed omnia deinceps diſpoſita, & collocata ſunt; vt acies
inſtruitur, illud eſt vnum per accidens, vt eſt frugum, & la­
pidum congeries, in quibus nihil eſt per ſe coagmentatum, hæc
dum ex his aliquod vnum fit, propriam naturam ſeruant in­
tegram: poſteriora mixtionis elementa ſunt, vt corpus quod­
dam multis ex partibus optima arte confectum; hæc, dum ex
his aliquid fit, in tenuissimas partes comminuuntur; & pro­
priam naturam integram non ſeruant, ſed vicissim miſcen­
tur, ita vt per ſe totum gignatur: quod an ſit idem cum ſuis
partibus, aut inuicem iunctis, aut ab inuicem deiunctis, an ve­
rò diuerſum ab illis, diſputatum est alibi, his constitutis argu­
mentor.
Principia, quæ dum ex eis concretum gignitur, non alte­
rantur, ſed in concreto integram naturam ſeruant, ſunt prin
cipia compoſitionis, & non mixtionis, ex quibus fit vnum per
accidens, & non per ſe; ſed figuræ, dum ex eis aliquid fit, non
alterantur, verum in concreto integram naturam ſeruant; er­
go figuræ ſunt principia compoſitionis, & non mixtionis; ex
quibus fit vnum per accidens, & non per ſe: at nos natura­
lium corporum per ſe principia quærimus.
Quarto argumentor, & prius quam argumentum eriga-
1tur, vnum vt ſupra, ponitur & illud eſt: elementa compoſi­
tionis ab elementis mixtionis hoc differunt; priora id quod ha
bent, in compoſitum ferunt: illudque eidem tribuunt; at eo
quod non habent, compoſitum donare non poſſunt, vt mel, quod
eſt dulce id romelli dulcedinem, quam ſecum affert, communi­
cat, amaritudinem ei communicare non valet, quoniam mel
amarum non eſt: poſteriora mixtionis elementa, ſi in mixto
actu conſeruantur, vt eadem actu conſeruart alibi demonſtra­
tum eſt, non integra, ſed in partes tenuissimas comminuta
concretum faciunt, quod naturam ſapit ab elementorum na­
tura longè diuerſam, id eſt verius, ſinon ſubſtantiæ ſed elemen
torum vires in mixto ſuperſint: videmus enim ſecundas in quo
libet mixto qualitates ex primis elementorum qualitatibus,
quarum nullam in ſimplicibus elementis videre licet: quibus
declaratis argumentum est erigendum.
Triangulæ figuræ, ex quibus grauia, & leuia elementa
componi rebantur, nec graues ſunt, nec leues; ergo nec elemen­
ta ſimplicia, aut grauia aut leuia erunt: ex natur á elemento­
rum compoſitionis conſequentia probatur; compoſitionis enim
elementa, quod non habent compoſito non communicant: ergo
dum graue, & leue ex non grauibus, & non leuibus factum
definire conantur, id definiendum accipiunt, quod graue, &
leue non eſt.
Confirmatur, elementa ſunt grauia, & leuia & ex primis
planis figuris triangulis conflata; ergo primæ triangulæ pla­
næ figuræ ſunt graues, & leues, quod est non minus falſum,
quam abſurdum: ergo dum elementa grauia, & leuia ex fi­
guris nec grauibus, nec leuibus gignunt, id graue, & leue af­
firmare coguntur, quod à grauis, & leuis natura maximè di­
ſtat, vt ſunt figuræ, & totum ex figuris conflatum, eſt aut
1graue, aut leue: ergo figuræ erunt graues, & leues: quorum
vtrumque eſt falſum, & abſurdum.
Hoc idem incommodum eos etiam ſequitur, qui non tantum
elementa, ſed & vniuerſum mundum ex vnitatibus, ſeu nume
ris concretum eſſe opinantur, vt ſunt Pythagorei: nam cor­
pus omne aut grauitatem, aut leuitatem habet; vnitates au­
tem, quæ numerorum ſunt elementa, ex quibus corpora con­
ſtant, nec grauitatem, nec leuitatem ex ſe habere, neque ſi con­
ponantur, vllum ex ſe corpus coniunctæ facere poſſunt, niſi cor­
pus ex non corpore, & niſi graue, & leue ex non graui, & ex
non leui, & niſi ſubstantia ex accidentibus fiat: & ſi graue,
& leue corpus ex numeris, ſeu numerorum vnitatibus genere­
tur, numeros etiam ipſos, & eorumdem vnitates & graues,
& leues eſſe oportet, quod ſi vnitates, & numeri nec graues
ſunt, nec leues, ergo nec corpora, quæ ex illis fiunt, aut grauia,
aut leuia erunt: quæ omnia & falſa, & abſurda eſſe ex his,
quæ paullo ante memorauimus, liquido conſtat.
Cauſa redditur, quamobrem nec Anaximander,
nec Anaximenes, nec Democritus, nec Leucip­
pus, nec Epicurus ſint confutandi, in­
terea tamen breuiſsimè confu­
tantur. Cap. XX.
ANAXIMANDER, Anaximenes, Democritus,
Leucippus, Epicurus, & cæteri Philoſophi, qui mundum
licet ratione diuerſa, nullis tamen finibus circumſeptum,
ſed illud immenſum, & infinitum eſſe rebantur, in eamdem
ſententiam, in quam & posterior Plato venerat, & ipſi prio­
res pedibus ire cogebantur; cum in eo, quod infinitum existit,
1extremi fines deſiderentur, ſine quibus non eſt locus ſuperior,
ad quem leuia corpora ſubuolent; nec eſt vllus inferior locus,
ad quem corpora grauia tendant; ideo ex locorum interuallis
grauium, & leuium naturæ definiri non poſſunt: ſed ad atomos,
ad figuras, ad ſolidum, & inane, vel ad aliud eiuſdem generis
figmentum confugere coguntur: immo ſi locus distinctus non
fuerit, qui in ſpacio infinito diſtinctus eſſe nequit, neque quic­
quam graue, aut leue dicetur, cum graue id ſit, quod ad inferio­
rem locum deſcendit; leue autem quod ad ſuperiorem plagam
natura mouetur; vt infra demonſtrabitur: in eo ergo infinito
ſpacio, in quo ſuperior, & inferior locus distinctus non est, ni­
hil graue, nihilque poterit eſſe leue.
Democriti, Leucippi, & Epicuri particularia dicta
de grauibus, & leuibus atomis explodun­
tur. Caput XXI.
DEMOCRITI, & cæterorum, qui ab illius parte ste­
terunt, ſententia est, Mundum ex atomis constare; quæ
ſunt omnes graues, eiuſdem materiæ, eiuſdemque natu­
ræ, ac ſola figura differunt, quæ eſt accidens: nam aliæ atomi
ſunt triangulæ, aliæ quadrangulæ, & ſic deinceps; ſubstantia
vna omnium atomorum eſt, dicunt etiam inane inter atomos illas
interceptum, eaſdem diſterminare; vt auri, argenti, cupri, fer­
ri, & rerum aliarum ramenta in varias figuras diſtributa, eam
dem naturam habent; ſolis figuris diuerſa ſunt, ſolo ſpacio ina
ni aliæ ab aliis diſtant: hæc est eorum ſententia, contra quam
argumentor,
Vna est omnium atomorum natura, ergo vnus eſt motus prin
cipium; quoniam per motus principium ab Ariſtotele natura de
1finitur tum libro ſecundo Phyſicorum, tum libro quinto diuinorum.
Vnum eſt omnium atomorum motus principium, ergo vnus om
nium motus: aliquæ atomi ſunt graues, ergo omnes ſunt gra­
ues, ergo omnes deorsum feruntur; ergo nullæ ſurſum aſcendunt,
ergo vna eſt omnium grauitas, ergo nulla eſt earumdem leuitas,
ergo omnes atomi vno motu ad mundi centrum deſcendunt, ergo
& cætera omnia, quæ ex atomis conflantur, erunt grauia: nam
quod ex grauibus coaugmentatur, non poteſt non eſſe graue,
ergo totus mundus ex grauibus atomis genitus, & ſingulæ totius
mundi partes ex grauibus atomis natæ, ſunt graues, ergo om
nia deſcendunt, ergo nihil aſcendit, quæ ſenſui manifeſtè repu­
gnant: cum plurima leuia ſuopte nixu ſurſum ferri videamus;
ergo falſa eorum eſt opinio, ſenſuique contraria, quod validio­
ribus, vt patet, argumentis ſuſcepimus demonstrandum. Con­
firmatur ſi ſunt omnia grauia: omnia enim ad centrum natura
deſcendunt, omniaque in centro natura quieſcunt, ergo extra
centrum natura nihil est, & nihil extra centrum natura, aut
mouetur, aut quieſcit, ſed quæcumque extra centrum aut mo
ueri, aut manere inueniuntur; omnia non natura, ſed violentia,
mouebuntur; corpus enim, quod in aliquo loco violentia quieſcit,
ad illum locum violentia mouetur; & reciprocantur hæc, ita vt
omne corpus, quod ad aliquem locum violentia mouetur, in eo
dem loco violentia quieſcat, ſicut quod natura ad aliquem locum
fertur, natura in eo loco manet; & quod alicubi natura stat
immotum, eò natura tendat, quæ Democritus, Leucippus, &
Epicurus, ac cæteri, qui eorumdem figmenta ſectantur, mini­
mè nouiſſe videntur. Verum, vt ſemet ipſos ab his anguſtiis
explicent, dicere auſi ſunt quaſdam atomos eſſe grauiores, &
quaſdam minus graues, & ex grauioribus atomis grauio­
ra corpora, & ex leuioribus leuiora componi, & quæ magis
1grauia ſunt, deorſum agitari, quæ auiem minus ſurſum euolare.
At ſi vnum contrariorum eſt in natura, neceſſariò erit & alterum;
ſi alterum non inuenitur, quid mirum nec ſi alterum inuenie­
tur, vt auctor eſt Aristoteles libro ſecundo de cælo particula
duodeuigeſima: idque eſt naturæ maximè conſentaneum, quæ
contrariam repugnantiam in vno ſolo non patitur, ſed in duo­
bus eamdem inueniri neceſſe eſt: atqui (vt isti volunt) in na­
tura est graue corpus, ergo in natura est etiam corpus leue,
quod est graui contrarium: quod ſi leue non ponant; ergo nec
graue quidem ponere poterunt; quod tamen ponunt. Hinc
etiam ſequitur, quatuor elementa non eſſe prima corpora:
quando ex atomis, quæ & ipſa ſunt corpora indiuidua, ele­
mentis tamen priora, conflantur: ergo hæc ramenta indiui­
dua erunt prima, & non quatuor, quæ prima elementa vo­
cantur.
Democritus, & cæteri, qui in Democriti ſententiam iura­
uerunt, ramenta à ramentis disterminant ſolius vacui inter­
uentu, & inane ſpacium inter illa interiectum, non ſolum di­
ſterminare atomos, & eaſdem ab inuicem ſeparare affirmant,
ſed etiam grauitatem, & leuitatem efficere, ita vt illud cor­
pus, in quo maius inane ſpacium intercipitur, ſit leuius; illud
verò grauius, in quo minus est ſpacij, quod ſit vacuum: quibus
occurri ſic potest. Primo propterea quod ex pleno, & vacuo
omnia corpora à Democrito, & ſequacibus conflari dicuntur:
cauſa, quæ corpora componit, non ſolum eſt inane ſpacium, ſed
vnà cum illo ſolidum etiam concurrit: ergo & ſolidum grauita­
tis, & leuitatis eſt cauſa; ita vt id corpus, in quo minus est ina
nis, quam ſolidi, & in quo plus est ſolidi, quam inanis, ſit pon­
deroſius: & id corpus, in quo plus eſt inanis, quam ſolidi, & mi
nus ſolidi, quam inanis, ſit leuius. Secundo maiorem aeris portio-
1nem aquæ minori parte grauiorem eſſe contingit; & contra maio
rem aquæ partem minori parte aeris accidet eſſe leuiorem, ſi in ma
iori aeris parte plus erit ſolidi, & minus erit inanis; & in ma­
iori aquæ parte minus erit ſolidi, & plus inanis. Accidet etiam
aurum multum paruo igne leuius eſſe, ſi multum illud aurum,
quod acceperis, paruo igne maius habet inane: quod accidere
poſſe nemo inficias ibit. Hæc ſi penitus falſa, abſurda, & ri­
dicula ſunt; exiſtimandum non est, ſoliditate, atque inanitate
tantum inter ſe grauia, & leuia corpora distingui, vt ratus
est Democritus: ſed eſt alia grauitatis, & leuitatis cauſa in­
uenienda, propter quam grauia, & leuia differant, ac mo­
ueantur.
Empedoclem nullam grauitatis, ac leuitatis na­
turam cognouiſſe. Cap. XXII.
Scio ego quam difficile factu ſit, antiquorum quaſdam
opiniones aliquorum mentibus adeo infixas, vt vix certiſ­
ſimis rationibus præmonſtratis penitus euelli possint; Sed
mihi, cui ſemper studium fuit, plus veritati, quam auctorita­
ti tribuere (vtinam ſic multi facerent, qui in pluribus hallu­
cinantur, dum ingenij dexteritatem profitentur) libet hoc lo­
co meam ſententiam in medium afferre, vt noſcant omnes Em
pedoclem grauitatis, & leuitatis naturam ignorauiſſe. Hic
enim non ex materia aliqua commutat a generationem in hunc
mundum introduxit; ſed tamquam ex abditis quibuſdam re­
cessibus illarum rerum, quæ graues ſunt, & leues generatio­
nem promere tentauit. Dixerat enim cum aer ex aqua gi­
gnitur, aer prius aquæ permixtus ab aqua per rarefactionem
ſegregatur; & cum aqua ex aere vicissim naſcitur, ab aere per
1condenſationem aqua ſeparatur; & corpus aut grauius, aut
leuius fit; vt est aut rarius, aut denſius: compressione enim res
fiunt grauiores, & extenſione, ac rarefactione leuiores. Huius
opinionem hæc inter alia ſequuntur abſurda, vna quæque ma
gnitudo tam & ſi comprimatur, nullo modo fit grauior, vt con­
preſſa bombix, & lana nihilo grauior eſt, quam ſi extenſa ſit.
De ortu, & interitu eorum omnium, quæ ſunt ſub luna, de
que mutua elementorum commutatione, cum vnumquodque
elementum in vnumquodque elementum immediatè vicissimque
commeat, quæ ab Empedocle omnino euertuntur, nihil eſt quod
hoc loco agamus: quoniam hæc huius nostræ diſputationis
extremos fines tranſgrediuntur: ideo his contenti ad alia pro­
gredimur.
Quomodo Ariſtoteles grauia, & leuia definierit.
Caput XXIII.
ARISTOTELES ratus cælum eſſe ſui vndique ſimi­
le, & in orbis abſoluti ſpeciem efformatum; propterea
mundum habere extremum, & medium; cæli extre­
mitatem ſurſum eſſe cenſuit, quæ ſitu etiam ſuperiorem locum
obtinet; medium autem mundi dorſum eſſe voluit, quod infe­
riorem orbis plagam occupat, ideo leue ſimpliciter, & non in
comparatione ad alterum id eſſe credidit, quod ad cæli extre­
mitatem, hoc est ſurſum naturaliter euolat, quò postquam
peruenerit, illico quieſcit, vt ignis: quod autem ſuopte nixu
deorſum, & ad mundi medium ſemper inclinat, ad quod poſt
quam deſcenderit, stat immotum id, per ſe, & omnino graue
appellare voluit: elementa media, quæ ſuperſunt, aer, & aqua,
de Ariſtotelis ſententia abſolutè grauia, & omnino leuia non
1ſunt, ſed ad ſuperiora elementa comparata grauia dicuntur,
ad inferior a leuia cenſentur. Has grauium, & leuium defini­
tiones Ariſtoteles edidit tum primo cæli, tum quarto eiuſdem.
Platonis, & cæterorum error in definitione gra­
uium, & leuium ab Ariſtotele demon­
ſtratur. Cap. XXIIII.
In his definitionibus Ariſtoteles Platonem, & cæteros
hallucinatos eſſe putauit: quia, cum ad huius rei tractatio­
nem acceſſerunt, quid abſolutè graue, & quid abſolutè le­
ue ſit, prorſus non expreſſerunt; ſed de grauitate, & leuitate
ita verba fecerunt, vt, cum duo propoſita corpora fuerint, quo­
rum vtrumque grauitatem habuerit, ſed maiorem alterum,
& alterum minorem, vtrum eorum aut grauius, aut leuius
eſſet exquirerent, & nullam corporis, aut omnino grauis,
aut vndique leuis mentionem fecerint: quippe qui omnia cor
pora, quæ ſub cælo exiſtunt, grauia tantum eſſe crediderint,
quorum tamen nonnulla grauiora, nonnulla verò leuiora, vel
minus leuia eſſe voluerint: & quæ minus grauia forent, leuia
nuncupauerint non abſolutè, ſed ad alia comparata, vt ferrum
ligno grauius dici ſolet, lignum ferro leuius: cum tamen natu­
ra leue non ſit lignum, ſed ponderoſum vt ferrum, ideo vtrum
que graue, & propriis ponderibus libratum deorſum ſuopte
nixu fertur.
Videmus tamen ignem ſemper eſſe leuem, inque ſuperio­
rem totius mundi oram ſemper aſcendere: terram ſemper eſſe
ponderoſam, & in locum inferiorem numquam non deſcen­
dere; quod hæc abſolutè grauia, & omnino leuia ſint, & non
in comparatione ad alterum.
1
Eam ob rem ſi quis quærat, cur ignis ad ſuperum locum
perpetuò ſubuolet, non id propter partium eiuſdem generis
paucitatem accidere dicet, vt Plato affirmauit; nam ſi id
verum eſſet, ſequeretur, vt ignis quantò maior eſſet, tantò tar­
dius aſcenderet, quia grauior eſſet; propterea quod ex pluri­
bus conſtaret partibus eiuſdem generis; quod apertissimè fal­
ſum eſſe videmus, cum potius contrarium ſemper accidat.
Quanto etenim maior ignis eſt, tanto ſolet etiam eſſe celerior,
& maiore nixu ſurſum ferri; contraque minor ignis longè fa­
cilius deorſum truditur, quam magnus.
Præterea, cum it a statuat Plato; id quod pauciores habet
eiuſdem naturæ partes, ſeu triangulos, leuius eſſe; quod autem
plures, ponderoſius: deinde ignem, aerem, & aquam ex eiſdem
fermè triangulis coaugmentari dicat, paucitate dumtaxat,
& multitudine ſola differentibus, vnde accidat, vt hæc gra­
uiora, & leuiora ſint illa, nulli dubium eſt, quin aeris quædam
magna, & ſtatuta quantitas, aquam minorem pondere ſupe­
ret: quoniam plures eiuſdem formæ triangulos continebit; quo
nihil abſurdius, nihil magis à veritate alienum, atque abhor­
rens dici poſſe nemo inficias ibit: quælibet enim aeris particu­
la, ſeu magna, ſeu parua ex aqua emergit, & in ſublime fer
tur, & quantò aeris portio fuerit maior, tantò incitabitur cele­
rius, ex aqua erumpens quam minimus, aut exiguus ignis, & aer.
Explicatur nexus argumentorum Platonis, qui de
graui, & leui perperam egit. Cap. XXV.
Nec propterea quod rotundum ſit cælum, nullam par
tium contrariam poſitionem habet, vt Piato rebatur;
immo quia rotundum ita eſt cælum, vt nihil excogita-
1ri possit rotundius, & in orbis abſoluti ſpeciem efformatum,
omnem partium contrariam poſitionem habet; extremum cer­
tè, & medium. Quod enim extremum cæli, & medium mun­
di centrum ſint contraria, tum ex contraria motuum natura­
lium energia, tum ex contrariis ipſis corporum naturalium
ſimplicium naturis repugnantibus, quæ ad contraria loca con
citantur, & in illis immota quieſcunt, intelligere licet: motus
enim ſurſum, & deorſum ſunt contrarij, vt contraria ſunt cor
pora leuia, quæ ſurſum aſcendunt, & corpora grauia, quæ
deorſum deſcendunt: non enim motus contrarij, aut ſine locis
contrariis, aut ſine naturis contrariis existunt, vt notum eſt
ex his, quæ Aristoteles libro primo de cælo ſcripta reliquit.
Cætera, quæ Ariſtoteles aduerſus Platonem, & alios ſcri
pſit, in his quæ de cælo libro præſertim quarto, prudentes præ­
terimus: voſque, candidissimi lectores, qui, tum ingenij viri­
bus, tum eruditione præſtatis, ad illa vocamus; vt qui ſine cor­
tice natare didicistis, ſine cortice natantes ad portum venia­
tis optatum: Aristoteles vos expectat, vt demonstret quo­
modo Plato victus labaſcat, & quomodo falſum ſit, quod vti
verum aſſumit, & proptérea totum Platonis ædificium cor­
ruit: quod postquam plus quàm ſatis magna ruina concide­
rit, inſtaurari non poterit; & antè quàm corruat, quò minus
concidat, contineri nequit.
Quomodo Plato, & Ariſtoteles dum grauia, & le­
uia definiunt, conciliari poſſunt. Cap. XXVI.
ARISTOTELES tamen libro quarto de phyſico au­
ditu particula octuageſimaquinta, & libro tertio de
cælo particula decima graue id eſſe affirmauit, quod
1eſt denſum, & leue, quod est rarum; ſiquidem denſitas cum
grauitate, & raritas cum leuitate coniungi ſoleat; quatenus
denſitas frigidum condenſans, & grauitatem introducens, &
leuitas calidum rarefaciens, & leuitatem adducens, conſequan­
tur: vt quam optimè viſus eſt dixiſſe Auerroes libro ſeptimo
Phyſicorum commentatione decima: calidi enim eſt rarefa­
cere, & frigidi condenſare; vt intelligere licet tum ex ſecundo
de ortu, & interitu, tum ex quarto metheorologicorum. Quod
ſi graue id eſt, quod est denſum, vt Aristoteles dixit; graue
id etiam erit, quod concretum est ex pluribus partibus eiuſdem
generis; vt Plato voluit: & ſi leue id est, quod eſt rarum, vt
Ariſtoteles confirmauit, leue id etiam erit, quod ex pauciori­
bus partibus eiuſdem rationis efficitur; vt Plato credidit.
Quæ duæ ſententiæ, hoc modo explicatæ, non re ipſa, ſed verbo
tenus diſcrepare intelligantur, ita vt Ariſtoteles cum Pla­
tone hac in re, quam optimè conuenire videatur, vt compluri­
bus in aliis rebus inter eoſdem conuenire à nobis alibi demon­
ſtratum fuit: Ariſtoteles ergo, quod ſupra diximus, ratus eſt
ignem eſſe ſimpliciter, & abſolutè leuem, & terram ſimplici­
ter, & abſolutè grauem: duo media, quæ inter hæc vtraque in
teriecta ſunt elementa, vt aqua, & aer, tum grauia, tum leuia:
ad ſuperiora comparata ſunt grauia, & ad inferiora ſunt leuia.
Quamobrem ignis eſt abſolutè leuis, & terra abſo­
lutè grauis, media autem elementa ſunt com
paratè grauia, & leuia. Cap. XXVII.
QVARE ignis ſit abſolutè leuis, & terra abſolutè gra­
uis, duo media non abſolutè, nec ſimpliciter, ſedin com
paratione ad duo extrema grauia, & leuia dicantur,
1ſcriptum eſt ab Auerroe libro quarto de cælo commentatione
quadrageſima: quia locus ſuperior loco ignis, ſimpliciter, &
abſolutè leuis ſub luna non datur; ex quo leuissimus ignis de­
ſcendat, poſtquam eò ſuopte impulſu aſcenderit: perinde ac lo
cus inferior centro non inuenitur, ex quo terra ad eum lo­
cum, in quo nunc est, aſcendat, poſtquam eò deſcenderit.
Cauſa etiam quare ignis expers est cuiuslibet grauitatis, &
terra cuiuslibet leuitatis, aer, & aqua tum grauitatis, tum le
uitatis eſt particeps, ibi ab eodem Auerroe redditur. Et ea eſt:
quia inferius ſimpliciter, & ſuperius ſimpliciter in natura in
uenitur; & cauſa, quamobrem hæc duo in natura inueniuntur,
eſt: quia extrema maximæ diſtantiæ ſunt in rerum vniuerſi­
tate, & cauſa, quare hæc reperiuntur, eſt, quia horum alterum
est centrum, alterum circumferentia. Porrò cauſa, propter
quam media elementa vt aer, & aqua, non ſunt ſimpliciter,
& abſolutè, aut grauia, aut leuia, ſed ad duo extrema com­
parata modo grauia, & modo leuia cenſentur, est: quia non
ſunt in loco, aut ſimpliciter inferiore, aut abſolutè ſuperiore;
nec ſunt in locis maximè distantibus; quorum alterum ſit cen
trum, alterum circumferentia: ſed ſunt in locis mediis, me­
diæ naturæ corporibus optimo iure tributis.
Hæ ſunt Auerrois cauſæ; quibus addendum, nec abſque
ratione putamus vim, & naturam propriam, ſeu energiam
cuiuslibet elementi, quæ cauſa est, ob quam vnumquodque ele
mentum ſit aut graue, aut leue, aut ſimpliciter, aut ad aliud
comparatum: ſunt enim grauitas, & leuitas propriæ corporum
grauium, & leuium affectiones, quæ eorumdem formas neceſ
ſariò conſequuntur: & ex illis quaſi aquæ ex propriis fonti­
bus, manant: eadem enim ſunt prima ſpecierum, & proprie­
tatum principia: vt quia homo eſt rationis particeps, eſt etiam
1ad riſum propenſus; vt infrà (auſpice Deo) videbimus.
Ex his duas grauium, & leuium definitiones habemus: al
tera per motum à medio, & ad medium data; altera per quie
tem à medio, & in medio assignata: dixerat enim Aristo­
teles, graue id eſt, quod mouetur ad medium, & graue id eſt,
quod quieſcit in medio: dixerat etiam leue id est, quod quie­
ſcit à medio, & leue id eſt, quod mouetur àmedio: vt ſupra
ſcripſimus.
Vtra definitionum ſit potior; an ea, quæ per quie­
tem, an ea quæ per motum datur. Cap. XXVIII.
Cvm duas grauium, & leuium definitiones assigna­
uerimus, alteram per motum, & alteram per quietem,
Auerroes libro quarto de cælo commentatione vigeſi­
maſexta, & trigeſimaprima non iniuria quærit. Vtrane ha­
rum definitionum ſit potior: an ea, quæ per quietem, an ea, quæ
per motum datur; it a vt grauium, et leuium naturam propriam
magis exprimat, & ideo præſtantior eſſe credatur. Reſpondet
Auerroes Philoſophus in primis magnus, & dicit: ea certè
præferenda eſt alteri, quæ per quietem datur: cauſa est, quia
motus elementis non ineſt, niſi poſtquam violentiam paſſa, aut
extra proprium locum vi extruſa fuerint, & ad illum redire
contenderint; aut extra proprium locum genita, ad eumdem
accedere tentauerint: hæc dum ad locum naturalem concitan
tur, non nihil adhuc conſeruant contrariæ illius, & repugnantis
naturæ, vel ex qua genita fuerint, vel quam extra proprium lo
cum pulſa contraxerunt; at quies elementis in ſua propria, ac
naturali diſpoſitione existentibus optimo iure tribuitur; ideo
elementis, vt moueantur, accidere videtur: vt quieſcant, per ſe
1habent: eam ob rem corporum ſimplicium, quæ elementa voca
tur, definitio per quietem data eorumdem definitioni per mo­
tum quauis ratione inuentæ, est omnino præferenda, quod
Ariſtoteles tetigiſſe viſus eſt libro primo de cælo particula de­
cimaſeptima: vbi grauia, & leuia non per quietem, ſed per motum
pingui, et craſſa minerua ſe definiuiſſe teſtatur; donec per quie
tem accuratius, ac diligentius elementorum natura diſputetur,
quod quarto lib.de cælo præstitum fuiſſe nemo eſt qui neſciat.
Quæ Themiſtius contra Ariſtotelem ſcripſit de gra
uium, & leuium definitione. Cap. XXIX.
EXPLODENDVS est hoc loco Themiſtius, qui has
grauium, & leuium definitiones per eorumdem motum,
& quietem datas, rem quamlibet definitam complecti non
credidit; & multa, de quibus hæ definitiones dicuntur, quæ nec
grauia ſunt nec leuia, ratus eſt inueniri: quod terra ſua ipſius
natura ponderoſa, in aere ſuſpenſa deorſum non feratur, quæ
tamen terra eſt & grauis: ergò non quodlibet graue deorſum
tendit. Quin etiam terra, dum in centro quieſcit, ibi ſtat im­
mota, & deorſum non citatur: cum locus centro inferior in na
tura non detur, ad quem aliquod ponderoſum corpus deſcendat:
terra ergò, quòd in centro stat immota, & deorſum non cita­
tur, est grauis: ſi graue id eſt, quod in centro quieſcit, & non
deſcendit: ergò graue illud non est, quod deſcendit, ſed graue
id eſt; quod stat immotum.
Idem de leuissimo igni dicendum, qui apud nos genitus, &
quo minus aſcendat ab aliquo impeditus, ad ſuperam huius infe­
rioris mundi oram, vbi nunc luna eſt, non attollitur, & in ſuo pro
prio naturalique loco exiſtens ſurſum altius non euolat: cum
1nullus ſupra locum ignis, aut ſub luna, aut ſupra lunam, locus
inueniatur, ad quem leuia corpora aſcendant: ergo leuissimus
ignis est in rerum natura immotus, qui ſurſum non fertur.
Abſurda nec minora ex definitione per quietem data na­
ſcuntur: nam terra est terra, & eadem grauius, quæ ſurſum
poſita, & nullo modo impedita ad medium mundi deſcendit,
quæ terra eſt, & grauis, & non quieſcit. Datur ignis, qui apud
nos genitus, & nulla ratione impeditus aſcendit, qui tamen eſt
ignis, & leuissimus, & ſub luna non quieſcit. Ergo de quali­
bet re definita hæ grauium, & leuium definitiones non dicun
tur: quia definitio per motum data de terra in aere ſuſpenſa,
quo minus deſcendat impedita, & deigni apud nos genito, &
quo minus aſcendat impedito, non dicitur: & definitio, quæ
ex quiete naſcitur, terram ſurſum poſitam, & deorſum latam,
& ignem, inter nos inuentum, & aſcendentem, ambitu ſuo non
complectitur. Præterea elementa in ſuis propriis, naturali­
buſque locis nec grauia ſunt, nec leuia: ergo nec aſcendunt,
nec deſcendunt: ergo definitio per aſcenſum, & deſcenſum da
ta, de qualibet re definita non dicitur: quia non de elementis
in ſuis naturalibus locis quieſcentibus, & definitio per quietem
ad inuenta de elementis; quæ ad propria loca feruntur, dici non
potest. Aliquod ergo graue, & leue est in natura: cui hæ de
finitiones non conueniunt: & hæ definitiones aliquibus tribuun
tur, quæ nec grauia ſunt, nec leuia.
Confirmari poſſunt argumenta Themistij, ſi vaſtissimum
terræ corpus extra locum poſitum, & ſuæ naturæ derelictum
ad centrum latum nihil ibi offendat, quod motum impediat,
in centro non manebit: ſed infra centrum ſuo nixu feretur:
quia tanta terræ moles nullis fixis radicibus, nullique rei adhæ
rens, a qua vastissima illa magnitudo ſubstentetur, quomodo
1vltra non moueatur, ſed in centro ex ſe ipſa ſiſtatur, vix intel
ligi potest: cum præſertim quælibet terræ gleba etiam quam­
uis parua in ſublimi poſita, & ſuæ naturæ derelicta, omni ſu­
blato impedimento, conſistere nolit; ſed maiori, ac celeriori,
quo potest impetu, repente deorſum ruat. Ergo vniuerſum
terræ pondus infra centrum multo celerius præcepitabitur.
Ergo terra dabitur, quæ terra est, & grauis: ipſa ta­
men ex centro aſcendit; ergo graue illud non est, quod de­
ſcendit; ſed quod aſcendit: quia terræ moles dum infra cen­
trum mouetur, non deſcendit; ſed aſcendit: ergo de qualibet
re graui hæ definitiones non dicuntur; quia non de vastiſsima
terræ mole, in centro nihil offendente, quod motum impediat;
quæ infra centrum præceps ruet; & infra centrum eſt locus
ſurſum, ergo terra erit terra, & grauis, & ſurſum ascendet.
Quæ Auerroes contra Themiſtium pro Ariſtotele
grauia, & leuia, quam optimè definiente.
Caput XXX.
AVERROES, qui in excutiendis Ariſtotelis verissi­
mis ſententiis maxima ſolertia ſemper eſt vſus, ambas
haſce Ariſtotelis definitiones ab his Themiſtij iniuriis
quam optimè vindicat: in Paraphraſi libri quarti de cælo com
mentatione vigeſimaſeptima, de cuius ſententia duo ponimus;
quorum alterum illud est.
Definitur palma, cum dicitur palma eſt arbor, quæ dacti­
los producit: palma tamen non ſemper, ſed à natura statutis
tantum temporibus dactilos edit, & est hæc definitio vſque
adeo bona, vt nec meliorem, nec parem excogitare vlla vm­
quam ratio possit: palma tamen est palma, tunc cum dacti-
1los non producit: quia hæc definitio non actum, ſed ſolam fa­
cultatem ad edendos dactilos exprimit, idque non ſemper, ſed
statutis à natura temporibus; vt dictum eſt: atque id eſt ra­
tioni conſentaneum: propterea quod, cum rerum differentiæ
plerumque lateant; earumdem accidentia differentiarum lo
co tunc vſurpare conſueuimus: vt ſcripſit Ariſtoteles libro ſe
ptimo Diuinorum particula quadrageſimaprima: & non ra­
ro alibi: atqui grauium, & leuium definitiones ex earumdem
accidentibus conflantur: quia propriis grauium, & leuium
differentiis, abditis illis quidem a maioribus noſtris, non ſunt
impoſita nomina, accidentium vocibus vtimur; quæ acciden­
tia non actum, ſed facultatem ſignificant: ergo, & cet.
Altera hypotheſis eſt: grauia, et leuia ab eadem naturali for
ma habent, vt extra proprium locum poſita, ad proprium na
turalemque locum, perſe, recurrant: & quæ in proprio na­
turalique loco exiſtunt, ibi per ſe quieſcant: vt colligere licet
ex his, quæ Ariſtoteles ſcripſit, libro ſecundo de cælo particu­
la nonageſima & centeſimaſecunda: & ex definitione natu­
ræ libro ſecundo Phyſicorum edita: qua de re infra agemus.
Quæ Themiſtius aduerſus ſecundam hypotheſim
paullo ante deſcriptam. Cap. XXXI.
HANC ſecundam hypotheſim, quamquam ex Ari­
ſtotelis abditissimis recessibus natam, ratus eſt The­
mistius dignam, quæ confutetur, libro ſecundo de cæ­
lo particula nonageſimaſecunda: quippe quod effectus contra­
rij non ex eadem cauſa, ſed ex contrariis cauſis naſcantur:
vt teſtatur Ariſtoteles libro quarto Metheorologicorum par
ticula trigeſimaquinta, & quadrageſima: ſed motus & quies
1ſunt duo effectus contrarij: ergo motus, & quies non ex eadem
cauſa, ſed ex diuerſis cauſis naſcuntur: propterea contrariis
cauſis hos contrarios effectus Themistius aſcripſit, ei quod eſt
eſſe in medio, quietem in medio: & ei, quod eſt eſſe extra me­
dium, motum ad medium tribuit: vt ecce graue corpus, quod
eſt in medio, stat immotum in medio: ergo ab hoc, quod eſt eſſe
in medio, graue habet quietem in medio: & idem corpus gra­
ue extra medium, ad medium cietur: ergo ab hoc, quod est
eſſe extra medium, graue habet, vt moueatur ad medium:
eſſe intra, & eſſe extra ſunt cauſæ contrariæ quæ hos contra­
rios motus, & quietis effectus producunt: quod de graui cor­
pore diximus, est de leui dicendum: ignis enim, ab hoc, quod
est eſſe in loco ſupra quem nunc lunam videmus, habet, vt ibi
quieſcat, & idem ignis, ab hoc, quod est eſſe infra ſuum lo­
cum, habet vt ad eumdem moueatur: quod itaque grauia
deorſum, & leuia ſurſum cieantur, ei, quod est eſſe extra pro­
prium locum referri debet acceptum; & quod grauia deor­
ſum, & leuia ſurſum quieſcant, dandum est ei, quod eſt eſſe
in propriis locis.
Quæ pro Ariſtotele contra Themiſtium ab Auer­
roe ſcribantur. Cap. XXXII.
AVERROES omni genere laudis abundans Philoſo­
phus verissimam Ariſtotelis ſententiam dignissimam
putat, quæ à Themistij calumniis defendatur: idque
vt commodius fiat, primo falſam Themiſtij ſententiam ener­
uabimus; ſecundo ſcopulum indicabimus, in quem Themiſtius
impegit: tertio argumenti illius, cui Themiſtius innitebatur,
exitum explicabimus. Quod ad primum attinet; ex Auerroe
1in Themiſtium nonnulla argumenta colligimus, quorum pri­
mum illud eſt.
Eadem eſt cauſa finis, & eorum quæ ſunt ad finem: ſed
quies eſt finis motus, & motus in quietem, vt in finem ordina­
tur: ergo eadem eſt cauſa motus, & quietis elementorum: ſi
itaque cauſa motus eſt eſſe extra proprium locum, eadem erit
cauſa quietis: ergo ab hoc, quod est eſſe extra proprium locum,
elementa habent vt in proprio loco quieſcant: & ſi elementa
in ſuis locis quieſcunt, quia ſunt in illis; ad ſua propria loca mo
uebuntur, propterea quod ſunt in propriis locis: quæ ſunt tam
falſa, quam falſissima, & tam abſurda, quam abſurdissima:
ergo falſa, & abſurda est ſententia Themistij; ex qua hæc
falſa, & abſurda ſequuntur.
Secundo argumentor: Poſitis cauſis, & effectus ab eiſdem
cauſis manantes omnino ponuntur: vt exiſtente igni, calor exi
ſtit, ex oriente ſole, lux oritur; ſed eſſe extra medium eſt cau­
ſa quare terreum corpus moueatur ad medium: ergo omne
corpus quod erit extra medium, ad medium mouebitur: ergo
leuissimus ignis extra medium collocatus ad medium deſcen­
det: & eſſe in medio eſt cauſa, qua in medio graue quieſcat:
ergo omne corpus, quod in medio erit, in medio quieſcet: ergo ſi
leuissimum ignem in medio constituere contingerit in medio
quieſcet: quæ omnia præter quam quod falſa ſunt, ſunt etiam
abſurda: ergo vt falſa, & abſurda explodenda ſententia The
miſtij eſt; ex qua hæc falſa, & abſurda naſcuntur.
Quod ad ſecundam partem, quam paullo ante polliciti ſu­
mus pertinet: ratus eſt Auerroes hallucinatum fuiſſe The­
miſtium, quod in eam captionem impegerit, quæ dicitur ſecun
dum quid ad ſimpliciter; attulit enim cauſam ſecundum quid
horum effectuum; quæ ſimpliciter, & abſolutè cauſa non est;
1sed tantum ſecundum quid, immo ſola eſt diſpoſitio cauſæ ſim
pliciter: verbi gratia corporis grauis in centro exiſtentis gra­
uitas eſt cauſa, quam ob rem graue in centro maneat; & ea­
dem grauitas eiuſdem corporis grauis extra centrum exiſten­
tis, est cauſa, quam ob rem graue ad centrum moueatur: eſſe
ergo in centro, vt extra centrum, non ſunt cauſæ motus, & quie­
tis in centro, & ad centrum; ſed ſunt diſpoſitiones contrariæ
eiusdem grauitatis; ex qua ad numerum eadem grauitate,
contrariis diſpoſitionibus diſpoſita contrarij effectus naſcun­
tur: nam idem ſecundum idem, reſpectu eiuſdem, & eidem,
contrariorum cauſa eſſe non poteſt, vt auctor eſt Aristoteles
libro quarto Metheorologicorum particula trigeſimaſexta:
ſub diuerſis tamen, vel (vt melius dicam) sub contrariis di­
ſpoſitionibus, potest idem eſſe cauſa contrariorum, vt Ari­
ſtoteles scriptum reliquit secundo Phyſicorum particula tri­
geſima; ſicut ſi gubernator, ſi adſit, eſt cauſa ſalutis in naui;
ſiverò abſit, causa eſt nauis vt mergatur: & id propriè verum
eſſe in cauſis efficientibus, atque mouentibus Ariſtoteles ſcri
pſit libro quinto Diuinorum particula ſecunda: Ex eadem er
go cauſa faciente, atque mouente, contrario modo diſpoſita ef­
fectus contrarij naſcuntur: quo fit, vt grauitas corporis gra­
uis in centro existentis, cauſa ſit quietis, & grauitas corporis
grauis extra centrum poſiti ſit cauſa motus: & leuitas cor­
poris leuis ſub luna immediatè quieſcentis, ſit cauſa quietis: &
grauitas corporis grauis extra centrum conſtituti, ſit cauſa
motus, vt diximus: & leuitas corporis leuis, ſub proprio na­
turalique loco inuenti, ſit cauſa motus: cauſa ergo, quæ facit
motum, & quietem, eſt, numero eadem: ſed diſpoſitiones, hanc
eamdem cauſam numero vnam diſponentes, ſunt contrariæ.
Hallucinatus eſt ergo Themiſtius, qui diſpoſitiones cauſæ agen
1tis cauſas agentes eſſe crediderit: eam ob rem in fallaciam in
cidit, quæ secundum quid ad ſimpliciter nuncupatur, dum
cauſas secundum quid eo honore affecit, quo ſimpliciter, &
abſolutæ cauſæ affici debuerant: hæc ad argumenti materiam.
Nunc ad eiuſdem argumenti formam est tertio loco reſpon­
dendum. Dixerat Themistius, contrariorum effectuum,
vna & eadem numero cauſa eſſe non potest: sed contrariæ ne­
ceſſe est vt ſint contrariorum effectuum cauſæ: cui reſpon­
dendum eſt; ſi eadem causa ſit eodem modo diſpoſita, id est
vero verius quod Ariſtotelem scripſiſſe libro quarto Metheo
rologicorum paullo ante memorauimus: sed ſi dixerimus vnam
hanc, atque eamdem causam non eſſe eodem modo diſpoſi­
tam, sed modis contrariis: tunc ex eadem causa numero
contrario modo diſpoſita, contrarij effectus naſcuntur: vt
Aristotelem libro secundo Phyſicorum literis conſignauiſſe
nunc diximus. maior ergo propoſitio Themistij per inficia­
tionem, vt falſa diluitur, ſi abſolutè proferatur: ſi ei­
dem numero cauſæ diſpoſitiones contrariæ additæ fuerint,
vt vera datur, qua ratione argumentum tollitur; Nec ſequi­
tur, graue in medio collocatum ſtat in medio: ergo ab hoc,
quod eſt eſſe in medio, graue habet, vt quieſcat in medio; perin
de ac non ſequitur, graue extra medium poſitum ad medium
fertur: ergo ab hoc, quod eſt eſſe extra medium, graue habet
vt moueatur ad medium: Vera ergo est ſecunda hypotheſis,
quam vti veram poſuimus: & quæ à Themiſtio contra eam­
dem dicuntur, nullum momentum habent.
1
Exitus argumentorum, quibus Themiſtius Ariſtote­
lis definitiònes labefactare conatur, dum grauia, &
leuia definit, explicatur. Cap. XXXIII.
RATIONI conſentaneum eſt, vt postquam vidimus,
quæ Themiſtius aduerſus Ariſtotelem ſcripſit, ex dua­
bus hypotheſibus capite vigeſimonono poſitis, Themiſtij
argumenta diluantur. Cum ergo dixit; terram in aere ſuſpen
ſam deorſum non ferri, & ideo non eſſe grauem, reſpondet Auer
roes, & argumenta in Themiſtium mirabiliter retorquet.
Palma (inquit) hiemis tempore dactilos non edit; ergo palma,
tunc non eſt palma: quod eſt tam falſum, quam falſissimum.
Falſum ergo erit Themiſtij dictum; terra in aere ſuſpenſa non
deſcendit: ergo non eſt terra, cum non deſcendat; & ignis apud
nos genitus, & quo minus aſcendat impeditus, ad ſuperam huius
mundi oram non attollitur: ergo non eſt ignis, cum non aſcendat: &
terra, quæ stat in centro non mouetur ad centrum; & quæ eſt
extra centrum non quieſcit, niſi impediatur: ergo non est terra, cum
non quieſcat. Et ignis ſub luna ad lunam non attollitur; et eſt ignis
& leuissimus, & idem ignis extra ſuum naturalem locum non
quieſcit, niſi impeditus; ergo non eſt ignis; ergo definitiones de iis
omnibus non dicuntur, de quibus dici debent: immo de multis di
cuntur, de quibus fas non eſſet, vt dicerentur: vt de elementis in
ſuis naturalibus locis quieſcentibus; quæ ibi nec grauia sunt, nec
leuia, nec mouentur; et de elementis, quæ grauia ſunt, & leuia,
aliquando tamen, cum impediantur, extra proprium locum quie­
ſcunt: cum hæc omnia falſa ſint, per omnium argumentorum in
ficiationem ſingula diluuntur, quippe quod hæ definitiones solam
energiam, & facultatem ſine aliquo perpetuo actu ſignificent.
1
Terra it aque vbi cum que ſit, est terra, & grauis, ſiue mo­
ueatur, ſiue quieſcat, & ignis in quocumque loco inueniatur
est ignis, & leuis, ſiue aſcendat, ſiue non; de quorum vtroque
elemento, veraque grauium, & leuium definitio eatenus dici­
tur quo ad vtrum que elementum, seu graue, seu leue, ſolam
energiam, & ſolam innatam propenſionem ad motum ad lo­
cum, & ad quietem in loco habet; ſiue ad centrum, ſiue in cen
tro, ſiue ad lunæ concauum, ſiue ſub lunæ concauo. Porrò ab
eadem naturali vtriuſque grauis, & leuis corporis forma, hæc
innata propenſio ad motum naſcitur, à qua quies in proprio
naturalique eorumdem loco exoritur. Explodenda eſt ergo in
hac parte falſa Themiſtij ſententia, & vera Ariſtotelis est
omnino probanda.
Ad confirmationem noſtram, quam pro Themictij parte
adduximus, reſpondemus. Terræ vaſtissima, & grauissima
moles ſuæ naturæ derelicta, ad centrum lata, ſi nihil ibi of­
fendat, quod illius motum impediat, infra centrum ſuo nixu
non feretur, ſed quieſcet; nec vltra promoueri poterit, non pro­
pter radices infinitas, quas in parte in feriore habeat, vt Ze­
nophanes Colophonius affirmauit. Non propter aquam ſubie­
ctam, vt Tales mileſius; Non propter aerem suppoſitum vt
Anaxagoras, at que Democritus crediderunt: à quibus, aqua
ſcilicet atque aere lata terræ figura subſtentaretur. Non pro
pter ocissimam cæli conuerſionem, vt Empedocles tradidit: non
propter æquabilitatem, vt Anaximander docuit; sed quia
ſic ſtatutum eſt à natura, vt corpora omnia grauia vndecum­
que deorſum ferantur ad totius mundi centrum descendat, il­
ludque pertranſire non possint; sed ibi quieſcant: alioqui con­
tranaturam propriam iterum in sublime volabunt: omnes
enim totius mundi partes, vbicumque extra centrum extite-
1rint, ſursum eſſe dicuntur, & re uera ſunt; vt docet Aristo­
teles in his, quæ de cælo, & mundo: ſicut tota terra in centro
ſistetur, it a & quælibet eius particula: nam ad eumdem lo­
cum totum, & partes natura mouentur, & in eodem loco
natura manent.
Difficultas ſoluitur, qua probari poſſe videtur, ele
menta dum quieſcunt, elementa non eſſe, ſed
tantum, dum mouentur. Ca. XXXIIII.
DVABVS elementorum definitionibus explanatis, quæ
rum alter a per motum, alter a per quietem datur, aduer­
ſus elementorum quietem argumentum ex Ariſtotele
texitur, qui octauo Phyſicorum particula prima scripſit: Mo
tum eſſe vitam eorum omnium, quæ natur a conſiſtunt, & duo de
cimo Diuinorum dixit. Deum æterno tempore mouere, quia
ſuam perennem vitam in perenni motu conſiſtere intelligit:
ſed elementa natura conſiſtunt; ergo motus eſt eorum vita; er­
go quies eſt eorum mors: per locum ab oppoſitis, ergo elementa,
dum quieſcunt, non sunt elementa, ſed tantum, dum mouentur.
Reſpondeo primo ad materiam; ſecundo ad formam. Ad ma
teriam ſciendum; ea quæ per ſe inſunt, rei naturam magis,
& melius explicare, iis quæ per accidens ineſſe dicuntur; vt
participatio rationis, quæ per ſe eſt in homine, hominis naturam
magis, & melius explicat, quam aut albedo, aut nigredo; quæ
ſunt hominis accidentia; quanquam ad intelligendam rei natu
ram non ſolum neceſſarium eſt ea, quæ per ſe inſunt, cognoſce­
re, ſed & ea etiam, quæ accidunt rei cognoſcendæ, ad cogni­
tionem naturæ magnum adferunt momentum; vt Aristo­
teles docuit libro primo de anima particula vndecima.
1
Secundo loco ſciendum finem ad rei naturam proximius
accedere, eamdemque magis explicare, & eſſe nobiliorem
quam ſint ea, quæ it a ordinantur, vt ad finem tendant.
Tertio notandum, vita duplex: quædam rudis, & incoa­
ta, propterea imperfecta: quædam omnino expleta: elementa
dum mouentur non ſecundam, ſed primam vitam, per quam
ad ſecundam vt ad perfectionem tendunt, viuunt. Quamquam
hic vitam impropriè vſurpamus: nam propriè ſolis corporibus
animatis ab Ariſtotele libro ſecundo de anima vita tribui­
tur: quæ animata corpora propriè augentur, ac nutriuntur,
& cum ad maturam ætatem peruenerint, ſimile gignunt; ni­
ſi mutila ſint.
Quarto animaduertendum: elementa per ſe quieſcere, non
moueri niſi per accidens: vt ſupra diximus: & elementorum
quietem eſſe eorumdem finem, in quem tendunt; dum mouen­
tur, vt infra demonſtrabimus de ſententia Aristotelis libro
quarto de cælo particula vigeſimaquinta. Sciendum etiam est
vitam ex elementorum quiete natam, eſſe perfectam: ad quam
eorundem vita imperfecta, quæ ex motu pendet, natur atendit.
Ex his ad formam: Totum primum argumentum detur,
ſi de imperfecta vita intelligatur: & minor inficiatione dilua­
tur, ſi de vita omnino expleta eamdem intelligere velint.
Ad locum, qui ab oppoſitis petebatur dicimus: elementorum
motum vitam imperfectam ex motu manantem finire; non
autem perfectam; quæ non ex motu, sed ex quiete manat:
immo in ipſamet quiete conſiſtit. Ad lócum Ariſtotelis libro
duodecimo Diuinorum reſpondendum: Cælum & Naturam
non moueri à Deo niſi metaphoricè per modum intellecti ama­
ti, & deſiderati, qui motus eſt quieti, quam motui ſimilior; in
hac quiete Deus ſe tantum amat, atque intelligit; in quo aman-
1di, & intelligendi actu quieſcit: vitamque abſolutissimam, ac
beatissimam viuit, nullius extrinſicæ rei indigentem, ſed copiis
omnibus intrinſicis, quæ ad diuinam perfectionem pertinere
videantur, abundantem: ex qua vita numeris omnibus abſolu­
tissima cæleſtium globorum motus conſequitur: non enim Deus,
vt figulus rotam, it a manu, quam non habet, cælum mouet, ſed
intellectu, & voluntate: ideo, per modum intellecti amati, ac
deſiderati; Conſiſtit ergo vita Dei perennis in actu intelligen­
di, & amandi ſe ipſum: qui intelligendi, & amandi actus, eſt
quieti ſimilior, quam motui, vt diximus, & non in actu mouen
di quantumuis metaphorico; quibus de rebus, grauissimis illis,
& ſanctissimis quidem nunc agendum non eſt: præſertim cum
ſecundum veritatem verissimæ religionis noſtræ falſa ſint hæc;
quæ à ſacris Doctoribus scholasticis, vulgo appellatis, Ariſto­
teli aſcribuntur: Roget quis: cum omnia grauia ad medium
ferantur, vtrum ne ad mundi medium ſuapte natura deſcen­
dant, quæ graues ſunt terræ partes, quatenus vniuerſi medium
est, an quod terræ tantum est medium. Reſpondeo quamuis
totius mundi, & terræ medium idem eſſe contingat, terræ ta­
men partes, quæ graues ſunt, non ad terræ, quatenus terræ,
ſed quatenus vniuerſi medium eſt, natura feruntur.
Timæus Locrus in libro de anima mundi, & natura ab
Ariſtotelis ſententia alienus non videtur: qui graue, & leue
(inquit) iudicat tactus, & ratio definit ex inclinatione ad
medium, & à medio. Deorſum enim & medium ambo, id eſt
tactus & ratio, idem cenſent: nam globi centrum eſt deorſum,
quod est extra centrum ad extremum ambitum ſurſum: ad
quæ duo contraria loca grauia, & leuia ſimplicia corpora na
tura cientur.
1
Quid ſit, elementa à ſe per ſe moueri: in quo de
multiplici mouendi principio.
Cap. XXXV.
MVLTA hactenus diximus, quæ ad elementorum
naturam explicandam pertinere videbantur; nunc ad
ea explananda, par eſt, vt aggrediamur, quæ ad ele­
mentorum motus principium agnoſcendum, nos, veluti manu
ducere poſſunt. Corpora ergo hæc elementorum ſimplicia mo­
ueri à ſe per ſe, nihil eſt aliud, quam ea habere congenitum
principium intrinſecum ſui motus naturalis, & hoc principium
est duplex; quoddam primum, & communissimum nempe na­
tura, quæ est principium motus, & ſtatus, illius in quo eſt: pri­
mum, & per ſe, non per aliud, alienaque vi, quod est per acci­
dens: vt ſcripſit Ariſtoteles libro ſecundo de Phyſico auditu
particula tertia, de quo communissimo motionum principio
hic verba non facimus: quippe cum, per hoc principium, ſim­
plicia à mixtis corporibus, in motu nulla ratione differant:
quandoquidem ſimplicium, & mixtorum naturæ, ac motio­
nes à naturis manantes, ſub eamdem communem naturæ de­
finitionem cadant: immo ratione huius primi, & communiſ­
ſimi principij nulla eſt inter res, & motus naturales differen­
tia: quod res naturales ſeu ſimplices, ſeu mixtæ, & earundem
naturalium rerum motiones, quibus ſuſque, deque aguntur,
huius primi communissimi principij complexu coerceantur.
Hac eadem ratione cælum, quod & ipſum, vt vniuerſalis
cauſa elementa mouet, ſemper excipimus, quando particula­
res motuum cauſas hic inueſtigare decreuimus. A cælo enim,
vt ab vniuerſali cauſa, reliqua omnia, dum naturam, & vitam
1ita motum etiam habent à natura fluentem: id quod texta­
tus est Ariſtoteles libro primo de cælo, & mundo particula
centeſima. Cælum enim omnia continens, cuncta moderatur,
& hanc elementorum vniuerſitatem recta ratione, ordine cer
to, & conſtanti conſtantia mouet immutabili: eſt autem ipſius
certa ratio, lex naturæ, ſumma quippe uis inſita in elemen­
tis; cui naturæ legi, ceu Imperatori cuidam, dum mouentur
elementa, parent: & ſine qua, nec conſiſterent, nec moueren­
tur, atque hæc quidem lex eſt, cum æterno mundo æterna apud
Aristotelem: Verùm apud Platonem in Timæo, vna cum
nato mundo nata è ſumma est mente, Deique numine immor
tali profecta. Ab hac vniuerſali naturæ lege à cælo particu­
laris cuiuſque elementi natura, & lex communicatur: vt do­
cta diſputatione confirmat Alexander Aphrodiſienſis libro
ſecundo quæstionum naturalium capite tertio. Ab hac par­
ticulari elementorum natura ſtabili, & rata particulari impe­
tu elementa duci, motiones particulares perfici, vniuerſali,
ac Diuinæ legi naturæ obtemperare, & vna quaſi conſen­
ſione, iussis ſupernæ legis contineri illius dicto parere, vt par
est, infra demonſtrabimus. Hoc alterum eſt particulare il­
lud, & proprium motionis principium, quod in hac noſtra di­
ſputatione inuenire contendimus; per quod corporum ſimplicium
naturæ, ac motiones, quibus ſimplicia corpora aut ſurſum, aut
deorſum concitantur, à mixtorum naturis, ac motionibus di­
ſcrepant: quo principio ſimplicia corpora grauia, & leuia na­
turali, ac proprio motu cientur. Hoc principium proprium, &
particulare illudest, quod in hodiernam hanc quæstionem vo­
catur; dum quæritur, Vtrum ne elementorum corpora ab hoc
particulari, ac proprio principio moueantur: an verò ab alio
extrinſeco incitentur. Porrò huius primi principij adhuc mul
1tæ ſunt differentiæ: & illius, quod actui primo, & illius, quod
actui ſecundo proportione reſpondet. Quoddam (exempli gra
tia) in actu intelligendi refert animam, quoddam verò ſcien­
tiam, quorum vtroque intelligimus: ſed hoc alterum eſt vt ſub
stantia, alterum vt habitus. Principium, quod eſt vt ſubſtan­
tia, duobus modis conſideratur: Primo vt actus primus, ſecun
do vt actus ſecundus: per actum primum nos formam intelli­
gimus efformantem materiam; dum in nullum opus egreditur,
ſed feriatur, ac ceſſat. Per actum ſecundum eamdem formam
intelligendam putamus, dum agendo facultatem innatam, &
vim propriam exerit: non autem ſolam formæ actionem: vt
alij complures intellexerunt, quorum errorem libro ſecundo
de anima demonſtrauimus: vt puer, in cuius corpore anima in
eſt, & dormit, particeps eſt actus primi, ſine ſecundo: porrò
cum in eo vigiliæ vigent, & primus actus ad aliquod opus egre
ditur, ſecundi actus iam factus eſt particeps. Elementorum
quies actui primo, cuius nullus est uſus, & qui ad opus non
redigitur; & eorumdem motus actui ſecundo, qui redactus
eſt ad opus, reſpondent.
Partitionis pars prior est Ariſtotelis libro ſecundo de ani
ma particula decima, pars poſterior est eiuſdem in eodem li­
bro particula quinta. Tota partitio ex particula trigeſima
prima libri octaui Phyſicorum colligi poteſt.
Motus illæ, qui eſt actus ſecundus de quo nunc agimus, ge­
minus eſt: alter ad locum, alter eſt ad alias motionum ſpecies.
Primus adhuc eſt duorum generum naturalis alter, alter vio­
lentus. Naturalis motus illæ eſt, qui fit à principio intrinſeco,
quod nihil est aliud, quam natura. Violentus autem, cuius
cauſa, & principium est extrinſeus ad quod principium ex­
trinſecus mouens, nihil adiumenti affert id quod impellitur: vt
1dixit Ariſtoteles libro tertio Ethicorum capite primo. Mo­
tus etiam ad locum alter à natura, alter ab arte fit.
Ex his, quæ hactenus diſputata fuerunt, totius con­
quiſitionis caput explanatur. Cap. XXXVI.
DERELICTO ergo Diuino corpore, illius que perenni
motione, de iis corporibus ſimplicibus, quæ locum hunc
vniuerſum, qui ſub luna eſt, implent quæ vel grauia sunt
vel leuia, ſiue abſolutè, ſiue comparatè hic agimus; & eorum
dem motionum cauſas hoc loco inuestigamus: motus mixtos,
mixtorum corporum nunc non attingimus; ſiue animata ſint,
ſiue non: nam priora ab anima, poſteriora ab eo elemento mi
xto motu mouentur, quod in eis præualet, & nos non mixti,
ſed ſimplicis motus cauſas quærimus. Quæſtio igitur eſt: vtrum
ne ſimplicia elementorum corpora habeant in ſe ipſis congeni
tum principium intrinſecum ſui motus ad locum, non ad alias
motionum ſpecies, naturalis, non violenti, nec ab arte manan­
tis, non remotum, & maximè commune, ſed particulare, &
proximum; non quod tantum eſt, vt habitus, ſed etiam vt ſub­
stantia, non actu ſolum primo, ſed actu ſecundo.
De capite quæſtionis hactenus: nunc promissionum ra­
tio poſtulat, vt ad ſecundam controuerſiæ
partem eadem methodo abſoluen­
dam aggrediamur.
1
FERDINANDO MEDICI
CARDINALI AMPLISSIMO.
Hieronymus Borrius. S.D.
Ego verò (Cardinalis Ampliſſime) plenam illam
tractationem edere maluiſſem, quam pluribus la­
boribus, multorumque annorum vigiliis in globo­
rum cęleſtium naturam compoſui: Illam enim &
ætati meę iam iam ingraueſcenti, & ad cęleſtia Re­
gna maturanti, ac tibi, qui Cardinalis es, magis con­
uenire videbam, & nonnullam afferre poſſe delecta­
tionem, ſi eamdem vel ſemel tantum legiſſes, exiſtimabam, tum ob an
tiquitatis innouationem, quę temporum iniuria collapſa perierat, tum
ob multiplicem variarum rerum tractationem, ſine quibus cęleſtium
corporum naturæ & uires neque intelligi, neque vlla ratione explicari
poſſunt. Verum cum ego omni diligentia cæteris ſatisfecerim omni­
bus, qui illam legerunt, mihi ipſe numquam ſatisfacio: ſemper enim
aliquid meditanti ſe offert, quod ad nouam dubitationem animum exci
tet, meque ad editionem currentein remoretur: eiuſdem voluminis edendi
conſilium etiam retinet rei medicæ non tantum priuatim factitandæ,
ſed & in tuo florentiſſimo Piſano Gymnaſio de ſuperiore eodemque
omnium primo loco publicè profitendę neceſſitas, Dum cœptum mu­
nus perhoneſtum & graue abſoluere maturo, ecce adeſt interpellator
puer, qui ſcribentem non modo ſæpe interdiu, ſed etiam ſæpiſſimè in
tempeſtiua nocte à libris auocat, ab hoc vel illo nobili ęgrotante accer­
ſiri nuncians. At dum hæc mea monumenta purgare contendo, nolui
quantum per tenuiſſimas meas vires licet, non aliqua in re niti, vt par­
uum hoc grati animi erga te mei ſpecimen ederetur, rude illud quidem
& inchoatum, ita tamen elaboratum, vt vtrum ne hi vngues muſipu­
lam, an futurum leonem portendant, facile intelligatur: iidem ſi muſi­
pulam indignam, quę à tanto Cardinale probetur, pręſetulerint, exclu
dentur: ſi leonem ad rem cœptam alacrius abſoluendam tuoque no­
mini dicandam maiores animi aſſumentur: quod optimo iure tibi
pręſtare debeo, quia tu ſola tua beneficentia me ſic extuliſti, vt quicquid
eſt in me honoris, quicquid gloriæ, id totum tibi de me quam optimè
merito deberi, & intelligam, & libentiſſimè prędicem: accipe igitur,
quę tua eſt humanitas, libri huius de grauium, & leuium motu ſecun
dam hanc partem, & à me qui totus in tuo ære ſum, tuaque in laude
omni ſtudio cogitationeque defixus, alia breui expecta. Vale.
1
SECVNDA PARS
PERIPATETICAE
DISPVTATIONIS
DE MOTV GRAVIVM.
ET LEVIVM
AVCTORE HIERONYMO BORRIO
Philoſopho, ac Medico Arretino.
Ab eodem in Almo Piſano Gymnaſio publicè
profitente diſputata.
Secunda pars princeps, in ſuas & ipſa partes
diſtribuitur. Caput I.
SECVNDA Pars in duas paruas
particulas diuiditur: in priore par
ticula huius ſecundæ partis, vete­
rum Philoſophorum opiniones bre
uissimè confutabuntur, in parti­
cula posteriore, ea, quam Ariſto­
telis ſententiam credimus, quo ef­
ficacius fieri poterit, confirmabi­
tur: posterior pars in ſuas & ipſa partes ſuo loco diuidetur.
Primo ergo falſas veterum opiniones, quas de elementorum
vniuerſitate, & de ignis, ac terræ loco, quiete, ac motu potissi­
mum habuerunt, refutare oportet: & quoniam non omnes
eamdem ſententiam probauerunt, ſed alij aliam pro diuerſa
voluntate confirmauerunt, compluribus popularibus Philoſo­
phis conſultè omissis, ad eos tantum repellendos aggrediamur,
quorum ſententiæ (vt mihi videor) aliquod momentum habent.
1
Nec Epicurum, nec Anaximenem, nec alios, qui
infinitatem in mundum introduxerunt, eſſe
confutandos, interea tamen breuiſsi­
mè confutantur. Cap. II.
EPICVRVS, quem & complures alij ſecuti fuerunt,
qui vniuerſum infinitum eſſe exiſtimauerunt, hac dere
nullam mentionem facere potuerunt: cum in eo, quod eſt
infinitum nulli ſint extremi fines, ad quos nullaque me dia per
quæ elementorum vniuerſitates istæ, aut earumdem partes
ferantur: & in quibus conſiſtant.
Anaximenes etiam. qui licet mundum omnino infinitum
non faciat: infinitum tamen aerem mundi principium conſti­
tuit, vnde ſequitur; vt etiam motus neceſſariò ſit infinitus: nam
infiniti corporis motus finitus non est, ideo illos prætermitten­
dos putamus, & in eos confutandos eſt omnis oratio noſtra con­
uertenda, qui mundum finitum eſſe putauerunt vt Empedo­
cles, Anaximander, Anaxagoras, Democritus Plato: qui
omnes terræ vniuerſitatem in medio mundi verè collocaue­
runt, vt ibi quieſcat; ſed ratione diuerſa: nec propterea per­
petuo ſilentio inuoluendi ſunt illi, qui terram in cælo, & ignem
in mundi medio locatum eſſe voluerunt: ſed ante alios con­
futandi.
Aduerſus Pythagoram, qui terram in cælo, &
ignem in medio poſuit. Cap. III.
PYTHAGORAS ignem in media mundi ſede loca­
tum eſſe voluit: terram autem, quam stellarum vnam
1eſſe finxit, in cælo ſitam: non vt ibi quieſcat, ſed vt peren­
ni conuerſione rotunda circum medium lata, diem, ac noctem
efficiat.
Præterea aliam terram fabricauit contrariam: quam
ἀντίχθονα id eſt, aduerſam nominauit: idque quibus potius
rationibus confirmare nixus, longam orationem contexuit: di­
xit enim Nobilissimo corpori nobilissimus locus, in quo custo­
diatur, natura debetur: at ignis omnium elementorum est
nobilissimus, locus ergo, qui cæteris nobilitate præſtet, in quo
cuſtodiri, & conſeruari possit, igni natura debetur: hic est
locus mundi medius: ignis ergo, & non terra, eſt in medio mun­
di locatus, qui etiam est terminus, & finis, ideo præstantior
corporibus, quæ ab illo terminantur, ac finiuntur: ex quibus
concludentes, non credunt terram in medio mundi eſſe loca­
tam, ſed ignem. Appellant autem Pythagorei hunc medium
ignis locum, Iouis cuſtodiam; quod maxima cum diligentia
præcipua pars vniuerſi cuſtodienda ſit, qualis eſt medius mun
di locus igni natura tributus.
At ſi Pythagorei animaduertiſſent medium duobus mo­
dis dici, in hos ſcopulos non impegiſſent. Medium enim dici­
tur: primo de medio magnitudinis, ſecundo de rei, atque na­
turæ ipſius medio. Magnitudinis medium, in hominibus erit
vmbilicus, à quo cibi reliquiæ, & corporis excrementa, & ſor­
des cuſtodiuntur: ideo hoc medium magnitudinis non potest
eſſe perfectum. Medium autem rei & naturæ in eiſdem ho­
minibus est locus ſubter præcordia, vbi cor eſt; vitæ principium,
ibi nullæ cibi reliquiæ conſeruantur, nullæque ſordes cuſtodiun
tur, ſed purissimus ſanguis, ac ſpiritus; Idem eſt de vniuerſo
affirmandum. Medium magnitudinis in vniuerſo eſt centrum;
quod vile admodum eſt: ſed rei & naturæ medium illud est,
1in quo eſt vitæ principium, à quo vniuerſa habent, vt fiant, &
conſeruentur. hic est locus primi mobilis, in cælo: & locus, qui
eſt ſub luna infra cælum, ibi ignem locatum eſſe dicimus: hic
est locus præſtantissimus, qui habet rationem finis, & termi­
ni; ideo præſtantior eſt eo, quod finitur, ac terminatur.
Ex his ad formam argumenti: Totum primum argumen
tum detur, cum vltra progrediantur, ac dicunt: hic eſt locus
mundi medius: adde, id est medius rei, & naturæ, & non ma
gnitudinis, prior locus finit, ac terminat: posterior finitur, ac
terminatur: ideo prior nobilissimo igni natura debetur: po­
ſterior imperfectissimæ terræ, vt eò tendat, at que ibi quieſcat.
Nec potest terra eſſe in cælo: quod cælum æternum à caduca
terræ materia coinquinatum, interire cogeretur. Nec per me
diam cæli ſubſtantiam poteſt terra conuerti, ne cælum ſcinda­
tur; & ne corpus ab alio corpore penetretur. Nec inter duos
cæleſtes globos valet terra moueri; quia locus ibi medius, qui
ſit plenus, non eſt: cum ibi præter cælum nullum aliud corpus
eſſe queat, à quo ſpacium illud impleatur. Non eſt etiam ibi
ſpacium inane: quia præter quam quod inane ſpacium nulli­
bi datur, ſicubi daretur, elementa in eo non mouerentur; vt
infra demonstrabimus. Nec cælum currenti terræ cederet, ſi
per illud cieretur: vt aqua natantibus piſcibus, & aer volan­
tibus auibus cedit: quoniam id ſi dederimus, dabimus etiam
cælum dilatari, & conſtringi, rare fieri, & denſari poſſe, eam
ob rem interitui eſſe obnoxium, quia ſine anterioris aeris, &
aquæ denſatione, & ſine poſterioris aeris, & aquæ rarefactio­
ne, quæ præcedit aqua, et qui præcedit aer, ab auibus, & piſci­
bus impulſus, impellentibus auibus, & piſcibus non cedit. Non
cedit etiam ſine rarefactione aeris, & aquæ mobilium terga
ſequentis, neceſſe eſt enim hæc duo corpora rarefacta mobile
1conſequi; vt vacuum à mobili derelictum impleant, quæ ſi ve­
ra ſunt: verum etiam erit cælum eſſe morti paratum: quod
hæ mutationes non niſi in corporibus quæ orta cadunt inue­
niantur. Idem est etiam motus totius, & partis. ſi totum ſit
homogeneum id est conſimilium partium, vt terram eſſe ne­
mo ambigit: at videmus quaslibet terræ partes extra centrum
ſitas ad centrum ferri: ergo & tota terra extra centrum poſi­
ta, ad centrum feretur, vt ibi quieſcat, nulla autem pars terræ
circumuoluitur: ergo nec tota terra circumuoluitur; ſed ad
mundi centrum tendit; vt ibi quieſcat. Non ergo potest eſſe
in cælo terra, nec cum rotundo cælo poteſt in orbem conuerti,
ſed immota ſtat in centro ad quod mouetur. Id cum Plato in
Timæo, & Phædone vidiſſet, dixit, Terram quaſi alliga­
tam in centro quieſcere.
Contra Heraclydem, Nicætum, Ariſtarcum, Ze­
nophanem, Phylolaum, Thaletem, & alios,
qui diuerſa de terræ quiete, ac motu
dixerunt. Cap. IIII.
MVLTO fœdius lapſus eſt Heraclydes Ponticus, Ni­
cetus Siracuſanus, & Ariſtarcus, ac Phylolaus: quos
etiam Plato in Timæo ſequutus videtur, ſed obſcu­
rius. Hi totam terram in medio locatam, circum mediam mo
ueri, cælum autem quieſcere crediderunt: quibus cum ſenſus
aduerſetur, non eſt cur in eis confutandis frustra tempus con­
teratur: verum vt nihilin hac nostra diſputatione ſit immi­
nutum rem paucis abſoluemus.
Primo ergo cælum in orbis abſoluti ſpeciem efformatum
ſtare non poſſe, sed circum terram in centro manentem rotun
1da conuerſione incitari, inde intelligimus; quod ſi cælum ſtaret
stellæ in eodem ſemper loco ſpectarentur: illæ tamen, quæ
nunc ſunt in ortu, mox erunt in occaſu: ergo cælum non ſtat.
Secundo ſitus terrarum perpetui id ipſum demonstrant;
hi ad Aquilonem, Auſtrumue, ad Ortum, aut Occaſum ſem
per vergunt: ergo dum cælum motu agitatur, qui fit in or­
bem, immota terra manebit.
Zenophanes Colophonius infinitam terræ profunditatem
commentus, vt eam quieſcere probaret, dixit. In parte infe­
riori radices infinitas terram habere, & eam ob rem fieri, vt
moueri non queat.
Hanc opinionem ratus eſt Ariſtoteles libro ſecundo de cæ­
lo indignam, quæ refellatur: cum ſit omni ex parte abſur­
da, & ſenſui aduerſetur, nihilin ea probetur, & ante quam
infinitis radicibus terra fulciretur, an infinitum daretur diſpu­
tandum fuerat: quod cum à Zenophane minimè factum ſit
Zenophanes id quod er at in principio petiit.
Thales Mileſius à Sacerdotibus Aegyptiis opinionem
aliam, & longè diuerſam, accepit: ea eſt: vt terra ab aqua
ſuſtineatur, non aliter, atque lignum, quod aquæ innatat, &
in aere non quieſcit; qui tamen ab aqua ſuſtinetur.
Huic opinioni poteſt occurri primo: quod illius auctores non
probauerint quid illud ſit, quod terram ſuſpenſam in ſublimi
teneat: quæ grauis eſt, & ſuopte nixu deorſum ruit, niſi im­
pediatur: docendum enim fuerat à quo nam terræ motus im
pediretur, miror equidem à tanto viro hoc prætermiſſum fore.
Secundo, quia quæ ſunt leuior a ſuperius ſuapte natura lo­
cantur: & quæ ſunt grauiora in inferiore ſede ponuntur:
verum aqua terram leuitate ſuperat: ergo ſuperiore in ſede
ſupra terram, & non ſub terra locanda fuerat; quod ſanè
1perpendendum erat etiam ab iis, qui ſuauissimum Philoſo­
phiæ fontem vix ſupremis labris attigiſſent.
Tertio ſinatur a hoc vniuerſitati terræ præſtitit, vt in aqua
maneat, ita vt ab ea ſustineatur, vt ab aqua ligna ſustinen­
tur, non est dubium quin in vnicuique etiam terræ partium
hoc natura tribuerit, quod factum non animaduertimus; ſed
potius contrarium accidit: quælibet enim terræ pars ad infi­
nitum locum mouetur eoque maiori celeritate quo fuerit ma­
ior: ergo & tota terræ vniuerſitas ad eumdem infinitum lo­
cum mouebitur: cum idem ſit locus totius, quod conſimiles
partes habet, & quarumlibet partium illius.
Cauſa quam ob rem Thales hoc dixit, fuit; quia differen
tiam ignorauit inter lignum, & terram: lignum aquæ ſuper­
eminet; quia lignum paruis quibuſdam foraminibus, canali­
buſque diſtinctum eſt, & tamquam venis internotatum, in qui
bus plurimum aeris continetur: quo fit vt lignum ab aere in
eius viſceribus contento ſuſpenſum aquæ ſupernatet: hoc cum
Thales minimè nouiſſet. quid mirum ſi id affirmauerit,
quod minimè affirmandum fuerat?
Aduerſus Anaximenem, Anaxagoram, Democri­
tum, & alios, qui dixerunt: latitudinem cau­
ſam eſſe, quamobrem terra quie­
ſcat. Caput V.
ANAXIMENES, Anaxagoras, Democritus, & alij,
latitudinem cauſam eſſe affirmauerunt: cur terra,
quæ est maximè plana, & maximè lata, quieſcat: exi­
stimauerunt enim vniuerſi, quod rotundum eſt, totam terram
eſſe ſummè planam, & ſummè latam: & aliam partem eſſe
1ſupra, aliam vero infra: ſupra eam eſſe, quam habitamus:
alteram, quam incolunt illi, qui aduerſis pedibus nobis nitun­
tur (hos Antipodes vocant) putant eſſe infra: hæc quia obie
ctum aerem propter planam latitudinem ſuam diuidere, &
ſecare non potest, non mouetur: magis ipſum aerem præmit,
atque condenſat: quemadmodum omnia lata, & plana cor­
pora facere conſueuerunt, quæ non modo ab aere, ſed ne auen­
tis quidem depelli poſſunt propter firmitatem: ſed potius con
tra nituntur, & ventorum impetum, ita frangunt, vt quie­
ſcat, qui à nullo, quod contra nitatur, alias impeditus exitum
inuenit, & libere volitat: aer, qui est terræ ſubiectus, liberum
atque patentem exitum non habet: ideo per omnem inferio­
rem terræ amplam extremitatem diffuſus, cum apte locum
mutare non possit, conglobatus quieſcit. Hinc fit, vt ſtante in­
feriore ſub terra aere, etiam terra ipſa ſupra aerem poſita
immota quieſcat. Poſſe conglobatum, & quietum aerem ma
gnum pondus ſuſtinere, multis rationibus docent hac potissimum,
quod exercitus, quantumuis numeroſi, ſuper inflatos vtres,
in pedibus ſtantes aliquando latissima flumina tranauerunt.
Sed primo ab hac opinione nihil concluditur, niſi prius ter
ra eſſe lata, & plana demonſtretur, quod cum factum non ſit,
immo potius terra alterius eſſe figuræ videatur certè ob eam
cauſam terra non quieſcet. Mundi enim, qui rotundam figu­
ram habet infimus locus, qui deorſum dicitur, eſt centrum, ad
quem omnia grauia natura feruntur, & ſupremus est cæli lo
cus, quo omnia leuia ſuopte naturali impulſu, ac propria ſpon­
te tendunt, quapropter neceſſe est, vt locus vterque, tam his,
qui a nobis habitatur, quam his, quem Antipodes incolunt,
ſit deorſum, & cælum ſit ſurſum. Apertum eſt etiam, in qui­
buslibet terræ locis alios, atque alios eſſe Orizontes, & alia,
1atque alia apparere astra, & partem quamlibet terræ ad
indiuiduum centrum tendere, vndecumque moueatur, & ro­
tundam figuram facere: rotunda eſt ergo, & non plana, atque
lata terræ figura, & omnes homines, vbicumque in terra exi
stant, deorſum eſſe, nullos autem ſurſum.
Secundo etiam, ſi quod volunt concluderetur, vt terra ſit
plana, non latitudo quietis eius cauſa eſſe probaretur, ſed ma­
gnitudo potius. Nam anguſtum locum compulſus, concluſus, &
conglobatus inferior aer, liberum, & apertum exitum non habens,
non propter latitudinem, ſed propter multitudinem quieſcit:
multus porrò eſt, qui ſub magna terræ mole constituitur, con­
cretus, & conglobatus aer: Ergo idem multo facilius obtinere­
tur, ſi terra globoſa ſit; modo tanta ſit eius magnitudo, quæ
ſubiacentem aerem repellere, premere, & conglobare possit.
Tertio ſi terra ſupra aerem ſubiacentem quieſcit: ergo vio­
lentia, nam corpus, quod eſt leuius, grauiori, non natura, ſed
violentia ſubiicitur: locum itaque inuenire debuiſſent, in quo
terra non violentia, ſed natura quieſceret; & ad quem na­
tura feretur, quem non dum inuenerunt: nec, extra centrum,
inuenire poterunt: Ergo, &c.
Empedoclis falſa ſententia tollitur, qui dixit à ce­
lerrima cæli rotunda conuerſione terram ad
centrum trudi, & in centro quie­
ſcere. Caput VI.
EMPEDOCLES, vt ſupra capite nono aliqua ex par
te attigimus, è cæli motu, qui in orbem celerrime fer­
tur, terram deorſum trudi, atque circum centrum quie
ſcere, dixit: idque ratione confirmari ab Empedocle poterit.
1Si duo ſint (ait Empedocles) motus quorum alter alteri celeri
tate præſtet, qui celerior eſt, minus celerem præcedit; eumdem
que ita cohibet, vt fieri non queat, vt aqua ex hydriis in or­
bem ſæpe conuerſis, incitatissimeque contortis, non effluit, quam
uis deorſum natura feratur, & hydriarum apertum labrum
infra ſit, quod motus, qui in orbem fit, motu recto celerior, mo
tum rectum præcedat, eumdemque prohibeat: ſed motus cæ­
li, qui in orbem fit, est celerior motu terræ recto: ergo motum
terræ rectum præcedit, & eumdem impedit; quo minus fiat:
ergo cum cælum in orbem fertur, terra moueri non potest,
ſed ſtare compellitur. Hac ratione adductus Empedocles, ter
ram ad centrum trudi, & in centro conſiſtere ipſe ſibi perſuaſit.
Hæc opinio poteſt refelli, quia motus terræ ad medium, &
quies eius in medio violenta est: ergo terra ad locum extra
medium natura mouetur, & natura in illo quieſcit: nam mo­
tui violento, & quieti violentæ naturalis motus, & quies na­
turalis opponitur, & locus ad quem eſt motus naturalis, & in
quo eſt quies naturalis, ei loco opponitur, ad quem violentus fit
motus, & in quo violenta est quies: violentum enim id eſt, quod
contra naturam fit, vt ſupra ſæpe numero diximus: ergo ter­
ra grauis ſurſum, quo leuia ferri ſolent, natura feretur, & in
loco ſuperiore natura quieſcet, quod ſi terræ ſurſum natura
fertur, & ibi natura quieſcit: quærendum eſt, quo ignis leuiſ­
ſimus natura moueatur, & vbi natura maneat: ignem ad me
dium natura moueri, & in medio natura manere non ani­
maduertimus, ſed violentia: immo quanto maior eſt ignis, tan
to celerius in ſublime fertur: ergo terra grauissima ad medium
natura mouebitur, & in medio natura quieſcet, & ignis leuiſ­
ſimus in ſublime natura aſcendet, ibique natura conſiſtet.
Præterea antequam quicquam à diſcordia prima vniuer
1ſi parente diſcretum fuiſſet, ſed à concordia in vnum omnia com
funderentur: quærendum fuerat ab Empedocle, à quo nam
terra ad mundi medium truderetur, non ab incitatissima cæ
li conuerſione rotunda trudi, nec ab eadem terræ motum im­
pediri poterat, quoniam cælum à diſcordia ſegregatum non erat,
ſed cum cæteris omnibus rebus confusè commixtum, terram
trudere, illiusque naturalem motum impedire non valebat.
Quærendum eſt etiam ab eodem Empedocle: ſi incitatissi­
ma cæli conuerſio cauſa eſt; cur terra ad medium moueatur,
& in medio quieſcat, quamobrem, ab eadem celerrima cæli
conuerſione ignis ad medium non trudatur? & cur ibi non quie
ſcat? cuius rei, cum nullam cauſam indicare possit: dignus
est, vt cum ſua ſententia exploſus, à Philoſophorum conſortio
recedat.
Dicendum est igitur ante conuerſionem grauia, & leuia
fuiſſe, & inter ſe diſtincta, naturalemque locum habuiſſe, ad
quem natura concit arentur, & in quo natura manerent: gra
uia ad medium deſcendere, & in medio quieſcere, & leuia ad
ſuperam huius inferioris mundi regionem natura ſubstolli,
& in eo loco natura quieſcere, vt infra demonstrabimus.
Ratio Empedoclis nihil habet momenti: nam ordo vniuerſi,
qui grauium motum ad medium, & eorumdem quietem in
medio postulat, à violenta quantumuis celerrima cæli conuer
ſione expellente, non impeditur: hanc expulſionem, quam pro
bat Empedocles, vt terram trudat, eſſe violentam, ex duobus
intelligimus: primo, quia fit à diſcordia antiqua vniuerſi pa­
rente, à qua nihil non violentum gignitur: ſecundo quia expul­
ſionis motus inter ſpecies eorum motuum, quos Aristoteles,
libro ſeptimo Phyſicorum particula decima, violentos appel­
lat, relata, naturalis eſſe non poteſt, ſed violenta: eadem re-
1ctum elementorum motum naturalem ſubſequitur, & non
præcedit: nihil enim à ratioue magis alienum eſt, quam cum
motum, qui contra naturam fit, præcedere motum natura­
lem, & naturalem motum impedire: nam ab eo quod natura
poſterius eſt, id quod eſt natura prius, quo adeſt natura prius,
impediri non potest. Inficianda est ergo Empedocleæ ratio­
nis propoſitio maior: quia motus celerior minus celerem motum
non ſemper præcedit, nec ſemper quo minus fiat, eumdem im­
pedit; præſertim, cum motus celerior est violentus, tardior ve
ro naturalis, quod Empedocli accidit, qui a violento impulſio­
nis motu cæli terram ad centrum trudi voluit.
Anaximander confutatur, qui terram dixit in me­
dio manere, quia ab extremis æqualiter
diſtat. Caput VII.
ANAXIMANDER terram in medio locatam eſſe,
& ibi ſtare confirmauit, quod æqualiter ab extremis
vndique distet, & eam ob rem non magis ad vnam,
quam ad aliam partem ferri poſſe: nihil enim eorum, quæ ſunt
in medio, & æqualiter ab extremis æquè diſtantibus, abest,
aut magis ad vnam, quam ad aliam partem ferri decet, aut
ad contraria ſimul moueri potest, id quod aliquando tetigiſſe
viſus est Plato in Timæo. At ſi cauſa quietis terræ in medio,
eſt quia terra ab extremis æqualiter distat: leuissimus ignis
in mundi centro locatus, ibi quieſcet: neceſſe eſt enim, vt eædem
res iisdem rebus ſint etiam eorumdem effectuum cauſæ, qui­
bus cauſis in eſſe conſtitutis, & effectus ab eiſdem cauſis ma­
nantes omnino ſequuntur, vt oriente sole oritur lux: eo occi­
dente lux occidit, ſed æqualiter diſtare ab extremis, eſt cau-
1ſa quare terra quieſcat in medio: ergo ſi in medio ignis loce­
tur, in medio quieſcet, quia ab extremis æqualiter diſtabit:
quod ſi falſum eſt, & abſurdum; falſum, & abſurdum id etiam
erit, ex quo hæc falſa, & abſurda ſequuntur. Commentitia
etiam Anaximandri ratio eſt, vt ſunt illæ, quibus Sophistæ
vtuntur: dum aiunt capillum, qui conſimilium partium eſt,
& vehementer quidem, ſed ex æquo, omni ex parte, tenditur:
non diſruptum iri, etiam ſi validissmè tendatur, ideo non ma­
gis in hac, quam in illa parte frangi poterit: cum omnes par­
tes conſimiles ſint, & ſimili modo extenſæ; Aiunt etiam eum
qui valde ſitit, & exurit, & pariter vtrumque deſideret, &
ab exculentis, & poculentis æqualiter abeſt, ſiti, & fame pe­
riturum: quoniam non magis ad eſculentum, quam ad pocu­
lentum capiendum mouebitur.
Hæ Sophiſtarum captiones facilè diluuntur; Capillus enim
in medio diſrumpetur, vbi extenſionis vis maxima nititur, &
exuriens, & ſitiens vt libuerit, ad alterutrum exculentum,
& poculentum capiendum conuertetur.
Neganda eſt ergo Anaximandri propoſitio prima; Non
enim verè enunciamus, cum dicimus. Quod ab extremis æqua­
liter diſt at, non mouetur. Ad Sophiſtas dicendum, non ſequi
capillum in nulla parte diſruptum iri, quia extenditur; nega­
ri etiam possit antecedens.
Quia æqualiter capillus ille non extenditur, in cuius me­
dio extenſionis vis maxima nitetur; Nec ſequitur, qui fame,
& ſiti ex æquo afficitur, ergo nec ad exculentum, nec ad po­
culentum ſi æqualiter abſint, conuertetur: quia conuerſio hæc
naturalis non est, ſed à libera voluntate pendet, ideo ad alte­
rutrum prout libuerit capiendum accedet.
Hæc contra illos ſunt dicta, qui terram aut in medio quie-
1ſcere, aut in cælo moueri aſſeuerarunt, nunc ad illos confu­
tandos aggrediemur, qui terram circum medium moueri
credunt.
Illorum falſa ſententia refellitur, qui terram circum
medium moueri rebantur, & Heraclytea opi­
nio euertitur, qui bonum, & malum cauſas
eſſe cenſuit, à quibus ignis rerum om­
nium materiale principium, vt
& alia omnia moueantur.
Caput VIII.
ILLI, qui terram circum medium moueri crediderunt,
hac potissimum ratione exploduntur: idem eſt naturalis
motus totius, & partium, modo conſimiles ſint partes to­
tius, & quælibet eædemque conſimiles terræ partes non in or­
bem feruntur, ſed ad centrum natura deſcendunt: ergo tota
terra in orbem non fertur, ſed ad centrum natura deſcendit.
Aut duo motus naturales eiuſdem naturalis corporis erunt,
alter ad medium, alter circum medium, ſedita comparatum
eſt à natura, vt vnius corporis ſimplicis vnicus ſit motus ſim­
plex, & vnius motus ſimplicis ſit vnicum corpus ſimplex, vt di
ctum eſt libro primo de cælo, & mundo; terræ autem partes
ſimplices deorſum natura feruntur; ergo & tota terra deor­
ſum natura feretur, quo ſingulas totius terræ partes natura
ferri diximus: ergo non in orbem vniuerſitas totius terræ na­
tura conuertitur, quæ ſi in orbem conuerteretur, non natura,
ſed violentia circumuolueretur. At nullum violentum poteſt
eſſe diuturnum, ac ſempiternum, ergo motus terræ circum cen­
trum diuturnus, ac ſempiternus non erit: verum certè vni-
1uerſi constitutio, ordo, & ornatus æternus eſt, non igitur ter­
ra aut violenter, aut natura circum centrum in orbem moue­
tur; ſed ad totius mundi centrum tota terra ſuopte nutu ten­
dit, quo ſingulas totius terræ partes ferri videmus: hæc ex
Aristotele in calce libri ſecundi de cælo, & mundo.
Heracyltus bonum, & malum vniuerſi efficientes, atque
mouentes cauſas eſſe cenſuit, à quibus ignis, rerum omnium ma­
teriale principium cieretur. Hic dixit bonum, & malum in
vnum conuenerunt, inſtar arcus & cordæ in liram, & ignem
mouerunt. Heraclyteam hanc ſententiam falſam eſſe natura
mali demonstrat, quæ nullius ordinis, ſed potius confuſionis, nul
lius boni, ſed potius mali eſt cauſa; at ignis motus vnà cum
rerum vniuerſa natura bona eſt ordinatus: non ergo aut ignis
agitatio, aut vniuerſi ordo à mali natura pendet, quæ nullius
ordinis, nulliusque bonitatis efficiens cauſa eſſe potest.
Heraclytea hæc ſententia ad modum rationi conſentaneum
paruo negocio redigetur, ab eo, qui dixerit: bonum, id eſt for­
ma, quæ omnis bonitatis eſt auctor; ideo boni, optimi, diuini, et
expetendi rationem habere creditur ab Ariſtotele libro pri­
mo Phyſicorum particula octuageſimaprima, & à diuino Pla
tone in Timæo, & malum id est materia, quæ est omnium
malorum radix, vt iidem Philoſophi in eodem loco literis man­
darunt, & magnus Plotinus in libro cui titulus eſt. Vnde ma­
la: in vnum, id eſt in concretum vnum conuenerunt; inſtar ar­
cus, & cordæ in liram, id est; ſicut ex arcu, & corda in vnam
liram conuenientibus, conſonantia naſcitur: ita ex materia,
quæ habet rationem mali, & ex forma, quæ boni naturam
quam optimè redolet, in vnum concretum coeuntibus, concre­
tum gignitur; & ſicut ex arcu & corda ab vna lira ſepara­
tis concentus diſſoluitur; ita ſi à concreto materia mala, &
1forma bona ſeparetur, bonum concreti eſſe, & armonia con­
ſonantiæ natura finitur. Heraclyti opinio hoc modo expoſita,
ab Ariſtotelis, atque Platonis verissma ſententia aliena non est.
An verò Heraclytus id ipſum voluerit alio loco diſputabitur.
Contra Chaos antiquum Heſiodi, Platonis, & Her
metis Triſmegiſti, de quo ſupra capite pri­
mæ partis vndecimo nonnulla ex par­
te egimus. Caput IX.
HESIODVS, ac Diuinus Plato in Timæo, & ante il­
lum Hermes Triſmegistus Philoſophorum omnium
pater in libris, quorum titulus eſt. Pimander, & Aſcle­
pius, elementa omnia fluctuantia ante conditum mundum
in quamdam rudem molem, atque informem, quam Chaos vo
carunt confusè, & inordinatè iactata fuiſſe dixerunt, ac Deum
indigeſtam illam elementorum confuſionem, ſua præcellenti
bonitate artificiosè expoliuiſſe, elegantissimeque digessiſſe, &
adeam, quam cernimus, & admiramur pulcherrimam ſpe­
ciem perduxiſſe aſſeuerarunt.
Quod ab horrenda illa vmbra, quam Hermes Triſmegi­
ſtus in principio libri, cui titulus eſt. Pimander viderat, fortè
traxerunt. Quid enim hac inordinata omnium elementorum
deformi, malique rationem habente confuſione humana ratio
excogitare potest horrendius? certè nihil: Nam Heſiodi, &
Orphei obſcurissima nox eſt hac informi, inordinataque iacta
tione magis horrenda? minimè quidem. Lege omnium vete­
rum Philoſophorum monumenta, librum præſertim Magni
Plotini, cui titulus eſt. Vnde mala, & librum Procli de ani­
ma, & dæmone; & nihil inordinata informique confuſione
1peius, nihil horrendius excogitari poſſe, inuenies: mirandum
ergo non fuerit, ſi Plato, Orpheus, & Heſiodus ab illa hor­
renda Triſmegisti vmbra Chaos confuſum, atque inordina­
tum fortè traxerunt.
Hi grauiter (mea quidem ſententia) peccauerunt, quod
explanare ante debuerint; Chaos ipſum vnde, quando, quo­
modo eſſe, aut constare cœpiſſet, & quod ne verbum quidem
fecerint de illis, quæ ad totam motus quæſtionem pertinerent;
A quo nam ille tunc temporis fieret inordinatus motus con­
fuſionis, & quis nam eſſet ille: hoc eſt rectus ne, an in orbem,
an potius ex vtroque commixtus, mixtus eſſe non poterat: quo
niam mixtus non eſt, niſi ſimplices fuerint, è quorum mixtio­
ne naſcatur, at ſimplices motus non dum erant, vt pote ſim­
plicibus elementis diſtinctis, & cælo quorum proprij ſunt mo­
tus ſimplices (vt demonstratum est libro primo de cælo) non
exiſtentibus, ſed confusè commixtis, nulloque ordine iactatis
informiſque cuiuſdam confuſæ materiæ locum gerentibus; quæ
motu cieri apta non eſt; cum actu ſit oporteat, quod mouetur,
vt autem moueri poſſe videatur, cauſa mouens assignanda
erat: quandoquidem informis materia ſe non moueat.
Explicanda etiam illis fuerant motuum genera, id est,
num illa omnium confuſio ad ſubſtantiam, num ad quantita­
tem, num ad qualitatem, num ad locum concitaretur, qua­
tuor enim iſta ſunt motuum genera ex libro tertio de Phyſico
auditu, quæ cum motore, ſine quo non fit motus, explicanda
neceſſariò fuerant. Dicere cogebantur, ſi negocium vniuer­
ſum abſoluere voluerant, quamobrem motus illius confuſio na
ſceretur, cum omne quod mouetur, alicuius gratia moueatur;
cur item quædam ſurſum, quædam deorſum, quædam ante,
quædam pone cierentur: cum in ea inordinata confuſione nul
1læ locorum differentiæ inuenirentur. Dicendum item fuerat
illis, cuiuſmodi fuiſſet primus ille motus, num naturalis, an vio
lentus: magni enim intereſt, natura ne, an vis illum concilia­
rit: naturam illum effeciſſe nec ſibi, ne aliis perſuadere po­
tuiſſent; quoniam ante originem naturæ, ac cæterarum om­
nium rerum natura conſtantium motionem illam turbulen­
tam, atque inordinatam introduxerunt; nec contra naturam;
quoniam nihil excogitari potest abſurdius, quam qui motus
contra naturam ſit, vt hic motum naturalem antecedat. Cum
item in confuſione illa inordinata, quam commenti ſunt, gra­
uia eſſe, & leuia abſque ratione finxiſſent, cur ſubticuerunt,
quomodo grauia, & leuia diſtinguerentur, ac alia ab aliis ſepa
rarentur, & qui nam erat proprius ipſorum locus, aut motus,
non enim idem locus, aut motus omnibus eſſe poterat; alioqui
vnum, & idem etiam grauia, & leuia fuiſſent; quæ motu illo
confuſo diſgregari non potuiſſent, ſi proprios locos, & ordina­
tum motum ad naturalem locum cumdemque proprium, &
ordinatam ſi quietem in proprio loco habebant; ergo in chaos
erat mundus, quem nihil aliud eſſe conſtat, quan iste partium
elegantissimus ordo, vt optimè ſcripſit Alexander Aphrodi­
ſienſis libro ſecundo quæstionum naturalium capite decimo­
nono: de quibus, cum ne verbum quidem fecerint, dignissimi
ſunt qui maximè reprehendantur. Particularis etiam, &
proprius illius motionis effector demonſtrandus fuiſſet: nam
ad motum particularem conciliandum generalis motor ſat
eſſe nequit, quam certè rem ſupra capite vndecimo primæ
partis aliqua ex parte attigimus.
1
Aduerſus Ideas Platonis, mathematicas Pythago­
ræ formas, Pſeuſippi imperfecta principia,
Empedocleam pacem, atque diſcor­
diam. Cap. X.
Nec Platonis commenticiæ, atque inanes Ideæ, nec for
mæ illæ mathematicæ Pythagoreorum ſimplicibus istis
elementorum corporibus motum vmquam præſtitiſ­
ſent; quod nullam vim mouendi habeant, & nullam habere
possint, cum naturæ ſint communes, atque vniuerſæ; vt illis
fingunt, à quibus ſine particularibus motionum effectoribus,
quos hoc loco quærimus, nihil omnino mouetur.
Nec Pſeuſippi imperfecta, atque impolita mouendi prin­
cipia, quæ incohata, rudia, ac deformia existimauit, inordina­
tam in chaos, & ordinatam poſt chaos elementorum agitatio­
nem concitauiſſent, quod natura principiorum mouentium,
contra, atque ipſe finxit excellens, abſoluta, & elaborata ſit,
atque perpolita. Principium ergo, quod eum motum cieat non
rude, non incohatum, ſed ſumma arte cultum, ſumma naturæ
vi perfectum, ſummaque illius efficacitate elaboratum, à quo
elementorum motus naſceretur, ſiue ante, ſiue poſt antiquum
chaos, erat excogitandum.
Nec Empedoclea pax, quæ vniuerſitatis imperium aliquam
do obtineat, arctissimamque inter elementa necessitudinem
conglutinet, vnde naturæ interitus, & elementorum confuſio,
inordinatuſque illorum motus naſcatur. Nec illius diſcordia,
quæ poſt infinita tempora pacem de imperio deturbat, & ele­
menta inter ſe alienata ſua domicilia repetere compellit, dum
ad antiquum cæli ornatum reuocandum elementa cogit, eo-
1rumdem motum excitauiſſet.
Qùia Empedocles pacem illius vastissimí corporis, quod
Sphærum nuncupauit, partem fecit: quod apud illum non tan­
tum efficientis, atque elementa mouentis cauſæ vim, ſed etiam
materiæ ſimul obtineat: at accidere non potest, vt idem eiuſ­
dem vtroque modo ſit cauſa, vt efficiens, ac mouens, & vt ma
teria. Ad hæc illud rectæ rationi immo ſenſui communi ad­
uerſatur, quod Empedocles diſcordiam facit immortalem,
quæ mali naturam ſapiat, contrariam concordiæ gerenti na­
turam boni, id quod ne fingi quidem poſſe videtur. Quoniam
cum pax ſphærum effecerit, nullus diſcordiæ locus ſupererit:
niſi fortè diſcordia in partem congregationis admiſſa, cum
pace fœdus inierit. Diſcordia item natura mala, & violenta
ad infinitum tempus non eſt; propter violentiam, quam ſecum
coniunctam habet; & propter continuum bellum, quod cum
pace gerit; quia nullum violentum poteſt eſſe perpetuum, li­
bro ſecundo de cælo particula duodeuigeſima.
Præterea ſatis non est dicere concordiam, & diſcordiam
mouendi vim habere; niſi dicatur, quæ non ſit cauſa motionis
prima, & communis, non concordia, & diſcordia motus cau­
ſæ principes erunt, ſed illius tantum, quod congregando, &
diſgregando naſcitur: quoniam concordia in vnum omnia co­
git; dum ſphærum gignit: diſcordia autem, & lis omnia ſegre­
gat, dum mundum ſuo tempore facit. Nihil etiam dicit de mo­
tu, qui fit vniuersè, & in genere; non enim ſat eſt dicere, ami­
citia congregando, & inimicitia diſgregando mouet, niſi aut
demonſtretur, aut quomodocumque ponatur, quid ſit motus
in genere. Reddenda item cauſa fuerat, cur amicitia congre­
gando, & inimicitia diſgregando moueat; quam non red­
didit.
1
Ad hæc cum amicitia ſphærum gignit, & in vnum omnia
miſcet, neceſſe est, vt ignis deſcendat, & terra aſcendat, alio­
qui miſceri non poſſunt: at iſti ſunt motus contra naturam, mo
tibus illis oppoſiti, qui à natura fiunt: ergo concordia contra
naturam mouet; & diſcordia naturalem motum concitat, cum
ex ſphæro diſcordia hunc mundum gignit: tunc enim neceſſe
est, vt ignis aſcendat, & terra deſcendat, vt ſua propria natu­
raliaque loca inueniant: ergo non ſunt hæ duæ cauſæ motus
naturalis; ſed altera naturalem, altera violentum motum exci­
tat: immo vtraque motum violentum fortè gignit. Concordia,
dum confuſum ſphærum efficit, elementa ex ſuis naturalibus
locis ad confuſionem violentia moueri cogit. Diſcordia pari­
ter, dum ſphæri partes inordinatas ad ordinem redigit, eaſdem
violentia fortè compellit. Violentus etiam motus ille eſt, quem
concordia facit; dum concretum diſſoluit, & ignis partem ad
inferiora deſcendere cogit: pari ratione dum ex loco proprio
ignis in terram fertur; vt compoſitum a diſcordia generetur,
violento motu, quia contra naturalem inclinationem, cietur:
licet Empedocles eumdem motum naturalem putet.
Oppugnatur Anaxagoræmens, Democriti fortu­
na, Anaximandri principium infinitum, à quo­
rum nullo elementa moueri poſſunt.
Caput XI.
Nec Anaxagoræ mens, quam rebus omnibus anti­
quiorem facit, à qua elementorum quoduis in quauis
re inordinatè, & confusè abditum, ex illa temeraria
coaceruatione extractum, in ordinemque traductum, elemen­
tis motum dediſset. Quia Anaxagoras mentem, quam prin-
1cipium mundi ſtatuit, bonum ipſum appellauit; qua de re di­
gnus eſt, qui reprehendi debeat, quod huius motionis finem non
doceat: cum tamen nihil temere moueatur, præſertim ab eo,
quod habet rationem boni, quod est finis: nunc autem omne,
quod mouet, ob aliquem finem mouet libro ſecundo Phyſico­
rum, hic finis neceſſario producendus erat: verum Anaxago
ras abditum mouentis mentis finem latere voluit, ne in eum
ſcopulum allideretur, qui Anaxagoram, vel etiam inuitum
cogeret; ad alterum statuendum principium, quod mentem
ad mouendum moueret; niſi ipſa, propter ſe ipſam, vt propter
finem moueat, quod eo magis diſputandum omnino fuerat, quo
minus ab Anaxagora hic finis intelligatur. Illud etiam cul­
pa non vacat, quod mentem aſſeruit, bonum eſſe principium,
quod moueat, malum tamen bono minimè oppoſuerit, quod op
ponendum erat, quia alterum abſque altero conſiſtere nequit.
Ad hæc Anaxagoras mentem vnan introduxit, vim, & cau­
ſam efficiendi, atque cuncta mouendi: vnam item mobilem
materiam congessit: ex qua omnes mundi partes extraheren
tur, ac mouerentur: vnus igitur motus neceſſario erit, vbi
enim res mouens vna eſt, itemque mobile vnum est, vnus
etiam motus neceſſario fiet: nam ab vno in quantum vnum,
non naſcitur niſi vnum, vt intelligere poſſumus ex his, quæ
Ariſtoteles ſcripta reliquit libro ſecundo de ortu, & inte­
ritu particula quinquageſimaſexta: nunc autem plures ele­
mentorum motus apparent: ergo ab vna, quam Anaxago­
ras introduxit mente, in quantum vna est, non fiunt.
Nec Democriti fortuna, & caſus hæc elementa mouebunt:
tum quia, in natura nihil caſu, nihil temerè, nihil fortuito aut
moueat, aut moueatur, vt videre eſt apud Ariſtotelem libre
ſecundo de Phyſico auditu particula ſeptuageſimaquinta, &
1deinceps. Tum etiam quia fortuna, & caſus non ſunt verè
cauſæ motus, ſed naturæ potius verè mouentis errores: id quod
& in arte fit; in qua, ſi quid peccati incidit in artificiis, id ne­
que artificioſum, neque artis effectum appellamus: ita ſi quod
elementorum à fortuna, & caſu moueatur, eius motus natu­
ræ neutiquam aſcribendus erit: ſed naturæ quibuſdam erro­
ribus, atque peccatis: nos autem naturales naturalium mo­
tuum cauſas inueſtigamus, ergo, &c.
Nec Anaximandri principium illud rerum omnium in­
finitum, quod inter naturam animæ, atque ignis medium in­
tercedere ſentiebat, & contraria cuncta in eo incluſa fuiſſe
memorabat, elementis motum præſtare potuiſſet.
Quod corpus, quantumuis vaſtissimum, modo ſit finitum
ab infinitæ virtutis motore non in tempore, ſed in momento
moueatur, vt facilè deducitur ex demonſtratione Aristote­
lis libro ſeptimo, & octauo Phyſicorum: in momento autem
nullus motus excitatur, ſed in tempore tantum, & grauiter,
vt acutè demonstrat Ariſtoteles ſexto libro de Phyſico au­
ditu, ergo, &c.
Ab anima mundi Platonis, ab Orphei Ioue, ab
amore Heſiodi, elementa moueri non poſſe.
Caput XII.
Nec anima mundi, quam Plato ſe ipſam agitare di­
xit, & reliquis eſſe principium mouendi particularem
illum, ac turbulentum ante Chaos, & ordinatum post
Chaos elementorum motum feciſſet.
Tum quia, hæc omnia, quæ Plato, ac cæteri omnes vete­
res Philoſophi finxerunt, ſi extitiſſent, motus principia non
1particularia, ſed generalia tantum fuiſſent, à quibus ſolis nul
li motus naſcuntur, ideo nos particulares motores ſine quorum
particulari vi mouente nullus fit motus, inueſtigamus. Tum
etiam, quia anima mundi vnà cum vniuerſitatis motione nata
priuſquam naſceretur, elementorum agitationem inordina­
tam, quæ naturam rerum vniuerſam antegreſſa eſt, excita­
re non potuiſſet, posterius enim prioris cauſa eſſe natura non
patitur.
Nec Orphæi lupiter, in cuius pectore Diuino vera mundi
origo latitarit, ex eoque omnia deprompſerit, elementa mo­
uiſſet in Chaos inordinatè iactata.
Nec Amor, quem Heſiodus rerum omnium creatorem,
ac motorem effecit, elementa concitauiſſet; cum nulla tunc re
rum diſtinctio in natura fuiſſet.
Quoniam nulla earum, quæ ab illis vt cauſæ mouentes po­
nebantur, ſeu Amor eſſet, ſeu lupiter, verè actus, aut mouen
tes cauſæ dici potuiſſent: nam quæ illius actus fuiſſet natura,
qui infinitis ætatibus ocio, veluti marceſcens, nihil egiſſet?
Actus enim natura ſua dicitur ille, qui perpetuò in actione
verſatur, & ab ea nec minimum quidem temporis diſcedit, at
que deſiſtit. Amor etiam non ad rem omnino deformem, ſed
ad rem ſuapte natura formoſam conuertitur. At deforme
antiquum erat Chaos: ergo indignum, quod amaretur. A quie
te præterea ad nouam molitionem mutari has cauſas opus fuiſ
ſet, qua de re non ſimpliciter actus appellari meruiſſent, quip
pe quod potestate ante fuiſſent, & ab alia, quæ actu præter­
greſſa eſt cauſa, immutatæ.
Valeant ergo hæc veterum Philoſophorum portenta, &
monſtra, ac Peripateticæ veritati ſpontè, cedant: ad quam ex­
planandam aggredimur.
1
Secunda particula ſecundæ partis. Cap. XIII.
Vt eum dicendorum ordinem teneamus, à quo nos num
quam diſceſſuros ſupra polliciti ſumus; in hac ſecunda
ſecundæ partis particula duo faciemus: primo nonnul
la de more annotabimus. Secundo ex annotatis propoſitæ diſ­
quiſitionis exitus explicabitur; ac totius controuerſiæ nexus diſ
ſoluetur: qua ratione fiet, vt omnia naturæ conſentaneo ordi­
ne diſtributa, facilius intelligantur, & intellecta memoriæ com­
mendata tenacius hæreant.
Prima particula ſecundæ particulæ ſecundæ par­
tis, in qua de materia, & forma, quæ duo ſunt
perpetiendi, & agendi principia.
Cap. XIIII.
SCIENDVM primo materiam primam eſſe naturam
quamdam, ſiue principium quoddam, quo aliud ab alio
mutatur, aut quolibet modo patitur ſub ratione, qua
aliud: vt facilè intelligere poſſumus ex his, quæ ab Ariſtotele
ſcripta fuerunt libro nono Diuinorum particula ſecunda: eam
ob rem Auerroes Philoſophus maior omni genere laudis, in
eadem commentatione dixit. Materia prima quamlibet per
petiendi facultatem definit, perinde ac definitio actionis primæ
formæ quamlibet agentem facultatem definire ſolet; cuius di­
cti ratio ab eodem Auerroe redditur libro duodecimo Diui­
norum commentatione duodeuigeſima: quia ſcilicet formæ
omnes, omneſque proportiones ſunt in facultate patien­
di primæ materiæ, & in facultate agendi primi motoris.
1Ideo per primum motorem, primamque materiam definiri
debent. Sunt enim hæc duo extremà, quæ maximè distant
inter ea omnia, quæ ſunt in vniuerſo. Id eſt prima forma, quæ
eſt primus intellectus Diuinus ſummæ, numeriſque omnibus ab
ſolutæ perfectionis principium, & prima materia, quæ eſt al­
terum ſummæ imperfectionis principium, vt enim illa omni
forma carens materia, res omnes materiales ſua facultate com
plectitur, cuius complexu formæ omnes materiales patiuntur;
ſic in illa ſuprema forma, quæ Deus eſt, cunctæ formæ agen­
tes, ac mouentes mortales, immortaleſque continentur, vt per
hæc duo principia definiantur.
Hoc fortè illud eſt, quod magnus Plotinus voluit: dum di­
xit eo in libro, cui titulus eſt, de duabus materiis. Mundum
hunc vniuerſum vastissimum quoddam referre corpus; cuius
duæ ſunt ſuperficies, altitudinis altera, altera verò profun­
ditatis: ea, quæ eſt altitudinis, ſuprema ſedes est primæ for­
mæ, & ea, quæ eſt profunditatis, locus eſt infimus primæ ma­
teriæ, quæ in nihilum non deſinit, ſed certè est aliquid vt eam
aliquid eſſe Aristoteles demonſtrat, nempe ſubſtantia, libro
ſecundo de anima particula ſecunda, dum ſubſtantiam omnem
tripartito diuiſit: in formam, quæ eſt actus: in materiam, quæ
est facultas: & in id, quod eſt ex vtriſque concretum: & Auer
roes libro tertio de anima commentatione quinta in ſolutione
tertiæ quæſtionis exponens illud, quod ex Ariſtotele naſcitur
particula quarta eiuſdem libri. Omne recipiens debet eſſe de­
nudatum à natura recepti dixit Ariſtotelem non eſſe ita in­
telligendum, vt id nihil ſit, quod accepturum eſt aliquid; immo
aliqua natura ſit oportet ea, quæ acceptura eſt aliquid: modo
id non ſit; quod accipere debet, quoniam nihil idem ſemetipſum
accipit; id etiam magnus Plotinus eodem in libro probauit,
1dum ſcripſit. Quod pati potest ab actu, non eſt actus; cum ni­
hil à ſe ipſo patiatur, ſed à contrario, & quod omnem actum
accipit, non eſt actus; quia neceſſe eſt, vt quod accipit, ſit omni­
no expers rei illius, quam accipit, & quod cuilibet actui ſub­
sternitur, aliquid certè erit, ſed non actus, nihil enim idem ſi­
bi ipſi ſubiicitur. At materia prima ab omni actu patitur,
omnem actum accipit, & cuilibet actui ſubiicitur, vt pati poſ­
ſit ab actu, finiri ab actu possit, quemlibet possit accipere actum,
& in opus prorumpere ſine actu minime possit. Ergo materia
prima eſt infra omnem actum, & ſupra nihilum, vt paullo an
te memorauimus, ſola, nuda, pura, ſimplexque natura facul
tatis, ex ſe ipſa informis, nullaque ſpecie, ſeu forma, prædita,
quo possit Protei cuiuſdam fabuloſi more in varias ſe ſe for­
mas induere, quibus naturæ ipſius vniuerſitas exornetur; &
hæc pulcherrima rerum caducarum deſcriptio ab interitu vin
dicetur: nihil enim habet materia præter facultatem ad con­
trariorum paria quæuis accipienda, per quam facultatem
& ipſa eſt, & omnia gignuntur, & vicissitudo rerum omnium
caducarum perpetuum curſum ſeruet.
Vnde hallucinatum fuiſſe Themistium credimus, qui actum
quemdam entitatiuum (vt vocant) commentus est, quem ma
teriæ aſcripſit: multoque fœdius lapſi ſunt posteriores, qui ma
teriæ actum existendi aſcripſerunt; putauerunt enim, mate­
riam primam ita comparatam eſſe, vt veluti omnia corpora,
exiſtere possit. Verum ſolus Ariſtoteles rem hanc obſcurissi­
mam comprehendit; illiusque naturam propriam intus, & in
cute nouit; propriisque coloribus ad viuum expressit, dum di­
xit, materiam nullum certè eſſe actum, nullum alium actum
habere, id quod alibi demonstrauimus.
Sicut materia eſt principium patiendi, ita forma est prin
1cipium agendi, formæ enim eſt mouere, & agere; alterius ve­
rò naturæ, id eſt materiæ, eſt moueri, & pati: vt ab Aristo­
tele ſcribitur libro ſecundo de ortu, & interitu particula quin
quageſimatertia. Eam ob cauſam Auerroes libro nono Di­
uinorum ſcriptum reliquit: materiam eſſe principium, quo
aliud mutatur ab alio ſub ratione, qua aliud; & formam eſſe
principium, quo aliud mutat aliud ſub ratione, qua aliud.
Quid conueniat inter Ariſtotelem, Platonem, atque
Pythagoram, dum de his duobus agendi, &
patiendi principiis loquuntur; & quid
inter illos interſit. Cap. XV.
CIRCA hæc duo naturalium omnium rerum prima
principia, quod ad eorum numerum attinet, inter Pla­
tonem, Pythagoram, & Aristotelem egregiè conuenit;
ea enim, quæ de ſententia Ariſtotelis ſupra retulimus, apud
Platonem in Timæo leguntur; vbi materiam eamdem matrem,
receptaculum, & omnium formarum nutricem appellat: ma
trem quidem, quia perinde ac mater in vtero prolem concipit,
& conceptam parit donec eamdem parturiat; ita & materia
rerum mortalium fœcundissima mater in numerabilibus gra­
uidata formis omnia gignit, & fundit ex ſeſe; receptaculum
autem, quia formas intra ſua viſcera accipit: nutricem, quia
eaſdem fouet, & alit, vt probæ nutrices modo natos infan­
tes amabili ſinu fouere, & alere ſolent.
Sed non minima inter Platonicos diſſenſio inter cedit: nam
Platonicorum alij hoc formæ genus in duas naturas partiuntur,
in mathematicas inquam formas, atque Ideas; Alij verò hæc duo
ad vnam, eamdemque Idearum naturam pertinere contendunt.
1Pythagoras Ideas tollit, & mathematica relinquit, in earum re­
rum medio ſita, quæ intellectu, & quæ ſenſu agnoſcuntur, id quod
Simplicius, atque Themiſtius Ariſtoteli aſcripſerunt in pro­
logo libri primi Phyſicorum, quem locum alibi expoſuimus.
In forma diſcrepant, nam Plato in Timæo, Parmenide,
ac Phœdone Ideam loco formæ, quam Ariſtoteles in mate­
ria poſuit, veluti principium à rebus, quæ fiunt ſeparatum, in
Dei mente collocauit; quibus de rebus grauissimis nunc diſpu­
tandum non est.
Inter hæc agendi, & perpetiendi principia, multa interſunt;
& præterea quæ paullo ante retulimus, illud potissimum inter
eſt, quod ratus est Auerroes libro quarto de cælo commenta­
tione ſecunda, & libro ſecundo de anima commentatione quin
quageſimaprima, & duodecimo Diuinorum commentatione
quarta, dum dixit.
Principium agendi ſine vllo extrinſeco motore vi, naturaque
ſua propria in actum erumpit, modo ſubiacentem materiam
habeat, in qua, & circa quam agendo vim ſuam exercere
possit; vt ignis ad calefaciendum nullum motorem expectat
extrinſecum, ſed vi, naturaque ſua propria calefacit, modo
id adſit; quod calefieri poſſet. Id tamen perpetuò verum non
est, ſed in his agentibus dumtaxat, quæ vim ſuam agendi
actu, & non ſola facultate obtinent: hæc prima quaque
occaſione agunt, hæc ſunt quæcumque cælesti, diuinoque ca­
lore agunt, vt ſol & animantes omnes actu agendi vires ha­
bent complures, easque ſic promptas, vt ſemper agant, nec vllius
externi ſubſidij ope, à qua irritentur, indigeant; ea porrò agen
tia, quæ potestate dumtaxat vires habent inſitas, easque con­
ſopitas, ab illis excitari debent, quæ actu vigent; vt piper, etiam
ſi actu frigidum editur, protinus vt expulſo frigore ab innato
1noſtro calore irritatur, tunc ſuo ipſius calore, quo non actu, ſed
facultate præditum erat; nos acerrimè vrit, de quo Galenus,
libro octauo ſimp. & libro quarto de ſanitate tuenda, & ali­
bi ſæpe.
Principium verò perpetiendi ſiue remotum, ſiue proximum
extiterit, extrinſeco motore indiget, vt lignum ſine extrinſeco
calefaciente, non calefit, & ſine extrinſeco exurente, non vri­
tur, & ſine extrinſeco ſecante, non ſecatur.
De duobus formarum generibus, quorum alte­
rum formas materiales, alterum vero formas
à materia prorſus immunes comple­
ctitur. Caput XVI.
SCIENDVM ſecundo formas eſſe duorum generum,
quædam ſunt quarum eſſe à materia omni ex parte pen
det, quæ quidem ex ipſa materia pullulant, atque radi­
ces in aetam altè infixas habent; vt ab ea nulla vi euellan­
tur: vt ſunt formæ elementorum, mineralium, plantarum, at­
que brutorum, quorumdam eſſe eſt ab omni materia prorſus
immune. Primæ formæ ſunt: quæ à vero agente, per verum
motum veramque mutationem ex materiæ vtero extrahun­
tur, hæ dant eſſe materiæ, & à materia illud vicissim accipiunt
in diuerſo tamen genere cauſæ; cuius classis ſunt omnes formæ
materiales elementorum, & eorum omnium, quæ ex eorum­
dem mixtione naſcuntur. Cum de mortalibus formis agimus,
hominis intellectum ſemper excipimus, quem immixtum, &
immaterialem eſſe alibi demonstrauimus, idque de ſententia
Ariſtotelis, aduerſus quoſdam, qui ventri, & veneri operam
ludunt; & omnia, cum corpore, pariter concidere cupiunt; nul
1lum futurum iudicem optant, qui huius vitæ rationem à nobis
poſt hac repoſcat, & eam ob ſolam cauſam cum animarum
immortalitate perpetuum bellum gerunt. Quamquam animas
nostras, extinctis corporibus eſſe ſuperstites, nec vlla vi fati
perimi poſſe alio modo, de ſententia Ariſtotelis confirmamus,
& aliter ſecundum catholicam veritatem credimus; hæc obi­
ter, & veluti pertranſennam, nunc ad rem paullo antecœptam
reuertimur.
Formæ immunes à materia ſunt cæleſtium, & Diuinorum
corporum formæ, & hominis intellectus: hæ, per verum mo­
tum, veramque mutationem, ab agente vero ex abditissimis
materia recessibus non educuntur; nec à materia aliquod eſſe
mutuantur, ſed materiæ globorum cælestium, & humanæ na
turæ eſſe communicant, vel vt ſoli fines actu existentem ma­
teriam conſeruantes, vel vt efficientes metaphorici, vel mate­
riæ nullum eſſe communicant, ſedeam tantum mouent, regunt,
atque gubernant: huius generis (vti diximus) ſunt formæ cæ
lestes, quæ ex cæleſtium globorum materia nulla ratione extra
huntur; à cælo nullum eſſe mutuantur, ſed cælo tantum assi­
ſtunt, illudque conſeruant, conuerſioneque rotunda cæleſtes glo­
bos ab ortu in occaſum, & ab occaſu in ortum vicissim recur­
rentes vigintiquatuor horarum ſpacio, ocissimè verſant: inter
has formas à materia prorſus immunes à nobis relatus est
hominis intellectus immortalis.
Uniuerſa partitio eſt Auerrois libro primo de Phyſico au
ditu commentatione vltima, & libro tertio de anima commen
tatione quinta, & libro de ſubstantia orbis capite primo.
Differunt hæ formæ; quia materiæ à formis materialibus,
& formæ materiales ab earumdem materiis à ſe inuicem, vl­
tro, citroque perfectionem, atque imperfectionem mutuantur.
1cum extenſa materia materiales formæ extenduntur: cum di­
uidua materia, & ipſæ diuiduntur: quapropter in eis eſt to­
tum, & pars, perinde ac in earumdem materia, & licet for­
ma, vt forma, ſit actus: forma tamen, vt in materia, facul­
tatis eſt particeps, omnemque ex materia naſcentem imper­
fectionem aſciſcit, cum reciprocatione tamen, vt materia aſci­
ſcat ſibi perfectionem formæ illius, cuius munere fit, vt actu
existat. Formæ à materia prorſus immunes à materiæ con­
tagioſis, ac morboſis conditionibus non afficiuntur; quod ex
materiæ facultate non educantur, nec vnà cum extenſa ma­
teria extendantur, diuiſione materiæ non diuidantur, vacent
que toto, & partibus; nec ratione qua formæ perfectionem à
materia mutuantur: quoniam forma, & perfectio ſunt vnum,
& idem: nec ratione, qua materiæ ſint alligatæ: quod earum
dem formarum natura à materia omnino immunis, nullius
ſit materiæ particeps; ideo ab ea nec affici, nec infici valeat.
Hæ formæ tantum faciunt; nullo modo patiuntur, neque per
ſe, neque per accidens: vt auctor eſt Auerroes libro nono Di­
uinorum commentatione ſecunda.
Formæ materiales quamquam vi, naturaque propria non
patiuntur, tamen vi, & natura alterius, quod est per acci­
dens pati videntur, ratione ſcilicet materiæ; à cuius contagio­
ſis, ac morboſis conditionibus afficiuntur. Ideo magnus Ploti­
nus libro cui titulus eſt. Unde mala: omne malum materiæ
aſcribit, & omne bonum formæ acceptum refert.
Quomodo actio à forma, & perpeſsio à materia
naſcatur. Cap. XVII.
TERTIO ſciendum, actionem, & perpessionem ab
vna, eademque natura manare non poſſe. Actio enim
1manat à forma, & perpessio à materia primam ſui ortus ori­
ginem repetit, hæ duæ ſunt horum effectuum cauſæ, primo
diuerſæ; nam ſi actio à materia manaret; cum vna nume­
ro ſub omnibus formis materia ſit; vna etiam erit omnium
actio: nunc autem, cum diuerſæ diuerſorum corporum actio­
nes appareant: non per materiam vnam, ſed per formas di­
uerſas, diuerſa corpora agunt; neque id quidem immeritò: quo
niam qua ratione corpora ſunt, eadem agunt. Sunt autem
non per materiam in ſpecie hac, vel illa, ſed per hanc formam,
vel illam: per hanc ergo formam, vel illam, hanc vel illam
actionem abſoluunt: præſertim, cum id, quod agit ei, quod
patitur, præſto ſit per formam; & in materiam alienam,
agens, per formæ vim, tranſeat: vt efficacitate frigiditatis
aqua frigefacit; & ignis per caliditatem calefacit. Hinc fit,
vt cauſæ materiales effectus producant, non materia, ſed for­
ma ſimiles; quaſi per formas, & non per materias actiones
abſoluantur. Hinc inter genitum, & genitorem ſimilitudo
naſcitur ratione formæ, & non ratione materiæ, vt homo
hominem generat: equus equum, & omnia generatim ex ſui
ſimilibus gignantur. Ars item, quæ naturam diligenter imi
tatur, ſimile amat institutum: qualem enim ſpeciem domus
Architectus animo concipit, talem is domum è lignis, &
lapidibus molitur: præterquam quod natura eas res mo­
ueat, atque verſet; in quibus intus incluſa est: vt liquido con­
ſtat, ex definitione naturæ. Ars verò vim ſuam rebus exter
nis effingendis adhibet, ita vt ſemper, quod ſiue ab arte, ſiue
à natura gignitur ſimile ſit ei, à quo gignitur ratione formæ,
cui tamquam principio, in generatione datur, vt agat, & non
ratione materiæ quæ in eadem generatione, vt ſubiacens ra­
tionis principium, patitur.
1
Hinc ſequitur: id quod est ex materia, & ex forma con­
cretum, facere, mouere, & actu exiſtere, ratione formæ: pati,
moueri, existere poſſe, ratione materiæ; eſt tunc idem actu
& facultate, ſed ratione diuerſarum partium; actu ratione
formæ facultate ratione materiæ facit, & patitur ratione di­
uerſa; facit ratione formæ patitur ratione materiæ mouet,
& mouetur: mouet ratione formæ; mouetur ratione materiæ.
Cauſa, per quam actio, & passio, non ab eadem, ſed à di­
uerſa natura naſcatur, eſt: quia quod facit, quatenus est
actu, facit; & quod patitur, quatenus eſt, facultate patitur;
actus autem, & facultas ſunt differentiæ valdè oppoſitæ vt
dixit Auerroes libro primo de anima commentatione ſexta:
quæ vni eidemque naturæ, ſub eadem ratione, & reſpectu
eiuſdem aſcribi non poſſunt; nam ſi actio, & perpessio ab ea­
dem natura ſub eadem ratione, & reſpectu eiuſdem produ­
cerentur, idem, omnibus modis idem eſſet actu, & poteſtate:
cui dicto vniuerſa Philoſophorum classis omnino reclamat.
Ex his ſequitur, grauitatem in corpore graui, & leuitatem
in corpore leui, non moueri eo modo, quo mouet, mouent quate­
nus formæ: & mouentur quatenus in materia; ſiue grauitas,
& leuitas ſint elementorum formæ, ſiue accidentia propria,
quæ ad formas quàm proximè accedant; ex quibus immedia­
tè manant; vt ſenſiſſe videtur Auerroes libro quarto de cælo
commentatione vigeſimaquinta: grauitas enim, & leuitas,
& cæteræ elementorum qualitates quamquam non ſunt for­
mæ, elementorum tamen formæ dicuntur, quia his omnibus
qualitatibus in tenuissimas partes comminutis, elementorum
etiam formæ comminuuntur, & vnà cum elementorum ortu,
& interitu oriuntur, & intereunt: ſunt enim mediæ inter ſub­
stantias, & accidentia: ad accidentia tamen propius, quam
1ad ſubſtantias accedunt; ideo accidentium, magis quam ſub­
stantiarum proprietates imitantur, quo fit, vt elementorum
formæ non minus quam ſi eſſent accidentia, comminuantur, at
que intereant: altera prius existente in materia qualitate
conſimili, per alterius nouæ qualitatis aduentum nouum ele­
mentum facilius gignitur: licet vnumquodque etiam contra­
rium elementum, ex vnoquoque etiam contrario elemento im
mediatè gignatur, auctis, & imminutis elementorum qualita­
tibus, elementorum formæ augentur, & minuuntur: ipſis ge­
nitis, & peremptis gignuntur, & perimuntur; vt contra Aui
cennam aſſeuerantem elementorum formas integras conſer­
uari eorumdem qualitatibus comminutis; acutè, & grauiter
diſputauit Auerroes, demonstrauitque Auicennæ dictum
tam falſum eſſe, quam falſissimum; vt alio loco vidimus.
De triplici elementorum facultate.
Cap. XVIII.
QVARTO ſciendum, elementorum facultatem, ſeu
potestatem eandem appellare mauultis, eſſe trium ge­
nerum: prima eſſentialis nuncupatur, quam Simpli­
cius octauo libro Phyſicorum particula trigeſimaſecunda ap­
pellat facultatem ſecundum aptitudinem, tunc, cum non dum
factum eſt, id quod dicitur: vt puer est facultate grammati­
cus, vel muſicus; quia, cum non dum factus ſit muſicus, aut gram
maticus fieri potest. Hæc facultas in motu elementorum ni­
hil est aliud, quam habilitas in materia contrarij elementi,
hac facultate graue poteſt moueri ſurſum; quoniam potest
fieri leue, & leue hac facultate poteſt deorſum ferri; quoniam,
quod leue eſt, in graue poteſt conuerti, vt ignis ſæpe in terram,
1& terra non raro in ignem vicissim commeat. Vtrum ne vnum
quodque elementum in aliud quoduis elementum immediatè
conuertatur, an vero contrarium elementum in aliud contra­
rium non niſi per media elementa permeet; à nobis diſputatum
eſt alibi, & quodlibet elementum in quoduis elementum im­
mediatè migrare poſſe concluſum.
Secunda facultas accidentalis nuncupatur, & tunc est,
cum elementa actu existunt non tamen actu moueantur; ſed
tantum moueri queant, id illis ui, naturaque propria, quod eſt
per ſe non ineſt; ſed ui, & natura alterius; quod eſt per acci­
dens: hæc facultas in motu elementorum est forma leuis, vel
grauis elementi. Hanc Simplicius in loco, quem nuper adduxi­
mus, aptitudinem appellauit, tunc cum iam quidem factum
eſt id, quod dicitur, & habet actum primum, qui agendo vim
ſuam propriam non exerit, ſed vel feriatur, vel ocio torpet:
quemadmodum dicimus aliquem poteſtate muſicum, cum non
pulſat cytharam; illam tamen pulſare poteſt, cum vult: nunc
autem vel dormit, vel aliud quid agit. Hanc facultatem Sim
plicius ratus eſt eſſe medium inter abſolutum actum, & abſo­
lutam facultatem. Tertia facultas eſt cum actu coniuncta,
nam ſi graue deorſum concitatur, ſi leue ſurſum attollitur; id
vtique illis accidit, quia tali motu concitari poſſunt, nam ſi ea
dem cieri non poſſent; non cierentur: ſed immota manerent:
perinde ac non loquitur, non ſedet, non ſtat niſi qui loqui, ſede­
re, & ſtare potest. Facultas prima re mota nucupatur à The
mistio octauo libro Phyſicorum particula trigeſimaſecunda:
quia indiget agente, qui eamdem ad actum traducat, vt di­
xit Auerroes duodecimo Diuinorum commentatione deci­
maoctaua, & quadrageſimaquarta, & octauo Phyſicorum
commentatione trigeſimaſecunda.
1
Nuncupatur prima facultas eſſentialis: quia eſt ad for­
mam, quæ eſt rei eſſentia: pugnans enim & contrarium ele­
mentorum ad contrarij elementi formam tendit, idque ratio­
ne materiæ, cuius gratia vnumquodque quod fit facultatem
habet, adhoc, vt fiat: res enim omnes, quæ fiunt, à materia
habent, vt fieri possint, antequam fiant, & vt fiant, cum fiunt;
& à forma habent non vt fieri possint, nec vt fiant, ſed vt ſint,
forma est quæ dat eſſe, & hoc eſſe, & materia ſolum præ­
ſtat fieri.
Nuncupatur prima facultas violenta, quia elementa ad
propria loca naturaliter concitari nequeunt, & quod elemen­
ta ad propria loca ferantur; illis præter naturam accidit; id­
que altero duorum modorum, vel quia extra proprium locum
genita cum ſint, non nihil conſeruant contrariæ, atque pugnan
tis illius naturæ, ex qua genita ſunt: vt ecce ignis ex terra ge­
nitus, qui non nihil adhuc conſeruat contrariæ, atque pugnan
tis terræ, illiuſque naturæ, ex qua eſt genitus; quam aſcenden­
do deponit, dum ad proprium ac naturalem locum, vt ad pro­
priam naturam, ac perfectionem numeris omnibus abſolutam
mouetur: perfectionem tum demum nanciſcetur, cum ad opta­
tum locum naturalem peruenerit, quo cum aſcenderit, iam
actu perfectum erit: tunc enim omni excuſſo pondere, omni­
que depoſita contraria grauitate, ignis leuissimus erit omni­
no abſolutus.
Secundo igni præter naturam ſurſum moueri accidit; quan­
do ignis extra proprium locum naturalem extruſus, violentiam
illam paſſus eſt, qua de re nuper aliqua ex parte egimus; à qua
fit, vt non natura, ſed violentia diſpoſitus exiſtat: quæ omnia
vera ſunt ex his quæ Ariſtoteles, Simplicius, Auerroes, &
cæteri ferè omnes ſemper, & vbique probatissimi Philoſophi
1memoriæ prodiderunt libro quarto de cælo particula vigeſima
ſexta, trigeſimaprima, & trigeſimaſecunda: non enim de
ſententia illorum ignis ſurſum aſcendit, quia ignis ſit factus;
ſed quia fiat; nam postquam factus est, nullo motu cietur, ſed
in ſuo proprio naturalique loco quieſcit.
Quo fundamento, licet perperam, vſus tamen fuit aliquan
do Zenarcus in libro, quem aduerſus quintam eſſentiam edi­
dit auctore Simplicio primo cæli: Nuncupatur etiam violen­
ta hæc facultas eſſentialis, quia igni deorſum moueri natura
non ineſt, ſed id ei per violentiam accidit, quatenus in terram
conuerti poteſt; & conuerſus deorſum incitari, & terram ſur­
ſum viciſsim moueri contigit hac eſſentiali facultate; quia ex
terra ignis naſcitur; qui postquam natus eſt, omni ſublato im­
pedimento ſurſum ad ſuum proprium, ac naturalem locum,
vbi nunc luna eſt, concitatur.
Secunda facultas proxima nuncupatur; quia agente, qui
eamdem ad actum transfert, non indiget; quod elementum il
lico genitum ad ſuum proprium, ac naturalem locum ſuapte
natura, ac propria ſponte moueatur, niſi per aliquod impe­
diens ſtat, quo minus id fiat: at ſi impedimentum auferatur;
elementum nuper genitum ad proprium locum naturalem ſta
tim incitatur: vt ecce terra, quæ grauis est, vel aliud quoddam
corpus ponderoſum, in leuiſsimum ignem euadere poteſt; quod
ſi fiat, tunc ſuperiorem locum continenter petit: itaque per­
ſpicuum eſt id, quodiam facultate leue eſt, cum ad actum le­
uitatis erumpit, in ſuperiorem huius orbis plagam ferri, ſubla
to enim omni impedimento natura ipſa elementa nuper geni­
ta in proprium locum portat; id quod in exculentis, atque po­
culentis accidere videmus, & in eo corpore, quod ad ſanitatem
recuperandam affectum eſt cum primum enim impedimen-
1tum tollitur, nulla est, quin & cibus in corpus animati ſubſtan­
tiam conuertatur, & quod ægrum eſt valetudinem ſuam con­
ſequatur.
It a quæ loco cientur, ſiue iam actu ſint, vt extra locum ſuum
naturalem alicubi per violentiam detineantur, ſiue ex facul­
tate ad actum prorumpant, ſi nihil impediat, locum ſuum ſta
tim petunt, quamuis enim res etiam in actu ſit; tamen ſi con­
tra naturam in alieno loco detineatur, quodammodo imper­
fecta videtur, & habet in ſe facultatem, qua ad proprium lo­
cum, vt ad formam abſolutam perfectionem, & finem rapiatur.
Hæc facultas multis de cauſis ſecundum accidens dicitur:
primo quia ineſt elemento actu existenti, ergo ſecundum ac­
cidens ineſſe intelligitur, nam quæ alicui actu existenti inſunt,
accidentia ſunt.
Secundo quia accidit elementis contineri extra proprium
locum, & ad proprium locum ferri, cum in alieno loco vnde
moueantur, vel violenter contineantur, eò per violentiam impul
ſa, vel ibi ex contraria elementorum natura generentur, quo
rum vtrumque elementis inest per accidens.
Tertio quia elementa non mouentur, niſi postquam fue­
rint in loco propter naturam: nec dum ad locum ſecundum
naturam peruenerint: quem cum attigerint, amplius non
mouebuntur: ſed immota quieſcent: id quod Ariſtoteles de
monstrauit libro quarto de cælo particula vigeſimaſexta:
quæ omnia elementis accidunt.
Quarto quia eſt ad opus, & adactionem formæ; quæ ſunt
accidentia formæ. Hæc eadem facultas, quæ ſecundum acci­
dens dicitur, naturalis nuncupatur; quia elementis iam ge­
nitis à natura ineſt, vt ſuapte leuitate, & grauitate aut ſur­
ſum tollantur, aut deorſum ferantur: primo cæli, particula
1vndecima, & non raro alibi.
De huiuſmodi facultatibus verba fecit Simplicius aduer­
ſus Ioannem Grammaticum octauo Phyſicorum particula no
na, de eiſdem Auerroes in eodem octauo commentatione quar­
ta, & libro quarto de cælo commentatione vigeſimaquinta:
Etenim Ioannes Grammaticus eſſentialem elementorum fa­
cultatem non vidit eſſe in elemento contrario, & tempore,
actu primo, nec nouit facultatem accidentalem eſſe in ele­
mento iam genito, vt in ligno comburendo, in oleo inflamman­
do est facultas eſſentialis ad motum ſurſum; atque in igni,
ex ligno iam genito, & in flamma ex oleo accenſa est fa­
cultas accidentalis: id quod Ioannes Grammaticus aſſequi
cum non potuerit, quid mirum ſi à ſcopo aberrauerit?
Detertia facultate, quæ eſt cum actu coniuncta, agit Alexan
der Aphrodiſienſis vigeſima quæstione libri ſecundi quæſtio­
num naturalium. De hac magnus Plotinus in libro de eo, quod
in potentia, & de eo, quod in actu capite ſecundo. Ex Ariſtote
le etiam, atque Themiſtio, Simplicioque, & Auerroe octauo
libro Phyſicorum particula quarta, nona, & trigeſimaſecun­
da, alibique ſæpius, poteſt & vniuerſa colligi partitio.
Quomodo elementa eadem ſurſum, & deorſum
natura, & contra naturam ferantur.
Cap. XIX.
Si quis roget, ſi ignis ſurſum, & ſit erra deorſum violen­
tia, & non natura cieantur; qui factum eſt igitur, vt
Aristoteles libro primo de cælo particula quinta proba­
uerit: omnia corpora naturalia propria quadam vi natu­
rali de loco ad locum moueri; idque propterea, quod natura,
1ex qua conflantur, naturale motus principium in eis exiſtat.
Huic reſpondendum cenſemus horum naturalium corpo­
rum duobus modis naturales motus conſiderari poſſe: ſemel
ratione naturalis propenſionis eorumdem, quæ naturalis pro­
penſio grauium, & leuium naturalem formam immediatè
conſequitur; huius naturalis inclinationis ratione vtrorumque
motus eſt naturalis: Grauitas enim, & leuitas, vt & qualita­
tes elementorum primæ non ſunt formæ, & non ſunt princi­
pia intrinſeca elementorum prima; ideo non ſunt propriæ, ac
veræ elementorum naturæ ex Phyſicorum libro ſecundo. Sed
quoniam grauitas, & leuitas elementorum naturas neceſſariò
conſequuntur, in elementis ſecundum naturam ineſſe optimo
iure dicuntur: quemadmodum etiam motus, qui ex ipſis pri­
mis atque immeditatis elementorum principiis manant, ſecun­
dum naturam inſunt in elementis: ignis enim ſecundum na­
turam leuis eſt; ideoque ſecundum naturam ſurſum euolat;
At grauem è contrario ſecundum naturam terram eſſe co­
gnoſcimus, item que pari modo ad centrum tendere iuxta na­
turam non dubitamus.
Motus ergo grauium, & leuium corporum ſimplicium, ex
grauitate, ac leuitate naſcentes, grauibus, & leuibus, ſecun­
dum naturam inſunt grauitatis, & leuitatis ratione, quæ licet
propriæ, & veræ naturæ non ſint, elementorum tamen natu­
ras neceſſariò conſequuntur: etenim ſæpe numero, cum rerum
naturæ propriis nominibus careant, vtimur in eis explicandis,
vocabulis accidentium; quæ notiora ſicuti ſunt, & noſtris ſen
ſibus magis familiaria: à quibus intellectus cognitionem oriri
deprehendimus, & hac ratione motus hic, qui ex grauitate, et
leuitate proficiſcitur, naturalis dicitur: non quod grauitas,
& leuitas ſint corporum grauium, & leuium formæ, ac na-
1turæ, ſed quod accidentia ſint, quæ ad eorum naturas, quam
proximè accedunt: & quæ ex ipſismet grauium, & leuium
naturalibus formis, ac propriis manant, non ſecus at que
ex propriis fontibus: his enim qualitatibus vtimur: quia pro­
priis elementorum naturis à maioribus nostris non fuerunt
impoſita nomina; quod peripateticæ veritati conſentaneum
eſſe, aduerſus ineruditos quoſdam Aristotelis interpretes,
quæ potuimus efficacia alibi demonstrauimus: Secundo qui­
dem motus hic poteſt conſiderari ratione, qua elementa pro­
priis in locis stant immota, nec niſi violentiam paſſa, extra
proprium locum ſi ſint extruſa, aut extra eumdem genita mo
ueri poſſunt: non nihil adhuc conſeruant contrariæ illius, aç
pugnantis naturæ, ex qua ortum repetierunt: ratione huius
violentiæ nullius elementi naturalis, ſed violentus eſt motus.
Grauia enim elementa deorſum, ſurſum leuia, niſi aut primam,
aut ſecundam violentiam paſſa fuerint, non promouentur.
Propter hanc ergo violentiam elementorum motus violenti no
mine nuncupari poſſe, omnes ferè conſenſerunt. At ratione
naturalis propenſionis non violentus est ſed naturalis elemen­
torum quouſque de que concitantur, quod intelligere licet, tum
ex Ariſtotele, at que Simplicio libro quarto de cælo particula
vigeſimaſexta, & trigeſimaprima, tum ex Auerroe octauo
Phyſicorum commentatione quarta.
An elementorum motus ſit naturalis propter principium
patiendi, an verò propter principium agendi tantum, an pro­
pter vtrum que ſimul, infra (Deo dante) videbimus.
De hac prima ſecundæ partis particula hæc dicta ſat ſunto,
nunc ad ſecundam eiuſdem particulam, eadem methodo abſol
uendam, tranſeundum.
1
Secunda particula ſecundæ particulæ, ſecundæ
partis, & eſt prima propoſitio, qua quæſtio
nis exitus explicatur. Cap. XX.
Ex his, quæ hactenus annotata fuerunt Peripateticum
totius propoſitæ diſquiſitionis exitum explicare licet, qui
in compluribus propoſitionibus conſiſtit, quarum ſingulæ
ſuo loco ſcribentur: omnium prima illa est.
Corpora ſimplicia grauia, & leuia, non per ſe, ſed per acci
dens, non immediatè, ſed mediatè ſecundum eam facultatem,
quæ eſſentialis nuncupatur, agenerante mouentur.
Quoniam rectus elementorum motus non aliam ob cau­
ſam, quam propter grauitatem, & leuitatem elementorum
ineſt corporibus, vt infra demonſtrabimus: de grauitate au­
tem, & leuitate Ariſtoteles non ſolum octauo phyſicorum,
ſed & quarto libro de cælo copioſius, & accuratius diſputan­
dum duxit; ideo ex vtrisque locis, ſed ex quarto de cælo magis
germanam Aristotelis ſententiam eruere conabimur.
Id ergo, quod hoc primo loco diximus, textatus est Ariſto
teles octauo Phyſicorum particula trigeſimaprima, & trigeſi
maſecunda, & quarto cæli, particula vigeſimaquarta, &
Auerroes tertio cæli, commentatione vigeſimaoctaua, id que
hoc argumento confirmatur.
Ab agente à quo forma præstatur, alia omnia liberalissi
mè præstantur, quæ formam neceſſariò conſequuntur: at que
quod gignit elementum, formam præstat elemento: ergo quod
gignit elementum, elemento ea omnia liberalissimè præstat,
quæ elementi formam neceſſariò conſequuntur: ergo quod ele
mentum generat, præſtat motum elemento: illudque per ac-
1cidens hac ratione mouet.
Vt videamus quomodo elementum ex loco ad locum à ge­
nerante moueatur: animaduertendum eſt, materiam primam
non moueri propriè, perinde ac forma propriè non mouet: ſed
quod propriè mouet, & quod propriè mouetur, illud est, quod
est ex vtriſque concretum: vt ecce manus, quæ ſola ſine cala­
mo, & ecce calamus, qui ſolus ſine manu, non ſcribit: ſed quod
propriè ſcribit, illud eſt, quod tum ex manu, tum ex calamo
coaugmentatur, & ecce ſerra, quæ ſine ſectore non ſecat: ecce
ſectator, qui ſolus ſine ſerra non ſecat; ſed quod propriè ſecat,
eſt ſectator, qui ſerra ſecat; ſicut ſcriptor calamo ſcribit.
Actiones en m, & perpessiones ſunt ſuppoſitorum, id eſt rerum
ſingularum, vt notum est ex his, quæ Aristoteles memoriæ
prodidit in prologo libri primi Diuinorum. Principium tamen,
quo totum patitur, atque mouetur, & remotum motus natu­
ralis elementorum eſt eorumdem materia prima: principium,
quo patiuntur, ac mouentur proximum, eſt hæc materia ſub
hac forma huius elementi. Porrò principium quo agunt, ac
mouent remotum tamen, eſt forma huius materiæ in hoc ele­
mento. Totum ergo elementum illud est, quod mouet per
formam, tamquam per principium, quo mouet, & totum ele­
mentum, quod mouetur per materiam, tanquam per princi­
pium, quo mouetur: forma enim hac ratione vim habet, vt mo
ueat, & nullo alio modo.
Formam, & materiam propriè non moueri probatur, nam
ad id quod propriè moueri debet quinque interſunt: cauſa, quæ
vim mouendi habet, materia, quæ motum à mouente factum
accipit, ſpacium, per quod mobile mouetur, & alter locus, à
quo, & alter, ad quem mobile tendat: quod ſi formam, & ma
teriam etiam ipſam moueri oporteat, nimirum iſthæc quin-
1que genera adhibenda ſunt: forma igitur, & materia noua com
paranda eſt ad mouendam formam, & materiam antiquam;
niſi eadem forma, eademque materia ſe ipſam moueat, quod
eſt non minus abſurdum, quam falſum, ac naturali axiomati
aduerſatur, in quod omnes Philoſophi conſenſerunt: Nihil
idem, præſertim ſimplex, vt est forma, & materia, ſe ipſum
mouere poſſe: His adde, quod materia est ſola, nuda, ſimplex
que facultas, ideo moueri nequit; cum actu ſit oporteat, quod
mouetur: ſi formam, & materiam nouam, à quibus antiqua
forma, & materia moueatur, comparauerimus: formæ & ma
teriæ, primo loco inuentæ, primæ non erunt, cum his aliæ ſint
inuentæ priores. At formæ, & materiæ nuper inuentæ nuſ­
quam erunt, & numquam mouebuntur; niſi & ipſis ſupe­
rior aliqua forma, & materia eiuſdem ordinis inueniatur, à
quibus moueantur, & ſint, nec vllius erit aſcendendi ſtatus:
itaque nullum (quantum video) mouendi modum faciemus;
ſed innumerabilis quædam ſeries formarum, quæ moueant,
& materierum, quæ moueantur, connectenda erit: at natu­
ra infinitatem iſtam cauſarum non amat; quia vbi infinitæ
ſunt cauſæ, quæ moueant, infinita ſunt, quæ moueantur ibi
nulla est prima cauſa, quæ tantum moueat, & non mouea­
tur; & nulla eſt vltima materia, quæ tantum moueatur, &
non moueat: vbi nullum eſt primum, quod moueat, & nullum
vltimum, quod moueatur, ibi nulla ſunt media, quæ moueam,
& moueantur: & vbi in mouentibus, & motis nullum eſt
primum, nullum poſtremum, nullumque medium, nihil omnino
mouet, & nihil omnino mouetur: quod ſenſui aduerſatur, &c.
Hanc argumentandi methodum probatam fuiſſe ab Aristo
tele libro ſecundo Diuinorum quiſque nouit: ex his elici poſſe
pro comperto habere debemus, tenendam eſſe firmam ſenten-
1tiam illam noſtram, formæ itemque materiæ nullam motio­
nem eſſe propriam, ſed totius concreti: & formam tantum
mouere, vt principium; cuius munere fit, vt totum moueat, &
materiam moueri vt principium; quo fit, vt totum moueatur.
Materia ergo prima ſub elementi forma ſecundum eam
naturam mouetur, quam eſſentiam vocant: id eſt, quatenus
eſt ſub forma contrarij elementi; & ad alterius elementi con
trarij formam, vim, & naturam propriam, quam eſſentiam
nuncupandam eſſe volunt, tendit: dum elementum contra­
rium in contrarium elementum conuertitur: vt materia, ſub
forma terræ, facultatem eſſentialem nuncupatam habet, ad
motum ſurſum: quia terra in ignem conuerti poteſt, generans
tamen ignem ex terra, quod terræ dat motum ſurſum, hunc
motum generando non attingit, & nullo modo illum immedia
tè producit: ſed generando ſolam elementorum formam tan­
git, itaque motus à generante immediatè non naſcitur, ſed à
forma generans: ergo elementum aut grauis, aut leuis ele­
menti formam generat, dum aut graue, aut leue elementum
gignit: hæc postea forma à generante nuper genita, motum
immediatè producit, qui à generante producitur mediante ta
men forma elementi producta, hæc motum immediatè facit.
Qua ratione intelligendum reor illud Auerrois libro octa
uo Phyſicorum commentatione trigeſimaſecunda, dum dixit.
Agens dans formam dat conſequentia formam: qua de re
quam optimè ſcripſit Simplicius libro octauo Phyſicorum par
ticula trigeſimatertia.
Hæc est generatio per accidens, quia per formam (ſed lon
gè verius) per aliud, quam per accidens, diceretur, & propter
eamdem cauſam, non immediata, ſed mediata generatio dici
tur: quia mediante genita forma motus iſte ab illo generante
1gignitur, quod formam genuit.
Secundo idem probatur demonſtratione Ariſtotelis libro
quarto de cælo particula duodeuigeſima; hæc vt facilius intel­
ligatur, ex Ariſtotele eodem loco notandum, Tres eſſe muta­
tionum ſpecies, quæ nunc alicui vſui nobis eſſe poſſunt: quartam
prudens Ariſtoteles eo loco præteriit; quippe cum nullus tunc
illius vſus futurus ſit: omnes quatuor motionum ſpecies nos
paucis expediemus, ne aliquid intactum reliquiſſe videamur.
Una ergo motionum ſpecies ad ſubſtantiam pertinet: altera
quantitatis eſt: tertia in qualitate verſatur: quarta omnia
locorum ſpacia comprehendit. Primam ſpeciem conſtituit ge­
neratio ſimplex, atque interitus: ſecundam accretio, & dimi
nutio: tertiam alteratio: quartam latio. Mutatio omnis aut
ex oppoſitis certè, aut ex naturis mediis efficitur: pro eo quod
in ſeſe vim contrariam habent, vt in ſubstantia forma est, &
priuatio: in quantitate magnitudo, & paruitas: in qualitate
albedo, & nigredo: & quicquid aliud, ad tertium qualitatis
ordinem fertur: quartæ verò ſpeciei erunt loca ſupera, & in­
fera, & quæ ad dexteram, & ſiniſtram, ante, & pænè iacent.
In omnibus his fieri mutationem ex contrariis in contraria,
vel ex mediis in ea, quæ interiecta ſunt media, videmus: nul­
lus enim ex his motibus temerè fit, aut fortuito, vt quælibet res
in quamlibet mutetur. Eodem modo quod mouet non quicquid
contigerit, mouet, ſed rem definitam: hic enim ordo à natura
ſeruatur: vt quod mutatur, non in quolibet temerè, nec à
quolibet fortuito, mutetur: ſed definitum, quod definito mo­
tus ſubiicitur à definito agente in terminum ac finem definitum,
abſolutamque perfectionem, & formam mutatur, quacum­
que motus ſpecie mutetur: quæ omnia efficaci argumentorum
robore confirmata ſunt ab Ariſtotele compluribus in locis:
1ſed potissimum libro primo Phyſicorum. Ideo quod ad locum
mouet: non quicquid contigerit mouet; ſed definitum mobi­
le:nec mobile definitum poteſt a quolibet mouente moueri, ſed
à statuto, ac definito motore: non à quolibet loco, vt à motus
primo principio in quemlibet locum vt in vltimum finem: nec
per quodlibet medium, ſed à determinato principio, per defi­
nitum medium in finem ſtatutum. Itaque id ſolum ſurſum
mouet ſemper, quod inducendæ leuitatis à natura vim ha­
bet: id perpetuo deorſum agit; quod efficiendæ grauitatis fa
cultatem nactum est à natura: & quicquid mobile est, non
dubium eſt, quin idem ſit facultate vel graue, velleue, nec
ambigendum, quin in proprium, naturalemque locum ferri,
ſit in propriam ſpeciem formam, ac perfectionem ferri: vt
infra (Deo dante) videbimus. Quibus poſitis argumentum
in eam formam redigimus, in quam à Simplicio Philoſopho
certè grauissimo redigitur:
Si generans (ait Simplicius) leuitatem, & grauitatem
efficiens, non quodlibet ſed definitum non temerè agit in quod
libet, ſed in ſubiectum determinatum, nec in quamlibet lo­
ci perfectionem, nec per quodlibet medium, ſed per medium
ſtatutum elementum nuper genitum temerè ducit, ſed in lo­
ci perfectionem definitam elementa à generante mouentur:
ſed agens definitum in ſubiectum agit definitum ad ſtatutam
definitamque loci perfectionem, & per medium determina­
tum elementum mox genitum ducit. Ergo elementum geni­
tum à generante mouetur: idque ſecundum eam facultatem,
quæ eſſentialis nuncupatur, quod erat probandum.
1
Quomodo elementa ab eo moueantur, quod
impedimentum remouet, & eſt
ſecunda propoſitio.
Cap. XXI.
ELEMENTA ſecundum facultatem accidentalem
nuncupatam à remouente motus impedimentum per
accidens tamen mouentur.
Id tum Ariſtotelis teſtimonio, tum ratione probatur: Ari
ſtotelis quidem teſtimonio octauo Phyſicorum particula trige­
ſimaſecunda, & quarto libro de cælo particula vigeſima­
quinta, ratione autem ex eiſdem locis petita, & hæc est.
Eam proportionis rationem habet, qui ab elemento impedi­
mentum aufert; quam habet, qui murum pila percutiat, at­
que ipſa reſiliat: & quam habet, qui ab vtre lapidem amo­
uet, à quo lapide vter in maris profundo tenebatur: & quam
habet, qui columnam ſubtrahit, cui ædificij moles innitebantur.
At qui murum pila percutiat, à quo repellatur, eſt cauſa mo
tus repulſionis per accidens: amouens lapidem ab vtre est
cauſa per accidens, quam obrem vter ſurſum aſcendat; & co
lumnam ſubtrahens, eſt cauſa per accidens, quòd ædificij mo
les corruant. Ergo in motu elementorum, quod impedimen­
tum aufert, eſt cauſa per accidens motus eorumdem. Ab om
nibus ferè expoſitoribus, ſeu Græci, ſeu Arabes, ſeu Lati­
ni fuerint, locus istæ hoc modo exponitur; quibus nos rationi
fauentes accedimus.
1
Elementorum locus elementa mouet: & eſt tertia
propoſitio. Caput XXII.
LOCVS elementorum proprius eadem mouet, vt for­
ma, vt finis, vtque perfectio eorumdem. Hoc teſtatus
eſt Ariſtoteles libro quarto de cælo particula vigeſima
quinta. Placet autem totum locum parafraſticè prius addu­
cere, explanationemque Simplicij afferre: vt ex Ariſtotelea
verborum structura de Simplicij ſententia veritas facilius erua
tur. Ait ergo Ariſtoteles.
Cum ex aqua fit a er, vel omnino cum ex aliquo corpore
graui fit leue, tunc ſuperiorem locum petit: ſed poſtquam for­
mam ſuam acceperit, & perfectè leue factum fuerit, tunc
leue amplius leue non fit, ſedin ſuperiori loco quieſcit: itaque
perſpicuum est, id quod facultate leue est, cum ad actum erum
pit in ſuperiorem locum ferri; quo cum peruenerit iam actu
perfectum eſt: atque hoc idem etiam in reliquis motibus ac­
cidit: vt in iis, qui in qualitate, vel quantitate fiunt: quod enim
facultate tale eſt; aut totum per qualitatis, aut quantitatis
mutationem fit actu ipſo tale, aut tantum. In his quæ iam actu
ſunt, vt ignis, & terra, eadem cauſa est, ut nullo prohibente,
in ſuum locum illico ferantur; ſiue in alieno loco violentia con
tineantur; ſiue ibi generentur, ſublato impedimento in pro­
prium locum naturalem à natura feruntur; quamuis iam actu
ſint: tamen ſi illis in alieno loco, contra naturam concludi, quo
vis modo accidat, quodammodo imperfecta videntur: habent
enim in ſe facultatem; qua ad proprium locum, ad propriam,
atque perfectam formam rapiantur: quemadmodum in ci­
bo, & potu accidere videmus: & in eo corpore quod ad ſani-
1tatem recuperandam affectum est: quam primum enim im
pedimentum tollitur, nulla mora eſt quin & cibus in corporis
animati ſubſtantiam conuertatur, & quod œgrum est valetu
dinem ſuam conſequatur. Itaque loco cientur, ſiue iam actu
ſint, & extra locum ſuum alicubi detineantur, ſiue ex facul­
tate ad actum erumpant, ſi nihil impediat, locum ſuum sta­
tim petunt, quo ſimul ac peruenerint, perfectam ſuam for­
mam acquirunt: atque id circo ibi quieſcunt.
Hæc (vt reor) Aristotelis germana ſententia est, à quæ
Simplicius recedere non videntur, qui hoc totum de elementis,
quæ extra proprium, & naturalem locum adhuc ſunt imper
fecta, intelligendum putat; quæ nullam integram perfectio­
nem prius nanciſcuntur, quam ad proprium, ac naturalem le
cum peruenerint: duobus enim modis (vt ſæpe memorauimus)
corpora ſimplicia grauia, & leuia, extra proprium locum exi
stere contingit: vel quia extra eumdem genita, vel quia vio­
lentiam paſſa, & foras extruſa, eò impulſa feruntur: vtroque
modo adhuc imperfecta perfectionem in proprio loco quæ­
runt; quam tum demum inuenient; cum ad illum peruenerint:
nam elementum, quod ſupernatare debet, ſi ſubſideat; præter
naturam ſubſideat oportet: & quod ſic eſt à natura compa­
ratum, vt in centro quieſcat; ſi ſupernatet præter naturam,
& tunc aliqua ex parte diſponitur; habetque nonnihil imper
fectæ facultatis: & ad id pro viribus moueri conabitur, quod
ei actum vndique perfectum præſtat; & illud omni ex parte
abſoluit: hic est locus proprius; qui vt finis vt forma, vtque ele
mentorum abſoluta perfectio elementa mouet.
Mouet etiam elementorum locus elementa, vt forma: quo
niam locus nihil est aliud, quam corporis illius extremum, quod
corpus illud complectitur; quod intra continentis viſcera cohi-
1betur: vt Ariſtoteles literis conſignauit libro quarto de Phy­
ſico auditu particula quadrageſima, et quadrageſimaprima.
Ideo quicquid in proprium locum fertur, id omne ad ambien­
tis corporis extremum mouetur: at verò quod ambit, & quod
ſuo complexu continet, quodammodo forma, atque ſpecies il­
lius est; quod continetur: itaque quod in proprium locum fer­
tur, in propriam formam ferri non abſurdè videtur. Quæcum
que igitur vel ſurſum naturæ impetu feruntur, vel deorſum
aguntur, ea omnia tamquam ad formam, ac perfectionem
ſuam accedere conantur. Eam ob rem ſi quis roget: cur ignis
ſuperiorem illum locum, qui ſub luna eſt, ſemper petat: terra
verò in inferiorem orbis plagam ſemper deſcendat: huic Ari
ſtoteles reſpondebit. Quia ſic à natura comparatum eſt, vt leuia
proprio nixu ſurſum ferantur, & grauia ſuopte pondere deor
ſum concitentur; vt ad propriam, ac naturalem formam, fi­
nem, ac perfectionem; ad quam naturaliter inclinantur: ita
vt tria in quolibet elementorum motu conſiderentur. Primo
elementa mouentur: quia ſic comparata ſunt à natura, vt mo­
ueantur. Secundo quia loca, ad quæ elementa tendunt, ſunt
eorumdem perfectiones. Tertio quia elementa facultatem
habent, ad propria loca eundi.
Auerroes celeberrimi nominis, & grauissimæ auctorita­
tis Philoſophus ex Ariſtotele syllogiſmum artificiosè colligit,
quem & nos eadem methodo colligere conabimur.
Omnis motus à contrario in contrarium est finis, forma,
& perfectio illius, quod mouetur: omnis elementorum latio de
loco ad locum eſt motus à contrario in contrarium. Ergo omnis
elementorum latio de loco ad locum eſt finis, forma, & perfectio
eorumdem. Ergo locus elementa mouet; vt finis, vt forma, &
vt eorumdem perfectio: quod probandum ſuſcepimus.
1
Quæ Themiſtius contra Ariſtotelem.
Cap. XXIII.
ARISTOTELEM acerrimè vrget Themistius eo in
loco, vbi dictum eſt. Sic comparatum eſſe à natura, vt
leuia ſuopte nixu ſurſum; & grauia propria energia
deorſum ferantur, vt ad proprium, ac naturalem finem, for­
mam, & perfectionem. Dicere enim (ait Themiſtius) gra­
uia deorſum, & leuia ſurſum concitari: quia ſit comparata
ſunt à natura, vt ad proprium locum accedant, qui eſt eorum
dem perfectio, forma, & finis, nihil est dicere, perinde ac ſi
quis cauſam percontaretur, quam ob rem, qui mala valetudi
ne laborant, ſanitati restituantur, & reſpondentem audiret:
quia ſic eſt inſitum à natura; vt qui aliquando male valeant,
bene etiam aliquando valere dicantur, cum ſint facultate ſa­
ni, quorum finis, forma, & perfectio eſt ſanitas: hic inquam
nihil audiret; quod interrogantis mentem, it a componeret, vt
nihil amplius quæreret: hæc enim pro cauſa reddita, non est
cauſa. Fallax itaque eſt cauſa, quam Ariſtoteles reddidit:
& in fallaciam non cauſæ pro cauſa impegit; & captioſum eſt
illius argumentum.
Quæ Auerroes contra Themiſtium.
Cap. XXIIII.
AVERROES, qui Aristotelem indefenſum num­
quam relinquit, argumentorum Themistij exitum
quàm accuratissimè explicat: de cuius ſententia duo
ponenda eſſe duximus, quorum alterum illud eſt.
1
Quæ ſub cæleſti globo exiſtunt corpora, ſunt duorum gene
rum: quædam ſunt ſimplicia; vt quatuor elementa, quæ ſunt
ignis, aer, aqua, & terra: quædam, quæ ex ſimplicium mi­
xtione conſtantur: vt mineralia, fructices, & animalia, quæ
& ipſa vnius generis non ſunt, ſed multorum: vt notum est
omnibus vel parum etiam in Philoſophia exercitatis.
Alterum quod de ſententia eiuſdem Auerrois ponitur, eſt.
Corpora & cætera omnia, quæ ſub cælo ſunt, vel vnam tantum,
in vno genere cauſæ, cauſam habent, id eſt: vel vnam tantum
formam, vel vnam tantum materiam, vel vnum tantum effi­
ciens, vel vnum tantum finem, vel plures cauſas nacta ſunt
eiuſdem ordinis: id eſt plures efficientes cauſas: vt ſol, & ho­
mo, hominem gignit ex libro ſecundo Phyſicorum, vel plu­
res materias: vt homo ex elementis, humoribus, carnibus,
ossibus, & neruis conflatur, & ſic de cæteris cauſarum gene­
ribus.
His conſtitutis reſpondet Auerroes, & dicit. Corpora mi
xta plures cauſas eiuſdem ordinis habere poſſunt: vt hominum
ſanitas à medico à medicamento, ab exercitatione, à natura,
à victus ratione, & à multis aliis cauſis efficientibus fieri po­
test: eam ob rem ſi mixta à quopiam in diſquiſitionem accer
ſita fuerint: per ſimplicem illam reſponſionem, interroganti
non ſatisfit: non enim quærenti quam ob cauſam ægrotantes
ſanitatem recuperant, ſatisfieri poterit, ab eo, qui dixerit.
Quoniam ſic comparatum est à natura; vt ægrotantes ali­
quando ſanentur: & quia omnes, qui mala valetudine ten­
tantur, ſunt facultate ſani; & quia ſanitas eſt eorum per­
fectio; & quia ad illam inclinantur: vt quam optimè dixit
Themistius. Verum ſimplicia corpora, quæ grauia ſunt, &
leuia, vnam tantum vnius ordinis cauſam habent, eandemque
1ſimplicissimam: ideo interroganti quamobrem grauia deor­
ſum deſcendant, & leuia ſurſum aſcendant; optimè ſatisfa­
ctum erit, ſi dictum fuerit: quia ſic elementa comparata ſunt
à natura, vt ad ſua propria, ac naturalia loca ferantur: &
quia loca, ad quæ elementa ferantur, ſunt elementorum perfe
ctiones: & quia elementa facultatem habent, ad propria
loca eundi: hæc ad materiam.
Ad formam argumenti Cum dicitur leuia ſurſum, et gra
uia deorſum concitantur, quia ſic comparata ſunt à natura:
vt ad ea loca inclinentur, quæ ſunt elementorum fines, formæ,
& perfectiones: id nihil est dicere, negatur; Adprobationem
cum additur. Nihil dicit; qui ægrotum ideo ſanari ait; quia
facultate ſanus ad ſanitatem inclinatur; & quia ſanitas eſt
illius finis, forma, & perfectio: ita nihil eſt dicere, elementa
ad propria loca cientur: quia ad ea naturalem inclinationem
habent; & quia loca ſunt eorumdem perfectiones, & c. ſimili­
tudo negatur: dissimilitudinis ratio eſt, quia ſimplicia elemen
torum corpora vnam vnius ordinis, ſimplicissimam cauſam
habent: mixta verò plures: ideo cum ſimplicia in quæſtio­
num vocantur, per ſimplicem illam reſponſionem quærenti
fit ſatis: at cum mixta in controuerſiam accita fuerint, alias
rationes expectant. In fallaciam ergo non cauſæ pro cauſa
Ariſtoteles non impegit; ſed verissimam, ac ſimplicissimam
cauſam reddidit, quam præſens inſtitutum exigit: nec fal­
lax, ſeu Sophiſticum, aut captioſum eſt Ariſtotelis argumen­
tum, ſed efficacissimum, & arteficioſum.
1
Medium ſimplicia elementorum corpora mouent
& eſt quarta propoſitio. Cap. XXV.
AMEDIO elementa moueri tetigit Ariſtoteles libro
tertio de cælo particula vigeſimaoctaua; dum dixit.
Aer est inſtrumentum motus naturalis, & violenti.
Quem locum Auerroes Philoſophus omni laude maior in Para
phraſi quam doctissimè intellexit, & quam diligentissimè expla
nauit. Ratus est enim Auerroes ab Ariſtotele declarari,
quomodo motus, tum naturalis, tum violentus fiat. Naturalis qui
dem (inquit) ab aere iuuatur per motus principium, quod
aer ipſæ à naturali mouente ſuſcipit: hæc enim est natura ae­
ris, vt motum à mouente acceptum per aliquod tempus conſer
uet, licet mouens ab eo ſeiungatur; perinde ac ſi tunc temporis
à ſemet ipſo cieretur: & quando mobile naturale mouetur per
principium, quod in ipſo est, ab aere pari ratione iuuatur; ita
vt mobile motum magis conſeruet, eumque citatiorem efficiat;
quam ſi ex ſolo ſuo principio, atque motore fieret.
Violentus quoque motus interceptum aeris medium amat:
idque magis apparet, & magis manifestum eſt, quam in mo­
tu naturali: niſi enim hæc aeris facultas eſſet, vt motum ſuſci
peret, & ſuſceptum conſeruaret, quousque ſcilicet impetus,
ſeu vigor ille, quem à mobili accipit, euaneſcat, fieri non poſſet,
vt motus violentus perduraret, niſi quam diu mouens ipſum
mobile tangeret: nunc autem cum ſenſus iudicio conſtet, mo­
bile violentum moueri; etiam tunc cum mobile à mouente di­
ſcessit; rationi conſentaneum eſſe creditur, vt motus violentus
per medium aerem factus, eiuſdem aeris interceptionem po­
ſtulet: non enim aliunde ſagitta poſt ſui ſeparationem ab ar-
1cu, motum peragit niſi per aerem, qui ab arcus corda motio­
nem accipit, & ſagittæ adest vt motor quieſcente corda quouſ
que motus, quem a corda ſuſcepit, diſpereat: idque aeri ideo
accidit; quia leuis eſt, & grauis ſimul: in loco ignis eſt grauis,
in loco terræ, & aquæ est leuis, in ſuo proprio, ac naturali lo­
co nec leuis eſt, nec grauis: & tunc ineſt ei facultas ſuſcipien­
di motionis principium ſurſum, & deorſum: quia omne ſuſci­
piens debet eſſe denudatum à natura ſuſcepti, intus enim exi­
ſtens prohibet, & obſiſtit: vt dictum eſt ab Aristotele libro
tertio de anima particula quarta. Idcirco aer organum fit
motus naturalis, & violenti: naturalis quidem eo quod mo­
tui naturali patrocinium, facilitatemque miniſtrat: violenti
autem: quia mobili vim, & impetum addit; ſi quidem violen
ter mota ſeiunto ab eis motore, motum continuare non queant,
niſi propter hanc aeris naturam. Eadem est aquæ naturæ,
ac diſpoſitio, quam aeris fuiſſe diximus, licet minus virium ha
beat ad hoc, quam aer: quia est aere crassior eam ob rem mo
tori magis reſiſtit; & motum ſegniorem efficit.
Hæc Auerrois ferè ad verbum: ex quibus elicere poſſu­
mus; hanc, tum ipſius Auerrois, cum etiam Ariſtotelis ge­
minam, atque germanam fuiſſe ſententiam, qua inuenta,
probare contendimus elementa ſcilicet in medio, & à medio
certè moueri.
Modus, quo elementa à medio mouentur, explicatus est
ab Auerroe tertio libro de cælo commentatione vigeſimaocta
ua exemplo nautæ: qui dum nauigium ex arte mouet, ſemet
ipſum etiam cum moto nauigio mouet: ita, vt elementum mo
uendo medium, moueat ſe admotum medii, ſicut nauta mo­
uendo nauem, mouet ſe ad motum nauis. Quo locus iſtæ melius
intelligatur, ſciendum eſt: medium ab impellente pulſum mo
1ueri per ſe à ſua forma naturali, ac propria: moueri etiam ab
impellente, ante quam impellens à medio amoueatur; poſt
quam verò impellens ab eo amotum fuerit, medium tunc
tantum à ſua forma naturali mouetur, & à partibus eiuſ­
dem medii impellentibus alias partes impulſas: & medium
tunc à primo impellente, quod ſeparatum est à medio, non
mouetur.
Corollarium.
Hinc tanquam ſupra menſuram additum, certè ſe­
quitur, motum medii eſſe citatiorem motu rei impel­
lentis; ratio est: quia medium & ab impellente, & à
ſemetipſo agitur: quo fit, vt medium maiore velocitate conci
tetur, quam impellens: id quod videre eſt apud Aristotelem,
& Auerroem, tum quarto libro Phyſicorum particula ſexa
geſimaoctaua, tum tertio libro de cælo particula vigeſima
octaua.
Medium motum, & vtile, & neceſſa­
rium eſſe in motu elementi.
Cap. XXVI.
An medium moueat elementum, vt iuuat motum ele­
menti: an vt neceſſariò mouens elementum, docet Auer
roes libro tertio de cælo: & primo medium iuuat mo­
tum elementi, quia medium postquam impulſum eſt à ſua
propria forma naturali, mouetur, & mobile portat, atque
impellit: qua ratione naturalem elementorum motum per
idem medium factum, iuuat. Secundo medium eſt neceſſa­
rium: quoniam ſi ſpacium inane daretur, per illud elementa
1non mouerentur, ratio eſt: quia elementa nullam intrinſecam
reſiſtentiam habent, ſed extrinſecam tantum: quia in par­
tem actu per ſe motam, & in partem actu per ſe mouentem
non diuiduntur; vt animalia, quæ in corpus actu per ſemo­
tum, & in animam actu per ſe mouentem diuidi queunt: ve­
rum elementa propter medium tantum, quod non intrinſecè,
ſed extrinſecè reſiſtit, mouentur: propter quod elementa nul­
lo motu cieri poſſent, ſi ſpacium illud, per quod elementa mo­
uenda eſſent, non plenum, ſed inane exiſteret: quod Aristote­
lis ratione probatur libro quarto Phyſicorum particula ſeptua
geſimaprima, dicentis; Qualis eſt proportio ſubtilitatis, &
crassitudinis medii ad medium, talis est ratio velocitatis, &
tarditatis in motu. Sed medii pleni ad medium inane nulla
eſt ſubtilitatis, & crassitudinis proportio: ergo motus, qui fit
in pleno, ad motum, qui fit in vacuo, velocitatis, & tarditatis
nulla erit proportio: Ergo per ſpacium inane, ſi illud datur,
quod dari non poteſt, elementorum motus in momento fiet:
quia inter omnes motus in pleno ſpacio factos, eſt aliqua velo­
citatis, & tarditatis proportio ex maiore, aut minore ea reſi­
ſtentia; quæ aut à ſubtilitate, aut à crassitudine medii naſci­
tur: aut à maiore, aut à minore reſiſtentia; quæ inter moto­
rem, & mobile gignitur. Prior extrinſeca, posterior intrin­
ſeca reſiſtentia nuncupatur. extrinſeca oritur ex medio, In­
trinſeca ex mobili, quod motori reſistit: vt in animantibus,
quorum corpora dum ab anima mouentur, animæ mouenti
reſiſtunt. Vtraque reſiſtentia in elementis deſideraretur; ſi
ſpacium inane daretur: nullo ergo motu elementa cieri poſ­
ſunt; niſi in momento, in quo nihil moueri poſſe Ariſtoteles
efficacissimè demonstrauit libro ſexto Phyſicorum particula
quinquageſima. Ergo elementa per medium ſpacium inane
1non mouerentur: Ergo medium plenum est omnino neceſſa­
rium; ſine quo elementa immota manerent.
Quæ Auerroes contra doctiſsimum Auenpacem
præceptorem pro Ariſtotele ſcripſerit.
Cap. XXVII.
QVAMQVAM hæc Aristotelis demonstratio ab
Auenpace viro certè doctissimo, & Auerrois præce­
ptore, habita eſt veluti captioſa: ipſam tamen Auer­
rois; qui in eruendis Ariſtotelis verissimis ſententiis vſus est
maxima perſpicacia, ab omni iniuria vindicat: vt in tertia
parte huius diſputationis abundè videbitur: nunc autem rem
attigiſſe ſcopulumque demonstraſſe, ſat eſt.
Oſtendit ergo Auerroes demonſtrationem eſſe efficacissi­
mam: & medium ſpacium plenum in motu elementorum
adeo eſſe neceſſarium, vt ſine pleno medio elementa nullo mo­
do cieri poſſent: idque ex motus definitione edita libro tertio
Phyſicorum particula ſexta.
Ex motus ergo definitione (inquit Auerroes) quemlibet
motum eſſe continuum, quiuis facilè cognoſcit: quippe quod
motus ſit actus illius, quod potest eſſe ſub ea ratione, qua po­
teſt eſſe: ex eadem motus definitione intelligere etiam poſſu­
mus; quodlibet mobile habere facultatem ad nouum actum,
nouamque perfectionem; ad quam tendit: Ergo omnis motus
eſt continuus; & nullus eſt indiuiduus, & in momento tempo­
ris factus: non poteſt autem eſſe continuatio hæc ex ſola virtu
te mouentis, vt Auenpaces aliquando ſenſit; niſi etiam reſi­
ſtentia aliqua fuerit, quam virtus mouentis ſuperet, itaque ſe­
cundum eam rationem proportionis, qua virtus mouentis re-
1ſiſtentiam ſuperat; motus quoque fit velox, atque in his moti­
bus, in quibus eſt reſistentiæ proportio maior, eſt etiam maior
velocitas: vbi est reſiſtentiæ proportio minor, ibi & velocitas
minor eſt, vbi vis mouentis reſistentiam non ſuperat: aut ſe­
cundum certum à natura ſtatutum exceſſum eandem non exce­
dit, motus nullus efficitur: qua de re ſeptimo Phyſicorum Ari
ſtoteles gravissime diſputauit in calce: Ergo neceſſaria eſt re
ſiſtentia medii pleni in motu elementorum continuo, in quo ple­
no medio elementa facultatem habent illis à natura tributam
ad maiorem perfectionem ſenſim eundi, ad quam postquam
ab imperfectione in motus principio diſceſſerunt; per motum
continuum tendunt. Hic ſcire licet reſiſtentiam tribus tantum
modis inueniri poſſe: Aut exparte mobilis, & mediis; vt in
animalibus, quæ in pleno mouentur, in quibus animalibus cor
pus, quod est actu, & medium, quod est plenum, animæ mo­
uenti reſiſtit.
Aut ex parte mobilis tantum: vt in animalibus, dum mo­
uentur in vacuo: in quibus, non medium, quod eſt inane, ſed
ſolum animalis corpus animæ mouenti reſiſtit: & in corpori­
bus cæleſtibus in quibus, & ipſum cælum motum ſine medio
animæ mouent, reſiſtit. Aut ex parte medii tantum: vt in
elementis, quæ mouentur in pleno: quorum materia, quæ actu
non eſt, ſed facultate tantum formæ mouenti reſiſtere non po­
test, ſed medium ſolum illud eſt, quod reſistit.
Non tamen putet quis reſistentiam eſſe non poſſe, niſi vbi
vis inferatur: motusque contra rei mobilis inclinationem fiat:
nam inter dum reſistentia eſt ſine vlla vt: vt in elementis, quæ
ex duobus tantum partibus ſimplicissimis conflantur: id est
ſimplici forma, ſimplicique materia prima, quæ eſt ſola, nu­
da, pura, ſimplexque facultas, neque determinata eſt à qua
1piam natura: principium, quod motum fecit, vtique forma
eſt & grauitas, & leuitas: materia; quæ motum à forma, &
grauitate, ac leuitate factum, vt poteſt accipit nullum habet
actum, nullamque actu naturam: ideo reſiſtentia nulla ex par­
te materiæ cogitari poteſt, ſiue cum vi, ſiue ſine vi reſiſtentiam
mauis: nam vis nulla ex eo naſcitur, in quo nulla est natura,
nulloſque actus contra cuius nixum vis fiat: nulla eſt & iam
ad motum quempiam determinatum, ac certum inclinatio;
vbi nulla eſt determinata natura, nec certus quiſpiam actus.
Ergo in motu naturali elementorum ſi principia tantum in­
tueamur, ex quibus elementorum naturæ coaugmentantur,
nullam reſistentiam inueniemus, quæ tamen (vt diximus) ne­
ceſſaria eſt in quouis motu; niſi fuerit indiuiduus, & in mo­
mento temporis factus; quod minime fieri poſſe, motus defini­
tio indicat: vt de ſententia Ariſtotelis libro tertio Phyſicorum
paullo ante memorauimus: cogimur ergo inuenire reſiſtentiam
in medio, quod ab impressione elementi diuiditur, finditur, in­
que partes diuerſas diſtrahitur, & ſine violentia reſiſtit: nam
aer (verbi gratia) in motu grauium, & leuium est grauis
in loco ignis; & est leuis in loco aquæ, & terræ; in ſuo loco na
turali non est grauis, & non eſt leuis, ideo vtrunque motum exci­
pere potest: quia ſuſcipiens debet eſſe immune à natura rei,
quæ ſuſcipitur, ne quod intus exiſtit, prohibeat, & obſiſtat: id
eſt impedimento ſit extrinſecis, quo minus ingrediantur: vt ſu
pra diximus Ariſtotelem literis conſignauiſſe libro tertio de
anima. Ea dere optimè ſcripſit Auerroes libro tertio de cæ­
lo commentatione duodeuigeſima, dum dixit. Aer nec ad
grauitatem, nec ad leuitatem naturalem inclinationem ha­
bet: ideo graui, & leui per aerem moto ſine vlla violentia re­
ſiſtit: idque ſupra non raro diximus.
1
In ſpacio inani ſi illud daretur, nulla eſſet reſi­
ſtentia. Cap. XXVIII.
Nec ſit, qui putet, reſiſtentiam eſſe in ſpacio inani ex
parte terminorum: vt ecce ſpacium inane triginta
pedum (vt eorum more loquar) nam ſecundum rei
veritatem inane ſpacium nullis terminis definitur: ſed ſi da­
tur, quod non dari probatum est alibi, illud totum immen­
ſum, & infinitum est: Nos tamen, vacuum poſitum in hostium
gratiam triginta pedum menſura definitum conſtituimus: vt
hoſtes inde intelligant, eorum opinionem nihil habere momen
ti: ſit ergo ſpacium illud vacuum, quod fingunt, tringint a pe­
dum; elementum (vt aiunt) per illud tempore diuiduo mouere­
tur, alioquin totum ſpacium ſimul occuparet, in omnibus me­
dij partibus, in omnibus extremis terminis eodem temporis mo
mento inueniretur, & per omnes medij partes ab extremo ad
extremum ſimul moueretur, à quibus abſurdis, vt ipſi ſibi ipſis
caueant, dicere vel etiam nolentes coguntur: elementa per ina­
ne ſpacium non in momento, ſed in tempore ferri ratione re­
ſiſtentiæ ex parte terminorum ab inuicem longe diſtantium.
Contra quorum ſententiam multa argumenta, eademque ex
plicatu difficilia adduci poſſunt, ſi eadem locus istæ poſtula­
ret: quorum magnam partem prudentes præterimus, & ea tan­
tum vix attingimus, quæ ad hunc locum, & ſi non omni, ali­
qua ſaltem ex parte pertinere videbuntur; vt diſceptatio no­
ſtra nihil ſuperuacuum, aut redundans, nihilque imminutum
contineat, & ne angustioribus cancellis concludatur; & ne
longioribus finibus producatur, quam fortè par ſit.
Verum antequam rem ipſam aggrediar; ſciendum, lo-
1cum eſſe aliquem vacuum ad Platonis ætatem iam inde à
Thaletis Milesij temporibus omnes ignorauiſſe; vt autor est
Plutarchus, post modum Leucippus, Democritus, & Epicu­
rus vacuum palam affirmare ſunt auſi; hos ſecutus est Lu­
cretius uates; Diuinus Plato in Timæo, & Ariſtoteles libro
quarto de phyſico auditu inane ſuſtulerunt: ſed hæc fines no­
ſtros egrediuntur, ideo illis derelictis ad rem ipſam reuerti­
mur, & argumenta quædam adducimus; quibus veluti non­
nullis arietibus hoſtium propugnacula, quæ ab illis inexpugna
bilia exiſtimantur, funditus diruantur.
Primo ergo ſi terminorum diſtantia cauſa eſſet motus in
tempore facti ſine alia, aut medij, aut mobilis reſiſtentia; il­
luminatio non in momento, ſed in tempore fieret: cui reclamat
Ariſtoteles libro ſecundo de anima particula ſeptuageſima:
nam licet lumen vtroque contrario vacet; quod vidèlicet aut
extrinſecè, aut intrinſecè reſiſtat; ratione cuius reſiſtentiæ ſi ea
daretur ſuccessio in illuminatione inueniretur, tamen propter
terminorum diſtantiam ſpacium tum inane, tum plenum in
tempore illuminari cogeretur, non autem in temporis momen
to. Verum Ariſtoteles vnumquodque ſpacioſum quantum­
uis vaſtissimum non in tempore, ſed in inſtanti temporis illu­
minari aperte docuit: at ſi verum eſſet id, quod hoſtes tanto­
pere vrgent; per terminos non parum aliquando diſtantes ſta
ret, quo minus in momento totum ſpacium, vastum illud qui­
dem, immo non rarò vastissimum, illuminari poſſet: quomodo
ergo effugient iſti, quin Aristoteli mendacij notam inurant?
ſi dicant ſolam terminorum distantiam reſiſtentiam ſat eſſe
ad motum continuum?
Secundo exitus argumenti, quod contra Democritum ab
Ariſtotele texitur libro ſecundo de anima particula ſeptua-
1geſimaquarta explicaretur. Dixerat enim Democritus: ſi
ſpacium inter nos, & cælum interceptum eſſet inane, formi­
ca quantumuis parua, ſi eſſet in cælo videretur: Aduerſus
quam Democriti ſententiam Ariſtoteles hac ratione agit.
Per medium ſpacium inane nullæ ſpecies multiplicantur:
ſed ſpacium inter nos, & cælum interceptum eſt inane, vt De
mocrito falsò arriſit: ergo in eo nullæ ſpecies multiplicantur:
at ſine ſpeciebus per medium multiplicatis nihil ſpectatur; er­
go ſpacio inani inter nos, & cælum intercepto, ſi formica in
cælo eſſet, nulla certè ratione videri poſſet: Hoc argumentum,
& efficacissimum illius robur ex medij pleni necessitate pen­
det; ſine quo nihil videtur; vt ſine pleno medio elementa non
mouentur.
At ſi vera eſſet istorum ſententia; qui medij pleni neceſ­
ſitatem tollere audent, huius efficacissimi argumenti exitus
nullo negocio explicaretur. Nam ſi elementa non in momen­
to, ſed in tempore per ſpacium inane mouerentur, idque illis
accideret non ratione reſistentiæ, quæ in vacuo nulla est, ſed
ratione terminorum magnopere diſtantium; ita & ſpecies,
per hoc medium inane ſpacium ratione vacui, licet multipli­
cari non valerent; ratione tamen terminorum ab inuicem di­
stantium multiplicari poſſent. Affirmant enim elementa,
per medium inane propter vtriuſque termini diſtantis reſiſten
tiam in tempore moueri, non propter eam reſiſtentiam, quæ
ex medio pleno oriri deberet; quod plenum in vacuo deſidera­
tur: ita & ſpacium, quod non est plenum, cuius tamen ter­
mini distant, non in momento, ſed in tempore illuminatum,
ſpecies per ipſum multiplicatas acciperet.
Tertio inanis eſſet Platonis demonſtratio in Timæo, quam
vſurpat Ariſtoteles libro quarto Phyſicorum particula ſexa
1geſimaquarta, & deinceps, qua demonſtratione Diuinus Pla
to probare contendit. Terram non moueri: quia est in totius
mundi æquilibrio; ideo ſtat immota, nec magis ad vnam, quam
ad aliam partem flectitur, cum ſit in medio æquè distans ab
extremis: qua de re Aristoteles copiosè diſputauit libro ſe­
cundo de cælo, ita ſi vacuum ſit, illud erit omni ex parte indif
ferens, nec in eo erit, aut ſurſum, aut deorſum, aut antè, aut
ponè, aut dextrum aut ſinistrum, quæ ſunt loci differentiæ,
ad quas mobile vnumquodque mouetur. Ergo corpus quod in
medio ſpacio inani fuerit, aut in omnes medij partes diſtra­
ctum diuelletur, cum ad omnes ſit æquè inclinatum, aut vbique,
vel magis nullibi stabit: cum hæ ſint loci differentiæ. quæ non
ſunt in vacuo, vel non mouebitur, & non quieſcet, cum nulla
ſit ibi cauſa, aut motus, aut quietis, nullaque ibi ſit loci diffe­
rentia, in quam elementum ſtet, aut ad quam elementum mo
ueatur, vel in æquilibrio poſitum non magis ad vnam, quam
ad aliam partem flectetur, ſed ad omnes ſimul, vel ad nullam
magis: quod Plato de terra dixerat. At ſi corpus ſimplex
elementorum per ſpacium inane moueatur in æquilibrio vacui
poſitum, & terra in totius mundi æquilibrio conſtituta, certè
mouebitur: quod tum Ariſtoteles, tum Plato abſurdum eſſe
putauerunt.
Quarto falſum eſſet id, quod ab Ariſtotele conſtantissimè
affirmatur libro quarto de phyſico auditu particula ſexage­
ſimaoctaua. Proiecta à medio iuuante motum moueri: nam
quæ proiciuntur, & per inane ſpacium impelluntur, ab inani
medio non iuuante motum, moueri non queunt: cum ea, quæ
res nulla eſt vt inane ſpacium, quod nullum eſt motum, qui res
aliqua eſt, iuuare non possit: Simplicia ergo elementorum cor­
pora dum natura, per ſpacium inane feruntur à medio vacuo
1non iuuante motum, cieri non poſſunt, quod Ariſtoteli aduer
ſatur affirmanti, quæ proiiciuntur à medio illorum iuuante
motum, de loco, ad locum concitari.
Quinto in vacuo grauius, & leuius, æquali velocitate mo­
uerentur; cum terminorum distantia in vtriſque poſſet eſſe
æqualis.
Sexto ſimplicia elementa per vacuum velocius in fine,
quam in principio non mouerentur: cum perpetua ſit in va­
cuo æquabilitas, nullaque ratio naturæ diuerſa, ex qua motus
naturalis velocitas in fine augeatur: qua de re infra diſputa­
bitur.
Nec hoſtium argumenta aliquod momentum habent; quip­
pe cum pro certo ſciamus; mobile totum ſpacium ſimul non
occupare eodem tempore, omnes medij partes non lustrare in
omnibus extremis terminis eodem temporis momento non in­
ueniri ratione extrinſecæ reſiſtentiæ, quæ in motu elementorum
per inane ſpacium, omnino deſiderantur: non enim ſpacium,
quod non eſt plenum extrinſecus reſistit, nec pars mobilis in­
trinſecè reſistere potest, quæ non eſt in actu, ſed nuda, ſola,
ſimplexque facultas, vt ſupra diximus: ſi ergo ſpacium ina­
ne daretur, quod motis elementis nulla ratione reſiſteret, mo­
bile totum ſpacium ſimul occuparet: omnes medij partes eo­
dem tempore luſtaret, & in omnibus extremis, & per totum
medium ſimul existeret, ad omnes immo ad nullas loci diffe­
rentias moueretur nullibi, immo vbique quieſceret. Hac ad
omnium argumentorum materiam; nunc ad formas reſpon­
dentes, id inconueniens eſſe negamus, quod hoſtes inconueniens
eſſe putant; poſito enim vacuo ea omnia neceſſariò ſequuntur,
quæ ab hostibus, vt abſurda deducuntur: ea primo abſurdo
dato, abſurda non ſunt; ſed neceſſariò fiunt. Quapropter ne-
1ceſſe eſt in motu elementorum ex parte medij tantum, & non
ex parte extremorum distantium, vt motus reſiſtentia intel­
ligatur propter abſurda, quæ nuper adducta fuerunt: non ex
parte materiæ mobilis, quæ non reſiſtit, cum ſit pura fa­
cultas; nec exparte vacui, quod res nulla est; ideo reſistere
non creditur.
An priuſquam medium, elementum in medio
moueatur. Cap. XXIX.
QVONIAM elementum à medio moueri confirmaui­
mus; operepræcium nos facturos putamus, ante quam
ad alia progrediamur, videre. Vtrumne lapis, ſuæ na
turæ derelictus, prius, an poſterius quam medium an ſimul,
cum medio moueatur. Quærendi anſam nanciſcimur ex his,
quæ ſupra dicta fuerunt; lapidem certè aut aliud quoduis ſeu
graue, ſeu leue ſimplex corpus, quod per medium fertur, me­
dium ipſum impellere, quod poſtquam fuit impulſum à pro­
pria forma mouetur.
Huic quæſtioni ex his ſatis fieri poſſe credimus; quæ ad mo
tus ipſius violenti, naturalis, & neutri, naturam pertinent;
quippe cum motus naturalis, cuius comis eſt motus violentus,
aut ſaltem non naturalis, ſeu neuter, violentum, ſeu non na­
turalem, aut neutrum omnino præcedat, & ſit potius cauſa
motus violentia, ſeu non naturalis, aut neutri, quam effectus:
nihil enim excogitari potest abſurdius, quam eum motum, qui
contra naturam, aut ſaltem non ſecundum naturam eſt, eum
præcedere motum, & illius cauſam eſſe, qui est naturalis: vt
liquidò constat ex libro octauo Phyſicorum particula trigeſi­
maquinta, & trigeſimanona. At qui motus medij, ex ea par
1te, qua impellitur, atque diuiditur, est violentus, vel ſaltem non
naturalis, ſeu neuter, motus lapidis eſt naturalis; Ergo cor­
porum, aut grauium, aut leuium motus eſt medij motu prior,
non tempore, ſed origine, aut natura.
Præterea corpus, quod aliud corpus ad locum mouet; illud
non mouet, niſi moueatur; vt dixiſſe aliquando viſus eſt Ari
ſtoteles, nempè ſeptimò Phyſicorum particula tertia; & octa
uo Phyſicorum particula trigeſimaſexta; & non raro alibi.
Vt ecce corpus, quod trahit, non trahit niſi & ipſum dum
trahit, moueatur, quod vehit ad locum vehendo mouetur,
quod impellit; dum illud corpus impellit; & ipſum ad locum
cietur: quod rotunda conuerſione torquet, immotum id mu­
neris non abſoluit, ſed ad locum latum: quæ omnes ſunt ſpe­
cies motionum illarum, quæ ab extrinſeco motore fiunt; vt au­
tor est Ariſtoteles ſeptimo Phyſicorum particula decima.
Nulla harum motionum ſpecies ab extrinſeco corpore mouen
te fit, quod non moueatur: quia omne corpus, quod apud nos
mouet, mouendo mouetur.
Theophrastus id non neceſſariò fieri probat: vel hominis
exemplo lignum trahentis à quo tracto ligno homo, qui trahit,
non trahitur: vt nauem ex alto trahens, à naue tracta non tra­
hitur. Solis etiam exemplum vſurpat, à cuius vi trahendi va­
pores in ſublime rapti trahuntur: ſol tamen à tractis vapori­
bus non trahitur.
Theophraſti exempla labefactauit Themistius libro pri­
mo de anima particula quadrageſimaprima; dum dixit.
Homines, qui aut lignum, aut nauem, aut aliud quoduis cor­
pus trahunt, & ſol, qui vapores in ſublime rapit, & ſi eadem
motus ſpecie non moueatur, vt ſunt motus trahendi, impellen
di, vehendi, & in orbem contorquendi, eodem tamen genere
1motus homines, & ſolem moueri ſat eſt; qui ad locum mouen­
tur, ad quem mouent; quauis motus ſpecie moueant: vt nos
etiam ſcripſimus. Nunc ad mobile reuertimur, quod ſuæ na­
turæ derelictum in medio ſuſpenſum, ſi ſit graue, vt lapis, ae­
rem, aut aliud quodcumque medium, per quod fertur, impel­
lit. Ergo neceſſe est, vt lapis mouendo aerem & ipſæ prius mo
ueatur, natura ſaltem, & ſi non tempore prius: cum omne
corpus, quod aliud corpus ad locum mouet, ad locum concite­
tur: omne enim quod in aliud agit, ab eo neceſſario patitur,
in quod agit, in his, quæ ſunt ſub luna præſertim: ideo talis
motus ſeu impulſus, ſeu alia ſpecies motus fuerit, non fit ab
impellente, aut ab alio quauis ratione mouente, ſine motu aut
impellentis, aut quouis alio motu mouentis.
Tertio reſpondeo: lapis ſemetipſum mouet ad motum me
dij, perinde ac nauta ad motum nauigij; vt ſupra diximus: ſed
nauta nauigium non mouet, niſi poſtquam ſemetipſum moue­
rit. Ergo lapis, & quodlibet aliud mobile ſimplex, graue, &
leue, per medium latum prius mouetur, quam medium mouea­
tur: ergo lapis non cit ſe per accidens ad citationem medij,
quod non dum citatur: ſed à ſemetipſo lapis tunc citetur opor­
tet per ſe, & forte primo: vt (auſpice Deo) infra videbimus.
Hic noua quæſtio exiſtit: ſi lapis, aut quoduis aliud cor­
pus, graue, aut leue eſt mobile, ergo mobilitate eſt mobile, num
quid illa mobilitas ſit mobilis? ſi eamdem mobilem eſſe nega­
uerimus: ergo nec lapis mobilis eſſe poterit: quia ob immobi­
lem mobilitatem nihil mouetur: cum omne, quod mouet, mo­
ueatur, vt diximus, ſi est mobilis: ergo mobilitate mobilis:
hanc nouam mobilitatem in nouam diſquiſitionem accerſimus:
& quærimus, numquid ipſa ſit mobilis, ſi mobilis non eſt. Er­
go nec prima erat mobilis, quia nulla ratio vrget; vt magis
1hæc, quam illa ſit mobilis: ſi eſt mobilis in infinitum progre­
diemur: verum natur a mouentium, & mobilium infinit at em
istam non amat; Ergo aut in infinitum aſcendere licebit; aut
in prima mobilitate quieſcendum, atque ipſam minime mobi
lem eſſe dicendum.
Reſpondeo omne mobile eſſe mobilitate mobile: cum queri­
tur: numquid mobilitas ſit mobilis, per inficiationem reſpon­
detur: non enim mobilis potest eſſe prima mobilitas: ad pro­
bationem cum dicitur; omne mobile eſt mobilitate mobile, da­
tur, cum vltra progrediuntur: ergo mobilitas eſt mobilis: ne­
gatur; ratio est, quia in captionem illam impingitur: quæ fal­
lacia, ſeu captio figuræ dictionis ab Ariſtotele nuncupatur li
bro elementorum: mutatur enim quo in quod: id est prima
mobilitas: quæ primum mobile eſt, mobile eſt quo, illud mobi
le mouetur, quæ non potest eſſe, quod moueatur: non eſt ergo
mobilis; nec propterea ſequitur, primum mobile non eſſe mobile,
immo totum oppoſitum: primum ſcilicet mobile prima ſua mo­
bilitate eſſe mobile, vt principio quo, quæ in quod mutari non
debet; ſi in captionem figuræ dictionis impingere non volumus.
Totum elementum à toto elemento mouetur, &
eſt quinta propoſitio. Cap. XXX.
TOTVM elementum non primo, ſed ſecundo totum
mouet elementum; Hæc quinta propoſitio ex his pro­
batur, quæ ſupra non ſemel repetita fuerunt. Actio­
nes, & perpessiones ſunt indiuiduorum de ſententia Ariſtote
lis in prologo libri primi Diuinorum. Totum ergo indiuiduum
elementum est quod mouet, & quod mouetur. Secundo pro­
batur, corporis ſimplicis eſt motus ſimplex, & motus ſimplex
1est corporis ſimplicis, vt ſcripſit Ariſtoteles libro primo de cæ
lo particula ſeptima, & octaua: ſed elementa corpora ſunt
ſimplicia: ergo elementa ſimplici motu aguntur; ita vt totum
elementum moueat, & moueatur: eo tamen modo, quem ſu­
pra attingimus, dum diximus. Totum elementum per par­
tem, id eſt per materiam moueri: & per partem, id est, per
formam mouere; est enim forma principium quo totum ele­
mentum mouet, & materia est principium, quo totum ele­
mentum mouetur.
Differunt hæ duæ naturæ: quia forma cit ſe ad citationem
totius elementi: & tunc cit, & citatur, ſeu mouet, ac moue­
tur: mouet quidem totum elementum, & ad totius elementi
motum mouetur, materia licet moueatur, non tamen mouet:
vel ipſo etiam Auerroe teste libro quarto Phyſicorum com­
mentatione ſeptuageſimaquarta: Materialis enim forma
(ait Auerroes) mouet, vt eſt in materia mota, ab eademmet
forma; quæ totum mouet, & materiam: vt meminit idem
Auerroes tertio libro de cælo commentatione duodetrigeſima,
& quarto libro eiuſdem commentatione vigeſimaſecunda, &
vigeſimaquarta. Hoc non eſt mouere ſe per ſe, & primo, ſed
tantum ſecundo, quia per partem: at quomodo elementum à
ſe per ſe, & primo moueatur paucis quibuſdam interpoſitis
demonstrabitur.
Totum elementum ſe per accidens mouet: & eſt
ſexta propoſitio. Cap. XXXI.
TOTVM elementum ſe per ſe propriæ non mouet; ſed
per accidens.
Huius ſextæ propoſitionis pars prior probatur rationibus
1ab Ariſtotele petitis octauo libro Phyſicorum particula vige
ſimaſeptima, & vigeſimaoctaua, & trigeſimanona, & primo.
Si elementa à ſe ipſis per ſe propriè mouerentur, anima vti
que viuerent, perinde ac animalia, quæ à ſe ipſis per ſe pro­
priè mouentur: ſed elementa, vt animalia anima non viuunt,
ergo elementa à ſe ipſis propriè non mouentur.
Vox illa: non vt animalia ab re addita non fuit: propter
Platonem enim eamdem addidimus, qui animam elementis
aſcripſit in Timæo, ſed aliam, & longè diuerſam ab ea ani­
ma, quæ eſt in animalibus, ac diuerſo quodammodo informan
tem, cuius ſententiæ Aristoteles non ſubſcribit: qua de re ali
bi copiosè licet egerimus, nonnulla tamen infra breui oratione
per stringemus.
Hoc argumentum ex Diuini Platonis fontibus manare vi
detur libro decimo de legibus, & in eo libro, cui titulus eſt Phæ
dro: vtrobique enim eamdem hominis animam immortalem
eſſe Plato demonſtraturus, geminas idcirco adfert rationes:
quia duo in vniuerſum interitus modi inueniuntur, nec plu­
res duobus inueniri poſſunt; quorum nullus eſt in anima: ideo
ab vtroque interitus modo vtraque ratio à Platone petitur.
Omne enim quod interit, vel ab extrinſeco interimitur; ve
lignum ab extrinſeco igni exuritur; vel ab intrinſeco principio
perditur, vt lignum, quia materiam habet; ideo interitus ſui
intrinſecam cauſam ſemper ſecum geſtat: quapropter ſii n li­
gno caries aliquando vim ſumat, vt putreſcat; lignum ad in­
teritum tunc ſuapte natura ducitur: quemadmodum in ſuis
de republica libris Diuinus Plato ſcripſit; aſſeruitque ea,
quæ ſponte ſua intereunt, omnia à domeſtico quodam princi­
pio, atque interno vitio deſtrui ob materiam certè in illis exi­
ſtentem; quæ cum nouam ſubinde formam ſemper optet: nec
1ſit illius deſiderium inane, & nouam formam ſuſcipere non
possit, niſt priore deſtructa, neceſſe eſt, vt ex appetente mate­
ria cuiuslibet rei materialis interitus omnino naſcatur, id
quod & Ariſtoteles memoriæ prodidit in calce libri primi
de phyſico auditu; & magnus Plotinus in libro, cui titulus est
vnde mala in quo ex materia omnia mala, vſque ad interitum,
qui est omnium malorum pessimum, exoriri efficacia tanta
demonstrat, vt eo libro perlecto nemo ſit, qui de ea re ambi­
gere possit.
Altera ergo diuini Platonis ratio animam ab intrinſeco,
alter a eamdem ab extrinſeco ad interitum duci non poſſe, de­
monſtrat. Prioris rationis hæc penè ſeries, eſt.
Omne quod à ſe ipſo mouetur, ſemper mouetur.
Anima à ſe ipſa mouetur.
Ergo anima ſemper mouetur.
Omne quod ſemper mouetur, est immortale.
Anima ſemper mouetur.
Ergo anima eſt immortalis.
Hæc ratio nobis ſanè ostendit, animam à ſe ipſa destrui
non poſſe, quia anima eſt natura a ſe per ſe ſemper mobilis,
quapropter anima eſt immortalis.
Secundæ rationis proceſſus hoc maximè constat modo.
Omne quod ipſum mouet, motionis eſt principium.
Anima ſe ipſam mouet.
Ergo anima motionis est principium.
Omne quod eſt principium motionis, eſt ingenitum.
Anima est principium motionis.
Ergo anima eſt ingenita.
Omne quod eſt ingenitum, vacat interitu.
Anima est ingenita.
1
Ergo anima vacat interitu.
Omne quod vacat interitu, eſt immortale.
Anima vacat interitu.
Ergo anima est immortalis.
Hæc ratio animæ immortalitatem maximè oſtendit, quia
à nullo extrinſeco interfici poteſt.
Hæ duæ rationes tantam affinitatem, tantamque inter ſe
cognitionem habent, vt vnica ratio videri possit. Quod enim à
ſe ipſo non deſtruitur, neque ab alio quopiam deſtruetur: nam
cum in ſe ſuæ perennitatis cauſam geſtet, ſibi ſemper præsto
est; ſe ſaluam ſemper eſſe vult, vt illud eſt quod à ſe ipſo mo­
uetur: & rurſus quod ab alio non destruitur, ſed principium
est, & cauſa potius, vt omnia alia conſeruentur, id à ſe ipſo
non deſtruetur quale motionis est principium.
Qua nam ratione illud Platonis intelligi debeat, animam
eſſe naturam ſe ipſam mouentem, ſeu per ſe mobilem, Diui­
nus Plato docuit libro decimo de legibus; vbi isthæc ad uer­
bum ſcripſit.
“Trahit quidem animus cælestia omnia, & terrena, in ſu
per & ea, quæ in mari ſunt ſuismet motionibus, quorum
iſta ſunt nomina.”
“Velle, confidere, curare, conſulere, opinari, ſiue rectè, ſeu
perperam. Gaudentem, timentem, conſidentem, dolentem,
amantem, peroſum, &c.” Hæc ex Diuino Platone ad ver
bum: De quibus motionum ſpeciebus locutum fuiſſe diuinum
Platonem Theophrastus ſcripſit in primo ſuo libro de motu:
& Strato Lampſacenus, qui fuit Theophraſti auditor, & in­
ter optimos philoſophos numeratus in libro, quem Strato etiam
ipſe de motu edidit. Ex quibus ſatis ſuperque notum eſſe reor,
alias eſſe motionum ſpecies, quas Plato animalibus aſcripſit,
1& alias, quas Ariſtoteles ab eiſdem auferendas eſſe voluit,
ita vt verbis tantum diſcrepare viderentur: ſi hi eſſent motus.
& ſi animæ ſolius, & non totius animati corporis eſſent: quin?
non ne ex eo, quod animæ pars, quæ agens intellectus nuncu­
patur, omnia facit: & pars, quæ possibilis intellectus appel­
latur, omnia fit: animam omnia intelligere propterea, eam­
dem eſſe immortalem, colligimus? quod ſi verum eſt, vt veriſ­
ſimum eſſe norint, qui librum de anima tertium, vel ſemel tan­
tum, atque cunctanter legerunt, quis non videt Platonem, &
Ariſtotelem, eamdem animæ intelligendi motionem aſcripſiſſe,
& ex eadem, animæ immortalitatem demonſtrauiſſe? ita vt
nihil, præter verba inter illos interſit. Hæc obiter: nunc ad
rem noſtram reuertimur. Cum itaque Diuinus Plato oſten­
dat animam eſſe naturam, & per ſe mobilem, ac ſe per ſe mo
uentem; tum ex his, quæ animæ intrinſecus inſunt: tum ex his,
quæ eidem extrinſecus accidunt: ait animam ſua præſentia præ
ſtare corpori, vt per ſe quodammodo moueatur: & corpus exani
me non verè moueri; ſed illius mutationem quandam tantum eſſe:
quia animatorum proprium eſt, à ſe ipſis poſſe agitari: & alibi.
Omne corpus ait, cui motus extrinſecus accidit, inanime
eſt: cui intus ex ſe ipſo id ineſt, animatum exiſtit: tamquam
hæc animæ natura ſit. Quod ſi ita eſt, vt non ſit aliud quic­
quam, quod ſe ipſum moueat præter animam, neceſſariò in
genita, & immortalis est anima.
Ex quibus Aristotelis argumentum naſcitur: illud eſt in
hanc formam redactum.
Omne quod à ſe ipſo per ſe propriè mouetur, anima viuit,
vt animalia.
Elementa anima non viuunt, vt animalia.
Ergo elementa à ſe ipſis propriè non mouentur.
1
Secundo Ariſtoteles idem probat, & ait. Omne quod per
se propriè mouetur, per se propriè quieſcit, cum ei placet ne
ſi quid obſtet, sed elementa per se propriè non quieſcunt, cum
eis placet; immo quouſque ad proprium naturalemque locum
peruenerint, continuo motu agitantur, niſi impediantur: ergo
elementa per se propriè non mouentur.
Maior propoſitio duobus modis probatur: primus quod
natura æquè eſt principium motus, & ſtatus illius, in quo eſt:
vt docuit Aristoteles libro ſecundo phyſicorum particula ter
tia. Ergo elementa, ſi per ſe propriè à natura mouentur, per
ſe etiam & propriè ab eadem natura quieſcent: diximus enim
non semel ſupra; idem eſſe principium motus, & quietis.
Secundo eadem maior probatur: in elementis nullam eſſe re
ſiſtentiam intrinſecam est supra demonſtratum de ſententia
Ariſtotelis libro quarto phyſicorum. At qui ea, in quibus nulla
eſt intrinſeca reſiſtentia, & ſe ipſa, & per se propriè ſiſtere
nequeunt, cum eis libuerit: ergo vera eſt propoſitio maior, quæ
dicit, omne quod per se mouetur propriè quieſcit, cum ei placet.
Non obstat perpetua cæli agitatio à nulla quiete interce­
pta, quod natura de cæleſtibus globis, & de corporibus ſubcæle
stibus non ſecundum rationem eandem eidem nomini congruentem, quod
eſt vniuoce, ſed ad vnum, & ad vnam naturam, quod eſt analogicè,
dicatur, vt cætera ſilentio inuoluantur, quæ hac de re ab Ale
xadro, Themiſtio, Simplicio, Phylopono, Auerroe, et aliis om
nibus probatissimis philoſophis ſcribuntur in definitione naturæ.
Tertio Ariſtoteles eodem in loco ſextam hanc propoſitio­
nem hoc argumento confirmat. Omne quod à ſe ipſo propriè
mouetur, ad contraria loca mouetur: quæ ſunt ſurſum, deor­
ſum, ante, & ponè, dextrum, & ſiniſtrum: ſed elementa ad con
traria loca non feruntur. Ergo elementa à ſe ipſis per ſe pro-
1priè non mouentur: maior eſt inductione manifeſta, Animal
enim omne à ſe per ſe propriè mouetur; ideo ad omnem loci
differentiam fertur. Maior etiam notissima est; & eius ſum
ma veritas ex eo conſtat, quod grauia elementa deorſum tan­
tum, & non surſum, & leuia surſum tantum, & non deorſum
à natura incitantur.
Dicet quis: Ignis ad communem concaui lunæ locum à ſe
ipſo ferri æquè potest, perinde ac terra in ſingulas centri par­
tes deſcendere valent: ergo ad omnes loci differentias, etiam
contrarias datum est illis à natura vt ferantur: ergo falſum
est id, quod vt verum aſſumpſimus, elementa ad contraria
loca non ferri.
Ei qui hac ratione diſputauerit, reſponderemus: Ignis licet
ad communem concaui lunæ locum, & ad ſingulas loci illius
differentias licet vi, naturaque ſua ferri æquè possit: & terra
licet in omnem centri partem concitari valeat, ignis tamen
extra proprium locum poſitus ſic comparatus est à natura,
vt deſcendere nequeat; ſed tantum vt possit ſurſum aſcende­
re: terræ item extra proprium locum conſtitutæ aſcendere non
datur, ſed natura deſcendere tantum ei donatur: quapropter
non ad omnes loci differentias grauia, & leuia feruntur; ſed
ad terminatas, & à natura statutas.
Quarto eadem propoſitio hoc argumento ab Ariſtotele eo­
dem loco confirmatur: Nullum continuum, per ſe propriè à
ſe ipſo mouetur, elementum quodlibet eſt continuum: ergo nul
lum elementum per ſe propriè à ſe ipſo mouetur: maior propo
ſitio probatur: dum minor quia nata, intacta derelinquitur.
Quod à ſe ipſo per ſe propriè mouetur, in partem per ſe mo­
tam, & in partem per ſe mouentem neceſſariò diuiditur; cum
omne, quod mouetur motorem à ſe ipſo distinctum habeat, vt
1grauiter, & acutè demostrant Aristoteles in ipſomet veſtibu
lo libri ſeptimi phyſicorum: Sed elementa in partem per ſe mo­
tam, & in partem per ſe mouentem non diuiduntur: ergo ele
menta à ſemetipſis per ſe non mouentur. Minor huius po­
ſtremi argumenti probatur: & primo, quia in partem per ſe
motam, & in partem per ſe mouentem diuidi, est animatorum
proprium. Secundo quia ex prima materia, quæ eſt prima
facultas, & ex forma omnium formarum imperfectissima in
ter ſubstantiam, & accidens, media, vt author eſt Auerroes
libro tertio de cælo commentatione vigeſimaoctaua, & ſexage
ſimaſeptima, elementa conflantur: quæ duæ naturæ actu non
existentes nec per ſe mouere, nec per ſe moueri poſſunt: non er
go à ſe per ſe propriè elementa mouentur: qua de re fit, vt ab
alio moueantur: niſi fortè malis, eadem à nullo moueri: quod
est tam falſum, quam falſissimum, & tam abſurdum, quam
abſurdissimum: & in his; quibus senſus iudicium aduerſatur.
Hactenus omnia abſoluimus, quæ ad primam ſextæ huius
propoſitionis partem confirmandam pertinebant: nunc ad ſe­
cundam eius dem sextæ propoſitionis partem probandam ag­
grediamur, vt nihil non confirmatum derelinquatur. Cum ita
que dictum ſit: elementa moueri à ſe per accidens, id est à
nobis hoc loco confirmandum.
Forma ergo à qua elementum moueri affirmauimus, gene
rante, & remouente impedimentum, & medio indiget, ad cu­
ius medij motum & forma ipſa mouens mouetur. Ergo totum
elementum ſe per accidens mouet, ad motum certè alterius,
id est medij, & generantis, & impedimentum auferentis,
quod non eſt moueri per ſe, sed per accidens.
Modus istæ mouendi ſe per accidens, ſimpliciter intelli­
gendus non eſt, sed elementa per accidens moueri quodam-
1modo dici poſſunt. Illud namque propriè, & ſimpliciter per
accidens mouetur, quod ita mouetur ſicut is, qui aut in curſu,
aut in naui, aut in equo vehitur, & perinde at que id, quod
in orbem conuerſione rotundator quetur, aut à trahente tra­
hitur: aut in partem aliam, & non rarò aduerſam impellitur:
id quod intelligere licet ex his, quæ ab Aristotele memoriæ
tradita fuerunt ſeptimo de phyſico auditu particula decima,
& octauo eiuſdem particula vigeſimaſeptima: & primo de
anima particula trigeſimaſeptima: quæ omnia per accidens
propriè moueri ibi dicuntur: ideo per ſe hiſce motionum ſpe­
ciebus nullo modo aguntur, sed aliis, & longè diuerſis: id etiam
elementis vſu veniret, vt aliquo certè istorum motuum hoc
modo mouerentur, ſi per accidens propriè concit arentur: at
nulla harum motionum ſpecie, nullo que horum modo agitan­
tur: ergo per accidens propriè non mouentur, sed tantum mi­
nus propriè.
Confirmatur: ſi elementa per accidens ſimpliciter, & pro
priè mouerentur: ni mirum oporteret elementa per ſe neque
ſurſum ferri, neque deorſum, verum inhærere aliquibus, quæ il­
lis motibus ſurſum, & deorſum per ſe agitarentur: constat
autem elementa non ita moueri, ſed ipſa, aut ſurſum, quo le­
uia; aut deorſum, quo grauia, ſuopte proprio nixu tendere:
Ergo non ſimpliciter, per accidens mouentur, ſed alio modo
tantum, id est minus propriè.
Neque fingere aliud quippiam licet, in quo hæreant: & quod
iis motibus, per ſe moueantur: nam illud, quod nam eſſet, mi­
nimè inueniretur, quantamuis ſummam diligentiam in eo ex
quirendo adhibere volueris. Aliquo modo tamen elementa
per accidens mouentur: quoniam medium diſrumpitur, &
elementorum nixu diuiditur: ideo quò citius medium ſectum
1fuerit, eo celerius elementa mouebuntur: ſine cuius medij di­
uiſione, & diſſectatione elementa nulla vmquam ratione mo­
uebuntur: quapropter per accidens elementa mouentur ad
medij ſcilicet diuiſionem, ac ſectionem: mouentur etiam
per accidens, quia ſine motu generantis, ſine motu illius, quod
impedimentum tollit, & ſine motu medij in partes diuiſi ele­
menta non mouentur: aguntur etiam per accidens, quia in
elementis nullus est motus, niſi quatenus illis accidit, aut extra
proprium locum ex aliena materia, vt generentur, aut violen
tiam paſſa, extra propria loca extruſa, ad ea vt ferantur, ſi­
ne quibus, aut omnibus, aut quibusdam, elementa nullo natu­
rali motu ciebuntur: hac ergo ratione, id est minus propriè ele
menta naturali motu cieri à ſe per accidens, non iniuria dice­
re poſſumus.
Elementa à ſe per ſe moueri, & eſt ſeptima pro­
poſitio. Cap. XXXII.
ELEMENTORVM hanc eſſe naturam, vt à ſe non
tantum, per accidens vt nuper demonſtrauimus, sed &
per ſe moueri, nunc demonſtrabimus, & primo. Omnis
motus naturalis ab intrinſeco principio primam ſui ortus ori­
ginem repetit. Sed elementorum motus eſt naturalis: ergo eo
rumdem motus ab intrinſeco principio primam ſui ortus origi
nem repetit. Hic motus non à materia naſcitur: quia ipſa,
cum non ſit in actu non mouet: ergo à forma, cuius est moue­
re, cum ſit actus libro ſecundo de generatione, & interitu par
ticula quinquageſimatertia; & tertio phyſicorum particula
decimaſeptima, ſed quod à propria forma mouetur, per ſe à ſe
metipſo mouetur: ergo elementa ea, per ſe à ſemetipſis mouentur.
1
Elementa à ſe ipſis ſuarum motionum intrinſecum habere
principium confirmatur auctoritate Ariſtotelis libro quarto
de cælo particula vigeſimaquarta, vbi poſita ſimilitudine in­
ter ea, quæ ad locum mouentur, & inter ea quæ alterantur,
differentiam nanciſcitur, & ait. Quæ ad locum cientur, &
aut grauia ſunt, aut leuia, ab his, quæ alterantur, hoc potissi­
mum differunt: quod hæc, quæ locum mutant in ſe ipſis, mo­
tus ſui principium habent, quippe quod naturaliter, ac ſua
ſponte moueantur: illa vero, quæ qualitatem, & quantitatem
mutant, non in ſe, sed extrinſecus adueniens habent motus prin
cipium, &c. ergo de ſententia Ariſtotelis in hoc loco elemen­
ta ab intrinſeco motore concitantur: ergo à ſe per ſe natura­
li motu cientur. Confirmatur. Non poteſt (ait Auerroes)
libro primo de cælo particula duodeuigeſima) numerari cor­
pus naturale, cuius motus non vt naturalis, ſed elementa cor­
pora ſunt naturalia. Ergo elementorum motus eſt naturalis,
ſed motus naturalis fit à natura, quæ est per ſe principium mo­
tus intrinſecum. Ergo elementa per ſe ab intrinſeco principio,
quod eſt natura mouentur: ergo à ſe per ſe: eam obrem Auer­
roes addidit, vniuerſaliter manifestum est, eorum motum
eſſe per ſe, & mox ait Auerroes: neceſſe est verificare in hoc
loco, quod motus elementorum non eſt ab extrinſeco: quamuis
manifestum ſit per ſe. Cum itaque manifeſtum ſit elementa
non moueri ab extrinſeco: & notum ſit ita, vt nulli ſua do­
mus nota magis, elementa moueri: exploratum etiam erit ab
intrinſeco principio eadem naturali motu cieri. Sed intrinſecum
principium est per ſe principium: ergo mouentur à ſe per ſe.
Confirmatur ex Auerrois explanatione libro ſecundo phy
ſicorum commentatione prima: vbi Aristoteles ait. Quæ natu
ra constant, omnia intra ſemetipſa motus, & status princi-
1pium habent, &c. Scripſit Auerroes dum Ariſtotelis dicta
expoſuit. Non inuenitur corpus ſimplex, quod alteretur ex
ſe, aut quod generetur ex ſe, ſicut inuenitur corpus ſimplex,
quod ex loco ad locum transfertur ex ſe, Idem literis conſi­
gnauit Auerroes libro quarto de cælo commentatione vigeſi­
maquarta, & non rarò alibi. Perindeac ſi Auerroes affir­
mare voluiſſet, quod nam ſit id, quod inter mobile interest; &
inter id corpus quod gignitur, & alteratur: ac dixiſſet. Ni­
hil se per ſe aut gignit, aut alterat, ſed omne, quod vel gigni­
tur, vel alternatur, extrinſeco alternante indiget: & quod
graue est, aut leue, extrinſeco mouente non eget, ſed à ſe per
ſe ſuopte nixu, aut ſurſum, aut deorſum fertur.
Confirmatur. Omne motum à ſua natura est motum à ſe
per ſe, vt dixit Auerroes libro tertio de cælo commentatione
vigeſima, & duodetrigeſima, & ex definitione naturæ editæ
libro ſecundo Phyſicorum.
Sed elementum eſt à ſua natura motum, non à materia,
quam non mouere ſupra diximus: ergo à ſua forma, quæ lon
gè verius eſt natura, quam materia, libro secundo Phyſicorum
particula duodecima, & quinto Diuinorum capite de natu­
ra: ergo elementum eſt motum à ſe per ſe.
Confirmatur ex his, quæ dicta ſunt ab Ariſtotele libro se
cundo de cælo particula ſeptuageſimaquinta de cauſa quietis
terræ, quam in diſquiſitionem accerſciuit & exploſis complu
ribus antiquorum falſis opinionibus, ſuam postremò ſenten­
tiam conſtituit, dum ait. Eadem est cauſa quietis terræ, &
motus illius. Sed propria terræ natura, quæ est grauitas, est
cauſa quietis in terra: ergo propria terræ natura, quæ eſt gra
uitas, & est cauſa motus illius. Grauitas enim, & leuitas, quam
quam elementorum naturæ non ſunt, accidentia tamen pro-
1pria eſſe cenſentur: quæ elementorum formas, & naturas neceſſa
riò ſequuntur, & ex principiis primis intrinſecis at que imme
diatis ſpecierum, vt aquæ ex propriis fontibus manant: gra­
uitati, & leuitati elementorum motus, tum ab Ariſtotele,
tum ab aliis compluribus, quorum nomina ſupra retulimus,
tribuuntur, & formarum loco vſurpantur: quia elementorum
formæ propriis nominibus carent, vt in principio diximus: er­
go elementa à ſe per ſe mouentur ab eadem grauitate, & le­
uitate, à qua habent vt quieſcant: hæc est per ſe cauſa quie­
tis: ergo erit per ſe cauſa motus.
Confirmatur ex Auerroe libro quarto Phyſicorum com­
mentatione sexageſimanona. Cauſa (ait Auerroes) quietis
in loco eſt cauſa motus ad locum, cum elementum est extra
proprium locum, ſed cauſa quietis in loco, est per ſe cauſa.
Ergo cauſa motus ad locum est per ſe cauſa: quieſcunt enim
merito grauitatis, & leuitatis, quas eſſe motus per ſe cauſas
eſt sæpe repetitum. Ergo elementa à ſe per ſe ad proprium lo
cum mouebuntur.
Cofirmatur ex eodem Auerroe libro quinto de phyſico au
ditu commentatione sexageſimaquarta, dicente. Quies eſt à
natura, id eſt à cauſa exiſtente in re, sed cauſa exiſtens in re,
quæ eſt natura, eſt per ſe cauſa: ergo elementa à ſe per ſe quie­
ſcunt: ergo à ſe per ſe mouentur.
Confirmatur ex libro ſecundo de cælo commentatione octua­
geſima, & nonageſimaſecunda, & centeſimaſecunda: vbi
Auerroes hæc ad verbum ſcripta reliquit. Cauſa quietis ter­
ræ non est niſi eius differentia. Ergo cauſa motus terræ non
erit niſi illius differentia; Sed differentia per ſe de eo cuius eſt
differentia dicetur. Ergo cauſa motus terræ per ſe de terra di
cetur. Ergo terra, & quod libet aliud elementum, quod à pro
1pria differentia mouetur à ſe per ſe mouetur, quod proban­
dum aſſumpſimus.
Elementorum motum non à materia, quæ eſt prin
cipium, quod patitur, ſed à forma, quæ eſt
principium, quod agit, dici natura­
lem. Cap. XXXIII.
VTRVM ne elementorum motus ſit naturalis à forma,
quæ tantum facit: an verò materia, quæ motum à for
ma factum accipit, grauis controuerſia eſt inter Ari­
stotelis expoſitores, eoſdèm præſertim, qui inter illos primos te
nent. Simplicius (vt complures latinos, qui ſtant à parte illius
conſulto omittamus) libro octauo Phyſicorum particula trige
ſimaſecundaid tribuit elementis ratione principij, quod pati­
tur: cuius hæc ferè ſunt verba.
Cum elementa à ſe ipſis actiuè non moueantur; sed ab aliis
extrinſecis: rationi conſentaneum eſt, vt elementorum motus natu
ralis ſit, propter principium intrinſecum passiuum: natura enim
eſt principium intrinſecum motus, & non extrinſecum: ſupereſt ergo
vt horum motus ſit naturalis à passiuo principio, quod eſt mate­
ria: non solum enim id, quod mouet, dicitur in ſe ipſo habere
principium motus; sed etiam id, quod mouetur, habet id quoque
principium motus: immo procul dubio magis. Nomen enim motus
eſt commune multorum, tam eorum, quæ mouent, quam eorum, quæ
mouentur, immo in eo quod mouetur est motus, & non in eo
quod mouet; vt libro iii. de phyſico auditu dixit Ariſtoteles.
Motus eſt actus mobilis, & non mouentis. Ei ergo, quo mouetur
magis conuenit motus, quam ei quod mouet. Dicuntur aut corpo­
ra naturalia habere principium intrinſecum, vt moueantur, quod
1facultatem habent, & inclinationem, vt in id moueantur; in
quod, dum mouentur, ab aliquo hoc motu mouentur, cuius prin­
cipium habent: inſitum enim eſſe à natura, vt aliquod moueatur
aliquo motu eſt habere principium talis motus: quemadmodum
qui docilis eſt, & natura captus ad philoſophiam, habet prin­
cipium philoſophiæ non vt alium philoſophum faciat, sed vt
ipſæ fiat philoſophus. Ergo elementum, quod naturali motu
aut ſurſum, aut deorſum mouetur; ideo naturaliter moueri di
citur, quia à natura inſitum habet ſui motus passiuum princi
pium, & non actiuum. Hæc Simplicius ferè ad verbum: ſen­
tentiam eamdem habet. Theodorus Metochites eodem in loco.
Propter Platonem id fortè ſenſit Simplicius; cuius ſententias
mordicus tenuit: ratus eſt enim ex Diuini Platonis vberrimis
fontibus philoſophiam vniuerſam eſſe hauriendam, quæ à mate
ria, quæ eadem ſemper manet, & vnde omnia generantur; &
non à forma, quæ ſæpe numero variatur, res ſingulas eſſe ap­
pellandas in Timæo ſcripſit: idque hoc vno auri exemplo con
firmauit, dum dixit. Vaſa omnia aurea, licet diuerſas for­
mas habeant, tamen aurum verè appellantur, quia aurum ex
quo omnia vaſa fiunt, ſemper eſt idem: vaſa, quia illorum for
ma ſubinde mutatur, non sunt semper eadem; eam ob cauſam
nomen mutant. Idem fortè Simplicius de grauibus, & leuibus
elementis dicendum eſſe cenſuit, in quibus materia ſemper eſt
eadem, licet forma mutetur: ideo ab eadem elementorum ma
teria, quæ manet, & non à forma, quæ variatur, elementorum
motum naturalem dici, ex diuiui Platonis fontibus Simpli­
cius hauſit.
Ex eadem fonte manat alter quorumdam error, qui na­
turam de materia tantum primo dici crediderunt, & de for­
ma non niſi propter materiam: eam ob rem in hos, & in alios
1grauissimos errores ſedissimè lapſi fuerunt. Huic tamen ſen­
tentiæ reclamat Ariſtoteles libro ſecundo Phyſicorum particula
ſeptima, vbi multis grauissimis argumentis Antifontem acer
rimè vrget, qui rebatur materiam tantum, & non formam
eſſe naturam; vnde neceſſariò ſequebatur à materia, & non à
forma motum dici naturalem: ideo particula duodecima fa­
cta comparatione inter materiam, & formam naturam de
vtriuſque dici conſtantissimè affirmauit; ſed primo, at que po­
tissimum de forma, poſtremò de materia; idque non vno tan­
tum, ſed multis argumentis confirmari potest; quorum pri­
mum illud eſt.
Caſum, & fortunam, quæ est cauſa, quæ per accidens ope
ratur, ad naturam perindeac ad cauſam per se Ariſtoteles
redigit. Porrò caſus eſt cauſa efficiens, & non materialis:
ergo & natura, ad quam caſus redigitur, erit cauſa efficiens:
ergo natura non tantum de eo principio, quod patitur, ſed de
eo, quod agit, dicitur: Ariſtoteles intextu ita apertè loquitur;
vt effugere nemo possit, quin credat, deceptum fuiſſe, qui con
trarium ſentit: idque non modo affirmat, sed & argumento
efficaci confirmat dicens. Vnaquaque res tum denique dici­
tur eſſe, cum re ipſa, & actu eſt potius quam cum eſſe poteſt.
Ergo forma, cuius cauſa res in actu eſt, naturæ potius nomi­
ne, quam materia, propter quam res eſſe tantum potest, ap­
pellanda est: ex quibus quis non videat naturam primo, &
potissimum dici de forma, & poſtremò de materia, & propter
formam, & non propter materiam, tantum, motum dici naturalem?
Secundo generatio eſt natura, quia eſt via, quæ ducit ad
naturam, vt generatio non ad materiam, sed ad formam du­
cit, quod forma, & non materia vltimus generationis termi­
nus ſit; ad quem generatio tendit: ergo forma eſt primo, &
1potissimum natura, & à forma motus naturalis appellatur.
Tertio; ſi natura de materiali tantum principio diceretur,
terra naturaliter aſcenderet, & ignis naturaliter deſcende­
ret, quia terræ materia ſic comparata eſt, vt aſcendere possit,
& ignis materia ſic instituta eſt, vt deſcendere valeat. Mate
ria non minus advnum, quam ad alium motu, & priori non
raro contrarium naturalem inclinationem habet: forma ea
eſt quæ adhunc, vel illum motum propenſionem materiæ præ
stat, ſint qua forma materiæ vis, non magis ad hunc, quem ad
illum motum inclinatur. Nec propterea forma à materia
non cohercetur, ſed vtramque modo tamen diuerſo cohercet.
Forma, materiam ad omnem motum ſuapte natura propen­
ſam ad motum vnum, eumdemque determinatum cohibet.
Materia è contra formam, quæ neque loco illi à quo & ad
quem, aut tempori, per quod moueat, obnoxia est; certum fi­
nitumque locum, & tempus contrahit: ita vt altera ab alte­
ra contrahatur: huius rei ſimilitudinem in numeris perſpicuè
intueri licet, in quorum quolibet vnitas multitudinem, ne ad
indeterminatam infinitatem defluat, compeſcit: è contra mul­
titudo ad certam, definitamque naturam vnitatem definit, &
contrahit: ideo Auicenna de numero ſeptemnario dixit ſeptem
ſunt tantum ſeptem: & non duo, & quinque: nec tria &
quatuor; nec ſex, & vnum, quia vnitas multitudinem com­
peſcit; certamque ei naturam ad ſeptemnarium numerum tri­
buit, quæ alioqui indeterminata eſt. Vicissim multitudo vni­
tatem cohercet, vt propria ſeptemnarij numeri fiat, ita vt aliis
numeris non accomodetur. Eadem fermè ratio in forma, &
materia cernitur. Forma infinitam materiam, ad omnem mo­
tum inclinatam ad vnum cohibet. Materia vicissim formam
ad omnem locum, & ad omne tempus propenſam, cohercet:
1non enim forma per hunc locum in hoc tempore ab hoc termi
no, & ad hunc terminum ſine cohibente materia moueret, quia
mediis interminatis materiæ coeuis dimenſionibus materiæ for­
ma coniungitur, & propter eaſdem ab vno ad vnum per vnum
terminatur, at que finitur: contra materia ſuapte natura in
definita à finiente, ac terminante forma, & à dimenſionibus
terminatis, quæ in materia formam conſequuntur, ac finiunt,
terminatur, atque finitur: vt copioſissimè docuit Auerroes,
capite primo de ſubstantia orbis, & ſæpe numero alibi.
Quarto. quilibet violentus elementorum motus eſſet natu­
ralis, cum in quolibet elemento ſit materia apta adquem libet
motum, vel etiam violentum: at Simplicius ratus eſt elemen­
torum motum a materia, & propter materiam dici natura­
lem: ergo deceptus.
Quinto. mors violenta eſſet naturalis, ſi natura de mate­
ria, aut tantum aut potissimum diceretur, & ſi propter ma­
teriam motus eſſet naturalis: quapropter animal aut mucro
ne traiectum, aut à lapide ictum, aut à fulmine tactum, aut
ab igne combuſtum, aut laqueo ſuſpenſum, aut in mare demer­
ſum ita vt ad extremum interitum duceretur, naturaliter mo­
ueretur, quod in eo ſit materia, quæ hanc violentam mortem,
vt alterum, quod non agit principium, ſed ſolummodo pati­
tur, excipit; à quo patiente principio motum naturalèm di­
ci putant.
Sexto. quæ ab arte fiunt, quatenus artificioſa ſunt, natu­
rali motu cierentur: quia in eis est materia, à qua, auctore
Simplicio, motus naturalis nuncupatur.
Septimo. aqua naturaliter calefieret, & ignis frigiditatem
natura contraheret, cum in aqua ſit materia, ſic à natura com
parata, vt caliditatem accipere possit, & in igne ſit materia
1ad frigiditatem excipiendam pari modo propenſa.
Octauo. Aristoteles quarto libro Phyſicorum particula
octuageſimaquinta viſus eſt dixiſſe: grauitatem & leuitatem,
ex parte repugnantiæ contrariæ, quæ in ipſis inuenitur, repu­
gnantium motuum eſſe cauſas agentes: ergo elementorum mo­
tus ab eo principio, quod patitur, naturalis ſolummodo non di
citur, ſed longè etiam magis ab agente.
Nono. Ariſtoteles libro ſecundo de cælo particula cente­
teſimaquarta ſcriptum reliquit: minorem grauitatem à ma­
iori grauitate impelli: at non pelleret niſi vt principium, quod
facit, impelleret: ergo propter id principium, quod facit, ele­
mentorum motus eſt naturalis.
Decimo. In natura elementorum eſt principium, quod pa
titur: ergo & principium, quod agit: conſequentia probatur
ex particula duodeuigeſima tertij libri de anima, vbi in ani­
ma agentis intellectus necessitatem Aristoteles probat: quod
in ea, qui patitur intellectus possibilis propterea nuncupatus,
inueniatur: ergo & in natura elementorum est principium
motus, quod agit ſi in ea eſt principium motus, quod patitur,
illud non eſt materia: Ergo forma; ergo à forma motus na­
turalis dicitur.
Confirmatur cuilibet per ſe agenti principio, principium,
quod per ſe patitur è regione opponitur: de ſententia Ariſto­
telis libro quinto Diuinorum particula decimaſeptima, ſed in
elementis est, quod patitur principium: ergo in illis princi­
pium id etiam erit, quod agit.
Vndecimo. Ariſtoteles libro quinto Diuinorum particu­
la quinta de natura verba facit, & hunc non leuem errorem
funditus euertit; ita vt mirandum fuerit, cur ſemper & vbi
que oculatissimus Simplicius eundem non viderit. Docet enim
1naturam dici quinque modis. Tertius illæ est: qui omnem ſcru
pulum tollit; cui non Auerroes ſolum, sed & Alexander, &
complures alij non vulgares philoſophi ſubſcripſerunt, & in
eam, quam Aristoteles ibi ſcripſit pedibus iuere ſententiam:
ſi Alexandri ſit liber illæ, qui ſub Alexandri nomine circum
fertur; & non Michaelis Ephæſii, quem magis quam Alexam
drum redolet: vt cumque tamen res ſeſe habeat; locus dignus eſt
qui ad verbum maturè legatur: eumdem nos huc non addu­
cimus, ne argumentorum multitudo lectoribus nauſeam mo­
ueat: & ne eoſdem ad noſtra ab Ariſtotele auocemus.
Nec Simplicij argumenta aliquod momentum habent; quan
doquidem vtrique principio, & ei certè quod agit, & ei, quod
patitur inſit motus licet ratione diuerſa: in eo, quod agit, prin
cipio ineſt motus, quia agens principium motum facit: impa­
tiente principio inest etiam motus, quia quod patitur princi­
pium, motum ab agente principio factum excipit: vt ſanum
de medicamento ſanitatem facientem; & de animali factam
ſanitatem accipiente dicitur ex quarto libro Diuinorum par
ticula ſecunda. In vtroque etiam principio, ſed ratione diſpari
natura inuenitur, id quod tum argumentis magnorum philo­
ſophorum, tum etiam Ariſtotelis potissimum, auctoritate ſu­
pra probauimus. Vtrumque principium eſt intrinſecum: quo
niam corpora omnia, quæ natura constant, ex vtroque prin­
cipio conflantur: ex materia certè, quæ eſt principium, quod
patitur, & ex forma, quæ est alterum principium, quod agit
& omnia naturalia corpora principium habent, non tantum
vt moueantur, sed vt moueant etiam: non ſecus ac philoſophiæ
principium & in eo est, qui docet, & in eo, qui addiſcit, licet
ratione diuerſa: hallucinatus est ergo Simplicius, & eius ar­
gumenta non tantum falſitate, sed & debilitate victa labaſcunt.
1
Primò. quidem falſum aſſumit cum dicit: elementa à ſe
ipſis actiuè non moueri, sed & aliis extrinſecis, perindeac ſi
nihil ab extrinſeco, & ab intrinſeco ſimul moueri possit: prin­
cipium enim extrinſecum elementa mouens, ab illis principium
intrinſecum à quo moueantur, non excludit: in lapide, quod
ex ſuperiore loco deorſum violentia truditur, eſt vtrunque prin
cipium, quod extrinſecus vim infert, ac trudit; est & lapidis
natura quæcumque ſit illa; quæ lapidem deorſum ſpontè du­
cit, ergo & extrinſecum principium, domeſticum, at que intrin­
ſecum principium ſecum tolerat.
Falſum est etiam id quod constantissimè affirmauerat,
dum dixerat: corpora naturalia habere principium, vt mo­
ueantur passiuum; quia facultatem habent, & c. non enim
propter eam ſolam facultatem, qua elementa moueri poſſunt,
eadem principium habent, vt moueantur, ſed propter vim
agendi mouentem, naturalia corpora habent, vt ab eadem
mouendi facultate moueantur.
Falſum est etiam id, quod dixerat: philoſophum non ha­
bere principium, vt alium philoſophum faciat, sed tantum vt
ipſæ fiat philoſophus: Cum experientia rerum magistra, nos
doceat: bonum citharœdum non niſi à bono citharœdo fieri,
& bonum philoſophum non niſi à bono philoſopho fieri, vt Theo­
phraſtus ab Ariſtotele, Ariſtoteles à Platone, & Plato à
Socrate didicit: & boni poſteriores philoſophi à bonis priori­
bus philoſophis facti fuerunt. Huc afferri quam aptissimè
poteſt illud, quod veteri prouerbio fertur. Boni corui bonum
ouum. Philoſophus itaque, qui aptus eſt natura ad philoſo­
phiam, non ſolum habet principium, vt ipſæ fiat philoſophus,
sed etiam vt alium philoſophum faciat: poſt quam ipſæ prius
factus eſt philoſophus: ideo Aristoteles libro primo Diuino-
1rum dixit: ſignum ſcientis eſt alios poſſe docere.
Veritate tamen aliquando coactus Simplicius dixit. No­
men motus eſſe commune multorum, tam eius ſcilicet quod
mouet; quam eius, quod mouetur.
Cur ergo Simplicius motorem intrinſecum ab elementis ex
plodit? ſi motus non tantum de mobili, sed etiam de motore dicitur?
Cur motum propter motorem, & non propter mobile tantum
naturalem eſſe affirmauit? valeat ergo cum monſtruoſa hac
ſua opinione Simplicius.
Theodorus Metochites, qui ſententiam eamdem proba­
uit, ſibi ipſi aduerſatur dum dicit. Quando accepto habi­
tu, & ipſa forma operatur, per ipſum citra impedimentum,
vt ſi leue factum feratur ſurſum non repræſſum ab aliquo, quod
obſiſtat, tunc mouetur, ſecundo modo à forma, quæ eſt actu in
ipſo ſecundum naturam proximè post mutationem, & motum,
qui fit ab eo, quod agit, & paullo poſt idem repetit, dum dicit.
Quod mouetur ex habitu, ſiue eo, quod est potestate, ſecundo
modo ad operandum id quod ſecundum naturam eſt proprium,
mouetur ab ipſa, quæ inerat perfecta forma, & mouendi po­
testate prædita, &c. Quæ omnia tota (vt aiunt) diame­
tro illis aduerſantur, quæ verissima putat, dum, cum Simpli­
cio dicit. Motum elementorum eſſe naturalem, propter prin
cipium ſolum quod patitur, non autem propter id principium,
quod agit. Cum elementum factum ab ea forma moueri di­
catur, cuius munere habet vt ſit, & vt moueatur, & cuius eſt
agere de ſententia Aristotelis libro secundo de generatione.
Nihil eſt etiam, quod de materia, quæ ſemper eſt eadem, & à
qua propterea ſumitur nomen vt Plato dixit, quia quanquam
id est in alteratione verissimum, in qua, quæ alterantur no­
men non perdunt, in ortu autem, & interitu id verum eſſe ne-
1quit: in quibus ea, quæ generantur, at que intereunt, formam
à qua nomen ſumitur, omnino amittunt: ideo nomen muta­
tur, vt docuit Ariſtoteles libro ſecundo de phyſico auditu, in
his quæ ab arte, & in his quæ à natura fiunt. Id in auri mu­
tatione ſpectatur, quæ nec generatio, nec interitus dici poteſt.
Sed alteratio tantum: qua in mutatione Aristoteles etiam
ſubiectum nomen ſuum ſeruare concedit, quod in his, quæ
oriuntur, at que intereunt fieri negat. Eam ob rem non ab ele
mentorum omnium communi materia, dum elementa gignun­
tur ea nomen, & motum accipiunt; sed à forma, quæ in gene
ratione mutatur elementorum nomen accipitur, & eorum­
dem motus naturalis appellatur. Neganda ergo conſequen­
tia eſt; dum dicitur. Aurum cum alteratur ſemper eſt idem:
ergo à materia nomen accipitur, àqua motum accipi diffici­
lius, immo nulla ratione creditur.
Veterrimi illi Poetæ, vt Orphæus, & Hexiodus, qui Theo
logi nuncupabantur, multo grauius peccauerunt: qui rebus
mobilibus, vt ſunt elementa, nullos motores adhibuerunt, sed
noctem vniuerſitatis parentem, à qua elementorum & cæte­
rarum omnium rerum natura, & motus excitaretur, in hunc
mundum introduxerunt: ſiue illis denſissimis primæ materiæ
tenebris, ſiue obſcurissimo nihilo, ſiue Chaos antiquo per quan
dam ſimilitudinem nomen noctis aſcripſerint. Quoniam neque
lateres, neque arenæ, neque lapides ſine architecto edificatio­
nem aliquam moliuntur: neque ad fœtus formandos ſola fœ­
mina ſufficit: neque terra frondes, stirpes, & arbores partu
rire, variasque fruges, ac fructus parere poſſet, niſi ſemina
conciperet: ita elementa ſine motoribus directa non ferun­
tur. Elementorum ergo motores, eoſdemque intrinſecos ad in
uenire coguntur, qui presto ſint omnibus, ſine quorum vi mo
1uente nullus eſt motus: quos cum inuenire non possint, perobſcu­
rissimas denſissimaſque noctis tenebras, neſcientes quò ten­
dant, incauti feruntur.
Forma elementi materiam eiuſdem elementi
mouet: & eſt octaua propoſitio.
Cap. XXXIIII.
FORMAM elementi eiuſdem elementi mouere mate­
riam ſcripſit Auerroes libro quarto Phyſicorum com­
mentatione ſeptuageſimaprima: & libro tertio de cælo
commentatione vigeſimaſecunda; & non raro alibi: idque ex
Theophrasto probatur libro tertio ſuorum naturalium, di­
cente: Ea quæ fiunt aut à ſimili, vt homo ab homine; aut à
dissimili, & contrario, vt fulmina, & fulgura, quorum ignis
ab aeris frigiditate gignitur, aut ab eo, quod actu eſt, ſeu
ἐντελεχεια, vt homo à ſole fit: qui ei nec eſt ſimilis, nec con­
trarius, ſed elementorum motus à contrario non fit: motus
enim deorſum à contrario motu ſurſum non gignitur, nec mo
tus ſurſum à contrario motu deorſum naſcitur: non fit etiam
elementorum motus à ſimili: quia motus ſurſum motum ſur­
ſum, & motus deorſum motum deorſum ſimilem non facit: er
go vterque motus ſurſum, & deorſum ab ἐντελεχεια id eſt
actu fit, sed ἐντελεχεια, seu actus elementorum est eorum­
dem forma: ergo ab elementi forma fit motus elementi; quæ
tenus eiuſdem elementi materiam mouet, in qua est facultas
actui contraria: & ad hunc motum ab hac forma factum
excipiendum idonea. Modus, quo materia á forma moue­
tur explicatus eſt ſupra, & infra vberius explicabitur: nunc
hæc dixiſſe ſat erit. Materiam ex ſe non moueri cum non niſi
1propter formam in materia acceptam motui ſubiiciatur; quæ
materia priusquam moueatur, formam accipit, natura ſal­
tem, & origine, & ſinon tempore prius, materia tamen est
per ſe mobilis, & natura eius eſt, vt moueatur, & prius quam
forma: quia forma non niſi quatenus est in materia mota,
mouetur: & non niſi quatenus materia eſt principium pri­
mum, quod patitur: quod ſi materiæ, ad hoc vt motui ſubii­
ciatur, neceſſaria forma eſt; hoc non eſt, quia forma ſit mate
riæ ratio ſuſcipiendi motum, ſed quia forma dat materiæ actum
existendi, ſine quo materia moueri nequit; & cum quo moue
ri poteſt: dat etiam forma materiæ inclinationem ad hunc
vel illum motum, ſine qua forma inclinante materia non ma
gis vnum, quam alium motum, & etiam contrarium accipe­
re potest; vt ecce materia prima, quæ vi naturaque ſua &
ſurſum, & deorſum recta ferri valet: hæc eadem materia à
grauitatis forma inclinationem habet ad motum deorſum; &
à forma leuitatis fit, vt materia ſuapte natura ad omnem mo
tum accipiendum idonea, ad ſolum motum ſurſum ſit propen
ſa, id tamen non effectiuè, sed formaliter tantum (vt ita di­
cam) intelligi debet: forma enim elemento ex materia, &
ex forma concreto dat motum effectiuè: & materiæ eiuſdem
elementi dat motum formaliter: ſi ſic loqui licet, id est for­
ma, vt forma motum dat materiæ: & forma, vt efficiens mo
tum dat elemento: aliorum enim more aliquando loqui cogi­
mur. Materia igitur ea eſt, quæ ſine inclinatione eidem à for
ma præstita, quemlibet motum, etiam contrarium vi, natu­
raque ſua excipere poteſt; à forma verò inclinationem mate­
riæ præstante materia habet, vt ad hunc, & non ad illum mo
tum inclinetur. Forma etiam vt forma in quamlibet loci dif­
ferentiam ſuopte nixu mouet: sed à materia, cui coniungi-
1tur, vim mouendi terminatam nanciſcitur, ita vt ſint ſibi in­
uicem cauſæ ratione tamen diuerſa, vt exemplo vnitatis in
numero capite præcedenti declarauimus.
Corollarium.
HINC ſequitur in partem per ſe motam, & in partem
per ſe mouentem quodlibet elementum diuidi, lices
in partem actu per ſe motam, & in partem actu per
ſe mouentem non diuidatur: qua ratione intelligi debet Ari
stoteles libro octauo Phyſicorum particula vigeſimaſeptima
& vigeſimaoctaua, & vigeſimanona, qui elementa non mo­
ueri à ſe per ſe propriè compluribus argumentis probare con­
tendit: potissimum, quia in partem per ſe motam, & in par­
tem per ſe mouentem nullum elementum diuiditur: id est,
non diuiditur in partem actu per ſe motam, nec in partem
actu per ſe mouentem; perindeac animalia: licet in partem
per ſe motam, & in partem per ſe mouentem diuidatur, sed
non actu pars eſt per ſe mota, aut per ſe mouens, vt in anima­
libus, quorum corpora actu distincta ab animalibus actu mo
uentibus agitantur.
Corollarium alterum.
HINC etiam ſequitun: materiam aliquo modo per ſe,
& aliquo modo per accidens moueri: qua ratione ma
teria eſt principium primum accipiendi motum, modo
quodam per ſe moueri dicitur, & qua ratione materia non
mouetur, niſi actui, & formæ prius ſubiiciatur, materia per
accidens mouetur, id quod intelligere eſt, ex his quæ ſupra á
nobis abundè diſputata fuerunt.
1
Corollarium tertium.
Ex quo paruo negocio intelligimus, quid inter mobile ani
matum, quod graditur, & inter mobile ſimplex, quod
gradiendi motu non cietur, interſit.
Mobile animatum, quod progreditur, prius quam mouea­
tur, actu exiſtit, & prius quam moueatur idem numero mo­
ueri potest. Mobile ſimplex, quod eſt actu motum, non est
actu prius, quam moueatur, sed: ſimul at que fit moueri inci­
pit, niſi per aliud impediens ſtet, quo minus id fiat. Mobile
animatum; quod prius quam moueatur, est facultate mobile,
facultatis ſubiectum in actu habet; at mobile ſimplex, quod
priusquam moueatur, eſt facultate mobile, facultatis ſubie­
ctum actu non habet, sed facultate tantum.
Facultate mobile in corporibus ſimplicibus non eſt illud,
quod actu mouetur, quia terra ſurſum, & ignis deorſum dire
cto ferri poſſunt; quæ tamen terra non eſt terra, cum ſurſum
attollitur; sed iam facta eſt ignis, & ignis deſiit eſſe ignis, cum
præceps deorſum ruit; quò prius quam deſcendat deſcendere
valebat, vt terra prius quam aſcenderet, aſcendere & ipſa po­
terat.
In corporibus animatis, quæ progrediuntur facultate mo­
bile illud est, quod actu mouetur, vt animal longè prius quam
moueatur, moueri poteſt.
Fundamentum necnon facultatis ad motum in corpori­
bus ſimplicibus est pura, ſola, nuda, ſimplexque facultas; quæ
nihil aliud est, quam prima materia: quatenus tamen ea eſt
ſub forma ſimplicis elementi. In mobilibus autem animalibus,
fundamentum facultatis ad motum eſt corpus in actu: ani­
malitem eſt mobile ſecundum eſſentiam, quippe quod in par
1tem actu per ſe motam, & in partem actu per ſe mouentem di
uidatur: eam ob rem in eo pars actu per ſe mota parti actu
per ſe mouenti reſiſtit. Mobile ſimplex eſt mobile ſecundum
accidens, quia vacat parte actu per ſe mota, ac reſistente; ideo
ſi pars elementorum mota mouetur, id ei ſi aliunde accidere
opus est, nempè à generante ab eo, quod impedimentum tol­
lit, & à medio moto: perindeac nauta à nauigio per ſe moto
per accidens mouetur: it a corpus ſimplex, aut graue, aut leue
dum aut ſurſum, aut deorſum directo fertur, medium mouet,
per quod fertur, & ſeper accidens ad motum medij. Ani­
malia ab intrinſeco principio mouentur, ſimplicia, ab extrin
ſeco generante, & à medio moto, & ab eo, quod impedimen­
tum tollit. A generante, quod elemento genito formam præ
stitit, & cum præſtita forma omnia accidentia, quæ formam
neceſſariò conſequuntur: ideo generans dat motum elemen­
to, qui motus elementi nuper genitam formam conſequitur:
nam ſimul at que ignis ex terra gignitur, ſurſum aſcendere
incipit, niſi aliquid obstet: eo amoto impedimento, quod mo­
tui obſiſtebat, ignis ex terra genitus effugere non poterit, quin
ſurſum euolet: generans enim motus cauſam vniuerſam ele­
mento præſtitit, quamobrem elemento genito illico motus na­
ſcitur. Animal aliam cauſam expectat, & valde diuerſam
ab ea quam generans dedit, appetitum videlicet, qui non à ge
nerante, sed ab extrinſeco mouente gignitur: vt Bos ad
aquam non priusquam eamdem appetat mouetur, rei extrin
ſece appetitum animalia mouere, docuit Aristoteles libro de
anima tertio circa finem.
Multa alia inter animal, quod graditur, & inter mobile
ſimplex interſunt, quæ ab Auerroe recenſentur libro quarto
de cælo commentatione vigeſimaſecunda: ad quæ legenda;
1vos omnes vocamus, vt ex propriis fontibus manantem aquam
puriorem hauriatis.
Corollarium quartum.
HINC etiam mouentium, & motorum ſimplicium, per
petuum, eumdemque imperturbatum ordinem intel­
ligere poſſumus, & primo.
Si elementum non dum eſt actu, id quod futurum eſt, sed
facultate tantum, id eſt, ſi terra non dum migrauit in ignem,
ſed in eumdem tantum migrare poteſt, tunc facultatem ha­
bet eſſentialem (vt vocant) ad motum ſurſum, & generante
indiget, à quo actu gignatur, & à quo, mediante nuper geni­
ta forma motus efficiatur: quia vt formam (quod ſæpe nu­
mero diximus) ita quæ formam neceſſario conſequuntur, ele­
mentum genitum generanti refert acceptum: ſi autem ele­
mentum actu id eſt, quod erat futurum, & per impedimen­
tum stat, quo minus moueatur, facultatem habet accidenta­
lem ad motum, & ab eo tunc mouetur; a quo impedimentum
aufertur: deinde forma elementi ea eſt, quæ per ſe mouet: hæc
forma mouet ſe, vt est in materia mota, mouet materiam
ſuam, & medium.
Ordo ergo hic eſt mouentium. Primo est generans, & mo
uens impedimentum. Secundo forma, materiam, & totum ele
mentum, & medium mouet: mouet etiam forma ſe ad motum
totius elementi. Tertio totum elementum mouet ſe ratione
tamen partis: id eſt ratione formæ mouet etiam medium.
Quarto medium ab elemento prius motum, elementum illud mo
uet à quo mouetur, perindeac nautam ab illa moueri & mane­
re ſæpe diximus à quo nauem moueri non raro affirmauimus.
Res motæ ſunt primo loco materia à generante mota, & à
1ſua propria forma, & impedimentum à remouente mouetur.
Secundo elementum, & forma elementi tum à generante, tum
à remouente impedimentum mouetur. Tertio medium tum
ab elemento, tum à ſe ipſo, id eſt à propria forma mouetur,
postquam tamen ab extrinſeco impellente excitatum fuerit.
Quarto elementum totum à ſemetipſo mouetur, prius tamen
medium ab elemento cietur, quam medium cieat elementum
origine, & natura ſaltem, & ſi non tempore prius. Ergo totus
elementorum motus non est per accidens ad motum medij:
cum nullus prior motus à motu posteriore pendeat, primam
que ſui ortus originem repetat.
Habet autem quæſtionem non leuem, neque vulgarem, id
quod non raro repetitum eſt hactenus: elementum ſcilicet mo
uere ſe prius, quam medium moueat: quia tunc elementum
ſine aliqua tum intrinſeca, tum extrinſeca reſiſtentia moue­
tur, quod probatur. Medium ideo reſiſtit, quia ægrè diuiditur,
& quia ab elemento non ſine difficultate ſeinditur ac diſtrahi
tur, sed medium, quod stat in motu non ſcinditur, non diuiditur,
nec in diuerſas partes diſtrahitur. Ergo tunc medium extrinſecè
non reſiſtit, nec materia prima intrinſeca reſistit, quia quæ
actu res nulla eſt, sed nuda, ſola, ſimplex, quæ facultas reſiſte­
re nequit: at materia vi naturaque ſua actu res nulla eſt.
Ergo materia intrinſecè reſiſtere nequit. Mouetur ergo tunc
elementum ſine vlla aut intrinſeca, aut extrinſeca reſiſtentia,
quod tam falſum, quam falſissimum, & tam abſurdum,
quam abſurdissimum eſſe ſupra efficacissimè demonſtrauimus.
Reſpondeo primo ad materiam, ſecundo ad formam, ad
materiam: re ſiſtentia propter continuationem in quolibet mo
tu neceſſaria est; quæ continuatio ſine tempore non fit. Ergo
vbi nullus est motus continuus, & vbi nullum eſt tempus, ibi
1nulla neceſſaria eſt reſistentia; at elementum, motu continuo
in tempore facto, ſe tempore prius quam moueat, medium non
mouet, sed origine, atque natura tantum: ideo mirandum non
est, ſi nulla tunc aut extrinſeca, aut intrinſeca reſistentia eſt
neceſſaria hæc ad materiam.
Ad formam negatur primum antecedens, ad probatio­
nem totum comeditur, sed falſum, & abſurdum eſſe negatur,
moueri tunc elementum ſine vlla, aut intrinſeca, aut extrin­
ſeca reſiſtentia.
Contra ergo motus ille erit indiuiduus, & in momento tem­
poris factus, quod fieri non poſſe demonſtratum est ab Ari­
stotele libro ſexto Phyſicorum particula quinquageſima; con­
ſequentia probatur, quia propter continuationem reſiſtentiam
neceſſariam eſſe nuper affirmauimus, & non propter aliam
quamlibet cauſam: ergo vbi nulla eſt reſiſtentia, ibi nulla eſt
continuatio: verum in illo priori, in quo elementum ſe prius,
quam medium mouet, nulla est reſistentia; ergo nulla eſt ibi
continuatio: quod erat probandum.
Reſpondeo & fateor, elementum mouere ſe prius, quam
medium moueat origine, ac natura, & non tempore prius:
hunc tamen motum eſſe indiuiduum, & in momento tempo­
ris factum minime ſequitur, quoniam hic motus nuncupan­
dus non est, sed ſubita, & momentanea (vt it a dicam) mu­
tatio: cui quid obſtat, quo minus in temporis momento fiat?
certè nihil: vt illuminatio, quæ & ipſa momentanea eſt mu­
tatio, & maximum ſpacium ſine vlla aut intrinſeca, aut extrin
ſeca reſistentia in indiuiduo temporis momento afficit: pari
ratione elementum in inſtanti origine, & natura, non autem
tempore prius mouet ſe, quam medium: idque ſine vlla, aut
extrinſeca, aut intrinſeca reſistentia fit: & eſt hæc ſubita,
1& momentanea mutatio, & non motus: hæc ad materiam:
ad formam negandam est illum eſſe motum, & dandum eſt
illam eſſe vnam ex his mutationibus in momento, quæ fieri
poſſunt: in quo nullum motum vmquam fieri poſſe, ab Ari­
ſtotele demonſtratur.
Totum elementum a propria illius forma per ſe
primo mouetur, & eſt nona propoſitio.
Cap. XXXV.
TOTVM elementum ab eiuſdem elementi propria for
manon modo per ſe, sed & quod mirabilius eſſe vide­
tur, per ſe & primo moueri probatur, argumento du
cto ex prima demonſtratione Ariſtotelis libro ſeptimo Phy­
ſicorum & in octauo non modo repetita, vt complures ſom­
niarunt, sed & quod perpauci nouerunt, artificiosè amplifi­
cata particula duodetrigeſima: hæc quoniam ferè omnium eſt
demonſtrationum, quas Aristoteles vmquam ſcripſerit, ad
intelligendum difficillima, eidem ordinis lumen adhibere opus
est, vt quam maximè ſint perſpicua, & aperta, quæ ab Ari
ſtotele inuoluta legentibus proponuntur. Nonnulla ergo de mo
re prius adnotabuntur. Ariſtotelis deinceps demonſtratio in
propriam formam redacta lectoribus plena offeretur. Tertio
nostra ſententia ex Ariſtotelis demonstratione confirmabi­
tur, qua Peripatetica methodo fiet, vt rerum abditarum in­
telligentia iuuetur.
Primo ergo ſciendum est, omnem motum habere motorem,
ibi locorum ab Aristotele non demonstrari, vt nonnulli fal­
sò ſunt rati, id quod quam optimè animaduertiſſe viſus eſt ocu
latissimus Auerroes libro ſecundo Phyſicorum commenta-
1tione tertia & libro ſeptimo Phyſicorum commentatione deci­
matertia. Etenim omne omne motum habere motorem nemo
inficias ibit. Quis enim tam ſtupidus vmquam fuerit, qui mo­
bile habere motorem negauerit? nemo me hercule nemo, niſi
communi ſenſu caruerit; & ea quæ ſunt ſuapte natura nota,
demonſtranda non eſſe, pro certo ſcimus ex his quæ Ariſto­
teles tum ſæpenumero alibi, tum primo Posteriorum ſcripta
reliquit. Quærit autem Ariſtoteles. Vtrumne omne motum
habeat motorem, ab eo, quod mouetur, distinctum, an verò
res quæ mouetur, motorem habeat, qui ſit omnino idem cum
eo, quod mouetur: & à motore ab eo quod mouetur, distincto
rem mobilem moueri, eo loco demonstratur: idque propter
Platonem, qui ſimplicem animam à ſe ipſa moueri rebatur;
quippe qui animam eſſe numerum ſe ipſum mouentem non mo­
do ſcripſerit, sed ſe quam artificiosè demonſtrauiſſe falsò cre­
diderit, vt ſupra memorauimus.
Secundo ſciendum: quæ mouentur aut per ſe, aut per ac­
cidens, mouentur per accidens eorum quæ mouentur, non vnæ
eſt differentia: nam quædam per accidens moueri dicuntur,
quia inſunt aliis, quæ per ſe mouentur; vt ſi quando candi­
dum animal ambulare viderimus, animal per ſe, candor per
accidens ad motum animalis mouebitur: non enim quia can­
didum, sed quia animal, cui candor accidit, animal moueri
dicitur. Alter est modus, quo cauſa partis aliquid ſecundum
accidens mouetur, non quia ipſum totum moueatur, sed quia
æliqua pars totius concitetur, dum omnes aliæ conquieſcunt,
vt ſi oculo, aut pectori medicamenta adhibeantur, ita vt quæ
prius male valebant membra, deinceps bene valeant, animal
totum conualuiſſe dicimus.
Quando non ratione partis, nec ratione accidentis cuiuſpiam,
1quippiam mouetur, ipſum per ſe moueri dicitur, cuius multæ
ſunt differentiæ & generum, & ſpecierum, quas prudentes
præterimus, quòd ad rem noſtram non faciunt, & ab Ari­
ſtotele explicantur in principio libri quinti Phyſicorum. Quæ
per ſe mouentur, alia primo, alia non primo mouentur: in mo­
tibus naturalibus ea primo moueri cenſentur, quæ non alie­
na vi, ſed natura ſua propria concitantur, vt ſi triangulum
habere tres angulos dixerimus, quod non aliena vi, sed ratio­
ne, qua triangulus eſt, tres angulos habere compertum ſit om­
nibus; Scalenon autem tres angulos habet, sed non primo, quia
non ratione, qua scalenon; sed ratione qua triangulus tres an
gulos habeat: ergo non ratione propria, sed ratione alterius;
qua de re ſcripſit Aristoteles libro primo Posteriorum capi­
te, cui titulus est; de his, quæ per ſe, & primo dicuntur.
Ad motum deſcendendo. Id primo motum nuncupatur, quod
non aliena vi, sed ſuapte vi, ac natura cietur: id nec eſt ſecun
dum partem, nec ſecundum accidens, ſed ſecundum totum,
& ſua natura motum, vt auctor est Auerroes libro ſeptimo
Phyſicorum commentatione ſecunda.
Est & alter modus illius, quod primo moueri dicitur ab
initio libri quinti Phyſicorum ab Ariſtotele explicatus, & id
est, quod ſecundum totum, & ſecundum quamlibet ſui partem
mouetur, idque ei opponitur, quod ex aliqua tantum parte cie
tur, vt Alexandro arriſit, vel tum ei, quod ſecundum par­
tem, vel tum ei, quod ſecundum accidens motu recto cieri dici
tur, opponitur, vt Simplicio, Theodoro Metochiti, & nonnul­
lis aliis Ariſtotelis expoſitoribus placuit. Inter hæc duo pri­
ma hoc conuenit, quod vtriſque poſitis & ea ponuntur, quæ
illis primo inſunt, & de quibus dicuntur, vt poſita participa­
tione rationis, quæ primo modo primo inest homini, & primo
1modo de homine dicitur, primo & homo ponitur, & poſito
motu, qui & ſecundum totum, & ſecundum aliquam ſui par
tem fit, id ponitur, quod tali motu primo mouetur: vt rotun­
da conuerſione poſita, qua totum cælum, & ſingulæ cæli par­
tes in orbem conuertuntur, & cælum illico ponitur, quod ro­
tunda conuerſione conuertitur, & vtriſque exploſis, illa explo
dentur, quibus hæc inſunt, & de quibus dicuntur: vt ſi non ſint
tres anguli, nec triangulus erit, & ſi rotunda conuerſio in natu
ra non ſit, nec cælum erit; quod tali conuerſione conuertitur.
Nec obſtat illud, quod graue ſurſum locum, & leue deor­
ſum à motu aliquando impediri contingit: ex quo exploſo mo­
tu, id non explodendi cui motum primo ineſſe diximus, colli­
gere nituntur. Nam motus hoc loco non actum ſed ρὁπην, id
est momentum, inclinationem, pondus, ſeu motum ſignificat,
quo grauia ad motum deorſum, & leuia ad motum ſurſum in
elinatur, vt aduerſus Themistium ſupra confirmauimus.
Inter id quod primo modo, & inter id, quod ſecundo modo, di­
citur primo hoc intereſt; qui à quolibet particulari, & à quo­
libet illius parte, id quod primo modo dicitur primo abſtule­
rit, à toto id abſtuliſſe non creditur, vt homo, quem primo mo
do rationis participem primo, dicimus; non propterea ratio­
nis particeps eſſe deſinit, quod participatio rationis à quibus
libet particularibus hominibus, & à quolibet eorumdem par­
te exploditur: nam ſi nullus particularis homo ſit ſuperſtes,
adhuc vera est hæc propoſitio. Homo est rationis particeps,
sed qui id quod secundo modo dicitur primo, à totius, vel vna,
vel pluribus partibus abſtulerit; & id à toto omnino abſtuliſſe
notum eſt omnibus, vt vna parte totius quieſcente, totum pri­
mo non mouetur, sed ſecundum partem eam tantum, quæ cie
tur, alioqui totum mouebitur, & quieſcet, mouebitur, & non
1mouebitur: quapropter actu, & facultate erit, quæ omnia
præterquam, quod fieri non poſſunt, etiam ſunt abſurda.
Quæ iis, quæ mouentur aſcripſimus, iis etiam, quæ mouent li­
bro quinto Phyſicorum ab Aristotele aſcribuntur particula
(nimirum) ſecunda; alia per ſe, alia per accidens mouent,
quæ per accidens mouent, vel inſunt aliis, quæ per ſe mouent,
vt muſicus, qui inest medico, quia eidem accidit, per accidens
ſonat, vel cauſa partis, vt quando homo manu rotam mouet,
aut manu percutit; aut aliquod aliud agit, vel quod mouet,
non per accidens, sed per ſe mouet: idque duobus modis con­
tingit, vel per ſe tantum, vel per ſe & primo: quod eſt de om­
ni per ſe, & ſecundum quod ipſum, vt auctor eſt Ariſtoteles
libro primo Poſteriorum analiticorum. Præter hunc modum
mouendi primo eſt & alter modus eorum, quæ primo mouent;
quia non ſecundum partem, sed ſecundum totum mouent, id
que ei opponitur, quod vel ſecundum partem tantum, vt Ale
xander Aphrodiſienſis voluit, vel ſecundum partem, & ſecun­
dum accidens mouet, opponitur, vt Simplicius credidit: hæc
quoniam ex his, quæ ſupra copiosè diſputauimus, facilè intel­
liguntur, iis omissis ad alia properamus. Non nihil etiam in­
tereſt inter id, quod a ſe, ſeu ex ſe, & inter id, quod per ſe mo­
uet, & mouetur: nam quædam ſunt, quæ per ſe mouent, &
mouentur non tamen ex ſe, sed ex. aliis, vt elementa, quæ ſuo­
pte motu aguntur, quia ſecundum naturam, ab aliis tamen,
quia à generantibus ſecundum facultatem eſſentialem nun­
cupatam cientur: ſecundum facultatem autem accidentalem
vacatam, per se ab eorum natura mouentur; at non ex ſe, sed
ab aliis: quia ab illis, quæ impedimenta tollunt. Quæ à ſe, seu
per ſe, seu ex ſe mouentur, ſunt animalia, dum deorſum de­
ſcendunt: hæc à ſe, seu ex ſe moueri dicuntur, quia non ab
1alio extrinſeco principio id habent, vt moueantur: ſunt enim
omnia animalia ſic à natura comparata, vt terreum elemen­
tum graue in eis exuperet, vt meminit Ariſtoteles libro quar­
to meteorologicorum, à quo exuperante elemento mouentur
vt libro primo de cælo ſcribitur: ideo ſuopte nixu, ac motu ab
anima, quod est intrinſecum & domeſticum principium per
se, ex ſe, seu à se deſcendunt. At ſi animal Salebroſum ſcan­
dere montem incipiat, aut ſuper scalam rectam aſcendat, aut
super rectum parietem repat, aut ſaltet, aut aliud quid ſimi­
le agat; per ſe certè, ad hæc omnia concitabitur; ab anima ſci
licet, quæ eſt natura: ideo per ſe, & primum eſt intrinſecum
principium motus illius, non tamen ex ſe, quia non ſecundum
naturam, quæ enim grauia ſunt, vt cuiuslibet animalis mem­
bra, non ſecundum naturam ſursum, sed deorsum, & violen­
tia ſursum, & non deorſum, aguntur: id quod animali etiam
vſu veniſſe compertum eſt; cum volutatur: non enim est obſcu­
rum animal tunc per ſe ipſum moueri totum: at cum animal
circumuoluitur, partes præter naturam aſcendunt, ſiquis etiam
non in pedes, ſed in manus capite ad terram conuerſo, & pe­
dibus in altum elatis, conetur ingredi, per ſe mouebitur, quia
ab anima, quæ eſt per ſe motus principium; at non ex ſe, quia
non ſecundum naturam, sed contra naturalem partium incli
nationem partes mouebuntur; quæ omnia nota ſunt ex Ari­
ſtotelis octauo libro Phyſicorum particula vigeſimaſeptima,
& vigeſimaoctaua. At quoniam has loquendi formulas alias
pro aliis philoſophi vicissim vſurpant, hanc diligentem earum
dem diſtinctionem & nos miſſam faciemus, & aliam pro alia
vicissim aliorum more vſurpabimus. Tertio ſciendum indi­
uiduum nullum primo poſſe moueri, sed per accidens tantum,
vt punctum, quod est indiuiduum ad motum magnitudinis
1non per se, ſed per accidens tantum mouetur: id quod primo
mouetur, neceſſe eſt, vt ſit corpus omni ex parte diuiduum:
quippe cum id, quod mouetur, ex aliquo in aliquod neceſſario
moueatur; quod diuiduis tantum corporatis magnitudinibus
tribuitur: ne ſi indiuiduis tribueretur id quod mouetur, aut
in vtroque termino motus, aut in neutro ſimul inueniretur,
aut ſpacium totum ſimul, aut potius nullam illius partem oc­
cuparet; aut tempus, aut mobile minus minimo poneretur, quæ
omnia ſunt tam incommoda quam incommodissima: hac de
re Ariſtoteles accuratissimè ſcripſit libro quinto Phyſicorum
particula ſexageſimaſecunda, & libro ſexto particula trigeſi­
maſecunda, & libro octauo particula quadrageſima, & qua­
drageſimaſexta.
Quarto ſciendum, ea quæ mouentur ab extrinſeco, aut ab
intrinſeco principio mouentur, quæ extrinſecus citantur, vel
pelluntur, aut vehuntur, vel trahuntur, vel circumuoluuntur,
vt auctor eſt Ariſtoteles libro ſeptimo Phyſicorum particula
decima. Quæ intrinſecus cientur, vel per appetitionem, & ani
mæ impulſionem, aguntur vt animalia, vel ſecundum natu­
ram, vt elementa, & ea mixta, quæ ab exuperante elemento
mouentur.
Quinto ſciendum, in confeſſo eſſe omnibus, modo senſum
communem habeant, ea omnia, quæ extrinſecus mouentur,
habere motorem ab eo quod mouetur, omnino distinctum:
nanquod pellitur, non à semetipſo, ſed ab altero pellente pellitur.
Quod fertur non à ſemetipſo, sed ab altero ferente fertur.
Quod trahitur, non à ſemetipſo, sed ab altero trahente trahitur.
Quod circumuoluitur non à ſemetipſo, sed ab altero circum­
uoluente, circumuoluitur. Ergo omne, quod extrinſecus mo­
uetur, à motore mouetur, quod eſt distinctum ab eo, quod mo-
1uetur: id quoniam eſt notissimum, Aristoteles in principio ſe
ptimi libri Phyſicorum in quœſtionem non vocat. Quæ ſuarum
motionum intrinſecum principium habent; ea omnia à primo
motore diſtincto mouentur, quamuis is, quis nam ſit, noſtros
ſenſus fugiat; quamquam lateat nos. Vtrumne animal to­
tum à ſemetipſo toto primo moueatur, cum tamen animalis
putre cadauer immotum ſpectamus, inde intelligimus ab ani­
ma animalis corpus efformante, & corpori motum præstante,
vt à primo motore, ab animali, quod mouetur, diſtincto fuiſſe
motum, & perindeac nauigium à nauta destincto mouetur.
Id in corporibus elementorum ſimplicibus magis latet: demon­
ſtrationum tamen efficaci robore coacti, elementum ſimplex totum
à forma, perindeac à principio mouente per ſe & primo, moueri
credimus, quod ſi partium mouentium, & motorum diſtinctio in
corporibus ſimplicibus elementorum à pluribus ignoretur; et hoc
nomine plures ſentiant; elementa ſimplicia aut ipſa à ſemetipſis
moueri, aut ab extrinſeco motore tantum agitari, hi certè hal­
lucinabuntur, perinde atque illæ, qui dum A. B. mouet. B. C.
putat. A.C. à ſemetipſo moueri primo, quod ni mirum vtrisque
motis partibus, vtra moueat vtram, non perſpectum habens,
totum à ſemetipſo moueri primo autumet; quod ſi ſciret. A. B.
mouere. B. C. autem moueri, alterum per ſe, & primo moue
re alterum per se, & primo moueri intelligeret. Ad rem no­
stram redeuntes, non propterea exiſtimandum eſt, elementum
ipſum totum ab extrinſeco tantum motore cieri; quia intrin­
ſecus motor lateat: nec propterea contendendum est, elemen­
tum ipſum totum à ſeipſo moueri primo, ignoratione partium
aſpectum fugientium, sed omnino & certè credendum, ele­
menta non extrinſecus tantum, verum intrinsecus agitari; &
in elementis differentia tenenda eſt partium, quæ primo mo-
1uent, & quæ primo mouentur; vt inde intelligatur, quomodo
elementum à semetipſo primo moueatur, id est quomodo for­
ma elementi primo moueat elementum, quamquam hæc par­
tium distinctio à pluribus ignoretur. Hæc ex Ariſtotele in
principio libri septimi Phyſicorum.
Sexto sciendum, id quod altero per se & primo quieſcen­
te, per se & primo quiescit, per se & primo ab eo moueri,
ad cuius quietem per se & primo quieſcit. Verbigratia: ſi
quieſcente anima per se & primo, animal per se & primo
quieſcit: neceſſe eſt animal ab anima per se & primo mo­
ueri: dicimus per se & primo, quia ad heri quietem & mo­
tum canem moueri, & quieſcere contingit, non per se nec pri­
mo, sed tantum per accidens, qua de re nunc verba non faci­
mus, ideo, cane omiſſo, ad elementum ſimplex reuertimur, quod
per se & primo non quieſcit, quieſcente eo quod gignit, aut
impedimentum auferente, nec quiescente medio, aut loco, ad
quem fertur. Sed iſtis omnibus quieſcentibus, elementum per
accidens immotum manet; Ergo ab iſtis motoribus elementum
non primo, sed per accidens tantum mouebitur. Inueſtigan­
dus eſt ergo primus elementorum motor.
Septimo ſciendum, id quod primo cietur, non eſſe id, quod
ipsum totum à ſeipso toto agitatur; nam ſi totum ſit ipſum, &
quod primo ſe moueat, & quod à ſe primo moueatur, neceſſe
eſt totum ipſum toti ipſi applicari, & nullas habere partes, &
non poſſe diuidi, & semper moueri cum à ſeipſo non recedat,
sed ſibi præsto ſit semper: ideo numquam moueri ceſſat, sed
totum id, quod primo mouetur, omne conflatum eſt ex duabus
partibus, cum ſit corpus natura diuiduum, vt ſupra tertio lo­
co diximus: huius diuidui corporis altera pars primo mouet,
& altera primo mouetur, vt ſi totum animal prime moueri di
1xerimus, totum animal à toto animali moueri non intelligi­
mus, sed ab anima mouente corpus, & totum, idque ea ratio­
ne intelligi debet, quam ſupra diſputauimus, quod ſi quispiam
harum partium diſtinctionem ignoret, & propterea totum ani­
mal à toto animali moueri credat, hic certè hallucinabitur,
ignoratione partium aſpectum fugientium, in hunc errorem
adductus, vt Ariſtoteles in textu ſcripſit.
His ex Ariſtoteleo contextu constitutis, Aristotelis de­
monstrationem in hanc formam redigimus.
Omne, quod aut ab extrinſeco, aut ab intrinſeco mouente
mouetur, ab altero mouetur.
Omne, quod mouetur aut ab extrinſeco, aut ab intrinſeco
mouente mouetur.
Ergo omne, quod mouetur, ab altero mouetur.
Minor manifeſta ex his, quæ ſupra quarto loco annotaui­
mus. Maioris pars prior eſt notissima, nam quæ ab extrinſe
co mouentur: omnia à motoribus diſtinctis moueri dictum est
ſupra quinto loco, & pars altera eiuſdem maioris probatur.
Omne, quod ab altero primo quieſcente primo quieſcit, ab
altero primo mouente primo mouetur.
Omne, quod ab intrinſeco primo mouetur, altero primo
quieſcente primo quieſcit.
Ergo omne, quod ab intrinſeco mouetur, ab altero primo mo­
uente primo mouetur. Maior probatur.
Omne quod à ſe ipſo primo mouetur, altero, quod non est
ipſum, aut pars ipſius quieſcente, non quieſcit primo, vt ani­
mal, quod à ſe ipſo cietur primo, quouis alio, quod non eſt ani­
mal motum, quieſcente, non quieſcit; cum à ſemetipſo tantum,
& non ab alio quopiam moueatur, quod ſi ab alio moueretur,
ad motoris quietem quieſceret: aliud tamen ad alterius mo-
1tum, & quietem non primo, sed per accidens aliquando mo­
ueri, & quieſcere contingit, vt Canis, qui dum illius herus mo­
uetur, & quieſcit, non primo, nec per ſe, sed per accidens mo­
uetur, & quieſcit, at nos primum mouens, & primum motum
quærimus: primum motum eſt, quod altero primo quieſcente
primo quieſcit. Ergo omne, quod altero, primo quieſcente, pri­
mo quieſcit, ab altero, primo mouente, primo mouetur; ab eo
inquam, quo primo quieſcente primo quieſcit, vt ſupra quinto
loco notauimus. Huius argumenti minor probatur.
Omne corpus diuiduum, quod ab intrinſeco primo moue­
tur, parte altera primo quieſcente primo quieſcit.
Omne quod ab intrinſeco mouetur primo, est corpus diui­
duum.
Ergo omne, quod ab intrinſeco mouetur primo, parte alteræ
primo quieſcente primo quieſcit.
Minor huius argumenti nota eſt ex his, quæ ſupra dixi­
mus tertio loco: maior argumento ad abſurdum ducente, pro­
batur.
Si maior eſt falſa, ergo eius oppoſita eſt vera, quæ eſt. Cor­
pus diuiduum, quod ab intrinſeco primo mouetur, parte alte­
ra quieſcente primo, mouetur primo. Ergo corpus diuiduum
ſecundum partem mouetur, & ſecundum partem quieſcit.
Ergo continuum, at que diuiduum corpus, quod totum primo
mouetur, non totum primo, sed per partem mouetur;
quod est abſurdum: ergo omne motum habet
motorem diſtinctum ab eo, quod moue­
tur, quod Ariſtoteles ſummo cum
artificio demonstra­
uit.
1
Ex demonſtratione Ariſtotelis nona propoſitio
confirmatur. Cap. XXXVI.
Haec eſt demonſtratio Ariſtotelis, quam ipſe inuo­
lutam, & breuem, at que obſcuram propoſuit, vt con­
templandi anſam lectoribus derelinqueret: eandem nos
illis or dinis luminibus, quæ à quolibet vel parum etiam ocula­
to ſpectari poſſunt, vſque adeo illuſtrauimus; vt nihil illuſtrius.
Nunc par est; vt eamdem in noſtrum vſum conuertamus.
Quæ ab extrinſeco mouentur prudentes præterimus, quod ne­
mo ſit, qui inficias eat, omnia, quæ ab extrinſeco mouentur,
motorem habere diſtinctum, quod ſupra quinto loco declara­
uimus, & ea tantum aſſumimus, quæ ab intrinſeco citantur,
vt ſunt animalia, & elementa. In animalibus totum animal
à ſemetipſo moueri videtur primo. nec quoniam id, quod inter
motorem, & motum interest, latet nos propterea dicimus, to­
tum animal à ſemetipſo moueri primo, sed in confeſſo est, ab
alio, motum animal moueri, id eſt ab anima, quæ, & quod cor
pus ab ea moueatur, cum ipſo corpore, per accidens mouetur,
pari ratione elementum primo mouetur; & latet à quo mo­
ueatur; ab alio tamen, elementum moueri oportet, & quam­
uis motor non appareat, elementum tamen à forma primo mo­
uetur; que & eo quod elementum primo ab ea moueatur, for
ma quoque eadem vnà cum ipſo elemento per accidens moue­
tur. His iactis fundamentis, argumenta ex Ariſtotelea de­
monstratione petita eruuntur, & primo.
Id primo alicui ineſt, quo poſito illud ponitur; & quo explo
ſo, illud exploditur, cui id primo ineſſe dicitur. Sed poſito mo­
tu deorſum, graue ponitur; & motu deorſum exploſo, graue
1exploditur & poſito motu ſurſum leue ponitur, & motu ſur­
ſum exploſo, leue exploditur.
Ergo motus ſurſum leui, & motus deorſum graui primo in
est, quatenus tamen non actus, sed ſola inclinatio eſt in vtro­
que motu. Maior huius argumenti propoſitio ex his manife­
ſtatur, quæ ſupra secundo loco annotantur. Minor etiam
nota tum ex libro tertio Phyſicorum, tum ex libro primo de
cælo. In Phyſicis dixit Ariſtoteles. Motus eſt actus mobilis,
& primo cæli ſcriptum reliquit. Motum ſimplicem ſurſum
ſimplici elemento leui, & motum ſimplicem deorſum ſimpli­
ci elemento graui eſſe tribuendum; & cum reciprocatione: ita
vt ſicut ſimplex motus eſt ſimplicis elementi, ita ſimplex ele­
mentum ſimplici motu præditum eſſe oporteat, seu graue, seu
leue ſit illud elementum, quod ſimplici motu seu ſursum, seu
deorſum cietur. Quapropter vt motus ſine his, quæ mouentur,
mente concipi non poteſt: ita motus ſimplex directus ſine ſim­
plici corpore, quod tali motu directo mouetur excogitari non
valet. Igitur motu ad medium poſito, & ea ponuntur, quæ
ad medium deſcendunt, & motu ad ſupremam huius inferio­
ris mundi oram constituto, ea quæ ad cælum euolant, consti­
tuuntur, & his ſimplicibus exploſis motibus ea ſimplicia cor­
por a exploduntur, quæ talibus motibus agitabantur, ante­
quam exploderentur. Motus ergo ſurſum leui, & deorſum
graui primo ineſt, & motus vterque de mobili vtroque ne­
ceſſe est vt primo dicatur.
Secundum argumentum ex eadem Aristotelea demon­
ſtratione petitum eſt hoc.
Illud, quod ſi ab omnibus partibus exploſum fuerit, à tote
non propterea exploditur, toti primo ineſſe dicitur.
Sed recto motu à quolibet particulari elemento, & à qua-
1libet eiuſdem elementi particularis parte exploſo, non propte
rea motus rectus à ſimplici elemento exploditur.
Ergo motus rectus, ſimplex ſimplici elemento ineſt primo.
Maior propoſitio nota est ex his, quæ ſecundo loco diximus.
Minor etiam patet, quia ſicut ſingulis hominibus mortuis eſt
hæc propoſitio vera.
Homo eſt rationis particeps, ita & quibuslibet elementis,
quibuslibet eorundem partibus deſtructis, adhuc vera eſt hac
propoſitio, graue corpus deorſum rapitur, & leue corpus ſur­
ſum attollitur, quatenus tamen hæc nomina non actum, sed
facultatem, ſeu propenſionem ad motum explicant.
Si quis roget. Cur dictum est ſupra: poni corpus mobile,
motu poſito, & explodi eo exploſo; ſi nullo corpore ſuperstite,
adhuc vera est hæc propoſitio: graue deorſum, & leue ſur­
ſum ferri?
Reſpondemus. Facultas mobilis corporis ad motum, mo­
tui non qui est actu, sed eſſe tantummodo poteſt; & motus, qui
potuit eſſe mobili qui facultate moueri potest, non tamen actu mo
uetur; proportione reſpondet: ita vt motus in actu corpus, quod
actu moueatur postulet; & corpus, quod actu mouetur, ſine
eo motu, qui eſt in actu, moueri non possit: quapropter, actus
actui, & facultas facultati numquam non reſpondet, non au­
tem actus facultati, nec facultas actui. Nullo itaque actu ſu­
perstite homine, sed omnibus mortuis facultas non tollitur:
cuius facultatis beneficio vera est hæc propoſitio. Homo est
rationis particeps. Ita omnibus ablatis grauibus, & leuibus
corporibus, & quibuslibet eorumdem partibus actu, quia fa­
cultates ſunt adhuc ſuperstites verè enunciamus, cum dici­
mus: grauia, & leuia ſurſum, & deorſum moueri, faculta­
te tamen, quæ ad propoſitionis veritatem ſufficit.
1
Tertio idem probatur. Quod parte aliquæ primo quieſcen
te, primo quieſcit, ab illa primo mouetur.
Omne elementum parte altera eiuſdem elementi, primo
quieſcente, primo quieſcit.
Ergo, omne elementum, ab illa primo mouetur. Maior
huius argumenti propoſitio manifeſta est, ex his, quæ ſupra,
ſexto loco notauimus. Minor probatur.
Omne continuum, atque diuiduum corpus parte altera
primo quieſcente, primo quieſcit.
Omne elementum est corpus continuum, atque diui­
duum.
Ergo omne elementum parte altera primo quieſcente primo
quieſcit. Quieſcente enim forma elementi primo, totum ele­
mentum primo quieſcit. Ergo omne elementum à mouente
forma primo, mouetur primo, quod erat probandum.
Adinuento eo, quod in elementorum motu primo moue­
tur; nunc dicendorum ordo poſtulare videtur, vt etiam de eo,
quod primo mota elementa primo mouet, verba faciamus: ha
ctenus enim de eo ſatis locuti non fuimus, ideo primo mouentis
natura, quæ nam ſit, diligentius hoc loco eſt à nobis inueſtigan
da, atque pertractanda.
Elementa igitur primo mouentur ergo habent motorem,
qui primo moueat; conſequentia probatur. Cuilibet pa­
tiendi facultati agendi facultas neceſſario reſpondet, vt
colligere licet ex Aristotelis libro quinto Diuinorum par­
ticula decimaſeptima: ratio eſt, quia quod agere, & quod
pati potest, (eadem actiua, & passiua vocantur) ſunt
in his, quæ vicissim conferuntur: hæc ſic ſunt compara­
ta, vt alterum cum altero ſit, & alterum ſine altero eſſe
nequeat, alterum per alterum cognoſcatur, & alterum
1ſine altero cognoſci non valeat. Hic motor non est cælum,
quod grauia deorſum pellat, & leuia ſurſum trahat: quia
(vt docuit Ariſtoteles libro secundo de cælo particula octua
geſimatertia) hi ſunt motus violenti, quibus factis; omnia cor
pora media pellerentur; ac traherentur, & quorum ratione
eodem tempore idem corpus ſursum, & deorſum moueretur,
ſi eodem tempore contingeret vt leuia ſurſum traherentur, &
grauia deorsum pellerentur; quia diſtans à diſtanti non pelli­
tur, nec trahitur, niſi omnia media corpora cum pulſo pellan­
tur, & cum tracto trahantur. Neque id, quod elementa gi­
gnit ab initio; Neque id, quod impedimentum aufert, ea mo­
uet: quippe cum hæc duo ab eo, quod mouetur; non rarò di­
stare accidat; & aliquando etiam, dum elementa mouentur,
nihil horum ſuperstes exiſtat. Ergo nihil horum primo mo­
uere potest.
Dicet forte quiſpiam. Mouendi vis illius, quod gignit ab
initio in elemento genito conſeruatur, à qua elementum pri­
mo mouetur.
Contra. Cauſam effectui propriam ſui vim communicare,
nihil est aliud, quam effectum à tali cauſa productum, ab
eadem naturam habere, ac vitam, quod nihil actu ponit in
cauſa, sed motus fixum non habet eſſe, fixam vitam, & natu
ram non habet, sed tantum habet eſſe fluidum, quatenus tan­
tum est; dum fluit; ac fit, & poſtquam factus eſt, nullum ha­
bet eſſe, cum numquam non fluat. Ergo à cauſa existente actu
ſolummodo fit, & non à cauſa, quæ tantum virtute existat.
At quod genuit, & quod impedimentum abſtulit, ab elemen
to moto ſæpe vel distant, vel antequam mouere deſierint, pe­
rierunt. Ergo elementorum motus à vi, seu facultate cauſæ
mouentis non fit. Ergo vis, aut facultas illius, quod ab initio ge-
1nuit, vel impedimentum abſtulit, elementa nec mouet; nec mo
uere potest. Neque medium ab elemento motum, elementum
primo mouet: quippe, quod medium ab elemento motum non
per se elementum, ſed per accidens tantum moueat, vt nauis,
quæ à nauta per ſe mouetur, eumdem per accidens mouet.
Nos cauſam, quæ per ſe & primo, & non per accidens tantum
motum facit, hoc loco inuenire conamur. Neque elementorum
locus elementa primo mouet. Quoniam locus (vt ſupra diſpu­
tauimus) vt rei motæ finis, ac perfectio tantum mouet, non vt
forma nec vt efficiens niſi quatenus locus rem locatam ſuo com­
plexu continet; qua ratione, vt forma mouere dicitur; & ra­
tione qua finis forma, & perfectio in vnum ſæpe coheunt, sed
omnes iſtæ motuum ſpecies ſunt metaphorici motus, vt ſcripſit
Aristoteles. primo de ortu, & interitu particula quinquage
ſimaquinta, & nos veri motus facientem cauſam quærimus.
Si ergo nec cælum, nec generans, nec remouens impedimen
tum, nec locus, nec medium, nec aliud extrinſecum elementa
mouet primo, aliud intrinſecum erit à quo elementorum mo­
tus primo fiat. Nam extrinſecum aliud fingere non licet, ſi
hic motus ab intrinſeco principio primo fit, non à materia; quia
nullam vim faciendi motum habet, cum materia actu res nul
la ſit; & vnumquodque, quod fit ab eo tantum fieri oporteat,
quod actu exiſtit. Ergo à forma grauia deorſum, & leuia ſur
ſum primo, neceſſe eſt, vt moueantur.
Confirmatur demonstratione Aristotelis tum ſeptimo,
tum octauo Phyſicorum, vbi primum motum à ſe, quod est
primum cælum dari probatur idque ab intrinſeco primo princi­
pio, quæ eſt cæli forma, seu assiſtat, ſeu informet primo mo­
uetur. Ergo per locum à ſimili, & elementum à propria for­
ma intrinſeca primo mouebitur, nec aliquid roboris forma
1assiſtens ab hoc argumento aufert, quandoquidem assistens
forma, quam informans corpori cui assiſtit immediatius add
heret, quod alio loco diſputauimus.
Confirmatur per alium locum topicum, ſi de quo minus in
eſſe videtur, & ineſt. Ergo & de quo magis, sed minus vide­
tur totum primum mobile à ſemetipſo, id eſt à propria forma
primo moueri, quam elementum; verumtamen primum mo­
bile à prima illius forma primo mouetur. Ergo & elementum
totum à propria eiuſdem elementi forma & magis primo mo
uebitur. Maior nota: minor probatur: maior eſt vnio inter
mobile primum, & illius formam, quam inter formam, &
materiam elementi; Ergo minus videtur, primum mobile ab
illius forma, primo moueri: probatur conſequentia. Omne
motum diſtinctum motorem habet ex demonſtratione Ari­
ſtotelis, quam ſupra deduximus. Ergo vbi diſtinctio minor mi
nus videtur mobile moueri poſſe; vbi diſtinctio maior magis vi­
detur, sed inter formam, & elementum eſt maior diſtinctio,
quam inter primum intellectum, & mobile primum. Ergo mi
nus videtur, illud ibi primo moueri, quod mouetur. Vnionem
eſſe maiorem, & distinctionem minorem, inter intellectum
primum, & mobile primum grauiter, & acutè probat philo­
ſophus numquam ſatis laudatus Auerroes libro ſecundo de
cælo commentatione tertia, dum cælum (ait) & illius intel­
lectus, nullis interiectis mediis dimenſionibus immediatè vniun
tur, forma, & materia elementi non niſi mediis interceptis in
definitis dimenſionibus vniri poſſunt.
Ergo maior eſt vnio primi intellectus, & cali, quam ma­
teriæ, & formæ in elementis. Ergo minus videtur, cælum à ſe
primo, poſſe moueri, quam elementum; mouetur tamen: ergo
multo magis elementum à ſe, primo mouebitur.
1
Huc omnia argumenta afferri poſſunt, quibus ſeptimum
dictum confirmatur: ea præſertim, quæ ex definitione natu­
ræ petuntur.
Hæc eorum, quæ ab ipſa mouentur, non modo per ſe prin­
cipium eſſe ab Aristotele demonstratur libro Phyſicorum ſe
cundo; ſed & principium per ſe & primum: atqui elemento­
rum motus est naturalis, qui ab eorumdem natura naſcitur,
non à materia, quæ propter rationem ſæpe repetitam, non
mouet: ergo à forma, quæ est elementorum; verius natura,
quam materia, elementa primo mouentur.
Confirmatur: in omni natura, in qua eſt quod patitur, eſt
etiam quod facit, ſed in natura elementorum eſt materia, quæ
patitur. Ergo in natura elementorum erit forma, quæ mo­
tum facit, & primo, quia natura eſt principium motus pri­
mum. Maior est Aristotelis libro tertio de anima particu­
la decimaoctaua, & decimanona, qua intellectus agentis
in anima necessitatem, qui faciat, probat, quod in
ea ſit possibilis nuncupatus intellectus, qui pa­
titur: minor manifeſta, & argumen­
tum est in tertio modo primæ
figuræ: ergo,
&c.
Hactenus vniuerſæ controuerſiæ ſecundam par­
tem abſoluimus nunc ad tertiam eiuſdem
partem eadem methodo abſoluen­
dam aggrediamur.
1
HIERONYMVS BORRIVS
PETRO VICTORIO. S.
Homo qui ratione viuit, non ſolum ab aliis inuen
ta cognoſcere, amplificare, & meliora reddere, ſed
& noua reperire poteſt: acutum enim & efficax
humanum ingenium quolibet ancipiti gladio pe
netrantius ad omnium vſque medullas pertingit,
rerum quę ibi abditæ latitant vim & naturam in­
troſpicit, vt videat, quid ſint, quid inter illas inter
ſit, quid moliantur, & agant: quamobrem, quæ alij non viderint, vi­
dere cuilibet in promptu eſt. Ego, qui homo ſum, tametſi tenui inge­
nio præditus, multa ſæpenumero, quæ nouitatis ſpeciem quamdam
præſeferre videntur mecum ipſe excogito: ea ſimulatque excogitaui
ad æquam veritatis lancem expendo quorumdam communium lo­
corum, quos non aliis, ſed vni mihi meo marte affabre conſtruxi;
quorum breuis complexus id omne continet, quod vniuerſi ambitu
comprehenditur: ſi ſub aliquo meorum locorum inueniuntur, in
apertum prodeunt, non vt mea à me nuper excogitata, ſed vt à peran­
tiquis illis Philoſophis iam diu inuenta, ex quorum primis fonti­
bus loci mei communes manarunt: itaque aut ſcribuntur, aut de
ſuperiore illo primo loco, quo me nihil omnino ambientem, aut ea
dere nihil prorſus cogitantem. Franciſcus Medices ad rem medi­
cam Piſis publicè profitendam acciuit, conſentienti concordique
meorum auditorum coronæ his aut non diſſimilibus verbis expen­
denda proponuntur. Hæc Ariſtoteles docuit, illa Plato diſputauit.
Hæc à Galeno ſcripta, illa ab Hyppocrate poſteritati conſignata fue­
runt: quibus artibus, tum meæ doctrinæ fidem, tum mihi aucto­
ritatem conciliaturum facile ſpero: meæ quidem doctrinæ: quia
qui me diſputantem audiunt, vel etiam in uiti & reluctantes dicere
coguntur, maximam Borrij verbis adhibendam eſſe fidem, quod non
ipſe, ſed præſtantiſſimi illi bonarum artium proceres in illius ore
loquantur: mihi quia me non ſuperbum, non vanitate inflatum ac
tumentem, non ingratum, ſed humilem, modeſtum, ac meis illis præ
ceptoribus, de quorum ſapientia ſum quicquid ſum, gratum iudica­
bunt: quando mea omnis doctrina illis (vt par eſt) accepta refertur.
At ſi meæ cogitationes ſub meis communibus locis adinuentæ non
fuerint, aut tamquam grauiter ſuſpectæ ſtatim ſupprimuntur, aut con
1ditæ conſeruantur, donec temporis longitudine conſeneſcant, & prius
quam hanc lucem videant tamdem intereant. Non enim is ſum qui
noui aliquid inuenire me poſſe confidam, nec qui res meas tanti fa­
ciam, quin illas, ſi quidem opus fuerit, interire quotidie patiar. Ne­
que idcirco poſteriores etiam ſcriptores omnino poſthabendos eſſe
cenſeo, ſed obiter, & veluti pertranſennam raptim legendos: quapro­
pter ego veluti alter librorum gurges, & helluo eoſdem citiſſime de­
uorare conſueui: tum colligo memetipſe, habeoque delectum, &
quod probabile mihi ac verum viſum ſit, id totum in meorum loco­
rum ordinem libenter transfero, ac vtor pro meis cætera prudens prę
tereo, & id quod ſupereſt honeſti ocii, ſupereſt autem quamplurimum,
in veterum monumentis nocturna, atque diurna manu verſandis con­
ſumitur, vt ex illis doctrina purior hauriatur. Id an verum ſit, hic, de
grauium & leuium motu liber, cuius tertia hæc pars ſub tuo nomi­
ne prodit, fidem facere poterit: in qua nihil nouarum rerum legitur,
ſed omnia priſcam illam bonorum ætatem redolent, quę hactenus
inculta iacuit. Hi mei labores ſi abs te probabuntur, quem omnes
boni ingenua & liberali doctrina præditum omnibuſque numeris,
ac partibus abſolutum (clara enim tua virtus adeo refulget, vt etiam
exteras nationes ad te videndum confluentes obſtupefaciat, & totus
penè orbis ſcientiam tuam admiretur & laudet) ac vt vno verbo di­
cam, vt optimum ament, & prędicent; nemo mehercule nemo futu­
rus vmquam eſt, qui eoſdem non ſit magnopere commendaturus.
Tu igitur Cariſſime & Amantiſſime Petre virtutum omnium
liberalium ornamentum, quæ tua eſt humanitas tertiam
hanc partem excipe vt tuam: eam dem ſi exceperis,
huic & prioribus duabus partibus
plurimum auctorita­
tis accedet.
Vale.
1
TERTIA PARS
PERIPATETICAE
DISPVTATIONIS
DE MOTV GRAVIVM.
ET LEVIVM
AVCTORE HIERONYMO BORRIO
Philoſopho, ac Medico Arretino.
Ab eodem in Almo Piſano Gymnaſio publicè
profitente diſputata.
Propoſitæ quæſtionis tertia pars princeps, in qua
contra primam propoſitionem argumenta
nonnulla feruntur. Cap. I.
QVVM mecum ſæpe reputarem,
non ad diſcordias, & bella, ſed
ad concordiam & humanitatem
animantes omnes natos eſſe; alio­
rum vtilitati conſulendum pro mea
virili parte, fore ratus ſum: quod
vſque modo ita me feciſſe puto,
vt ſic fe­
ciſſe non
pæniteat, & ne omnino vitam ſilentio tranſigerem, opus
hoc etiam amicorum fretus conſiliis pertexui: ex quo vt ma­
iorem commoditatem, vberioremque fructum legentes ca­
piant, tum breuiter, tum ordinatim procedendo. In hac ter­
tia huius propoſitæ quæstionis parte argumenta nonnulla ad-
1ducentur, quorum exitus quo ad per nos fieri poterit effica­
cius explicabuntur, & eumdem ordinem dicendo ſeruabimus,
quem huic quæſtioni ſupra adhibuimus; vnamquamque ete­
nim propoſitionem, eo quo distributæ ſunt ordine, argumen­
tis quibuſdam veluti arietibus concutere tentabimus, & arie­
tes propugnaculis repellemus, quo fiat, vt latens veritas erua­
tur, & primo aduerſus primam propoſitionem pro noſtris qua­
libuſcumque viribus elementa à generante non moueri hiſce
rationibus oſtendere adnitemur.
Omne quod à generante pendet, generantis actione duran
te fit, ea ceſſante factum eſt, sed motus numquam eſt factus,
verum ſemper fit: ergo motus à generante non pendet.
Reſpondeo. Maior propoſitio in ſolis rebus permanentibus,
non autem in his, quorum eſſe perpetuo fluit, veritatem habe­
re potest; eius generis ſunt motus, & tempus; hæc duo eatenus
ſunt, quatenus fiunt, licet numquam ſi ut facta; de quibus ve­
rè affirmari potest illud diuini Platonis in Timæo. In rerum
vniuerſitate quædam eſſe, quæ gignantur & intereant neque
vmquam ſint: inter quæ tum motus, tum etiam tempus iure
optimo referri poſſunt, quia nullum habent eſſe fixum, ac per
manens, sed tantum fluidum, quod in ſola generatione conſi­
ſtit, quæ poſtquam eſt abſoluta, nullum opus, nulla res factæ
ſuperest, vt ſcripſis Ariſtoteles libro nono Diuinorum parti­
cula decimaſexta, & alibi de quibus maior propoſitio intelli­
gi non poteſt, sed de illis tantum est intelligenda, quorum eſſe,
poſtquam agens agere deſiit est ſuperſtes.
Secundo aduerſus eamdem primam propoſitionem est lo­
cus apertus Auerrois libro tertio de cælo commentatione vi­
geſimaoctaua. Quando graue (inquit Auerroes) ſecundum
facultatem eſſentialem ad ſuum locum naturalem mouetur
1non à generante ſed a ſua forma immediate mouetur. Ergo
generans ſecundum facultatem eſſentialem nuncupatam, ele
menta non mouet, sed propria elementorum forma ea est à
qua ſecundum eamdem eſſentialem vocatam facultatem ele­
menta moueri ab Auerroe dicuntur.
Reſpondeo, & primo non nulla ponuntur, quibus poſitis,
primo ad argumenti materiam, ſecundo ad eiuſdem formam
reſpondebitur. Elementorum ergo, quæ non dum genita ſunt,
facultas est in contrarij elementi ſubiecto, vt ſupra diximus,
in quo duæ ſunt ſeu præparationes, ſeu diſpoſitiones (vt. Auer
rois more loquamur) Præparatio prior ad formam poſterior
ad motum nuncupatur: hæ duæ elementorum præparationes
non in duobus, ſed in vno tantum ſubiecto inueniuntur, quod
est prima materia.
In animalibus præparatio ad formam est in materia pri­
ma, & præparatio ad motum est in eo, quod ex materia, &
ex forma conflatur. Ambæ elementorum præparationes
aptissimo quodam non temporis, sed ſolius originis, & naturæ
ordine distribuuntur. Hic illæ eſt, qui inter cauſam & effe­
ctum intercipi ſolet; exempli gratia. In materia olei ex quo
gignenda eſt flamma, præparatio ad formam ignis, & ad
motum ſurſum, ſimul tempore ſunt; licet ignis materia ordi­
ne originis, atque naturæ prius ad formam, quam ad motum
ſit diſpoſita, id quod apertè ſcriptum reliquit Auerroes libro
quarto de cælo commentatione vigeſimaquinta. Ratio eſt, quia
ab vno in quantum vnum immediatè non naſcitur niſi vnum,
vt Auctor eſt Ariſtoteles libro ſecundo de generatione par­
ticula quinquageſimaſexta, quod ſi plura ab vno naſcantur,
neceſſe eſt, vt prioris, & poſterioris ordo inter illa intercedat.
Ideo à generante in materia contrarij elementi ſimplicis præ-
1paratio eſt ad formam, & ad motum: hæ duæ præparationes
in actum tamen ſimul duci non poſſunt, niſi ordo prioris, &
poſterioris inter illas interceſſerit origine ſaltem, & natura,
& ſi non tempore. Primo generans formam, quodammodo
mouens eſſe videtur, efficit enim primo formam, & cum for­
ma ſecundo motum facit: perindeac illæ, qui Amphoram
primo construit, efficit ſecundo vt vinum continere valeat:
hic tamen or do prioris, & posterioris non est ordo temporis,
ſed naturæ & originis. His conſtitutis ad argumenti materiam
reſpondetur. Auerroes cum elementa ſecundum facultatem
eſſentialem à generante moueri dixit, non de ſecunda præpa­
ratione ad motum, sed de prima, quæ eſt ad formam, est intelli­
gendus, quia generans elementum elemento dat formam, &
cum forma ea omnia liberalissimè largitur, quæ formam ne­
ceſſariò conſequuntur, vt est motus. Cum de eadem eſſentiali
facultate non à generante, sed à propria forma, elementum
moueri aſſeruit, id est omnino verum, ſi ſecundæ præparatio­
nis, quæ est ad motum, ratio habeatur: hæc à generante ad
actum immediatè non ducitur, sed mediante forma, à qua hæc
ſecunda præparatio ad actum immediatè transfertur: ſecun­
dum ergo facultatem eſſentialem elementum ab vtroque prin
cipio mouetur, à generante mediante forma, & à forma im­
mediatè, & vtraque præparatio est in materia contrarij ele­
menti, sed habit a ratione prioris præparationis à generante
elementa moueri dicuntur, habita ratione poſterioris præpa­
rationis, elementa à propria, naturalique eorumdem forma
mouentur: idque ſecundum facultatem eſſentialem eſt intel­
ligendum, ſemper habita ratione ordinis illius, qui non eſt tem
poris, sed originis, & naturæ.
Hæc ad materiam, nunc ad formam; inficianda conſequen-
1tia est. Non enim ſequitur graue ſecundum facultatem eſſen
tialem à generante immediatè, non mouetur, sed à ſua forma.
Ergo generans, ſecundum eamdem facultatem eſſentialem
elementum non mouet. Nam ab vtroque mouente principio
elementa mouentur, sed ratione diuerſa; vt ſupra diximus.
Reſpondeo ſecundo, & breuius, & eſt eadem ferè reſpon­
ſio, sed paucioribus abſoluta, id eſt tum graue, tum leue ele­
mentum ſecundum facultatem eſſentialem ad motum ſur­
ſum, & deorſum à generante mediatè tamen traducitur, im­
mediatè autem à propria forma vtrumque elementum cie­
tur: inficianda eſt ergo conſequentia, vt prius.
Contra illud, quod constantissimè affirmauimùs, dum ge­
nerans non per ſe, sed per accidens mouere diximus: apertus
est locus Auerrois libro primo de cælo commentatione vige­
ſimaſecunda. Cuius hæc ſunt verba. Motor, in eis eſſentiali­
ter eſt generans, & motum eſt genitum. Ergo generans ele­
menta eſſentialiter, quod non est, per accidens tantum, ſed
perſe, genità elementa mouet, vt ibi meridiana luce clarius
teſtatur Auerroes.
Reſpondeo primo. Habita ratione primæ præparationis eſ
ſentialiter, habita ratione ſecundæ præparationis accidenta­
liter à generante elementa mouentur.
Reſpondeo ſecundo: generans eſt cauſa eſſentialis genera­
tionis elementorum, ſed motus eorumdem, generans est cau­
ſa, per accidens, quia generans non mouet, niſi mediante for­
ma, quam præstat elemento, cum qua largitur, & motum;
non mouet etiam generans, niſi mediante medio moto, ideo per
ſe non mouet, sed per accidens, ſeu per aliud, quia aut per for
mam nuper genitam, aut per medium prius motum: generans
ergo elementa, quatenus est elementorum cauſa eſſentialis,
1dum à generante elementa gignuntur, & quatenus eſt cauſa eſ­
ſentialis generationis elementorum, eorumdem motor eſſentialis
nuncupatur, non quatenus mouet. Neganda ergo conſequentia eſt.
Contra ſecundam propoſitionem ſecundæ partis,
in qua elementorum motus per accidens ad
per ſe motum redigitur. Cap. II.
NVMERIS omnibus abſoluta tractatio, vt nihil re­
dundans, ita nihil imminutum continet, id quod de ſecun­
da propoſitione minimè affirmari poteſt: cum in ea non­
nulla vſque adeo neceſſaria deſiderentur, vt ſine illis mutila,
at que truncata videatur: nempe motus, & motores per ſe;
ad quos motus, & motores per accidens redigantur. Omne
enim per accidens tale in per ſe tale redigi debet. Omne quod
impedimentum tollit, per accidens mouet. Ergo omne, quod im­
pedimentum tollit, in per ſe motum, & in per ſe mouentem cau­
sam est redigendum, hic per ſe motus, & hæc per ſe mouens cau­
ſa, qualis nam ſit, non dum liquet: numeris ergo omnibus ab­
ſoluta tractatio non dum eſt, sed rudis vix dum, & inchoata,
in qua hæc, quæ valde neceſſaria ſunt, deſiderantur.
Reſpondeo. elementum ab eo, quod impedimentum tollit
per accidens mouetur, id quod impedimentum remouet, impe
dimentum per ſe mouet. Mouetur etiam elementum per ac­
cidens à generante; & generans motu generationis totum ele
mentum per ſe mouet, cum totum elementum per ſe à gene­
rante gignatur. Ad hæc totum elementum per ſe à propria
forma mouetur. Quapropter hic per accidens motus ad per
ſe motum hac ratione redigitur: & hi per accidens motores
ad per ſe motores hac ratione rediguntur.
1
Admotum ſcilicet generationis per ſe à generante natum,
ad per ſe motum impedimenti ab eo factum, quod impedimen
tum abstulit, ad motum medij à propria medij forma exor­
tum; & ad motum elementi, ab eiuſdem elementi propria etiam
forma productum. et motores per accidens, ad huiuſmodi per
ſe motores hac ratione ſunt redigendi. Id est, ad id, quod ele­
menta per ſe gignit: ad formam elementi elementa, per ſe
mouentem: ad id quod impedimentum mouet, dum illud per
ſe tollit, & ad propriam formam medij, quæ per ſe mouet me
dium, vt ergo nihil redundans, ita nihil imminutum, ſed ea tan­
tum, quæ neceſſaria ſunt hæc ſecunda propoſitio hoc modo ex­
poſita continet.
Contra tertiam ſecundæ partis propoſitionem, in
qua modus, quo ad locum elementa mouen­
tur, copiosè diſputatur. Cap. III.
In hac parte proprium elementorum locum non mouere.
vt finis demonſtrare contendimus, & prius quam argumen­
tum adducatur, duo ponuntur: quorum alterum illud eſt,
quod ab Aristotele ſcribitur libro quarto de cælo particula
vigeſimaquinta: cuius hæc paraphrastica ferè ſunt verba,
quod tale est facultate, ei ſimile eſſe dici poteſt, quod tale iam
eſt actu, vt ignis, qui re ipſa, perfectus eſt, & actu in ſuperiori
loco, vt in ſimili quieſcit, qui ex facultate ad actum prorum­
pit, extra proprium locum exiſtit, & in ſuperiorem plagam
ad ſibi ſimilem ignem ſubuolat, vt terra extra centrum, qua vis
ratione conſtituta, ad terram in centro, vt ad ſimilem fertur &c.
hæc ab Ariſtotele parum immutata ſcribuntur.
Alterum, quod ponimus est. Ignea vniuerſitas, in eum lo
1cum transferatur, vbi nunc terræ exiſtit, & pars ignis in lo­
co, aut aeris, aut aquæ derélinquatur, & vniuerſitas terræ
ex centro extracta in ſupremum locum aſcendat, vbi nunc eſt
ignis, & ibi quieſcat, & pars terræ in loco, aut aeris, aut aquæ
derelinquantur. Nec ſit qui has hypotheſes dandas non eſſe
contendat, quando particula vigeſimaſecunda, & vigeſimæ
quarta libri quarti de cælo ab Ariſtotele dantur: quibus da­
tis argumentum in formam redactum ſcribimus, & Topicam
regulam addimus. Sicut ſimpliciter ad ſimpliciter, ita magis
ad magis, & maxime ad maxime. Sed elementum ſimplex
ad ſimplex ſimile mouetur. Ergo ad magis ſimile elementum
magis ſimile, & maxime ſimile ad maxime ſimile mouebitur.
At maior est ſimilitudo ignis ad ignem, quam ignis ad cæli
concauum: immo maxima, & maior eſt ſimilitudo terræ ad
terram, quam terræ ad centrum, immo maxima. Ergo tran
ſlata ignis vniuerſitate ad centrum, non ad cælum, sed ad cen
trum pars ignis in loco aeris, aut aquæ derelicta mouebitur,
& poſita terræ vniuerſitate ſub cælo, non ad centrum ſed ad
cælum pars terræ in loco aeris, aut aquæ existens aſcendet:
cui veritas omnino reclamat. Ergo proprius elementorum lo­
cus, vt finis, vt forma, & vt eorumdem perfectio elementa non
mouet. Argumentum ex Aristotele naſcitur libro quarto
de cælo particula vigeſimaſecunda.
Huius argumenti exitus duobus modis explicatur: in pri­
ma explicationis ratione primo ad materiam de more, ſecun­
do ad formam reſpondemus: ad materiam reſpondentes dici­
mus. Id quod continet elementum, ei ſimile eſt, quod contine­
tur, & quæ or dine ſuo deinceps collocata ſunt, & quæ propter
cognatam, atque symbolicam qualitatem vicissim facilè com
mutantur, ea omnia dicuntur eſſe ſimilia. Ideo ignis est aeri
1ſimilis, quem continet, ſupra quem collocatus est etiam, & in
quem propter cognatam qualitatem paruo negocio mutatur,
perindeac aer propter eamdem cauſam in ignem facilè con­
uertitur: aqua ſimilis eſt terræ, quam ambitu ſuo complecti­
tur, ſupra quam collocata existit, & in quam propter conſi­
milem qualitatem, facilè migrat, & propter eaſdem cauſas
terra in aquam facilè vertitur: ita vt locus, qui igni natura
debetur, ſit totum illud, quod inter concauum orbis lunæ, &
deuexam aeris ſuperficiem interiacet. Terra circa centrum
in aquæ concauo locum habet, & quæ media elementa inter­
cipiuntur, inter hæc duo extrema ſic comparata ſunt à natu
ra, vt alia duo media loca ſibi vendicent, in quibus omnibus lo
cis elementa omnem perfectionem habent, quam habere natu
ra poſſunt: & in his rebus, de quibus nunc abundè egimus, om­
nium elementorum ſimilitudo conſistit. Ex quibus ad for­
mam reſpondemus.
Pars terræ ad locum ſuperum, vbi nulla est ſimilitudo,
nullaque est cauſa ſimilitudinis, & quo terræ vniuerſitatem
aſcendiſſe diximus, non moueretur, sed ad centrum, & ignis
ad cælum, & non ad centrum ageretur, quo ignem vniuer­
ſum deſcendiſſe aſſeruimus. In centro enim, & non alibi ſunt
enumeratæ terræ ſimilitudines, ſub cælo & non alibi ſunt enar
ratæ ignis ſimilitudines. Concedimus itaque totum primum
argumentum, & ſecundi argumenti minorem negamus, quia
non maior eſt ſimilitudo ignis ad ignem vbicumque exiſten­
tem, quam ad cæli concauum, immo proculdubio minor. Ideo
tranſlata ignis vniuerſitate ad centrum, pars ignis in loco,
aut aeris, aut aquæ derelicta, ad cælum, & non ad centrum
moueretur. Sicut tranſlata vniuerſa terra ad locum, vbi nunc
luna est non ad cælum pars terræ in loco aut aeris, aut aquæ
1de relicta cieretur, sed ad centrum: quia ibi, & non alibi ma­
gis terra eſt terræ ſimilis: alibi ſimilitudinis est ratio procul­
dubio minor, vt ſcriptum reliquit Ariſtoteles in locis, quos ſu
pra adduximus.
Secundo, dum eiuſdem argumenti exitus explicatur, pri­
mo ad materiam, deinde ad formam reſpondetur: ad mate­
riam animaduertere oportet, loci ſimilitudinem non eſſe vnius
modi, sed duorum: prior abſoluta, poſterior in tanta diſtan­
tia dicitur: locus eſt ſimilis elemento non abſolutè, sed in tan­
ta diſtantia, quamobrem graue ad centrum tunc aſcenderet,
quo etiam hoc tempore fertur; non quia in centro ſit terra,
sed quia centrum eſt locus, in quo graue ſuam propriam, ac
naturalem perfectionem nanciſcitur, eandemque nactam con­
ſeruat: & leue ad orbis lunæ concauum euolaret, quo etiam
nunc euolat; non quia ſub cælo ſit ignis, sed quia ibi est locus,
in quo leue ſuam perfectionem adinuenire, & adinuentam
conſeruare ſolet, vt in commentatione quam paullo ante ad­
duximus quam optimè ſcripſit Auerroes. Ergo pars ignis in
loco, aut aeris, aut aquæ derelicta ad centrum non cieretur,
vbi igneam vniuerſitatem collocauimus; quia ignea vniuerſi­
tas non est ſimilis parti ignis, niſi in tanta diſtantia, ita vt to­
tus ignis partem ignis non in centro, sed in maxima distantia
ab vniuerſi orbis centro proficiat, quapropter pars ad totum,
vt ad ſuam perfectionem non moueretur, ſi totus ignis eſſet
in centro; quia in centro nulla eſt ipſius ignis à natura institu
ta perfectio, moueretur pars ignis ad totum ignem ſub luna
exiſtentem, quia ignis vniuerſitas in hac parua à cælo distan­
tia eiuſdem ignis partem perficere, omnibuſque numeris abſol
uere potest; neque ideo terræ partes deorſum feruntur; quia
terra est in medio, sed quia rebus omnibus ſimilibus, ac nulla
1ſpecifica differentia distantibus ab eadem mouente naturali
vi, idem motus contingit, & ad eumdem finem formam, ac
perfectionem, tanto intercepto ſpacio diſtantem, quo fit, vt vbi
totum eſt naturaliter ſitum, eo etiam ſingulæ partes ſua ſpon
te, ac natura ferantur: ideo pars terræ ad centrum, & pars
ignis ad cælum natura mouerentur, & non aliò Hæc ad ma­
teriam.
Nunc ad formam reſpondentes, inficiamus minorem pri­
mi argumenti, id eſt, ſimplex elementum ſimile, ad ſimplex
ſimile elementum moueri in qualibet diſtantia. Negatur etiam
minor ſecundi argumenti: maiorem ſcilicet eſſe ſimilitudinem
ignis ad ignem, in qualibet diſtantia; quam ad cæli concauum,
& terræ ad terram in qualibet distantia, quam ad totius
mundi centrum.
Terræ vniuerſitate in eum locum tranſlata, vbi nunc est
ignis, dubitare contingit ex libro ſeptimo Phyſicorum, vbi Ari­
ſtoteles ſcribit, nec à minori, nec ab æquali, ſed à maiori tan­
tum fieri poſſe motum: indeſcenſu itaque totius terræ, ante­
quam centrum eiuſdem fiat centrum mundi deſcendentis ter
ræ partes quæ totius mundi centrum pertranſire cœperint,
partibus ſupra centrum exiſtentibus reſiſtere incipient: quip­
pe, quæ contra naturam ſurſum moueantur: ergo naturaliter
mouenti reſiſtunt, & eo magis, quo plures deſcendentis terræ
partes, centrum tranſgredientur: ergo, aut tota terra ad cen
trum numquam deſcendet, aut ſegnius in fine, quam in princi­
pio mouebitur.
Reſpondeo: licet toti non quanto, vt est formæ animalis,
pars quanta, vt est illius corpus, reſiſtat: pars tamen quan­
ta, toti quanto non reſiſtit: nec totius motum impedit: ideo
nullo impediente, aut motus velocitatem minuente, centrum
1terræ, mundi centrum fiet, quod ſi in partibus centrum trahi ­
cientibus reſiſtentiam, quis eſſe velit: ſciat in tota terra mo­
uendi vim eſſe maiorem, quam in partibus reſiſtendi, & à mi
nori motus non impeditur.
Quæſtio de proprio elementorum loco expli­
catur. Caput IIII.
HABET quæstionem non leuem, quod diximus: loca
elementorum propria eſſe ſpacia, quæ inter elementa
intercipiuntur, vt aeris ſitus inter aquam, & ignem
quam aptissimus est; & aquæ ſedes est inter aerem, & ter­
ram, terra in aquæ concauo collocatur, & ignis proprius, ac
naturalis locus, est totum illud, quod interconcauum orbis lu­
næ, & diuexam aeris ſuperficiem interiacet.
Habent inquam hæc omnia difficultatem non leuem, quo­
niam quærentibus elementis loca propria, indiuiduum quod­
dam videtur eſſe, quod vocant vbi ad quod per ſe feruntur, tum
tota ipſa per ſe ſimplicia elementa, tum ſingulæ eorumdem
partes, ac centrum ſui faciunt. Cuius ſignum illud eſt: ſi loco
aquæ aer poneretur, terra nihilominus ad centrum feretur,
& ſi loco aeris aqua collocaretur, ignis ad locum illum certè
cieretur, quo nunc cietur: quare ad aliorum elementorum ſu
perficies moueri, & ibi quieſcere, elementis quodam modo ac­
cidere videtur, ita vt duorum elementorum, aquæ videlicet,
& ignis, ſpacium, quod inter illa duo extrema medium in­
tercipitur, aeris locus proprius eſſe non videatur falſum it a­
que est, quod diximus: extremas elementorum deuexas &
conuexas ſuperficies medij elementi naturalia loca eſſe.
Dicendum, primo ad materiam, deinde ad formam: ad
1materiam dicimus, elementa duas habere rationes, alteram
quatenus ſunt partes vniuerſi, & naturæ totius; alteram qua
tenus vna quædam particularis natura eſt vnumquodque ele
mentorum. Certè quatenus totius naturæ partes, & veluti
vniuerſi membra ſunt: loca quædam elementorum ſunt ea,
quæ nunc dicta fuerunt; extrema ſcilicet ſuperficies inferio­
ris, & ſuperioris elementi ſunt locus illius elementi, quod inter
illa duo medium interiectum est. Nam ſicut in animali par­
tes inter ſe conſenſum, & relationem non paruam habent, &
in animali certos expoſcunt ſitus, ita & in vniuerſo, quod pe­
rindeac magnum quoddam animal eſſe testis est Auerroes
libro de ſubſtantia orbis capite ſecundo & in deſtructionibus
deſtructionum contra Algazelem diſputatione tertia dubio
decimooctauo, & ſecundo libro de cælo commentatione qua­
drageſimaſecunda, & ſeptuageſimaprima; it a eiuſdem vni­
uerſi partes ſitus inuicem conſentientes expoſcunt: alioquin
vniuerſum ipſum, quod est quam optimè diſpoſitum, debitè
conſtitutum non eſſet. At quatenus naturæ quædam parti­
culares particularia ſunt elementa, ſic profectò certum lo­
cum, quod vocant vbi, atque indiuiduum centrum vnumquod
que elementum habet, ad quem indiuiduum locum, & natu­
ra feruntur, tum tota elementorum corpora, tum ſingulæ eo­
rumdem partes: quod ſi in eodem loco, & circa idem centrum
ſuſque, deque, ante, & ponè, ad dextram, & ad ſiniſtram om
nia elementa concitentur; id illis accidit, quatenus partes ſunt
vniuerſi, & naturæ totius ſemetipſas conſeruantes, & propter
vniuerſi ordinem ſibi inuicem cedentes. Vniuerſi enim pro­
pria forma nihil aliud est, quam ordo, vt memoriæ proditum
eſt ab Alexandro libro ſecundo ſuarum quæſtionum natura­
lium capite vndeuigeſimo: neceſſe est ergo, vt iſtæ ordo cunctas
1huius mundi partes cuſtodiens omnino conſeruetur, qui ſi aut
inuertatur, aut omni ex parte tollatur, & vniuerſi naturæ
neceſſario corruat, pereunte enim alicuius naturali forma, &
totum illud cuius ea eſt forma, neceſſario perimitur, quia à
forma res habet, vt ſit, quod ſcire licet ex Ariſtoteles in ipſa
met vestibulo libri ſecundi de anima.
Ex his ad formam reſpondemus. Indiuiduus eſt locus ele­
menti, vt elementum eſt particularis natura, non vt eſt pars
vniuerſi, immo vt est pars vniuerſi, elementi locus est ſupe­
rioris, & inferioris elementi extrema ſuperficies.
Elementa nec trahi, nec pelli, in quo de magnete
ferrum ad ſe trahente. Cap. v.LOCVM, & cauſam, quæ motum facit, elementa non
trahere, facilè videre est, quia motu quo res trahun­
tur, nihil à mouente diſtans mouetur, quin omnia quæ
inter mouens, & motum intercepta ſunt media, & ipſa tra­
huntur: vt Nauis, quæ in medio mari quieſcit, rudentibus al­
ligata ex alto ad terram trahi non poteſt, niſi rudentes, &
niſi ſingulæ eorumdem partes trahantur.
Ergo ſi ignis hic po
ſitus, ad igneam vniuerſitatem ſub cælo exiſtentem, vt ad cau
ſam facientem motum, & elementa trahentem, aſcenderet;
omnia corpora media vſque ad cæli concauum aſcenderent,
& corpore graui, vt ad id, quod trahit, ad centrum deſcenden
te, omnia media corpora deſcenderent, cui vniuerſus naturæ
ordo reclamat.
Præterea terra huius mundi ad alterius mundi centrum,
& alterius mundi terra, ad huius mundi centrum natura non
cieretur, ſi ambas locus ipſæ traheret, quia trahendi motus de
1finitam, ac ſtatutam diſtantiam exigit; extra cuius extremos
fines nihil trahitur, cui aduerſatur Aristoteles libro primo
de cælo.
Eſt etiam trahendi motus iſtæ violentus, & non naturalis,
vt videre eſt apud Ariſtotelem ſeptimo Phyſicorum particu­
la decima, & elementa non violentia, sed natura ad propria
loca feruntur: ergo non trahuntur.
Adhuc in omni vero trahendi motu trahens, & tractum
trahuntur, septimo Phyſicorum particula decima, vt ad ter­
ram nauta nauem trahere nequit, niſi ipſe, qui trahit nauta,
ad tractam nauem, & niſi ipſa, quæ trahitur nauis, ad tra­
hentem nauiam trahatur. Ergo locus, vt elementum trahit
ita ab elemento trahitur, qua motus ſpecie nauis ad nautam,
& nauta ad nauem trahi diximus, quod eſt tam abſurdum,
quam abſurdissimum: non igitur locus vt cauſa efficiens tra­
hit elementa, sed eadem tantum mouet, vt finis; mouens au­
tem vt finis, non niſi metaphoricè mouet, vt libro primo de or­
tu, & interitu Ariſtoteles ſcriptum reliquit: locus ergo verè
nec trahet, nec trahetur, sed tantum metaphoricè mouebit.
Contra locus elementum, vt magnes ferrum trahit, & magnes
à ferro non trahitur: quamobrem locus trahet, non tamen trahe­
tur. Ratio ista nos admonet, vt aliquid de magnete dicamus.
Thales Mileſius magnetem animatum eſſe, & animæ
trahentis deſiderio ferrum ad ſe trahere credidit.
Sed argui potest, quia nullam cauſam reddidit, quare ab
electro, & ab adamante, quæ animata non ſunt, paleæ tra­
huntur. Demonſtranda item fuerant animæ instrumenta,
ſine quibus ab anima nullum corpus efformari poſſe ſcripſit
Aristoteles libro ſecundo de anima: hæc animæ instrumen­
ta cum magneti naturam minimè dediſſe constet, quomodo
1effugere poterit Thales, quin reprehendatur?
Empedocles tam ferrum, quam herculeum lapidem omni
ex parte peruium eſſe corporis vtriuſque, ſibi vicissim reſpon
dentes aeris plenos æquales eſſe meatus eſt ratus, ab vtroque
corpore defluxus quoſdam manare, ab herculeo lapide manan­
tes, in meatus ferri ſibi proportione reſpondentes excluſo ae­
re, qui intus erat, penetrare; & ferrum, dum ſuos defluxus
ſequitur, ad herculeum lapidem hac ratione moueri credidit.
Maximè qui reprehendatur dignus eſt hoc loco Empedo­
cles, quia nullam cauſam reddidit, quamobrem magnes ad
ferrum non moueatur, ad quod moueri optimo iure deberet, ſi
defluxus egressi non magis à magnete ad ferrum, quam à fer­
ro ad magnetem celerrimè cieantur: nihil etiam dixit, quam
obrem non ad aliud quoduis corpus, sed ad ſolum herculeum
lapidem, ferrum concitetur, quod tamen ad quodcunque
aliud concitari opus eſſet, cum defluxus à ferro egressi cuili­
bet alteri peruio corpori communicentur. Cur etiam, quodcum
que aliud peruium corpus ad aliud peruium corpus non fer­
tur, ſi defluxus, vt meatus ſibi vicissim reſpondentes, ex quo­
cumque alio peruio corpore manantes, & in cuiuſcumque
corporis meatus ſibi inuicem reſpondentes, excluſo aere, qui
intus latebat, penetrantes inuenire contigerit.
Democritus, Leucippus, Epicurus, & ex latinis Lucretius
vates quibuſdam poſitis, motus, quo ferrum ad magnetem
fertur, rationem reddiderunt. Primum quod ponunt est.
Vt ex quibuſuis corporibus, ita ex magnete, & ferro, indiui­
dua corpuſcula numquam non efficiunt. Alterum eſt, ſimile
ad ſibi ſimile fertur. Tertium Vt corpus vnumquodque, ita
magnes, & ferrum ex ſolido & inani est conflatum. Quarto
Tenuiora sunt indiuidua corpora, quæ ex magnete proſiliunt,
1& magnetis corpus eſt corpore ferri rarius. Quintum, In ma­
gnete plures & maiores ſunt vacuitates, quam in ferro.
Sextum, Similia ſunt, quæ ex vtroque corpuſcula manant.
Hinc ſequirebantur atomos illas quas magnes edit, ad ſibi ſi­
miles, quæ ſunt in ferro atomos incitari, eaſdem ex ferri va­
cuitatibus excludere, earumdem loca occupare, à ferro exclu
ſa indiuidua corpuſcula ad magnetem, vt ad ſimilem moueri
& ſecum ferrum, quod ad magnetem mouetur, hac ratione
ducere. Magnes ad ferrum non cietur, quia tot vacuitates
non ſunt in ferro, quot in magnete, nec ex ferro tot egrediun­
tur corpora, quot ex magnete, nec eſt ferrum tam peruium,
vt magnes. Quamquam isti multa vera dicunt, vt est illud
ſimile, licet non ſemper, aliquando tamen, ad ſimile ferri, &
Herculeum lapidem, ac ferrum ex ſimilibus constare, & fer
rum ad lapidem Herculeum, vt ad ſimilem moueri, tamen
quia de electro, & adamante feſtucas, & minutas paleas ad ſe
trahente quorum ſolidum, & inane, & quorum effluentia
corpora ſunt dissimilia, ſi hæc omnia dantur, nihil dixerunt,
effugere non potuerunt, quin grauissimè reprehendantur: quin
etiam ſi omnium à ſimili attractio fit, quam plurima, quæ ex
ſimilibus constant, ſe vicissim traherent, quorum nullum à
nullo trahitur.
Diogenes, non illæ Laertius, sed alter Appolloniates du­
ctilia omnia (inquit) ſic à natura comparata ſunt, vt humi­
ditatem quamdam emittant, & eamdem ab extrinſeco ad ſe
trahant, hæc quidem maiorem, illa verò minorem, cuius gra­
tia ab igni liquantur, humiditatem plurimam æs, & ferrum
emictunt, huius ſignum inde colligunt, quod ferri, & æris cum
abigni liquantur, non nihil abſumitur: ferrum multum hu­
miditatis reddit, multum etiam accipit lapis Herculeus, quia
1ferro magis aridus, magis rarus, & magis terreus plus trahit
humidi, quam reddat: humidum, quod ſuæ naturæ magis fa
miliare, & conueniens eſt, magis attrahit: at quoniam fer­
reum humidum naturæ Herculei lapidis conuenientissimum
est, ideo maximè trahitur, & cum tracto ferreo humido, pro­
pter naturæ cognationem, & formam, etiam ipſum ferrum
trahitur: ferrum non item trahit magnetem, quia ferrum
minus est peruium, & eam ob cauſam, multam aggregatæ
humiditatis cognatam congeriem accipere non poteſt.
Diogenes dicat oportet, cur ſolus Herculeus lapis ferrum
tantum trahit, ſi ſola humiditas eſt cauſa propter quam hæc
attractio fiat? cum alia multa fluida ſint, & ſuo more hu­
mida, vt est æs, plumbum, & argentum, & cætera, quæ &
ipſa propter innatam humiditatem liquantur: magneti hu­
midæ ob cognatam, & naturæ magnetis maximè conuenien­
tem humiditatem ſimilia, & à magnete non trahuntur.
Contra Empedoclem, Democritum, Leucippum, Epicu­
rum, Lucretium, & Diogenem omnia ferè illa argumenta
poſſunt afferri, quæ libro primo de Phyſico auditu particula
trigeſimaſexta, & deinceps contra Anaxagoram, ab Ari­
ſtotele allata fuerunt. Omnes ex Herculis lapide corporatas
effluxiones manare aſſeruerunt: vt Empedocles à mente di­
uina vnumquodque ex vno quoque extrahi aſſeruit: quapro­
pter iisdem mediis, quibus Empedocles arguitur, & ipſi ar­
guuntur. Omne itaque corpus (vt hinc dicendi principium
auſpicemur) aliqua ex parte quantumuis parua truncatum
minus quam prius constiterat, efficitur; atqui ex magnete
truncatæ partes, quæ corpora ſunt, effluunt. Ergo magnetis
corpus ſemper fit minus, sed magnetem diu ferrum trahere
contingit. Ergo bona pars corporatarum effluxionum ex ma
1gnete diu manare contigit. Ergo magnes nunquam non fiet
minor: ergo vel ad minimam quantitatem deueniet, ex qua
nihil effluet, ac tunc ferrum, quod prius trahebatur amplius
non trahetur, vel ſi trahetur, cum non niſi effluxionibus cor­
poratis ex Herculis lapide manantibus trahatur, opus erit,
vt lapis Herculeus minor minimo fiat, & ſi attractio diu du­
ret, lapis tandem conſumetur. Quod ſi lapis Herculeus par­
ticularum continuo effluxu non conſumatur, cum tempus nec
ſui ortus principium habeat, nec finem ſit habiturum, vt Ari
stoteles octauo Phyſicorum efficacissimè demonstrat, tempo­
re infinito ferrum à magnete trahi contingerit; & est ma­
gnetis corpus finitum, ex quo infinito tempore infinitæ particu
læ effluent. Ergo in corpore finito infinities infinitæ particulæ
erunt. At ſi magnetis paruum illud fruſtulum paruum fer­
ri fruſtulum non traxerit: ergo nec totus magnus Herculeus
lapis trahebat, quia totum præditum eſt partibus conſimilium
rationum: quapropter ſi totum trahit, & qualibet totius par
ticula trahet; ſi vna particula non trahit, nec totum trahet,
quæ omnia præter quam, quod fieri non poſſunt, ſunt etiam tam
falſa quam falſissima, & tam abſurda quam abſurdissima.
Hic antiquorum Democriti præſertim trahendi modus, vt ru
dis, atque ineptus à Galeno libro primo de naturalibus facul­
tatibus, & non raro alibi, grauiter & acutè refellitur: cuius
argumenta nos intacta derelinquimus; ne quæstionis huius
explicandus exitus diutius differatur, & ad rem noſtram
reuertimur. Ideo aliter reſpondeo, & certè melius. Ferrum
propria forma vacat, à qua ad Herculeum lapidem mouea­
tur, ideo à magnete omnino immoto trahitur, beneficio tamen
ſpecierum quorumdam tenuium, non corporatorum, vt veteres
illi philoſophi, quorum mentionem ſupra feci, aſſeruerunt, sed
1ſpiritalium vt ſpiritales ſunt colorum ſpecies, quæ ex colori­
bus effluentes, per illuminatum medium, & cæteris omnibus
in partibus optimè diſpoſitum, multiplicatæ ad oculum, à quo
videntur, in piramidis formam, cuius baſis eſt in eare, quæ vi
detur, & cuſpis in oculo, qui videt, ocissimè perueniunt: hæ ſpe
cies à magnete egreſſæ, & per medium optimè diſpoſitum mul
tiplicatæ, ferro communicantur, quibus communicatis ferrum
magneti ſimile redditur, & ad trahentem magnetem, vt ad
ſimilem fertur; non vi tamen, sed trahentis magnetis natura­
li deſiderio in ferro exiſtente. Ferrum ergo eam ob rem ad
magnetem mouetur occaſione ſcilicet ſpecierum illarum ſpiri­
talium, de quibus verba fecit Alexander libro ſecundo ſuo­
rum quæstionum naturalium capite vigeſimotertio, à quo Sim­
plicius octauo libro Phyſicorum particula octuageſimaſecun­
da non differt.
Animaduertendum certè eſt, nos per ſimilitudinem inter
ferrum, & magnetem à ſpeciebus generatam, non intellige­
re, aut ſimplicem relationem, aut ſimplex relationis funda­
mentum, cum hæc per ſe principium motus illius non ſint.
Neque enim relatio, neque fundamentum, quæ non tangunt,
mouere valent, ſed per ſimilitudinem ſpeciem quandam ſpiritalem
intelligo, quæ eo modo tangit, quo aut lucis aut colorum ſpe­
cies oculum tangit: quia nihil aut mouet, aut mouere vmquam
potest niſi tangat; quod ſeptimo libro Phyſicorum ab Aristo
tele diſputatur: & nihil aut mouetur, aut moueri potest, niſi
ab eo, quod mouet, tangatur. Ad hanc ſententiam eorum opi­
nio redacta, qui ferrum à vi quadam oculta ſeu nota, aut na­
tura, aut ſubstantia trahi credunt, veritati conſentanea erit,
ſi per ocultam vim naturam, & ſubſtantiam formam au­
dierint, quæ ſuam ſpiritalem ſpeciem, per medium optimè di-
1ſpoſitum, propagat, & ſimile cum ſimili copulat: ſi enim ocu­
lus per mediam ſpeciem, non tantum ſimilis, sed quodammodo
fit res quæ videtur: ſi intellectus per eamdem ſpeciem, non ſo
lum fit ſimilis illius rei, quæ intelligitur, sed fit ſuo modo idem;
cur orta inter magnetem, & ferrum ſimilitudinis reciproca­
tione beneficio ſpecierum ſpiritalium, quæ à magnete mana­
runt, & ferro communicatæ fuerunt, ferrum magneti ſimi­
le non fiet? & ad magnetem vt ad ſimilem non mouebitur?
Hac ſimilitudinis proprietate stirpes ſuccum è terra idoneum
& vna quæque corporis humani particula, id quod in ſangui­
ne ſibi familiare, & conueniens eſt, allicit.
Roget quis, cur extremum nauigatoriæ pixidis perpendi­
culum temperati magnete ferri, tanta diſtantia ad eas ſem­
per partes ſe conuertat, quæ ad polos ſpectant? Huius rei cau
ſas inuestigare, atque inuenire quam difficillimum est. ego
vero (ſaluo ſemper aliorum meliori iudicio) eaſdem in ſpecies
iſtas ſpiritales referendas eſſe reor, quæ ſiue ab altissimis, &
ſecundum quamlibet loci differentiam, vastissimis ex magne­
te Riphæis montibus, ſiue ab alia quauis re, quæ magneti pro
portione reſpondeat, egreſſæ & per medium propagatæ, ad
pixidis vſque perpendiculum producuntur, perpendiculum rei
illi ſimilem reddunt, quæ est aut magnes, aut magnetis pro­
portione reſpondet; ferrum deinde perpendiculi harum ſpiri­
talium ſpecierum vi & efficacia ad montes magnetis, vel
ad res alias magneti proportione reſpondentes, vt ad ſimiles
mouetur; non vi, sed harum ſpiritalium ſpecierum efficacia.
Nec ſit, qui propter magnam distantiam per quam ſpecies
multiplicari debeant, conturbetur; quoniam à cælo ab oculis
noſtris maximopere diſtanti lucis ſpecies propagantur, qua­
rum propagatione nos ſtellas ſpectamus. Non ne Plinio teste
1catablephæ animal, hominem, vel etiam ad mille paſſus di­
ſtantiam conſpectum interficit. quod in aliam certè cauſam
referendum non eſt, quam in hanc ſpiritalem ſpeciem per me
dium, quod tantopere diſtat, propagatam; maxima enim est
repugnantia inter humanos, & catablephæ ſpiritus quorum
ſpecies per aerem medium multiplicatæ ad humanos ſpiritus
conferuntur, à quibus humani ſpiritus diuelluntur, fugantur
destruuntur: perindeac ab excellenti re, quæ ſentitur cuius
ſpecies per aerem medium multiplicatæ, & ad ſenſum latæ,
ſenſum deſtruunt: humanis ſpiritibus à catablepha destructu
homo perit.
Nunc ad elementa reuertimur, quæ propriam formam
habent, à qua (vt dictum est ſupra) mouentur, quam pro­
priam formam ferrum, quod ad magnetem mouetur, non ha
bet: ideo ſat eſt ferrum à magnete immoto trahi, non autem
elementum à loco trahi ſat erit, niſi locus & ipſæ trahatur pe
rindeac ſat non est. nauigium radentibus alligatum ad ter­
ram à nauta trahente ex alto trabi, niſi & ipſæ nauta à tra­
cta naui trahatur, vel ſaltem niſi ad tractam nauem mouea­
tur hæc ad materiam: nunc ad argumenti formam inficien­
da est ſimilitudo, non enim locus elementum ea ratione, quæ
magnes ferrum trahit, ſed ratione alia, & longè diuerſa, vt
diſputauimus.
Contrarium tamen colligi fortè poterit ex Auerroes libro
ſeptimo Phyſicorum commentatione trigeſimaquinta, vbi Auer
roes indefinitè affirmare videtur, graue deorſum, & leue ſur
ſum trahi, vt ferrum à magnete trahitur. Ergo vt magnes
immotus ferrum trahit, ita & locus immotus elementum trahit.
Reſpondeo id verum est vtique, sed trahendi modus diſcre
pat; ſimilitudo ergo intrahendo conſiſtit, non autem in modo tra
1hendi. Magnes enim eſt omnino cauſa motus ferri: atqui lo­
cus, quamobrem elementum moueatur, abſoluta cauſa non eſt.
Idem de alimento ſentiendum, quod à vegetandi facultate tra
hitur, deque feſtucis ab electro, & ab adamante attractis,
& de auro attracto ab ore peſcis hieracis; deque mustellis,
quas etiam inuitas, & reluctantes bufones trahunt, de ceruis,
qui per cuniculos ex abditissimis terræ viſceribus naribus ſer­
pentes trahunt. Hæc omnia ad id, quod trahit, mouentur, id­
que per ſolam vim ab attrahentibus illorum vnicuique com­
municatam, non autem per formas eorumdem proprias, quia
non omnes rerum omnium actiones, & opera, aut à peruulgatis
& cuilibet notis elementorum, aut mixtorum formis, aut ab
eorumdem temperamentis prodeunt; ſic tamen comparatum
est à natura, vt ferri forma cauſa ſit, quamobrem ferrum ſpi
ritales effluxiones accipiat; & non aliud corpus alia forma ef
formatum; est enim magnes quaſi ferri mater, quippe quod
ferrum in eiſdem montibus gignatur, in quibus genitus eſt ma
gnes: & ex magnete, vt ex materia nonnulli ferrum genera­
ri credant. Porrò elementa veluti ad propriam perfectionem
ad propria loca feruntur, idque per propriam ac naturalem
formam. Ergo proprius elementorum motus non eſt verè, ac
propriè trahendi motus, vt est motus nauis in alto existentis
ad nautam ad littus trahentem, nec ea ratione metaphori­
cus, qui eſt motus ferri ad magnetem, & cæterarum omnium
rerum, quarum ſupra mentionem fecimus, sed ratione diuer
ſa, vt ex prædictis apparet.
Postquam elementa ab eo loco, ad quem tendunt, non tra
hi demonſtrauimus; nunc ſupereſt, vt eadem nec ab eo loco, à
quo diſcedunt, nec à cælo, nec ab alia quauis re per violentam
eliſionem trudi demonstremus: id quo maiore breuitate, &
1quo efficacioribus demonſtrationibus fieri poterit abſoluemus.
Ab oppoſito ergo loco per violentam eliſionem elementa
non mouentur, quia quanto maior eſſet ignis, tanto tardius
aſcenderet, & terra quanto maior eſſet, tanto tardius ad me
dium mundi centrum deſcenderet: ſi eadem motu violento ab
oppoſito loco, aut à quauis alia re eliderentur, quia maior mo
bilis moles mouenti magis reſistit, quam minor, & motum ſe
gniorem efficit; at contra fieri videmus, vt quanto maior ignis
ſit, tanto celerius in ſublime ſubuolet, & quanto maior terræ
gleba fuerit, tanto celerius deorſum præcipitetur.
Præterea ſi propter violentam eliſionem elementa mouean
tur, in fine non velocius, sed tardius agitabuntur; à quocum­
que eadem moueri audiuerimus. Nam quanto magis ab eli­
dente eliſa corpora distant, tanto tardius feruntur propter
acceptum impetum, qui tractu temporis langueſcit. Quæ enim
contra naturam ab intrinſeco motore mouentur, cum moue­
ri incipiunt, cumque vicinam, & proximam vim mouentem
habent, velocius mouentur: abſcendente, ac deficiente, ſeu di­
ſtante vi mouente ſuſceptus impetus mouentis in corpore mo­
bili langueſcit & motus remittitur, vt addiſcere licet ab Ari
ſtotele, Simplicio, Auerroe, & aliis grauissimis Ariſtotelis
expoſitoribus libro ſecundo de cælo particula quadrageſima­
ſecunda, & libro primo de cælo particula octuageſimanona.
Præterea ſi elementa violentiam paſſa truderentur, ad eum
etiam locum natura reuerterentur, vnde violentiam paſſa eli
ſa fuerunt: id quod videre est in ſagitta ab arca ſurſum im­
pulla, quæ ad eum locum cadens deſcendit natura, vnde vio­
lentia proici cœpit: ex duobus enim locis, ac motibus contrariis,
ſi alter vni elemento eſt violentus, oppoſitus ei erit naturalis,
vt Ariſtoteles in principio libri primi de cælo probauit. Ele-
1mentum igitur violentia non eliditur, non trahitur, sed ad ſuum
locum natura mouetur.
Hinc Democriti opinionem falſam eſſe intelligimus, qui
ignem ideo ſurſum ferri voluit, propterea quod à cæteris cor­
poribus compreſſus euibraretur: quæ enim comprimuntur, ac
vibrantur corporea violentia mouentur, & Democrito qui
hæc dixit, omnia alia incommoda accidunt, quæ hoc loco ſcri­
buntur.
Contra quartam ſecundæ partis propoſitio­
nem aerem in proprio loco grauem,
& leuem eſſe demonſtramus.
Caput VI.
CONTRA ea, quæ in quarta ſecundæ partis propo­
ſitione ſupra dicta fuerunt: primo aerem in ſuo pro­
prio naturalique loco aliquam habere grauitatem oſten
dere nitimur: idque ex particula vigeſimaoctaua libri tertij
de cælo, vbi Ariſtoteles ratus eſt, aerem ad vtrumque motum
eſſe idoneum, ſurſum ſcilicet atque deorſum: propterea quod
in aere ſit grauitas, & leuitas, & quarto cæli particula tri­
geſima aerem in ſuo loco eſſe grauem voluit, vt inferiora duo
quæ aeri ſubiacent elementa ſunt in ſuis locis grauia, quod pro
batur ſigno vel manifeſtissimo vtris inflati, qui maioris pon­
deris eſſe ſolet, quam ſi ſit inanis, quod aliunde accidere ne­
quit, quam ex aeris pondere: in vtre aeris pleno incluſi, & in
vtre inani nulla ratione inuenti.
Ex concretis etiam nonnullis corporibus id perſpicuum eſt:
quædam enim quibuſdam aut grauiora ſunt, aut leuiora, prout
plus, minuſue grauia, & leuia ſunt ſimplicia corpora ex qui-
1bus mixta conflantur: fit autem non raro, vt eadem non vbi­
que aut grauia, aut leuia eſſe videantur, sed alicubi grauia,
& alicubi leuia, quod totum ſimplicibus elementis, ex quibus
mixtæ ſubstantiæ fuerint, ferri debet acceptum. Vt ecce li­
gnum talenti pondere, plumbum autem vnius tantum emi­
næ capiatur: vtrunque in aere ſuſpenſum, inaere plumbo erit
lignum grauius, & plumbo per medium aerem lignum ocius
deſcendat, poſtquam ad aquam corpus vtrumque peruenerit:
in eamdem grauem plumbum illico mergetur, & leue lignum
in aqua veluti ſuſpenſum stabit, cuius rei cauſa ea eſt; quod
elementa omnia in propriis etiam locis nonnulla ſunt graui­
tate prædita: vno excepto igni, qui ſemper & vbique est le­
uis: aer in terræ, & in aqua loco eſt leuis, & in loco ignis eſt
grauis, in ſuo proprio, ac naturali loco nonnullam grauitatem
habet, itaque ſi quid est, quod plus aeris in ſe contineat, quam
aquæ, ac terræ; id profectò in aqua contingit eſſe leuius, &
in aere grauius. Lignum ergo talenti vnius, quod aeris in
ſe, plus habeat, quam aquæ, ac terræ, grauius est in aere,
quam plumbum eminæ tantum vnius in aquam, quod lon­
gè plus terræ quam aquæ, & longè plus aquæ quam ae­
ris habeat plumbum ocissimè mergetur: aquæ extimam
planiciem lignum vix attingit, & eamdem poſtquam atti­
gerit, ſupernatans illico quieſcet: ita vt eam ob rem maio­
rem leuitatem præſeferre videatur. Id Aristoteles quar­
to libro de cælo particula vndetrigeſima ideo verum eſſe est
ratus, quod aer in ſuo proprio naturalique loco aliqua gra­
uitate ſit præditus.
1
Quæ Themiſtius contra Ariſtotelem, & quæ Auer
roes contra Themiſtium, de aeris grauitate
dixerint. Caput VII.
AVDIENDVS non eſt hoc loco Themistius, qui non
propter aerem, quem negat ſuo in loco eſſe grauem, sed
propter aquæ, & terræ exuperantiam ratus est ma­
gnum lignum eſſe paruo plumbo grauius; eam ob rem Auer­
roes libro quarto de cælo commentatione vndetrigeſima
Themiſtium quam acerrimè vrget hac ratione potissimum.
Quod ſi quanta aquæ vis, & terræ ineſt plumbo, tanta etiam
inſit ligno, æqualis ponderis ambo æquali velocitate per me­
dium aerem deſcenderent, vt Themistio placuit, cum ſecun­
dum naturalem veritatem vtriuſque grauitas, in vtroque ſit
diſpar. Tria enim ſunt in ligno grauia: primum aeris, ſecun­
dum aquæ, tertium terræ, quæ omnia verſus centrum tendunt,
& corpus, in quo ſunt, deorſum trahunt. In plumbo minus est
aeris; ideo in eo etiam minus erit aerei ponderis, & per aerem
medium plumbo lignum velocius rapietur, quamquam talen
ti vnius (verbi gratia) vtriuſque par ſit pondus. Id quod non
nulli ex his, qui ad nos audiendos conuenerunt ſuperioribus
diebus, experti fuerunt.
Cum enim in ædibus meis eſſemus vnà omnes, quò diſce­
ptandi gratia conuenire ſæpe conſueuistis, venit fortè ad nos
quidam adoleſcens, & noſtri ſemper amantissimus & eiſdem
literarum studiis deditissimus, hic poſt mutuos (vt fieri ſolet)
complexus (ſatis enim longo interuallo neque illæ nos, neque
nos illum videramus) et quid (inquit) ego à veſtris litera­
riis congressibus aduentu meo auoco? reuertimini ad diſce-
1ptationes, quas priusquam huc pedem appuli, cœperatis, &
eaſdem me præſente abſoluite, vt à vobis doctior de more diſce
dam: cumque tum ipſo tum cæteris omnibus conſentientibus,
in hanc diſceptatione quam nunc præ manibus habemus, for­
tè incidiſſemus, & id pro conſtanti affirmauiſſemus, quod nunc
constantissimè affirmamus, post longum congreſſum meam
ſententiam, meaque argumenta, quibus eamdem fulcire ſata
gebant, nonnulli labefactare, & nonnulli communire pro di­
uerſa animi propenſione, proque diuerſo ingenio conarentur,
cumque inter nos diſceptationes ſemper augerentur, nullusque
earumdem exitus inueniretur, ad experientiam omnium re­
rum magiſtram, perindeac ad ſacram ancoram confugimus,
& duobus adinuentis, tum ligni, tum plumbi frustulis æqua­
lis, vt ex aſpectu coniicere licebat, ponderis, neque enim nos
ad lancem illa expendere neceſſarium eſſe duximus, sed peri­
culo quod facturi fueramus, ſat eſſe rati fuimus, ſi ad ocu­
lum expenderentur, eadem ergo duo adinuenta æqualis pon­
deris frustula, ex altiore noſtrarum ædium fenestra pari im
pulſu, eodemque tempore proiiciemus: plumbum ſegnius de­
ſcenderet, ſuper lignum enim, quod prius in terram ceciderat,
omnes quotquot ibi, rei exitum expectabamus, illud præceps
ruere vidimus: idque non ſemel, sed ſæpenumero eodem ſuc­
ceſſu tentauimus. Cuius rei experimento ducti omnes in eam
dem nobiſcum pedibus iuêre ſententiam. Ergo tum rationi,
tum experimento, tum auctoritati conſentaneum est, aeris in
ſuo proprio, naturalique loco, nonnullam eſſe grauitatem, quo
fit, vt lignum in quo plus est aeris, quam in plumbo, æqua­
lis ponderis per aerem medium velocius deſcendat, & ſuper
aquam natet, quod in aqua aer ſit leuius, perindeac leuis eſt
in terra, leuitate licet exiſtente minore: plumbum, in quo mi-
1nus est aeris, & plus aquæ, ac terræ quam in ligno tardius per
medium aerem præceps ruat, & in aqua altum profundam
proprio nixu, ſuaque ſponte mergatur, in quam lignum, vel
etiam ſumma cum violentia proiectum, nullo impulſu quan­
tum vis magno, nullaque alia violentia ratione mergi potest.
Cauſa, quæ Themistium in hunc non paruum errorem adegit
(vt ratus eſt Auerroes in loco quem paullo ante attulimus)
eſt, quod cum comparari inter ſe, & cum vltro citroque viciſ­
ſim conferri, grauia dupliciter valeant, vel ſecundum acci­
dens, id est ſecundum aut maiorem, aut minorem quantita­
tem, vt grande lignum paruo est plumbo ponderoſius, vel ſe­
cundum grauitatis, & leuitatis naturam in altero aut ma­
gis, aut minus exuperantem, vt plumbum ſimpliciter ligno
ſimpliciter eſt ſimpliciter grauius. Id quod rerum naturam
conſequitur magis abditum est, noſtrosque ſenſus magis fu­
git eoſdem magis latet, id quod est ſecundum accidens ſenſi­
bus noſtris eſt magis expoſitum, quod ſenſus rem medullitus
non introſpiciant, sed rerum cortices tantum attingant, vt
memoratum est ſecundo de anima particula ſexageſimater­
tia, ideo minus latet, minuſque noſtram cognitionem fugit, quod
ſenſibus obiicitur, quam quod intellectu concipitur. Themi­
ſtius derelicta cauſa per ſe magis abdita, ad cauſam per ac­
cidens minuſque latentem confugit, eidemque id primo aſcri­
pſit; quod ſecundo aſeribendum erat. Non ergo hallucinatus
eſt Themiſtius, quod falſum dixerit, sed quod illius maximo,
immo omni ratione habita, quod loco omnium poſtremò erat
habendum, id omnino neglexerit, quod plurimi fieri par erat:
impegit ergo in eam fallaciam; quæ non cauſa pro cauſa dici­
tur, quod eam, quæ non eſt cauſa perindeac ſi ſit cauſa portet.
Hæc Themiſtius contra Ariſtotelem, & hæc Auerroes, con
1tra Themiſtium ſcripſit. Nunc ad Ariſtotelem redeundi nos
necessitas vrget.
Ex doctrina Ariſtotelis exitus quæſtionis illius
explicatur, quæ capite ſexto extiterat.
Caput VIII.
In hæc poſtquam diuertimus, doctrinæ ordo nos admonet,
vt ad Ariſtotelem reuertamur, & propoſitam quæstio­
nem diluamus; ex eo potissimum, quod Aristoteles, &
Auerroes ſcripſerunt præſertim tertio cæli particula vigeſi­
maoctaua, & quarto de cælo particula vigeſimanona, & tri­
geſima vbique manifestè, aerem eſſe ad vtrumque motum,
id eſt naturalem, ac violentum idoneum; vt ſupra memoraui­
mus: quod ſi in proprio loco aer leuitatem nullam haberet, id
quod leue eſt in ſublime nulla ratione ferret, & ſi in eodem pro­
prij loci aere nulla eſſet grauitas, nequaquam ignis, qui leuis eſt,
deorſum præmeretur: nam quæ grauia non ſunt, nullo modo
præmunt; ideo ab aere in ſuo proprio naturalique loco tum graui,
tum leui vterque tum naturalis, tum violentus motus iuua­
tur: violentus quidem; quia, quæ violentia mouentur, non
tantum per aerem, sed etiam ab aere mouentur, ab eodem­
que feruntur, partibus quidem quæ ante ſunt, mobili viam
quodammodo aperientibus, & anterioris aeris vndas propel­
lentibus: illis verò quæ circum ſunt, & àtergo per ſuccessionem
addenſatis, & vna poſt aliam rarefactis, ac violentiam paſſa
vehentibus; non aliter, ac per vndam celeriter autem impetu
que multo; quoniam celeris est, & impetum infert rarefactio
quæ tunc in aere fit à principio ſegnior eſt motus propter reſi­
stentiam totius aeris, non dum in motu poſiti, mox factis orbi-
1bus multis, & ſeſe iam aere extendente, velocitas longè magis
augetur: donec quæ fieri poteſt ſumma fiat; ad quam cum
peruentum eſt, imminuitur ſenſim deinde motus, aere, qui an­
te eſt plurimum rarefacto, & iam condenſatione continenter
magis, ac magis deſinente; imminui aque reſistentia tandem
laxantur, atque omnino ſoluuntur orbes, vnde & vectio de­
mum ceſſat, qua ratione motus violentus ab aere iuuatur.
Iam verò naturalem etiam motum ab aere iuuari perſpi­
cuum est; prius enim aer moto corpori cedit, a quo præmitur:
postea rem motam perſequens, eam leuiter impellit. Vtrum
que ergo motum iuuat & mobile vtrumque, dum mouetur,
medius aer pellit; vt patet: fert enim ſurſum corpora leuia,
& grauia deorſurn, dum natura cientur: in motu violento,
quo leuia deorſum premuntur, grauia ſurſum citantur, vtrun
que corpus motum aer pari ratione portat, & vtriuſ que corpo
ris motionem tum natura, tum violentia pari ratione iuuat.
In motu violento tres ſunt motus: vnus naturalis, & duo
violenti: primus motus violentus est motus mobilis, quodcum­
que ſit illud, quod mouetur. Secundus est motus antecedentis
aeris, qui violentia ſcinditur: hi duo motus ab extrinſeco mo­
tore fiunt, cui mobile nullam vim confert: ex libro tertio Ethi­
corum: motus verò naturalis eſt motus aeris, qui ne vacuum
detur, ſic ab vniuerſi natura horrente vacuum comparatus
eſt, vt mobilis terga ſequatur.
His adde quæ Ariſtoteles, & Auerroes memoriæ prodi­
derunt libro quarto de cælo particula vndetrigeſima.
Si ea elementa (inquit Ariſtoteles) quæ aeri ſubiacent.
vt aqua, & terra fortè ſubtrahantur; aqua in locum ter­
ræ, aer in locum aquæ deorſum ruet: at ſi ignis, qui eſt aere
ſuperior, vel in locum cæli, vel alio transferatur, aer in
1ſupremam huius inferioris orbis oram naturaliter non aſcende­
ret, sed violentiam paſſus, nec aqua ſurſum in aeris locum mi
graret, sed tantum ſi violentia attracta fuiſſet, quod in arti­
ficum symphonibus, nonnumquam fieri videmus, in quibus ae
ris impetu aqua ſurſum rapitur. Aqua autem detracta, ter
ra in ſublime non fertur: propterea quod terra in ſuo natu­
rali, ac proprio loco nullius leuitatis est particeps. Duo media
elementa facilius deorſum, quam ſurſum feruntur, ſi inferio­
ra, & ſuperiora auferantur, quod grauitatis plus habeant
quam leuitatis: immo, vt viſus est aliquando dixiſſe Simpli­
cius, grauia tantum nullo autem modo leuia ſint. Verum eſt
ergo, quod diximus: aeri & aquæ plus ponderis, quam leui­
tatis ineſſe. Hæc ex Aristoteleo conteſtu paraphrasticè ſcri­
pſimus, nunc ad Auerroem deſcendimus, qui nonnulla argu­
menta his addit, quibus aeri, & aquæ plus grauitatis, quam
leuitatis ineſſe oſtendit.
Si aer (inquit Auerroes) eſt tantum leuis, res, quæ ex igni,
& aere conflantur, deſcendere nulla ratione poſſent, quod ex
impressionum ignearum, quæ deorſum feruntur, deſcenſu fal
ſum eſſe videmus; vt ſunt trabes, faces accenſæ, capræ ſaltan­
tes, stellæ cadentes, & cæteræ metheorologicæ impressiones
ad igneam naturam pertinentes; non enim propter ignem ſua
pte natura leuissimum, deſcendunt, ergo propter aerem: ergo
in aere nonnulla grauitas viget: immo grauitas maior, quam
leuitas: quando hæc non ſurſum propter leuitatem, sed deor­
ſum propter grauitatem cientur.
Spiritus etiam animalis ab exuperante elemento aereus, ſi
aer grauis ſuapte natura non eſſet, ad corporis inferiora mem­
bra nutrienda non deſcenderet: at deſcendit: ergo non ter­
ræ grauitate, quæ in ſpiritu animali non exuperat, sed aeris
1exuperantis grauitate eſt grauis.
Præterea propter humiditatem grauitas ineſt aeri, vt le­
uitas, propter caliditatem eidem ineſſe creditur. Atqui aeris
humiditas maior est eiuſdem caliditate libro ſecundo de gene­
ratione particula vigeſimatertia, & quarto metheorologico­
rum particula vigeſima: ergo aeris grauitas eſt eiuſdem leui­
tate maior.
In contrariam partem hoc efficacissimum argumentum
potest adduci, quod plurima fieri ea ratione debet, quia ma­
ximum habet robur.
Si aer eſt magis grauis, quam leuis, quia aeris humiditas
est eiuſdem caliditate maior; aqua erit omnium elementorum
grauissima, quia in aqua eſt humiditas, quæ grauitatis eſt cau
ſa, & eſt à ſumma frigiditate aucta, quæ eſt cauſa ſummæ
grauitatis: quod probatur ſumma caliditas in igne ſummæ le­
uitatis est cauſa: ergo ſumma frigiditas in aqua eſt ſummæ
grauitatis cauſa: per locum ab oppoſitis; eſt igitur aqua du­
plici grauitatis cauſa grauissima, & ſummæ frigiditatis, &
remiſſæ humiditatis: terra autem vnam tantum cauſam ha
bet grauitatis, nec eamdem ſummam nempè frigiditatem.
Ariditas enim in terra grauitatis cauſa eſſe nequit, quia in
igni eadem ariditas eiuſdem grauitatis cauſa eſſet, at non est,
quia leuissimus eſt ignis, quæ omnia ſunt tam abſurda, quam
abſurdissima. Argumentum ductum eſt assimili. Dixerat
Auerroes commentatione vndetrigeſima aeris humiditatem
eſſe eiuſdem caliditate maiorem; ideo aeris grauitatem eſſe
eiuſdem leuitate maiorem. Grauitas igitur, & leuitas propter
primas qualitates elementis tribuuntur: at frigiditas graui­
tatem præstat: ergo maior frigiditas maiorem grauitatem,
& maxima frigiditas maximam grauitatem præstabit per
1regulam topicam: ſicut ſimpliciter ad ſimpliciter, ita magis
ad magis, & maxime ad maxime. Verum ſumma eſt in aqua
frigiditas, ergo ſumma est in aqua grauitas, hanc ſummam
grauitatem humiditas auget, quæ cum in aere cauſa ſit gra­
uitatis, in aqua eiuſdem grauitas futura est cauſa: aqua igi­
tur geminam grauitatis cauſam habet; verum terra vnatan
tum: mirandum ergo non erit, ſi aquam terra grauiorem di­
ximus, quod eſt tam falſum, quam falſissimum.
Reſpondeo, ſed prius pono tria. primum est, elementorum
grauitates, & leuitates inter ſe ſpecie differunt, vt ſcripſit
Auerroes libro tertio de cælo commentatione octaua, quod
probatur, quia terræ grauitas, & leuitas ſunt abſolutæ, &
grauitas, & leuitas aeris, & aquæ ſunt comparatæ; & abſo­
lutum, & quod cum alio confertur non tantum ſpecie, verum
etiam genere differunt, & quia elementorum omnium motus,
qui à grauitate & leuitate fiunt, ſpecie diſcrepant: ergo &
grauitates, & leuitates à quibus eorundem motus naſcuntur,
ſpecie diſcrepabunt: & quia aeris in aquam, aut alterius cu­
iuſuis elementi in aliud quoduis conſimilis grauitatis, aut le­
uitatis mutatio, non generatio, sed ſola alteratio eſſet: non enim
totum, quod interit in totum, quod naſcitur nulla ſuperſiſtere
quæ ſentiri possit mutatur: ſi vtriuſque grauitates, & leuita­
tes ſunt eiuſdem ſpeciei, conſeruatur quidem in vtraque vtriuſ
que eiuſdem ſpeciei grauitas, & leuitas; cum nulla generatio­
ne indigeant, quæ iam genitæ ſunt conſimiles grauitates, &
leuitates, ſi eædem ſpecie ſunt, neque in primam vſque mate­
riam generatio diſſolueretur; ſi grauitas; & leuitas eiuſdem
ſpeciei in vtroque elemento remaneret: immo & eiuſdem ele­
menti grauitates, & leuitates à ſe ipſis ſpecie differunt: cum
elementum ſeu graue, ſeu leue eſt in ſuo proprio naturali loco
1& extra eumdem, quod Themistium latuiſſe auctor eſt Auer
roes quarto cæli commentatione vndetrigeſima, & in eiuſdem
loci paraphraſi, & commentatione vndetrigeſima. Quin etiam
elementorum, atque mixtorum leuitates, & grauitates ſpecie
differunt, quod videre eſt in parua mixti plumbi portione, quæ
eſt magna ſimplicis terræ portione grauior, ſpecie amplius dif
ferunt mixtorum leuitates, & pondera inter ſe, vt aeri &
ferri pondus vtrumque corpus graue est: atqui paruum au­
ri frustulum eſt magna ferri portione grauius: has omnes le­
uitates, & grauitates ſpecie differre (vti diximus) à ratione
alienum non eſt, quia grauitatem, & leuitatem formarum
loco vſurpamus, quod elementorum formis maiores noſtri no­
mina non poſuerint, & quia motionum differentiæ ex diffe­
rentibus formis naſcuntur; quæ cum elementorum in propriis
locis & extra propria loca inter ſe, & mixtorum inter ſe, &
cum elementis tum infra, tum extra propria loca ſpecie ſint
diuerſæ, mirandum non erit, ſi elementorum inter ſe tum in
propriis, tum etiam in alienis locis, & mixtorum ab elemen­
tis, & inter ſe grauitates, & leuitates ſpecie ſint omnino diuer
ſæ: nam differentiæ, quæ à formis naſcuntur, ſpecierum diffe­
rentiæ nuncupantur. Alexander Aphrodiſienſis libro pri­
mo quæstionum naturalium capite ſexto non grauitati, & le
uitati tantum, sed etiam quatuor primis elementorum quali­
tatibus, quas eorumdem formas eſſe cenſuit, has ſpecie diffe­
rentias aſcribere videtur.
Altera hyppotheſis eſt. Grauitas, & leuitas ex primis ele
mentorum qualitatibus non naſcuntur, sed aut ex maxima,
aut ex minima distantia à motu primi mobilis, vt ſcriptum
eſt libro ſecundo de cælo particula nonageſimaquarta & par
ticula nonageſimaſecunda, & in libro deſtructionum contra
1Algazelem quæſtione prima ſolutione vndecimi dubij, Ei, qui
diſtantiam relationem eſſe affirmauerit, quæ propterea nul­
lius abſoluti cauſa eſſe possit, reſpondebimus, diſtantiam duo­
bus modis conſiderari: primo prout relationem ſignificat; ſic
grauitatem abſolutam non facit: ſecundo pro re, & loco di­
ſtanti, quod eſt relationis, aut terminus, aut fundamentum,
ſic est abſoluta, & abſolutam grauitatem facere poteſt.
Tertia hyppotheſis est. Argumentum quod Auerroes
ad maiorem aeris grauitatem, quam leuitatem confirman­
dam adducit, non eſt demonſtratiuum, sed à ſigno ſumptum,
vel ipſo etiam Auerroe eodem in loco teſte.
His hyppotheſibus constitutis, reſpondeo. Aeris grauitas ab
aquæ grauitate ſpecie difert, & non à primis qualitatibus, sed
ab alia cauſa naſcitur; nam ſumma distantia à motu primi
mobilis dat terræ ſummam grauitatem, & minor diſtantia
aquæ minorem grauitatem præſtat, hanc primæ qualitates
non parturiunt, sed tantum iuuant, & potius ſigna ſunt & no
tæ eamdem indicantes, quam cauſæ facientes; hæc ad argu­
menti materiam, nunc ad illius formam reſpondendum.
Ad argumenti formam conſequentia prima est inficien­
da, non enim ſequitur, Aqua eſt frigidissima, & cum ſum­
ma frigiditate humiditatem coniunctam habet: ergo est gra
uissima. Ad probationem cum dicebatur; In aqua duæ
ſunt grauitatis cauſæ frigiditas certè ſumma, & humiditas:
ergo & aquæ grauitas eſt maior, inficiendum est antecedens,
quia falſum eſt frigiditatem, & humiditatem grauitatis cau
ſas eſſe; hæ qualitates tantum ſunt notæ, quæ grauitatem, &
leuitatem indicant, & cauſæ eaſdem iuuantes, ac ſigna eaſ­
dem indicantes, & non cauſæ facientes: grauitas, & leuitas
ex maiore, aut minore à motu primi mobilis diſtantia naſci-
1tur, vt ſupra vidimus. Argumentum igitur eſt captioſum,
& fallax, & ea captio, atque fallacia committitur, quæ non
cauſa pro cauſa in elencis ab Aristotele nuncupatur.
Quare Medicorum cucurbitulæ aquam, & car­
nem, non autem terram ſurſum trahant.
Caput IX.
Hoc loco dissimulandum non eſt, quod medicorum cu­
curbitulæ, aut aquæ, aut carni admotæ tam aquam,
quam carnem attrahant: ita vt aqua, & caro ſua­
pte natura graues ſurſum aſcendant, terram autem ſurſum
non trahant: id qua nam ratione accidat, quærere ab re for­
taſſe non erit, & à nostro instituto non admodum alienum:
cum ſupra ſit dictum, aerem violentiam paſſum in locum ignis
aſcendere, ſi ignis extruſus extra ſuum locum collocetur, &
aquam in locum aeris aere detracto contendere: terram ve­
rò ſurſum non ferri, ſi aqua ex ſuo loco mouetur. Quærimus
itaque: cur aqua & caro, quibus medicorum cucurbitulæ
applicantur in eaſdem aſcendat, in quas terra non aſcendit.
Reſpondeo ex Aristotele quarto cæli particula vndetri­
geſima, quoniam terra non vnam cum aqua ſuperficiem ha­
bet, neque terræ corpus, perindeac aquæ, & aeris corpus molle
eſt; vt cum aliis mollibus corporibus corpus vnum quaſi con­
tinuum euadat, sed arida terra eſt, ariditatis autem qualitas
impedimento est terræ, quo minus cum cæteris elementis ita
coniungatur, vt quaſi vna eorumdem ſuperficies fiat; porrò
æeris corpus molle eſt, & humidum, quo fit, vt cum aliis non­
nullis mollibus corporibus facilè iungantur, eorumdemque vna
quaſi ſuperficies coaleſcat, hac de re medicorum cucurbitulæ
1aerem, & non terram ſurſum trahunt.
De aqua maior controuerſia eſt, nec Ariſtotelis expoſito­
res, iidemque notæ non vulgaris conſentiunt. Alexander
Aphrodiſienſis, cui inter priſcos Ariſtotelis interpretes pri­
mæ vno omnium conſenſu tribuuntur, duas cauſas cogitauit,
quarum prior ea eſt.
Cucurbitularum ignis earumdem aerem in ſui naturam
conuertit, aer excalefactus ab aqua frigida, cui cucurbitulæ
applicantur, alteratur: porrò frigidum condenſat; ideo ne­
ceſſe eſt, vt aer denſetur, denſatus minorem locum occupat,
& ſpacium derelinquit, quod ne vacuum exiſtat, aqua ſur­
ſum aſcendit, & locum ab aere derelictum implet.
Hanc rationem Themiſtius fallacem eſſe iudicat, propte­
rea quod cucurbitulæ non tantum frigidam, ſed & calidam
aquam trahunt, à qua aer tum natura, tum etiam accidente
calidus frigidus fieri non valet, illis, quæ à Themiſtio in Ale­
xandrum dicuntur, Auerroes addit: cucurbitulas attrahere
carnem ſuapte natura calidam, à qua aer calidus fieri non
poteſt: deceptus est ergo Alexander.
Secundo reſpondet Alexander: calidum attrahit: aer in
cucurbitulis est calidus: ergo ſubiacentem aquam attrahit:
hæc attracta attrahentem aerem impellit, qui aer attractio­
nis, & impulſionis duplici motu cietur, & violentia aquæ irre
pellentis violentiam aeris attrahentis longè ſuperat: quapro­
pter neceſſe est, vt cucurbitularum aer ab impellente aqua
conſtringatur, ita vt locum minorem posterius teneat; quam
prius tenuerit, quo locus minor, ne vacuus derelinquatur fit
vt aqua eo aſcendat, & ſpacium illud impleat ne locus in na­
tura detur inanis.
Hanc ſecundum Alexandri ſolutionem poſſe labefactari
1ratus eſt Themiſtius: propterea quod mens non capit, ſenſus
non accipit, animus non concipit, qui fiat, vt idem corpus ad
numerum ab eodem corpore numero ſimul eodemque tempo­
re numero trahat, & impellatur; qua de re falsum eſt id, quod
Alexander dixit, aerem attrahere aquam à qua impellitur.
Cui exemplo cucurbitularum carnem attrahentium, quæ vim
impellendi aerem non habet, contradici etiam potest.
Auerroes acer inueſtigator, & diligens earum rerum,
quæ à natura inuoluuntur, Alexandri ſententia & ſi non
omni aliqua ſaltem ex parte exploſa, & ipſæ ſuam opinionem
producit, quæ, vt facilius intelligatur ſciendum, ſic compara­
tum eſſe, vt corpus fluidum non fluat, niſi aliud fluidum cor­
pus proximè conſequatur, ne ſi flueret, & nullum aliud cor­
pus conſequeretur, ſpacium inane derelinqueretur, à quo na­
tura abhorret; vt ſi dolium aut vini, aut aquæ plenum omni
ex parte clauſum in loco inferiore perforaretur, ex dolio nec
vinum, nec aqua per apertum locum egrederetur, quoniam
aliud corpus fluidum manantem liquorem conſequi non poſſet,
ideo introcluſus liquor immotus staret, & ſpacium illud im­
pleret, & ſi dolij os ſupremum aperiretur, per illud aer ingre
diretur, & per partem inferiorem apertam manantem lique
rem conſequeretur.
Clepsydræ quin etiam, quæ inferiorem partem latam par
uis quibuſdam foraminibus perforatam habent, vt in ſuperio­
re loco perforatum os anguſtum habere conſpiciuntur, in aquam
demiſſæ ſuperiore ore occluſo non implentur, nec per ea fora­
mina, quæ in fundo ſunt, aliquid aquæ ſubire poteſt, quoniam
aer, qui eſt in clepsydra, exitum non habet, niſi os ſupremum
aperiatur, ipſo porrò aperto ore aer egreditur, quem aqua
mox conſequitur, & ab aſcendente aqua aerem conſequente
1clepsydræ implentur; quæ ſi clauſo ore ſuperius existente in
aere plenæ ſuſpendantur, ita vt nihil aeris ingredi possit, tum
nihil aquæ e foraminibus inferioribus exire poterit: ne ſi ex va
ſe aqua egrederetur, & aer in illud nullus ingrederetur, vas
inane remaneret, ore aperto aqua ſtatim ſtatim effluere incipit, &
aer deſcendentem aquam ſequitur: ideo tota aqua ex clepsy­
dris egreditur, quæ vacuæ præterea non derelinquuntur, sed
plenæ aeris, aquam manentem conſequentis.
His conſtitutis, ad Auerroem à quo diſcessimus explanan
dum reuertimur: aer (inquit Auerroes) ab igni calefit, ca­
lefactus fit leuis, & in ſuperiorem cucurbitulæ partem ſuapte
natura aſcendit, ac partem cucurbitulæ inferiorem inanem
derelinquit, ad quam implendam tum aqua ſeu frigida, seu
calida tum caro aſcendit, quæ cum ſit corpus graue, non aſcen
deret, & leuem factum aerem ſuperius aſcendentem non con­
ſequeretur, ſi aer à cucurbitularum igni excalefactus, &
propterea leuis redditus, non aſcenderet, ſed ibi locorum, vbi
prius extiterat, cum adhuc grauis erat, immotus derelinque­
retur, ne ſi aſcenderet, nec aliud corpus aſcendentem aerem
eodem tempore conſequeretur, locus inanis derelinqueretur:
hac ergo ratione ſubiacentem aerem aquam frigidam, & ca
lidam & carnem ignitæ medicorum cucurbitulæ trahunt.
Secunda cauſa Auerrois eſt prima Alexandri. Aerem
hunc dum attollitur, quæ ſubiacent corpora aer aqua, & ca­
ro conſequuntur, & ſpacium implent, quod vacuum derelin­
queretur niſi conſequerentur.
Tertia cauſa Auerrois est ſecunda Alexandri. Corpus
quod ſubiacet aſcendentem, at que trahentem aerem impel­
lit, dum ad implendum vacuum magno impetu ſurſum fer­
tur, & maiore nixu impellit, quam ſit motus tractus eiuſdem,
1& corpus impulſum in anguſtum arctat, & locum ab impul­
ſo corpore derelictum implet, ne vacuus derelinquatur.
Cauſæ ergo, quas Auerroes adduxit, ſunt tres. prima est
Auerrois tantum, secunda Auerrois eſt prima Alexandri,
& tertia Auerrois est ſecunda Alexandri. Cauſæ Alexan
dri ab Auerroe veræ nulla ratione cenſentur, niſi Auerrois
cauſa primo loco poſita, ipſa ablata, & Alexandri cauſæ au
feruntur; ipſa poſita Alexandri cauſæ ponuntur.
Quamobrem lata grauium corpora, vt mineralium
quorumdam laminæ aquæ nonnumquam
ſupernatant, minora verò eorum­
dum corpuſcula ſummer­
gantur. Cap. X.
Hoc loco alia quæstio naſcitur, quare laminæ ferreæ,
aut plumbeæ aquæ nonnumquam ſupernatant; acus
vero, & cætera corpuſcula longè minora, & minus
etiam grauia, in aquam statim mergantur.
Præterea qua de cauſa fieri dicendum est, vt grauium
corporum particulæ aquæ ſupernatent, cum tamen ea ex qui
bus hæc distrahuntur, certum ſit aqua ſummergi?
It emque tenuissimi pulueres, non ſolum aquæ, sed etiam
aeri inſideant? & per medium aerem ſublimes ferantur? cum
tamen totum in puluerem comminuendum priusquam conte
ratur ad inferiorem locum præceps ruat? vt auri, aut plumbi
puluis aquæ ſupernat are, & per medium aerem volitare cer­
nitur, auri vero, vt plumbi fruſtum non dum contritum in ſu­
periore loco ſtare neſcit, sed in inferiorem partem deſcendit.
Ariſtoteles libro quarto de cælo particulæ quadrageſima
1prima has omnes quæstiones mouet, atque exploſa prius ſen­
tentia Democriti, tum cæterorum philosophorum, qui illius
dogmata probant, suam propriam solutionem magis consen­
taneam posterius adducit, & duo de illius sententia poni­
mus, quorum alterum illud eſt.
Ex continuis corporibus quædam quibus dam diuidi faci­
lius poſſunt, vt aqua, & aer liquida corpora naturam eam
habent, vt facilè diuidantur; aer quoniam magis liquidus est
quam aqua, & aqua quam terra longè facilius diuiditur,
quod minus eſt, in vno quoque genere minore cum negocio ſcin
ditur; vt minor portio aeris, quam maior, & modica aqua,
quam immenſa facilius dissipatur.
Alterum vero quod ex Ariſtotele ponimus, illud eſt, eam
dem differentiam non eſſe eorum, quæ vim ſecandi habent, alia
enim vi ſecandi maiore, alia minore ſunt à natura donata, vt
quæ aucta ſunt cuſpide, & quæ in mucronem egrediuntur,
promptius diuidunt, quæ verò oblonga, & plana, aut qua­
drata ſunt corpora minore cum efficacia, & maiore cum dif
ficultate ſcindunt: quod priora rei diuidendæ minus, posterio­
ra verò magis occupent, multa enim ſubſtantia rei diuidendæ
egrius ſcinditur, quam pauca ſcindatur.
His poſitis ad quæſita reſpondemus, quæ lata ſunt corpora,
quia multum amplectuntur, ab inferiore corpore ſcindendo
ſustinentur, quod multum diuidendi corporis non facilè diſper­
gatur. Quæ anguſta ſunt corpora ea, quia paulum compre­
hendunt facilè diuidunt, & diuiſum eo modo penetrant, quo
corporum penetratio datur, ideo in fundum deorſum ferun­
tur; id quod in aqua accidere videmus, in aere id facilius acci­
dit, quod facilius quam aer aqua diſrumpitur, quoniam corpus
ponderoſum vim quandam innatam habet, à qua deorſum im
1petu ſuo feratur, & qua ſubiacentia corpora diſrumpat, &
quæ ſubiacent corpora quanquam diuidua aliquando ſunt, ta­
men reſistunt, & contranituntur, ne dissipentur, ſi ergo vis
ponderis diuidentis ſuperior fuerit, id quod ſubſternitur conti­
nuatum corpus facilè diuidetur: ſcindens logè celerius deor­
ſum præcipitabitur, ſi vero imbecillior fuerit grauis, & ſcin­
den: is corporis ad ſcindendum facultas maiore nixu ab infe­
riore corpore ſcindendo ſuſtinebitur.
Itaque ferreæ, & plumbeæ laminæ, vt ad eas tandem reuer
tamur à quibus diuertimus, ſupernatant; quia maiore nixu
illis ab aqua reſistitur, quam minoribus, & leuioribus corpu­
ſculis in acutam ſuſpidem egressis.
Propter eamdem cauſam ſupernatant tenuissimi auri, &
plumbi pulueres, quia imbecilla eſt in illis ſcindendi potestas;
auri magnum frustulum ſcindit facilius, & eam ob cauſam
velocius deſcendit.
Pulueres item in aere ſuſpenſi non deſcendunt, quia aerem
non ſcindunt, quem maiora corpora frangunt.
Hæc motuum & ſtatuum differentiæ non corporum natu
ris per ſe, sed eorumdem figuris per accidens tribuuntur ab
Ariſtotele libro quarto de cælo particula quadrageſimapri­
ma.
Nunc ad aerem ipſum reuertimur: quem ſuo in loco gra
uem eſſe diximus, immo magis grauem, quam leuem, quan­
do corpora grauia deorſum velocius, quam leuia surſum fert,
vt Simplicium miſſum faciamus, qui eumdem tantum gra­
uem eſſe, non autem leuem, affirmare videtur.
Figuræ ergo ad quas horum motuum in ſimplicibus elemen­
tis cauſam Plato rettulit, omnino non efficiunt, vt quicquam
ſursum aut deorſum feratur, sed aut celerius aut tardius:
1cauſæ ſunt quidem sed non motus alicuius, verum aut maioris
aut minoris velocitatis, & tarditatis in motu, quæ enim lata
ſunt, quia multum amplectuntur, non ſemper ſed diutius ſuſti
nentur, quia non facilè nec cito, sed ægrè ac tardè quod ſubie
ctum est tandem diſrumpunt.
Exitus nouæ quæſtionis explicatur.
Caput XI.
Ex quibus nouæ quæſtiones intrego naſcuntur: ſi aer, &
aqua sunt in proprio loco graues, cur nos tantum pon­
deris non ſentimus, quantum illud eſt, quod nostra capi­
ta præmit? cur aues per medium aerem volantes ab aeris gra­
ui pondere non comprimuntur? Cur ab eo compreſſæ, aut deor­
ſum non truduntur, aut non ſuffocantur? Cur piſces per ocea­
num natantes, & etiam profundas oceani partes petentes nec
hilum quidem ponderis, & grauissimi sentiunt? Si ergo gra­
uis eſt aqua, ſi grauis est aer, quomodo effugiemus; quin illo­
rum pondus sentiamus? ſi verò hæc duo elementa nec grauia
ſunt, nec leuia in ſuis locis, quomodo effugiet Ariſtoteles, quin
ipſæ pugnantia dicat?
Reſpondeo hanc vnam ob rem nos ab aeris pondere non præ
mimur, à quo nec aues volantes, nec piſces natantes ab aqua
premuntur, quia nec aer, nec aqua verè graue corpus est, aut
verè leue in ſuo proprio, naturalique loco: licet, & graue, &
leue vtrunque elementum dicatur, quatenus grauium & leuium
motum iuuant, & quatenus grauia, & leuia corpora ſurſum,
& deorſum portant, & ſunt hæc duo elementa magis grauia,
quam leuia, quia grauia maiore cum efficacia deorſum, quam
leuia ſursum ferunt.
1
Simplicius libro quarto de cælo particula trigeſima dixit
vtrumque corpus eſſe continuum, ideo partem a parte ſuſtine,
ri, & propter eam causam pondus non ſentiri, vt animalia in
parietum foraminibus latitantia, à parietum graui pondere
non præmuntur, quia vndique murus ſemetipsum ſustentat,
quæ an vera ſint alibi diſputauimus, ea quæ nos attulimus, ve
rissima eſſe arbitramur, ideo Simplicium prudentes præteri­
mus, & à parte Auerrois ſtamus, à quo hanc noſtram ſenten
tiam mutuati ſumus. Est ergo aer, & aqua tum grauis, tum
leuis in ſuo loco naturali non propriè, sed quia vtrumque cor­
pus tum graue, tum leue, tum ſursum, tum deorſum portat,
& vtriuſque motum iuuat, ſiue natura, ſiue violentia fiant.
Reditus ad exemplum vtris illius, de quo ſupra
capite ſexto diximus. Cap. XII.
EAM ob rem vter inflatus (vt ad illum reuertamur, à
quo diſceptatio noſtra senſim effulxit) maioris ponde­
ris eſſe solet vtre non inflato, quod aer in vtre inflato in­
cluſus ſit grauis, id est vtris grauis motum deorſum iuuet, &
inflatum vtrem deorſum celerius portet, quam ſi non eſſet in­
flatus; & eiuſdem motum citatiorem efficiat, non alia de cauſa,
quam ea ſit, quam hactenus accepistis. Plumbum etiam quod
ferro rarius eſt, ferro eſt grauius in aere propter aeris par­
tes, quæ plures in raro plumbo, quam indenſo ferro continen­
tur: qua de re Aristoteles agit libro quarto Phyſicorum par
ticula octuageſimaquarta, & octuageſimaquinta, hæc ad ma
teriam.
Ad formam argumenti supra adducti cum ex tertio cæ­
li particula vigeſimaoctaua, & ex quarto cæli particula tri-
1geſima dicebatur. Aer vtrumque motum iuuat ſursum, &
deorsum, & vtraque corpora grauia, & leuia in motu violen
to, & naturali portat, & vter inflatus eſt vere inani grauior:
ergo aer in ſuo loco est verè grauis: negatur conſequentia, ſi
de aeris natura intelligatur, & eadem conſequentia datur, ſi
de effectu, qui in grauibus, & leuibus corporibus ſpectatur,
id totum intelligere velimus: item cum dicitur; aer corpora
grauia deorsum fert facilius quam leuia ſursum: ergo ma­
gis grauis, quam leuis: inficienda est consequentia, ſi de aeris
natura nec graui, nec leui in ſuo loco naturali audiatur, &
concedenda ſi de affectu aeris; qui efficacius grauia deor­
ſum, quam leuia ſursum portat; de aqua dicendum est idem.
Quomodo elementorum motus à medio
pendeat. Cap. XIII.
OSTENDO elementorum motum non pendere à me­
dio, præſertim cum dictum ſit, medium moueri per ſe à
sua forma naturali, post quam à ſimplici corpore gra
ui, & leui motum fuerit: quia tunc sequeretur, corpus ſim­
plex in fine, quam in principio tardius moueri, cui aduerſatur
Ariſtoteles primo cæli particula octuageſimanona: conse­
quentia probatur. Prima pars aeris moti secundam mouet,
& secunda tertiam, & ſic deinceps: ergo secundum mouens
minus mouet, quam primum & tertium minus quam secun­
dum, vt patet in his, quæ proiciuntur: ergo elementa tar dius
in fine, quam in principio mouentur.
Reſpondeo medium impulſum prius natura, & ſi non tem
pore à violento impellente mouetur, & poſterius à sua forma
dum medium (verbi gratia) lapidem in sublime motum por-
1tat, ideo extrinseco motore primo quiescente adhuc lapis mo­
uetur; lapidis motus superiorem mundi plagam versus tum
naturali, tum violenta motui eſt aliqua ex parte ſimilis, aer
enim vt à lapide motus lapidem portat, lapidis motum natu­
rali motui nonnulla ex parte ſimilem facit, vt autem motus
eſt contra naturalem lapidis inclinationem, ſic eſt verè violen
ius, vt dixit Auerroes libro tertio de cælo commentatione vi­
geſimaoctaua. Ab aere igitur primo impulſo proximus aer
quieſcens impellitur, qui primi mouentis impulſum excipit, &
exceptum tam diu conſeruat, & auget, quam diu potest; po­
teſt autem tam diu, quoad mouentis vis, & facultas à medio,
& per medium fertur: porrò cum vis illius, quod primo mo­
uet per medium & à medio ferri desiit, motus, qui citatior
fuerat incipit fieri ſegnior, donec mobile tandem quieſcat; me
dium enim impellenti reſiſtit, qua de re tractu temporis mo­
tum impellentis magis languidum efficit: iſtæ aer ſecundo im
pulſus à primo ſegnius moueri incipit, quam aer primo impul­
ſus moueretur, quod primus aer ab extrinſeco motore vehe­
mentius impelleretur, quam istæ primus aer à primo motore
impulſus aerem ſecundum impulerit; qua ratione fit, vt aeris
motus in principio ſit ocior, & poſt principium ſemper ſit ſe­
gnior, poſt quam primi mouentis impetus langueſcere cœperit,
ideo neceſſe est, vt quæ proiiciuntur, tardius in fine, quam in
principio moueantur. Quod ſi extrinſecus mouens ab aere non
eſſet deiunctum, vt est, sed eſſet semper coniunctum, quod non
est, semperque immediatè moueret, vt non ſemper mouet, ea­
dem ſemper eſſet cauſa motus eiuſdem, & prima pars aeris
primo moti ab extrinſeco motore ſecundam, & ſecunda ter­
tiam, & tertia quartam pari velocitate moueret. Vtrum est
igitur illud quo argumentum tendit in motu violento, & non
1in motu naturali, in quo mouens dum mouendo medium mo­
uetur, maiores vires aſſumit; ideo velocius agit in aerem, &
efficacius eumdem pellit; aer autem velocius motus mobile ve
locius portat, quo fit vt motus istæ naturalis velocior ſit in fi­
ne, quam in principio. In his quæ proiiciuntur id non licet; quo
niam motor eſt ab aere diſiunctus. In his que natura mouen­
tur, motor eſt coniunctus, ideo illorum motus eſt in fine ſegnior
horum verò citatior: hæc ad materiam.
Ad formam argumenti nunc reſpondemus. Cum diceba­
tur, medium per ſe à ſua forma naturali mouetur, postquam
à corpore graui, aut leui motum fuerit: ergo tardius in fine,
quam in principio: inficienda est conſequentia ad probationem,
neganda est ſimilitudo. Quanquam enim proiectorum motus
ocior eſt in principio, quam in fine; quia prima pars aeris pri
mi moti secundam mouet, & ſecunda tertiam, & ſic dein­
ceps; & quamquam motus istæ propter motoris distantiam
vires perdit eundo, ideo fit ſegnior, non tamen id motui natu­
rali vſu venire poteſt, quia violentus motor à mobili ſit diſiun­
ctus, & propter diſtantiam mobili vires communicare nequeat,
quia motor naturalis eſt ſemper mobili coniunctus, ideo mobi­
le ſemper mouet, & mouendo maiores vires aſſumit, à quibus
motus in fine fit velocior, nec tantum mobili, sed etiam medio
eſt motor naturalis ſemper coniunctus, ideo mobilis & medij
motum augere poteſt, quoad mobile ad finem peruenerit: mo­
tor violentus poſt primum impulſum tum à mobili, tum à me
dio eſt ſuperatum, quam ob cauſam nec mobilis, nec medij mo
tum augere poteſt, sed propter mobilis, & medij reſiſtentiam,
& propter motoris diſtantiam neceſſe est laxari motum, &
continuo fieri tardiorem, quoad motus omni ex parte ſolua­
tur, & mobile tandem quieſcat.
1
Quas ob cauſas quod natura mouetur velocius
in fine, quam in principio apud Plato­
nem, & Thaletem Mileſium mo­
ueatur. Caput XIIII.
NVNC quærimus: vtrum aliæ ſint cauſæ maioris ve
locitatis in fine motus naturalis, & minoris in prin­
cipio.
Platonici id tum vniuerſi, tum elementorum animabus
aſcribunt. Platonis enim ſententia eſt in Phædro: duodecim
animas cum Ioue duce quam felicissimas ſemper incedere ob
id quod totidem ſphæarum corpora Plato poſuerit, videlicet
globos octo cæleſtes, quos in Thimæo, & Epinomide numerat,
& quatuor quæ ſuperſunt elementa, quæ cum præcedentibus
globis cælestibus duo denarium numerum faciunt: hæc duo­
decim corpora à duodecim animabus reguntur, quarum prin
cipem Iouem, id eſt mundi animam conſtituit: ex qua ſenten­
tia colligunt ab huiuſmodi animabus, non ſolum naturalem
elementorum aſcenſum, at que deſcenſum fieri, sed eumdem
etiam in fine augeri; vniuscuiuſque enim elementi anima quam
libet eiuſdem elementi particulam, vt magnes ferrum ad ſe
ipſam trahit, & à quolibet loco diſtanti. Trahit quoque ad id
anima mundi, quo fit, vt motus lapidis diſcendentis ab alto,
quo propius ad centrum accedit, eo fiat velocior, & flammæ
motus aſcendentis, quo fiat cælo propinquior, eo euadat rapa­
cior efficaciore animarum tractu in fine, quam in principio,
& quam quam hic trahendi modus non videtur explodendum,
tamen ab hac contemplatione Platonici non putant, quemad­
modum ſi homines ferri quidem ipſius motum ad magnetem
1videntes, magnetem trahentem non viderent, ferrum ex ſe
ipſo moueri non dicerent, sed à magnete trahente, it a nunc qui
elementorum animas non vident, elementorum particulas à
ſe moueri non credunt; sed ab eorumdem elementorum ani­
mabus Platonici, qui eaſdem intellectu concipiunt, tum moue
ri, tum velocius in fine quam in principio agitari affirmant:
ad id anima vniuerſi iuuante motum: eumdemque in fine,
quam in principio citationem efficiente.
Hæc eſt Platonicorum ſententia, quam Peripatetici refutant;
non enim anima à Peripateticis ponitur, cuius nullum eſt cor­
pus, vt corpus nullum eſt animæ vniuerſi. At dices anima mun
di vniuerſi corpus efformat, & mouet, id tamen fieri non poſſe
ratio ſuadet; cum vniuerſi corpus vnum continuatum corpus non
ſit, sed ex compluribus dissipatis corporibus coaugmentatum
adinuicem non ſolum genere differentibus, sed longè etiam ma­
gis: quibus corporibus tantopere diſcrepantibus, atque di­
ſtantibus vna anima tribui conſentaneum non eſt, quia enim
fieri potest, vt æternum cæli corpus, & ſordidum elementum,
ac putre cadauer ab vna anima mundi regantur? certè id
nulla ratio ſuadet: multò etiam minus vnius animæ mundi
complexu æternæ, atque cæleſtes animæ, & formæ materia­
les ortui, interituſque obnoxiæ, immo animæ cælestes, & in
formis materia coercebuntur; quapropter hæc anima mundi
non datur, niſi quis per mundi animam ordinem illum intel­
ligat, de quo ſupra egimus: de ſententia Alexandri in ſuis
quæstionibus naturalibus.
Verum elementa animata eſſe Thales Mileſius hoc ar­
gumento probauit: totum, quod est conſimilium partium, eſt
eiuſdem rationis cum vnaquaque parte, sed aqua est totum
conſimilium partium: ergo tota aqua & quælibet eius pars
1eſt eiuſdem rationis: at aquæ pars in nobis, & in quolibet ani
mante est animata: ergo & totum aquæ elementum est in
ſe ipſo animatum; idque de cæteris tribus elementis Thales
Mileſius credendum eſſe cenſuit, quod de aqua credidit.
Elementorum contra Platonem, & Thaletem nullas eſſe
animas facilè intelliget is, qui animæ definitionem secundo de
anima ab Ariſtotele diſputatam ad veritatis trutinam expen­
dere voluerit. Eſt, enim anima actus corporis non cuiuſuis sed
instrumentarij, quæ instrumenta non ſunt in elementis: ideo
nullæ erit elementorum anima. Præterea ſi elementa animam
habere dicuntur, cur animantia non ſunt? & ſi animantia
non ſunt, cur animam habent? & ſi anima est in elementis,
cur nullæ partium animæ in illis inueniuntur? non vegetandi,
quoniam non augentur, non minuuntur, non aluntur, non ſi­
mile gignunt. Non ſentiendi, quia à qualitatibus primis, quæ
ſummæ ſunt in illis, non afficiuntur, quæ ad ſenſum tangendi
pertinent, ſine quo omnium primo nullus alius poſterior eſſe
potest. Non intelligendi, quia elementa eſſent, aut homines,
aut Dij. Non ex loco ad locum mouendi, cum pedibus careant,
& aliis instrumentis, quæ pedum loco animantibus natur a
dedit, ſine quibus animantia ad locum moueri non queunt.
Elementa ergo animata eſſe non poſſunt. Ad argumentum
Thaletis reſpondeo: dicimus, aquam in nobis non eſſe anima­
tam, nec alia pars cuiuſuis elementi; quapropter nec totum
elementum animatum erit, sed in nobis animatum eſt id, quod
eſt ex omnium elementorum mixtione concretum; hæc ad materiam.
Ad formam totum primum argumentum damus, & an
tecedens ſecundi argumenti negamus. Argumentum, quod
Platonici addunt, dum dicunt: hanc animam mundi non vi­
deri; nec propter hanc cauſam eſſe negandam, nullius est ro-
1boris, quia nihil intellectu concipere poſſumus, quin illud ſen­
ſu prius cognouerimus, animæ item mundi elementa trahen
tis, & magnetis, quæ ferrum trahit ſimilitudo negatur: nega
ri etiam poteſt, quod dicunt: ſi nulla habita cognitione ma­
gnetis ferrum ad magnetem cieri videremus, ferrum ex ſe
ipſo moueri non diceremus, sed à magnete trahente; cuius nul
lam cognitionem haberemus; per inficiationem hoc totum est
diluendum: ferrum enim nec à ſe cum nihil ſemetipſum mo­
ueat, sed ab alio motore, quem ignoraremus, moueri pro cer­
to ſciremus. Quæ ſi vera ſunt: quis huiuſmodi animabus, quæ
nullibi inueniuntur, aut elementorum motum, aut motus eiuſ
dem maiorem in fine velocitatem aſcripſerit? certè nullus, ni­
ſi qui ſenſu communi caruerit.
Motus etiam elementorum ad propria loca eſſet violen­
tus, ſi traherentur, quoniam violentus eſt motus tractus, vel
ſaltem neuter, & non naturalis, sed methaphoricus, vt est
tractus ferri ad magnetem: nos autem naturalis motus cau­
ſas naturales quærimus, quæ præter eas quas attulimus, ſunt
plures, & non negligendæ.
Hypparci, Leucippi, & Iamblici opiniones
tolluntur. Caput XV.
HYPPARCVS Methapontinus in libro, qui ab eo
ſcribitur. De his quæ per grauitatem deorſum ferun­
tur, duos motus contrarios ſe vicissim impedire, ac tol
lere, & motum ſurſum & deorſum contrarios eſſe cum ani­
uertiſſet, vnà cum Lipario vetuſtissimo grauissimoque Ari­
ſtotelis expoſitore, motum deorſum naturalem à motu ſurſum
violento impediri, & inde motum deorſum in fine citatiorem
1futurum eſt ratus, quod ſagittarum, quæ ex arcubus proie­
ctæ ſurſum violentæ volitant exemplo confirmat: ait enim ſa­
gittas tam diu ſurſum ferri, quam diu impetus ab arcus cor­
dæ ſuſceptus langueſcere incipit, ſagittarumque motus violentus
flacceſcit, & adhuc violento motu nonnulla ex parte ſuperſti­
te ſagittæ deorſum moueri incipiunt, quæ & ſi tunc eo gra­
uiores ſint, quo magis à centro diſtant, ſegnius tamen mouen
tur, quia à contrario motu violento, cuius reliquiæ adhuc ſer­
uantur, impeditur, ac retardatur; in deſcenſu violentus motus
finitur, & naturalis abſque impedimento relinquitur, ideo
tunc neceſſe est, vt propè centrum ſagittarum motus cita­
tior fiat.
Hanc Hypparci, & Leucippi opinionem Alexander
Aphrodiſienſis validissimè agitat: pro cuius faciliori decla­
ratione ſciendum. Motum violentum duobus modis conſide­
rari poſſe, ſemel vt cum naturali motu coniunctus, ſic tantum
abeſt, vt eumdem impediat, vt naturalem motum iuuet, cita­
tioremque faciat, quod videre eſt in ferreis, plumbeiſque glan
dibus, quæ à bellicis tormentis cum impetu ignis violentia quam
quam deorſum proiectæ, non ſolum aggeres, vallos, & menia
quatiunt, sed & inexpugnabilissima propugnacula diruunt
in tenuissimumque puluerem comminuunt, ita vt nullis arti­
bus illis reſiſti possit: eædem ferreæ plumbeæque glandes nul­
la ignis ex bellicis tormentis proiectæ, sed earumdem naturæ
derelictæ, quantumuis graues deorſum cadentes tantam rui­
nam non molirentur: ergo tantum abest, vt violentia natu­
ræ coniuncta motum naturalem tollat, atque impediat, vt
eumdem iuuet, augeat, & citatiorem efficiat.
Secundo violentus motus conſiderari potest, quatenus in
alteram partem fit à naturali motu non rarò diuerſum: tunc
1cum naturali motu non coniungitur, naturalem motum non
iuuat, sed retardat, & impedit: ſic grauium ſagittarum mo­
tus naturalis ad centrum à motu violento ad cælum non mo­
do retardatur, sed omnino tollitur, donec acceptus impetus
finiatur: quo finito ſagittæ & tardius in principio, quam in
fine ad centrum feruntur: ergo Hypparci & Leucippi falſa
opinio est.
Falſum eſt etiam quod dicunt, graue eo eſſe grauius, quo
magis à centro diſtat: cum duobus tantum modis (quod ſæ­
penumero à nobis repetitum fuit) graue extra centrum eſſe
contingat: ſemel quia extra centrum violentia truditur, tunc
ab illa violentia præter naturam aliqua ex parte diſponitur:
quam naturæ contrariam diſpoſitionem eò magis relinquit,
quò magis ad locum inferiorem tendit. Secundo graue extra
centrum exiſtit, cum ex aliena leui natura in ſuperiore loco
gignitur: eamdem alienam naturam ex qua genitum eſt ex­
cutit cum deſcendit, & eò magis, quo ad ſuum naturalem lo
cum proprius accedit: non enim graue ſiue extra proprium
locum violentia truſum, ſiue in alieno loco ex leui natura ge­
nitum est graue dum deſcendit, sed fit graue poſtquam ad
proprium locum peruenerit, amplius graue non fit, sed fa­
ctum eſt: ideo amplius non mouetur, sed natur a quieſcit: ergo
falſum est, graue eo eſſe grauius, quo magis abeſt à centro, &
eò minus, quo minus à centro distat: immo oppoſitum ſemper
accidit: hæc Alexander contra Hypparcum & Leucippum.
Diuus lamblicus ſolius maioris aut minoris diſtantiæ ratio
nem habendam cenſuit: maius enim ſpacium ſeu medium ma
ius à graui deſcendente difficilius ſcinditur, ſpacium minus
facilius diſrumpitur: ex maiore ergo facilitate frangendi me
dium minus maior velocitas naſcitur, & ex maiore difficul-
1tate diſrumpendi ſpacium maius in principio motum tardio­
rem fieri decet, seu ſurſum à corpore leui, ſeu deorſum à gra­
ui corpore fiat.
Falſa hæc Iamblici ſententia ab Alexandro duobus argu
mentis exagitatur: primo ſi id quod Iamblicus in motu natu­
rali vti verum astruere conatus eſt, verum omnino ſit, veriſ­
ſimum id etiam erit in motu violento: cum idem vtrobique ſit
medium, quod maius difficilius diuiditur, & minus facilius
ſcinditur. Si ergo ex maiore facilitate frangendi medium mi­
nus, & ex maiore difficultate diſrumpendi ſpacium maius na
turalis motus, aut magis, aut minus celeris fit, & motus violen
tus ex eiſdem cauſis aut ſegnior, aut celerior fieri debet: ex
eiſdem enim cauſis iidem effectus ſemper naſcuntur: ergo quæ
aut ſurſum aut deorſum violentia cientur, velocius quam in
principio in fine mouebuntur: cuius oppoſitum numquam non
accidit: videmus enim in principio mouentis impetum à mo­
bili ſuſceptum motus velocitatem augere: quæ ſenſim minui­
tur, donec omnino perdatur, & motus tardior ſenſim factus
ceſſante impetu tandem finiatur.
In Iamblicum ab Alexandro ſecundum hoc argumentum
astruitur. Idem corpus ad numerum prope terram ad lan­
cem libratum grauius eſſet ſe ipſo, ſi in alta turri ad eandem
lancem libraretur, quia cum prope terram libratur, minus
ſcindendi aeris inter libratum corpus & terram intercipitur,
quam cum in alta turri, aliæ ergo & veriores excogitandæ
ſunt cauſæ, quamobrem ſimplicia elementa dum natura cien
tur, velocius in fine, quam in motus principio cieantur.
1
Quæ ſint veræ Peripateticorum cauæ, propter
quas ea, quæ natura mouentur, velocius
in fine, quam in principio mouean­
tur. Caput XVI.
QVIA nec Plato quantumuis diuinus, nec Thales
& ſi magni nominis Philoſophus, veritatem aſſecuti
fuerunt, ad Ariſtotelem naturalis Philoſophiæ paren
tem redimus, de cuius ſententia animaduertendum est. Eam
eſſe naturam aeris, & aquæ in proprio loco, ſi à quopiam quo
quo verſus impellantur, vt ſuo nixu post impulſum eum pri­
mum aliquo ſpacio ferantur, ac aliquantisper motum cita­
tiorem faciant: deinde ſenſim motum ſistant, donec motus
planè quieſcat, vt non rarò diximus.
Huic adde, quoniam à vacuo natura, abhorret idcirco cum
in medio aliquid mouetur, ſimul ad mobilis terga proximi me
dij partes concurrunt, vt ſpacium illud impleant, ne derelin­
quatur inane; hæ partes medii prius impulſæ proprio deinde
nixu mobile pellunt, & illud vltra promouent, hæc quo plu­
res fuerint maiorique nixu pulſæ, eo citius, & vehementius
concurrentis ad terga mobilis illius illud velocius impellunt,
ac mouent: quo fit vt motui naturali hic motus violentus, id eſt
impulſus addatur. Mobile deinde velocius motum anteceden
tem aerem maiori nixu pellit, à velocius pulſo aere mobile ve­
locius fertur, & ad illius terga plures partes aeris mobile con
ſequentis concurrunt, ideo citius graue deſcendit, & leue aſcen­
dit, quouſque ad centrum feratur, aut ad cælum ſubuolet, vbi
vtrumque mobile seu graue, seu leue quieſcet. Iſtius ergo mo­
tus velocior in fine citatio ex ociore impulſu partium medij ad
1terga mobilis concurrentium, & ex maiore impulſu anteceden­
tis aeris naſcitur, & non ex ſola præſentia motoris, & mobilis.
Sciendum ſecundo ex doctrina Aristotelis libro quarto
Phyſicorum particula ſeptuageſimaprima. Medium in di­
uerſam partem motum maiore nixu obſiſtere mobili, quam
id medium, quod quieſcit; & quieſcens maiore nixu eidem
mobili reſiſtere, quam in eamdem partem motum; in quam
mobile mouetur: & quanto celerius medium in eamdem par­
tem fertur, tanto minus reſiſtit. Cum ergo graue corpus ver­
ſus eamdem orbis partem agitur, verſus quam medium ae­
rem prius quieſcentem impulerat, minorem tunc reſiſtentiam
inueniet, quam in motus totius principio cum aut aer medius
quieſcebat, aut fortaſſe contranitebatur, quamobrem mobile
proximam aeris partem antecedentem magis propellit: ad quam
cum peruenerit minorem profectò reſistentiam inueniet, idea
velocius eum impellet, & velocius mouebitur, & eò etiam ve­
locius, quo plures aeris medij partes ad mobilis terga con­
current.
His adde perfectionem, quam elementa nanciſcuntur, dum
ad propria loca mouentur, à qua motus velocitas augetur.
Ex maiore ergo partium ad mobilis terga concurrentium
numero, & ex minore reſiſtentia medii in fine, & ex maiore
impulſu aeris conſequentis, & ex perfectione, quam grauia,
& leuia eò maiorem conſequuntur, quoad proprium natura­
lemque locum proprius accedunt, grauitas, & leuitas elemen­
torum augetur; hæc aucta in fine motum auget, eumdemque
citatiorem reddit, vt viſus eſt dixiſſe Aristoteles primo cæ­
li particula octuageſimanona: non autem id fit ex ſola præ­
ſentia motoris ad medium, & ad mobile.
Est motus istæ ex naturali, & non naturali, seu violento
1motu factus, nam impulſus non eſt naturalis, & vi naturali
motui adiuncta longè celerius mobile ferri neceſſe eſt, & cum
lapidi ſua ſponte cadenti violentiam addimus, motus illius ve­
locitatem tanto magis augemus, quanto violentia extrinſecus
adueniens fuerit maior: violentia igitur naturæ addi, & ab
extrinſeca vi motus naturalis augeri poteſt, sed natura vio­
lentiæ nunquam accommodabitur, vt lapis in ſublime impulſus nul
lo modo naturali, sed violento tantum motu mouebitur, & eius
motus à natura nulla ex parte, aut iuuari, aut augeri, aut
ocior fieri poterit: quo circa natura per ſe tantum, vis autem
& per ſe, & addita naturæ mouet: eam ob rem dixit Ari­
stoteles libro tertio Ethicorum ad ea, quæ naturæ aduerſan­
tur aſſuefieri nihil vmquam poterit, vt ſi quis lapidem, vel
etiam millies ſurſum iaciat, illum ad motum ſurſum numquam
aſſuefaciet.
Inter ea, quæ violentia, voluntate, & natura mouentur, hoc
interest: quæ natura cientur, velocius in fine mouentur, quæ
voluntate concitantur, vt animalia, velocius in medio, quam
in principio, aut in fine feruntur, quia ſuarum motionum ini­
tio, cum membra non dum ſunt ad motum præparata, ſolent
eſſe tardiora; senſim autem maiores vires ad motionem acci­
piunt, longo tandem labore fatigata laxantur; & tum tardius
mouentur: quæ violentiam patiuntur, tardius in fine, & velo­
cius in principio aguntur, vt ſupra diximus.
Vtrum elementorum motus in momento fieri
poſsit. Caput XVII.
CONTRA elementorum motum in fine auctum pro­
bamus eumdem ad tantam velocitatem peruenire poſſe,
1vt in momento fiat; cuius oppoſitum Aristoteles probat li­
bro ſexto Phyſicorum particula quinquageſima.
Elementum eſt corpus continuum, ergo perſe in infinitum
ſecari poteſt, & ad cuiuslibet continui diuiſionem per ſe, illius
accidens non per se, sed per accidens diuidi poſſe docet Ari­
ſtoteles libro de ſenſu, & ſenſili: vt ſecto corpore albo per ſe, &
illius albedo per accidens ſecatur: ergo corpore graui per ſe
infinitè diuiſo, vt infinitè diuidi poteſt, & illius grauitas per
accidens infinitè diuidetur; id fieri aliquando constat, quia
quælibet naturalis facultas aliquando ad actum erumpet.
Ergo cum ad actum hæc diuiſio in partes infinitas redigetur,
infinita grauitas in actu inuenietur: ergo infinitè mouebit: er­
go in momento, in quo non fit motus: quod de infinita graui­
tate diximus, atque dicemus, de leuitate eſt etiam omnino in­
telligendum, quoniam contrariorum contrariæ ſunt, quæ con­
ſequuntur proprietates. Hic tria faciemus: primo nonnulla
adnotabimus: ſecundo ad materiam, tertio verò ad formam
argumenti reſpondebimus.
Sciendum de mente Ariſtotelis libro primo de generatio­
ne hanc orationem Continuum infinitè ſecari poteſt, duas ha­
bere ſignificationes, altera est. Continuum, quod eſt diuiden­
dum in hanc, vel illam partem ſine vllo diſcrimine infinitè po
teſt diuidi, non vt in omnes partes ſimul infinitè diuidatur, sed
vt ex omnibus diuiſionibus in quaslibet partes quantumuis in­
finitas quamlibet admittere possit; neque vnam magis, quam
aliam sed ſigillatim omnes, vt ſi diceremus: hominem omnium
diſciplinarum eſſe capacem, non quia aliquis omnes ſimul di­
dicerit; sed quoniam ex ſingulis diſciplinis nulla eſt, quam ho­
mo diſcere nequeat; non autem hanc, vel illam tantum de­
finitè: ita continuum corpus omni ex parte diuiduum eſſe vo-
1lumus; non quia ſimul vmquam actu omni ex parte ſimul di
uidatur, sed quia nulla diuiſio est in continuo, quam conti­
nuum reſpuat. Secundo modo intelligitur, vt continuum quod
in partes omnes eaſdem que infinitas diuidi potest, in eaſdem
actu diuidatur: hæc posterior ſignificatio falſa est, prior au­
tem vera.
Secundo ſciendum: facultatem eſſe duorum generum: quæ
dam ſolam non repugnantiam ſine naturali inclinatione ſi­
gnificat; vt cum omne corpus continuum infinitè diuidi poſſe
dicimus; quædam naturalem inclinationem ad actum dicitur
prior non eſt frustra, ſi ad actum non redigitur: poſterior ad
actum non redacta est frustra.
Reſpondeo nunc ad materiam. Continuum ex infinit is ſe­
ctionibus non omnes infinitas, sed ſigillatim vnamquamque
admictere poteſt; omnes ſimul numquam admictet, ideo in in­
finitas partes numquam ſecabitur; & motus in momento non
fiet. Ahæc continuum, qua continuum, & non qua cor­
pus, infinitè ſecari potest; sectionem tamen hanc actu non ad­
mictit, nec (vt opinor) admictet: ſicut continuum actu per­
ſe non diuiditur, ita nec illius accidens actu diuidetur per ac­
cidens, sed facultate tantum; quæ facultas propterea fruſtra
non erit, quia hæc facultas inclinationem naturalem non ſi­
gnificat, sed ſolam non repugnantiam, id eſt continuum in in­
finitas partes infinitè diuidi non repugnat: licet in partes in
finitas numquam diuidatur.
Nunc ad formam, primo cum dicitur. Continuum infinitè
ſecari poteſt; ſi id ita intelligatur, vt continuum in infinitum
actu aliquando ita ſecetur, vt quaslibet, & omnes ſectiones ad
mictat: id negamus: ſi verò vnam aut plures tantum, & non
omnes continuum ſectiones admictere velimus; hoc totum da-
1mus: ergo infinitè grauitas dabitur, per inficiationem reſpon­
demus: cum adhuc infertur: ergo in continuo frustra eſt ſe­
candi infinita facultas ad actum non redacta, & hoc inficia­
tione diluimus, quia non eſt Aristotelis germana ſententia,
vt omnes ſectiones infinitas continuum admictat, sed vt ex
infinitis aliquas. Dici etiam certè poterit infinitum actu non
dari, sed facultate tantum, ex quo motum in momento factum
non infertur: hinc anſam nanciſci liceret vrgendi Zenonem,
vt eumdem Ariſtoteles acerrimè vrget libro ſexto, & libro
octauo Phyſicorum: at non eſt iſtæ locus, ideo Zenonem pru­
dentes præterimus, & ad continuum corpus reuertimur, quod
quamquam in partes infinitas ſecaripotest, re ipſa tamen, &
actu non ſecatur, itaque cum dicitur, elementum est corpus
continuum, ergo per ſe infinitè ſecari poteſt; dandum eſt hoc:
cum adiungitur ergo illius accidens vt est grauitas, & leuitas
non per ſe, sed per accidens ad continui ſectione ſecari valet,
& iſtud damus, cum additur: ergo corpore graui per ſe. infi­
nitè diuiſo illius grauitas per accidens infinitè diuidetur: hanc
diuiſionis facultatem continui per ſe, & illius accidentis per
accidens ad actum per ſe redigi poſſe negamus: cum infertur
ergo eſt fruſtra: negamus, quia hæc facultas naturalem incli
nationem minimè ſignificat, sed ſolam non repugnantiam, po
ſterior non eſt fruſtra, cum ad actum non redigitur, sed prior,
& tunc non ſequitur, motum in momento fieri.
Vtrum grauitas, & leuitas infinita detur.
Caput XVIII.
VERVM quoniam de infinita grauitate egimus: quid
prohibet, quo minus eamdem non dari probemus?
1propterea quòd ſi detur, motus in momento fieri neceſſe
est, & Ariſtoteles hanc tractationem vſque difficilem futu­
ram dicit libro primo de cælo, vt in ea parte, ſi vſquam alibi
intento eſſe animo lectorem velit, ne ſi vnum aliquod, vel etiam
minimum tractationis punctum præterlabatur, omnia ca­
dant, effugiant, corruant, & effluant.
Argumentor igitur: ſi infinita grauitas datur, aut ea eſt
corporis infiniti, aut corporis finiti: non infiniti, nam infini­
tum non dari demonſtratum eſt ab Aristotele libro tertio de
Phyſico auditu, & libro primo de cælo: & ſi infinitum aliquod
corpus daretur, cuius grauitas eſſet infinita, neceſſe eſſet locum
dari infinitum, quod totum à toto corpore infinito impleretur:
eſt enim corpus, quod omni ex parte diuidi potest, vt dixit
Ariſtoteles in principio libri primi de cælo, id est ex parte
longitudinis, latitudinis, & profunditatis: corpus ergo infini­
tum neceſſariò eſt infinitè longum, infinitè latum, & infinitè
profundum: ergo æqualis magnitudinis locum exigit infini­
tum, quod totum à toto corpore infinito occupabitur: corpus
enim infinitum omnia implet: ergo ſpacium nullum erit ſu­
perſtes, ad quod corpus infinitum recto motu cieri possit: ergo
in quolibet loco ſtabit immotum: ergo grauitas infinita cuius
nullus erit vſus dabitur: non enim corpus illud mouebitur, cu­
ius grauitas erit infinita: ergo nec corpus leue inuenietur,
quod inueniri neceſſario debet: quia ſi eſt vnum in natura con­
trarium, & reliquum erit, & ſi leue corpus in natura fuerit, il­
lud nullibi erit, nullibi quieſcet, & ad nullum locum feretur:
corpus enim graue infinitum, quod poſitum fuerat, omnia im
plet, quæ fieri nulla ratione poſſe nemo non videt: ergo hæc gra­
uitas infinita infiniti corporis eſſe non poterit.
Nunc probandum eſt, fieri nulla ratione poſſe, vt grauitas
1infinita corporis finiti: nam hæc infinita grauitas ſi corporis
eſſet finiti, vel eadem in non tempore moueret; aut æquali tem
pore, cum ea quæ finita est: primam conſequentiam proba­
mus: augendo facultatem mouentem, eo modo, quo eamdem
auget Aristoteles in ſeptimo libro de Phyſico auditu. Si de­
terminata mouendi facultas aliquod ſtatutum mobile moueat
per aliquod definitum ſpacium in tempore determinato, ſi ea­
dem facultas mouens in duplo augeatur, tempus in duplo mi­
nuetur; ſi in triplo creuerit, & tempus in triplo decreſcet, vt ſi
tempus duarum horarum fuerit, & vis mouendi duplo maior
erit: tempus erit vnius horæ: at que ita deinceps.
Vis hæc ad tantam magnitudinem peruenire poterit, vt
fiat infinita, ſi aucta vi mouente tempus minuitur, neceſſariò
ſequitur, vt facta vi mouente infinita tempus infinitè decre­
ſcat, & fiat non tempus, in quo infinita vis mouens mouebit:
ex Aristotele libro Phyſicorum ſeptimo, & libro primo de
cælo: nunc ad grauitatem reuertimur.
Si grauitas infinita corporis finiti datur: neceſſe est, vt in
non tempore moueant; patet conſequentia augendo vim mo­
uentem, vt de Ariſtotelis ſententia, nunc eamdem auximus,
mouebit etiam in non tempore, quia ſuccessio in motu ex reſi­
ſtentia naſcitur, libro quarto Phyſicorum: at grauitati infi­
nitæ corpus finitum non reſistit, nec reſistere poteſt; ergo mo­
uet in inſtanti, in quo motum non fieri Aristoteles demon­
strauit libro ſexto Phyſicorum particula quinquageſima.
His, ni fallor, probata eſt prima pars ſupradictæ conſe­
quentiæ: nunc ad ſecundam probandum deſcendimus. Si gra­
uitas infinita corpus finitum in tempore moueat quantumuis
paruo, in æquali altera grauitas finita mouere poterit: patet
conſequentia, augendo, & minuendo vim mouendi, & tempus
1eo modo, quo ab Aristotele libro ſeptimo Phyſicorum augen­
tur, & minuuntur, & quomodo à nobis ſupra aucta, & minu
ta fuerunt, quæ omnia ſunt tam falſa, quam falſissima: er­
go grauitas infinita non datur.
Hinc neceſſariò ſequitur, vt ſi neque grauitas, neque leui­
tas ſit infinita, nullum omnino corpus ſiue graue, ſiue leue eſſe
infinitum: finita ſint igitur oportet omnia grauia, & leuia
corpora, & finitum neceſſe est vt ſit illud ſpacium, quod inter
lunam, & mundi centrum intercipitur, vt à finitis corporibus
finitæ magnitudinis finito tempore peregrinetur.
Auenpacis argumentum ad æquam lancem expen
ditur, quod quarto Phyſicorum ab Auen­
pace texitur. Caput XIX.
CONTRA eam Ariſtotelis demonstrationem, quam
ſecunda parte adduximus, & qua medii necessitatem
Aristoteles probare nititur; grauiter, & acutè agit
Auenpaces: oſtendit que eamdem eſſe ſophiſticam, atque fal
lacem, vt refert Auerroes libro quarto Phyſicorum commen
tatione ſeptuageſima. Sicut in motoribus (ait) globorum cæ
lestium, vbi nullum eſt medium reſistens, nihilque, quod eorum
motum impediat, velocitas motus motoris excellentiam inſe­
quitur, ita etiam in elementis deſcenſus velox grauitatis excel­
lentiam conſequetur, & velox aſcenſus leuitatis vim comita­
bitur: igitur per ſe grauius eò velocius mouebitur, quod est
minus graue æque graue, æque velociter citabitur: per acci­
dens autem contingit corporum ſublunarium ſimplicium mo­
tum impediri à medio, quod ægrè diuiditur, propterea reſiſtit,
& motus velocitatem impedit, ideo non ſequitur: rarefacto
1medio, quod prius denſum fuerat, motus velocitatem per ſe
creſcere in ea proportione, in qua medium fuerit factum ra­
rius, sed tantum ſequitur in ea proportione decreſcere tardi­
tatem, quæ per accidens addita fuerat ex medij denſitate.
Inefficax ergo eſt Ariſtotelis ratio, fallax, at que ſophiſtica.
Auerroes eorum omnium, qui post Ariſtotelem ſcripſe­
re, quos quidem ego legerim, meo iudicio facilè princeps, re­
ſpondet in commentatione ſeptuageſimaprima eiuſdem libri
quarti Phyſicorum, de cuius ſententia ſciendum. Ex motus de
finitione omnem motum eſſe continuum facilè colligi: eſt enim
motus actus illius, quod moueri potest, quatenus eam vim ha
bet, vt moueri possit, tertio Phyſicorum particula ſexta, nona,
decima, decimaſexta, & vigeſimatertia; id quod etiam ſupra di
ximus: ergo mobile per motum ad alium actum antecedentem
vim habet, ad quam etiam mobile tendit: continuus ergo est
omnis motus: non poteſt autem continuatio hæc motus naſci ex
ſola vi agentis ſine reſistentia, quam mouens ſua mouendi fa
cultate ſuperet. Itaque ſecundum proportionem quam mouen
tis vis reſistentiam ſuperat, motus quoque eſt velox; atque in
his motibus, in quibus proportio eſt maior, eſt etiam maior ce­
leritas; vbi minor proportio, ibi celeritas minor, vbi autem vis
mouentis reſiſtentiam non ſuperat, aut non ſecundum ſtatu­
tum à natura exceſſum nullus tunc efficitur motus, vt doctiſ­
ſimè docuit Aristoteles libro ſeptimo Phyſicorum particula
trigeſimaſexta.
Quod Auempaces de globorum cæleſtium motoribus dixit
ſine reſistentia mouentibus, falſum eſſe ex his omnes intelli­
gunt, quæ Ariſtoteles ſcripta reliquit libro ſecundo de cælo
particula ſeptuageſimaprima. Si vna (ait) tantum quan­
tumuis parua ſtella & non plures cuipiam cælesti globo adde
1rentur globus ille cæleſtis à ſuo motore non moueretur, aut
tardius ageretur, quam nunc agatur, nam ex proportione ſtel
læ nuper additæ non amplius motor eo exceſſu mobile ſuperat,
quo illud ſuperabat prius, sed minori: ideo motus aut futurus
erit ſegnior, aut nullus: ergo eſt in cæleſtibus globis proportio
quædam mouentis, & moti, quæ reſiſtentiæ locum gerit, ſine
qua proportione à natura instituta globi cæleſtes, aut immoti
manerent, aut tardius, aut cælerius mouerentur: ex quibus
ſequitur: propoſitionem ab Auempace ſumptam, non eſſe ve­
ram; velocitatem ſcilicet motus ſequi tantum vim mouentis per
ſe; nulla habita ratione per ſe reſistentiæ, sed tantum per ac­
cidens. Negatur ergo propoſitio ab Auempace abſolutè in­
tellecta, & efficax eſt Ariſtotelis argumentum.
Ne quis ex hac motorum cælestium reſistentia eoſdem
cum labore mouere, laxari, & tandem à motu quieſcere col­
ligat, hic ſciat oportet: non quamlibet reſiſtentiam eſſe cau­
ſam laboris, sed eam tantum, quæ ad oppoſitum inclinat, vt
quod graue ſurſum trahit, cum labore trahit quia graue, ad
motum deorſum motui ſurſum contrario inclinat: at cælestes
globi eorumdem motoribus, dum reſistunt, qualibet ad oppo­
ſitum inclinatione vocant: quo fit, vt motores cæleſtes cum
reſiſtentia mouentes, ſine labore moueant, ita vt nec laxen­
tur, nec à motu quieſcant: carent etiam magnitudine, quæ eſt
cauſa laboris, ſecundo libro de cælo commentatione trigeſi­
maſexta.
Nec Aristoteles modo, sed etiam Plato hanc reſisten­
tiam agnouit, dum in Timæo dixit. Igne rurſus hinc exciden
te, vt qui in vacuum non exeat, truſus propinquus aer, hu­
midam, quæ eſt ad hunc motum facilis, magnitudinem in ignis
ſedem contrudens, ipſam ſibi ipſi commiſcet: trudi autem pro
1pinquus aer ſine reſistentia non poteſt: ergo Platonem hanc
reſiſtentiæ necessitatem agnouiſſe eſt omnino credendum.
Vtrum totum elementum ab eiuſdem forma, ſeu
materia moueatur, quod ad quintam ſecun­
dæ partis impoſitionem pertinet.
Caput XX.
OSTENDO totum elementum non mouere totum
elementum, nec moueri per materiam motam, quia
materia nec mouet, nec mouetur: octauo Phyſicorum
particula quarta: immo, vt ait Auerroes, quod maximam
emphaſim habet cum eo, qui dixit, formam mouere, & ma­
teriam moueri, naturalis philoſophi diſſerère non interest li­
bro quinto Phyſicorum commentatione quinta: ergo hoc quin­
tum dictum eſt omnino falſum.
Reſpondeo. Forma duobus modis conſiderari potest: ſemel
vt forma, qua ratione nec mouet, nec mouetur: ſecundo, vt in
materia, quod adhuc duobus modis contingit: primo modo, vt
forma, tunc mouet; secundo modo vt in materia, tunc mouetur.
Materia etiam duobus modis conſideratur: primo, vt ma­
teria; secundo vt altera pars totius: primo modo non mouet,
nec mouetur, secundo modo mouetur tantum, & non mouet.
Secundo reſpondeo ex Auerroe in eo loco. Forma tam ſub
ſtantiæ, quam accidentium duobus modis conſideratur, ſemel
vt mutationem finit, ſic nec mouet, nec mouetur: ſecundo con­
ſiderari potest, antequam mutationem finiat, ſic mouet, &
mouetur.
Tertio reſpondeo. Modus ſecernendi formam à materia
eſt duplex: alter metaphyſicus, alter naturalis: primo modo
1forma, tum à materia, tum à conditionibus materia, qua
ſunt hic & nunc, omnino ſecernitur: ſecundo modo formam
à materia non ſeparamus, sed tantum à conditionibus mate­
riæ: in primo ſeparandi modo forma nec mouet, nec mouetur;
quia à materia, qui formam ſeparat, & à conditionibus ma­
teriæ, eamdem à natura, quæ est principium motus, omnino
ſeiungit: ideo forma tunc nec mouet, nec mouetur: in ſecundo
modo ſecernendi forma mouet, & mouetur; quia à motus prin
cipio, quod eſt natura, non ſeparatur.
Vtrum forma ſimplex ſimplicis elementi à ſe per
ſe propriè moueatur, quod ad ſextam ſecun­
dæ partis propoſitionem ſpectat.
Cap. XXI.
OSTENDO elementum ſimplex, vel quod longè ma­
ius eſt, elementi formam ſimplicem moueri à ſe per ſe
propriè, & non tantum per accidens, & antequam ar
gumentum in formam redigatur, duo ponuntur: alterum est.
Color (verbigratia) ſi per ſe, & primo mouet ſenſum vi­
dendi, ilico ſequitur hunc colorem indiuiduum per ſe, licet non
primo, eundem videndi ſenſum mouere, idque cum reciproca­
tione, ita vt ſenſus videndi per ſe, & primo à colore; hic autem
ſenſus videndi per ſe ſaltem, & ſi non primo à colore mouea­
tur, quæ omnia vera ſunt ex primo libro Poſteriorum capite
quarto, cui titulus est, de his quæ per ſe, & primo dicuntur.
Alterum quod ponitur eſt ex crebro ſilicis, & ferri attri­
tu eliciatur, elidaturque ignis: hæc forma ignis ex ſilice nu­
per eliſi prius natura ſaltem, & ſi non tempore poteſt fieri le­
uius, quia ſubſtantia eſt quolibet accidente prior, ſeptimo Di-
1uinorum in principio: hæc tandem fiet leuis: hic prior ignis
posteriores generat: hæc forma ignis prioris leuitatem ef­
ficere potest, & leuitatem aliquanda faciet: forma enim
ignis, quæ eſt ſubſtantias est prior leuitate, quæ eſt accidens:
ergo forma ignis prius quam fiat leuis, potest fieri leuis,
& fiet. Hæc eadem forma ignis alterum ignem generans,
leuitatem facere potest, & tum in ſuo igni, tum in alte­
ro igni generando leuitatem faciet in ſe quidem, quia acci­
dentia propria ex propriis ſpecierum principiis manant, vt
ad riſum propenſio ex participatione rationis, quæ eſt huma­
næ ſpeciei principium primam ſui ortus originem repetit; ho­
mo enim eſt adriſum propenſus, quia est rationis particeps:
natura ſaltem, & ſi non tempore prius, in altero autem, quia
agens dans formam, dat conſequentiæ formam octauo Phyſi­
corum commentatione trigeſimaſecunda.
Ex his argumentor. Mouens, vt mouens per ſe, & primo
mouet mobile: per ſe ſaltem & ſi non primo mouet hoc mobi­
le: hæc propoſitio eſt ex prima hypoteſi vera; cui hanc addo.
Forma prioris ignis eſt mouens, vt patet ex ſecunda hypotheſi,
ergo forma prioris ignis, vt mouens per ſe & primo mouet pri
mo mobili: per ſe ſaltem & ſi non primo hoc mobile mouet:
argumentum est intertio primæ: cui addo.
Sed eadem forma est mota, vt ex ſecunda hypotheſi patet,
mouetur enim dum fit leuis, & mouet, dum leuitatem facit:
ergo eadem forma, vt mouens, ſemetipſam mouet, vt mota eſt
per ſe ſaltem, & ſinon primo: ergo elementum non mouetur
à ſe per accidens, sed per ſe; immo eadem forma eiuſdem ſim­
plicis elementi à se per ſe mouebitur, quod eſt abſurdum.
Ne quis dicat, id verum eſſe in generatione vniuoca, & non
in generatione æquiuoca, aut id in æquiuoca generatione ve-
1rum, non autem in generatione vniuoca in conſtituenda hypo­
theſi, vtriuſque generationis exemplum attulimus: etenim ex
crebro ſilicis, & ferri attritu ignis æquiuocè gignitur, hic ve­
rò ignis, æquiuocè genitus, alterum ignem vniuocè gignit, nunc
reſpondeo.
Forma ignis prius geniti non est mouens, & mota reſpe­
ctu eiuſdem, sed reſpectu diuerſorum: ad probationem reſpon
deo: forma prior nouum ignem generare potest, & leuitatem
efficere valet in ſubiecto tamen, in quo nouus ignis gignitur non
in ſuo proprio ſubiecto: leuitas enim prioris ignis ab eiuſdem
ignis forma non gignitur sed à generante: generans enim
ignem, ignis formam generat: leuitatem, motum, & cætera,
quæ formam neceſſario conſequuntur, ignis, à gener ante pri­
mo loco genitus nouum ignem gignit: cui dat formam, leuita­
tem, & motum. Non est ergo eadem forma mouens, & mo­
tare ſpectu ſui ipſius; sed mota ratione generantis, & mouens
ratione ignis ſecundo loco geniti. Falſa eſt ergo minor ſecundi
syllogismi ſi reſpectu eiuſdem intelligatur, & vera reſpectu di
uerſorum: tunc non ſequitur: eamdem numero formam eſſe
mouentem, & motam ratione vnius, sed tantum ratione duo
rum, & argumentum eſt ex quatuor terminis ideo conſequen­
tia est omnino neganda.
Hoc argumentum eſt efficacissimum, vt videtis, & expli­
catio exitus illius eſt inuoluta; ideo abre fortaſſe non erit, ſi
illud in nouam formam redigatur: quo quantum illi roboris
inſit facilius intelligatur, sed arrigite aures viri doctissimi.
Forma vt forma mouet; forma, vt in materia mouetur:
ergo eadem forma numero eſt mouens, & mota: ergo eadem
forma numero mouet ſe per ſe: hæc postrema conſequentia pro
batur. Mouens vt mouens per ſe & primo mouet mobile vt
1mobile, & mouet hoc mobile per ſe, & ſi non primo. Mobile
vt mobile per ſe & primo à mouente mouetur; ab hoc mouen­
te per ſe ſaltem, & ſi non primo: sed eadem forma numero
eſt mouens & mota: Ergo eadem forma numero, vt mouens
per ſe saltem, & ſi non primo, ſemetipſam mouet vt mota eſt.
Confirmatur: quiquid per ſe & primo ineſt ſuperiori, per
se ſaltem, & ſi non primo cuilibet inferiori inerit; vt partici­
patio rationis, & ad riſum propenſio per ſe & primo inſunt
homini, per ſe ſaltem, & ſi non primo cuilibet particulari ho
mini inerunt, sed mouere per ſe, & primo ineſt mouenti per
ſe, & primo: &: moueri per ſe, & primo inest mobili per ſe,
& primo: Ergo mouere inerit huic mouenti, & moueri huic
mobili per ſe ſaltem, & ſinon primo. Cæterum ſimplex for­
ma elementi eadem numero eſt mouens reſpectu ſui, & est
mota reſpectu ſui; quia forma, vt forma totum mobile mouet,
& ſe ad motum totius, ad motum medij, ad motum materiæ
motæ, &c. Ergo à ſe ſaltem per ſe & ſi non primo eadem for­
ma numero mouetur, quod eſt falſum & abſurdum.
Reſpondeo idem ſemetipſum per ſe, & ſi non primo ciere
poteſt, & ideo rem falſam, & abſurdam argumentum non
concludit.
Si quis tamen vrgeat, & oſtendere conetur, fieri non poſſe,
vt eadem forma ſimplex numero ſe ipſam moueat, ne ſit actu,
& facultate ſimul propter principium ab omnibus datum;
vt meminit Auerroes libro destructionum contra Algaze­
lem diſputatione prima ſolutione primi dubij, & diſputatio­
ne ſexta ſolutione ſexti dubij, propter hunc reſpondendum
alio modo est.
Mouens per ſe primo mouet per ſe primo, mobile per ſe
primo (arrigite aures acutissimi viri, nam id materia, qua
1de nunc agimus, poſtulat) & mouens per ſe primo, hoc mobile
per ſe mouet per ſe & ſi non primo: at mouens per ſe & primo,
nec per ſe, & primo, nec per ſe non primo mouet mobile per acci
dens, sed mouens per ſe, & primo per accidens tantum mouet
mobile per accidens; et mobile per accidens non mouetur per ſe
& primo àmouente per ſe & primo, sed per accidens: & mo­
bile per accidens non mouetur per ſe à mouente per ſe, sed
per accidens: sed mobile perſe, & primo illudeſt, quod per ſe
& primo mouetur à mouente per se, & primo: & mobile per
ſe illud est, quod mouetur per se à mouente per se. Verum
eadem forma numero non est mobilis à se per se, sed per ac­
cidens tantum, vel vt est in materia mota, vel ad motum me­
dii, vel ad motum totius, vel à generante, vel àremouente im­
pedimentum, quæ omnes motionum ſpecies ſunt per accidens:
ideo non oportet, vt eadem forma se, aut per ſe, aut primo mo
ueat; sed ſat est, vt forma numero eadem ſe per accidens mo­
ueat: quatenus ſcilicet mouendo totum, & medium, & ma­
teriam motam mouet se: hæc ad materiam.
Ad formam argumenti reſpondeo per inficiationem con­
ſequentiæ primi argumenti, dum dicitur: ergo eſt eadem for­
ma numero mouens & mota, ſi eodem modo intelligatur; infi­
cienda eſt etiam ſecunda conſequentia, qua infertur: ergo ea­
dem forma numero mouet ſe per se, quia non mouet ſe niſi
per accidens, ideo non ſequitur, eamdem à ſe moueri niſi per
accidens, quod fieri poſſe nemo inficias ibit: ad confirmatio­
nem reſpondeo negando minorem vltimi argumenti, ſi abſo
tè intelligatur, quæ vera eſt, ſi eadem forma ſimplex ſe per ac
cidens moueat, & non per ſe: ex quibus nullum falſum, &
nullum abſurdum naſcitur.
Democritus, qui vult, vt quod omnino ſimile eſt, quatenus
1eſt omnino ſimile, vim in ſe agendi contineat, & mouendi vel
le etiam cogitur, vt omnia in ſe agant & à ſe ipſis moueantur:
ſi enim ab iis, quæ penitus ſimilia ſunt, omnia patiuntur, etiam
à ſe ipſis patientur, & à ſe ipſis mouebuntur, & ſe ipſa moue­
bunt; & nihil magis mouebit, quam mouebitur, nihil magis
aget, quam patietur. Ergo nihil omnino erit æternum, atque
immobile; sed necessitas coget, vt omnia intereant, & omnia
moueantur, vt docuit Aristoteles libro primo de ortu, &
interitu.
Vtrum elementum ſimplex à ſe per ſe moueatur,
quod in ſeptimam ſecundæ partis propoſi­
tionem conuertitur. Cap. XXII.
OSTENDIMVS elementum ſimplex non moueri à
ſe per ſe, tum quia idem eſſet agens, & patiens reſpe­
ctu eiuſdem, tum quia Aristotelis demonstratio ſol­
ueretur, octauo libro Phyſicorum, qua motorem omnino non
motum dari probat, quia ſat eſt aſcendere ad motorem, qui
per ſe à ſe moueatur: ſi elementa à ſe per ſe mouentur, & qui
per accidens moueri possit, id eſt ad motum alterius, vt ele­
menta: dabitur ergo primus motor, vt Aristotelis demon­
ſtratio probat, at hic, qui eſt per ſe motor, motus erit, tum à ſe
per ſe, tum à corpore per accidens: ſi verum eſt, quod ſepti­
mo loco diximus: elementum ſimplex moueri à ſe per ſe, quod
eſt abſurdum.
Reſpondeo. Id quod eſt ex duabus partibus concretum, poteſt
eſſe agens, & patiens, secundum diuerſas partes, vt id, quod
ex materia, & ex forma conflatur, ratione materiæ patitur,
& ratione formæ agit. In corporibus elementorum ſimplici-
1bus idem reſpectu eiuſdem non est agens, & patiens. Dictum
est enim ſupra formam mouere, vt forma est, quia eſt actu,
seu actus moueri, vt eſt in materia, quia eſt facultate, ideo ſim
plex concretum illud est totum, quod totum per formam, agit,
& mouet, quatenus forma eſt in actu; & patitur, ac mouetur
idem totum, vel per materiam; cuius eſt pati, ac moueri, se­
cundo de generatione particula quinquageſimatertia, vel per
formam, vt eſt in materia mota, à qua mota materia, forma
it a afficitur, at que inficitur, vt patiatur, & moueatur, quod
non est proprie moueri à ſe per ſe, sed per accidens, aut sal­
tem improprià: ſententia est Auerrois libro quarto Phyſico­
rum commentatione ſeptuageſimaprima, vbi dixit, duo eſſe
ea, quæ per partem moueantur: nonnulla in motorem actu,
& motum actu diuiduntur, vt animalia: & nonnulla eorum,
quæ ex ſe mouentur, non in motorem actu, nec in motum actu,
sed in motorem facultate, & in motum facultate diuiduntur,
vt grauia, & leuia: diuiduntur enim in formam, quæ mouet,
& in materia, quæ mouetur, quia elementorum formæ, ex
materiæ gremio eductæ ſunt vſque adeo cum materia con­
iunctæ, vt ab illa auelli non possint, niſi totum elementum ad
extremum ducatur interitum, ideo iſte formæ mouentes mo­
uentur: quapropter dixit Auerroes libro quarto de cælo com
mentatione vigeſimaſecunda: motor, & motum, in ſimplici­
bus non distinguuntur in actu; sed ſunt idem ſecundum ſubie­
ctum, & diuerſa, ſecundum modum, quia forma, vt forma
est motor: & forma, vt in materia, eſt mota. Idem tertio cæ­
li commentatione vigeſimaoctaua: quapropter non ſequitur,
idem ſecundum idem, & reſpectu eiuſdem, eſſe mouens, & mo
tum, agens, & patiens, ſed tantum ſecundum diuerſas par­
tes, quod inter abſurda referri non debet.
1
Ad formam argumenti: negamus idem eſſe agens, & pa
tiens reſpectu eiuſdem, & reſpectu diuerſorum illud conce­
dimus.
Contra adhuc dubitationi derelinquitur locus, quo oſten­
ditur, eamdem rationem moti, & mouentis eſſe in elementis:
ita vt ratio, quare elementa moueant, ſit à forma, & ratio,
quamobrem elementa moueantur, ſit à forma. Terra enim
deorſum naturaliter mouet, & hoc eſt à forma: quia formæ
eſt mouere: primo de generatione particula quinquageſima
tertia. Terra quoque deorſum mouetur naturaliter, & hoc
eſt à forma. Ergo eadem forma eſt mouens, & mota: oſten­
do formam eſſe rationem, propter quam terra deorſum mo­
neatur, quia materia est indifferens ad omnem motum, &
ſurſum, & deorſum per ſe, à forma autem inclinationem ha­
bet ad hunc magis, quam ad illum motum: ergo forma est
ratio, propter quam terra non ſurſum, sed deorſum mouetur.
Reſpondeo. Terra ratione materiæ tantum deorſum non
mouetur, sed ratione materiæ ſic diſpoſitæ.
Contra: iſta diſpoſitio in materia non eſt niſi à forma: ergo
forma eſt ratio, quare materia deorſum moueatur.
Reſpondeo. Forma motum non accipit, sed materia, vt
formæ elementorum mixtorum formas non accipiunt, sed ma­
teriam ad illas accipiendas diſponunt: ita forma motum non
accipit, sed materiam ad illum accipiendum diſponit: ideo
forma eſt principium, quo materia per ſe mouetur ad motum ta­
men totius, & forma per accidens mouetur, vt ſæpe diximus.
Ad demonſtrationem Ariſtotelis, quæ ex hac noſtra ſen
tentia dilueretur, reſpondeo: Aristotelis duæ ſunt demonſtra
tiones: altera in ſeptimo, altera in octauo Phyſicorum. De­
monſtratio ſeptimi corpora mobilia vſque ad primum cor-
1pus mobile ducit, aſcendit enim vſque ad primum per ſe mo­
tum, quod est cælum primum animatum tamen. Demon­
stratio octaui, primum motum per ſe in partem per ſe mo­
tam, & in partem per ſe mouentem in actu diſſoluit, qua viæ
in primum mouens immobile aſcendit; illud eſt prima intelli­
gentia, quæ ita mouet, vt nullo modo moueatur nec per ſe, nec
per accidens, nec primo, nec ſecundo, nec propriè, nec impro­
priè, nec etiam ad motum totius, nec alia motus ſpecie.
Quod ſi dixeris demonſtrationem in ſeptimo cœpiam in octa­
uo fuiſſe abſolutam, fortaſſe non errabis, eius cauſam videas
apud Auerroem octauo Phyſicorum commentatione vigeſi­
maoctaua, vigeſimaſeptima, trigeſimatertia, quadrageſimæ
quinta, & quarto cæli commentatione vigeſimaquinta.
Contra eſt Aristoteles, qui octauo Phyſicorum particulæ
trigeſimaquarta in calce ait. Si ergo quicquid mouetur ab al
tero mouetur, quod autem primum mouet, mouetur, sed non
ab altero: ergo neceſſe est, vt ipſum à ſe ipſo moueatur. Non
ducit itaque Aristotelis demonstratio in primum motorem
omnino immotum, sed in primum motorem immotum ab alio,
qui tamen à ſe mouetur.
Reſpondeo. Ariſtoteles de cælesti corpore eo loco agit,
quod eſt primum mobile, vt arridet Simplicio, & Auerroi,
quod mobile primum per ſe & primo mouetur, id eſt per prin
cipium intrinſecum, non autem per principium extrinſecum,
quia quicquid mouetur ab aliquo mouetur, & non à ſe: cælum
mouetur, ergo ab aliquo, & non à ſe, & non ab alio mouente
corpore, & tamen mouetur: ergo ab intrinſeco principio, quod
non est corpus: non enim hoc, quod primum mobile diximus,
eſſet primum, ſi aliud mouens eo prius in natura daretur id
principium intrinſecum à quo primum mobile circumfertur
1eſt primus intellectus omni ex parte immobilis, qui nec per ſe,
nec per aliud, nec per ſe, nec per accidens, nec impropriè, nec
ad motum, aut ſui, aut alterius corporis, nec alio quouis mo­
do mouetur: ad hanc, & non ad alium motorem agnoſcen­
dum Aristotelis demonſtratio ducit, & non ad motorem à
ſe per ſe motum.
Quomodo Diuini intellectus, præſertim primus, ſemetipſos
metaphorico motu moueant, vel non: quomodo globi cæleſtes,
& præſertim primus á Diuino intellectu perindeac ab intrin­
ſeco principio, vel efformante, vel assistente moueatur, alias
(Deo dante) diſputabimus: nunc hæc dixiſſe ſat est.
Vtrum forma elementi per ſe materiam moueat,
& octauam ſecundæ partis propoſitionem
reſpicit. Caput XXIII.
OSTENDO formam elementi non poſſe mouere ma
teriam; ſi hæc forma ſuam materiam moueret, ele­
menta per ſpacium inane mouerentur, quia mouenti
formæ materia mota intrinſecè reſiſteret, quod fieri non poſſe,
ex his, quæ ſupra demonſtrauimus, notius eſt, quam vt noua
demonstratione indigeat: elementa enim in partem per ſe actu
motam, & in partem per ſe actu mouentem non diuiduntur,
vt animalia: ideo per medium inane non aguntur.
Reſpondeo negando argumentum, quia cum materia ſit
pura facultas elementorum formis mouentibus non reſistit,
quapropter animalia tum in pleno, tum in vacuo à ſe ipſis
mouentur; idque illis ratione intrinſecæ reſistentiæ accidit:
vtrum elementa per inane ſpacium (ſi illud datur) moueri
nequeunt, quoniam medium, quod elemento reſiſtat, in vacuo
1deſideratur, & intrinſecè nihil eſt, quod reſistere valeat, vt
ſupra probauimus.
Vtrum elementa ſe per ſe, & primo mouere poſ­
ſint, quod ex nona ſecundæ partis propoſi­
tione pendet. Cap. XXIIII.
VNIVERSA Philoſophia hoc nouum dictum fundi­
tus euertit, cuius axioma ab omnibus datum eſt. Ni­
hil idem ſe primo mouere poſſe: nam ſi quid ſe primo
moueret, idem primo eſſet actu, & facultate: idque ratione
ſui ipſius: cum idem ſit mouens, & motum primo, quod non tam
falſissimum, quam abſurdissimum vno omnium conſenſu creditur.
Reſpondemus, & his quæ ſupra ſæpenumero repetita ſue­
runt addimus: in quolibet motu primo aliud eſſe id, quod pri
mo mouet, et aliud eſſe id, quod primo mouetur: Aliud eſſe id
quod primo mouet, & aliud eſſe id, quo primo mouetur par­
titio ex Ariſtotele libro octauo Phyſicorum particula trige­
ſimaſeptima colligi poteſt. Forma elementi ea non eſt, quæ pri
mo moueatur; sed ea eſt, qua elementum primo mouetur, &
elementum non eſt id, quo, sed quod mouetur: ideo non eſt idem
mouens, & motum eodem modo, sed modo ac ratione diuer­
ſa, quod ſat est, vt primum mobile, quod est primum cælum,
illud est, quod primo mouetur, & non principium primum
quo: verum mens Diuina, quæ est primus intellectus Diui­
nus, est primum principium, quo primum cælum primo mo­
uetur, & non quod: ergo idem, & eodem modo mouens, &
motum: inficienda conſequentia est, cum primum cælum pri
mo moueatur, & primus intellectus primo moueat: ergo idem
actu & facultate infirmandum est argumentum, quia pri-
1mum cælum, quod primo mouetur, facultatem habet ad mo­
tum, & primus intellectus, qui primo mouet, est in actu, nec
idem eodem modo mouet, & mouetur: nam intellectus pri­
mus est principium primum quo, & non quod cælum pri­
mum primo mouetur; & cælum non eſt quo, sed quod à pri­
ma intelligentia primo mouetur.
Si in primo, in quo tanta est partium vnio, quanta nec ma
ior, nec par excogitari potest, motor primus à primo moto di­
ſtinguitur: multo etiam magis in elementis, in quibus minor
est vnio, erit primus motor à primo moto deſtinctus, quod ſuf­
ficit ad hoc vt nihil omnibus modis idem ſit actu, & facultate.
Demonſtratio, quam Ariſtoteles libro ſeptimo
Phyſicorum literis conſignauit, ad veritatis
trutinam expenditur. Cap. XXV.
ARISTOTELIS demonſtrationem in ſeptimo Phy­
ſicorum ſcriptam diligentius examinandam duximus,
quod noſtra ſententia ab ea tota pendere videatur, ideo
quo maioribus, ac melioribus propugnaculis communita fuerit,
eo ſtabilioribus fundamentis opinio nostra initetur, ac fulcietur.
Alexander ergo, Themiſtius, Galenus, & Auicenna, &
ante eos Eudemus Rhodius hanc demonſtrationem vitioſam eſſe
crediderunt, & primo Alexander, atque Galenus concordes
à prima hypotheſi, ad id, quod ei aduerſatur, Ariſtotelem
deflexiſſe putauerunt: nam totum primo moueri eſt poſitum,
partem deinde quieſcere, quod cum ſuperiore hypotheſi stare
non poteſt: nam ſi totum moueretur, & quælibet pars totius
cum moto toto mouebitur, alioquin totum, quod totum moue­
ri poſitum eſt, non totum, sed ſecundum aliquas partes tan-
1tum mouebitur, ſi pars quieſcit: ergo totum non mouetur.
Vitioſa eſt ergo Ariſtotelis demonſtratio.
Galenus alia etiam nomine eandem demonstrationem ratus eſt
poſſe labefactari: hoc nimirum, quod totum primo moueri valeat,
etiam parte aliqua ipſius quieſcente, motu certè partis alterius,
qua ratione altera quieſcente parte toti inerit motus; ratione
ſcilicet partis alterius, quæ mouetur, dum altera quieſcit; quo
circa non ſequitur quieſcere totum cum pars eius mota non fuerit.
Alexander addidit, Ariſtotèlem id petiiſſe, quod erat in
principio: poſito enim aliquid à ſemetipſo moueri, Aristoteli
demonſtrandum erat, & non ponendum illius partem, quod
primo moueretur, quieſcere: hæc ſunt, quæ aduerſus Ari­
stotelis demonſtrationes adducuntur.
Adprimum, in quod Alexander cum Galeno conuenit,
hac ratione reſpondendum cenſeo: duobus modis aliquid mo­
ueri poſſe dictum est ſupra, quos modos ex Ariſtotele ab ini
tio libri quinti Phyſicorum didicimus. Alter illæ est, quo to­
tum per ſe mouetur: alter vero, quo totum mouetur per acci
dens. Quod per accidens cietur, vel ideo per accidens cieri di­
citur: quia ineſt alicui, quod per ſe mouetur, ad cuius per ſe
motum, & ipſum per accidens mouetur: vel cauſa partis mo­
tæ, & totum concitatur, quæ cauſa partis motæ mouentur,
non omnino per accidens mouentur, vt non omnino per acci­
dens & partes concitantur, dum totum concitatur; ad cuius
concitationem & partes ipſæ concitantur, vt videre est apud
Ariſtotelem, Themiſtium, Simplicium, & Auerroem, &
cæteros eiuſdem classis probatissimos Philoſophos ſexto Phy­
ſicorum particula octuageſimaſexta, & alibi: id quod cum
Alexander, & Galenus agnouiſſent, rati ſunt hunc motum
ineſſe mobili per ſe, & primo: qui tamen mobili non ineſt niſi
1per accidens; sed non omnino: dica autem non omnino, quia
in continuo motus ratione partis aliquo modo inest per ſe, li­
cet non primo, atque id eſt, quod Alexandro, & Galeno erran
di anſam præſtitit; rati ſunt enim idem eſſe hoc loco per ſe, &
primo, cum eo, quod est per ſe, & non primo, id est per par­
tem moueri.
Nunc ad Ariſtotelem redeuntes dicimus. Ariſtotelem
non negare, quin hoc modo etiam moueri quippiam dici poſ­
ſit per ſe, quoad videlicet aliquid mouetur cauſa partis, quod
non eſt omnino per accidens, vti diximus, sed per ſe primo, ni­
hil est, quod cauſa partis moueatur: quo circa ſi totum moue
ri primo dicatur, vt Ariſtoteles poſuit, neceſſariò ſequitur,
vt parte aliqua non mota per ſe primo, sed quieſcente, totum
quoque quieſcat: sed contingere potest, vt totum primo vaca­
re motione ſentiamus, dum illud idem totum non primo, sed
per partem quod eo modo eſt per accidens, quem ſupra enar­
rauimus, moueatur. Hinc fit, vt Ariſtoteles primo loco to­
tum primo moueri poſuerit: deinde verò ſecundo loco partem
eiuſdem quieſcere, sed non primo: dum ſcilicet illud totum pri
mo quieſcit, & ratione alterius partis motæ mouetur per ac­
cidens, sed non omnino, immo aliquo modo per ſe, licet non pri
mo: qua ratione fit, vt ab hypotheſi non ad id, quod ei aduerſa
tur, sed ad id, quod cum hypotheſi, quam optimè conuenit, Ari­
ſtoteles deflexerit: nam totum primo moueri, & illius pars
quieſcere poteſt, vt declarauimus, non alio modo.
Ad id, quod Galeni proprium eſſe diximus, ex his reſpon­
dendum eſt, fieri nulla ratione poſſe, vt totum primo mouea­
tur alter a quieſcente parte ad motum alterius partis motæ, at
non inficias imus; totum per partem, quod eſt per accidens sed
non omnino moueri poſſe, dum alter a pars manet immota,
1quo circa Aristoteles (vt ſui moris est) artificiosè colligit,
quieſcere totum primo, cum pars eius mota non fuerit primo:
licet id non ſequatur; ſi de eo motu tantum argumentum in­
telligatur, qui eſt per partem: totum enim moueri altera to­
tius parte quieſcente continget ſed non primo.
Abſolutis argumentis quæ Alexandro cum Galeno com­
munia eſſe videbantur, sed ea quæ propria eſſe Alexandri
creduntur, abſoluenda pari diligentia deſcendendum.
Alexander ergo hanc Aristotelis demonſtrationem re­
prehendit, vt quæ id ſibi dari poſtulet, quod erat in principio:
etenim ex hoc, quod pars non mouetur totum per ſe primo non
moueri colligat, qui enim partem quieſcere possit eo ipſo, &
totum ipſum primo quieſcere, & primo non moueri ponit: at
erat Ariſtoteli demonſtrandum, & non ponendum illius par­
tem, quod mouetur, quieſcere.
Cui reſpondemus, ac vt rem ipſam acu (vt in prouerbio
fertur) attingamus, meminiſſe oportet: id ipſum, quod à
ſe ipſo mouetur, quoad videlicet mouetur, habere partes in
quas diuidi potest; at id quod conflatum eſt ex partibus, non
neceſſariò quieſcit, & mouetur primo, sed moueri, & quie­
ſcere potest tum primo, tum cauſa partis, quod per ac­
cidens eſſe & non omnino, non ſemel dictum est ſupra:
non apparet autem continuum ex partibus conflatum moue­
ri cauſa partis, niſi ipſum cauſa partis prius quieſcere con­
ceſſum fuerit: continuum autem ratione partis quieſcen­
tis poſſe quieſcere, ab Aristotele demonſtratum est ex op­
poſito, quod est euidentius. Si enim (inquit) id, quod ab ali­
quo mouetur, eo quod aliud quieſcat, quieſcere neceſſe non eſt,
id quod alio quieſcente quieſcit, ab alio mouetur, ab eo certè,
ad cuius quietem quieſcit: & ex hoc Aristoteles concludit,
1totum continuum ex diuerſis partibus conflatum cauſa mota
partis moueri, & quamquam ſecus cuique parti status acci­
dit, & quamquam ſecus cuique parti motus accidit; non tamen
illico ſequitur, quietem, & motam vni parti accidentem al­
teri parti accidere, aut toti: ergo totum, quod ratione partis,
mouetur, non ratione eiuſdem partis primo, aut quieſcit, aut
primo mouetur neceſſariò: nam quod primo alicui ineſt, id non
ratione alterius ineſſe dicitur; sed vi, natura, rationeque ſua
propria. Cum itaque quies partis vnius, nec neceſſario ſit quies
partis alterius, nec totius, non illico ſequi dicendum, totum eo
ipſo, quod pars quieſcat, quieſcere.
Animaduertendum tamen est, verum eſſe id, quod ſupra
non raro diximus, totum animal per partem moueri diſtinctum
ab eo, quod mouetur, id eſt per animam; & totum elementum ſuſ
que, deque concitari per partem distinctam, id est per formam;
at nunc per partem alio, atque alio modo vſurpamus: ſemel, vt
totum hominem per partem ſanari dicimus, cuius tamen non niſi
aut manus, aut pes ſanatur, id eſt ſanari per accidens: ſecun­
do autem, vt totum ab intrinſeca forma per partem mouetur,
id est moueri non tantum per ſe, sed etiam primo.
Nunc ad Alexandrum, & ad Ariſtotelem reuertimur, ac
dicimus: falſum eſſe id, quod Alexander conſtantissimè aſſe­
ruit ex hoc, quod pars non moueatur, ſequi totum primo non
moueri, & à quo illud prius poſitum fuerit, & hoc poſterius po
ſitum erit: propterea quod quies vnius partis non neceſſariò ſit
quies, aut alterius partis, aut totius: ideo Ariſtoteles, qui ex
hoc quod pars non moueatur, totum per ſe primo non moueri
colligit, id non petit, quod er at in principio; quia, qui partem
quieſcere ponit, totum quieſcere primo, illudque primo non mo­
ueri, non neceſſariò ponit; quamquam id contingere potest.
1Reprehendendus est ergo Alexander, qui Aristotelem in­
dignum qui reprehendatur, reprehendendum eſt ratus.
Auicenna rebatur hanc Aristotelis demonſtrationem pec
care in materia: quippe quæ vel generatim concludit, omne
quod mouetur ab alio deſtincto moueri, vel particulariter: ſi
particulariter, ergo non omne, quod mouetur, ab alio diſtincto
mouente mouetur, sed aliquod tantum: ſi generaliter, ergo om­
nes propoſitiones, ex quibus concluſio naſcitur, futuræ ſunt vni­
uerſales: quoniam vniuerſalis concluſio non niſi ab vniuerſalibus
propoſitionibus gignitur: at non ſunt vniuerſales omnes propo­
ſitiones. Ergo nec concluſio futura est vniuerſalis: minor pro­
batur, ait enim Ariſtoteles, parte altera quieſcente totum quie
ſcit, id quod probatur ex ſexto libro Phyſicorum: omne, quod
mouetur, eſt corpus continuum, & in omnes partes diuiduum, id
non est vniuerſaliter verum, quia cælum mouetur, quod tamen
est indiuiduum: ſi enim eſſet diuiduum, particeps eſſet diuiduæ
materiæ; quæ cum cauſa ſit interitus illius, in quo eſt, cælum inte­
ritui obnoxium eſſet, cui reclamat Peripatetica schola. Vitio­
ſam ergo eſſe Ariſtotelis demonſtrationem ratus eſt Auicenna.
Auerroes, qui in Aristotelem erroris notam, nec leuissi­
mam illam quidem, ab alio quouis inuri non patitur, sed eun­
dem ab omni iniuria numquam non vindicat, ne in hac parte
ab eodem indefenſus relinquatur, hæc Auicennæ argumenta
explicare nititur, & ait. Cælum non vna tantum ratione, sed
duabus, iisdemque diuerſis conſiderari poteſt: primo modo vt
cælum: ſecundo modo vt corpus: cælum vt cælum quieſcere non
poteſt, nec eſt diuiduum, sed cælum vt corpus quieſcere poteſt,
& est diuiduum, & cælo vt corpus eſt, cætera omnia aſcribun
tur, quæ corpori vt corpus eſt, dantur: eſt enim corpus quia cor
pus demenſionibus ſubiectum. Ergo & cælum quia corpus.
1At cælum vt cælum, nec dimenſionibus, nec ortui, nec inte­
ritui ſubiicitur; perindeac Socrati, vt animal eſt, multa insunt,
quæ non inſunt ei, vt homo est, & Socrates: habet enim So­
crates vim ſentiendi, ratione, qua animal, non autem ratione,
qua homo: ita & cælum ratione, qua corpus non pauca habe
re videtur, quæ de eodem vt cælum nulla ratione dicuntur.
Vniuerſalis ergo Ariſtotelis demonstratio, ex vniuerſali­
bus propoſitionibus conflatur.
His hanc quæstionem abſoluimus, in qua diuertiſſe ab re
fortaſſe non fuit: vulgatum propter illorum errorem, qui hiſce
de rebus minus rectè ſenſerunt. Si cui hæ noſtræ diſputatio­
nes, vltra quam ſatis eſt, processiſſe videantur, meminiſſe opor­
tet, diſputationem longam non eſſe, in qua, quam quam multa, ne­
ceſſaria tamen dicantur: vt illa breuis non eſt, in qua, licet pau
ca, ſuperuacua tamen referuntur, & nos hæc grauissima, il­
la quidem maximeque vtilia, atque difficilia neque propter
occupatos homines, neque propter delicatos diſputauiſſe; sed
propter eos, qui ſunt amore philoſophiæ accenſi, illius que ar­
dore flagrant, qui ſeſe in literis ab diderunt, & omne ſtudium
veritatis indagationi dicarunt: his certè nulla diſceptatio lon­
ga videri possit, quæ de rebus maximis, & vtilibus, & ad co­
gnitionem pulcherrimis habeatur, quantumuis plura diſpu­
tentur: & nulla breuis in qua præter paucula verba, vt ſcopæ
diſſolutæ, nihil aliud inueniatur. Valete ergo candidissimi
lectores, & Borrium veſtrum vobis omnibus deditissi­
mum hiſce de rebus, abditissimis illis quidem pro
ſuo captu, ac modulo diſputantem,
vt par eſt; amate.
FINIS.
1
INDEX SECVNDVM CAPITA
EORVM, QVAE TOTO OPERE
CONTINENTVR.
INDEX PRIMAE PARTIS.
Caput I.
Qvaestio de motu grauium, & leuium obſcura
admodum, neceſſaria tamen in philoſophia 1.
Motu grauium, & leuium ignorato, ignoratur natura 1.
De principio motus elementorum Antifontis, ac aliorum
variæ opiniones. 2.
Opinionum diſſenſio præſefert difficultatem de motu 2.
Motus non firma natura vnde nec ſcitu facilis, quare
vt in aliis abſtruſis ſat erit ſi ne redargutto facilis ſit. 3.
Caput II.
De ordine neceſſario rerum tractandarum. 3.
Ordo veritati confert in profundo demerſæ, & eſt ratio ſcientiarum. 3.
Morionis inconueniens ob ignorantiam ordinis. 4.
Ordo reſolutiuus in rebus inueniendis vſurpatur, ſeruatur tamen in tracta­
tione compoſitiuus. 4.
Ariſtoteles plerumque compoſitiua, & reſolutiua methodo vtitur, plate
verò diuiſiua. 4.
De ordinibus rerum tractandarum egit Plate in Alcibiade. 4.
Caput III.
Diſputatio de motu grauium & leuium elementorum præcipuè cum antiquis
habenda eſt, omissis recentioribus. 4.
Platonis ſententia in hac re exponenda tum Ariſtoteles de quibus à Platone
prius diſputet. 5.
Plato multa de moribus magis copiosè. 5.
Auerrois laus, & in digressionibus cum antiquis conferendus. 5.
Caput IIII.
Diuiſio huius operis in ſuas partes. 6.
Aequiuoca, ac ambigua nomina prius diſtinguenda ſunt. 6.
Argumentorum nexus ſi non aliter ſaltem vt Gordianus nodus gladio ſol­
uendus. 6.
Philoſophi non veri quomodo habendi ſint. 7.
Dei in hac tractatione inuocatio. 7.
Prima principia Philoſophiæ prius aperienda. 7.
1
Caput V.
Pars prima huius operis circa voces verſatur. 7.
Elementa ſunt materia huius tractationis. Ideo ea eſſe ponuntur. 7.
Quæſtio ſi eſt ſubiecti non inquirenda cum ſubiectum a proprio artifice non
demonſtretur. 7.
Elementi definitio confert ad definitionem motus. 7.
Caput VI.
Definitio elementi illuſtratur. 8.
Elementi definitio accipitur ex quinto ſapientiæ & ex tertio cæli. 8.
Cælum eſt corpus, non tamen vere elementum nuncupari debet. 8.
Priuatio noneſt elementum, & quomodo differat a materia exponitur. 8.
Elementa non diſſoluuntur in corpora priora, & ſunt corpora vndequaque
ſimilia. 8.
Materia prima non eſt verè elementum nec materia propinqua 9.
Elementa non ſunt penitus ſimplicia. 9.
Tranſmutatio aperit nobis elementa eſſe compoſita. 9.
Anaxagoræ & Democriti principia non ſunt elementa. 9.
Graue & leue ſunt rationes quibus conſiderantur elementa in hoc libro. 10.
Caput VII.
De numera elementorum. 10.
Numerus elementorum ex motu recta inueſtigatur. 10.
Tranſmutatio non ſeruaretur ſi eſſet vnum tantum elementum. 10.
Elementum vnum ſi contrarias haberet qualitates etiam in eo eſſent ſub­
ſtantiæ diuerſæ. 11.
Hippocrates & Galenus probant elementum non eſſe vnum. 11.
Qualitates quatuor indicant quatuor eſſe elementa nec plura, nec pauciora;
non eſſe autem infinita motus recti finiti. 11. 12.
Motus circularis prior recto. 12.
Cælum numquam ad finem mouetur, ſemper tamen in fine, elementa è contra. 12.
Elementa quæ non mouentur vel impedita ſunt extra proprium locum, vel
proprio loco quieſcunt. 12.
Natura eſt principium non ſolum motus, ſed quietis in elementis. 13.
Linea recta, ſuper quam fiunt motus recti, eſt infra lunam. 13.
Elementa neceſſario grauia vel. leuia vel abſolutè aut comparatè. 13.
Natura ab extremo ad alterum per media proficiſcitur Auerroes ſecundo
de Anima. 13.
Caput VIII.
Elementa propria natura ac vi ad locum moueri oſtenditur. 14.
Motum elementorum non cognouerunt Philoſophi. 14.
Elementa naturali motu moueri probat. ex difinitione natura, et ex quiete. 15.
Natura odit infinitum. 16.
1
Caput IX.
Empedoclis opinio confutatur de immobilitate terræ ob cali conuerſionem. 16.
Terra ſua natura non eſt mobilis in proprio loco; vt corpus naturale habes
motum naturalem. 17.
Caput X.
Democriti corpuſcula non temerè moueri. 17.
Corpora indiuiſibilia ſi violenter mouentur habent etiam motum natura­
lem. 17.
Violentum quid ſit ex primo cæli; & quinto de generatione animalium. 17.
Motus naturalis præcedit violentum. 18.
Caput XI.
Platonis & Hermetis & Orphei ſententia de elementis ante mundi genera­
tionem. 18.
Poſterius non eſt ſine ſuo priori. 18.
Naturalis motus habet ortum ab vno principio ordinato. 19.
Ordinis cauſa eſt natura octauo phyſicorum; & ordo eſt forma mundi vt ha
betur ab Alexandro ſecundo loco quæſtionum naturalium. 19.
Caput XII.
Anaxagoræ opinio de genitura mundi, & quomodo mens latitantia edu­
 cebat. 19.
Theophraſtus huius videtur ſententiæ vnunquodque ſegregari ex vnoquoque 20.
Oculi quorundam flammas emittere ſcribit Theophaſtusſtus. 20.
Megetius medicus Iſchiadis dolorem curauit. 20.
Anaxagoræ opinio refellitur ex quiete ipſa. 20.
Grauia natura in centro, leuia ſub cælo quieſcunt. 20.
Vera opinio de motu grauium & leuium est ſententia Ariſtotelis. 21.
Caput XIII.
Parmenidis opinio perpenditur de cauſa mouente, ac de ideis. 21.
Parmenides petit principium quia accipit vt notum quod eſt demonstrabile. 21.
Omnia eſſe vnum quod dicebat Parmenides eſt falſum. 22.
Vnitas eſt tranſcendens entis, & ſuſtinet multitudinem. 22.
Parmenides ponit ſpacium inane, contrarium Ariſtoteles. 22.
Elementum quodlibet habet motum naturalem, & huius motus est princi­
pium indagandum. 22.
Efficiens principium motus naturalis indagandum, quod non ſatis explicuit
plato in phedone. 22.
Eſſe & moueri ab vna & eadem cauſa profiſcuntur ſecundum Platonem. 22.
Ideæ ſi eſſent cauſa motus res ipſe ſemper cierentur. 23.
Præter ideas apparet aliud principium motus. 23.
Caput XIIII.
Refelluntur opiniones illorum qui aſſerebant materiam eſſe principium motus. 23.
1 Materia & cauſa efficiens in visum non conſpirant. 23.
Tales non poſuit aquam vt principium mouens, neo Empedocles quatuor ele­
menta. 23.
Anaxagoras laudatur tertio de anima, qui præter materiam poſuit cauſam
efficientem. 24.
Democritus, & Leucippus poſuerunt caſum, & fortunam efficientem
cauſas. 24.
Forma est quid optimum primo phyſicorum & plato in Thimæo. 24.
Qualitates ſunt inſtrumenta agendi, ac instrumenta non agunt fine principa
li cauſa, vnde Democritus culpatur ſecundo de Anima. 24.
Motor efficiens proximus quæritur de motu elementorum. 24.
Violentia nihil patitur quin prius natura concitetur. 24.
Motus localis est primus aliorum motuum. 25.
Caput XV.
Corpora omnia, quæ rectè mouentur, ſunt vel grauia vel leuia. 25.
Corpus non graue ſi deorſum moueretur, infinitè velocius cieretur corpore
graui. 26.
Caput XVI.
Antiqui philoſophi decepti fuerunt in explicatione metus & quietis. 26.
Naturæ definitio non tantum per motum, ſed per quietem manifeſtatur. 27.
Motus est propter quietem vt propter finem. 27.
Zeno, parmenides, & Meliſſus motum auferentes magis peccant quam aufe
rentes quietem. 27.
Dimittere ſenſum est imbecillitas intellectus, cum non omnia rationem po­
ſtulent. 27.
Scientia ſpeculatiua ſunt tres partes. 27.
Metaphyſica non prorſus ſeiungit à motu. 28.
Vniuerſum duo tantum conſtituunt. 28.
Motum auferentes è medio, tollunt etiam artes. 28.
Senſus confert ad veritatem principiorum. 28.
Anaxagoræ, & Empedoclis falſa opinio quod omnia quandoque monean­
tur, quandoque quieſcant. 28.
Pythagoras cælum quieſcere, terram moueri aſſerebat, confutatur ab Ariſto
tele.
Caput XVII.
Definitio grauis, et lexis difficilis admodum, & quæ ſit cauſa difficultatis. 29.
Definitio eſt principium demonſtratiuam, & quomòdo inuenienda. 29.
In definitione grauium & leuium explicanda non eſt exordiendum ab actio
nibus, cum illis non ſint impoſita nomina. 29.
Grauitatis & leuitatis actiones forte ſunt inclinatio pondus ac momentum 30.
Caput XVIII.
1Graue & leue quomodo à platone definiuntur, & quo pasto ex illius dictis cor­
 pora ex figuris conflentur. 30.
Graue eſt illud, ſecundum platonem, quod ex pluribus partibus eiusdem ge­
 neris conſtat. 30.
Graue, et leue definitur ab Ariſtotele ex locorum interuallis, ſuperum & in
ferum non ſunt in cælo ſecundum platonem. 31.
Alcinous docet cur interualla non conferant ad definitionem grauis, & le­
uis. 31.
Corpora prima ex primis figuris definiuntur à platone, & prima figurarum
eſt circularis. 31.
Thimæus Pythagoricus elementa ex figuris triangalaribus eſſe aſſerit. 31.
Caput XIX.
Definitio grauis & leuis ſecundum Platonem reiicitur, nec corpora ex figuris,
nec ex numeris constare oſtenditur. 32.
Pythagorici corporum naturalium principia faciunt mathematica, quæ opi­
nio exploditur. 32.
Linea non eſt ex punctis, & in infinitum diuiditur. 32.
Elementa ſunt duorum generum, mistionis, & compoſitionis. 33.
Compoſitionis elementa ſeruant integram naturam, non tamen elementa mi
stionis. 33.
Figuræ ſunt principia compoſitionis non mistionis. 33.
Elementa astu ſeruantur in misto non tamen integra. 34.
Elementa non ſunt ex figuris, cum figuræ non ſint nec graues, nec leues. 34.
Pythagoræ incommoda dum ponunt numeros rerum principia. 35.
Caput XX.
Ratio redditur cur Philoſophi quidam vt Anaximander, Anaximenes, De
 mocritus non ſint confutandi, cum omnes mundum in finitum ponant. 37.
Grauia & leuia cur antiqui ex locorum interuallis definire non possint, cum
admittant infinitum. 36.
Caput XXI.
Democriti, & Epicuri propria quædam de grauibus, & leuibus interimun
tur. 36.
Iuxta Democriti ſententiam omnia eſſent grauia, cum athomi omnes ſint
eiuſdem naturæ. 37.
Natura repugnantiam in vno non patitur. 38.
Democriti opinio, quòd vacuum leuitatem efficiat, reiicitur. 38. 39.
Caput XXII.
Empedocles nullam grauitatis naturam cognouit, ac leuitatis. 39.
Opiniones antiquæ cum difficultate etiam rationibus adhibitis euertuntur. 39.
Empedocles quomodo introducat generationem, & quit cauſa grauitatis &
leuitatis, euertit tamen generationem rerum. 39.40.
1
Caput XXIII.
Grauia & leuia quomodo ab Ariſtotele definiantur. 40.
Mundus habet extremum & medium. 40.
Caput XXIII.
In definitione grauium & leuium platonis & altorum error ostenditur. 41.
Omne corpus infra cælum eſſe graue platonici putarunt, quamuis ſimplici­
 ter graue & leue omiſerint. 41.
Platonis opinio confutatur, cum ignis non aſcendat ob paucitatem partium. 42.
Elementa tria ſuperiora ex iiſdem ſunt triangulis ſecundum Platonem. 42.
Caput XXV.
Soluuntur platonis argumenta de graui & leui. 42.
Cælum non habet poſitionem contrariam aiebat plato, quia rotundum contra
rium deducit Ariſtoteles. 42.43.
Medium & extremum ſunt poſitiones contrariæ in mundo, & loca contra­
ria indicant naturæ contrariæ elementorum & motus contrarij. 43.
Caput XXVI.
Platonis & Aristotelis concilium de definitione grauium & leuium. 43.
Denſitæ cum grauitate cum leuitate raritas quarto phiſi. teſ. 85.43. 44.
Caput XXVII.
Cur ignis ſimpliciter leuis, terra grauis, alia non ſimpliciter. 44.
Locus ſimpliciter leuis non datur qui ſit ſuperior loco ignis. 45.
Centrum eſt locus inferior terræ, nec datur inferior. 45.
Elementi natura eſt cauſa grauitatis & leuitatis, hæc vero ſunt elemento­
 rum affectiones. 45.
Grauium & leuium definitiones duæ, quarum vna eſt per motum altera
per quietem. 46.
Caput XXVIII.
Definitio grauium, & leuium an potior quæ per motum, an quæ per quietem
Auerroes quæ per quietem quarto cæli. 46.
Motus inest elementis cum ſunt extra proprium locum, & tunc ſeruant ali­
 quid naturæ contrariè. 46.
Caput XXIX.
Definitio grauium & leuium Ariſtotelis à Themiſtio agitatur. 47.
Graue non omne deorſum tendit ait Themiſtius, ſed quod ſtat immotum in
centro. 47.
Elementorum definitio per quietem vexatur à Themiſtio. 48.
Confirmatio rationum Themiſty contra definitionem Aristotelis. 48.
Terra vniuerſa extra locum poſita an quieſceret in medio. 49.
Caput XXX.
Defenſio Auerrois per definitione Ariſtotelis de grauibus, & leuibus. 49.
Definitio palmæ quomodo aliquando detur per ea quæ facultatem non actum
1 indicant: 50.
Differentiæ grauium eum ſint ignotæ, quia ab antiquis non fuerunt impoſita
nomina ex accidentibus vſurpantur. 50.
Accidentia non actum ſed facultatem ſignificant. 50.
Caput XXXI.
Grauia & leuiæ ab eadem natura extra locum mouentur, & in propria quie­
 cunt ſecundo cæli & ſecundo phyſicorum, hanc ſuppoſitionem confutat The
mistius. 50.
Elementamoneri & quieſcere ex eo quod ſunt extra, vel intra medium cen­
ſuit Themiſtius. 50.
Caput XXXII.
Auerroes omni genere laudis abundans optime tuetur definitionem Ariſtore­
lis contra Themiſtium. 51.
Methodus, quæ ſeruatur in euertenda ſententia Themistij. 51.
Cauſa eſt eadem finis, & eorum quæ ſunt ad finem, & quies eſt finis mo­
tus. 52.
Ignis mouebitur deorſum ſi opinio Themiſty vera, qui decipitur deceptione à
ſimpliciter ad ſecundum quid 52.
Cauſa diſponens est cauſa ſecundum quid, & cauſa eadem ſub diuerſis diſpo
ſitionibus eſt cauſa contrarij. 53.
Diſpoſitiones agentis credidit Themiſtius eſſe cauſas veras. 54.
Caput XXXIII.
Soluuntur argumenta Themiſtij contra definitionem grauium & leuium, &
Auerroes retorquet argumenta. 55.
Definitiones grauium & leuium facultatem non actum ſignificant. 55.
Confirmatio pro Themiſtio etiam diluitur. 56.
Terra non quieſcit ob radices infinitas vt putauit Zenophanes & aly, ſed
ſua grauitate. 56.
Mundi partes extra centrum omnes ſurſum eſſe dicuntur. 56.
Caput XXXIIII.
Argumentum diluitur, quo oſtenditur elementa dum quieſcunt non eſſe ele­
menta quia motus eſt vita animalium octauo Phyſicorum, & duodecimo
Metaph. 57.
Quies an ſit interitus elementorum. 57.
Finis explicat magis naturam alicuius rei, quam ea, quæ diriguntur in finem. 58.
Vita duplex perfecta & imperfecta, quæ eſt in elementis impropriè tamen. 58.
Elementa per ſe quieſcunt, mouentur per accidens, quies enim est finis ele­
mentorum quarto cæli. 58.
Cælum & Natura à Deo mouentur per modum amati, & quæ Dei vita. 58.59.
Grauia an ad centrum vt ad medium mundi, vel ad medium terræ mo­
ueantur. 59.
1 Thimæus locrus de motu grauium videtur conuenire cum Aristotele. 59.
Caput XXXV.
Elementa à ſe per ſe moueri, & multiplex mouendi principium explicatur. 60.
Principium motus in elementis eſt intrinſecum, est tamen & aliud princi­
pium commune. 60.
Cælum mouet elementa vt cauſa vniuerſalis, & omnia moderatur. 60.61.
Lex naturæ quid ſit, & natura particularis a lege vniuerſali communica­
tur. 61.
Principium motas particulare quæritur, cuius multæ ſunt differentiæ, &
ipſum multipliciter accipitur. 61. 62.
Actus primus eſt forma, ſecundus non operatis ſed formæ operans. 62.
Quies elementorum eſt veluti actus primus, metus veluti ſecundus. 62.
Principij diuiſio ex ſecundo de Anima, & partitio motus in ſuas ſpecies. 62.
Motus ad locum vel naturalis & violentus, vel à natura & ab arte. 62.
Caput XXXVI.
Institutum huius tractationis, ac titulus quæſtionis hactenus explicatus expo­
nitur. 63.
Tractatio hæc de motu elementorum non attingit corpora cælestia, nec mo­
tus mixti mixtorum corporum inquiruntur. 63.
INDEX SECVNDAE PARTIS.
Caput I.
Secvndae Partis principalis in ſuis partes ſubdiuiſio. 65.
Opinionis veterum de elementorum motu confutandæ tantum celebrio
res, & non omnes. 65.
Caput II.
Epicuri Anaximenis, Anaxagoræ, & eorum, qui infinitatem ponuntur ſen­
 ſententiæ omittendæ. 66.
Infinitum non habet extremos fines. 66.
Caput III.
Terram vnam ex ipſis ſtellis, & ſic in cælo ignem, in medio mundi poſuit Pytha
goras, & confutatur. 66.
Terra duplex ponitur à Pythagoricis, vna tamen in cælo assidua conuerſione
diem ac noctem efficit. 67.
Ignem nobilissimum ſtatuunt Pythagorici, ſic ei debetur locus nobilissimus,
qui eſt medium mundi, quem vocarunt Iouis custodiam. 67.
Medium dupliciter rei, & magnitudinis eſt, quod non animaduerterunt Py
thagorict. 67.
1 Centrum in vniuerſo eſt medium magnitudinis, primum mobile est medium
rei. 67.
Terra non poteſt eſſe in cælo, nec etiam inane, cum cælum non dilatetur nec
rarefiat. 68.
Totius, & partis est idem motus, ideo omnis terra ad centrum moueretur fi
eſſet extra centrum. 69.
Caput IIII.
Refelluntur Heraclydes, Philolaus, & aly de quiete terræ, & eius motu, qui
omnes dixerunt terram moueri, cælum quieſcere. 69.
Cælum ſi staret in eodem loco ſtellæ ſemper aſpicerentur. 70.
Terram quieſcere ob infinitas radices, vel quia ſustineatur ab aqua dilui­
tur. 70. 71.
Caput V.
Anaximenes, Anaxagoras, Democritus latitudinem terræ eſſe cauſam eius
quietis dixerunt, quorum opinio deſtruitur. 71. 72.
Terram planam eſſe putarunt antiqui, & ſemper eſſe deorſum, ac decipiun
tur, quia Orizontes diuerſi. 72. 73.
Caput VI.
Empedoclis opinio tollitur, qui terram quieſcere credidit ob cæli maximam con­
 uerſionem. 73.
Terra non quieſcit rationibus poſitis ab Empedocle, nam ignis etiam quieſce
ret ob cæli motum. 74.
Terra deorſum pellitur violentia ſecundum Empedoclem, at motus violen­
tus posterior naturali, nec motus celerior ſemper minus celerem præce­
dit. 75. 76.
Caput VII.
Anaximandri opinio deſtruitur cum terra non quieſcat, eo quod æqualiter di­
ſtet ab extremis, cuius ratio eſt ſophiſtica. 76. 77.
Appetitus ſi æque duorum eſſet ad neutrum moueremur dicebat Anaxi­
mander, quod ſoluitur. 77.
Caput VIII.
Terram circum medium moueri dixerunt nonnulli, quod reiicitur, quia ſimplicis
corporis vnus motus ſimplex. 78.
Violentum nullum perpetuum, & ordo vniuerſi eſt æternus. 78. 79.
Heraclytus bonum, & malum eſſe cauſas efficientes vniuerſi, & motus ele
mentorum, at malum nullius ordinis cauſa. 79.
Heraclyti ſententia de arcu, & corda in vnum conuenientia exponitur. 79.
Forma eſt bonum, & boni cauſa, materia mala, & malorum cauſa. 79.
Caput IX.
Chaos opinio Heſiodi, Hermetis, & aliorum infirmatur. 80.
Hermetis vmbræ horrenda est chaos aliorum. 80.
1 Motum inordinatum, à quo ipſius chaos non explicantes antiqui ſunt repre­
hendendi. 81.
Motus mixtus est post motum ſimplicem, & quod mouetur debet eſſe actu,
vt in ſpeciebus motuum apparet. 81.
Natura non poterat moueri chaos motu illo inordinato. 82.
Mundus est partium ordo, vt Alexander expoſuit ſecundo quæſtionum na­
 turalium. 82.
Caput X.
Platonis ideæ, Mathematica Pythagoræ, Pſeuſippi imperfecta principia vnà
cum lite, & amicitia Empedoclis agitantur. 83.
Ideæ non habent vim mouendi, & natura mouentium eſt abſoluta non im­
 perfecta. 83.
Amicitia Empedoclis non ſolum erat cauſa mouens, ſed etiam & mate­
ria, at hæc non coincidunt. 84.
Sphærum Empedoclis quid ſit, nec potest gigni ex diſcordiæ, vt ipſe credi­
dis. 85.
Caput XI.
Anaxagoræ ſententia de cauſa efficiente, motum Democriti, & Anaximan­
dri reſpuitur. 85.
Moueri caſu nihil poteſt, cum ſemper motus ſit propter aliquem finem. 86.
Anaxagoras reprehenditur, qui non oppoſuit bono malum principium, ſed
ſolam mentem, quare & motus vnus. 86.
Ab vno in quantum vnum ſemper oritur vnum. 86.
Caſus et fortuna non ſunt cauſæ mouentes contra Democritum, quia ſunt po­
ius errores, & peccata naturæ, & artis, quæ caſu fiunt. 86.
Anaximandri principium infinitum medium inter naturam animæ de­
struitur. 87.
Caput XII.
Elementa non moueri à mundi anima ſecundum Platonem, à Ioue Orphei, ab
amore Eſiodi probatur. 87.
Efficientes cauſæ vniuerſales non ſufficiunt. 88.
Amor non conuertitur ad rem informem, ſed ad rem formoſam. 88.
Caput XIII.
Ordo rerum tractandarum exponitur, & primo ſuppoſitiones quædam firman­
tur. 89.
Caput XIIII.
Materiæ primæ, & formæ natura exponitur, & materia per passionem, for
ma per actionem definitur. 89.
Materia prima continet omnes formas potentia, quæ ſunt virtute in prima
motore. 90.
Materia est ſubſtantia, & ſubſtantia diuiditur in materiam, formam, &
1 compoſitum. 90.
Omne recipiens debet eſſe denudatum à natura recepti quod etiam explicatur
à plotino. 91.
Materia patitur ab actu, & recipit actum, non eſt tamen actus, nec habet
actum entitatiuum. 91.
Forma eſt principium agendi. 92.
Caput XV.
Qua conuenientia ſit de materia, & forma, & qua differentia inter Aristote­
lem, Platonem, & Pythagoram. 92.
Materia à Platone qua cauſa nuncupatur mater, receptaculum, nutrix. 92.
Formæ diſſenſio inter Platonicos. 92.
Mathematica ſeruantur à Pythagora, & in medio rerum ſita quæ intelle­
ctu, & ſenſu percipiuntur. 93.
Formas plato in mundo intelligibili poſuit, Ariſtoteles in materia. 93.
Differentia inter principia agendi, & patiendi, & principia agendi in du­
plici differentia. 93.
Patiendi principium ſemper eget extrinſeco motore. 94.
Caput XVI.
Duo formarum genera explicantur, quorum vnum in materia alterum mi­
nimè. 94.
Hominis intellectus non eſt forma materialis, at cur aliqui cum mortalem affir
ment exponitur. 94 95.
Formæ diuinæ quomodo dent eſſe cælo, & hominibus. 95.
Formæ materiales imperficiuntur à materia, diuinæ minimè. 96.
Caput XVII.
Actio à forma, perpessio à materia oritur, & ab codem non prouenit actio, &
passio ſecundum eamdem rationem. 96.
Actio ſi proueniret à materia omnium eſſet actio vna. 97.
Similitudo oritur à forma, & compoſitum agit ratione formæ. 97. 98.
Actus, & potentia ſunt differentiæ valde oppoſitæ. 98.
Grauitas, & leuitas mouent vt formæ mouentur, vt in materia. 98.
Elementorum formæ magis accedunt ad accidentia quàm ad ſubſtantiam
ideo non integre ſeruantur. 99.
Caput XVIII.
De triplici facultate elementorum. 99.
Elementum quodlibet in quodlibet immediatè tranſmutatur. 100.
Materia eſt cauſa, vt vnunquodque fieri possit, vt vero fiant à forma. 101.
Elementa ad propria loca præter naturam feruntur, & ignis aſcendit non
quia ſit factus, ſed quia fit ignis, quo etiam fundamento abutitur Ze­
narchus. 101. 102.
Elementorum facultas ſecunda opum actu ſunt extra locum statim moue-
1
Caput XXIII.
Ariſtotelis ratio agitatur à Themistio eo quod ſit petitio. 117.
Caput XXIIII.
Auerroes tutatur Ariſtotelem à Themiſtio. 117.
Corpora infra lunam, vel ſimplicia, vel compoſita, vel habent in vno gene
re vnam tantum cauſam, vel plures. 118.
In passionibus compoſitorum explicandis non ſufficit vna cauſa, ſufficit in
ſimplicibus. 119.
Caput XXV.
Elementa mouentur à medio. 120.
Motus ſeruatur ab aere, & ſagittæ motus, quia ſimul grauis, & leuis. 121.
Aer, & aqua ſunt instrumenta motus naturalis, & violenti. 121.
Medij motus eſt velocior motu impellentis. 122.
Caput XXVI.
Medij motus vtilis eſt, ac neceſſarius in motu elementi. 122.
Motus non eſſet ſi daretur vacuum, quia requiritur reſiſtentia, quæ eſt extrin
ſeca in elementis, in animalibus verò interna. 123.
Caput XXVII.
Auerroes quæ contra Auempacem præceptorem pro ratione Ariſtotelis, & me
dium plenum in motu elementorum neceſſarium oſtendit. 124.
Motus omnis continuus non ſolum ex mouente, ſed ratione reſiſtentiæ, quæ
vbi minor, maior velocitas. 124 125.
Reſistentia tribus modis inuenitur, quæ tamen non includitur in mate­
ria. 125. 126.
Aer ſuſcipit vtrumque motum, quia nec grauis, nec leuis, cum recipiens de
beat eſſe denudatum à natura recepti. 126.
Caput XXVIII.
Vacuum ſi daretur nulla eſſet reſiſtentia, illud autem eſſet infinitum. 127.
Motum in vacuo non momento fieri probant aliqui, ſed falſum, antiqui ta­
 men putarunt locum eſſe vacuum, quod Plato in Timæo etiam deſtruit. 128.
Vacuum ſi daretur ob quorundam rationem fieret illuminatio in tempore,
& formica in cælo ſpectari poſſet, & vanæ rationes Platonis, & Ari­
ſtotelis. 128. 129.
Terra non mouetur, quia eſt in æquilibrio mundi aiebat Plato. 130.
Medium adiuuat motum, quod non verum inani admiſſo, & grauia, & le
uia æque mouerentur in vacuo. 130. 131.
Mobile non ſimul occupat vniuerſum ſpacium. 131.
Inconuenienti vno poſito que ſequuntur non ſunt inconuenientia, ſed neceſ­
ſaria, quare in motu reſiſtentia requiritur. 131. 132.
Caput XXIX.
Elementum an in medio priuſquam medium moueatur. 132.
1 Naturalis motus violentum præcedit, metus autem grauium præcedit me­
dium natura, non tempore. 132. 133.
Corpus mouens etiam mouetur, quod non admittit Theophrastus, agens ta­
men omne infra lunam repatitur. 133. 134.
Mobilitas non eſt mobilis, & ſi probetur ratione, in qua est fallacia figura
dictioni. 135.
Caput XXX.
Elementum totum à toto elemento mouetur non primo, ſed ſecundario. 135.
Actiones, & passiones ſunt indiuiduorum. 135.
Forma mouet totum elementum quod mouetur motu ſimplici, & ſic ipſa mo
uetur ſimul cum materia. 136.
Caput XXXI.
Totum elementum ſe per accidens mouet, non per ſe, quia ſic animalia quamuis
elementa animata in decimo de legibus, & in Phedro poſuerit Plato. 137.
Corruptionis duo modi inueniuntur cuius cauſam ponit Plato materiam.
137. 138.
Anima nec ab intrinſeco, nec ab extrinſeco corrumpitur ſecundum Plato­
 nem, & quomodo probet ipſam æternam, & ſeipſa mobilem. 138. 139.
Explicatur locus Platonis ex libro decimo de legibus ſecundum Theophra­
ſtum, & eius diſcipulum Stratonem Lampſacenum. 139.
Motionum alias ſpecies tribuit Plato animalibus, alias verò Ariſtoteles. 139.
Anima immortalis, quia agens omnia facit, possibilis omnia fit, & ver­
bis diſſentiunt Plato, & Ariſtoteles. 140.
Elementa à ſe ipſis propriè non mouentur, nec per ſe propriè quieſcunt. 141.
Natura æque eſt principium motus, & quietis nec vniuocè dicitur. 141.
Elementa non habent reſistentiam intrinſecam, ideo non ex ſe quieſcunt, nec
mouentur per ſe ad loca contraria, nec ad omnes differentias loci, vt ani­
malia. 142.
Cotinuum nullum per ſe propriè à ſe ipſo mouetur, & mobile habet diſtin­
ctum motorem. 142.
Elementa non diuiduntur in partem per ſe mouentem, & per ſe motam, vt
animalia. 143.
A generante, & à medio mouentur elementa, ſic à ſe per accidens non tamen
per accidens propriè, ſed quia diuiditur medium. 143. 144.
Caput XXXII.
Mouentur elementa à ſe per ſe, & primo. 145.
Elementa mouentur ab intrinſeco. 146.
Corpus nullum ex ſe generatur, vel alteratur bene mouetur. 147.
Elementum eſt motum à ſua natura, ſic per ſe moueui, & ſi grauitas, &
leuitas ſint accidentia elementorum. 147.
Quies eſt à cauſa existente in re, quæ eſt natura. 148.
1 vi, & cur hæc facultas dicatur per accidens afferuntur quatuor ratio­
 nes. 103.
Facultatem eſſentialem elementorum non vidit Philoponus. 104.
De facultate, quæ actui eſt coniuncta egit Alexander liber ſecundo difficul­
tatum naturalium quæſt. 20. & Plotinus in libro de eo quod eſt in poten­
tia, & actu. 104.
Caput XIX.
Elementa eadem quomodo ſurſum, & deorſum natura, & præter naturam
moueantur. 104.
Elementorum motus naturalis bifartam ſpectari poteſt. 105.
Grauitas, & leuitas non ſunt propriè naturæ elementorum, ſed proprietates,
quia naturæ ſunt ignota; & propriis nominibus carent. 105.
Motuus elementorum quomodo naturalis quomodo violentus. 105. 106.
Caput XX.
Grauium, & leuium quæſtionis exitus, vt explicetur propoſitio prima propo
nitur. 107.
Elementa mouentur per accidens à generante ſecundum facultatem eſſen­
tialem. 107.
Grauitas, & leuitas ſunt cauſa motus elementorum, & agens dans for­
mam dat ea, quæ conſequuntur formam.
Materia prima, & forma propriè non mouentur, mouetur compoſitum. 108.
Motus vt in aliquo ſit quinque requiruntur. 108.
Norma proxima, & materia proxima mouet, & mouetur nihil tamen præ
ſertim ſimplex ſe mouet. 109.
Forma antiqua, & materia neceſſaria ſunt in motu, & quomodo ſub ali­
 qua forma materia prima mouetur. 109. 110.
A generante non fit motus immediatè. 110.
Per accidens diſtinguitur ab eo, quod eſt per aliud. 110.
Elementum mouetur à generante ſecundum facultatem eſſentialem. 111.
Mutationum quatuor ſpecies, & omnis fit ex oppoſitis, aut ex mediis. 111.
Moueri in proprium locum eſt moueri in propriam formam. 112.
Caput XXI.
Remouens prohibens quomodo ſit cauſa mouens in elementis per accidens. 113.
Caput XXII.
Locus mouet elementa vt forma, & finis. 114.
Expoſitio textus. 114.
Mouetur aliquid antequam formam ſuam accipiat. 114.
Elementa non dum perfecta, niſi cum ſunt in proprio loco, & dupliciter
ſunt extra locum proprium. 115.
Ambiens habet locum formæ, locum tamen eſſe formam elementorum pro­
batur. 161.
1 Differentia per ſe dicitur de eo cuius est differentia. 148.
Caput XXXIII.
Forma eſt cauſa motus naturalis elementorum. 149.
Materia eſt principium motus passiuum, nec habet actiuum ſecundum Sim
plicium, quem ſequitur Theodorus. 150.
A materia, qua ſemper permanent eadem, res denominandas aiebat Plato
ſic naturam primo dici de materia putarunt quod falſum. 151.
Caſus, & fortuna, quæ ſunt efficientes cauſæ ad naturam reducuntur, ut ad
cauſam per ſe, & generatio dicitur natura, quia eſt via ad formam. 151.
Materia non minus ad hunc, quam ad alium motum inclinationem habet. 152.
Similitudo numerorum cum forma, & materia. 152.
Motus ſi eſſet à materia, vt ait Simplicius, quilibet motus eſſes violen­
tus. 153.
Principium passiuum ſi datur, & actiuum. 154.
Natura dicitur quinque modis. 155.
Alexander, quem habemus in Ariſtotelis Metaphyſicam, eſt potius Mi­
chael Epheſius. 155.
Motus non ſolum eſt ratione principij actiui, non codem tamen modo. 155.
Quæ fiunt habent principium, vt fiant & vt faciant, vnde ſcientis est
poſſe docere. 156. 157.
Ratio Simplicij, & Theodori Metochitæ tollitur. 157.
In generatione amittitur nomen, in alteratione minimè. 157.
Poetæ noctem vniuerſi principium ponunt. 158.
Caput XXXIIII.
Forma elementi mouet eiuſdem elementi materiam. 159.
Quæ fiunt, vel fiunt à ſimili, vel à dissimili, vel à neutro. 159.
Materia ex ſe non mouetur, ſed per formam, nec prius eſt mobilis forma 160.
Elementum diuiditur in partem perſe mouentem, & per ſe motam, non in
partem actu per ſe motam, & per ſe mouentem. 161.
Mobile ſimplex, & mobile animatum quomodo differant. 162.
Generans dat motum elementis: 163.
Ordo motorum, & mouentium ſimplicium. 164.
Elementum mouet ſe priuſquam moueat medium, & quomodo. 165 166.
Reſiſtentia eſt neceſſaria in motu propter continuationem.
Caput XXXV.
Totum elementum per ſe primo mouetur à ſua propria forma, & demonſtratio
Ariſtotelis perpendenda. 167.
Anima à ſe ipſa mouetur, aiebat Plato. 168.
Per accidens quæ mouentur, quot, & quæ ſint & per ſe, & primo mo­
ueri. 168. 169.
Motus non actum, ſed propenſionem ſignificat in hoc loco. 170.
1 Primum duo ſignificat. 170.
Mouentium diuiſio in per ſe, & per accidens, & per ſe & à ſe. 171.
Indiuiſibile nullum per ſe mouetur, quia mobile debet eſſe cerpus. 172. 173.
Quæ extrinſecus mouentur habent motorem distinctum. 173.
Quæstio non eſt res notissimæ. 174.
Canis quieſcit, & mouetur per accidens ad heri quietem, & motum. 175.
Totum aliquid moueri quomodo intelligitur. 175.
Motum omnem habere motorem diſtinctum demonſtratur. 176.
Corpus diuiduum ſecundum partem mouetur, & ſecundum partem quieſcit. 177.
Motus omnis habet motorem diſtinctum ab eo quod mouetur, & in his, quæ
ab extrinſeco mouentur eſt manifestum. 177. 178.
Animalia, & elementa ab intrinſeco mouentur, animal ſe mouet primo,
mouetur tamen ab anima. 178.
Elementum primo mouetur, latet tamen à quo, at mouetur à forma. 177.
Elementum ſimplex habet motum ſimplicem & è contra. 179.
Id primo inest, quod ſi à partibus auferatur a toto non auferatur. 179.
Modus accipitur non pro actu, ſed pro altitudine. 180.
Homo eſt particeps rationis ſingulis etiam hominibus mortuis, quia non tolli­
tur facultas, quæ facultati reſpondere debet, vt actus actui. 180.
Quod primo quieſcit parte aliqua primo quieſcente, ab illa etiam primo mo­
uetur. 181.
Continuum omne corpus parte altera primo quieſcente primo quieſcit. 181.
Forma elementi quieſcente totum & elementum quieſcit, ſic mouetur à for­
ma primo. 181.
Elementa cum primo moueantur, ergo habent quod primo mouet, quia poten
tia, & actus quinto primæ Philoſophiæ relatiua ſunt. 181.
Cælum non eſt motor elementorum non generans, non remouens impedimen­
 tum. 182.
Motus habet eſſe in fieri, ſemper ergo motore eget actu. 182.
Motus non eſt à medio primo quia a medio mouetur per accidens. 183.
Locus non eſt motus per ſe primo, quia est finis rei, & motus talis eſt meta­
phoricus. 183.
Cælum motum primum dari ostendit à forma, ſic dicendum de elementis de
quibus magis videtur. 184.
Intelligentiæ, & orbis vnio maior quam formæ elementi cum materia ſic
motor cæli minus diſtinctus. 184.
Auerroes diuinissime vnionem maiorem cæli, & intelligentiæ probauit, quia
ſine quantitate intercedente. 184.
Naturalis motus eſt à principio per ſe primo non à materia, ergo à forma. 185.
In omni natura in qua eſt quod patitur, eſt etiam quod agit. 185.
1
INDEX TERTIAE PARTIS.
Caput I.
Qvod à generante pendet durante actione generantis fit, ea ceſſanto
factum est. 189.
Motus & tempus habent eſſe dum fiunt, quia fluidum eſt eorum eſſe. 189.
Quædam gignuntur, & numquam ſunt. 189.
Quomodo intelligi debeat illud. Graue ſecundum facultatem eſſentialem non
à generante, ſed à ſua forma mouetur. 189.
Præparatio alia ad formam alia ad motum. 190.
Ab vno in quantum vnum non niſi vnum naſcitur. 190.
Qui primo formam gignit, motum ſecundo generat. 191.
Quomodo motor in elementis eſſentialiter eſt generans, & motum est geni­
 tum. 191.
Caput II.
Quomodo motus, & motor per accidens ad per ſe motorem, & motum redi­
gantur. 193.
Omne per accidens tale in per ſe tale redigitur. 193.
Quod impedimentum tollit elementum per accidens mouet. 193.
Quod impedimentum tollit, impedimentum per ſe mouet. 193.
Elementum generationis motus per ſe à generante mouetur motu ad locum
per accidens. 194.
Caput III.
Quomodo locus, vt finis moueat. 194.
Simile ad ſimile mouetur. 194.
Continens ſimile eſt eius, quod continetur. 195.
Quæ ſint elementorum loca. 196.
Loci ſimilitudo abſoluta, & in tanta diſtantia. 197.
Quomodo terra in loco ignis conſtituta mundi centrum fieret. 197.
Toti quanto pars quanta non reſiſtit, ſed toti non quanto pars quanto reſi­
stit. 197.
Motus à minori, & ab æquali non impeditur, ſed à maioris reſiſtentia. 198.
Motus à vi maiori, non minori, nec æquali fit. 198.
Caput IIII.
Quæstio de loco proprio elementorum vbi eſt indiuiduum. 199.
Elementorum locus, vt ſunt partes vniuerſi eſt deuexa, & conuexa ſuperio­
 ris, & inferioris elementi ſuperficies, verum vt ſunt naturæ propriè eo­
 rum locus eſt, vbi indiuiduum. 199.
Totus mundus est animal magnum. 200.
Ordo eſt forma vniuerſi. 200.
1 A forma res habet, vt ſit: 201.
Caput V.
Quomodo magnes ferrum trahit. 201
Nihil à mouente distans trahitur, quin omnia media trahantur. 201.
Terra huius mundi ad alterius mundi centrum natura cietur: idque cum
reciprocatione. 201.
Quod trahit à ſtatuto termino trahit. 201.
In omni vero tractu trahens mouetur. 202.
Finis metaphorice mouet. 202.
Magnes anima trahente ferrum non trahit. 202.
Sine animæ inſtrumentis nullum corpus est animatum. 202.
Magnes ferrum non trahit, vt Democritus, Leucippus, Epicurus, Lucre­
tius, & Empedocles dixerunt. 203.
Empedocles vnumquodque ex vnoquoque extrahi aſſeuerauit: 205.
Omne corpus, à quo aliquid abſcinditur fit minus. 205.
Tempus principium non habet, net finem eſt habiturum. 206.
Magnus ferrum trahit beneficio ſpecierum ſpiritalium, vt ſunt ſpecies co
lorum. 206.
Ferrum a magnete trahitur naturali deſiderio in ferre exiſtente. 207.
Nihil mouet niſi tangat. 207.
Stirpes exterra, & mernbra ex ſanguine proprium alimentum trahunt. 208.
Cur extremum nauigatoriæ pixidis perpendiculum ad polum ſemper conuer
titur. 208.
Lucis ſpecies à cælo ad nostros oculos propagatur. 208.
Quare Catablepha animal hominem etiam ad mille paſſus diſtantem conſpe­
ctum interficit. 209.
Magnes est tota cauſa motus ferri. 210.
Membra alimentum, Adamas, & Electrum feſtucas, es piſcis hieracis au
rum, Buffones mustellas, Cerui ſerpentes trahunt, à quibus tota trahen
di cauſa naſcitur. 210.
Non omnes actiones à peruulgatis elementorum formis, aut tempora mentis
 naſcuntur. 210.
Elementa à loco, ad quem tendunt, non trahuntur. 210.
Caput VI.
Aer quomodo ſit in ſuo loco grauis. 212.
Vter inflatas grauior est inani. 212.
Mixtorum grauitas, & leuitas à ſimplicium grauitate, & leuitate na­
 ſcitur. 213.
Quomodo plumbum ſit ferro, & ligno aut grauius, aut leuius. 213.
Caput VII.
Quæ Themiſtius contra Aristotelem, & quæ Auerroes contra Themistium
de aer is grauitate dixerint. 214.
1 Cur plumbum in aere ligno tardius deſcendit, in aqua lignam ſupernatai,
plumbum vero mergitur. 214.
Error Themistij hac de re confutatur. 216.
Caput VIII.
Quomodo aer ſit in proprio loco grauis. 217.
Ab aere violentus, & naturalis motus iuuatur. 217.
Cur a principio violentus motus eſt ſegnior. 218.
In motu violento tres ſunt motus, vnus naturalis, duo violenti. 218.
In syphonibus attracti aeris impetu aqua ſurſum rapitur: 219.
Aerem magis eſſe grauem, quam leuem experientia confirmatur: 219.
Frigiditas grauitatis cauſa non eſt. 220.
Grauitas, & leuitas propter primas qualitates elementis non tribuun­
tur. 220.
Elementorum grauitates, & leuitates inter ſe, & à mixtorum grauitate,
& leuitate ſpecie differunt. 121.
Motus à grauitate factus ab eo motu ſpecie differt, qui à leuitate fit. 221.
Eiuſdem elementi grauitas, & leuitas ſpecie differt, cum est in proprio lo
co, & extra eumdem. 221.
Mixtorum grauitates, & leuitates ſpecie differunt: 222.
Grauitas, & leuitas non ex primis elementorum perualgatis qualitatibus,
ſed ex maiore, aut minore distantia à motu primi mobilis naſcitur. 222.
Primæ qualitates grauitatem, & leuitatem non faciunt, ſed iuuant. 223.
Caput IX.
Quare medicorum cucurbitula aquam, & carnem non autem terram ſurſum
trahant. 224.
Terra non vnam cum aqua ſuperficiem habet. 224.
Alexandro primæ omnium conſenſu tribuuntur. 225.
Frigidum condenſat. 225.
Themiſtius Alexandrum carpit. 225.
Calidum attrahit. 223.
Idem corpus numero ab eodem corpore numero ſimul non trahitur, & non
pellitur. 226.
Auerroes Alexandrum refellit. 226.
Nullum corpus fluidum fluit, niſi aliud fluidum corpus conſequa­
tur. 226.
A vacuo natura abhorret. 226.
Clepsydræ non niſi aperto ſuperius existente ore implentur. 226.
Caput X.
Quare pulueres per medium aerem volitant, maiora verò corpora deſcen­
dunt. 228.
Mollia, & parus corpora facile diuiduntur. 229.
1 Multa ſubſtantia rei diuidendæ ægrius ſcinditur, quam pauca. 229.
Figuræ motus cauſæ non ſunt, ſed motum ab alia cauſa factum inuento. 230.
Caput XI.
Cur nos, & aues volantes, & piſces natantes aeris, & aquæ pondus non ſen­
timus. 231.
Caput XII.
Exemplum vtris inflati explicatur, qui maioris ponderis eſſe ſolet vtre
non inflato. 232.
Plumbum in aere eſt ferro grauius. 232.
Caput XIII.
Elementorum motus à medio pendet. 233.
Medium impulſum prius natura, & ſi non tempore à violento impellente
mouetur, quam à ſua forma. 233.
Lapidis motus ſurſum eſt tum naturali, tum violento motui ſimilis. 234.
Projectorum motus in principio velocior. 234.
Caput XIIII.
Quare ea quæ natura mouentur velocius in fine, quam in principio monean­
tur. 236.
Duodecim animæ cum Ioue felicissime ſemper incedunt. 236.
Elementa animata eſſe Plato dixit. 236.
Mundi anima vna non potest eſſe. 237.
Ordo est anima mundi. 237.
Thales mileſius elementa animata cur credidit. 237.
Elementa quia carent instrumentis animata non ſunt. 238.
Nihil est in intellectu quin illud fuerit in ſenſu. 239.
Caput XV.
Hypparoi, Leucippi, & iamblici opinio tollitur de cauſa maioris velocitatis in
ſine, quam in principio motus naturalis. 239.
Motus violentus naturalem, cum quo coniungitur, citatiorem facit. 240.
Ex eiſdem cauſis udem, & ex contrariis contrary effectus naſcuntur. 242.
Caput XVI.
Veræ cauſæ quare ea, quæ natura cientur velocius in fine, quam in principio
cieantur. 243.
Ex maiore partium ad mobilis terga concurrentium numero, ex minore me
dy reſiſtentia ex impulſu medii conſequentis maiore, & ex perfectione
maiore fit motus in fine velocior. 243.
Motus naturalis ex non naturali, ſeu violento, & etiam ex naturali motu
 fit. 244.
Vis naturali motui adiuncta eundem citatiorem facit. 245.
Ad ea, quæ natura aduerſantur nihil vmquam aſſuefieri potest. 245.
Quid inter ea interſit, quæ voluntate, violentia, & natura cientur. 245.
1
Caput XVII.
Vtrum elementorum motus in momento fieri possit. 245.
Corpore ſecto per ſe illius accidens non per ſe, ſed per accidens ſecatur. 246.
Contrariorum contraria ſunt proprietates. 246.
Quomodo continuum infinitè ſecari possit. 246.
Facultas vel non repugnantiam, vel naturalem inclinationem ſignifi­
cat. 247.
Caput XVIII.
Grauitas, & leuitas infinita an detur eſt omnine difficillimum. 249.
Infinitum non datur. 249.
Corpus eſt omni ex parte diuiduum. 249.
Corpus infinitum omnia implet. 249.
Si eſt vnum in natura contrarium, & reliquum erit. 249.
Grauitas infinita nec eſt corporis infiniti, nec finiti. 249.
Caput XIX.
Auempacis argumentum ad æquam lancem expenditur. 251.
Omnis motus eſt continuus. 252.
Successio, & continuatio in motu ex reſiſtentia naſcitur. 252.
Si cælo vna ſtella adderetur, aut non moueretur, aut tardius. 252.
Motus velocitas non ſolam vim mouentem, ſed etiam reſiſtentiam conſe­
quitur. 253.
Reſiſtentia, quæ ad oppoſitum inclinat, eſt laboris cauſa. 253.
Solus motor, qui eſt in magnitudine cum labore mouet. 253.
Caput XX.
Quomodo totum elementum à propria ſeu forma, ſeu materia cieatur. 254.
Materia, & forma nec mouet, nec mouetur. 254.
Secernendi, ſeu abſtrahendi modus naturalis, & metaphyſicus. 254.
Caput XXI.
Forma ſimplex ſimplicis elementi à ſe per ſe quomodo moueatur. 255.
Quod per ſe, & primo de ſuperiore dicitur, per ſe ſaltem, & ſi non primo, de
inferiore dicetur. 255.
Subſtantia est quolibet accidente prior. 255.
Proprietates ex ſpecierum principiis manant. 256.
Agens dans formam dat conſequentia formam. 256.
Caput XXII.
Elementum ſimplex à ſe per ſe quomodo moueatur. 260.
Compoſitum ſecundum partes diuerſas agens, & patiens eſſe poteſt. 260.
Forma vt forma eſt mouens, ve in materia eſt mota. 261.
Materia quare ad hunc, & non ad illum locum moueatur, habet à for­
ma. 262.
Primus intellectus nec per ſe, nec per aliud, nec per accidens, nec per partem,
1 nec propriè, nec impropriè, nec alio quouis modo mouetur. 264.
Caput XXIII.
Quomodo forma elementi per ſe materiam moueat. 264.
Elementa per me dium inane nullo modo cientur. 264.
Caput XXIIII.
Elementa quomodo ſe per ſe primo mouere possint. 265.
Principium que aliquid mouetur, & mouet ab ea differt, quod mouetur &
mouet. 265.
Caput XXV.
Ariſtotelis demonſtratio in ſeptimo phyſicorum ad veritatis trutinam expen­
ditur. 266.
Quæ Alexander, Galenus, & Auicenna aduerſus prædictam Ariſtote­
lis demonſtrationem ſcripſerint, & quomodo Auerroes Ariſtotelem ab
omni iniura vindicauerit. 266.
Diſtinctio eorum quæ per ſe mouent, & mouentur. 267.
Vniuerſalis concluſio non niſi ex vniuerſalibus colligitur. 271.
Diuidua materia eſt interitus cauſa. 271.
Cælum non eſt continuum. 271.
Cælum vt cælum quieſcere non poteſt, nec eſt diuiduum, ſed vt corpus. 271.
Secrati vt animal multa inſunt, quæ eidem ineſſe non dicuntur, vt home
eſt, & Secrates. 272.
FINIS.
1
TYPOGRAPHVS
LECTORI S.
Illvd præcipuè ſemper ſtuduimus, amice lector, vt
qui ex noſtra officina prodirent libri, exirent quam
emendatissimi, quod tamen hoc in opere præstare ne­
quiuimus tùm propter auctoris abſentiam, tùm ob tem
poris anguſtias, tùm etiam quia non adeo quis oculatus
eſſe poteſt, vt eum interdum aliquid non ſubterfugiat; iccirco te ro­
gatum volumus, vt, ſi quæ inter legendum errata inueneris, ea no­
bis facilè condones, &, quod tui eſt ingenÿ acumen, præter hæc, quæ,
vt tibi labor aliqua ex parte minueretur, adnotauimus, benignè re­
ſtituas. Vale.
Pagina 5. nuſquam reſtitit, lege, reſtitat. 14. quæ recto motu cien­
tur, adde, quatuor verò vniuersè eſſe ſimplicia corpora vel abſo­
lutè, vel comparatè; id ex quatuor. 25. quia omnium ſimplicia.
l. omnium hæc. 27. Parmenides, Meliſſus, ac Zeno. l. Parmeni­
dem, Meliſſum, ac Zenonem. 44. leuitas calidum. l. raritas. 62.
illæ. l. ille, ſicut aliis pluribus, & ſimilibus in locis. 65. (vt mihi
videor) l. (vt mihi videtur) 72. tàm his, quàm his. l. is vtrobi­
que. 73. quod volunt concludere. l. ſupponere. 87. & grauiter,
vt acutè, l. vt grauiter, & acutè. 108. ſectator. l. ſector. 128. re­
ſiſtentiam. l. ſine reſiſtentia. 145. diſſectatione. l. diſſectione.
153. moueretur. l. moreretur. 165. ſimplex quæ. l. ſimplexque.
169. motu recto cieri dicitur. recto expungendum. 170. ſurſum
locum. l. latum. 174. à ſe met ipſis moueri. l. non moueri. 203.
numquam non efficiunt. l. effluunt. 206. occulta, ſeu nota. l. igno
ta. 211. ab arce. l. ab arcu. 217. vbique manifeſte. l. vbique ma
nifeſte dixerunt. 221. nulla ſuperſiſtere. l. nulla ſuperſtite re. 225.
impellentis. l. repellentis. 240. cuius relliquiæ adhuc ſeruantur.
l. cuius relliquię adhuc ſeruantur motus naturalis. 250. infinita
corporis. l. infinita corporis ſit. ibid. vt in non tempore mouea­
tur. l. moueat. in hac parte, vt ſępe alibi non tempus cum inſtan­
ti confunduntur, cum tamen nonnihil inter illa interſit. 254. im
poſitionem. l. propoſitionem. 264. vtrum elementa. l. verum
elementa. 269. quieſcere poſſit. l. ponit. 270. ſecus, l. ſuus; &
& iterum linea ſequenti.
1
Quilibet Impreſſor has Domini Hieronymi Borrij Philoſophi,
& Medici, ac Theologi præstantissimi, naturales, at­
que latinas, de grauium, & leuium motu diſceptationes,
ab eodem Piſis, dum Naturalem Philoſophiam de ſupe­
riorè, eodemque omnium primo loco publicè profiteretur,
me præſente olim diſputatas, & à me, & meo iuſſu, ab
aliis, nunc ſumma cum diligentia, ſæpenumero perlectas,
impune imprimito, venditoque; & quilibet emptor impu­
ne emito, legitoque: nihil enim in eis est, quod aut ſan­
ctæ matri Eccleſiæ Romanæ Catholicæ, & Apostolicæ
ſanctissimis decretis aduerſetur, aut aliorum mores ſugil­
let, aut Principes aliqua ex parte tangat: Ita dico, & im
pune imprimendi, vendendi, emendi, ac legendi licentiam do
Ego Frater Franciſcus de Piſis, Generalis Inquiſitor Do­
minij Florentini, In quorum fid. Datum Florentiæ in
ædibus diuæ Crucis, Die xvi. 1574.
FLORENTIAE,
Excudebat Georgius Mareſcottus.
MDLXXV.