Baif, Lazare de, De re navali commentarius, 1537

Bibliographic information

Author: Baif, Lazare de
Title: De re navali commentarius
Date: 1537

Permanent URL

Document ID: MPIWG:0PHSPZRP
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:0PHSPZRP

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1
LAZARI
BAIFII DE RE NAVALI
Commentarius, in L. II. de CA­
PTIVIS & POSTLIMINIO
reuersis: Liber, uaria eadem〈qué〉 haud
uulgari eruditione reſertus: & ad
omnem tam Græcorum, quàm La
tinorum hiſtoriam perquàm
utilis ac neceſſarius.
CVI PRAETER DICTIONVM
et rerum Echm, acceßit Locorum etiam, quicunque ex
diuerſis cum Græcis tum Latinis autoribus, ab eodem uel
citantur, uel explicantur, uel deniquę reſti­
tuuntur, locupletißimus
INDEX.
BASILEAE.
M. D. XXXVII.
1
EX
BIBLIOTHECA
REGIA ACAD.
GEORGIÆ
AUG:FRANCISCO
VALESIO REGI FELI
cißimo, LAZARVS BAY
FIVS uictoriam.
1
MARCO Varroni aſſeuerá
ti diſciplinas omnes, Rex
regum Chriſtianiſſime, in
Græcia intra mille annorum
tempora & inuentas, & per­
fectas, facile credat is, qui ad huiuſce no
ſtri ſeculi felicitatem, qua mirabiliter ſub
te Principe fruimur, animum conuerte­
re non grauabitur. Te enim & autore &
adiutore, his paucis quibus Galliarum
clauum tenes annis, plus promouiſſe li­
terarum linguarum〈qué〉 ſtudia uidebit, 〈quẽ〉
quantum ſub alijs omnibus ab aduen­
tu Francorum in Gallias noſtris princi­
pibus. Sunt de regibus noſtris, qui Iu­
dæorum gentem ſuperſtitioni deditam è
Gallia exterminauerint: Tua Maieſtas,
excluſa Iudæorum ſuperſtitione, Iudæo
1tum linguam Lutetiæ Pariſiorum ſic ui
gere uoluit, ut habeat non paucos, qui li
terarum Hebraicarum cognitione cum
ipſis Iudæorum Rabinis poſſint decer­
tare. Græcos autem eos in tua Gallia alui­
ſti, qui ualeant reuocata Maſſilienſium
memoria cum ipsisαὐτόχθοσι, non ſolum
de diſciplinarum elegantia, ſed etiam de
ipſo atticiſmo, ὑπεραττίκως contendere.
Iam uerò eam militaris diſciplinæ curam
ſuſcepiſti, ut nemo uel Chriſtianorum,
uel Barbarorum Principum paratiores
habeat equeſtres exercitus, qui cum ma
iorum artibus, tum uero tuis inſtitutis edo
cti, mira alacritate ſunt ad dimicandum.
Quid dicam de robore militum legiona
riorum? quos tu nuper ad Romanorum
exemplum in tota Gallia deſcribendos,
deligendos 〈qué〉 ſummo ſtudio non modo
curaſti, ſed quorum etiam delectum ocu­
lis tuis luſtraſti: ut Gallia tua non ſolum
equitatu, quo ſemper floruit, ſed etiam
peditatu iam ſuos fines ſine ullo exter­
no milite tueri poſſit. Nec rei naualis cu
1ra omiſſa. Teſtis eſt præclara illa Franci
ſcis ad Gratiarum portum tuo iuſſu (con­
tracta ad effectum eius operis multitudi
ne fabrorum naualium) ædificata, Quæ
non modo τριάρμενος, ut Antigonis il
la ab antiquis celebrata: ſed ἑπτάρμενος
iure dici debeat, & ἀνώλεθρος. quippe
quæ in medio Oceano arcis inſtar inter
reliquas naues eſſe poſſit: nihil〈qué〉 præter
ignem, Syrtes, & breuia timeat, omnib.
ipſa ex æquo formidoloſiſſima aduerſa­
rijs. Teſtes ſunt & phaſeli illi (uulgus ga
leonas uocat) quos noua ratione in ora
maritima Britanniæ minoris (quæ Ve­
netia à Cæſare dicitur) ædificandos cura
ſti: qui non ſolum in concluſo mari naui
gare poſſint, ſed in uaſtiſſimo at〈que〉 aper­
tiſſimo Oceano tempeſtatibus imperent,
uſque adeò apti ſunt (ut Catulli dictum
uſurpem) ſiue palmulis opus ſit uolare,
ſiue linteo. Iam uero triremes Maſſiliæ
plures, unus tu maiorum tuorum nauali­
bus adieciſti, quàm eorum (pace beatiſſi
morum dixerim) quiſquam unquam opta
1uerit. Principes enim mediterranei ne­
ſcio quo pacto rem nauticam (quod ad
mare internum attinet) neglexerant, ad
Oceanum 〈qué〉 Britanniæ animum ſolum
intenderant. Quocirca nos, qui nullo no
ſtro merito, ſed aliquo literarum nomi­
ne commendati, à tua uerè regia liberali
tate & ſacerdotio aucti, & magiſtratu or
nati ſumus: ne ingrati iure habeamur,
quæ Venetijs cum eſſem, à loci celebri­
tate admonitus, è Græcorum Latino­
rum 〈qué〉 monumentis nauigia collegi, Tuæ
Maieſtati mihi omnibus〈qué〉 ſacroſanctę,
dicare conſtitui, Rex regum potentiſſi­
me. Putaui etiam non ſolum negotij, ſed
etiam otij, quo illic plurimo mihi per tuam
indulgentiam frui licuit, reddendam ti­
bi rationem. Et ſanè quod mihi à nego­
tijs publicis ſuperfuit temporis, id omne
in euoluen dis utriuſ〈que〉 linguæ autoribus
conſumpſi. Quod ipſum ita eſſe facile
iudicet, qui hæc noſtra legere non gra­
uabitur. Illud unum, quod illis legen­
dis non ſine admiratione animaduerti,
1in præſentia tuæ dignitati conſideran­
dum proponam: miram fuiſſe antiquo­
rum in nauibus ædificandis, inſtruen­
dis, armandis celeritatem. Primo Puni­
co bello claſſem Duellij imperatoris ab
arbore exciſa, LV. die nauigaſſe: ducen
tas & uiginti naues effectas dieb. XLV.
contra Hieronem regem. Secundo Pu­
nico bello Scipionis naues, eo inſtante
operi, die XLV. quàm ex ſyluis detra­
cta materia fuerat, inſtructas armatas 〈qué〉
in aquam deductas. Quid ſi ex Poly­
bio addidero, Romanos contra Cartha
ginenſes ſeptingentas quinqueremes
amiſiſſe: Carthaginenſes eodem bello
ad quingentas? Quis id credat? Nec mi­
rum, ſi hæc fidem non habebunt apud
homines noſtros, qui & Venetorum
quinqueremem unam admirantur: &
tuam totidem ordinum, quæ illam ſym­
metria ſuperabit, gratulabundi expe­
ctant. Verum de Tuæ Maieſtatis fide, qui
omnem antiquitatem memoria tenes,
non magis laboro, quàm de impetran-
1da à Clementiſſimo Principe uenia ſum
ſollicitus, ſi nos in tot reficiendis inſtau­
randis 〈qué〉 nauibus alicubi lapſi fuerimus:
qui etiam Tuæ Maieſtatis potius, quàm
Dioſcurorum, turbulentiſſima fortunę tem
peſtate in alto iactati, fidem & auxilium
implorare debeamus. Vincat tua Maie
ſtas, ac ualeat. Lutetiæ Pari­
ſiorum. 8. Calend.
Septemb.
ANNOM. D. XXXVI.
1
AVTORVM LOCI, QVI
hoc libro à L. BAYFIO uel citan­
tur, uel explicantur.
ACt. Apoſtolic. 118
Alfeni Iureconſ. 8
Annian. Marcellini 81
Apollonij 4
Appiani 6.11.12.23.25.33.
34.52.61.63.66.74.
75.76.84.92.93.105.
113.116.119.124.127.
128.150.151.152.157.
160
Ariſtoph. eiuś uel interpre­
tis 67.68.157.159
Ariſtotelis 17.92
Athenæi 26.27.28.
33.117.118.154
C. Iul. Cæſaris 5.11.14.15.
18.19.20.52.60.69.
70.71.72.76.77.81.
83.89.90.93.95.99.
101.121.124.149.151.
154.155
Catulli 67
M. Tullij Ciceronis 4.5.11.
12.15.17.18.19.20.23.
24.25.61.62.64.65.
66.71.75.78.79.81.
82.84.85.90.95.99.
101.106.107.108.109.
110.113.119.121.122.
123.151.152.156.157
Demoſthenis 16.68.69
Diodor. Siculi 3.7.9.18.
26.34.61.62.69.70.
71.72.77.89.94.96.
99.101.104.105.114.
116.119.120.125.128.
154.155
Dionis 52.53. &c. 60
Euripidis 16.32.33.123
Eurip. interpretis 122
A. Gellij 79.81.82.91.110.
111.112.162
Herodoti 4.7.8.9.15.
16.17.22.32.79.80.95.
1
96.110.112
A. Hirtij, ſiue Opij 11.19.
20.23.24.60.65.86.
90.105.106.117.121.
128.151
Horatij 80
Iaboleni iuriſ conſ. 118
Iuctini 82
Iuuenalis 100
Labeonis iuriſ conſ.99.118
T, Liuij 6.11.12.15.16.20.
25.31.33.61.62.63.68.
69.72.73.75.80.83.84.
88.90.92.94.95.98.
99.113.114.119.121.
122.124.125.126.128.
151
Lucani 26.72
Luciani 12.74.87.97.
99.108.109.115.119.
120.122.123.124.126.
127.128.149.150.153.
155.158
Macrobij 117.118
Martiani iuriſ conſ. 80
Palæphati 91
Pauli iure conſ. 8.71.99
Pauſaniæ 159
Platonis 70
C. Plinij 3.5.14.17.19.22.
24.27.52.68.83.85.92.
95.98.101.115.124.151
Plutarchi 8.13.14.17.25.
27.32.61.63.64.65.
66.74.76.80.85.86.
90.92.93.98.100.107.
108.112.115.116.118.
120.122.149.150.154.
156.157.161
Iul. Pollucis 108.114.115.
118.120.160.162
Polybij 6.9.10.18.20.21.
22.26.33.34.35.36.etc.
68.73.75.84.87.88.89
90.91.94.102.109.
121.124.149.151.160
Pomponij iuriſconſ. 109
Quintiliani 128
Salluſtij 98.109
Senecæ 162
Strabonis 10.67.71.85.92
95.97.98.106.153.154
1
Suetonij Tranquilli 12.13.
15.86
Suidæ 9.10.32.74.92
Theocriti ſcholia 100
Thucyd. 7.9.17.64.74.
77.78.85.87.89.90.
91.104.103.113.125.
128.152.153.154.158
L. Vallæ 85.91.92
M. Varronis 112
Vergilij 52.60.67.73.88.
101.121.122.123.150
Vitruuij 101.108
Vlpiani 79.83.101
Xenophontis 9.10.82.91.
114.117.151.155.158
FINIS.
1
RERVM AC VER
BORVM TOTO HOC Libro memorabiliam diligen
tißimus Elenchus.
A
AKατιον ἀμ
φήρικον,
ambire
me 87.
88
ἀκάτιον 118
ἀκάτια 85
acatia pro maiore uelo
119
acatium an actuarium
latine dici poſſit 85.
86
acatia maxima 87
ἄκατος 87
Achaicæ naues 14.22
ἀκρωστὀλιον 28.29.116.151
ἀκρωτήρια 151
Actiacæ pugnæ deſcri­
ptio ex Dione. 53.
55.56. &c.
actuaria ὑπηρετικὰ 82
actuaria unde dicta 83
actuaria uoluptatis cau
ſa 82
actuariæ naues eod.
pro lembis 88
actuariæ triginta remo
rum 84
actuariolum eod.
actuarium nauigium 85
Aegeon 5
Aegeſias eod.
Aegyptiæ naues 14
Aeolus cur uentorum
deus habitus 119
Aeolus uelis primus u­
ſus eod.
æratæ naues 60
Agrippa harpaginum in­
uentor 151
αἰκμάλωτοινῆ eod.
Alex. Magnus 27
alueus p̨ carina 98.109
& uaſe ligneo eod.
1
Aminocles Corinthius
ἀμφήρικον ἀκάτιον 87. (17
ἀμπραχιωτίδ naues 153
Anacharſis harpaginum
inuentor 151
ἀναιίτης nauis 153
anchora, ἄγαυρα 128
anchoralia eod.
in anchoris commorari
Anianus 74 (eod.
Anniani Marcellini aetas
barbara 81
anſerculus nauium inſi
gne 150
anteceſſores 89
antennæ 117
ἀντερέται 125
μάχιμοι eod.
ἀντιπρώρους naues 154
apertæ naues 19.20
ἄφρακτα πλοῖα 11.84
τὰ ἀπόγεια λύζασθαι 128
ἀποζαλεύειν eod.
Appianus Polybium ſe
cutus 84
aptę inſtructę〈qué〉 naues 33
apud populum, pro con­
cione & roſtris 62
aqua marina, niſi mul­

ta, ignem non extin­
gui, ſed irritari 58
aquaria nauis 79
Archimachus 5
arenariæ naues 79
Argemon locus 50
ἀργὸν 4
argo nauis unde dicta.
Argus 3.4
Argus Phryxi filius 4
ἀργυρολόγοι naues 154
Arionis fabula 110.111
ἄρμενα 120
arſeuale Venetorum na­
uale 153
artemon 118
artimon eod.
ἄρτος ναυτικός 115
Aſclepiades myrleanus
117.118
aſiaticæ naues 14
aſphaltus lacus 96.97
Athenaei locus reſtitutus
154
Attali & Philippi pu­
gna naualis 35.43
auſpicalis piſciculus 24
αὔτανδροι ἁμάξαι 155
αὔτανδροι naues 154.155
1
Autolycus 46.47
αὐτόφορτοι ὁλκαδες 154.156
B
BAnchi 123
baleſtrieres 121
barcæ 7
biremes 10
biremes leues 12
bucentaurus Venetorum
153
burchi de aqua 79
de legno, da ſabion,
da fango, da farina
eod.
burchio de pallia 79
C
Καλαμίναι χεδίαι 98
κάνθαρος ναξιουργής 67
capitanea nauis 62
captiuæ naues 151
carbonariæ rates 79
carcheſia 117
carina 109
Caſſopa 83.84
καταλύειν, deprimere 156
κατχιφρακτοι νῆες 20.84
κατασκοπικὰ πλοῖα 90
cataſcopium 82.90
κατάστρωμα 120
cataſtromata 22.12
cattæ 82 (109
caudex 162
Claud. Caudex 162
caudicæ naues 81, 162
caupulica 82
celes inter prædatorias
64
κέλης 90. celes equus.
eod. & 91. celox.eod.
κέλητες 9
celires equi eod.
celerizontes pueri 92
κελευστὴς 115
κελήτιον 91
celoces 81. κέλητες 82
celoces piraticæ 63
centaurus nauis 150
centuripina quadrire­
mis 18.19
κεραία 117
κέρκουρος 67.68
cercuri 16.81.92
χαλκέμβολοι νῆες 61
χαλκώματα eod.
charieres 71
χίαι naues 153
chymæra nauis 73
Clæonæus 51
1
claſſis armata 152
Cleopatra 55.56
κνιδουργεῖς 67.68
coa nauis 15
codices, ſiue caudices, ta
bulæ 162
columba nauis 109
conſcendere abſolute 157
conſcendere nauem 156.157
conſtrata nauis apud
Tullium quid 18.19.20
conſtratæ naues cur di­
ctæ 22
conſtrata palus 24
conſtratus pons 23
κοντωτὰ 105
κῶπαι, quare remi 124
Copæ remorum inuento
copano 99 (res 124
κώπη, molæ manubrium
124
κωπηλατεῖν 124
κωπήρης 85
κόραξ 151
corbita 78
corbitæ 81
Corinthi primum ædifi
catas triremes 17
cornua 117
corui 150.15
κοῡφαι naues 154
κρατῆρες 32
κριοὶ naues 150
Cteſias 5
cybea 75.78
cydari 82
Cyllene Eleorum por­
tus 152
cymba 81.100
D
DAnaus, danais na­
uis 4.5
δεκήρεις 26
deciremes, δεκήρη 10
Δελφινοφόροι ὁλκάδες 154
Demades orator 115
deprimere, καταλύειν. 155
depreſſa claſſis 156
deſcendere ad naues eod.
Δικωπία 99
Δίκροτα, καὶ Δίκροτοι νῆες 9.
10.11
Διῆρες 10
καὶ Διῆρες πλοῖον eod.
διήρης 161.162 (& 11
Dinocrates 44
Dionis dictio 60
Dionyſodorus 44
1
διπηχαικὴ 108
διστεγος 161.162
dolo, δόλων 119
drachma 158
δρύοχον 109
δρῦς eod.
E
ECheneis 25
εἰκοσήρεις 26
εἰκόζοπος 7
ἐμβολοι 61
ἐνήπεις, per ſimplex ν 32
ἐννήρεις 26.32
ἐπακεριδος 82
ἐπακεροκέλης 92
ἐφόλκιον 98
ἐφορμοῦσαι naues 154
ἐπιβάδες 83
quaſi ἐπιβατίδες eod.
ἐπιβῆναι 157
Epicharmi dictum 161
ἐπίδρομος 120
ἐπίνον 152
ἐπὶ ῥιπ̀ς αἰγαον. prouer
bium 97
ἐποχή 113
ἐπυτίς 127
ερίται 125
ρτ 124
Erythra rex 101
ιχαριὺς 115
Eſcharius 30
Euricles 13
ἐξαίρει naues 154
exploratoriæ naues 89
κατασκσχι πλοῖα 90
F
FArinariæ naues 79
fermentum 115
ferreæ manus 150.151
fluuiatiles naues 94.95
fori 109.112
unde dicti eod.
foriculi 112
Franciſcus rex Galliæ 67
frumentariæ naues 76.
fundamentum 109. (77
furcula 108
fuſtæ 34
G
GAleones 67
garides 121
Gaulus, γανλὸς 79.80.81
Theod.Gaza, Ciceronis
de Senect. interpres
obiter notatus 109.
110
Gellij loc' repurgat 81
1
geſeoretæ 82
gondula 106
graues naues 76
ſiue grauia nauigia
ἀλιὰς 92.93.94 (83
άλιακὸω πλοῖοω 82.93
ρπαγα ab Agrippa exco
gitatum 151
harpago 150.151
ώλι 110.112
λακάτ 118
μιόλιαι ν 33
ἡμίολι. eod. & 34.63
κὴρς 26
hepteres 25.26
ονὶς nauis 74
νί naues 153
hexeres 25.26
hippagines 16.68.69
ſine hippagogæ na­
ues eod.& 81
ηγοὶ 68
καὶ ἱππαγγοὶ 69
A. Hirtius 11.23
σίν 119
ὸς 117.118
λκαι 75.77
holcken 77
ελκ αὐτόφοροι 154
δελφινοφόροι eod. 156
ηρικ πλοῖα 82. 154
ωσκηλμ 107
I
IAſonem primum lon
ga naue uſum 3
ignem aqua marina non
extingui facile 58
ignorationem ſuam fa­
teri candoris eſt 16
il batello 99
inhibere 113
uerbum nauticum eod.
intercolumnium 108
interſcalmium eod.
Iſis nauis 74.150
ἐταλιωτίδ naues 153
in iudicijs, pro ad ſubſel
lia 6
in iure, p̨ in foro eod.
L
ΛΑκωναὶ naues 153
latera nauis 108
lembus 82
lembi 88
lembi maiores ad belli
uſum eod.
lemborum claſſis eod.
lenunculi 81.82
1
πὰ πλοῖα 154
ησήομ νομαδικὸς 64
ικὰ πλοῖα 63
άδιι naues 153
liburni 13
liburnicæ 12.14
ligeris flu. 5
lignariæ naues 79
lintres 82.95
Liuius Polybium ſæpe
ad uerbum uertit 84
longæ naues 3.4.5.6.
&c. 81
de Luciamo cenſura 127
lutariæ naues 79
M
ΜΑκρὰ πλοῖα 6
Macrobij locus re­
ſtitutus 118
malus nauis 117.118
manus ferreæ 150.151
marceplacidæ 82
marina aqua ignis con
ſperſus iritatur, non
extinguitur 58
mediæ naues 82
γαρί naues 153
τέωρ naues 154
ιλησία nauis 153
μονήρη 9
monoxylæ lintres 98
μονόροι νη̄ 9.10
Mutianus 85.86
ωπχ 63
piraticus 64.65
myoparo quale nauigij
genus, & unde dica­
myoparones 82, (tur 68
myoparones parui 65
myoparones, phaſeli 66.
μνοφόρ νας 154 (67
N
LNaſidius
nauale βιχὸν
apud Strabonem 153
nauales ſocij 125.126
naualia 152
ναυαρχὶς 62
nauicellæ 80
nauicula parua 93
nauigiolum 106
nauigium, ἀχάομ 86
nauigium pro nauiga­
tione 105.107
nauigia duorum ſcalmo­
rum 107
nauigia grauia et uecto
ria apud Cæſarem quae. 83
1
nauis prætoria 62
nauis uinaria 79
aquaria eod.
αῡς μνοφόρ 154
naue in ea prouincia
quam quis adminiſtra
uit, ædificare prohi­
beri 78.79
naues æratæ 60
naues arenariæ, farina­
riæ, lignariæ, lutariæ
naues captiuæ 151 (79
αἰχμάλωι eod.
naues è corio, papyro,
ſcirpo, arundine, etc.
ſalicibus 96 (95
naues fluuiatiles 94
naues frumentariæ 76
naues longæ 3
naues onerariæ 75
à longis q̨d differant 5.6
naues piſcatoriæ, ſiue pi
ſcatoris 80
naues præſidiariæ 72
naues roſtratæ 60.61
naues tectæ, κατάρακρι
naues turritæ 52 (84
nauium appellationes
à patria 14.15
nauium cognomina à cur
ſu & ſtatione 154
nauium cognomina à pa
tria 153 (154
à miniſterio et officio
nauium inſignia 149.150
nauium partes 107
nauium poſtliminium 152.
nauium roſtra 60.61.62 (151
nauib. cognomenta in­
di, & ad proram affi­
gi ſolita 74
nauplium 86
γσαθμ 153
ναυκὴ κατία 152
τὸ ναυτικόν 152
ναυτικὸς ἄρτος 115
nautilos piſcis 14
ναῦς 107
ναξιργὴς κάνθαρος 67.68
nebula uicus 91
νηῑτὴς ας 152
Neſichthon 22
νεώα 153
νεωκ 153
νικμηὶς nauis 74
Nicoſtratus 47
Niſæa megarenſium porro
νομαδικὸν λομ 64 (152
1
μ πνικὸς 112
nuctutiæ 82
O
ΩΚεῑμνῡ 82
κτήρς 26
onerariæ naues 75.77
à longis q̨d differant 5.6
onerarias non agi remis
Opius 23 (75
ὁπλιταγωγοὶ ν 78
oram ſoluere 128
orioles 82
orthium carmen 112
θόνη 119
ὐμ σέγ naues 154
P
ΠΆκτωι 93
palearum nauis 79
panis confectio prior
p̨ra, Demadis dictum
panis nauticus eod, (115.
paralus 5.78
παράσημος nauis 149.150
παρασύρειν ταρσοὺς 125
αρεσκ μέναι νῡ 32
paron 68. parones 82
ελάγι naues 154
peloponneſus 88
τεκδεκήρς 27
ιντηκνρ 7.9
εντήρς
pentiremis 23
ωρίι 129
ερίβημ 10
pes, ς 12
phaſeli 66.67.82.154
Phaſis fluuius 4
Pherecides eod.
Philadelphus 27
Philippi et Arrali pugna
naualis ad Chium 35.4
Philoſtephanus 3.27
Philoſtratus 46.47
Phocenſes primi naui­
gationibus uſi 7
φοίνιασαι naues 153
φορτηγικὸν πλοῖον 77
φορτηγοὶ νη̄ 75.76.77
φρρί naues 154
καὶ φρροῡσ eod.
φυλακ 7
φυραι, φυρᾱν, φραμα 115
ραα ν, ſiue pirati­
cæ naues 63
piratico myoparo 64.6
piſcatoriæ naues 20.80
ſiue piſcatoris. eod. 94
piſtris nauis 73.150
1
πλάτα, remi pars 124
πλαγαί 108
πληρώματα 125.126.127
πλοῖον 10
πλοῖα ηρεὰ 154
πλοῖα λεπα 154. μακρὰ 6.
ρογγψ́λ 7
πλοψ̂ς 105
πλώῑμοι naues 154
Plutarchi locus reſtitu­
tus 115.116.& 161
εω̄ν 123
Polybium ſæpe uertit Li­
uius ad uerbum 84
Polybij interpres Sipon
tinus taxat 18.20.26.
pompilos piſcis 14. (149
pons conſtratus 23
pontones 70.71.82
pontones actuarij 85
ορμεοω 71.72.95
ρμὸς 72
πορμεῖα ωπήρ 85
πόα 70. πόρεια. eod. & 71
poſtliminium quae habeant,
poſtliminium nauium 152
ποτάμια πλοῖα 94
præcurſores 89
prædatoriæ naues 62.63
præſidiariæ naues 7
prætoria nauis 62
πρί 73
προφυλακίδαι naues 154
πρὸπλοι ν 82.89.154
propugnatores 124
prora 112
πρωρά 114.125
πρωρεὺ 114
πρόσκωω 125
πρύμνα 1
πρύμναν ροδ eod.
pſumiæ 8
pterna 119
Ptol.Philopator 28.29
Ptol.Soter 27
punicæ naues 15
puppis 112.113
ύργχ 120
Pyreus Athen.port 152
πυθικὸς νοῦς 111
Q
QVadriremis 17
quinqueremis 22.23
quinqueremis an trire­
mi tardior 72 (31
quinqueremium altitudo
R
RAtiariæ
1
ratis, rates 100.101
remieculi 82
remigis merces 158
remiges, eorum〈qué〉 nomi
na 125
remiges uoluntarij, &
compediti 158
remigúm ordines tres 157
remi, αι 124
remigare eod.
remorum inuentores Co
pæ 124
remorum ordines 159
remorum partes, earunqué
nomina 124
remos detergere, defrin
gere 124
remulco trahere 69
ί, καὶ ἐπὶ ῥιπός μ αἰγαῖοf.
pro uerb. 97
Rhodiæ naues 14
roſtra 116
roſtra nauium 60.61.62
roſtra pro conone 62
roſtra, templum Rome
62
roſtratæ naues 60.61.62
S
SAlum p̨ iactatione 149
in ſalo eſſe 128
uel commorari eod.
άμα nauis 153
ſamyra 5
Saphanus eod.
ſapιentiæ nerui non te­
mere credere 161
ſcalmus, σκαλμὸς 107.108
σκάφη 98
ſcapha quid eod.
ſcapha, ἀκάον 86
ſcapha piſcatoria 82
ſcapha in nauis inſtru­
mento 99
σκάφη τικὰ eod.
ſcaphæ 82
σκαφίδιον 99.100
ſcaphium uas 100
& pro ligone eod.
σκάφ 99.100
σχοφόροινῡ 76
ſchedia 101.102
χδίαι καλαμίναι 98
ſchipho 99
ſeleucid es triremes 74
ſemiras
in ſenatu, pro curia 62
Senecæ locus reſtitutus
ſentina 109 (162
1
ελικαὶ naues 153
Sidonia nauis 15.16
Sipontinus Polybij in­
terpres taxatur 18.20.
26.149
σιταγογοί λκ 77
ιτχγοἰ εη̄ 76.77
ſocij nauales 125.126
ſpeculatoria nauigia 90
ſpiagia 149
σόλος 152
κατηγίς 62
αωκὰ πόμα 70
αωτί νη̄ 78.154
ας νηις, καὶ σφαγία ναυτική
ογγύλα πλοῑα 7 (152
ſub ea 160
Suidas notatus 32
συρακούσιαι naues 153
Syriacæ naues 14
T
ΤΑχεῑαι naues 154
ταρσοὶ 124
ταρσοῡς ραύειν 124
παρα ρμ 125
Taſij 18
tecta nauis apud Cæſa­
rem quæ 18.19.20
tectæ naues 84
ρης 17
τεταρακωτήρς 27.28.29
θαχάμαχ 257
θαλαμίαι καὶ θαλαμίται eod.
& 158.159.160
thalamegi tectum Ve
netijs 153
θαλάμιαι 160
Theocriti ſcholia 100
Theophiliſcus 42.46.51
theoris nauis 23
θοδαι naues 153
θράκιον 118
θρανῑται 157.158.159.160
thranites ſcalmus 44
θρακὶ remi 30
τίχαρχος 115
τίχος εὐώνομον Αιξιον 108
trabibus tyberim naui­
gari 101
Τάχηλος 117
Τάγοι naues 150
tranſtra 123
Τιακντήρς 26
τριακόντιοω 7.64
Τιάρμεν nauis 120
τριηρημιόλια ναῦς 33.43.45
Τιήρης 16 (63
Τιήρς
1
μ nauale 253
triremis 16
triremem quis primus
inuenerit 17
οκήρς 26
ιώολομ remigis merces
158
όπις 109
turritæ naues 52
Laurent. Valla taxatus
85
V
VEctoria nauigia 83
uelum à tergo 120
uela contrahere 122
uela dare, ducere, face­
re, pandere 121.122
uela quadrata, triangu

laria
uelis prim` Aeolus uſus
119
uelis, remis〈qué〉 119. 12
ueliuolantes naues 122
Venetorum nauale 152
Venetorum quinquere
mis 25
Victor Fauſtus 35
uinaria nauis 79
uitiles naues è corio 95.
96
undeciremis Demetrij
159
Z
ZAttare da carbon
ziàre 113 (79
157.158.159.160
FINIS.
1 1[Figure 1]
EX TRACTATV DE
CAPTIVIS, ET DE POSTLIMI
nio, & de Redemptis ab hoſtib.lib.
XLIX. Pandectarum.
L. II. Marcellus,
Nauibus longis at〈que〉 onerarijs propter belli uſum
poſtliminium eſt: non piſcatorijs, aut ſi quas actua­
rias uoluptatis cauſa parauerunt.
ANTEQVAM ad huius legis in
terpretationem aggredior, Le­
ctorem præmonitum uolo, ut
exiſtimet me in ſtudioſorum
gratiam id oneris ſuſcepiſſe.
Qui (ſi modo aſſecutus ſum
quod uolebam) hiſce meis ui
gilijs non mediocriter iuua­
ri poterunt, modo ne grauentur iſta noſtra in ma-
1nus ſumere, & tanta animi uel æquitate uel alacri­
tate percurrere, quanta nos ea diligentia, quanto­
que tum ſtudio, tum ſudore conſcripſimus. Euol­
uendi nobis fuerunt omnes qui extant utriuſque
linguæ autores, ut inde ſumeremus ea quæ ad na­
ualis noſtri, & armamentarij ornamentum facere
uiderentur, in quibus ſane colligendis, & undi­
que conquirendis, non parum moleſtiæ nobis fuit:
in habendo autem delectu iudicium adhibui, qua
le quantum que potui, conferendis collidendis〈qué〉
inter ſe Græcorum & Latinorum locis, ut (ſi quæ
fieri poſſet) aliquam ex his ſcintillam ueri excute­
rem. Quod quidem, ut uidere eſt in toto opere, co
nati ſumus: & tamen fatemur, in tanto rerum an­
tiquarum naufragio multa neceſſario nos latuiſ­
ſe: quę neque colligere, neque animaduertere, ne­
dum reficere potuimus: uſque adeo iacent illa un­
dis obruta, & in profundo demerſa, & εν βάθει Pon
ti ſepulta. Quę ſi quis in lucem reuocare poterit, ei
me plurimum debere præ me feram, eum quo rei
& naualis & nauticę peritiſſimum confitebor. Ti­
bi in præſenti quæ potuimus e naufragij reliquijs
colligere, Lector, afferimus. quæ, ſi tibi probantur,
ſumus aliquid: ſin minus. ſed nolo in initio ope­
ris male ominari. Ipſi certe in hoc otio nihil po­
tius habuimus, quo ad traducendum hoc tem­
pus uteremur. In hoc tractatu non ineptum fue
rit eum ordinem ſequi, qui nobis præſcriptus eſt
à Marcello Iuriſconſulto. Quare de longis naui-
1bus primò dicemus, mox de onerarijs, deinde de
piſcatorijs, poſtremo de actuarijs: quib. auctuarij
nomine ipſe adijciam reliqua, quæ non aliena ab
inſtituto opere & ſuſcepto uidebuntur.
DE NAVIBVS
LONGIS.
PHiloſthephanus apud Plinium in ſeptimo
Nat.hiſtorię autor eſt, Iaſonem primum næ
uigaſſe longanaue. nec id alienum uide­
tur ab eo quod ſcriptum eſt à Diodoro Siculo quin­
to βιβλιοθήκης, Καὶ πρῶτον μὲν περὶ τὸ Πήλιον ναυπηγήσασθαι
σκάφος, πολὺ τῷ μεγέθει καὶ τῇ λοιπῇ κατασκευῇ τὴν τότε συνήθειαν
ὑπερβάλλον, διὰ τὸ σχεδίαις πλεῖν τοὺς τότε ἀνθρώπους καὶ μι­
κροῖς παντελῶς ἀκατίοις. id eſt: Et primum quidem ædi­
ficatam circa Pelium nauem, & magnitudine &
reliquo apparatu conſuetum eo tempore modum
excedentem, quòd illius ætatis homines ratibus fe
rè & paruis acatijs uehi mos eſſet. Et paulo poſt
ſubdit, τὴν δὲ ναῦν Ἀργὼ προσαγορευθῆναι κατὰ μέν τινας τῶν
μυθογράφων ἀπὸ τοῦ τὸ σκάφος ἀρχιτεκτονήσαντος Ἄργου καὶ συμ­
πλεύσαντος ἕνεκα τοῦ θεραπεύειν ἀεὶ τὰ πονοῦντα μέρη τῆς νεώς.
 ὡς δ' ἔνιοι λέγουσιν ἀπὸ τῆς περὶ τὸ τάχος ὑπερβολῆς, ὡς ἂν τῶν ἀρ­
χαίων ἀργὸν τὸ ταχὺ προσαγορευόντων. id eſt: Vocatam au
tem Argò nauem, ut nonnulli fabularum ſcripto­
res aſſerunt, ab Argi cuiuſdam nomine, qui qui­
dem eam extruxerat, ſimul〈qué〉 nauigarat, quo ſi quę
nauis partes laborarent, eas ipſe reficeret ac curaret.
1Sunt & alij qui exiſtiment, id naui nominis ob exi
miam illius celeritatem inditum. ἀργὸν quippe aiunt,
celerem ueteres appellauiſſe. Tullius in primo Tuſ
culanarum, eam dicit nominatam Argò, quia Ar­
giui in ea, delecti uiri uecti petebant pellem inau­
ratam arietis. Illius autem nauigationis mentio eſt
apud Herodotum in Κλείω, his uerbis, Μετὰ δὲ ταῦτα
Ἕλληνας αἰτίους τῆς δευτέρης ἀδικίης γενέσθαι. Καταπλώσαντας γὰρ
μακρῇ νηὶ̈ ἐς Αἶάν τε τὴν Κολχίδα καὶ ἐπὶ Φᾶσιν ποταμόν, ἐνθεῦ­
τεν, διαπρηξαμένους καὶ τἆλλα τῶν εἵνεκεν ἀπίκατο, ἁρπάσαι τοῦ
βασιλέος τὴν θυγατέρα Μηδείην. id eſt: Poſt hæc autem Græ­
cos alterius iniuriæ authores fuiſſe. nauigantes ſi
quidem ad Colchorum regionem, & fluuium, quem
Phaſim uocant, cum obtinuiſſent ea, quorum gra
tia in loca illa uenerant, regis præterea filiam no­
mine Medeam rapuiſſe. Et uocabatur Argo, à fa­
bro nauali, qui eam ædificauit, ſi Appollonio credi
mus in primo Ἀργοναυτικῶν,
Νῆα δ' ἐπικρατέως Ἄργου ὑποθημοσύνῃσιν
ἔζωσαν πάμπρωτον ἐυστρεφεῖ ἔνδοθεν ὅπλῳ
Sic ex tempore
reuertimus, iuniorium gratia, ut poſſit intelligi:
In primis nauem diuinis artibus Argi Extructam, intus compingunt habili armento.
Etiamſi Pherecides dicat, eam nomen ſumpſiſſe ab
Argo, filio Phryxi, Ταύτων Δέ φασιν πρώτον ναῡν γενέ μα
κράν. ἄλλοι δὲ λέγουσι, Δαναὸν Διωκόμενον ὑπὸ αἰγύπτον, πρῶτον
κατασκσαι, ὅθεν καὶ Δαναῖς ἐκλήθη. id eſt: Hanc autem
aiunt primam fuiſſe longam nauem: alij Danaum
dicunt ab Aegypto pulſum, primum eius generis
1nauem paraſſe, unde & Danais uocata fuit. Hæc
ideo adiecimus ex Commentarijs in Apollonium,
ut ſcias nullam de Danao factam mentionem apud
Plinium, cum ex multis authoribus diuerſos refe­
rat longæ nauis inuentores, cum ait: Aegeſias Pa­
ralum, Cteſias Samyram, Saphanus Semiramin,
Archimachus Aegeonem. Nauium longarum mul­
ta mentio apud Tullium, Cæſarem, & reliquos re
ceptos autores, quibus legendis facile agnoſcitur
diſcrimen inter longas & onerarias. Tullij Epiſto
larum familiarium libro duodecimo: Lentulus
S.P.q.R. Quam ſuſpicionem conſecutæ res aliquot
ſunt, maxime quòd ſubito ex Lycia Sex. Marius &
C.Titius legati Dolabellæ à claſſe diſceſſerunt, na
ui que longa profugerunt, onerarijs relictis; in qui
bus colligendis, non minimum temporis, laboris
que conſumpſerant. Cæſar in quarto Commenta
riorum: Quibus adductis eos in fidem recepit, na
uibus circiter LXXX.onerarijs coactis contractiś­
que: quot ſatis eſſe ad duas legiones tranſportan­
das exiſtimabat quicquid præterea nauium longa
rum habebat, quæſtori, legatis, præfectiś que di­
ſtribuit. Idem in tertio: Quibus de rebus Cæſar à
Craſſo certior factus, quòd ille aberat longius, na
ues interim longas ædificari in flumine Ligeri,
quod influit in Oceanum, remiges ex prouincia in­
ſtitui, nautas, gubernatoreś que comparari iubet.
Idem in quarto: Ad hæc cognoſcenda prius quàm
periculum faceret, idoneum eſſe arbitratus, C. Vo
1luſenum cum naui longa pręmittit. Idem in eodem:
Quod ubi Cęſar animaduertit, naues longas, qua
rum & ſpecies Barbaris erat inuſitatior, & motus
ad uſum expeditior, paululum remoueri ab onera­
rijs nauibus, et remis incitari, & ad latus apertum ho
ſtium conſtitui: at〈que〉 inde fundis, tormentis, ſagittis
hoſtes p̨pelli, ac ſubmoueri iuſſit. Quę res magno
uſui noſtris fuit. nam & nauium figura, & remo­
rum motu, & inuſitato genere tormentorum per
moti Barbari conſtiterunt, ac paulum modo pedem
retulerunt. Liuius in ſeptimo tertiæ decadis: Inde
Tarentum profectus, in ipſis faucibus portus po­
ſuit caſtra: naues, quas Liuius iuuandis commeatibus
habuerat, partim machinationibus onerat, appa­
ratu〈qué〉 mœnium oppugnandorum, partim tormen­
tis & ſaxis, omni〈qué〉 miſſilium telorum genere in­
ſtruit, onerarias quo〈que〉, non eas ſolum quæ remis
agerentur. Quorum uerbis planum fit, longas in
citari remis, onerarias uero nequaquam. Gręci na
ues longas μακρὰ πλοῖα uocant. Polybius in ſexto,
τῶν δε βοηθησαίντων ἐκυρίυσι δύο μακρῶν πλοίων αὐτάνδρων.
id eſt: Cum autem hi auxilium tuliſſent, duabus
ipſe longis nauibus cum ipſis hominibus potitus
eſt. Appianus de bello Ciuili, Ὁ δὲ τά δε προσλαβὼν,
ἀνήγετο χειμ ἐπὶ ὁλκάδων. αἱ ἦσαν αὐτῶ ν ὀλίγαι μα
κραὶ, σαρδὼ καὶ σικελίαν ἐφρούρον. id eſt: Hic autem cum
& hæc in ſuam poteſtatem recepiſſet, per hyemem
onerarijs inde receſſit: paucæ enim, quas habebat,
longæ naues, Sardiniæ & Siciliæ præſidio erant.
1Herodotus in loco ſuprà citato utitur μακρῇ ναὶ, id
eſt longa naue, ad differentiam σφογγύλων, quibus
utitur idem Herodotus in eadem, in hæc uerba, Οἱ
δὲ φωκαίης οὗτοι ναυτιλίῃσι μακρῇσι πρῶτοι ἑλλήνων ἐχήσαντο.
καὶ τόντε ἀδρίημ καὶ τὴν τυρσήνην, καὶ τὴν ίβηρίαν, καὶ τ τάρτησσον,
οὗτοι εἴσὶν οἱ καταδέξαντες. ἐναυτίλλοντο οὐ σφογγύληοι ναυσὶν,
ἀλλὰ πιντηκοντόρῃσι. id eſt: Græcorum primi Phocenſes
longis nauigationibus uſi ſunt, Adriaticum Tyr­
rhenum que mare, Hiberiam atque Tarteſſum oc
cuparunt: nauigabant autem non onerarijs naui­
bus, ſed actuarijs, quę quinquaginta remis ageren
tur. Thucyd. in primo, Φαίνεται δὲ καὶ ταῦτα πολλαῖς γε­
αῖς ὓσρα γενόμενα τῶν Τρωικῶν, τριήρεσι μὲν ὀλίγαις χώμενα,
πεντηκοντόροις δὲ ἔτι, καὶ πλοίοις μακροῖς ἐξηρτυμένα ὣσπερ ἐ­
κεῖνα. id eſt: Videntur autem hæc multis poſt Troia
norum res ſeculis facta fuiſſe. & paucis quidem
utebantur triremibus, actuarijs autem quæ quin­
quaginta remis agerentur, & longis præterea na­
uibus inſtructi erant, non ſecus ac illi.
Minores plerunque uiginti, triginta, aut quin­
quaginta remis agebantur, & à Gręcis dicebantur
εἰκόσορος, βιακόντορος & πεντηκόντορος, cuiuſmodi ſunt
eæ quas Veneti barcas longas uocant. Diodorus in
ſecundo de Succeſſoribus Alexandri, Ἀγαθοκλῆς δὲ
δύο τριακοντὸρος μετὰ τὴν μάχην νεναυπηγημένος τὴν ἑτέραν ἀ­
πέσειλεν εἰς συρακούσας, ἐρέτας ἐμβιβάο ας τοὺς κρατίσους. id
eſt: Agathocles autem poſt prælij finem duas naues,
quæ triginta agerentur remis, ædificandas curauit:
quarum alteram Syracuſas miſit, ualentiſſimis ei im
1poſitis remigibus. Herodotus ἐν μελπομένῃ, Τρισὶ τρια
κοντόροισι ἐις τοὺς μεμβληάρεω ἀπογόνους ἔπλωσι. id eſt: Tri­
bus XXX.remorum actuarijs, ad Membleari libe­
ros & ſucceſſores delatus eſt. Plutarchus in The­
ſeo, Τὸ δὲ πλοῖον, ἐν ᾧ μετὰ τῶν ἠιθέων ἔπλευσε, και πάλιν ἐσώθη
τὸν τριακόντορον ἄχρι τῶν Δημητρίου τοῦ φαληρέως χρόνων, διεφύ
λαττοf ἀθηναῖοι, τὰ μὲν παλαιὰ τῶν ξύλων ὑφαιροῦντις, ἄλλα δ̓
ἐμβάλλοντες ἐχυρὰ, καὶ συμπηγνοῦντες οὕτως, ὥστε καὶ τοῖς φιλο­
σόφοις εἰς τὸν αὐξομένων λόγον ἀμφιδοξούμενον παράδειγμα
το πλοῖον εἶναι, τῶν μὲν ὡς το αὐτο, τῶν δὲ ὧς οὐ το ἀυτο διαμένοι λε
γόντων. id eſt: Nauem autem illam, in qua cum iuuenti
bus nauigarat, & iterum inde redierat, quæ quidem
triginta remis agebatur, ad Demetrij uſque Phale
rei tempora conſeruarunt Athenienſes, ueteres qui
dem amouentes tabulas. In earum autem locum
ſufficientes alias ualidas, atque ita compingentes,
ut in eorum quæ augentur, Philoſophorum diſ­
putatione illa dubia, exemplum huius nauis pro­
poſitum fuerit. aſſerebant enim alij eandem, alij con
tendebant contrà non eandem permanere nauem.
Quæ uerba Plutarchi ideo protuli, ut ſciri poſſet,
noſtros Iureconſultos ſecutos fuiſſe ſententiam eo­
rum, qui cenſuerunt eandem rem permanere, quo
rum decretum poſitum eſt ab Alfeno in tractatu de
Iudicijs.l. Proponebatur, his uerbis: Item〈qué〉 ſi na­
uis adeo ſæpe refecta eſſet, ut nulla tabula eadem
permaneret, quæ non noua fuiſſet, nihilominus
eandem nauem exiſtimari. Paulus etiam in.l. Inter
ſtipulantem. §. Sacram. ff. De uerborum oblig. illius
1nauis meminit. Γεντηκοντόρ meminerunt Herodo­
tus & Thucydides in locis ſuprà citatis. & idem He
rodotus in Melpomene, Οὕτω δὴ σέλλουσι δύο πεντηκον­
τόρος ἐις τὴν πλαταιάν. id eſt: Sic quidem duas quinqua
ginta remorum actuarias in Platæam miſerunt. Dio­
dorus in ſecundo de ſucceſſor. Alex. Περί δὲ τῶν ἐν σι­
κελία πραγμαλτων ἀγωνιῶν ἄφρακτα, καὶ πεντηκοντόρους ναυτηγη
σάμενος, ἐνεβίβασε στρατιῶτας δισχιλίους. id eſt: Cum autem
ille de rebus Siculis anxius eſſet, aphractis, & quin
quaginta remorum actuarijs ædificatis, duo milia
militum in illas impoſuit. Polybius in primo, Πα­
ρεσκέυαξον δὲ καὶ τὰ περιλοιπῆ τῶν πλοίων τριήρεις, καὶ πεντη­
κοντόρους, καὶ τὰ μέγιστα τῶμ ακατίων. id eſt: Parabant au­
tem quæ reliqua erant nauigia, triremes, quinqua
ginta remorum actuarias, & maxima acatia. Et id
genus nauigiorum communi uocabulo μονήρη di­
citur, ab autore neſcio quo, fortaſſe Polybio, pro­
lato à Suida in uocabulo δίηροτα. quæ ita habent:
πλοῖα μονήρη δὲ οὐσιν, ἃ καὶ δίηροτα κατεσκουάσαντο. quo loco
μονήρη dicit ea, quę pluribus quidem remis agerentur,
ſed unico tantum per tranſtra & ſedilia remo, & non
binis aut ternis, aut etiam pluribus incitarentur. quę
fortaſſe κέλητες etiam dicta ſunt, translatione ſum­
pta ab equis celitibus, de quibus in actuarijs dice­
mus. Xenophon autem in ſecundo Ἐλληνικῶν, δικρό­
τους & μονοκρότους naues dixit eas, quæ cum triremes
(opinor) eſſent, propter tamen abſentiam remigum,
& ſociorum naualium, duobus tantum uel unico
per transtra remige incitarentur: cum tamen poſſent
1ternis agi, ſi adfuiſſent remiges. Verba Xenophon­
tis ſic habent, ἐσήμανεν ἐς τὰς ναῦς βοηθεῖν κατὰ κράτος. διε­
χεσαμένων γε τῶν ἀνθρώπων ὄντων, αἱ μὲν τῶν νεῶν δίκροτοι ἦσαν,
αἰ δὲ μονόκροτοι, αἱ δὲ παντελῶς κεναί. id eſt: Signo dato iuſ
ſit totis uiribus concurrerent ad auxilium nauibus
ferendum. Cum autem ſocij nauales in diuerſas partes
ad ſua quiſ〈que〉 negotia diſceſſiſſent, nauium nonnul
læ duobus tantum ordinibus agebantur, aliæ uerò
unico tantum ordine: quædam autem prorſus ua
cuæ remigibus erant. Strabo uero in ſeptimo μονό­
κροτον dixit, pro nauibus quę unico tantum remo­
rum ordine agerentur. Quo loco mendum ineſt in
uulgatis codicibus. legitur enim μονήκρατον, ubi le­
gendum exiſtimamus μονοκρότ. Verba Strabonis hæc
ſunt, Καὶ νεώρια, ὲν οἷς ἀfέθηκε καίσαρ τὴν δεκανὶαν ἀκροθί­
νιον, ἀπο μονοκρότου μέχρι δεκήρους. id eſt: Sunt et naualia, in
quib. Cæſar undeuiginti naues, decimarum nomine
dedicauit, ab uno remorum ordine uſ〈que〉 deciremes.
Illæ porro quæ binis remis agebantur, à Roma­
nis dictæ ſunt biremes: à Græcis δίκροτα potius quam
διῆρες uſurpatum uideo, etiamſi apud Suidam διῆ­
ρες πλοῖον legatur: quod tamen ipſum non memi­
ni me legiſſe apud probatum autorem. Polybius
in ſexto uidetur noluiſſe uti eo uocabulo, ſed po­
tius δικρότῳ: ut palàm fiet ex ipſius uerbis, quæ ita
habent, Ἐμ αἷς ἦν καὶ πλοῖα τετταραλκοντα, τούτων κατάφρα­
κτα μὲν εἴκοσι, διαφέροντα ταῖς κατασκευαῖς. τὰ δὲ λοιπὰ τριή­
ρεις, καὶ δίκροτα, καὶ κέλητες. id eſt: Inter quas erant na­
ues quadraginta, quarum xx. conſtratæ omni nau-
1tico apparatu egregie inſtructæ, reliquæ triremes,
biremes, & actuariæ erant. Vides ut cum potuiſ­
ſet ſcribere διήρεις, ut dixit τριήρεις, maluit dicere δί­
κροτα: credo quòd ſic uſurpatum uidebat à proba­
tiſſimis autoribus linguæ Græcæ, quos ſequeba­
tur. Appianus quoque Alexandrinus in Mithrida­
tico, his uerbis, Καὶ νῆες κατάφρακτοι τριακόσιαι, δίκροτα δὲ
ἕκατον. και ἡ ἄλλη παρασκουὴ τούτων. id eſt: Ter centum con
ſtratæ naues, dicrota centum, cum reliquis harum
armamentis. Idem in eodem, Ὁ λκάδος δὲ βασιλικῆς
ἑσίῳ παραπλεούσης, ῥοδία δίκροτος ἐπι αὐτὼν ἀνήχθη. id eſt:
Cum autem regis oneraria nauis uelis præteriret,
biremis Rhodia in eam impetum fecit. Quin & Tul
lius Epiſtolarum ad Atticum XVI. eo uocabulo
uſus ad amicum eſt, dum ait: Nam & ipſe Domi­
tius bona plane habet dicrota: ſunt〈qué〉 nauigia præ
terea luculenta Sexti Buceali, cæterorum〈qué〉. nam
Caſſij claſſem, quę planè bella eſt, non numero. Idem
Tullius in quinto ad Atticum: Ἄφρακτα Rhodiorum,
& dicrotum Mitylenorum, & aliud cataſcopium.
Quare fit ut exiſtimem, apud A. Hirtium, aut si quis
eſt alius qui quartum de bello ciuili librum con­
ſcripſit, Dicrota octo, non Dierotas legendum, ut habe
tur in uulgatis: Capit ex eo pręlio pentiremen unam,
triremes duas, dicrota octo, complures remiges
Octauianos. Cæſar ipſe in 111.de bello ciuili bire­
mes dixit, his uerbis: Quatuor biremes ſubiectis
ſcutulis, impulſas uectibus in interiorem partem
tranſduxit. Liuius decad. tertiæ libro quarto: Le-
1gati ab Orico ad M. Valerium prætorem uenerunt,
præſidentem claſſi Brunduſio, Calabriæ〈qué〉 circà li­
toribus, nunciantes Philippum primum Apollo­
niam tentaſſe leuibus biremibus CXX. flumine ad
uerſo ſubuectum: deinde ut ea res tardiore ſpe fue
rit, ad Oricum clam nocte exercitum admouiſſe.
Tullius in Verrem actione ſeptima: Reprimebat
enim tibi & imperandi uim, & rogandi conatum præ­
clara illa non populo Romano reddita biremis,
ſed prętori donata cybea. Tranquillus in Iulio Cę
ſare: Nauali prælio in modum cochleę defoſſo la­
cu biremes, ac triremes, quadriremes〈qué〉 Tyrię Aegy
ptiæ que claſſis magno pugnatorum metu confli
xerunt. Biremes autem leues dictæ à Liuio, in loco
ſuprà ſcripto, à Romanis dicebantur Liburnicæ, ſi
Appiano credimus in Illyrico, Ἐγένοντο λίβυρνοι, γένος
ἔτερον ἰλλυριῶν, ὁι τὸν ιώνιον, καὶ τὰς νήσους ἐλῄστευοf ναυσὶν ὠ­
κείαις τε καὶ κούφαις. ὅθεν ἔτι νῦν ῥωμαῖοι τὰ κοῦφα καὶ ὀξέα δί­
κροτα, λιβνρνίδας προσαγορεύουσιν. id eſt: Fuerunt Libur­
ni, alterum Illyriorum genus, qui Ionium mare,
& quæ in eo ſunt, inſulas deprædabantur, celeribus
& leuibus nauigijs: unde etiam nunc leues & ce­
leres biremes Romanis Liburnicæ uocantur.
Lucianus in Dialogo qui ἔρωτες inſcribitur, Ἐπι
ἰταλίαν μοι πλεῖν διανοκμὲνῳ, ταχυναυτουν σκάφος εὐτρέπιζε
τούτων τῶν δικρότων, οἷς μἀλιστα λιβυρνοὶ δικοῦσι, ἔθνος
ἰωνίῳ κόλπῳ παρωκισμένον. id eſt: Cogitanti mihi in Ita­
liam naue proficiſci, apparata eſt nauis quædam le
uis & expedita, ex earum biremium genere, quibus
1maxime uti uidentur Liburni, natio quæ ſinum
lonium accolit. Tranquillus in Auguſto: Tempe­
ſtate in traiectu bis conflictatus, primo inter pro­
montoria Peloponneſi & Aetolię, rurſus circa mon
tes Ceraunios, utrobique parte Liburnicarum de
merſa, ſimul que eius in qua uehebatur fuſis arma
mentis & gubernaculo diffracto. Quo loco Tran
quillus Liburnicas pro leuibus biremib. dixiſſe ui
detur. Plutarchus in Catone uidetur Liburnica an
numerare inter eas naues, quæ non erant aptæ ad
belli conflictum, ſed ad præcurrendum potius &
ſpeculandum, his uerbis, Ὥρμησε μὲν γὰρ ἐγχειρίσαι τῷ Κά
τωνι τήν τῶν νεῶν ἡγεμονίαν. ἦσαν δὲ πεντακοσίων μὲν οὐκ ἐλάττους
αἱ μάχιμοι, λιβυρνικὰ δε καὶ κατασκοπικὰ καὶ ἄφρακτα παμπλη
θῆ. id eſt: Voluit enim Catoni totius claſſis impe­
rium deferre. erant autem ad belli uſum idoneæ
non pauciores quingentis: Liburnicæ uero, ſpecu
latoriæ & apertæ complures. Tamen ex eo dem Plu­
tarcho in Antonio uidere eſt, Liburnicas etiam ha
buiſſe καταστρώματα, dum ait, Ἐμ τούτῳ δὲ λιβυρνίδιες ὤφθη
σαν, διώκουσαι παρὰ Καίσαρος. ὁ δὲ ἀντίπρῳρον ἐπιστρέφειν. τὴν
ναῦν κελεύσας, τὰς μὲν ἄλλας ἀνέσειλε. Εὐρικλῆς δ´ ὁ λάκων ἐνέκει
το σοβαρὸς, λόγχην τινα κραδιαίνων ἀπο τοῦ καταστρώματος, ὡς ἀφήσ
ων εἰς αὐτόν. id eſt: Interea Liburnicæ apparuerunt,
quę à Cæſare miſſæ perſequebantur Antonium. Ille
autem obuerti nauem iubens, reliquarum quidem im
petum repreſſit. at Euricles Lacædemonius, acer &
infeſtus inſtabat, in cataſtromate haſtam uibrans,
tanquam in eum iaculaturus. Cum enim dicit κρα
1δαίνων ἀπ´ τοῦ καταστρώματος, palam eſt eam Liburnicam,
in qua erat Euricles, habuiſſe καταστρώματα, & ſic ad
belli uſum maxime aptam fuiſſe. & ſanè Cęſar Augu
ſtus, Οὐ πρὸς ὕψος, οὐδὲ ὄγκον ἐπιδιεικτικῶς πεπηγυͅαις ναυσὶ,
εὐστρόφοις δὲ, καὶ ταχείαις, καὶ πεπληρωμέναις ἀκριβῶς εξηρτυμέ
νος, ὲν ταραντι καὶ βρεντεσίῳ σωνέχων οὺ ναυτικὸν, ἔπεμπε πρὸς
ἀντώνιον, ἀξίων μὴ διατρίβειν τὸν χόνον. id eſt: Inſtructus au
tem Cæſar non nauibus illis altis & amplis, quæ
oſtentationis gratia parantur: ſed agilibus, celeri­
buſ〈qué〉, & ijs uiris probè oppletis, Tarenti & Brun­
duſij claſſem continebat. miſit autem ad Antonium
nuntium, petens ut ne amplius tempus otio ſitere
rent: ut inquit Plutarchus in Antonio. Liburnicam
imitatur nautilos piſcis, autore Plinio in nono,
Cap. XXIX. dum ait: Inter præcipua autem mira­
cula eſt qui uocatur nautilos, ab alijs pompilos.
Supinus in ſumma æquorum peruenit: ita ſe pau­
latim ſubrigens, ut emiſſa omni per fiſtulam aqua,
uelut exonerat9 ſentina, facile nauiget. poſtea duo
prima brachia retorquens, membranam inter illa
miræ tenuitatis extendit: qua uelificante in auras,
cæteris ſubremigans brachijs, media cauda ut gu­
bernaculo ſe regit: ita uadit alto Liburnicarum gau­
dens imagine, ſi quid pauoris interuenit, hauſta ſe
mergens aqua. Quæ Liburnicæ nomen à patria ſor
titæ ſunt: quoniam naues dicimus Aegyptias, Aſiati­
cas, Syriacas, Rhodias, Liburnicas, at〈que〉 Achaicas,
& eiuſmodi. ut Cæſar in tertio de bellis ciuilibus:
Pręerat Aegyptijs nauibus Pompeius filius, Aſiati
1tis Decius Lælius & C. Triarius, Syriacis C. Caſ­
ſius, Rhodijs C. Marcellus cum C. Pomponio: Libur­
nicę at〈que〉 Achaicę claſſi Scribonius Libo & Marcus
Octauius: toti tamen officio maritimo M. Bibulus
præpoſitus cuncta adminiſtrabat, ad hunc ſumma
imperij reſpiciebat. Idem Cæſar in tertio: Et naui­
bus longis Rhodijs decem, & Aſiaticis paucis Ale
xandriam peruenit. Tullius de Diuinatione: Poſtre
mo à Rhodia claſſe deſerti. Tranquillus etiam in lo
co ſuprà citato. Liuius decadis quartæ libro ſepti­
mo: Rhodij celebratis exequijs aduerſus claſſem,
quam fama erat ex Syria uenire, XIII. ſuis nauibus,
& una Coa quinqueremi ad terram Gnidiorum, ut ibi
in ſtatione eſſent, profecti ſunt. Punicæ etiam naues
à Liuio dictę, decadis quartę libro ſeptimo: Iam o­
mnes in conſpectu erant, duæ Punicę naues antecede
bant Romanam claſſem. Idem in eodem: Ad inferendum
hoſtibus terrorem, C. Liuius cum duabus quinquere­
mibus Romanis, & quatuor quadriremibus Rho
dijs, & duabus apertis Smyrneis in Lyciam eſt miſ­
ſus. Idem: Et erant naues Rhodiæ longę omnium
celerrimæ tota claſſe. Nauis Sidoniæ mentio eſt
apud Herodotum ἐμ πολυμνίᾳ, Ἐνταῦθα ὁ ξέρξης μετεκὰ
εκ τοῦ ἅ ρματος ἐς νέα σιδωνίην ἵζετο ὑπὸ σκηνῇ χνσιῇ. id eſt:
Hic Xerxes relicto curru Sidoniam nauem conſcen
dens, ſub aureo tentorio ſedit. Et in eadem, Ὡς ἐπε
θύμησι, καὶ ἐποίεε ταῦτα, ἐσβὰς ἐς σιδωνίην νέα ἐς τήν περ ἐσέβαι
νε αἰεὶ, ὅκως τοι ἐθέλοι τοιοῦτο ποιήσαι. id eſt: Vt autem ho­
rum eum deſiderium cœpit, & hæc faciebat: Sido-
1niam nauem conſcendens, quam ſemper cum quid
huiuſmodi efficere uellet, conſcendere conſueue­
rat. Euripidesin Helena, Sidoniam poſuit pro actua
ria quinquaginta remorum, dum ait:
Χώρει σὺ καὶ ναῦν, τοῖς δὲ πεντηκόντορον
Σιδιωνίαν δὸς, καρετμῶν ἐπιξατας.
Liuius libro ſupra proxime citato: Rhodia una ca
pta memorabili caſu, nam cum roſtro percuſſiſſet
Sidoniam nauem, anchora ictu ipſo excuſſa naue ſua,
unco dente uelut manu ferrea iniecta, alligauit al
terius proram: inde tumultu iniecto, cum diuelle
re ſe ab hoſte cupientes inhiberent Rhodij, tracta
anchora & implicita remis, latus alterum deterſit de
bilitate ea, ipſa quæ icta cohæſerat, nauim cœpit.
Triremis à Græcis τριήρης dicitur. Herodotus ἐν
γαρ ψιχόρῃ, Γαρεσκευὰσατο μὲν διακοσίας τριήρες, πολλόν δὲ
κάρτα ὅμιλον περσέων τε καὶ τῶν ἄλλων συμμάχων. id eſt: Ap
parauit autem ducentas triremes, & magnam unà
Perſarum, aliorum que auxiliariorum copiam.
Idem ἐν πολυμνίᾳ, Τ̂ν δὲ τριήρεων ἀριθμὸς μὲν ἐγένετο ἑπτὰ καὶ
διακόσιαι καὶ χίλιαι. id eſt: Erant autem mille ducentæ
ſeptem numero triremes. Et haud ita multo poſt:
Τριηκόντοροι δὲ, καὶ πεντηκόντοροι, καὶ κέρκουροι, καὶ ἱππαγωγὰ
πλοῖα μικρὰ, συνελθόντα ἐς τὸν ἀριθμὸν ἐφάνη τριχίλια. id eſt:
Triginta autem & quinquaginta remorum naues
cercuri, & hippagines, & parua præterea nauigia,
in unum omnia coacta numerum, ter mille eſſe
uiſæ ſunt. Demoſthenes in prima contra Philip­
pum, Καὶ ἱππαγωγοὺς τούτοις εἶεν. τί πρός τούτοις ἔτι; ταχείας
1τριήρεις δέκα. δεῖ γὰρ ἔχοντος ἐκείνου ναυτικὸν, καὶ ταχειῶν τριη
ρῶν ἡμῑν, ὅπως ἀσφαλῶ, ἡ δύναμις πλέη. id eſt: At〈que〉 his hip
pagoga nauigia. quid præterea: decem celeres tri­
remes. nam cum claſſem ipſe habeat, celeres trire­
mes nobis eſſe oportet, quò exercitus noſter tuto
nauigare poſſit. Tullius actione tertia in Verrem,
mille fuiſſe naues Perſarum autor eſt, ut parum ab
Herodot: numero abeſſe uideatur, his uerbis: Vt
ne Perſæ quidem, cum bellum toti Græciæ, dijs ho
minibuś que indixiſſent, et mille numero nauium
claſſem ad Delum appuliſſent, quicquam conaren­
tur aut uiolare, aut attingere. Plutarchus in The­
miſtocle citat Αίχύλον ἐν πέρσαις;. Ξέρξῃ δὲ, καὶ γὰρ οἴδα, χε
λιὰς μὲν ἦν νεῶν τὸ πλῆθος. id eſt: Xerxi autem, probe
enim noui, mille numero naues erant. Triremem
inuenit primus Aminocles Corinthius, autore Pli
nio, ex Thucydide in primo, qui tamen aliter dice­
re uidetur, dum ait, Φαίνται δὲ καὶ σαμίοις ἀμεινοκλῆς κο­
ρίνθιος ναυπηγὸς ναῦς ποιήσας τέτταρας: Videtur autem &
Samijs Aminocles Corinthius naupegus naues
quatuor ędificaſſe. Videtur tamen aſſeuerare, trire
mes primum ædificatas Corinthi, dum ait, Καί τριή­
ρεις εκ κορίνθῳ πρῶτον τῆς ἑλλάδος ἐναυπηγηθῆναι. id eſt: Et
triremes primum apud Corinthum in Gręcia ædi
ficatas fuiſſe. Quibus uerbis facile colligere eſt, a­
pud Plinium legendum Aminoclem: non Amino­
clem, ut uulgo ſcriptum uideo.
Quadriremen inſtituêre Carthaginenſes, autore
Ariſtotele ex Plinio, quæ τετρήρης à Græcis dicitur.
1Polybius in primo: Κατὰ δέ τινα τόπον ἔχοντα βράχεα συν
εστη χῶμα μετὰ πολλῆς ταλαιπωρίας, ἐφ´ ᾧ τετρήρης ἐκτρέχουσα νυ­
κτὸς ἐκάθισε, και τοῖς πολεμίοις ὑποχείπιος ἐγένετο, διαφέρουσα τῇ
κατασκευῇ τῆς ναυπηγίας. id eſt: Quodam autem loco,
in quo erant breuia, reſedit agger: id〈qué〉 multo mi­
litum labore. in quem quadriremis nocte excur­
rens impegit, quam ſtatim aduerſarij nacti ſunt ex
cellentem, & probe ædificatam. Vide, ſi otium eſt,
Sipontinum: & quantum in uertendo Polybio ſibi
permiſerit, facile agnoſces. Διόδιωρος βιβλιοθήκης un­
deuiceſimo, τούτων ἦσαν τετρήρεις μὲν ἐννενήκοντα, πεντήρεις
δὲ δέκα, ἐννήρεις δὲ τρεὶς, δεκήρεις δὲ λέκα, ἄφρακτοι δὲ λ́. id eſte
Harum erant quadriremes quidem nonaginta, quin­
queremes decem, nouem ordinum tres, decem or­
dinum decem, apertæ autem triginta. Tullius ſepti
ma in Verrem: Princeps Cleomenes in quadriremi
Centuripina malum erigi, uela fieri, præcidi ancho­
ras imperauit: & ſimul ut ſe cæteri ſequerentur, ſi­
gnum dari iuſſit: hęc Centuripina nauis erat incre
dibili celeritate uelis. nam ſcire iſto prætore nemo
poterat, quid quęque nauis remis facere poſſet. Et
paulo poſt: Erat enim ſola illa nauis conſtrata, &
ita magna, ut propugnaculo cæteris poſſet eſſe:
quæ, ſi in prædonum pugna uerſaretur, urbis inſtar
habere inter illos piraticos myoparones uideret.
Quod autem Tullius Conſtratam dixit, aliquam
do hæſitaui, num eadem eſſet quæ & tecta dicitur
à Cęſare. quas tectas longas inuenere Taſij. Nam
antea ex prora tantum & puppi pugnabatur. Au-
1tor Plinius in ſeptimo. Cæſar in ſecundo de Bello
ciuile: Appulſa〈qué〉 ad proximum littus trireme con
ſtrata, & in littore relicta, pedibus Adrumetum
profugerat. Idem in tertio: Atque omnes naues
incendit XXXV. in quibus erant XX. conſtratæ.
Idem Cæſar alibi tectas uocat, in primo de bello
ciuili: Maſſilienſes uſi L. Domitij conſilio, naues
longas expediunt, numero XVII. quarum erant
XI. tectæ. Idem in tertio: Illæ triremes omnes, &
quinqueremes aptæ, inſtructæ que omnibus re­
bus ad nauigandum, præter has XXII. erant, quæ
præſidij cauſa Alexandriæ eſſe conſueuerant con­
ſtratæ omnes, quas ſi occupaſſent claſſe Cæſaris
erepta, portum ac mare totum in ſua poteſtate ha
berent, commeatu auxilijś que Cæſarem prohi­
berent. Aulus certe Hirtius omnem tollere dubi­
tationem uidetur, dum ait: Magno〈qué〉 impetu qua­
tuor ad eam conſtratæ naues, & complures aper­
tæ contenderunt, cui coactus eſt Cæſar ferre ſubſi
dium. Vides ut conſtratas & apertas ponat, tanquam
diuerſas: quod perinde eſt, atque ſi dixiſſet, alias te
ctas fuiſſe, alias apertas. Tullius actione ſeptima in
Verrem: Poteró ne in eos eſſe uehemens, qui naues
inanes non modo habuerunt, ſed etiam apertas:
in eum diſſolutus, qui ſolus habuerit conſtratam
nauem, & minus exinanitam? Loquitur enim de
quadriremi centuripina. Aulus Hirtius in quarto
de bello ciuili: Ita〈que〉 paucis diebus contra omnium
opinionem quadriremes XXII. quinqueremes
1quin que confecerunt, ad has minores apertaś que
complures adiecerunt. Idem in eodem, haud ita
multo infra illum locum: Ex his quinqueremes
quinque erant, & quadriremes decem: reliquæ in­
fra hanc magnitudinem, & pleræque apertæ. Li­
uius decadis quartæ libro ſexto: Biduum in appa­
ratu morati, tertio die centum nauibus, quarum ſe­
ptuaginta tectæ erant, cæteræ apertę, minores om
nes ferè erant, profecti, Phoceam petierunt. Necta
men uideo Marcum Tullium tectas appellaſſe, quantum
mea memoria eſt, ſed ferè ſemper conſtratas: tege­
bantur enim aliquando & minores. Cæſar in ter­
tio bell. ciuil. Similiter Vatinius, qui Brunduſio
præerat, tectis inſtructiś que ſcaphis elicuit naues
Lælianas, atque ex his longius productam unam
quinqueremem, & minores duas in anguſtijs por
tus cœpit: item〈qué〉 per equites diſpoſitos aqua pro­
hibere claſſiarios inſtituit. Idem in ſecundo: Maſ­
ſilienſes poſt ſuperius incommodum, ueteres ad
eundem modum ex naualibus productas naues re­
fecerant, ſummá que induſtria armauerant: remi­
gum, gubernatorum 〈qué〉 magna copia ſuppetebat,
piſcatoriaś que adiecerant atque contexerant, ut
eſſent ab ictu telorum remiges tuti: has ſagittarijs
tormentiś que compleuerant. Idem in tertio: Sca­
phas nauium magnarum circiter ſexaginta, crati­
bus pluteis〈qué〉 contexit, eó que milites delectos im­
poſuit. Has autem Gręci καταφράκτους uocant. etiam
ſi Sipontinus apud Polybium haud ſcio quàm re-
1cte pro καταφράκτῳ quinqueremem nobis reddide­
rit, eo fortaſſe quod magis idoneæ eſſent quæ con
ſternerentur. Eo enim tempore quo primum Po.
Ro. ſtatuit è rep. eſſe, cum Carthaginenſibus de Si
ciliæ, atque adeò maris interni imperio naualibus
copijs dimicare, centum & uiginti nauium claſſem
ædificandam curarunt: in qua centum fuere quin
queremes, & uiginti triremes. Nam antea quidem
eo ipſo tempore, quo Meſſanam copias traducere
cœperunt, Οὐχ` οῖ̓ον (inquit Polybius) κατάφρακτος αὐ
τοῖς ὑπῆρχε ναῦς. ἀλλ` οὐ δὲ καθόλου μακρὸν πλοῖον, οὐ δὲ λέμβος,
οὐ δὲ εἷς. hoc eſt: Non ſolum nullam nauem tectam con
ſtratamue habebant, ſed nec prorſus ulla nauis lon
ga, aut lembus ullus ipſis præſto fuit. Quare à Ta­
rentinis & Locrenſibus, Ἔτι δὲ ἑλεατῶν καὶ νεαπολιτῶν
συγχησάμενοι πεντηκοντόρους καὶ τριήρεις, επὶ τούτων παραβό­
λως διεκόμισαν τοὺς ἄνδρας. ἐν ὧ δὴ κάρῷ τῶν καρχηδιονίων κα
τὰ τὸν πορθμὸν ἐπαναχθέντων αὐτοῖς, και μία; νεὼς καταφράκτου
διὰ τὴ̀ν προθυμίαν προπεσούση;, ὥστι ἐποκζλῆσαν γεfέσθαι τοῖς ῥω
μαίοις ὑποχείριον, ταύτη παραδείγματι χώμεfοι τὸτε πρὸς ταύ­
των ἐποιοῦντο τὴν τοῦ παντὸς στόλου ναυπηγίαν. id eſt. Præter­
ea autem ab Eleatis & Neapolitanis triremes, &
quinquaginta remorum acturias, cum commo­
datò accepiſſent, in his ſumma cum audacia mili­
tes tranſuexerunt. quo quidem tempore cum for
te Carthaginenſes circa fretum in Romanos irrue
rent, & nauis quædam conſtrata, propter prom­
ptitudinem reliquas omnes præcurreret, caſu im­
pacta impedita〈qué〉, in Romanorum ditionem ue-
1nit. Ea itaque ut exemplo uſi, ad illius ſimilitudi­
nem claſſem ſuam uniuerſam ædificarunt. Con­
ſtratæ uero naues dicebantur, eo quod haberent κα
ταστρώματα, & adiderant maxime aptæ quadriremes.
Polybius in ſecundo: Ἐπλήρωσαν κοινῇ τὰς τῶν ἀχαίων δέ
κα ναῦς καταφράκτους. id eſt: Impleuerunt in commune
decem Achæorum naues conſtratas, & quæ habe­
rent καταστρώματα. Subdit enim: Τότε ἐπιπηδῶντες ἐπὶ τὰ
καταστρώματα τῶν ἀχαῖκῶν νεῶν κατεκράτεν, διὰ οὺ πλῆθος τῶν
ἐπιβατῷ . και τούτῳ τῷ τπόπῳ τεττάρων μέν πλοίων ἐχυρίουσαν τε
τρικῶν, μίαν δὲ πεντήρη σὺν αὐτοῖς τοῖς ἀνδράσι ἐβυθισαν. id
eſt: Tunc in Achaicarum nauium cataſtromata inſi
lientes, ſuperiores euaſerunt, propter propugnan
tium multitudinem. Atque hoc pacto quatuor qui­
dem quadriremes in ſuam poteſtatem receperunt:
quinqueremem autem unam cum ipſis homini­
bus demerſerunt, atque depreſſerunt. Loquitur
enim de eiſdem Achæorum nauibus.
Triremibus ſibi nos ordines addideris, quinqueremen
facies: ſi plures, maiorem. Nam quinqueremis figuram an­
tiquam nullam adhuc uidimus, præterquam in numiſmate
quodam. Sed dubitamus an illud, quemadmodum
permulta alia, mentiatur antiquitatem.
Quinqueremem inſtituit Neſichthon, ſi Plinio
credimus, quæ πεντήρης à Græcis dicitur. Herodo­
tus in Ἐρατῷ: Καὶ ἦν γαρ δὴ τοῖσι ἀθηναίοισι πεντήρης ἐπὶ σου­
fιου. λοχήσαντες οὖν τὴν θεωρίδα νῦα, εἷλον πλήρια ἀνδρῶν τῶν
1πρώτων ἀθηναίων. id eſt: Erat enim Athenienſibus quin
queremis in Sunio. Illi ita〈que〉 poſitis inſidijs, Theo­
rida nauem occuparunt, Athenienſium primori­
bus refertam. Appianus in Mithridatico: Ὥστε καὶ τριή
ρει αύτοῖς ἀνδράσι ἀναδιησάμενοι, καὶ ἀκροστόλια πολλὰ καὶ σκύ
λαίς ἐς τὸν λιμέfα φέροντες ἐπανελθον. πεντήρους δὲ σφῶν εἰλημμέ­
νης ὑπὸ τῶν πολεμίων, ἀγνοοῦντες ὁι ῥόδιοι ἐπὶ ξήτησιν αὐτῆς ἓξ
ταῖς μάλιστα ταχυναυτούσαις ἀνέπλεον. id eſt: Itaque trire­
me cum ipſis hominibus, nauibus ſuis alligata,
multis nauium roſtris, nec paucis ſpolij sonuſti, ad
portum rediere. Cum autem ipſorum quinque­
remis ab hoſtibus capta eſſet, eius ignari Rhodij,
ad conquirendam eam ſex maxime celeribus na­
uibus regreſſi ſunt. Mirum eſt, quòd Aulus Hir­
tius, ſiue Opius in bello Alexandrino quinquere­
mem, pentiremem uocet, uocabulo ſemigræco ſe­
mí que Latino, dum ait: Capit ex eo prælio penti­
remem unam, triremes duas, dicrota octo, complu­
reś que remiges Octauianos. Sic enim legendum
cenſeo, non Dycrotas. Idem in Aphricano bello:
Naues onerarias, quę longius à portu in ſalo ſtabant,
incendit: et pentiremes duas uacuas à defenſoribus,
nullo repugnante, cepit. Marcus Tullius ubique
quinqueremes dicit, & optimi quique autores.
Pontem conſtratum, paludem〈qué〉 dixit idem Hir­
tius, derelictorum de bello Gallico: Turres crebras
excitari in altitudinem trium tabulatorum, ponti
bus traiectis conſtratis〈qué〉 coniungi, quorum fron­
tes uiminea loricula munirentur, ut hoſtis à dupli-
1ci propugnatorum ordine depelleretur. Idem in eo­
dem: Pontibus palude conſtrata, legiones traducit.
Etin eodem: Niſi flumen Ligerim, quod erat pon­
te propter magnitudinem conſtratum, copias tra
duxiſſet. Tullius libro primo de Oratore: Illa ue­
ro deridenda arrogantia eſt, in minoribus nauigijs
rudem eſſe ſe confiteri, quinqueremes aut etiam ma
iores gubernare didiciſſe. Ipſe (quantum aſſequi
poſſum coniectura) exiſtimo quadraginta fuiſſe
ſedilia in tabulato alterius lateris quinqueremis,
quæ quadringentis remigibus agebatur: ut ex uer
bis Plinij colligere eſt libro trigeſimo ſecundo, ubi
de echeneide, dum ait: Fertur Actiaco Marte te­
nuiſſe prætoriam nauim Antonij properantis cir­
cuire, & exhortari ſuos, donec tranſiret in aliam.
Ideó que Cæſariana claſſis impetu maiore proti­
nus uenit. Tenuit & noſtra memoria Caij princi­
pis ab Aſtura Antium remigantis, ut res eſt etiam
auſpicalis piſciculus. Siquidem nouiſſime tum in
urbem reuerſus ille imperator, ſuorum telis con­
foſſus eſt. Nec longa fuit illius moræ admiratio,
ſtatim cauſa intellecta cum è tota claſſe quinque­
remis ſola non proficeret, & exilientibus protinus
qui id quęrerent, circa nauim inuenere adhærentem
gubernaculo: oſtenderunt〈qué〉 Caio indignanti hoc
fuiſſe quod ſe reuocaret, quadringentorum〈qué〉 re­
migum obſequio contra ſe intercederet. Quibus
ſanè uerbis palàm fit, illam quinqueremem actam
à remigibus quadringentis, ut in altero latere du-
1centi fuerint. qui ſi diſtribuantur in quinos ordines,
neceſſe eſt quadraginta ſedilia fuiſſe in altero ta­
bulati latere. Hæc idcirco adieci, ut Veneti uideant,
an illa eorum quinqueremis, quæ XXVIII. tantum
opinor tranſtris conſtat, ædificata ſit ad antiquarum
quinqueremium rationem. De echeneide non adij­
ciam quę Plutarchus in Sympoſiacis tractat, etiam
ſi minime uideantur aliena: ſed ad illum autho­
rem grauiſſimum, lectorem reijcimus. Quòd au­
tem Tullius, Aut etiam maiores dixit, de ſex, ſe­
ptémque ordinum naue intellexiſſe uidetur: quas
Liuius Græco uocabulo hexeres hepteréſque uo­
cat, quartæ decadis libro ſeptimo: Regia claſſis ſe
ptem & triginta maioris formæ nauium erat, in
quibus tres hepteres & quatuor hexeres habebant:
præter has decem triremes erant: & ij adeſſe hoſtes
ex ſpecula quadam cognouere. Idem in eodem:
Maxime exterruit hepteres regia, à multo minore
Rhodia naue uno ictu demerſa. Idem in eodem:
Hoſtium claſſis trium & nonaginta nauium fuit,
maximæ formæ naues, tres hexeres habebant, duas
hepteres. Robore nauium & uirtute militum Ro
mani longè Regios præſtabant: Regiæ naues agi
litate, & arte gubernatorum, & ſcientia remigum.
Appianus Alexandrinus de bellis ciuilibus libro
quarto, Ἐνδοὺς ὁ πομπήιος ἐις τὴν αἰνάριαν, διὲπλει ναυσὶ πολ
λαῖς ἀρίσταις, ἐξήρους λαμπρὰς ἐπιβεβηκώς. id eſt: Cedens
Pompeius, in Aenariam conceſſit nauibus mul­
tis, ijś que præſtantiſſimis, naui ipſe hexere ſplen-
1didiſſima uectus. Polybius: Τὰς μὲν οὖν ἑξήρεις δύο οὔ­
σας, ἐφ´ ὧν ἔπλεων οἱ στρατηγοὶ, μάρκιος ἀττίλιος καὶ λεύκιος μάλ­
λιος πρώτους ἐν μετόπῳ παραλλήλους ἔταξαν. id eſt: Duas igi­
tur hexeres, quib9 Marcus Attilius & Lucius Man
lius duces uehebantur, primas in fronte, æqualiter
inuicem diſtantes, conſtituerunt. Lucanus in ter­
tio, ubi de Bruti prætoria naue loquitur, hexerem
deſcripſiſſe uidetur:
Celſior at cunctis Bruti prætoria puppis
Verberibus ſenis agitur, molem〈qué〉 profundo
Inuenit, & ſummis longe petit æquora remis.
Hepterem Polybius ἑπτήρη uocat, in primo: Ἔχων έπτή
ρη τὴν γενομένην πύῤῥου του βασιλέως. id eſt: Habens he­
pterem, quæ Pyrrhi regis quondam fuerat. quo lo
co ſeptiremem uertit Sipontinus, nec Liuium ſe­
qui curauit. Diodorus Siculus libro uigeſimo: Τοῦ
των δ´ ἦσαν αί μέγισται μὲν ἑπτήρεις, αἱ πλεισαι δὲ πεντήρεις. id
eſt: Ex his maximæ quidem hepteres erant, pluri­
mæ autem quinqueremes. ὀκτήρεις uero fuiſſe liquet
ex Athenæo. ἐννήρεις planè & δεκήρεις conſtat fuiſſe
ex Diodoro Siculo, in loco ſuprà citato. Fuerunt
ἐνδεκήρεις & τρισκαιδεκήρεις, & τριακοντήρεις, & εἰκοσήρεις:
ut palàm fit ex Athenæo in quinto, his uerbis: Πολ­
λ̂ν ὁ φιλάδαλφος βασιλέων πλούτῳ διέφοτρ, καὶ περὶ πάν­
τα ἐουδιάκει τὰ κατασκουάσματα φιλοτίμως, ὥστε καὶ πλοίων
πλλήθει πάντας ὑπερίβαλε. τὰ γοῦν μέγιστα ἦν τῶν πλοίων παρ´
αὐτῷ τριακοντὴρεις δύο, εἰκοσήρης μία, τέτταρες δὲ τρισκαιδε­
κήρεις, δωδεκήρεις δύο, ἑνδεκήρεις δεκατέτταρες, ἐννήρεις τριά­
κοντα, ἑπτήρεις τριάκοντα ἑπτὰ, ἑξήρεις πέντε, πεντήρεις ἑπτακαί-
1δεκα. τὰ δὲ ἀπ´ τετρήρους μέχπι τριηρημιολίας διπλόσια τούτων.
τὰ δὲ εἰς τὰς νήσους πεμπόμενα, καὶ τὰς ἄλλας πόλεις ὧν ἦρχε, καὶ
τὴν λιβύην, πλείονα ἦν τῶν τετραχιλίων. id eſt: Philadelphus
autem multos reges opibus ſuperauit, eratque ap
paratuum omnium ambitioſe ſtudioſus. Nauium
itaque copia & numero omnes ſuperabat. Quæ
uero maxima habebat apud ſe nauigia, hæc erant:
triginta ordinum, duæ: uiginti, una: tredecim or­
dinum, quatuor: duodecim, duæ: undecim ordi­
num, quatuor decim: nouem ordinum, triginta:
hepteres, triginta ſeptem: hexeres, quinque: quin­
queremes, decem & ſeptem. Earum autem na­
uium, quæ à quadrireme ad triremiolias uſque
deſcendebant, duplus erat ad has numerus. Quæ
autem ad inſulas deductæ fuerant, & in urbes qui­
bus imperitabat ipſe, & Lybiam, plures erant qua
ter millenis. Alexander Magnus, autore Plinio,
inſtituit naues ad duodecim ordines. Philoſte­
phanus Ptolemæum Soterem inſtituiſſe uult ad
quindecim, Plutarchus tamen πεντεκαιδεκήρη adſcri
bit Demetrio, dum ait: Οὐδιεὶς ρ οἰ̄διεμ ἀνθρώπων οὔ­
τε πεντεκαιδεκήρη ναῦν πρότερον, οὔτε ἑκκαιδεκήρη. καὶ ὕστε­
ρον τετταρακοντήρη πτολεμαῖος ὁ φιλοπάτωρ ἐναυπηγήσατο, μῆ­
κος διακοσίων ὀγδοήκοντα πηχῶν, ὕψ δὲ ἕως ἀκροστολίου πεν-
τήκοντα δυεῖν δεόντων, ναύταις δὲ χωρὶς ἐρετῶν ἐξηρτυμένην τετρα
κοσίοις, ἐρέταις δέ τετρακισχιλίοις. χωρὶς δὲ τούτων ὁπλίτας δεχο
μένην ἐπί τε τῶν παρόδων, καὶ τοῦ κατασρώματος ὀλίγῳ τρισχι­
λίων ἀποδιέοντας, ἀλλά θέαν μόνην ἐκείνη παρέσχε, καὶ μικρὸν ὅσον
διαφέρουσα τῶν μονίμων οἰκο δομημάτων. id eſt: Antea eum ne-
1que quindecim ordinum nauem, neque ſedecim
quiſquam hominum nouerat: poſtea tamen qua­
draginta ordinum ædificandam curauit Ptolemęus
Philopator, in longitudinem quidem productam
ad cubitos ducentos octoginta: altitudine autem
ad ſummitatem uſque nauis, duo de quinquaginta
cubitorum. Inſtructa autem erat quadringentis
nautis, extra remiges, qui quater mille numero
erant. Capiebat præter hos nauis in aditibus unà
& cataſtromate armatos milites paulo minus ter
millenis. Verum ſolam hæc nauis ſui ſpectationem
exhibuit, ab immobilibus ædificijs parum admo­
dum differens. Athenæus in quinto δειπνοσοφιστῶν
ex καλλιξένῳ eadem ferè cum Plutarcho referre uide
tur, ſed tamen apertius & diffuſius, his uerbis, Τὴν
τετταρακοντήρη ναῦν κατεσκέυασε ὅ φιλοπάτωρ, τό μῆκος ἔχουσαν
διακοσίαν ὀγδοήκοντα πηχῶν, ὀκτὼ δὲ καὶ τριάκοντα ἀπὸ παρό­
δου ἐπὶ πάροδον, ὕψος δέ ἓως ἀκροστολίου τετταράκοντα ὀκτὼ πη
χῶν. ἀπὸ δέ τῶν πρυμνητικῶν ἀφλάστων ἐπὶ τὸ τῇ θαλάσσῃ μέροσ
αὐτῆς τρεῖς πρὸς τοῖς πεντήκοντα πήχεις. πηδάλια δ´ εἶχε τέττα­
ρα τριάκονταπήχη. κώπας δὲ θρανητικὰς ὀκτὼ καὶ τριὰκοντα πη­
χῶν τὰς μεγίστας. αἱ διὰ τὸ μόλυβδον ἔχειν ἐν τοῖς ἐγχειδίοις,
καὶ γεγονέναι λίαν εἴσω βαρεῖαι, κατα ζύγωσιν εὐήρεις ὑπῆρχον
ἐπὶ τῆς χπείας. δίπρῳρος δ' ἐγεγόνει καὶ δίπρυμνος καὶ ἔμβολα
εἶχεν ἑπτά· τούτων ἓν μὲν ἡγούμενον, τὰ δ' ὑποστέλλοντα, τινὰ δὲ
κατὰ τὰς ἐπωτίδας. ὑποζώματα δὲ ἐλάμβανε δώδεκα. ἑξακοσίων
δὲ ἦν ἕκαστον πηχῶν. εὔρυθμος δ' ἦν καθ' ὑπερβολήν. θαυμαστὸν
δ' ἦν καὶ ὁ ἄλλος κόσμος τῆς νεώς. ζῷα μὲν γὰρ εἶχεν οὐκ ἐλάτ
τω δώδεκα πηχῶν κατὰ πρύμναν τε καὶ κατὰ πρῷραν, καὶ πᾶς τόπος
1αὐτῆς κηρογραφίᾳ κατεπεποίκιλτο, τὸ δ' ἔγκωπον ἅπαν μέχρι
τρόπεως κισσίνην φυλλάδα καὶ θύρσους εἶχε πέριξ. πολὺς δ' ἦν
καὶ ὁ τῶν ὅπλων κόσμος· ἀνεπλήρου δὲ τὰ προσδεόμενα τῆς νεὼς
μέρη. γενομένης δὲ ἀνα- πείρας ἐδέξατο ἐρέτας πλείους τῶν τετρα­
κισχιλίων. εἲς δὲ τὰς ὑπηρεσίας ττρακοσίους. εἰς δὲ κατάστρο­
μα ἐπιβάτας τρισχιλίους ἀποδέοντας ἑκατὸν καὶ πεντήκοντα. καὶ
χωρὶς ὑπὸ τὰ ζύγια πλῆθος ἀνθρώπων ἕτερον ἐπισιτισμοῦ τε οὺκ
ὀλίγον. καθειλκύσθη δὲ τὴν μὲν ἀρχὴν ἀπὸ ἐσχαρίου τινός, ὅ φασι
παγῆναι πεντήκοντα πλοίων πεντηρικῶν ξυλείᾳ, ὑπὸ δὲ ὄχλου με
τὰ βοῆς καὶ σαλπίγγων κατήγετο. ὕστερον δὲ τῶν ἀπὸ Φοινίκης τις
ἐπενόησε τὴν καθολκήν, τάφρον ὑποστησάμενος ἴσην τῇ νηὶ κατὰ
μῆκος, ἣν πλησίον τοῦ λιμένος ὤρυξε. ταύτῃ δὲ τοὺς θεμελίους κατῳ
κοδόμησε λίθῳ στερεῷ πρὸς πέντε πήχεις τὸ βάθος. κιὰ τούτων
φάλαγγας ἐπικαρσίας κατὰ πλά τος τῆς τάφρου διώσας συνεχεῖς τε
τράπηχυν εἰς βάθος τόπον ἀπολειπούσας. καὶ ποιήσας εἴσρουν ἀπὸ
τῆς θαλάσσης ἐνέπλησεν αὐτῆς πάντα τὸν ὀρυχθέντα τόπον. εἰς ὅν
ῥᾳδίως ὑπὸ τῶν τυχόντων ἀνδρῶν εἰσή- γαγε τὴν ναῦν· τὸ ἀνοιχθὲν
κατ' ἀρχὰς ἐμφρά- ξαντας μετεξαντλῆσαι πάλιν τὴν θάλασσαν ὀργά
νοις. τούτου δὲ γενομένου ἑδρασθῆναι τὸ πλοῖον ἀσφαλῶς ἐπὶ τῶν προει
ρημένων φαλάγγων. id eſt: Quadraginta ordinum nauem
conſtruxit Philopator, quę in longitudinem habe
ret ducentos octoginta cubitos: octo autem & tri
ginta in latitudinem ab aditu in aditum, in altitu­
dinem autem uſque ad ſummitatem & oram na­
uis, quod ἀκροστόλιον dicunt, XLVIII. cubitos habe­
bat, à ſummitate autem extrema puppis ad eam
partem quę mari alluitur, tres & L.cubitos. guber­
nacula autem habebat quatuor, ſingula in longitu
dinem triginta cubitorum, remos uero longiores
1quos θρανητικοὺς uocant, XXXVIII. cubitorum: qui
propterea quòd plumbum haberent in capulis, &
quòd ad interiorem partem grauiores eſſent libra
mento, uſui habiles ad remigandum erant. Fuit præ
terea duplici prora duplicí que puppe, roſtra〈qué〉 ſe­
ptem habebat: quorum unum quidem extabat, quę­
dam autem contractiora erant, minoráque: non­
nulla uero ad epotidas erant collocata. Zonas au­
tem perpetuas habuit XII. quarum quæque ſex­
centorum erat cubitorum. Erat autem mira & e­
gregia ſymmetria: admirabilis præterea & alîus
nauis ornatus, ad cuius proiam & puppim erant
expreſſa animalia non minora duodecim cubito­
rum, & in omni parte multiplici ceræ pictura ua­
riegabatur. Tota uero ab ea parte, qua remi collo­
cati erant, uſ〈que〉 ad carinam ipſam, in ambitu thyr­
ſos habebat, cum perpetuis hederæ folijs. Multus
autem erat & armamentorum ornatus, quibus inſtrue
bantur partes, ut quæ〈que〉 eis indigebant. Cum autem
experimenti cauſa deduceretur, ſuſcepit remiges
plures quatuor millium, ad reliqua autem miniſteria
quadringentos. In cataſtromate uerò & aditibus ha
buit propugnatores bis mille octingentos quinqua
ginta, præter magnam multitudinem hominum,
quæ ad iuga erat: magnam præterea uim contine­
bat rei frumentariæ. deducta autem fuit initio ab
Eſchario quodam, qui eam nauem compegiſſe di
citur, materia quinquaginta nauium quinquere­
mium. Deducebatur autem à turba cum magno cla
1more & tubarum ſonitu. Poſtea uero quidam è Phœ
nicia excogitauit deductionem, ducta foſſa æqua
li naui longitudine, quam ad portum fodiendam
curauit. Huic foſſæ fundamenta iniecit è ſolido la­
pide in altitudinem quinque cubitorum, per quæ
tranſuerſales trabes in latitudinem foſſæ traijciens,
inter ſe cohærentes, relicto loco 1111. cubitorum ua­
cuo, facto〈qué〉 incili, a qua marina totum locum de­
foſſum compleuit: in quem facile opera uiliorum
hominum induxit nauem, obturans eam partem,
quam ab initio aperuerat: rurſuś que aquam mari
nam extraxit machinis, quo facto conſediſſe na­
uem tuto in prædictis trabibus. Ante uerò quàm à
nauium longarum commemoratione diſcedo, non
omittam, me coniectura aſſecutum, quinqueremes
fuiſſe altiores, quàm ut è quadrireme armati mi­
lites in eam tranſilire poſſent. Quòd ſi Lector in
animum induxerit mecum attendere ad uerba Li
uij, facile (ut opinor) in eandem ſententiam diſcedet.
ea ſunt decadis tertię libro decimo: Claſſis Punica
ad Vticam ſtationem habebat: ex ea tres quadrire
mes, ſeu clàm miſſo à Chartagine nuntio uti fieret,
ſeu Aſdrubale qui claſſi præerat, ſiue publica frau­
de auſo facinus, quinqueremem Romanam ſupe
rantem promontorium ex alto repente aggreſſæ ſunt.
ſed neque roſtro ferire celeritate ſubterlabentem po
terant, neque tranſilire armati ex humilioribus in
altiorem nauem; & defendebatur egregiè, quoad te
la ſuppeditarunt. Quod ex uerbis ipſis apertius mi-
1hi uidetur, quàm ut aliter explanandum ſit. Quod
autem de ἐννήρει ſuprà dictum eſt, aduerte Lector. cum
enim unico ν ſcribitur, nauem inſtructam & para
tam in aqua ſignificat, ut uidebis apud Plutarchum
in Antonio, in hæc uerba: Ἀντώνιος δε ἅμα ἡμέρᾳ τῶν
πολεμίων έπιπλεόντων, φωβηθεὶς μὴ τῶν ἐπιβατῶν ἐρήμους ἕλωσι
τὰς ναὺς, τοὺς με ἐρέτας ὁπλίτας ἐπὶ τῶν καταστροματῶν παρέ­
ταξον ὄψεως ἓνεκα. τοὺ; δὲ θσοὺς τῶν νεῶν ἐγείρας, καὶ πτερώσας
ἑκατέροθεν, ἐν τῳ̄ στόματι περὶ τὸν ἄκτιον ἀντιπρώρος συνεῖχε, ὡς ἐν ή
ρεις καὶ παρεσκουασμένας ἀμύνεαθαι. id eſt: Antonius au­
tem, cum prima luce adnauigarent hoſtes, ueritus
ne propugnatoribus deſtitutas naues caperent, re
miges armari iuſſit, eos〈qué〉 in cataſtromate in ſpe­
ciem diſpoſuit, ut uiderentur: remos autem qua par
te lati ſunt, erigi iubens, & arrigi utrinque, ad Actij
fauces obuerſas continebat naues, tanquam in­
ſtructas & paratas ad decertandum. Quo loco ἐνή­
ρεις ipſe interpretatur, cum καὶ παρεσκουασμένους ſubdit:
quod Suidas non uidetur intellexiſſe. Idem in Bru
to, Μὴ ναῦν ἐνήρη, μὴ στρατιώτην ἕνα, μὴ πὁλιν ἔχοντες. id eſt:
Non inſtructam nauem, non militem ullum, non
ciuitatem denique habentes. Et in Sylla, Μιθριδάτης
μὲν ἔχων ναυς αὐτόθι διακοσίας ἐνήρεις. id eſt: Mithrida­
tes quidem illic naues habens remigio inſtructas
ducentas. Herodotus ἐν οὐρανίᾳ, κρατᾶρες dixit: καὶ εἶχε
πλοῖον κρατῆρες ἕτοιμον, εἰ παλήσειν ὁ ναυτικὸς στόλος. id eſt:
Et habebat nauem inſitructam & paratam, ſi fortè
maritimus exercitus moueretur. Euripides in lphi
genia in Tauris:
1
Κὰfταυθ´ ὀρῶμεν ἑλλάδος νεὼς σκἀφος
Τάρσῳ κρατήρει πίτυλον ἐπτερωμένον,
Ναυθ́ας τε πεντήκοντ´ ἐπί σκαλμῶν, πλάτας
Ἔχοντας. Polybius in primo aliter locutus eſt, ut ui
debis: Αἱ δὲ fῆες τοῦ στόματος ἐξ ἀμφοῖν ξῖν μερεῖν ἐφ` ὅσον ἦν
δυνατὸν έγγιστα τῆς τενάγεσι προσάγεῖν ἐπεῖχον ἑπτ ρωκύι πρὸς
τῆν ἐμβολειν καὶ σύλληψιν τῆς ἐκπλεῖν μελλούσης νεώς. id eſt:
Naues autem quę in faucibus erant utrin〈que〉, quàm
proximè ad paludes accedi poterat, expectabant
remigio inſtructæ, ad irruendum in nauem eam
quæ exitura erat, atque ad eam capiendam paratę.
Latini aptas inſtructaś que remigio uocant. Liuius
decadis tertiæ libro primo: Claſſis præterea data
ad tuendam maritimam oram: quia qua parte bel
le uicerant, ea tum quo〈que〉 rem geſturos Romanos
credi poterat, quinquaginta quinqueremes, qua­
driremes duæ, triremes quinque, ſed aptæ inſtru­
ctæ〈qué〉 remigio triginta & duæ quinqueremes erant,
& triremes quinque. τριηρημιολίας; uidemus factam
mentionem ab Athenæo in quinto: & mediuſ ſidius
ſæpe numero dubitaui, quod nam id eſſet nauigij
genus. Nec idem eſſe queat cum ijs, quas Polybius
ἡμιόλους ναῦς uocat, Appianus uerò ἡμιολίας. etiamſi
idem Polybius libro XVI. τριηρημιολίας uocet, eas o­
pinor, quæ non tot remis agerentur, quot iuſtę tri
remes. ait enim: Μετὰ καὶ τούτων ἐννία τριηρημιολίαι καὶ τριήρεις
τρεῖς; ὑπῆρχον. id eſt: Cum his autem nouem triremio­
liæ & triremes tres crant. Appianus certe in proœ­
mio eas uidetur ponere infra magnitudinem iuſta-
1rum triremium, dum ait: Τριήρεις δὲ ἀπὸ ἡμιολίας μέχρι πεν
τήρεις πεντακόσιαι καὶ χίλιαι. id eſt: Triremes autem ab he
miolia uſque ad quinqueremem mille quingen­
tæ: ut ἡμιόλιαι eſſent biremes quidem, ſed quæ à pup
pi ad malum uſque binis remis, à malo ad proram
unico tantum agerentur: ut hodie quo que uidere
eſt in nonnullis earum, quas fuſtas Veneti uocant.
Tu Lector ſi quid noſti rectius iſtis, candidus im­
perti: mea enim eſt coniectura. Tibi poſſum pro­
ferre ſcripta autorum, qui huiuſce rei mentionem
fecere: quibus legendis, poteris fortaſſe meliora af
ferre, certius que iudicium lr ac de re facere. ſed Ap
pianum uideamus: Ναυσί δ´ ἐφέροντο, πεντήκοντα μὲν πεν­
τήρεσι, ἑκατὸν δὲ ἡμιολίαι;. ἀφράκτοις δὲ, καὶ κερκούροις, καὶ στρογ
γύλοις πολλοῖς. id eſt: Ferebantur autem nauibus, quin
queremibus quidem quinquaginta, hemiolijs cen
tum: apertis uerò, cercuris, & onerarijs complu­
ribus. Diodorus Siculus libro decimo nono: Αὐ­
τὸς δ´ ἀναλαβὼν ναῦς ἡμιολίας, νυκους κατέπλουσε πλησίον τῆς
πόλεως. id eſt: Ipſe autem hemiolijs nauibus ſum­
ptis, ſecundum urbem de nocte delatus eſt. Polybius
in quinto: Καταρτίσας δώδεκα μὲν καταφράκτους ναῦς, ὀκτώ
δὲ ἀφράκτους, τριάκοντα λδ´ ἡμιόλους ὲπλει δί εὐρίπου. id eſt: Duo
decim itaque conſtratis nauibus inſtructis, octo
apertis, triginta autem hemiolis per Euripum na­
uigabat. Quibus locis ἡμιόλους & ἡμιολίας, pro eo­
dem ferè poni exiſtimo. Sed hoc loco ſubijciam,
quæ in fragmentis Polybij ex libro decimo ſexto
ſcriptum legimus. Cuius quidem nobis copiam fecit
1Victor Fauſtus, dum Venetijs à Rege Chriſtianiſ­
ſimo legatus commorarer. Ea ſunt hæc, quibus de­
ſcribit pugnam naualem ad Chium factam inter
Philippum & Attalum, utin contextu uidebis: Ὁ δὲ
φίλιππος τῶν μὲν κατὰ τὴν πολιορκίαν ἀντιπιπτόντων αὐτῷ, τῶν
δὲ πολεμίων ἐφορμούντων πλείοσι καταφράκτις ναυσὶ ἠπορεῖτο,
καὶ δυσχπήστως διέκειτο περὶ τοῦ μέλλοντος. οὐκ ἐπιδεχομένων
δὲ τῶν παρόντων αἵρεσιν, ἀνήχθη παρὰ τὴν τῶν πολεμίων προσ
δοκίαν. ἔτι γὰρ αὐτὸν ἤλπιζον οἱ περὶ τὸν Ἄτταλον προσκαρτε-
ρήσειν τῇ τῶν μετάλλων κατασκευῇ. μάλιστα δ' ἐσπούδαζε ποιή́­
σασθαι τὸν ἀνάπλουν αἰφνίδιον, πεπεισμένος καταταχήσειν καὶ τὸ
λοιπὸν ἀσφαλῶς ἤδη κομισθήσεσθαι παρὰ τὴν γῆν εἰς τὴν σάλ­
μον. διεψεύσθη δὲ παρὰ πολὺ τοῖς λογισμοῖς. οἱ γὰρ περὶ τὸν Ἄττα­
λον καὶ θεοφιλίσκον, ἅμα τῷ συνιδεῖν αὐτὸν ἀναγόμενον, εἴχον­
το τῶν προκειμένων εὐθέως. συνέβη δὲ τὸν ἀνάπλουν αὐτῶν γενέσθαι
διαλελυμένον, ἅτε πεπεισμένων τὸν Φίλιππον, καθάπερ εἶπον
ἔτι μένειν ἐπὶ τῶν ὑποκειμένων. οὐ μὴν ἀλλὰ χρησάμενοι ταῖσεἰρε­
σίαις ἐνεργῶς προσέβαλλον. Ἄτταλος μὲν τῷ δεξιῷ καὶ καθηγου­
μένῳ τῶν πολεμίων, Θεοφιλίσκος δὲ τοῖς εὐωνύμοις. Φίλιππος δὲ
περικαταλαμβανό μενος τοῖς καιροῖς, δοὺς τὸ σύνθημα τοῖς ἐπὶ
τοῦ δεξιοῦ καὶ παραγγείλας ἀντιπρώρρους ποιεῖν τὰς ναῦς καὶ συμ
πλέκεσθαι τοῖς πολεμίοις ἐρρωμένως, αὐτὸς ὑπὸ τὰς νησίδας ἀνα­
χωρήσας μετά τινων λέμβων, τὰς μεταξὺ τοῦ πόρου κειμένας, ἀ­
ραδόκει τὸν κίνδυνον. ἦν δὲ τῶν μὲν τοῦ Φιλίππου νεῶν τὸ πλῆ­
θος τὸ συγκαταστὰν εἰς τὸν ἀγῶνα κατάφρακτοι τρεῖς καὶ πεντή­
κοντα, σὺν δὲ τούτοις ἄφρακτα λέμβοι δὲ σὺν ταῖς πρίστεσιν ἑκατὸν
καὶ πεντήκοντα. τὰς γὰρ ἐν τῇ Σάμῳ ναῦς οὐκ καταρτί­
σαι πάσας. τὰ δὲ τῶν πολεμίων σκάφη κατάφρακτα μὲν ἦν
ἑξήκοντα καὶ πέντε σὺν τοῖς τῶν βυζαντίων. μετὰ δὲ τούτων ἐννέα
1τριημιολίαι καὶ τριήρεις τρεῖς ὑπῆρχον. λαβούσης δὲ τὴν κα­
ταρχὴν τῆς ναυμαχίας ἐκ τῆς ἀττάλου νεώς, εὐθέως πάντες οἱ σύ
νεγγυς ἀπαρ- αγγέλτως συνέβαλον ἀλλήλοις. ἄτταλος μὲν οὖν συμ
πεσὼν ὀκτήρει, καὶ προεμβαλὼν ταύτῃ καιρίαν καὶ ὕφαλον πλη­
γήν, ἐπὶ πολὺ τῶν ἐπὶ τοῦ καταστρώ ματος ἀγωνισαμένων τέλος ἐ­
βύθισε τὴν ναῦν. ἡ δὲ τοῦ φιλίππου δεκήρης, ναυαρχὶς οὖσα, παρα
λόγως ἐγένετο τοῖς ἐχθροῖς ὑποχείριος. ὑποπεσούσης γὰρ αὐτῇ τριη
μιολίας, ταύτῃ δοῦσα πληγὴν βιαίαν κατὰ μέσον τὸ κύτος ὑ
πὸ τὸν θρανίτην σκαλμὸν ἐδέθη, τοῦ κυβερνήτου τὴν ὁρμὴν τῆς
νεὼς οὐκέτι δυνηθέν τος ἀναλαβεῖν. διὸ καὶ προσκρεμαμένου τοῦ
πλοίου τοῖς ὅλοις ἐδυσχρηστεῖτο καὶ δυσκίνητος ἦν πρὸς πᾶν. ἐν ᾧ και
ρῷ δύο πεντήρεις προσπεσοῦσαι, καὶ τρώσασαι τὴν ναῦν ἐξ ἀμ­
φοῖν τοῖν μεροῖν, καὶ τὸ σκάφος καὶ τοὺς ἐπιβάτας τοὺς ἐν αὐτῷ
διέφθειραν, ἐν οἷς ἦν καὶ δημοκράτης ὁ τοῦ φιλίππου ναύαρχος.
κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν καιρὸν διονυσόδωρος καὶ δεινοκράτης, ὄντες ἀ­
δελφοὶ καὶ ναυαρχοῦντες παρ' ἀττάλῳ, συμπεσόντες ὁ μὲν ἑπτήρει
τῶν πολεμίων, ὁ δ' ὀκτήρει, παραβόλως ἐχρήσαντο τῇ ναυμαχίᾳ,
δεινοκράτης μὲν πρὸς ὀκτήρη συμπεσὼν αὐτὸς μὲν ἔξαλον ἔλ­
αβε τὴν πληγήν, ἀναστείρου τῆς νεὼς οὔσης, τὴν δὲ τῶν πολεμίων τρώ
σας ναῦν ὑπο τὰβίαχα τὸ μὲν πρῶτον οὐκ ἐδύνατο χωρισθῆναι,καί
περ πολλάκις ἐπιβαλόμενος πρύμναν κρούειν· διὸ καὶ τῶν μακεδό
νων εὐψύχως ἀγωνιζομένων εἰς τὸν ἔσχατον παρεγένετο κίνδυνον.
ἀττάλου δ' ἐπιβοηθήσαντος αὐτῷ, καὶ διὰ τῆς εἰς τὴν πολεμίαν ναῦν
ἐμβολῆς λύσαντος τὴν συμπλοκὴν τῶν σκαφῶν, ὁ μὲν δεινο­
κράτης ἀπελύθη παραδόξως, οἱ δὲ τῆς πολεμίας νεὼς ἐπιβάται
πάντες εὐψύχως διαγωνισά μενοι διεφθάρησαν, τὸ δὲ σκάφος ἔ­
ρημον ἀπολειφθὲν ὑποχείριον ἐγένετο τοῖς περὶ τὸν ἄτταλον. ὁ δὲ
διονυσόδωρος μετὰ βίας ἐπιφερόμενος εἰς ἐμβολὴν αὐτὸς μὲν
ἥμαρτε τοῦ τρῶσαι, παραπεσὼν δὲ τοῖς πολεμίοις ἀπέβαλε τὸν
1δεξιὸν ταρσὸν τῆς νεώς, ὁμοῦ συρραγέντων καὶ τῶν πυργούχων,
οὗ γενομένου περιέστησαν αὐτὸν πανταχόθεν οἱ πολέμιοι. κραυγῆς δὲ
καὶ θορύβου γενομένου τὸ μὲν λοιπὸν πλῆθος τῶν ἐπιβατῶν ἅμα
τῷ σκάφει διεφθάρη, τρίτος δ' αὐτὸς ὁ διονυσόδωρος ἀπενήξα­
το πρὸς τὴν ἐπιβοηθοῦσαν αὐτῷ τριημιολίαν. τῶν δὲ λοιπῶν νε­
ῶν τοῦ πλήθους ὁ κίνδυνος ἐφάμιλλος ἦν· καθ' ὅσον γὰρ ἐπλεό­
ναζον οἱ παρὰ τοῦ φιλίππου λέμβοι, κατὰ τοσοῦτον διέφερον οἱ
περὶ τὸν ἄτταλον τῷ τῶν καταφράκτων νεῶν πλήθει. καὶ τὰ μὲν
περὶ τὸ δεξιὸν κέρας τοῦ φιλίππου τοιαύτην εἶχε τὴν διάθεσιν,
ὥστ' ἀκμὴν ἄκριτα μέ- νειν τὰ ὅλα, πολὺ δὲ τοὺς περὶ τὸν ἄτταλον ἐπι­
κυ- δεστέρας ἔχειν τὰς ἐλπίδας. οἱ δὲ ῥόδιοι κατὰ μὲν τὰς ἀρχὰς
εὐθέως ἐκ τῆς ἀναγωγῆς ἀπεσπάσθησαν τῶν πολεμίων, καθάπερ
ἀρτίως εἶπα, τῷ δὲ ταχυναυτεῖν παρὰ πολὺ διαφέροντες τῶν ἐναν­
τίων συνῆψαν τοῖς ἐπὶ τῆς οὐραγίας μακεδόσι. καὶ τὸ μὲν πρῶ­
τον ὑποχωροῦσι τοῖς σκάφεσι κατὰ πρύμναν ἐπιφερόμενοι
τοὺς ταρσοὺς παρέλυον. ὡς δ' οἱ μὲν παρὰ τοῦ φιλίππου συνεπιστρέ
φειν ἤρξαντο παρα- βοηθοῦντες τοῖς κινδυνεύουσι, τῶν δὲ ῥοδίων οἱ
καθυστεροῦντες ἐκ τῆς ἀναγωγῆς συνῆψαν τοῖς περὶ τὸν θεοφιλί­
σκον, τότε κατὰ πρόσωπον ἀντιπρώρρους. τάξαντες τὰς ναῦς ἀμφό­
τεροι συνέβαλον εὐψύχως, ὁμοῦ ταῖς σάλπιγξι καὶ τῇ κραυγῇ
παρακαλοῦντες ἀλλήλους. εἰ μὲν οὖν μὴ μεταξὺ τῶν καταφράκτων
νεῶν ἔταξαν οἱ Μακεδόνες τοὺς λέμβους, ῥᾳδίαν ἂν καὶ σύντομον ἔ
λαβε κρίσιν ἡ ναυμαχία. νῦν δὲ ταῦτ' ἐμπόδια πρὸς τὴν χρείαν τοῖς
ῥοδίοις ἐγίνετο κατὰ πολλοὺς τρόπους. μετὰ γὰρ τὸ κινηθῆναι τὴν
ἐξ ἀρχῆς τάξιν ἐκ τῆς πρώτης συμβολῆς πάντες ἦσαν ἀναμὶξ ἀλλή
λοις. ὅθεν οὔτε διεκπλεῖν εὐχερῶς οὔτε στρέφειν ἐδύναντο τὰς ναῦς,
οὔτε καθόλου χρῆσθαι τοῖς ἰδίοις προτερήμασιν. αὐ­
τοῖς τῶν λέμβων ποτὲ μὲν εἰς τοὺς ταρσούς, ὥστε δυσχρηστεῖν ταῖς
εἰρεσίαις, ποτὲ δὲ πάλιν εἰς τὰς πρώρρας, ἔστι δ' ὅτε κατὰ πρύμναν.
1ὥστε παραποδίζεσθαι καὶ τὴν τῶν κυβερνητῶν καὶ τὴν τῶν ἐρετῶν
χρείαν. κατὰ δὲ τὰς ἀντιπρώρρους συμπτώσεις ἐποίουν τι τεχνικόν.
αὐτοὶ μὲν γὰρ ἔμπρωρρα τὰ σκάφη ποιοῦντες ἐξάλους ἐλάμβανον τὰς
πληγάς, τοῖς δὲ πολεμίοις ὕφαλα τὰ τραύματα διδόντες ἀβοη­
θήτους ἐσκεύαζον τὰς πληγάς. σπανίως δ' εἰς τοῦτο συγκατέβαι­
νον. καθόλου γὰρ ἐξέκλινον τὰς συμπλοκὰς διὰ τὸ γενναίως ἀμύ­
νε- σθαι τοὺς μακεδόνας ἀπὸ τῶν καταστρωμάτων ἐν ταῖς συστάδην
γινομέναις μάχαις. τὸ δὲ πολὺ κατὰ μὲν τοὺς διέκπλους παρασύ­
ροντες τῶν πολεμίων νεῶν τοὺς ταρσοὺς ἠχρείουν. μετὰ δὲ ταῦτα
πάλιν ἐκπεριπλέοντες, καὶ τοῖς μὲν κατὰ πρύμναν ἐμβάλλοντες,
τοῖς δὲ πλαγίοις καὶ στρεφομένοις ἀκμὴν προσπίπτοντες οὓς μὲν
 ἐτίτρωσκον, οἷς δὲ παρέλυον ἀεί τι τῶν πρὸς τὴν χρείαν ἀναγκαίων.
καὶ δὴ τῷ τοιούτῳ τρόπῳ μαχόμενοι παμπληθεῖς τῶν πολε­
μίων ναῦς διέφθειραν. ̓επιφανέστατα δ' ἐκινδύνευσαν τρεῖς πεν­
τήρεις τῶν ῥοδίων, ἥ τε ναυαρχίς, ἐφ' ἧς ἔπλει θεοφιλίσκος. με­
τὰ δὲ ταύτην ἧς ἐτριηράρχει φιλόστρατος. τρίτη δ' ἣν ἐκυβέρνα
μὲν αὐτόλυκος, ἐπέπλει δὲ νικόστρατος. ταύτης γὰρ ἐμβαλούσης
εἰς πολεμίαν ναῦν καὶ καταλιπούσης ἐν τῷ σκάφει τὸν ἔμβο­
λον, συνέβη δὴ τὴν μὲν πληγεῖσαν αὔτανδρον καταδῦναι, τοὺς δὲ πε­
ρὶ τὸν αὐτόλυκον, εἰσρεούσης εἰς τὴν ναῦν τῆς θαλάττης διὰ τῆς
πρώρρας, κυκλωθέντας ὑπὸ τῶν πολεμίων τὰς μὲν ἀρχὰς ἀγω­
νίζεθαι γενναίως. τέλος δὲ τὸν μὲν αὐτόλυκον ἐκπεσεῖν τρωθέντα
μετὰ τῶν ὅπλων εἰς τὴν θάλατταν, τοὺς δὲ λοιποὺς ἐπιβάτας ἀπο­
θανεῖν μαχομένους γενναίως. ἐν ᾧ καιρῷ θεοφιλίσκος, βοηθή­
σας μετὰ τριῶν πεντήρων, τὴν μὲν ναῦν οὐκ ἠδυνήθη σῶσαι διὰ
τὸ πλήρη θαλάττης εἶναι. δύο δὲ ναῦς πολεμίας τρώσας τοὺς ἐπι­
βάτας ἐξέβαλε. ταχὺ δὲ περιχυθέντων αὐτῷ λέμβων πλειόνων καὶ
καταφράκτων νεῶν, τοὺς μὲν πλείστους ἀπέβαλε τῶν ἐπιβατῶν
ἐπιφανῶς ἀγωνισαμένους. αὐτὸς δὲ τρία τραύματα λαβὼν καὶ πα-
1ραβόλως τῇ τόλμῃ κινδυνεύσας μόλις ἐξέσωσε τὴν ἰδίαν ναῦν.
ἐπιβοηθήσαντος αὐτῷ φιλοστράτου καὶ συναναδεξαμένου τὸν ἐνε­
στῶτα κίνδυνον εὐψύχως. συνάψας δὲ τοῖς αὑτοῦ σκάφεσι πά
λιν ἐξ ἄλλης ὁρμῆς συνεπλέκετο τοῖς πολεμίοις, τῇ μὲν σωματι­
κῇ δυνάμει παραλυόμενος ὑπὸ τῶν τραυμάτων, τῇ δὲ τῆς ψυ­
χῆς γενναιότητι λαμπρότερος ὢν καὶ παρα- στατικώτερος ἢ πρό­
σθεν. συνέβη δὲ δύο γενέσθαι ναυμαχίας πολὺ διεστώσας ἀλλή­
λων. τὸ μὲν γὰρ δεξιὸν κέρας τοῦ φιλίππου κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς
πρό- θεσιν ἀεὶ τῆς γῆς ὀρεγόμενον οὐ μακρὰν ἀπεῖχε τῆς ἀσίας.
τὸ δ' εὐώνυμον διὰ τὸ παραβοηθῆσαι τοῖς ἐπὶ τῆς οὐραγίας ἐξ
ὑποστροφῆς οὐ πολὺ τῆς χίας ἀπέχον ἐναυμάχει τοῖς ῥοδίοις. οὐ
μὴν ἀλλὰ παρὰ πολὺ τοῦ δεξιοῦ κέρατος κατακρατούντων τῶν
περὶ τὸν ἄτταλον, καὶ συνεγγιζόντων ἤδη πρὸς τὰς νησίδας ὑφ'
αἷς ὁ φίλιππος ὥρμει καραδοκῶν τὸ συμβησόμενον, συνιδὼν ἄττα
λος μίαν πεντήρη τῶν ἰδίων ἐκτὸς τοῦ κινδύνου τετρωμένην καὶ βαπτι
ζομένην ὑπὸ νεὼς πολεμίας, ὥρμησε παραβοηθήσων ταύτῃ με­
τὰ δύο τετρήρων. τοῦ δὲ πολεμίου σκάφους ἐγκλίναντος καὶ ποιου­
μένου τὴν ἀποχώρησιν ὡς πρὸς τὴν γῆν, ἐπέκειτο φιλοτιμότερον
ἐγκρατὴς γενέσθαι σπουδάζων τῆς νεώς. ὁ δὲ φίλιππος, συνθεασά­
μενος ἀπεσπασμένον πολὺ τὸν ἄτταλον ἀπὸ τῶν ἰδίων, παραλα­
βὼν τέτ- ταρας πεντήρεις καὶ τρεῖς ἡμιολίας, ἔτι δὲ τῶν λέμ- βων τοὺς
ἐγγὺς ὄντας, ὥρμησε. καὶ διακλείσας τὸν ἄτταλον ἀπὸ τῶν οἰκεί­
ων νεῶν ἠνάγκασε μετὰ μεγάλης ἀγωνίας εἰς τὴν γῆν ἐκβαλεῖν
τὰ σκάφη. τούτου δὲ συμβάντος αὐτὸς μὲν ὁ βασιλεὺς μετὰ τῶν
πληρωμάτων εἰς τὰς ἐρυθρὰς ἀπεχώρησε. τῶν δὲ πλοίων καὶ
τῆς βασιλικῆς κατασκευῆς ἐγκρατὴς ὁ φίλιππος ἐγένετο. καὶ
γὰρ ἐποίησάν τι τεχνικὸν ἐν τούτοις τοῖς καιροῖς οἱ περὶ τὸν ἄττα­
λον. τὰ γὰρ ἐπιφανέστατα τῆς βασιλικῆς κατασκευῆς ἐπὶ τὸκα­
τάστρωμα τῆς νεὼς ἐξέβαλον. ὅθεν οἱ πρῶτοι τῶν μακεδόνων
1συνάψαντες ἐν τοῖς λέμβοις, συνθεα- σάμενοι ποτηρίων πλῆθος καὶ
πορφυρῶν ἱματίων καὶ τῶν τούτοις παρεπομένων σκευῶν, ἀφέμενοι
τοῦ διώκειν ἀπένευσαν ἐπὶ τὴν τούτων ἁρπαγήν. διὸ συνέβη τὸν
ἄτταλον ἀσφαλῆ ποιήσασθαι τὴν ἀπο- χώρησιν εἰς τὰς ἐρυθράς. φί
λιππος δὲ τοῖς μὲν ὅλοις ἠλαττωμένος παρὰ πολὺ τὴν ναυμαχίαν,
τῇ δὲ περιπετείᾳ τῇ κατὰ τὸν ἄτταλον ἐπαρθείς, ἐπανέπλει, καὶ
πολὺς ἦν συναθροίζων τὰς σφετέρας ναῦς καὶ παρακαλῶν τοὺς
ἄνδρας εὐθαρσεῖς εἶναι, διότι νικῶσι τῇ ναυμαχίᾳ· καὶ γὰρ ὑπέ­
δραμέ τις ἔννοια καὶ πιθανότης τοῖς ἀνθρώποις ὡς ἀπολωλοτος
τοῦ ἀττάλου διὰ τὸ κατάγειν τοὺς περὶ τὸν φίλιππον ἀναδεδεμέ­
νους τὴν βασιλικὴν ναῦν. ὁ δὲ διονυσόδωρος ὑπονοήσας τὸ παρὰ
τὸν αὑτοῦ βασιλέα γεγονός, ἥθροιζε τὰς οἰκείας ναῦς ἐξαίρων σύν­
θημα. ταχὺ δὲ συλλεχθεισῶν πρὸς αὐτὸν ἀπέπλει μετ' ἀσφαλείας
εἰς τοὺς κατὰ τὴν ἀσίαν ὅρμους. κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν καιρὸν οἱ πρὸς
τοὺς ῥοδίους ἀγωνιζόμενοι τῶν μακεδόνων, πάλαι κακῶςπάσχον­
τες, ἐξέλυον αὑτοὺς ἐκ τοῦ κινδύνου μετὰ προφάσεως κατὰ μέρη
ποιούμενοι τὴν ἀποχώρησιν, ὡς ταῖς οἰκείαις σπεύδοντες ἐπικου­
ρῆσαι ναυσὶν. οἱ δὲ ῥόδιοι, τὰς μὲν ἀναδησάμενοι τῶν νεῶν, τὰς
δὲ προδιαφθείραντες ταῖς ἐμβολαῖς, ἀπέπλευσαν εἰς τὴν χίον.
ἐφθάρησαν δὲ τοῦ μὲν φιλίππου ναῦς ἐν μὲν τῇ πρὸς ἄτταλον ναυ­
μαχίᾳ δεκήρης, ἐννήρης, ἑπτήρης, ἑξήρης. τῶν δὲ λοιπῶν κατά­
φρακτοι μὲν δέκα καὶ τριημιολίαι τρεῖς, λέμβοι δὲ πέντε καὶ εἴκο­
σι καὶ τὰ τούτων πληρώματα· ἐν δὲ τῇ πρὸς ῥοδίους διεφθάρησαν
κατάφρακτοι μὲν δέκα, λέμβοι δὲ περὶ τετταράκοντα τὸν ἀριθ­
μὸν. ἥλωσαν δὲ δύο τετρήρεις καὶ λέμβοι σὺν τοῖς πληρώμασιν
ἑπτά. τῶν δὲ παρ' ἄττάλου κατέδυσαν μὲν τριημιολία μία καὶ δύο
πεντήρεις, καὶ τὸ τοῦ βασιλέως σκάφος. τῶν δὲ ῥοδίων διεφθά­
ρησαν μὲν δύο πεντήρεις, καὶ τριήρεις. ἤλω δ´ οὐδέν. ἄνδρες
δὲ τῶν μὲν ῥοδίων ἀπέθανον εἰς ἑξήκοντα, τῶν δὲ παρ' ἀττάλου
1πρὸς ἑβδομήκοντα. τῶν δὲ τοῦ φιλίππου μακεδόνες μὲν εἰς τρισχι­
λίους, τῶν δὲ πληρωμάτων εἰς ἑξακισχιλίους. ἑάλωσαν δὲ ζω­
γρίᾳ τῶν μὲν συμμάχων καὶ μακεδόνων εἰς δισχιλίους, τῶν δ'
αἰγυπτίων εἰς ἑπτακοσίους. καὶ τὸ μὲν τέλος τῆς περὶ χίον ναυ­
μαχίας, μαχίας τοιοῦτον συνέβη γενέσθαι. τῆς δὲ νίκης ὁ φίλιππος ἀντε­
ποιεῖτο κατὰ δύο προφάσεις, κατὰ μίαν μέν, ᾗ τὸν ἄτταλον εἰς
τὴν γῆν ἐκβαλὼν ἐγκρατὴς τῆς νεὼς ἐγεγόνει, καθ' ἑτέραν δ', ᾗ κα­
θορμισθεὶς ἐπὶ τὸ καλούμενον ἄργεννον ἐδόκει πεποιῆσθαι τὸνὅρ­
μον ἐπὶ τῶν ναυαγίω. ἀκόλουθα δὲ τούτοις ἔπραττε καὶ κατὰ τὴν
 ἑξῆς ἡμέραν συνάγων τὰ ναυάγια, καὶ τῶν νεκρῶν ποιούμενοσ
ἀναίρεσιν τῶν ἐπιγινωσκομένων, χάριν τοῦ συναύξειν τὴν προειρη-
μένην φαντασίαν. ὅτι γὰρ οὐδ' αὐτὸς ἐπέπειστο νικᾶν, ἐξήλεγξαν
αὐτὸν οἵ τε ῥόδιοι καὶ διονυσό- δωρος μετ' ὀλίγον· κατὰ γὰρ τὴν ἐπι
οῦσαν ἡμέραν ἔτι περὶ ταῦτα γινομένου τοῦ βασιλέως διαπεμψά
μενοι πρὸς ἀλλήλους ἐπέπλευσαν αὐτῷ, καὶ στή- σαντες ἐν μετώπῳ τὰς
ναῦς, οὐδενὸς ἐπ' αὐτοὺς ἀνταναγομένου πάλιν ἀπέπλευσαν εἰς τὴν
χίον. ὁ δὲ φίλιππος, οὐδέποτε τοσούτους ἄνδρας ἀπολω- λεκὼς οὔ-
τε κατὰ θάλατταν ἑνὶ καιρῷ, βαρέως μὲν ἔφερε τὸ γεγονὸς καὶ τὸ
πολὺ τῆς ὁρμῆς αὐτοῦ παρῄρητο. πρὸς μέντοι γε τοὺς ἐκτὸς ἐπειρᾶ­
το κατὰ πάντα τρόπον ἐπικρύπτεσθαι τὴν αὑτοῦ διάληψιν, καί­
περ οὐκ ἐώντων αὐτῶν τῶν πραγμάτων. χωρὶς γὰρ τῶν ἄλλων καὶ
τὰ μετὰ τὴν μάχην συμβαίνοντα πάντας ἐξέπληττε τοὺς θεω-μέ­
νους. γενομένης γὰρ τοσαύτης φθορᾶς ἀνθρώπων. παρ' αὐτὸν μὲν τὸν
καιρὸν πᾶς ὁ πόρος ἐπληρώθη νεκρῶν, αἵματος, ὅπλων, ναυα­
γίων. ταῖς δ' ἑξῆς ἡμέραις τοὺς αἰγιαλοὺς ἦν ἰδεῖν φύρδην σε­
σωρευ- μένους ἀναμὶξ πάντων τῶν προειρημένων. ἐξ ὧν οὐ μόνον αὐ
τός, ἀλλὰ καὶ πάντες οἱ μακεδόνες εἰς διατροπὴν ἐνέπιπτον οὐ τὴν
τυχούσαν. θεοφιλίσκος δὲ μίαν ἡμέραν ἐπιβιώσας, καὶ τῇ πατρί­
δι γράψας ὑπὲρ τῶν κατὰ τὴν ναυμαχίαν, καὶ κλεωναῖον ἡγε-
1μόνα συστήσας ἀνθ' ἑαυτοῦ ταῖς δυ- νάμεσι, μετήλλαξε τὸν βίον
ἐκ τῶν τραυμάτων, ἀνὴρ καὶ κατὰ τὸν κίνδυνον ἀγαθὸς γενόμε­
νος καὶ κατὰ τὴν προαίρεσιν μνήμης ἄξιος. μὴ γὰρ ἐκείνου τολ­
ήσαντος προεπιβαλεῖν τῷ φιλίππῳ τὰς χεῖρας πάντες ἂν κα­
ταπροεῖντο τοὺς καιρούς, δεδιότες τὴν τοῦ φιλίππου τόλμαν. νῦν δ´
ἐκεῖνος ἀρχὴν πολέμου ποιήσας ἠνάγκασε μὲν τὴν αὑτοῦ πατρί­
δα συνεξανα- στῆναι τοῖς καιροῖς. ἠνάγκασε δὲ τὸν ἄτταλον μὴ μέλλειν
καὶ παρασκευάζεσθαι τὰ πρὸς τὸν πόλεμον. ἀλλὰ πολεμεῖν ἐρρω­
μένως καὶ κινδυνεύειν. τοιγαροῦν εἰκότως αὐτὸν οἱ ῥόδιοι καὶ με­
ταλλάξαντα τοιαύταις ἐτίμησαν τιμαῖς. δι' ὧν οὐ μόνον τοὺς ζῶν­
τας, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐπιγενομένους ἐξεκαλέσαντο πρὸς τοὺς ὑπὲρ τῆς
πατρίδος καιρούς. .id eſt: Philippus autem cum in ob­
ſidione multa ſibi aduerſari uideret, hoſtes etiam
cum multis conſtratis nauibus haud procul in ſta­
tione eſſent, animi pendebat, nec ſatis proſpicie­
bat, quid ſibi potiſſimum in poſterum faciendum
foret. Cumque præſentia utrum uellet eligendi
facultatem adimerent, tandem naues ſoluit præ­
ter hoſtium expectationem. Attalus enim, & qui
cum eo erant, ſperabant eum perlaturum obſidio
nem, ob apparatum metallicorum. Curauit autem
maxime ſubita profectione uti, propterea quòd ſi
bi perſuaſiſſet ſe locum occupaturum, & in poſterum
iam tuto peruehi ſecundum littus ad Samum uſ〈que〉 poſ­
ſe. Opinio autem eum fefellit, quam præceperat.
Attalus enim & Theophiliſcus, ubi conſpexerunt
eum ſoluiſſe, ſtatim in rem præſentem incubuerunt.
fuit autem eorum profectio nullo ordine diſpoſi­
ta: propterea quòd confiderent (ut diximus) Philip
1pum adhuc permanere in propoſito: ueruntamen
uſi ſumma remigum alacritate, impetum fecerunt,
Attalus ipſe in dextram partem hoſtium quæ ipſa
præibat: Theophiliſcus uero in ſiniſtram. At Phi­
lippus uidens ſe rei occaſione impeditum, & repen­
te oppreſſum, dato pugnæ ſigno his qui dextra
parte erant, pronuntiansque ut aduerſas naues op­
ponerent, & cum hoſtibus acerrimè congrederen­
tur, ipſe cum leuibus nauigijs in paruas inſulas ſe
recepit, quæ in medio curſu erant: ibí que naualis
prælij euentum exspectabat. Erat autem numerus
nauium earum, quæ cum Philippo erant, prælio
aptarum, conſtratarum ad tres & quinquaginta,
& cum his minora apertá que nauigia: lembi ue­
ro cum piſtribus centum quinquaginta. eas enim
naues quę Sami erant, non potuit omnes inſtrue­
re. Hoſtium autem naues erant, conſtratæ quidem
ſexagintaquinque cum Byzantinis, cum his præ­
terea nouem trieremioliæ, triremeś que tres adſti­
terant: facto〈qué〉 pugnæ naualis initio ab Attali na­
ue, continuo omnes quæ propius aderant, nulla
egentes cohortatione inter ſe concurrerunt. Atta­
lus quidem impetum faciens in octerem, inferenś
que ei uulnus graue, quá que aquam reciperet: cum­
que diutius hi qui in cataſtromate erant, propugna
rent, tandem nauem ipſam depreſſit. At Philippi
deceres, quæ princeps erat, in hoſtium poteſtatem
redacta eſt, id que caſu inopinato. Nam cum in ip
ſam concurreret trieremiola, hanc ictu graui, ad
1medium uentrem, poſt eam partem qua thranites
ſcalmus collocari ſolet, ſauciauit: ei〈qué〉 continebatur,
gubernatore non amplius ualente retinere nauis
impetum. Quare cum nauis ei adhęreſceret, ualde
impedita erat: nec ſatis regi flecti〈qué〉 poterat. Quo
tempore duę quinqueremes impetu ſfacto, duabus
ex partibus eam conuulnerarunt: nauem que ip­
ſam cum propugnatoribus depreſſerunt: & in ijs
Dinocratem, qui Philippi nauarchus erat. Per id
etiam tempus Dionyſodorus & Dinocrates, qui
fratres, & ſub Attalo nauarchi erant, impetum fa­
cientes: hic quidem in hepterem hoſtium, alter ue
ro in octerem caſu decertandi admirabili uſi ſunt.
Dinocrates quidem in octerem concurſu facto,
ipſe uulnus accepit paulo ſupra aquam, cum na­
uis ipſa ſine ſtira eſſet: conuulnerata autem ab ſe
naue hoſtium ad eam partem, qua mari demergi­
tur, initio quidem non potuit ab ea ſe expedire, e­
tiam ſi non ſemel conatus ſit inhibere. Quare cum
Macedones fortiſſimè ſeſe defenderent, extremum
ferè periculum adijt. Attalo autem illi ferente au­
xilium, facto in hoſtilem nauem impetu, ſoluen­
té que naues, quæ inter ſe adhæſerant, Dinocrates
quidem ſic inſperatò liberatus eſt. Omnes autem
hoſtilis nauis propugnatores fortiſſimè dimican
tes conciſi ſunt. Nauis autem ipſa à propugnato­
ribus nuda relicta, in Attali poteſtatem redacta eſt.
At Dionyſodorus cum magna ui incitaretur ad
confligendum, ipſe quidem uulnus inferre non po-
1tuit. Præteruectus autem per medios hoſtes, dextrum
nauis ſuæ remigium amiſit, ſimul confractis lignis
quæ turres ſuſtinere ſolent. Actis his rebus, circun
ſteterunt eum undiquaque hoſtes, clamore facto,
excitató que tumultu. Reliqua quidem turba pro
pugnatorum, ſimul cum naue perijt: ipſe autem
Dionyſodorus cum duobus comitibus, ad trire­
mioliam, quæ in auxilium ueniebat, adnatauit. Pe
riculum autem reliquarum nauium utrinque par
erat. ut enim numero ſuperabant Philippi lem­
bi, ſic Attalus multitudine nauium conſtratarum
præſtabat. Et ſic gerebantur ea, quæ ad dextrum Phi
lippi cornu erant, ut neutram in partem inclinata
eſſet uictoria: Attalus tamen niteretur meliore in
poſterum ſpe. Rhodij autem initio profectionis
ſeſe ab hoſtibus ſegregarunt: & ut modo dicebam,
celeritate nauium, cum multo pręſtantiores eſſent
inimicis, conflixerunt cum Macedonibus, qui in
extrema acie erant: primum〈qué〉 nauibus in fugam
conuerſis à tergo, & puppi impetu facto, remos ea­
rum deterſerunt. Vt autem qui cum Philippo erant,
cœperunt illuc conſiſtere, auxilium ferentes peri­
clitantibus: Rhodiorum uerò qui poſtremi erant,
conuenerunt cum Theophiliſco: tunc diſpoſitis in
aciem utrinque aduerſis nauibus conflixerunt ſum­
ma alacritate, ſeſe inuicem clamore tubis〈qué〉 cohor­
tantes. Quòd ſi Macedones inter conſtratas naues
lembos minime collocaſſent, naualis prælij certa­
men celerem facilemque exitum habuiſſet. Sed ij
1lembi omnem uſum Rhodijs nauibus ademerunt,
id'que multis modis. ubi enim primum utrorun­
que conflictu ordines commoti ſunt, omnes inter
ſe commixti erant: unde neque facile enauigare,
neque naues flectere poterant, neque omnino uti
ijs rebus quibus ſuperiores erant: incidentibus in
eas lembis, aliàs quidem ad remigium, ut non fa­
cile iuuari poſſent opera remigum: aliàs autem in
proras, interdum etiam ad puppim, ut gubernato
rum remigumque miniſterium impediretur. In
oppoſitis uero conflictibus non nihil ex arte com
menti ſunt. ipſi enim inclinatis nauibus in proram
extra aquam uulnera accipiebant: hoſtium uero na
ues intra aquam perforabant, quibus nulla arte me
deri quis poſſet. rarò autem id eueniebat: magnam
enim partem concurſum uitabant, propterea quòd
Macedones fortiter propugnarent è cataſtromate
in prælijs, quæ cominus fierent: ſæpius tamen præ­
ternauigando detergentes hoſtium remos, inha­
biles reddebant, moxque circuncurrentes, in eos〈qué〉
qui ad puppim erant impetu facto, obliquis autem
& flectentibus irruentes, alios quidem conuulne­
rabant, alijs autem armamenta auferebant: & iam
tali ratione decertantes, magnum numerum ho­
ſtilium nauium depreſſerant. Celeberrime autem
in periculo uerſatæ ſunt tres quinqueremes Rho­
diorum: prætoria ipſa, qua uehebatur Theophili­
ſcus: poſt hanc autem ea, cui præerat Philoſtratus:
tertia uerò, quam regebat Autolycus: ea autem ue
1hebatur Nicoſtratus. hac enim impetum faciente
in hoſtilem nauem, relicto que in naue hoſtium
ſuæ nauis roſtro, euenit ut nauis percuſſa cum ip­
ſis hominibus deprimeretur: eos autem qui cum
Autolyco erant, cum per proram aqua ſubintra­
ret, circumuentos ab hoſtibus initio quidem gene
roſe decertare: tandem uerò ipſum Autolycum ſau­
cium cum armis decidere in mare, reliquos autem
propugnatores animoſe pugnando occumbere. quo
quidem tempore Theophiliſcus auxilio adueniens
cum tribus quinqueremibus, nauem ipſam ſerua
re non potuit, eo quod aqua iam oppleta eſſet. Com
uulneratis autem duabus hoſtium nauibus, qua­
rum propugnatores præcipites dedit: ſtatim circun­
fuſis in eum lembis pluribus, conſtratiś que naui­
bus magnam partem propugnatorum amiſit egre­
giè decertantium. Ipſe uerò acceptis tribus uulne­
ribus, quòd audacius in periculum rueret, uix pro­
priam nauem ſeruare potuit, ferente illi auxilium
Philoſtrato, ſuſcipienté que in ſe præſens periculum
ſumma animi alacritate. Vbi uerò ſe cum ſuis na­
uibus coniunxit, iterum recenti impetu cum ho­
ſtibus conflixit. uiribus quidem corporis defectus,
propter uulnera: animi autem robore clarior con
ſtantioŕ que, quàm antea uiſus eſt. Contigit autem
duo fuiſſe naualia prælia multum inter ſe diſtan­
tia. Siquidem dextrum Philippi cornu ut initio de­
creuerat, ſemper littus appetens legens〈qué〉, nuſquam
diſceſſit longe ab Aſia: ſiniſtrum uerò, quod auxi
1lium tuliſſet his, qui in extrema acie erant, decerta
bat cum Rhodijs, cum non multum abeſſet à Chio.
Veruntamen cum Attalus ipſe cum ſuis, dextrum
Philippi cornu ſuperaſſe præclare uideretur: ipſé­
que Attalus iam appropinquaret inſulis, ad quas
Philippus ſtationem obtinebat, expectans rei euen­
tum, conſpicatus Attalus quinqueremem ſuorum
unam extra periculum uulneratum demergi ab ho
ſtili naue, feſtinauit auxilium laturus illuc profici­
ſci cum duabus quadriremibus. Hoſtili autem na­
ue declinante, ſé que tanquam ad terram recipien
te, promptius inſtabat, cupiens nauem in ſuam po­
teſtatem redigere. Quod ubi Philippus conſpexit,
audaciuś que pergere longe à ſuis Attalum uidit,
ſumptis ſecum quatuor quinqueremib9, tribus〈qué〉
hemiolijs, lembiś que præterea qui propius erant,
properauit, ſperans, quod euenit, intercipi poſſe:
eum〈qué〉 compulit cum magna animi anxietate ad
proximum littus naues eijcere: ibi〈qué〉 naui relicta,
Rex ipſe cum ſocijs naualibus, pedibus Erythras
profugit. Philippus autem nauigiorum compos fa­
ctus eſt, ſupellectilis〈qué〉 regiæ. Siquidem ij, qui cum
Attalo erant in tali periculo, quiddam ex arte mi­
litari commenti ſunt. lautiſſima enim quæque ex
ſupellectile regia in cataſtromate & foris nauis ex
poſuerunt: unde primi Macedonum, ubi ad lem­
bos appulerunt, conſpecta in lembis poculorum
multitudine, ueſté que purpurea, inſtrumentis〈qué〉
quæ eius cauſa parari ſolent, miſſo perſequendi
1ſtudio in horum prædam conuerſi ſunt. quare fa­
ctum eſt, ut Attalus in Erythrarum portum ſine ul
lo impedimento ſeſe reciperet. At Philippus, cum
in uniuerſum toto nauali prælio inferior fuiſſet,
tamen elatus caſu Attali, regreſſus eſt: magnó que
ſtudio ſuis conquiſitis, nauibus〈qué〉 in unum collectis,
cohortabatur ſuos ut bono animo eſſent, quando
quidem uiciſſent nauali proelio etenim ſubierat co
gitatio, & ea opinio homines inuaſerat, tanquam
Attalus ipſe in fuga occubuiſſet: propterea quod
reuerteretur Philippus cum ſuis, capta religata〈qué〉
regia naue. At Dionyſodorus coniectans id, quod
regi ſuo acciderat, ſublato ſigno ſuas naues conuo­
cauit: quibus ſtatim ad ſe collectis, tuto ſe recepit
in portus Aſiaticos. Sub idem tempus Macedones
qui aduerſus Rhodios decertabant, iam diu malè
mulctati, ſe à periculo liberarunt: ſingulæ enim na
ues ſeſe recipiebant per cauſam ſubueniendi ſuis
laborantibus. Rhodij uerò cum nauium partem
religaſſent, partem autem roſtris perforaſſent, ſe
in Chiorum portum receperunt. Interiere autem
Philippi quidem in prælio nauali, quod cum Atta
lo geſtum eſt, deceres, enneres, hepteres, hexeres:
reliquarum autem conſtratae decem, tres〈qué〉 triremio­
liæ: lembi uerò uiginti quin〈qué〉 cum ſocijs naualib.
in prælio autem aduerſus Rhodios geſto depreſſo
ſunt conſtratæ decem, lembi ad quadragińta. Ca­
ptæ ſunt autem duæ quadriremes, ſeptem〈qué〉 lembi
cum ſocijs naualibus. Earum uerò quæ cum Atta-
1lo erant, depreſſerunt unam triremioliam, duas〈qué〉 quin
queremes, & regium nauigium. Rhodiorum autem in
teriere duæ quinqueremes & triremes: nihil uerò
captum fuit. homines autem occubuere Rhodiorum
quidem ad ſexaginta: at eorum qui ſub Attalo, cir
citer ſeptuaginta: qui ſub Philippo autem, Macedo­
num ad tria millia: ſociorum præterea naualium
ad ſex millia: uiui capti ſunt, Macedonum & ſocio­
rum ad duo millia: Aegyptiorum autem, ad ſeptin
gentos. Talis quidem exitus naualis prælij ad Chium
fuit. Philippus autem uictoriam ſibi uendicabat,
duabus potiſſimum de cauſis. prima, quòd Attalum
in terram eijcere coegiſſet, & nauis regia in ſuam
ueniſſet poteſtatem. altera, quòd ſtationem in lo­
co, qui Argennon uocatur, habuerit inter hoſtium
naufragia. Poſtridie quoque ſe geſſerit ut uictor
collectis reliquijs naufragij, ſublatiś que & rece­
ptis cadaueribus eorum qui agnoſci poterant, ut
eam opinionem maxime confirmaret. Rhodij nan
que & Dionyſodorus haud ita multo poſt ab eo­
dem expreſſerunt, ut nec ipſe quidem ſe uictorem
exiſtimaret. Poſtridie enim, rege adhuc circa hæc
occupato, certiores inuicem facti, uela duxerunt in
ipſum: collocatis〈qué〉 in fronte nauibus, nemine con
tra eos prodire auſo, retro abiere ad Chium. At Phi
lippus, qui nunquam antea eodem tempore ne in
mari quidem, tot taleś que uiros amiſiſſet, caſum
quidem grauiter ferebat, animumque iam prope
modum deſponderat: ad exteros tamen occultare
1ſenſa mentis omni ſtudio conabatur, etiamſi res
ipſæ non ſatis id ferre patí que uiderentur. Nam
præter alia multa, ea ipſa quæ in prælio acciderant,
omnes qui aderant, in timorem coniecerant. Fa­
cta enim tanta hominum ſtrage, eo ipſo tempore,
totus locus, in quo dimicatum eſt, oppletus eſt ca­
daueribus, ſanguine, armis, naufragijs, et armamen
tis. Diebus autem, qui proxime ſecuti ſunt, uidere
erat littora referta omnibus ijs rebus, quas retuli­
mus, confuſè aceruatim que congeſtis. Ob quæ fa
ctum eſt, ut non ſolum ipſe, ſed & omnes Macedo
nes in grauem animi defectionem inciderint. Theo
philiſcus autem, cum unum diem ſuperuixiſſet, pa­
triæ que ſcripſiſſet de caſu naualis prælij, ſuffecto
Clæonæo in ſui locum, & exercitui præfecto, uitam
cum morte commutauit, ob uulnera quæ accepe­
rat: uir, qui in ipſo periculo ſe egregium præſtitit,
& conſilij prouidentia dignus fuit, cuius memoria
celebretur. niſi enim ille anteuertiſſet impetum fa­
cere in Philippum, omnes quidem alij occaſionem
rei bene gerendo omiſiſſent, perterriti Philippi au
dacia. Sed ille, facto prælij initio, ciues coegit tem­
poris occaſionem ſequi. Coegit & Attalum bellum
non ducere, tempuś que minime terere in appara
tu rerum ad bellum pertinentium: ſed acerrime de­
certare, periculumque præſens ſubire. Quocirca
merito ipſum Rhodij fato functum, talibus hono­
ribus proſequuti ſunt, quibus non ſolum uiuos &
præſentes, ſed etiam poſteros prouocarent ad for
1titer ſubeunda pro patria pericula. Hactenus Po­
lybius: cuius uerbis facile quis uideat genera ferè
omnia nauium, quæ ad belli uſum comparabantur.
quibus etiam ſolebant imponere turres ad libram,
quæ ob id dictæ Turritæ à Vergilio: id〈qué〉 non ſo­
lum ad proram, ſed etiam ad puppim. Appianus
de bellis ciuilibus: Καὶ πύργους ἐπὶ τῶν νεῶν εἶχον κατά τε
πρώραν, καὶ κατὰ πρύμναν. id eſt: Et turres in nauibus ha
bebant, & ad proram, & ad puppim. Plinius libro
trigeſimo ſecundo, ubi de echeneide: Sed armatæ
claſſes imponunt ſibi turrium propugnacula, ut
in mari quoque pugnetur uelut è muris. Cæſar li­
bro tertio de bello ciuili: At〈que〉 alteram nauem quæ
erat ad cuſtodiam ab Acilio poſita, pluribus ag­
greſſus nauibus, in quibus ad libram fecerat tur­
res. Vergilius in octauo:
Vnà omnes ruere, ac totum ſpumare reductis
Conuulſum remis, roſtris〈qué〉 ſtridentibus æquor,
Alta petunt pelago: credas innare reuulſas
Cycladas, aut montes concurrere montibus altos:
Tanta mole uiri turritis puppibus inſtant.
Turres autem habuiſſe Antonianos in pugna illa
nauali, quę ad Actium facta eſt cum Caeſarianis, li­
quet ex Dione: cuius uerba quoniam nondum o­
mnibus edita ſunt, ipſe adſcribam. fuſius enim
quàm quiuis alius eorum, qui extant autorum, ea
de re ſcripſiſſe uidetur: ut ipſe Vergilius nihil poë
tarum more, aut ὑπερβολικῶς de illa pugna finxiſſe
uideatur. eius autem uerba ſunt hæc: Ἀγχωμάλον οὖν
1ἐπὶ πολὺ τῆς ναυμαχίας οὔσης καὶ μηδετέρων ὑπερέχειν πῃ δυ­
ναμένων τέλος τοιόνδε τι ἐγένετο. ἡ κλεοπάτρα κατόπιν τῶν μα­
χομένων ἀποσαλεύουσα οὐκ ἤνεγκε τὴν πολλὴν καὶ ἄκριτον τοῦ
ἀδήλου μέλλησιν, ἀλλ' ἀποκναισθεῖσα, ἀπό τε τοῦ γυναικείου καὶ ἀπὸ
τε τοῦ αἰγυπτίου, τῇ τε ἐπὶ πολὺ μετεώρῳ ἀγω- νίᾳ καὶ τῇ ἀεὶ ἐφ'
ἑκάτερα περιδεεῖ προσδοκίᾳ αὐτή τε ἐς φυγὴν ἐξαπιναίως ὥρμη-
σε καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς ὑπηκόοις σημεῖον ἦρε. καὶ οὕτω τά τε ἱστία
αὐτῶν εὐθὺς ἀραμένων καὶ ἐς τὸ πέλαγος ἀφέντων, ἀνέμου τινὸς
κατὰ τύχην φοροῦ συμβάντος, νομίσας ὁ ἀντώνιος οὐχ ὑπὸ
τῆς κλεοπάτρας αὐτοὺς ἐκ παραγγέλσεως ἀλλ' ὑπὸ δέους ὡς
καὶ νενικημένους φεύγειν ἐφέσπετό σφισι. γενομένου δὲ τούτου καὶ
οἱ λοιποὶ στρατιῶται καὶ ἠθύμησαν καὶ ἐταράχθη- σαν, καὶ προσαπο­
δρᾶναι καὶ αὐτοὶ τρόπον τινὰ ἐθελήσαντες οἱ μὲν τὰ ἱστία ἤγειρον,
οἱ δὲ τούς τε πύργους καὶ τὰ ἔπιπλα ἐς τὴν θάλασσαν ἐρρίπτουν,
ὅπως κουφίσαντες διαφύγωσι. καὶ αὐτοῖς περὶ ταῦτα ἔχουσιν,
οἱ ἐναντίοι προσπεσόντες (τοὺς γὰρ φεύγοντας, καὶ ἄνευ ἱστίων ὄν­
τες καὶ πρὸς τὴν ναυμαχίαν μόνην παρε- σκευασμένοι, οὐκ ἐπεδίωτ­
ξαν) πολλοὶ τε ἑκάστῃ νηὶ καὶ ἕκαθεν καὶ ἐν χρῷ ἐμαχέσαντο. ὥστε
καὶ ποικιλώτατον καὶ ὀξύτατον ἀπ' ἀμφοτέρων ὁμοίως τὸν ἀγῶνα
γενέσθαι. οἱ μὲν γὰρ τά τε κάτω τῶν νεῶν πάντα πέριξ ἐκακούργουν,
καὶ τὰς κώπας συνέθραυον τά τε πηδάλια ἀπήραττον. καὶ ἐπα­
ναβαίνοντες ἐπὶ τὰ καταστρώματα τοὺς μὲν κατέσπων ἀντιλαμβα­
νόμενοι τοὺς δὲ ἐώθουν, τοῖς δὲ ἐμάχοντο ἅτε καὶ ἰσοπληθεῖς αὐ­
τοῖς ἤδη ὄντες. οἱ δὲ τοῖς τε κοντοῖς σφᾶς διεωθοῦντο καὶ ταῖς ἀξί­
ναις ἔκοπτον, πέτρους τε καὶ ἄλλους τινὰς ὄγκους ἐπ' αὐτὸ τοῦτο πα­
ρεσκευασμένους ἐπικατέ- βαλλον, καὶ τούς τε ἀναβαίνοντας ἀπεκρού
οντο καὶ τοῖς ἐς χεῖρας ἰοῦσι συνεφέροντο. εἴκασεν ἄν τις ἰδὼν
τὰ γιγνόμενα, ὡς μικρὰ μεγάλοις ὁμοιῶσαι, τείχεσί τισιν ἢ καὶ νή­
σοις πολλαῖς καὶ πυκναῖς ἐκ θαλάσσης πολιορκουμέναις. οὕτω οἱ
1μὲν ἐπιβῆναί τε τῶν σκα- φῶν ὥσπερ ἐπ' ἠπείρου καὶ ἐρύματός τινος
ἐπειρῶντο. καὶ πάντα τὰ ἐς τοῦτο φέροντα σπουδῇ προσῆγον. οἱ
δὲ ἀπεωθοῦντο αὐτούς, ὅ τι ποτὲ ἐν τῷ τοιούτῳ φιλεῖ δρᾶσθαι μη­
χανώμενοι. ἀντιπάλως οὖν αὐτῶν μαχομένων ὁ καῖσαρ ἀπορήσας
ὅ τι πράξῃ, πῦρ ἐκ τοῦ στρατοπέδου μετεπέμψατο. πρότερον μὲν
γὰρ οὐκ ἠθέλησεν αὐτῷ, ὅπως τὰ χρήματα περιποιήσηται, χρήσα­
σθαι, τὸτε δὲ ἰδὼν ὅτι ἀδύνατόν οἱ εἴη ἄλλως πως κρατῆσαι, ἐπ'
ἐκεῖνο ὡς καὶ μόνον σφίσιν ἐπικουρῆσον κατέφυγε. κἀνταῦθα
ἄλλο αὖ εἶδος μάχης συνηνέχθη. οἱ μὲν γὰρ πολλαχῇ ἅμα προ­
πλέοντές τισι, βέλη τε πυρφόρα ἐπ' αὐτοὺς ἐξετόξευον καὶ λαμπά­
δας ἐκ χειρὸς ἐπηκόντιζον καί τινας καὶ χυτρίδας ἀνθράκων,
καὶ πίττης πλήρεις πόρρωθεν μηχαναῖς ἐπερρίπτουν. οἱ δὲ ταῦτά τε
ὡς ἕκαστα διεκρούοντο. καὶ ἐπειδή τινα αὐτῶν διεκπίπτοντα τῶν
ξύλων ἥπτετο καὶ φλόγα αὐτίκα πολλήν, ἅτε ἐν νηί, ἤγειρε, τὸ μὲν
πρῶ- τον τῷ ποτίμῳ ὕδατι ᾧ ἐπεφέροντο ἐχρῶντο, καί τινα κατές­
βεσαν. ἐπεὶ δὲ ἐκεῖνο καταναλώθη, ἤντλουν τὸ θαλάττιον. καὶ οἱ μὲν
πολλῷ τε καὶ ἀθρόῳ αὐτῷ ἐχρῶντο, ἐπεῖχόν πως τῇ βίᾳ τὸ πῦρ. ἀδύ­
νατοι δὲ δὴ πανταχῇ τοῦτο ποιεῖν ὄντεσν (οὔτε γὰρ πολλὰ ἢ καὶ μεγάλα
τὰ ἀντλητήρια εἶχον, καὶ ἡμιδεᾶ αὐτὰ) ἅτε ταραττόμενοι ἀνέφερον.
οὐχ ὅσον οὐκ ὠφελοῦντό τι, ἀλλὰ καὶ προσπαρώξυνον αὐτό· ἡ γὰρ
ἅλμη ἡ θαλαττία ἂν κατ' ὀλίγον ἐπιχέηται φλογί, ἰσχυρῶς αὐτὴν
έκκαίει. ὡς οὖν καὶ ἐν τούτῳ ἥττους ἐγίγνοντο, τά τε ἱμάτια αὑτῶν
τὰ παχέα καὶ τοὺς νεκροὺς ἐπέβαλλον, καὶ χρόνον μέν τινα ἐκολού­
σθη τε ὑπ' αὐτῶν τὸ πῦρ καὶ ἔδοξέ πῃ λωφᾶν. ἔπειτα δὲ ἄλλως τε
καὶ τοῦ ἀνέμου σφοδρῶς ἐπισπέρξαντος ἐπὶ πλεῖον ἐξέλαμψεν, ἅτε
καὶ ὑπ' αὐτῶν ἐκείνων αὐξανόμενον. καὶ μέχρι μὲν μέρος τι νεὼς
ἐκαίετο, προσίσταντό τέ τινες αὐτῷ καὶ ἐς αὐτὸ ἐσεπήδων. καὶ τὰ
μὲν ἀπέκοπτον τὰ δὲ διεφόρουν. καὶ αὐτὰ οἱ μὲν ἐς τὴν θάλας­
σαν οἱ δὲ καὶ ἐπὶ τοὺς ἐναντίους ἐρρίπ- τουν, εἴ πως καὶ ἐκείνους τι
1λυμήναιντο. καὶ ἕτεροι πρὸς τὸ ἀεὶ ὑγιὲς αὐτῆς μεθιστάμενοι ταῖς τεκαὶ
χερσὶ ταῖς σιδηραῖς καὶ τοῖς δόρασι τοῖς μακροῖς τότε δὴ καὶ τὰ
μάλιστα ἐχρῶντο. ὅπως τινὰ ἀντίπαλον ναῦν προσαρτήσαντές σφι­
σι μάλιστα μὲν μετεκβῶσιν ἐς αὐτήν. εἰ δὲ μή, καὶ ἐκείνην συγκαταε­
φλέξωσιν. ὡς δ' οὔτε τινὲς ἐπέλαζόν σφισιν, αὐτὸ τοῦτο φυλασσό­
ενοι, καὶ τὸ πῦρ τούς τε τοίχους πέριξ ἐπενέμετο καὶ ἐς τὸ ἔδα­
φος κατῄει, ἐνταῦθα τὰ δεινότατα αὐτοῖς ἐπεγένετο. οἱ μὲν γὰρ ὑπὸ
τοῦ καπνοῦ, καὶ μάλιστα οἱ ναῦται, πρὶν καὶ πλησιάσαι σφίσι
τὴν φλόγα, ἐφθείροντο. οἱ δὲ καὶ ἐν αὐτῇ μέσῃ ὥσπερ ἐν καμίνοις
ὠπτῶντο. ἄλλοι πρίν τι τοιοῦτο παθεῖν, ἢ καὶ ἡμίκαυτοι, οἱ μὲν ἀ­
πορριπτοῦντες τὰ ὅπλα ἐτιτρώσκοντο ὑπὸ τῶν πόρρωθεν βαλλόν­
των. οἱ δὲ ἐς τὴν θάλασσαν ἐκπηδῶντες ἀπεπνίγοντο. ἢ καὶ παιό­
μενοι ὑπὸ τῶν ἐναντίων ἐβαπτίζοντο. ἢ καὶ ὑπὸ θηρίων ἐσπαράτ­
τοντο. μόνοι τε ἀνεκτῶς, ὡς ἐν τοιούτοις παθήμασιν, ἀπήλλαξαν ὅσοι
πρίν τινι αὐτῶν συνενεχθῆναι, οἱ μὲν ἀλλήλους οἱ δὲ καὶ αὑτοὺς
ἀπέκτειναν. οὔτε γὰρ κολαστήριόν τι ὑπέμειναν. καὶ νεκροὶ, ὥσπερ ἐν
πυρᾷ ταῖς ναυσὶ συγκατεκαύθησαν. ὁρῶντες δὲ ταῦτα οἱ καισά­
ρειοι πρότερον μέν, ὡς ἔτι ἀμύνεσθαί τινες αὐτῶν ἐδύναντο, οὐ
προσέμισγόν σφισιν. ἐπεὶ δὲ τὰ σκάφη τὸ πῦρ σωνήρει, καὶ οἱ ἄν­
θρωποι οὐδὲ ἑαν τοῖς βοηθῆσαι, ἔτι μὴ ὅτι πολέμιόν τινα λυπῆσαί
τι ἐδύναντο. ουδῇ τι προσέπλεον αὐτοὶ, εἴπως τὰ χρήματα πέρι
ποιήσαιντο, καὶ κατασβεννῦναι τὸ πῦρ, ὅ αὐτοὶ παρεσκέναζον, ἐ­
πειρῶντο. καὶ τούτου συχνοὶ, καὶ ἐκείνων καὶ ὑπὸ τῆς φλογὸς, καὶ
ὑπὸ τῶν ἁρμάτων αὔταῖς τελέως ναυσὶ συναπώλοντο. id eſt:
Cum igitur diutius nauali certamine, pari marte
decertarent, neutrí que ſuperiores adhuc eſſe poſ­
ſent, huiuſmodi proelij exitus ſubſecutus eſt. Cleo­
patra, quæ à tergo pugnantium procul in ſalo erat,
longiorem non tulit & incertum rerum euentum.
1Sed cum muliebri natura uſa, cum etiam ingenio
Aegyptiaco prædita, permota〈qué〉 diuturna ſuſpenſi
animi anxietate, perpetua etiam in alterutram par
tem formidoloſa expectatione, ipſa ſeſe ex impro
uiſo in fugam coniecit, cæteris qui ſub ſe erant ſigno
fugæ ſublato. Itaque ipſi uela ſtatim in altum dede
runt, caſu oborto eo tempore ſæuo uento. Ratus
autem Antonius eos rimore perterritos, eo quod ui
cti eſſent fugere, minime uerò id Cleopatram pro
nuntiaſſe, eos ſubſequebatur. Quo facto & reliqui
milites ſumma cum trepidatione animos deſpon­
derunt: & alioqui cupientes illinc, ſi qua poſſent, ef­
fugere, eorum partim uela pandere, partim turres
ipſas cum armamentis in mare proijcere cœperunt,
quò leuatis nauibus facilè effugere liceret: in quos
ad hæc intentos aduerſarij impetu facto (ne〈que〉 enim
fugientes perſecuti ſunt, propterea quòd ipſi ſine
uelis eſſent, ut pote tantum inſtructi ad naualem pu­
gnam quæ ſtataria eſſet) multi〈qué〉 ſingulis nauibus
ſe obijciebant eminus cominus〈qué〉 decertantes, ut
anceps dubium〈qué〉 utriſ〈que〉 ex æquo certamen fuerit.
iſti enim inferiorem nauium partem conuulnera­
bant, remos〈qué〉 defringebant, gubernacula quoque
ipſa lacerabant: conſcendentes〈qué〉 foros, alios quidem
hoſtium abſtrahebant, alios deturbabant, cum alijs
& manus conſerebant, iam pares numero cum il­
lis facti, Illi uerò contis eos præcipites eijciebant, ſe­
curibus〈qué〉 concidebant: petras quo〈que〉, & alia quędam
grauiora pondera in hunc uſum parata, è ſuperio
1re loco deijciebant, ſùbeuntes〈qué〉 deturbabant, ma­
nuś que conſerebant cum ijs, qui iam ad ſummum
nauis euaſerant. Qui rebus talibus gerendis inter­
fuiſſet, haud abſimilia eſſe duxiſſet ea (ut parua
magnis componamus) muris quibuſdam, aut etiam
inſulis multis & frequentibus, qui in mari oppug­
narentur, uſque adeò iſti quidem naues tranſcende­
re conabantur, ceu arcem quandam quæ in conti
nenti eſſet: omniá que quæ ad oppugnandos mu­
ros facere uidentur, admouebant. Illi autem qua­
cunque poterant ratione, & ut in talibus fieri ſolet,
eos propellebant. Cum ita〈que〉 diutius pari marte di
micarent, Cæſar dubius quid ſibi agendum foret,
iuſſit è caſtris ſibi ignem comportari. Neque enim
antea eo uti uoluerat, ſibi ſuis〈qué〉 prædam ſeruare cu­
piens. Tunc autem proſpiciens aliter uictoriam ſe
conſequi non poſſe, ad illud tanquam extremum
auxilium deſcendit. Ibi uerò genus aliud pugnæ ui­
dere erat. Iſti enim ſimul undecunque adnauigan
tes, in aduerſarios tela ignita conijciebant, faces〈qué〉
ardentes emittebant: complures ollas etiam carbo
ne pice〈qué〉 refertas eminus machinis iaculabantur.
Illi autem, ut ſingula quæque poterant, detrude­
bant. At ubi ea tela in materiam & ligna inciderant,
flammam〈qué〉 multam utpote in naui excitauerant,
primum quidem ad ea extinguenda aqua dulci, quam
potus gratia comportabant, utebantur: nonnulla〈qué〉
ea ratione extinxerunt. Vbi uerò illa conſumpta
eſt, hauriebant aquam marinam: & qua ea multa
1& abundanti uſi ſunt, ignem aquæ ui cohibuerunt.
Cum autem non poſſent ubique id præſtare, ne­
que enim multa, ne〈que〉 ea ipſa ingentia habebant in
ſtrumenta ad aquam hauriendam: uaſá que adeò
ipſa propter trepidationem ſemiplena, hauriebant
Quare non ſolum nihil proficiebant, ſed ignes pre­
terea irritabant. Aqua enim ſalſa maris, ſi ſenſim
in flammam in fundatur, uehementer ipſam exci­
tat. Poſtquam igitur & hac in re inferiores ſe ui­
dent, ueſtem multam quę craſſior habebatur, ipſá
que adeò ſuorum cadauera in ignem inijciebant:
& eo modo per aliquod tempus ab his ignis prohi­
bitus eſt, uiſus〈qué〉 remitti. Poſtea uero ingruente ſæ
uiſſimo uento, in maius reſplenduit, tanquam ab
ijs ipſis excitatus: & interea dum pars aliqua nauis
conflagrabat, nonnulli eorum propius ad ignem
accedentes, in ipſum inſiliebant: armamenta〈qué〉 ipſa
& nauis inſtrumenta alij conſcindebant: alij defe­
rebant, ut conijcerent partim in mare, partim in
ipſos hoſtes, ſi quo pacto illis nocere poſſent. Non­
nulli autem ſecedentes ad eam nauis partem, quæ
uacua ab incendio erat, manus ferreas haſtaś que
longas, ſi quando aliàs, expediebant: ut aduerſario­
rum nauem aliquam arripere, ad ſe〈qué〉 alligare &
copulare poſſent, & in eam ſeſe deijcere quod ſi id
negaretur, illam ſaltem ſimul incenderent. Vbiue
ro uident nullos ad ſe appropinquare, id enim ſum
ma ratione cauebant, ignem autem iam utraque
latera deuoraſſe, in fundumque nauis peruaſiſſe:
1hic exempla grauiſſima ab ipſis edita ſunt. Aliqui
enim eorum, præcipué que nautæ, ab ipſo fumo,
prius quàm flamma circumuenirentur, ſuffocabam
tur: alij in ipſa media flamma, ceu in fornace, com
burebantur: alij autem prius quàm id paterentur,
ſemiuſtulati abiectis armis ſauciebantur ab emi­
nus ferientibus: alij in mare ſeſe præcipitantes ſub
mergebantur: alij ab ipſis hoſtibus oppreſſi demer
gebantur, uel etiam ab ipſis belluis marinis dilania­
bantur. Soli tolerabili caſu (ut in tali fato) occubue
re, quibus datum eſt ut antè quàm tale quidpiam pa
terentur, ſeſe mutuis uulneribus confoderent, aut
ſibi ipſi mortem animo præſenti, nullum alium per­
peſſi cruciatum, adferrent: quorum cadauera in ipſis
ardentibus nauibus, tanquam in rogo combuſta
ſunt. Quę cum uiderent Cæſariani antea quidem,
quandiu aliqui eorum ſe defendere potuerunt, pro­
pius accedere uerebantur: ubi uerò ignis iam ferè
naues ipſas conſumpſerat, ipſi〈qué〉 Antoniani neque
ſibi præſidio eſſe, nedum quicquam moleſtiæ ad­
uerſarijs inferre poterant: tunc magno ſtudio ſum
má que alacritate ad eos adnauigabant, ſi quo pa­
cto prædam ſeruare, ipſumque ignem extingue­
re, quem ipſi intulerant, poſſent. unde & multi eo
rum ab ipſa flamma circunuenti, ipſiś que ardent
bus tabulis & armamentis, cum ſuis nauibus pror
ſus interiere. Hæc in gratiam eorum, qui non ſatis
Gręca intelligunt, uertimus ferè ad uerbum. Qua
re non eſt, cur doctiores de hac noſtra ſubita di-
1ctione uel conquerantur, uel iudicium faciant. Nam
præter quam quod Dionis dictio nunquam mihi
placuit, mihi ipſe nunquam magis diſplicui, quàm
in hoc loco uertendo. Dionis ſcripta quę extant Ve
netijs, legi per ocium: qui mihi uiſus eſt multam hi­
ſtoriæ, nullam œconomię rationem habuiſſe. Sed il­
lud uiderint eruditiores. Lectori ſatis ſit, Vergilium
non loqui ὑπέπβολὰς, dum ait:-Credas innare reuul­
ſas Cycladas, aut montes concurrere montibus al
tis. Hic enim noſter ait: εἵκασεν ἄν τις ἰδὼν τὰ γιγνόμενα,
τείχεσί τισι, ἢ καὶ νήσοις πολλαῖς, καὶ πυκναῖς θαλάας ῃ πολιορ­
κονμέναις. Hæc ideo adieci, ut lectori negligenti in­
culcarem ea, quę non poſſunt à uigilante & ſtudio­
ſo non animaduerti. Addebant & roſtra, non ſolum
maioribus, ſed & minoribus actuarijs. Aulus Hir­
tius de bello Alexandrino: Nauibus actuarijs, qua­
rum numerus erat ſatis magnus, magnitudine quan­
quam non ſatis iuſta ad præliandum, roſtra impo
ſuit. Has adiunctas nauibus longis, & numero claſ
ſis aucto, & cætera. Inde roſtratæ dictæ naues: quæ
quia ex ære fiebant, æratę etiam dicebantur. Cęſar
in ſecundo de Bello ciuili: Interim L. Naſidius ab
C. Pompeio cum claſſe nauium ſedecim, in quib.
paucæ erant æratæ, L. Domitio Maſſilienſibus〈qué〉
ſubſidio miſſus. Vergilius in nono, ubi de nauib.
Troianorum uerſis in deas & nymphas maris:
-hinc uirgineæ (mirabile monſtrum)
Reddunt ſe totidem facies, ponto〈qué〉 feruntur:
Quot prius æratæ ſteterant ad littora puppes.
1Liuius quartę decadis lib. ſexto, Roſtratas uocat,
his uerbis: Vna & LXXX. roſtratis nauibus, mul­
tis pręterea minoribus, quę aut apertę roſtratę, aut
ſine roſtris ſpeculatoriæ erant, Delum traiecit. Qui­
bus uerbis conſtat, roſtratas fuiſſe etiam, quæ tectæ
non erant. Appianus in Mithridatico Χαλκεμβόλους
uocat, Νη̄ες ἐάλωσαν χαλκέμβολοι ὀκτακόσιαι. Plutarch9 in
Antonio: Ἐπεὶ τάς ὡμολὁγητο, καίσαρα μὲν ἀντωνίῳ δοῦναι δύο
τάγματα πρός τὸν παρθικὸν πόλεμον, ἁντώνιον δὲ καίσαρι χαλ­
κεμβόλους ἑκατε. Diodorus libro XX. Χαλκώματα uo­
care uidetur roſtra ex ære, his uerbis: Καὶ τὰ ληφθέντα
Χαλκώματα τῶν ἀγαθοκλέους νεῶν ἀπέστειλαν αὐτῷ. Et paulo
poſt ſubdit: τοῖς δ´ ἀπιστοῦσιν ἀπόδειξεν παρέχεθαι τὴν τῶν
ἐμβόλων κομιδήν. ἐμβόλους enim roſtra fuiſſe conſtat, ex
Plutarcho in pleriſque locis: et ex Appiano, ubi de
capite Marij Iunioris: Καὶ ἀν τὴν ὁ σύλλας ἐν ἀγορᾷ πρό τῶν
ἐμβόλων θέμενος, ἐπιγελάσαι λέγεται τῇ νεότητι τοῦ ὑπάτου, καὶ
εἰπεῖν, ἐρέτην δεῖ πρῶτον γενέθει πρὶνπωηδαλίοις ἐπιχειρεῖν.
Et ipſum caput Sylla in foro pro roſtris poni iuſ­
ſit: iuuentuti〈qué〉 conſulis illuſiſſe fertur, dixiſſé que,
prius remigem eſſe oportere, quàm ad tractanda
gubernacula accedere. Quin & Plutarchus in An
tonio χαλκώματα pro roſtris ex ære poſuit, dum ait:
Τῶν δὲ καίσαρος οὐ μόνον ἀντιππρώρων συμφέρεθαι, πρὸς χαλκώ
ματα στερεὰ καὶ τραχέα φυλαωομένων. id eſt: Nauibus autem
Cæſaris cauentibus, ne obuerſę cum roſtris firmis
& æratis Antonij concurrerent. Plutarchus in Pom
peio: Ἐννενήκοντα δὲ χαλκεμβόλους παρέλαβε. Idem in Sylla:
Καὶ δοῦναι ναῦς ἑβδομήκοντα χαλκήρεις. Tullius in ſecundo
1de Inuentione, roſtratam uocat: Lex eſt apud Rho
dios, ut ſi qua roſtrata in portu nauis deprehenſa
ſit, publicetur. A roſtris autem Antiatium, templum
Romæ Roſtra appellatum. Liuius libro octauo pri
mæ decados: Naues Antiatium, partim in naualia
Romæ ſubductæ, partim in cenſæ, è roſtris〈qué〉 earum
ſuggeſtum in foro extructum, adornari placuit: Ro
ſtrá que id templum appellatum. Quin & Tullius
roſtra uſurpaſſe uidetur pro concione, quę pro ro
ſtris ad populum haberetur, in primo de Oratore:
Age uerò ne ſemper forum, ſubſellia, roſtra, curiam­
que mediteris. Subdit enim: Alterum quòd remoto
foro, concione, iudicijs, ſenatu, ſtatuiſti oratorem in
omni genere ſermonis. Neque longe poſt ſubdit:
Nam ſi quis ſtatuet hunc eſſe oratorem, qui tan­
tum modo in iure, aut in iudicijs poſſit, aut apud po
pulum, aut in ſenatu copioſe loqui. Quo loco In iu­
re dixit, id eſt, in foro: In iudicijs, pro ad ſubſellia:
Apud populum, pro concione & roſtris: In ſenatu,
pro curia. ut attentus lector facile ſua ſponte per­
cipiat.
Prætoriam uerò nauem Græci ναυαρχίδα uo­
cant, noſtri uulgò Capitaneam. Diodorus libro
XX. Καὶ πρῶτος ὥρμησε ἐπὶ τὴν ναυαρχίδα. Idem autor
aliquando στπατηγίδα uocat, eodem libro: ἔπειτα πα­
ρχγγείλω τοῖς κυβοπνήταις ἀκολουθεῖν τῇ στρατηγίδι νηὶ προσέ­
χοντας τῷ λαμπτῆει, προσέπλουσεν ἐπὶ τὸ στόμα τοῦ νείλου.
Exant & prædatoriæ, quæ merito inter longas ſcri
bendæ fuerint. Liuius decadis tertiæ libro nono:
1Nam poſt M. Attilium Regulum, & L. Manlium
Conſules annis própè quinquaginta nullum Ro
manum exercitum uiderant, præter prædatorias
claſſes: quibus deſcenſiones in agros maritimos fa­
ctæ erant. Quæ & piraticæ naues dicuntur ab eo­
dem, decadis quartę libro quarto: Sed ſi dijs placet,
affinitatem etiam per Philoclem præfectum eius
pepigiſti, & bellum aduerſum nos gerens, mare
circa Maleam infeſtum nauib9 piraticis feciſti. Idem
Liuius quartæ decadis libro ſeptimo, piraticas ce­
loces uocat, dum ait: Apparuit inde piraticas celo­
ces & lembos eſſe. Idem decadis tertiæ libro pri­
mo: Naues CCXX. quinqueremes, celoces XX. de­
ductæ. Et paulo poſt: Naues longæ CLX. celoces
XII. Quibus uerbis uidetur ponere celoces inter
eas quæ non erant longæ. Græci naues prædato­
rias & piraticas, πειρατικὰς uocant. Plutarchus in
Pompeio: πειρατικαὶ δὲ fῆες ὀτακόσιαι. & ληστρικὰ πλοῖα
uocat, cuiuſmodi erat μυωπάρω. Appianus in Mi­
thridate, ubi de Piratis: Καὶ εἰς ἀπορίαν ἐκπεσόντες ἀθρόαν
ἀντὶ τῆς γῆς ἐκαρποῦντο τὴν θὰλααν, μυωπάρωσι πρῶτον, καὶ
ἡμιολίαις, εἶτα δικρότοις καὶ ιήρεσι κατὰ μέρη πὲριπλέοντες.
id eſt: Summá que preſſi inopia ſibi è mari quæ­
ſtum faciebant, myoparonibus primum & hemio
lijs, deinde biremibus triremibuś que circumna­
uigantes. Quibus uerbis conijcio, ἡμιολίας fuiſſe in
fra magnitudinem biremium, ut τριηρημιόλιαι ſint
quas ſuprà diximus: ἡμιολιαι uerò, quæ à puppi
ad malum binis remis, à malo ad proram uni-
1co tantum per tranſtra remo agerentur. Vides me
ſudare Lector optime, quo tibi aliquid ueriſimi­
le in re tam obſcura afferre poſſim. Itaque dubi­
tans, circunſpectans & hæſitans, multa aduerſa
reuerens, tanquam in mari immenſo noſtra uehi­
tur oratio. Thucydides in quarto, Τειακόντορον & κέ­
λητα ponit inter prædatoria, dum ait: Ἀλλὰ καὶ ταυτα
ἐκ ληστρικῆς μεηνίων τριακοντόρου καὶ ἕλαβον. Et hæc
ex prædatorio Meſſeniorum actuario & celoce
ſumpſerunt. Plutarchus in Sylla, ληστ́ριον νομαδικὸν
poſuit, pro prædonibus Numidicis. Tullius pira­
ticum myoparonem dixit, actione quinta in Ver­
rem: An quòd ager Syracuſanus prædonum incen­
dijs te Prætore uaſtatus eſt an quòd forum Syra­
cuſanum nauàrchorum ſanguineredundauit an
quòd in portu Syracuſano piraticus myoparo na
uigauit Idem actione ſeptima in eundem: Nauem
quandam piratarum præda refertam non cepe­
runt, ſed adduxerunt onere ſuo planè captam, at­
que depreſſam. Erat ea nauis plena iuuentutis for
moſiſſimæ, argenti facti atque ſignati, multa cum
ſtragula ueſte. Ac paulo poſt: Interea Syracuſani,
homines periti & humani, qui non modò quę per
ſpicua eſſent uidere, uerum etiam occulta ſuſpicari
poſſent, habebant rationem omnes quotidie pira
tarum qui ſecuri ferirentur: quàm multos eſſe o­
porteret, ex ipſo nauigio quod erat factum ſex re­
morum numero, conijciebant. Et non multo poſt
de eodem nauigio: Hæc igitur eſt geſta res, hæc ui-
1ctoria præclara myoparone piratico capto: dux li
beratus: ſymphoniaci Romam miſſi, formo ſi ho­
mines, & adoleſcentes, & artifices domum abducti.
Quibus ſane uerbis, niſi fallor, planum fit, illum
myoparonem habuiſſe ſex remorum ordines. qua­
re non ab re, inter longas naues adſcribi debeat.
Idem Tullius ſeptima in Verrem, paruorum myo­
paronum meminit his uerbis: Hic te prætore He­
racleo archipirata cum quatuor myoparonibus
paruis ad arbitrium ſuum nauigauit. Prò dij im­
mortales piraticus myoparo, cum imperium P.R.
naues ac faſces eſſent Syracuſis, uſque ad forum et
ad omnes urbis crepidines acceſſit. Erant enim &
parui myoparones, quorum miniſterio præfecti
triremium & maiorum uterentur, ut colligo ex Au­
lo Hirtio de bello Alexandrino: Ipſe Octauius ſe
in ſcapham confert, in quam plures quum fuge­
rant, depreſſa ſcapha, uulneratus tamen adnatat ad
ſuum myoparonem: quò receptus, cum prælium
nox diremiſſet, tempeſtate magna uelis profugit.
Plutarch9 in Lucullo: Ἐξέπλουωσε δὲ τρισὶν ἑλληνικαῖς μυω
πάρωσι, καὶ δικρότοις ἴσαις ῥοδιιακαῖς, πρὸς μέγαπέλαγος: ma
ri profugit cum tribus myoparonibus Græcis, to­
tidem〈qué〉 biremibus Rhodijs in altum. Myoparo au­
tem ille egregius de claſſe Mileſiorum, quem prę­
ſidij cauſa ſecum Verres abduxit Myndum, ibique
uendidit, non erat inter paruos, quorum ſuprà ab
eodem mentio facta eſt. Erat enim militibus remi
gibuś que ornatus atque armatus. ſed ſatius fuerit
1Tullij uerba ſubijcere. ea ſunt actione tertia in Ver
rem: Mileſios nauem popoſcit, quæ eum præſidij
cauſa Myndum proſequeretur. Illi ſtatim Myopa
ronem egregium, de ſua claſſe ornatum atque ar­
matum, dederunt. hoc præſidio Myndum profe­
ctus eſt. mox ſubdit: Illud quoque quod neque ta­
ceri ullo modo poteſt, neque dici pro dignitate, co
gnoſcite, milites remigeś que Miletum Myndo pe
dibus reuerti iubet: ipſe myoparonem pulcherri­
mum de decem Mileſiorum nauibus electum, L.
Magio & L. Rabio qui Myndi habitabant, uendi­
dit. Plutarchus in Antonio myoparonas uocare
uidetur, quos phaſelos dixit Appianus, ubi eiuſdem
rei cum Plutarcho meminit. Verba Plutarchi ſic
habent: Ὀκταγία τῶν ὡμολογημὲνων χωρὶς ᾐτήσατο τῷ μὲν ἀ­
δελφῷ παρὰ τοῦ ἀνδρὸς εἴκοσι μυωπάρων, τῷ δ´ ἀνδρὶ παρὰ
τοῦ ἀδελφοῦ στρατιώτες χιλίους. id eſt: Octauia, præter ea
quæ pacta fuerant, à marito impetrauit ut fratri ui­
ginti myoparonas concederet, à fratre autem ut ma
rito mille pedites Romanos. Appianus autem ſic
ait: Ἐδωρήσατο δὲ καὶ ὀκταγία τὸν ἀδελφὸν, αἰτήσασα παρ´ Ἀντω
νίου δέκα φασήλοις τριηρητικοῖς ἐπιμέκτοις, ἔκ τε φορτίδων νεῶν
καὶ μακρῶν, καὶ τὴν ὀκταγίαν ὁ καῖσαρ χιλίοις λογάσι σωματο­
φύλαξιμ, οὓς ἐπιλέξαιτο Ἀντώνιος: Munerata eſt & Octauia
fratrem decem phaſelis mixtis, ex forma onerariarum
longarun〈qué〉 nauium. Octauiam quo〈que〉 Cæſar mille de­
lectis ab Antonio militibus, quib. ſpiculatoribus
corporis〈qué〉 cuſtodibus uteretur ipſe. Quibus ſane
Appiani uerbis, niſi alium autorem quàm Plutar-
1chus ſequut9 eſt, conijciat Lector, myoparones fuiſ­
ſe phaſelos: quorum forma mixta erat ex naue o­
neraria, & longa triremi: ut hac noſtra memoria fa
ciendos locauit Franciſcus Rex Regum ad ocea­
num Britannię minoris, quos galeones uocant. Pha
ſelum autem ea ratione, qua deſcriptus eſt ab Ap­
piano & Plutarcho myoparo dictus, lepido uerſu
conſecrauit Caſtori & Polluci Catullus: quibus ſa
ne uerſiculis aperte docet, eum fuiſſe maxime ap­
poſitum, ſeu quis remis uti uelit, ſeu uelis dum ait:
Siue palmulis Opus foret uolare, ſiue linteo. Vergi
lius in quarto: Et circum pictis uehitur ſua rura pha
ſelis. Sed minime ἀπροσδιόνυσον fuerit, carmen ipſum
ſubtexere Catulli:
Phaſelus ille, quem uidetis hoſpites,
Ait fuiſſe nauium celerrimus,
Neque ullius natantis trabis impetum
Nequiſſe præterire, ſiue palmulis
Opus foret uolare, ſiue linteo. Strabo xv. δ´
οὐκ ἔλαττον ἐκδοήκοντα ἐναυτηγήσατο δίκροτα, καὶ τριήρεις, καὶ
φασήλους. Ipſe autem ædificanda curauit, non minus
octuaginta biremes, triremes, & phaſelos. Multa
candide Lector quæſiui, ut ueram, uel ſaltem ueriſimi
lem myoparonis etymologiam inueſtigare poſſem,
ſed nihil admodum mihi arriſit: niſi ſi fidem habe
re non grauabere enarratori Ariſtophanis in εἰρή­
fῃ, dum ait in enarrando uocabulo Ναξιουργὴς κάfθα­
ρος. πλοῖα ἦν οὕτω λεγόμενα, ἐν νάξῳ γινὸμενα τῇ νήσῳ. καὶ κνι­
δουργεῖς ἂλλους ναῦς, ἂπ´ κνίδου, καὶ κέρκουρον ἂπ´κορκύρας, καὶ
1τὴν πάρονα ἂπ πάρον. id eſt: Naxiurges erant nauigia
ſic dicta, quæ fierent in Naxo inſula, & etiam cni­
durges à Cnido, & cercurum à Corcyra, paronem
quoque à Paro. Quod ſi uerum eſt, auſim & ego
conijcere, myoparonem eſſe nauigij genus com­
poſitum ab utraque forma earum nauium, quę fie
ri ſolebant in Myunte & Paro inſula, ut ex utriuſ­
que forma compoſitum effictumque uocabulum
uideatur. Sed ex alia parte mouet Plinius, qui ſcri­
ptum reliquit, cercurum in Cypro inuentum: ut non
magna fides habenda ſit Ariſtophanis enarratori.
quare fit ut Delio opus ſit. Quando uerò ad belli
uſum ſunt etiam neceſſariæ eæ naues, quas Hippa
gines dicunt, Hippagogas uocat Liuius, à tranſpor
tandis equis: non erit ingratum (opinor) Lectori, ſi
pauca de illis dixero ex probatiſſimis autoribus.
Liuius igitur quintæ decadis libro quarto, quod­
nam id ſit nauigij genus apertius declarat, quàm ut
noſtræ interpretationis egeat, dum ait: Fortè poſte
ro die quàm Sybota claſſis tenuit quinque & tri­
ginta naues, quas Hippagogas uocant, ab Elea pro
fectæ cum equitibus Gallis, equis〈qué〉 Phanas pro­
montorium Chiorum petebant. Demoſthenes in
prima contra Philippum: Πρὸς δὲ τούτοις τοῖς ἡμίσεσι τῶν
ἱππέων ἱππαγωγοὺς, τριὴρεις, καὶ πλοῖα ἱκανὰ εὐτρεπίσαι κελεήω:
Inſuper & equitum parti cenſeo comparare hippa
gines, triremes, aliáque idonea ad tranſportandos
eos nauigia. Quas tamen Polybius ἱππηγοὺς uocat,
in primo: Ἐπί δὲ τούτοις ἐπέστησαν τὰς ἱππηγοὺς, ῥύματα δόντες
1ἐξ αὐτῶν ταῖς τοῦ τρίτου σόλου ναυσί: Poſt hæc diſpoſuerunt
hippagines, dantes ex ijs lora, & funes tractorios
nauibus, quæ in tertia claſſe erant. Et paulo poſt:
Ιῶν μὲν ῥυμουλκούντων τὰς ἱππηγοὺς ναῦς. Diodorus libro
uigeſimo: Ἐπακολουθεῖν δὲ τὰς στρατκὰς, καὶ τὰς ἱππηγοὺς
ῥυμουλκουμένους ὑπό τῶν εἰρεσίαις χπωμένων, ἐπὶ πᾶσι δὲ τὰ τῶν π
ρατῶν πόεια, καὶ τὰ ἐμπόρων καὶ ἀγοραίων: Subſequi autem
militares & hippagines remulco tractas ab ijs quę
remigio uterentur: poſtremo etiam & prædonum
pontones & annotinas, mercatorumque. Qui­
bus & Polybij uerbis, & Diodori, apud Demoſthe
nem in loco ſuprà citato, διασολὴν collocandam in
ter ἱππαγωγοὺς & τριήρεις exiſtimo: ut legendum ſit,
ἱππαγωγοὺς, τριήρεις, καὶ πλοῖα ἱκανὰ. non ut ἱππαγωγοὶ eſ­
ſent τριήρεις, ut quidam non indoctus exiſtimabat,
& auditoribus ſuis enarrabat: quem hoc loco no­
mine appellare ſuperſedendum duxi. ἱ ππαγωγοὶ enim,
& hippegi remulco trahebantur, ut uides ex utro­
que autore. Remulco autem trahere Latinum eſt,
& à Liuio & Cæſare uſurpatum. Liuius quartę de
cadis, libro ſeptimo: Contemplatus Eudemus ho
ſtes claudas mutilaś que naues apertis nauibus re
mulco trahentes xx. paulo amplius integras, ab­
ſcedentes è turri prætoriæ nauis, ſilentio facto, ex­
urgite inquit. Cæſar in ſecundo de Bello ciuili:
Hunc ſequutus M. Ruffus Quæſtor nauibus XII.
quas præſidio onerarijs nauibus Curio ex Sicilia
eduxerat, poſtquam relictam in littore nauem con­
ſpexit, hanc remulco abſtraxit. Ipſe ad Curionem
1cum claſſe redijt. Idem in tertio: Ad Oricum uenit,
ſummerſam〈qué〉 nauim remulco multis〈qué〉 contendens
funibus abduxit. Πόρια autem dicuntur à Diodoro,
naues quibus utebantur ad tranſportandos mili­
tes; & ea re στρατιωτικὰ πόρια dicuntur ab eodem, libro
uigeſimo, his uerbis: Εἶχε δὲ τὰς πάσας ναῦς μακρὰς ρ́ καὶ
μ́ .τούτων δ´ ἦν ἡ μεγίστη, πεντήρης. ἡ δὲ ἐλαχίστη, τετρήρης. στρατιω
τικὰ δὲ πόρια ταύταις ἐπηκολούθει πλείω τῶμ ς´, ἄγοντα πεζοὺς οὐκ
ἐλάττουσς τῶν μυρίων: Habuit autem naues longas nume­
ro centum quadraginta: quarum maior erat quin
queremis, minor autem quadriremis. militares prę­
terea pontones ſubſequebantur plus quàm ducen
ti: qui peditum ferebant circiter decem millia. Idem
in eodem: τῶν μὲν πορίων ἥλω πλείω τῶν π´, ἐν οἷς ἦσαν σχιδον
στρατιω̄τ ὀκτακισχίλιοι. id eſt: Pontones cepit plus quàm
centenos, in quibus erant peditum circiter octo mil­
lia. Idem in eodem: Ἐφ' ἡμέρας τινὰς ταῖς ταχυναυτοὐσαις
ναυσὶν ἐρυμούλκοιων στρατιωτικὰ πόρια. id eſt: Per aliquot
dies celeribus nauibus remulco trahebant milita­
res pontones. Idem in eodem: Οὐκ ἔχων δ´ ἱκανὰ πό­
ρια πρὸς τὴν τῶν στπατιωτῶν διάβασιν, τριχῇ διεμέρισε τὴν δύ­
ναμιν. id eſt: Cum non ſatis haberet pontonum ad
tranſportandos milites, trifariam diuiſit exerci­
tum. Plato in tertio de Legibus, πόρεια poſuit etiam
pro curru: Πόρεια δὲ, ὥς τε ἐπ̓ αγγήλους τότε πορέυεθαι κατὰ
γὴν, ἤ κατὰ θάλασσαν, σὺν ταῖς τέχναις, ὡς ἔπος εἰπεῖν, πάντα
σχεδὸν ἀπολώλει. Vehicula ita ut tunc inter ſe com-
meare poſſent, ſiue terra, ſiue mari, omnia (ut ita
dicam) cum artibus ipſis perierant. Eiuſmodi po-
1ria Cæſar pontones appellare uidetur, in tertio de
bello ciuili: Pleraſque naues in Italiam emittit ad
reliquos milites, equiteś que tranſportandos: pon
tones, quod eſt genus nauium Gallicarum, Lyſſi
reliquit: hoc conſilio, ut ſi forte Pompeius ua­
cuam exiſtimans Italiam eò traieciſſet exercitum,
quæ opinio erat edita in uulgus, aliquam Cæſar
ad inſequendum facultatem haberet. Nec ueriſi­
mile eſt eos pontones, quorum meminit Cæſar,
fuiſſe id genus nauigij ratiarij, quo paſſim utimur
ad traij cienda flumina, quas uulgo charieras di­
cunt. Etiamſi Paulus Iuriſconſultus in tractatu Ser­
uitutum ruſticarum, pro eo genere accepiſſe uidea­
tur, his uerbis: Flumine interueniente uia conſti­
tui poteſt, ſi aut uado tranſiri poteſt, aut pontem
habet: diuerſum, ſi pontonibus traijciatur. Quo lo­
co pontones uidetur pro πορθμείοις dixiſſe, aliter at
que Cæſar, qui uſus uidetur ueluti Gallico quodam
uocabulo, uel Maſſilienſi potius. Quod πορθμεῖον in­
nuere uidetur Tullius de Aruſpicum reſponſis,
dum ait: Quæ nauis unquam in flumine tam uul­
gata omnibus, quàm iſtius ætas fuit? Diodorus
tamen Siculus πορθμεῖον cum πορίῳ confundere ui­
detur, niſi ſit librariorum mendum: Ὁ δὲ λυθεὶς, καὶ
μετ´ ὀλίγων ἐμβὰς, ἐς τὸ πορθμεῖον, ἔλαθεν ἐκπλέυσας κατὰ τὴν
δύσιν τῆς πλειάδος. id eſt: Ipſe autem ſolutus, & cum pau
cis conſcenſa naue, clàm profugit ſub occaſum uer
giliarum. Strabo decimo ſeptimo: Ὥστε καὶ ὸστράκινα ἔ­
ίοις εἶναι πορθμεία: Vt & nonnullis teſtacea ſint naui
1gia ad tranſfretandum, πορθμὸς enim, fretum. ut πορθ­
μεῖα, ſint nauigia ad tranſſretandum apta: πορθμὸς,
θάλασσα ἑκατέροθεν ἤπειρον ἔχουσα. Rhodij præſidiarias
naues φυλακίδας uocabant, autore Diodoro, libro
uigeſimo: Δημόφιλος μὲν ἔχων ναῦς τὰς καλονμένας παρὰ
π̔οδιίοις φυλακίδας. Idem in eodem: Αἱ δὲ φυλακίδες τῶν
καρχηδονίων αἰθέμεναι, κατὰ σπονδῶν ἐπεδίωκον. id eſt: Prę­
ſidiariæ Carthaginenſium ubi id reſciuerunt, con
feſtim perſecutæ ſunt.
Sed prius quàm à longis nauibus ad onerarias
proficiſcar, non tacebo quid de celeritate quinque
remis ad triremem dubitare uideam uiros doctiſſi
mos, qui quinqueremem tardiorem fuiſſe triremi
opinati ſunt, ex Liuij uerbis, tertiæ decadis libro
octauo. ea ſunt hæc: Adherbal coniuratis in quin­
queremem impoſitis, præmiſſá que ea, quia tar­
dior quàm triremis erat, ipſe cum octo triremibus
modico interuallo ſequitur. tardior enim erat
propter pondus. Subdit enim: Quinqueremis Ro
mana ſeu pondere tenacior, ſeu pluribus remo­
rum ordinibus ſcindentibus uortices, cum facilius
regeretur, duas triremes ſuppreſſit. Sed Iulius Cæ
ſar in ſecundo de bello Ciuili, omnem dubitationem
tollere uidetur, his uerbis: Conſpicatæ que naues
triremes duæ nauem Decij Bruti (quæ erat hexe­
res, ex Lucano ſuprà citato) quæ ex ſigno facilè co
gnoſci poterat, duabus ex partibus ſeſe in eam in­
citauerant. Sed tantum re prouiſa, Brutus celerita
te nauis eniſus eſt, ut paruo momento antecederet.
1Vides illam hexerem celeritate anteuertiſſe illas
triremes: quod & ſimiliter de quinqueremi facilè
credere eſt. Sed non omittemus Piſtrim, cuius men­
tionem factam uidemus à Polybio. Liuius etiam
meminit quintae decadis quarto uolumine, his uer
bis: Perſius poſt reditum ab Eumeno, Erepontis
ſpe deiectus, Antenorem & Callippum præfectos
claſſis cum XL. lembis (adiectæ ad hunc numerum
quinque piſtres erant) Tenedum mittit. Piſtris au­
tem terno remorum ordine agebatur. Vergilius
in quinto, piſtrim pro cognomento indito trire­
mi poſuiſſe uidetur:
Velocem Mneſtheus agit acri remige piſtrim.
Subdit enim:
Mox Italus Mneſtheus, genus à quo nomine
Memmi:
Ingentem〈qué〉 Gyas ingenti mole Chymæram,
Vrbis opus: triplici pubes quam Dardana uerſu
Impellunt, terno conſurgunt ordine remi.
Neque enim fuiſſet æqua & par contentio, ſi pi­
ſtris illa pauciorib° aut pluribus remis acta fuiſſet
quàm Chymçra, cui Gyas praeerat. Polybius πρίσιν
uocat, ῥ litera tranſpoſita, libro ίη: Ἐπελθόντος δὲ του τε­
ταγμένον καιροῦ, παρῆν ὁ μὲν φίλιππος ἐκ δημητριάδος ἀνα­
χθεὶς εἰς τὸν μαλιέα κόλπον, πέντε λέμβους ἔχων καὶ μίαν πρίσιν,
ἐφ´ ἧς αὐτὸς ἐπέπλει. id eſt: Cedente die præſtituta, ade­
rat Philippus profectus à Demetriade in ſinum
Maleam, habens quinque lembos & unicam pri­
ſtim qua uehebatur. Solebant autem cognomen
1ta indere nauibus, & etiam ad proram adfingere.
Lucianus in dialogo quod πλοῖον inſcribitur: Καταν
τικρὺ δὲ ἀνὰλογον ἡ πρώρα ὑπερβέβηκε ἐς τὸ πρόσω ἀπομηκυνο­
μένη τὴν ἑπώνυμον τῆς νεὼς, θεὸν ἔχουσα τὴν ἴσιν ἑκατέροθεν. id
eſt: E regione autem proportione prora extructa
erat, in longum producta, habens utrinque Iſin
deam, quæ cognomentum naui dederat. de qua­
rum παρασήμῳ infrà dicemus copioſius. Aliæ etiam
dictæ Seuleucides triremes, à Seleuco. Plutar­
chus in Pompeio: ὡς δ´ οὖν ἐνίκα φέυγειν εἰς τὴν αἴγυ­
πτον, ἀναχθείς ἀπὸ κύπρον σελευκίδε τριήρει μετὰ τῆς γυναι­
κὸς, τῶν δὲ ἄλλων οἱ μὲν ἐν μακραῖς ὁμοίως ναυσὶ, οἱ δὲ ἐν ὁλκά­
σι ἅμα συμπαρέπλεον: Vt igitur decretum eſt, fugien­
dum in Aegyptum eſſe, profectus à Cypro, uectus〈qué〉
Seleucide triremi cum uxore eſt: aliorum uerò non­
nulli ſecuti ſunt, delati ſimiliter longis nauibus,
alij autem in onerarijs. Appianus de eadem Pom­
peij fuga loquens, his uerbis utitur: Ὅθεν τὴν κορνη­
λίαν γυναῖκα ἀναλαβὼν, καὶ τριήρων τεττάρων ἐπιβὰς, αἳ αὐτῷ
παρά τε ῥοδίων καὶ τυρίων ἀφίκοντο: Vnde ſumpta ſecum
Cornelia uxore, nactus quatuor triremes, qui ad
officium illi ab Rhodijs & Tyrijs præſto fuerant,
profugit. Νικομηδὶς à loco cognomentum ſumpſit,
autore Aniano apud Suidam: Ἐ̂υρος δὲ καὶ βάθος καθ´
ὅλκάδα, ὅσον μεγίστη νικομηδὶς, ἢ αἰγυπτία, quibus uerbis
conijcio, νικομηδίδια fuiſſe inter onerarias: de quibus
uidetur ueniſſe dicendi tempus. Sic & ἑρμονὶς apud
Thucydidem, à loco iuxta Lacedæmona.
1
Ait Marcellus,
ATQVE ONBRARIIS.
DElongis abunde diximus: de onerarijs pau
cis diſſerendum. quæ onerariç dictæ, quòd
eſſent oneri ferendo idoneæ: & ea ratio­
ne φορτηγοὶ dicuntur à Græcis. Polybius in primo:
Ἔχων ἑκατὸν εἴκοσι σκάφη, καὶ τὴν ἀγορὰν σχεδὸν ἐν ὀκτακοσίαις
ναυσὶ φορτηγοῖς. Liuius decadis tertiæ libro ſeptimo:
Naues quas Liuius tutandis commeatibus habuerat,
partim machinationibus onerat, apparatu〈qué〉 mœ­
nium oppugnandorum: partim tormentis & ſaxis,
omni〈qué〉 telorum miſſilium genere inſtruit: onera­
rias quo〈que〉 non eas ſolum, quae remis agerentur. Qui
bus uerbis declaratur, onerarias non ſolere remis
agi. Tullius actione quarta in Verrem: Eius autem
legationis principem nobiliſſimum C. Heium iura­
tum dicere audiſtis, iſti nauem onerariam maximam
Meſſanæ eſſe publice coactis operis ædificatam.
Eam Cybeam uocat in ſexta in Verrem: Tametſi
rogatus de Cybea, tenetis memoria, quid reſpon­
derit: ædificatam publicis operis publice coactis,
eí que ædificandæ publice Mamertinum Senato­
rem præfuiſſe. Et paulo poſt ſubdit: Negent iſti o­
nerariam nauem maximam ædificatam eſſe Meſ­
ſanæ, negent ei naui faciundæ Senatorem Mamer­
tinum publice pręfuiſſe. Appianus ὁλκάδας uocatin
quinto de Bellis ciuilibus: ᾔρει κατὰ δύο καὶ τρεῖς ναῦς
τῶν φυλακίδιων καὶ τὰς ὁλκάδας, αἳ τὸ σιτον ἔφερον, ὁρμούσας, ἢ παρα
1πλεούσας κατέδυε, ἢ ἐνεδύετο, ἢ ἀνεμπίπρη. id eſt: Cepit bi­
nas ternas〈qué〉 præſidiariarum onerariarum〈qué〉 eas quæ
frumentum portabant, & in ſtatione erant: eas au
tem quæ præternauigabant, uel depreſſit, uel reli­
gauit, uel concremauit. Idem in eodem: Πολὺ δὲ ὁλκά
δων καὶ σκευοφόρων ἄλλο πλῆθος. Quo loco σκευοφὸρες pro
onerarijs poſuiſſe uidetur: quas Cæſar graues di­
xit. Διεφθάροντο δ´ αὐτῷ νῆες βαρεῖται μὲν ἕξ, κουφότοβαι δὲ ἕξ καὶ
εἴκοσι, λιβυρνίδες δ´ ἔκ πλείους: Interiere autem illius na­
ues graues ſex, leuiora uerò nauigia uiginti ſex,
multo〈qué〉 plures liburnicæ. Onerariæ autem ad fru
mentum uehendum aptæ, frumentariæ dicuntur,
à Græcis σιτηγοί. Cæſar in tertio de Bello ciuili: No
cturno itinere non intermiſſo, comitatu equitum tri
ginta ad mare peruenit, nauem〈qué〉 frumentariam con­
ſcendit. Appianus de eadem Pompeij fuga, nauis
frumentariæ nullum uerbum facit: Ὁ δὲ πομπὴιος ἐκ
λαρίσσης ὁμὸιῳ δρόμῳ μέχπι θαλάσσης ἐπειχθεὶς, σκάφους ἐπέβη με
κροῦ. καὶ νεὼς παρκπλεούσης ἐπιτυχὼν, εἰς μιτυλήνην διέπλευσε.
id eſt: Pompeius autem ſimili feſtinatione à Lariſſa
ad mare properans, paruulum nauigium conſcen
dit: nactus〈qué〉 nauem prætereuntem, ea Mitylenem
uſ〈que〉 delatus eſt. Plutarchus in Pompeio φορτηγὸν uo­
cat: Καὶ περὶ τόν ὄρθρον ἐπιβὰς ποταμίου πλοίου, καὶ τῷ ἑπομὲνῳ τοὺς
ἑλευθέρους ἀναλαβὼν, τοὺς δὲ θεράποντας ἀπιέναι πρὸς καίσαρα κε
λεύσας, καὶ μὴ δεδιέναι, παρὰ γὴν ομιζόμενος εἴδεν εὐμεγέθ
φορτηγὸν, ἀναγέθας μέλλουσαν. id eſt: Summo mane conſcen
ſo nauigio fluuiatili, impoſitiś que in alterum co­
mitibus liberis, ſeruis autem ad Cæſarem ſe recipe
1re, ſecuris〈qué〉 eſſe iuſſis, præter litus delatus conſpe­
xit bene magnam onerariam, quæ ad ſoluendum
parata erat. Quam Cæſar in ſuprà ſcriptis nauem
frumentariam uocat. Quin & Diodorus Siculus,
ubi de Agathocle, in XX. naues eaſdem modo φορ­
τηγοὺς, modo σιτηγοὺς dicit: ἔπειτα δὲ σιτηγῶν πλοίων τῇ πό­
λει προθεόντων, οὶ μὲν καρχηδόνιοι παντὶ τῳ̄ σόλῳ πρὸς τὰς ναῦς
ἀνήχθησαν, ὁ δ´ ἀγαθοκλη̄ς ἀπελπίζων ἤδη τὴν ἐπιβολὴν, ὡς εἰ̄δε
τὸ στόμα τοῦ λιμένος ἐρημὸν τῶν ἐφορμούντων, ἐξέπλευσεν ὀξείαις
ταῖς εἰρεσίαις χώμενος. εἰ̄ τα οἱ μὲν καρχηδιόνοι πλησίον ἤδη τῶν
φορτηγῶν ὄντες. Vides ut φορτηγοὺς dixit, quas ſuprà σι­
τηγοὺς, id eſt frumentarias uocauerat. Thucyd. in ſe
xto ὁλκάδας uocat (hodie〈qué〉 in Flandria nomen reti
nent, & holcken uocant): Ἐμ ὁλκάσι πυργοὺς καὶ πεφρυγ­
μένας κριθὰς ἄγειν. Idem in eodem σιταγωγοὺς ὁλκάδας
uocat, quas σιτηγοὺς & φορτηγοὺς ex Diodoro dixi­
mus: Τῶν μὲν οὐ̄ν συμμάχων τοῖς πλείστοις, καὶ τοῖς σιταγω­
γοῖς ὁλκάσι, καὶ τοῖς πλοίοις, καὶ ὅση ἄλλη παρασκευὴ ξυνείπε­
το. id eſt: Sociorum plurimis, frumentarijś que na­
uibus, reliquiś que nauigijs, cunctis〈qué〉 qui in uſum
claſſis ſequebantur, edictum fuerat, ut: &c. Et in eo­
dem: Ὁλκάδες με τριάκοντα σιταγωγοὶ, καὶ τοὺς σιτοποίους ἔχου
σαι. Idem in eodem φορτηγικὸν πλοῖον uocat, quam
nos onerariam Latine dicimus. ubi de fuga Alci­
biadis: Καὶ ἀλκιβιάδης μετὰ τῶν ξυνφυγάδων περαιωθεὶς, τότ'
εὐθὺς ἐπὶ πλοί φορτηγικοῦ ἐκ τῆς θουρίας ἐς κυλλήνην τῆς ἠλίας
πρῶτον, ἐπειτα ὕστερον ἐς τὴν λακεδαίμονα αὐτῶν τῶν λακεδαι­
μονίων μεταπεμψάντων ὑπόσπονδος ἐλθών: Et Alcibiades
cum fugæ comitibus confeſtim è Thuriorum por
1tu tranſportatus, naue oneraria primum in Cylle
nem Eleorum, deinde ſumpta fide publica, uocanti
bus〈qué〉 ipſis Lacedaemonijs, Lacedęmona proſectus.
Idem in ſexto ὁπλιταγωγοὺς uocat naues paratas ad
uehendos milites armatos, Αὐτῶν δ' ἀθηναίων ἕσεθαι
ὁπλιταγωγοὺς ὅσαι ἂνδοκω̄σι. quas, niſi fallor, in octauo
στρατιωτίδας uocat: Στρομβιχίδης δ' ἐκ τοῖς χίου πυθόμενος κατὰ
τάχος βοητήσας ναυσὶν ἀθηναὶων τέσσαρσι καὶ εἴκοσι, ὧν καὶ στρα­
τιωτίδες ἦσαν ὁπλήτας ἄγουσαι. quaſi ὁπληταγωγοί. Etin eo
dem: Ἀφίκοντο δὲ οἱ ἀργεῖοι μετὰ τῶν παράλων, οἳ τότε ἐτάχθη
σαν ἐν τῇ στρατιωτίδι νηὶ ὑπὸ τῶν τετρακοσίων περιπλεῖν ἔυβοι­
αν: Venerunt & Argiui cum propugnatoribus, qui
in naue paralo dicta eſſe ſolebant: qui iuſſi erant à
triginta tyrannis per id tempus in naue militari Eu­
bœam ipſam circunnauigando obire ac tueri. Erant
& Corbita & Cybea inter onerarias, quarum utra­
rum〈que〉 mentio apud Tullium: Corbitæ quidem libro
XVI.ad Atticum: Corbitá ne Patras, an actuariolis
ad Leucopetram Tarentinorum, ac inde Corcyram:
et ſi oneraria, ſtatimne freto an Syracuſis? Cybeæ
in Verrem actione ſeptima: Nauem ueró Cybeam
maximam, triremis inſtar, pulcherrimam at〈que〉 or­
natiſſimam, palàm çdificatam ſumpto publico. Et
ſubdit paulo poſt: Celeberrimo loco ædificari tibi
onerariam nauem in ea prouincia, quam tu cum
imperio obtinebas. hactenus Tullius. Nam & na
uem in eadem prouincia, in qua quis adminiſtrat,
aedificare prohibetur. l. Aufertur. ff. De iure fiſci. Se
natores etiam naues habere prohibentur. l. Iulia re-
1perundarum. ff. De uacat. & excuſat. munerum. His
q naues marinas fabricarint, à que quo〈que〉 Claudio
lex lata, ne quis Senator, quí ue Senatoris pater
fuiſſet, maritimam nauem, quæ plus quàm trecen
tarum amphorarum eſſet, haberet. Dicta eſt et na
uis uinaria ab Vlpiano in.l. Vulgaris.ff. De furtis:
Quid deinde ſi de naue uinaria, ut ſunt multæ, in
quas uinum infunditur: quid dicemus de eo qui
uinum hauſit? an totius oneris fur ſit? & magis eſt
ut & hic non totius dicamus. Nos Venetijs naues
aquarias uidimus, quibus aquam portant, ut uen
dant ciſternas non habentibus, quas Burchi de
aqua uocant. Vidi et lignarias, arenarias, lutarias, fa
rinarias, quas Burchi da legno, da ſabio, da fango,
da farina appellitant. Sunt & apud eos rates car­
bonariæ, quas zattare da carbon uocant. Sunt alia
multa Venetijs nauigiorum genera: quę ſi quis ue
lit Latine enunciare, uerborum ut opifex ſit neceſ
ſe eſt. Palearum quo〈que〉 nauis dicitur à Marco Tul­
lio, qua uehitur uendituŕ ue palea. ea ſunt in pri­
mo de Finibus: Vt enim (inquit) gubernator aequè
peccat, ſi palearum nauem, & ſi auri, &c. Veneti
Burchio da pallia dicunt.
Gaulus, à Gręcis γαυλὸς dictus, cuius mentio apud
Gellium uidetur ab Herodoto poni, pro naue one­
raria, cum ait in θαλίᾳ: Αὐτίκα με τριηρέας δύο ἐπλή­
ρωσαν, ἅμα δὲ αὐτοῖσι καὶ γαυλὸν μέγαν παντοίων ἀγαθῶν. id
eſt: Confeſtim quidem duas triremes, ſimul〈qué〉 cum
ipſis ingentem gaulum impleuerunt uaria mul-
1tiplicí que præda. Idem Herodotus paulo poſt: Καὶ
τὸν γαυλὸν τὸν ἅμα ἄγοντο ἀπαιρεθέντες, ἐπέπλεον ὀπίσω ἑς τὴν ἀ­
σίαν. id eſt: Ablató que gaulo, quem ſimul duxerant,
reuerſi ſunt in Aſiam. Plutarchus περὶ εὐθνμίας: Ὥσπερ
οἱ δειλοὶ καὶ ναυτιῶντες ἐμ τῷ πλεῖν, εἶτα ῥᾶον οἰόμενοι διάξειν,
ἐὰν εἰς γαυλὸν ἐξἀκάτου, καὶ πάλιν ἐὰν εἰς τριήρη μεταβῶσι, ού­
δέν περαίνουσι, τὴν χολὴν καὶ τὴν δειλίαν συμμεταφέροντες ἑαυ­
τοῖς. Id eſt: Quemadmodum timidi, & qui nauſeæ
nauigando obnoxij ſunt, exiſtumantes ſe meliuſcu
le habituros, ſi ex acatio in gaulum, rurſum〈qué〉 ſi in
triremem commigrarint: nihil tamen proficiunt,
bilem timiditatemque ſecum circunferentes. Ad
quod alluſiſſe uidetur Horatius in Epiſtolis:
-ego utrum
Naue ferar magna, an paruaferar, unus & idem.
Et Epiſtolarum primo: -conducto nauigio æquè
Nauſeat, ac locuples, quem ducit priua triremis.
Gaulus accipitur & pro uaſe, quo paſtores utuntur
ad lac excipiendum.
Ait Iureconſultus:
NON PISCATORIIS.
PIſcatoriæ naues, quæ piſcium capiendorum
cauſa paratæ ſunt: quas nauicellas uocat
Martianus. in tractatu de Fundo inſtru­
cto: item piſcatoris, Liuius piſcatorias dixit, tertiæ
decadis libro tertio, his uerbis: Ni mare propin­
quum, & haud procul littore naues piſcatoriæ ple
ræ〈que〉 conſpectæ peritis nandi dediſſent effugium.
1Cymba fuiſſe uidetur inter piſcatorias, ex M. Tul­
lio in tertio officiorum: Cum Cannius, quæſo in­
quit, Pythi, tantumne piſcium? tantumne cym­
barum? Et ille: Quid mirum? hoc loco Syracuſis
quicquid eſt piſcium, &c. Lenunculos etiam piſca­
torios uocat Annianus Marcellinus libro XIIII.
Nam ſole orto magnitudine anguſti gurgitis &
profundi, à tranſitu arcebantur: & dum piſcatorios
quærunt lenunculos, uel innare temerè contextis
ratibus. Idem in XVI. Auido flatu uentorum lenum
culo ſe commiſiſſe piſcantis. Et ne quis exiſtimet uo
cabulum illud fortaſſe barbarum, propterea quòd
ætate Anniani lingua Latina non parum degene­
rauerat à puritate Tulliana: ſciat Iulium Cæſarem
eo uocabulo uſum in ſecundo belli ciuilis, dum in
quit: Harum fuga nauium onerariarum magiſtros
incitabat, pauci lenunculi ad officium imperium­
que conueniebant. Quo certe loco Cæſar lenun­
culos poſuiſſe uidetur non pro naue piſcatoria, ſed
pro ſcaphis nauium. M. enim Ruffus quæſtor re­
lictus à Curione, magiſtris nauium Imperarat, ut pri
mo ueſpere omnes ſcaphas ad littus appulſas ha­
berent. Quod ſi lenunculi legendum in Cæſare, au­
ſim & affirmare apud Gellium libro decimo, Cap.
XXV. quo loco remieculi legitur, mendum ineſſe:
legendum〈qué〉 lenunculi. fuit enim facilis lapſus. uer
ba Gellij ſic habent: Nauium autem quas remini­
ſci tunc potuimus, appellationes hæ ſunt, Gauli,
corbitæ, caudicæ, longæ, hippagines, cercuri, celo-
1ces, uel ut Græci dicunt, κέλητες, lembus, ὠκεῖαι, remie­
culi (legendum, lenunculi) actuariæ, quas Græci πρὸ­
πλους uocant, uel ἐπακτρίδας, pſumiæ, uel geſeoretæ,
uel orioles, cattæ, ſcaphę, pontones, nuctucię, me­
diæ, phaſeli, parones, myoparones, lintres, caupuli
ca, marceplacidæ, cydari, ratiariæ, cataſcopium. Xe
nophon ἀναβάσεως lib. VII. Ὁ δὲ ἀναξίβιος καταδραμὼν ἐπὶ
τὴν θάλατταν ἐν ἁλιευτικῶ πλοίῳ περιέπλει εὶς τὴν ἀκρόπολιν.
& ἑλληνικῶν quinto: Πολλὰ καὶ ἁλιευτικὰ πλοῑῳ έλαβε, καὶ πορ
θμεῖα ἀνθρώπων μεστὰ, καταπλέοντα ἀπὸ τῶν νήσων. Iuſtinus li
bro ſecundo, ſcapham inter piſcatoria ponit, de qua
ſcapha alio loco dicemus: Vbi cum ſolutum pontem
hybernis tempeſtatibus offendiſſet, piſcatoria ſca
pha traiecit trepidus. Vides ut ſcapham piſcatoris
uocet: Græci ἁλιευτικὸν πλοῖον.
Ait Iureconſultus:
ET SI QVAS ACTVARIAS VOLVPTATIS
cauſa parauerunt.
TVllius in oratione pro Cælio de actuarijs
Voluptatis cauſa intellexiſſe uidet, cum ait:
Accuſatores quidem libidines, amores, adul­
teria, Baijs acta conuiuia, comeſſationes, cantus, ſym
phonias, nauigia. Nec debent actuaria illa, quę uo
luptatis tantum cauſa parata ſunt, poſtliminij iure
uti: cum ad nullum belli uſum ſint parata. Sed alia
actuaria, quæ maioribus nauibus inſeruiunt, & ob
id à Græcis ὑπηρετικὰ dicuntur, non diſpicio quare non
quenadmodum & alię naues, iure poſtliminij redeant.
1Actuaria autem dicta ſunt, quòd remis agerentur.
Liuius tertiæ decadis libro X. Quingentas fuiſſe o­
mnis generis, quæ remis agerentur, quidam tradunt.
Cęſar Commentariorum quinto: Has omnes actua
rias imperat fieri: quam ad rem humilitas multum ad­
iuuat. Ne〈que〉 tamen numerandę ſunt inter longas. ſub
dit enim paulo poſt: Eò cum ueniſſet, circuitis om
nibus hybernis ſingulari militum ſtudio, in ſum­
ma rerum inopia circiter ſexcentas eius generis, cuius
ſuprà demonſtrauimus, naues, & longas duodeui
ginti inuenit inſtructas. Eas enim in eodem libro
Cęſar uectoria grauia〈qué〉 nauigia uocat, etiamſi re­
mis agerentur. Qua in re admodum fuit militum
uirtus laudanda: qui uectoriis grauibus〈qué〉 nauigijs
non intermiſſo remigandi laore, longarum nauium
curſum adæquauerunt. Quæ autem uectoria Cæſar
dixit, Vlpianus in tractatu de Exercitoria ἑπιβάδας
appellat, his uerbis: Quædam enim naues onera­
riæ, quædam, ut ipſi dicunt, ἐπιβάδες ſunt: & pleroſ
que mandare ſcio, ut uectores recipiant: & ſic ut cer
ta regione, & certo mari negotientur. ut ecce ſunt
naues, quę Brunduſium à Caſſopa, uel à Dyrrachio
uectores traijciunt, ad onera inhabiles. Item quæ­
dam capaces fluminum, ad mare non ſufficientes:
ἐπιβάδες dictæ, ut opinor, quaſi ἐπιβατίδες: ad ἐπιβάτας
ſolum, id eſt uectores traijciendos. Et fortaſſe legen
dum apud Iureconſultum ἐπιβατίδες: ſed Lectoris e­
rit iudicium. Eſt autem Caſſopa oppidum Corcy­
ræ, ex Plinio, libro quarto, capite duodecimo. Tul
1lius in Epiſtola ad Tyronem: Corcyræ fuimus uſ­
que ad XVI. Cal. Decemb. tempeſtatibus retenti
ad XII. Cal. Decemb. in portum Corcyreorum ad
Caſſopam ſtadia CXX. proceſſimus. Quo loco non
Caſſodem, ut in uulgatis, ſed Caſſopam lego. A­
ctuariorum autem nonnulla triginta remis age­
bantur. Liuius quartæ decadis libro octauo: Tra­
dito & naues, armamentá que earum, né ue plures
quàm decem naues actuarias, nulla quarum plus
quàm triginta remis agatur, habeto. Appianus κα
ταφράκτους uocat eas, quas actuarias Liuius dixit, his
uerbis: Ναῦς δὲ καταφραικτους δώδεκα ἔχειν μόνας, αἷς ἐς τοὺς
ὑπηκόους πολέμου κατάρχειν, πολεμουμεσοι δὲ καὶ πλείοσι χῆθαι:
Naues tectas duodecim habere ſolas, quibus ſub­
ditos ad obſequium bello inferendo cogere poſ­
ſint: laceſſitos autem & pluribus uti licere. Quo lo
co legendum fortaſſe ἀφράκτους. & δέκα, non δώδεκα.
Appianus enim ſecutus eſt Polybium, quem in ple
riſ〈que〉 locis Liuius uiſus eſt uertiſſe ad uerbum. Ne­
que tamen exiſtimes ἄφρακτα accipi pro actuarijs.
Tullius enim lib. X. Epiſtolarum ad Atticum, diſcri
men ponere uidetur, dum inquit: Recordor enim
æſtate cum illo Rhodiorum ἀφράκτ nauigans, quàm
fuerim ſollicitus. Quid duro tempore anni actua­
ria fore cenſes? Aphracta enim Tullius inter longas
naues poſuiſſe uidetur lib. v.ad Atticum: Nos Rho­
diorum ἀφράκτοις, cæteris〈qué〉 longis nauibus tran­
quillitates aucupaturi eramus. Actuariolum etiam
dicimus, quod deceremis agebatur. Tullius XVI.
1ad Atticum: Hæc ego conſcendens è Pompeia­
no tribui actuariolis decemſcalmi. Actuarium na
uigium puto à Græcis dictum κωπήρη, & maximè
à Thucydide & Plutarcho. Thucyd.in IIII. Λακεδαι
μονίους καὶ τοὺς ξυμμάχους πλεῖν μὴ μακρᾷ νηὶ, ἄλλῳ δὲ κωπήρει
πλοίῳ ἐς πενταηόσια τάλαντα ἄγοντι μετρά. id eſt: Lacedæ­
monios ſocios〈qué〉 Lacedæmoniorum nauigare non
longa naui, ſed alio actuario nauigio, capaci pon­
do talentorum quin〈que〉 milium. Si Laurentius Val­
la aliter uertit, falſus eſt, ut in pleriſ〈que〉 alijs. Plutar­
chus in Antonio: Ἀντώνιος μὲν ἐπιφοίτα πανταχόσε κωπή­
ρει τοὺς στρατιώτας παρακαλῶν. id eſt: Antonius quidem
actuario itabat quoquo uerſus milites cohortans.
Plutarchus in Alexandro, πορθμεῖα κωπήρη dixit, quæ
remis incitarentur: quaſi dicas pontones actuarios.
Strabo in XI. ἀκάτια poſuit pro prædatorijs naui­
gijs, his uerbis: Ζῶσι δὲ ἀπὸ̀ τό κατὰ θάλασσαν ληστηρίων, ἀκά
τεα ἔχοντες λεπτὰ, στενὰ καὶ κοῦφα, ὅσον ἀνθρώπους πέντε καὶ εἴκοσι
δεχόμενα. σπάνιον δὲ τριάκοντα δέξαθαι ζοὺς πάντας δυνάμενα.
id eſt: Alatrocinijs, quæ in mari factitant, uitam to
lerant, acatia habentes leuia, anguſta & uelocia:
quę uix uectores uigintiquin que recipiant. rarum
autem eſt, ea poſſe in totum triginta capere. Ipſe
Laurentius ἀκάτιον actuarium uertit, haud ſcio quàm
recte. Plinius enim lib.IX.cap.XXX. uſus eſt uoca­
bulo Græco, cum Latine reddere non poſſet. eius
uerba adſcribam: Nauigeram ſimilitudinem, & aliam
in propontide uiſam ſibi prodidit Mutianus: con­
cham eſſe acatij modo carinatam, inflexa puppe,
1prora roſtrata: in hac condi nauplium, animal ſe­
piæ ſimile, ludendi ſocietate ſola, duobus hoc fie­
ri generibus: tranquillo enim uectorem demiſſis
palmulis ferire, ut remis: ſi uero flatus in uitent, eaſ
dem in uſum gubernaculi porrigi, pandi〈qué〉 concha­
rum ſinus auræ huius uoluptatem eſſe, ut ſerat: il­
lius, ut regat. Quod ſi Plinius putaſſet acatium poſ­
ſe dici Latine actuarium, non credo Græco uoca­
bulo uſus fuiſſet Mutianus, quem autorem ſequi­
tur, & refert, Rom.hominem & ter conſulem. Au
lus Hirtius de bello Alexandrino dixit nauigium,
quod ἀκάκον Plutar chus in Cæſare: Τρίτον δὲ περὶ τῇ φά
ρῳ μάχης συνεστώσης κατεπήδιησε μὲν , ἀπὸ̀ τοῦ χώματος εἰς ἀκά­
κον, καὶ παραβοήθη τοῖς ἀγωνιζομένοις. ἐπιπλεόντων δὲ πανταχόθεμ
αὐτῷ τῶν αἰγυπτίων, ῥίψας αὐτὸν εἰς θάλασσαν, ἀπενήξατο μόλις καὶ
χαλεπῶς: Tertio autem prælio ad Pharum inito, ab
aggere in acatium deſilijt, & decertantibus auxilium
tulit. concurrentibus uerò in ſe undi〈que〉 Aegyptijs,
ſe in mare deiecit, uix〈qué〉 ad ſuos enatauit. Hirtius
autem ſic: Cæſar quoad potuit, cohortando ſuos
ad pontem & munitiones contendere, eodem in
periculo uerſatus eſt. Poſtquàm uniuerſos cedere
animaduertit, in ſuum nauigium ſe recepit: quò mul
titudo hominum inſequuta cum irrumperet, ne〈que〉
adminiſtrandi neque repellendi à terra facultas da
retur: fore quod accidit ſuſpicatus, ſeſe ex nauigio
eijcit, atque ad eas quæ conſtiterant longius naues
adnatauit. Tranquillus ſcapham uocat, his uerbis:
Eruptione hoſtium ſubita compulſus, in ſcapham
1pluribus eódem præcipitantibus, cum deſiluiſſet
in mare, nando per ducentos paſſus euaſit ad pro
ximam nauem. Fuerunt tamen & maxima acatia,
ut ex Polybio in primo collegiſſe memini Παρεσκέ­
ναξον δὲ καὶ τὰ περιλοιπῆ τῶν πλοίων τριήρεις, καὶ πεντηκοντορους,
καὶ τὰ μέγιστα τῶν ἀκατίων: Reliqua præterea nauigia
expediebant, triremes & actuarias naues & maxi
ma acatia. Ἄκατος etiam dicitur à Thucydide, & Lu­
ciano de ueris narrationibus, qui agebatur uelis
potius quàm remis: Καὶ τ ναῦν, ἄκατος δὲ ἦν, ὡς πρὸς μέ­
γαν καὶ βίαιον πλουν, ἐκρατυνάμην: Et nauem, quę acatus
erat, ut ad longam ſæuam〈qué〉 nauigationem feren­
dam eſſet idonea, armandam inſtruen dam〈qué〉 cura
ui. Et paulo poſt ſubdit: Καί οὐκ ἔτι οὐδὲ σεῖλαι τὴν ὀθόνην
δυνατὸν ἦν, ἐπιτρέψαντες οὖν τῷ πνεύματι: Neque amplius
contrahere uela in poteſtate noſtra erat, quæ qui­
dem uento permisimus. Thucydides in ſeptimo:
Ἔκλειομ οὖν τόν τε λιμέναεὐθὺς, μ μέγαμ, ἔχοντα σόμαιὀκτὼ
σαδιίων μαιλισα τριήρεσι πλαγίς, καὶ πλοίοις, καὶ ἀκάτος ἐπ̓
ἀγκυρῶν ὁρμίξοντες: Clauſeruntigitur ſtatim portum
maiorem, cuius fauces octo ſtadiorum interual­
lo patebant: id que effecerunt obliquis triremi­
bus, nauigijś que, & acatis in ore eius collocatis,
anchoris que firmatis. Idem Thucydides, Ἀνάτιον
ἀμφήρικον dixit, ἐν ᾧ ἕκαστος τῶν ἐλαυνόντων δικωπίας ἐρέττει,
his uerbis, Οὑ̄ι ιόν δὲ ἐποίησαν ἀκάτιον ἀμφήρικον, ὡς λη­
εαὶ ἐκ πολλοῡ τεθτραπευκότες τὴν ἄνοιξιν τῶν πυλῶν, ἀνέθεσαν
ἐπὶ ἁμάξη, πείθοντες τὸν ἄρχοντα τῆς τάφρου κατακομί­
εῖν τῆς fυκτὸς ἐπὶ τὴν θάλασσαν: Illi tale quoddam
1fecerunt Acatium ambireme, ceu prædones multo
antea aucupantes facultatem aperiendarum por­
tarum, impoſuerunt currui: quo nocte intempe­
ſta (permiſſu magiſtratus) per foſſam tranſportarent
ad mare. Diſtuli in hunc locum dicere de lembis,
quos Vergilius in primo Georgicon ponit inter
fluuialia, his uerſibus:
Non aliter 〈quẽ〉 qui aduerſo uix flumine lembum
Remigiis ſubigit, ſi brachia forte remiſit:
Atque illum in præceps prono rapit alueus amne.
Liuius lembos uidetur habere inter actuaria, deca
dis quartæ libro quarto: Naues quas ciuitatibus
maritimis ademiſſet, redderet: né ue ipſe nauem
ullam præter duos lembos, qui non plus quàm ſe
decim remis agerentur, haberet. Idem Liuius deca
dis tertiæ libro primo, uocat actuarias naues eas,
quæ à Polybio lembi dicuntur, dum ait: Ab actua­
rijs aliquot nauibus ad alteram ripam pertrahitur.
Polybius autem: Οἷς ἔμελλον οἱ λέμβοι ρὑμουλκοῦντες οὐκ ἐά
σεῖν, &c. Sed ea uidebimus in rate, ubi aget de tranſ
portandis ab Annibale elephantis. Erant & maio­
res lembi ad belli uſum non inutiles. Itaque claſſem
lemborum legimus non ſemel apud Liuium, & ma­
xime decadis quintæ libro quinto: Antenor qui cum
claſſe lemborum ad Phanas ſtabat, Caſſandriam in­
de traiecit. Idem Liuius decadis quartæ libro ſecun­
do: Peninſula eſt Peloponneſus, anguſtis Iſthmi
faucibus continenti adhærens, nulli aptior at〈que〉 op
portunior, quàm nauali bello. Si centum tectæ na
1ues, & quinquaginta leuiores apertæ, & centum
triginta Iſſiaci lembi maritimam oram uaſtare, &
expoſitas propè in ipſis littoribus urbes cœperint
oppugnare. Diodorus lib.xx. Ἀθροίσας τοὺς ἀδροτάρους
τῶν λέμβων, καὶ τούτους καταφράξας σανίσι, καὶ θηρίδας κλεισὰς
κατασκευάσας, ἑνέθετο μὲν τῶν τρισπιθάμων ὀξυβελῶν τοὺς πέρῥω­
τάτω βάλλοντας, τοὺς τούτοις κατὰ τρόπον χπησαμένους. id eſt:
Congregatis ijs lembis, qui maxime expediti uide
bantur, ijś que cratibus & pluteis contectis, additis
quo que feneſtris quæ clauderentur, impoſuit ma­
chinas, quę tela quàm longiſſime emittere ualerent:
eos〈qué〉 homines, qui illis machinationibus exacte
uti poſſent. Quibus etiam ueluti præcurſoribus,
uel ut Cęſaris uerbo utar, anteceſſorib9 utebatur.
Polybius in primo: Ὁμοίως δὲ καὶ τοῖς ἐκ τῶν συρακουσῶν
προαπεσαλμένοις ταμείαις ἀνήειλαμ οἱ προπλεῖν εἰθισμένοι λέμ
βοι τὸν ἐπίπλουν τῶν ὑπεναντίων. id eſt: Similiter & quæſto­
ribus, qui à Syracuſanis præmiſſi erant, enuntia­
runt lembi, qui ſolebant antecedere aduerſariorum
incurſum & aduentum. Thucyd. in ſexto, πρόπλους
ναῦς uocateas, quæ pręmiſſæ fuerant: Καὶ τὰς πρόπλους
ναῦς ἐκ τῆς ἐγέστης ἃμα προσέμενον, βουλόμενοι εἰδέναι περὶ τῶν
χρημάτων εἴ ἐσιν: Et naues exploratorias ex Egeſta ſi
mul expectabant, cupientes de nummis fieri certio­
res, an curati eſſent nec ne. Et paulo poſt: Αἱ δὲ ἐκ τῆς
ἐγὲστης τρεῖς νῆες πρόπλοι παραγίγνονται ῖς ἀθηναίοις ἐς τὸ ῥή­
γιον ἀγγέλλουσαι ὅτι τἄλλα μὲν οὐκ χρήματα, ἃ ὑπέσχοντο. id
eſt: Egeſta tres naues, quæ explorandi cauſa præ­
miſſæ erant, præſto fuere Athenienſibus ad Rhe-
1gium: nuntiarunt〈qué〉 nullam curatam pecuniam, quam
polliciti fuerant. Plutarchus in Catone κατασκοπικά
uocat: Ἠ̂σαν δὲ πεντακοσίων μὲν οὐκ ἐλάττους αἱ μάχιμοι. λιβυρ
νικὰ δὲ καὶ κατασκοπτικὰ καὶ ἄφρακτα παμπληθη̄. id eſt: Erant
non minus quàm quingentæ aptæ ad præliandum,
Liburnicæ autem & exploratoriæ apertæ〈qué〉 ingen
ti numero. Quibus Thucyd. uerbis exploratoria
potius quàm ſpeculatoria nauigia ſignificantur,
quæ à Græcis, & in his Plutarcho, κατασκοπικὰ dicun
tur, & aliquot Latinis. Aulus Hirtius in quinto: Li
teris〈qué〉 celeriter in Siciliam ad Atticum & Rabirium
Poſthumium conſcriptis, & per cataſcopum miſſis,
ut ſine mora, aut ulla excuſatione hyemis uento­
rum〈qué〉 exercitus ſibi quàm celerrime tranſportaren­
tur. Tullius in quinto ad Atticum, cataſcopium dixit
in loco ſuprà citato: Aphracta Rhodiorum, & dicro
tum Mitylenorum, & aliud cataſcopium. Liuius deca­
dis tertiæ lib.11. ſpeculatorias dixit: Inde duæ Maſſi
lienſium ſpeculatoriæ præmiſſę retulerunt claſſem Pu
nicam ſtare in oſtio fluminis. Polybius in tertio: προ­
απέστειλα κατασκεψομένας δύο ναῦς ταχυπλοούσας μασσαλιωτι­
κὰς. Cæſar etiam in quarto, ſpeculatoria nauigia pro
tulit: Quod cum animaduertiſſet Cæſar, ſcaphas lon­
garum nauium, item ſpeculatoria nauigia militib9 com
pleri iuſſit: & quos laborantes conſpexerat, ijs ſubſi
dia ſummittebat. Κέλης, ut mihi quidem uidetur, po
nendus eſt inter actuaria, dict9 per metaphorá equi
celitis, quòd unico tantum per tranſtra remo agatur.
κίλης enim equus dicitur, qui ab uno ſeſſore agita
1tur & regitur. Palęphat 9 περὶ κενταύρων, Νεανίσκοι δέ τινες
ἐκ τῆς ὑχορείας ἐκ κώμης τινὸς καλουμένης νεφέλης ἐπινόουσιν ἵπ­
πος κέλητας διδάξαι. πρότερον οὐκ ἠπίσαντο ἐφ' ἵππων ὀ χεῖθας.
τὰ μόνον ἅρμασι ἐχπῶντο. id eſt: Iuuenes quidam èradi­
ce montis profecti à uico quodam, uocato Nebu­
la, excogitant equos celetas condocefacere, in ijs〈qué〉
ſedere. nam ante id tempus neſciebant in equis ſe­
dere, ſed ſolum curribus utebantur. Quibus uer­
bis planum fit, quid ſit κέλης equus: ex quo έλης di
ctus, quòd uno remo, & non binis aut ternis per
ſedilia ageretur, cum tamen plures remiges habe­
ret. Polybius in quinto: Ἔλαβε δὲ καὶ κέλητα περί τὸ ῥίον
αἰτωλικὸν ὁμοῦ τῷ πληρώματι. id eſt: Cepit & celocem
ſecundum Rhium Aetolicum, ſimul cum ſocijs na
ualibus. dicitur & κελήτιον. Thucydides in primo:
Ἔδοξεν οὖν αὐτοῖς, ἄνδρας ἐς κελήτιον ἐμβεβάσαντας ἄνευ κηρυ­
κίου ωπροπέμψαι τοῖς ἀθηναίοις: Viſum itaque eſt aliquot
hominibus in paruulum celocem impoſitis ſine
caduceo præmittere ad Athenienſes. Idem alio lo­
co: Θηραμένης με παραδοὺς Ἀσυόχῳ τὰς ναῦς ἀποπλέων ἐν κέ­
λητι ἀφανίξεται. id eſt: Theramenes quidem traditis
Aſtyocho nauibus, delatus in celoce extinguitur.
Quo loco celocem uertit Valla, fortaſſe non in­
epte. Gellius énim in x. his uerbis uſus eſt: Celo­
ces, uel ut Græci dicunt, celetes. Xenophon in pri­
mo ἑλληνικῶν: Τῳ̄ δὲ ἐτεωνίκῳ ὑπηρετικὸς κέλης πάντα ἐξήγγει­
λε τὰ περὶ τὴν ναυμαχίαν. Id eſt: Eteonico autem om­
nia quę in prælio contigerant, per exploratorium
celocem nuntiata ſunt. Idem in quarto de Bra-
1ſida: Αὐτὸς δὲ ἐν κελητίῳ ἄπωθεν ἐφεπόμενος. Sic uerterem: Ipſe
autem paruulo celoce eminus ſubſequens. Valla
uertit actuarium, & non celocem, ut ſibi non ſatis
conſtare uideatur. Appianus in ſecundo de bello
ciuili: Ἔπεμπε τρεῖς θεράποντας ἐπὶ τὸν ποταμὸν ἀπὸ δώδεκα σα
δίων ὄντα οἱ κελήτιον ὀξὺ καὶ κυβερνήτην ἄριστον, ὥστε τινι πεμ­
πομένῳ πρὸς καίσαρος ἔμελλον ἑτοιμαλσειν. id eſt: Miſit tres
ſeruos ad fluuium, qui aberat duodecim ſtadiorum in
teruallo, qui inſtruendum curarent celocem cele­
rem cum optimo rectore ad uſum eius qui ueluti
à Cæſare mitteretur. Plutarchus in Cæſare: Πλοῖον
δωδεκὰσκαλμον uocat: Ἀπορούμενος δὲ, καὶ περιπαθὼν δεινὸν
ἐβούλουσε βούλευμα κρύφα πάντων, ἐς πλοῖον ἐμβὰς τὸ μέγεθος
δωδεκὰσκαλμον ἀναχθῆναι πρὸς τὸ βρεντέσιον. id eſt: In an­
xietate conſtitutus, rerum〈qué〉 difficultate, rem arduam
excogitauit clam omnibus conſcenſo duodecim
ſcalmorum nauigio illinc ſeducere Brunduſium.
Dicitur & ἐπχκβοκέλης ab Ariſtotele, in primo περὶ ἑρ
μηνείας, quod eſt nauigium prædatorium, ſi Suidæ
credimus. A celete celetizontes pueri dicti à Plinio,
libro trigeſimo quarto, capite octauo: Idem celeti
zontas pueros fecit, id eſt ſedentes in equis, & eos
agitantes. Ponendi ſunt & cercuri inter actuaria.
Liuius decadis quartæ libro tertio: Ipſe cum claſſe
centum tectarum nauium, ad hæc leuioribus naui
gijs, cercuriś que ac lembis ducentis proficiſcitur.
Appianus in Mithridate: Κερκούρους δέ τινας ἐς τοῦτο συ
νέπεμψεν αὐτῷ. Strabo etiam meminit. Eſt & ἁλιάς
inter leuiora minorá que nauigia. Plutarchus in
1Pompeio: Ὡς οὖν εἰ̄δον οὐ βασιλικὴν, οὐδέ λαμπρὰν, οῡδέ ταῖς
θεοφάνους ἑλπίσιν ὁμοίαν ὑποδοχὴν, αλλ' ἐπὶ μιᾶς ἁλιαδος προ
σπλέοντας ὀλίγους ἀνθρώπους: Vbi igitur uident minimè
regium, minimé que ſplendidum, neque Theopha­
nis ſpei congruentem receptum: ſed in unico naui
giolo nauigantes paucos uiros. Cum non ſatis ſci
rem quod genus nauigij eſſet ἁλιὰς, adij Appianum,
qui in eodem hiſtoriæ loco ſic ait: Κυρώθείσης δὲ τες γνώ­
μης, σκάφος εὐτελὲς ἐπ̓ αὐτὸν ἐπέμπετο, ὡς τῆς θαλάσσης οὔσης
ἁλιτενοῦς, καὶ μεγάλαις ναυσὶ οὐκ εὐχεροῦς. id eſt: Approba­
ta ab omnibus ſententia, miſerunt ad eum uile na
uigium: propterea quòd mare illic diceretur uado
ſum, minime〈qué〉 capax magnarum nauium. Cæſar
etiam in tertio de bello ciuili, nauiculam paruam
uocat, quam ἁλιάδα dixit Plutarchus: Ab his libera
liter ipſe appellatus, & quadam notitia Septimij
productus, quòd bello prædonum apud eum or­
dinem duxerat, nauiculam paruam conſcendit cum
paucis ſuis: & ibi ab Achilla & Septimio interfici­
tur. Plutarchus in Timoleonte, oneri aptam & fru
mentariam fecit, propterea quòd neceſſitas urge­
ret, dum ait: Σῖτον ἐκ κατχινης μικραῖς ἁλιάσι, καὶ λεπτοῖς ἀκα
τίοις ἀποστέλλων. Idem Plutarchus in eo libro qui ὰ­
ποφθέγματα inſcribitur, quid ſit ἁλιὰς, apertius decla­
rare uidetur, quàm ut dubitare debeamus: ubi de
eadem fuga Pompeij tractat: Μετὰ δὲ τὴν ἐν φαρσάλφ
μάχην φεύγων εἰς αἴγυπτομ, ὡς ἔμελλε διαβαίνειν ἐκ τῆς τριήρους
εἰς ἁλικκὸν πλοῖον, ἀποσίλαντος τοῦ βασιλέως. Vides ut
quem ſuprà dixerat ἁλιάδα, nunc uocet ἁλιευτικὸν πλοῖον:
1id eſt, nauem piſcatoriam: ut nemo uel medioctis
iudicij dubitare queat, quin ἁλιἀς ſit ἁλιευτικὸν πλοῖον.
Sic eruenda ueritas rerum obſcurarum, conquiren
dis conferendis〈qué〉 inter ſe autorum locis.
Nunc de fluuiatilibus dicendum, quæ ſic dicun
tur à Liuio primæ decadis libro decimo: Ibi capti­
uis proximo uico in custodiam datis, pars fluuiati
les naues ad ſuperanda uada ſtagnorum apte pla­
nis alueis fabricatas, pars captiua nauigia armatis
complent. Polybius in tertio, ποτάμια πλοῖα uocat,
his uerbis: Καταλύσας δὲ δουτβαῖος, καὶ γεφυρώσας τοῖς ποτα
μίοις πλοίοις τ διάβασιν, ἀσδρούβᾳ μὲν ἐπέταξε διακομίζειν τὸ
 πλῆθος, αὐτὸς δὲ διαβὰς εὐθέως ἐχπημάτιξε τοῖς παραγεγονόσε
πρεσβουταῖς ἀπὸ τῶν συνεγγὺς τόπων. id eſt: Cum ſecundo
die conſtitiſſet, flumeń que ponte fluuiatilibus lem
bis impoſito iunxiſſet, Aſdrubali negotium dedit
exercitum traijciendi: ipſe autem traiecto ſtatim
flumine reſponſa dabat legatis, qui aderant à lo­
cis propinquis. Diodorus libro uigeſimo: Καὶ πολ­
λῶν με σκαφῶν ποταμίων αὐτῷ παρεσκουασμένων, πάντων δέ
τούτων ἐχόντων βέλη παντῖα, καὶ τοὺς χπησαμένους αὐτοῖς ἄνδρας,
οἱ περὶ τὸν Ἀντιγόνον μετρίως ἠποροῦντο. id eſt: Multis illi com
quiſitis fluuiatilibus nauigijs, ijs autem omnibus
habentibus multiplicia telorum genera, uiroś que
qui ijs ex arte uti ſcirent, Antigonus cum ſuis non
leuiter premebatur. Idem in eodem de Semirami­
de: Διεσκευάσατο κατασκευάξεῖν ποτάμια πλοῖα διαίρετα, διά
τὴν̀ μετακόμισιν διακεκομμένα, καὶ πάλιν ὰρμοξόμενα. id eſt:
Curauit conſtruenda nauigia fluuiatilia, quæ fa-
1cilè ſoluerentur, ut expedite magis tranſportari
poſſent diſſoluta, iterumque ubi uſus eſſet com­
pacta. Strabo eiuſmodi naues πάκτωνας uocat, libro
decimoſeptimo: Δίεβημεν δὲ εἰς τὴν νῆσον ἐπὶ πάκτωνος. ὁ
δὲ πάκτων σκυταλίδων πεπηγός ἐστι σκάφιον, ὥστε ἐοικέναι
διπλοκίνῳ. Quod idem autor πορθμεῖον uocat. Inter
fluuiatiles ſunt lintres, quæ remis agebantur, ut
palàm fit ex Cæſare in ſeptimo Commentario­
rum: Conquirit etiam lintres, has magno ſonitu
remorum incitatas in eandem partem mittit. Li­
uius decadis tertiæ libro primo: Itaque ingens co­
acta uis nauium eſt, lintriumque, temerè ad uicina
lem uſum paratarum. Tullius pro Milone: Repen
te lintribus in eam inſulam materiam, calcem, ce­
menta, atque arma conuexit. Extatiocus apud Tul­
lium de claris oratoribus, quem C. Iulius in per­
petuum notauit, cum ex eo in utranque partem to­
to corpore uacillante quæſiuit, quis loqueretur è
lintre. Fiebant quoque naues uitiles è corio, in Bri
tannico oceano, Plinij tempore, ut teſtatur in ſepti­
mo. Etiam nunc in Britannico oceano uitiles co­
rio circunfutæ fiunt, in Nilo ex papyro & ſcirpo
& arundine. Herodotus quoque in κλειῷ eiuſmodi
naues fluuiatiles admiratur: Τὰ πλοῖα αὐτοῖσι εστὶν, τὰ
κατὰ τὸν ποταμὸν πορευόμενα ἐς τὴν βαβυλῶνα, ἔοντα κυκλοτερέα
πάντα σκύτινα. ἐπεὰν γαρ ἐν τοῖσι ἀρμενίοισι καθύπερθε ἀσσυρί­
ων οἰκημένοισι νομέας ἰτέης ταμόμενοι ποιήσωνται, περιτείνου­
σι τούτοισι διφθέρας στεγαστρίδας ἔξῶθεν ἐδάφεος τρόπον, οὔτε
πρῦμνην ἀποκρίνοντες, οὔτε πρώρην συνὰγοντες, ἀλλ' ἀσπιδος
1τρόπον κυκλοτερέα ποιήσαντες, καὶ καλάμης πλήσαντες πάντο
 πλοῖον τοῦτο απιᾶσι κατὰ τὸν ποταμόν φέρεσθαι φορτίων πλήσαν
τες. μάλιστα δὲ βίκους φοινικίους κατάγουσι οἴνου πλέους. ιθύνε­
ται δὲ ὑπὸ δύο πλήκτρων, καὶ δύο ἀνδρῶν ὀρθῶν ἑστεοτων. καὶ ὁ μὲν
ἕλκει τὸ πλῆκτρον, ὃδιε ἔξω ὠθέει. ποιέεται δὲ καὶ κάρτα μέγαλα ταῦ
τα τὰ πλοῖα, καὶ ἐλάσσω, τὰ δέ μέγιστα αὐτέων καὶ πεντακισχιλίων
ταλάντων γόμον ἔχει. ὲν ἑκάστῳ δὲ πλοίῳ ὄνος ζῶς ενεστι, ἐν δὲ τοίσι
μείξοσι πλευνες: Nauigia illis ſunt, quæ ſecundo flu­
mine deferuntur Babylonem uerſus, omnia circu
lari forma, eáque ex aluta. Paſtores enim Armenij,
qui ſupra Aſſyrios incolunt, id genus nauigij ex
cæſis ſalicibus conſtruunt, circumpoſitis pellibus ex
trorſus, quibus tegumenti uice utuntur, carinæ〈qué〉
loco, nulla neque puppis, neque proræ forma diſ­
creta: uerum ſcuti inſtar in orbem compoſita ſtipu
la referciunt: illud que nauigium flumini promitt­
tunt, mercibus onuſtum: præcipue autem bicos è
palmarum folijs comportant, uino refertos. Re­
guntur autem à gubernaculis duobus cum toti­
dem hominibus, qui ſtant: quorum alter trahit, al
ter extrinſecus propellit. fiunt autem & hæc naui­
gia ualde magna, nonnulla & minora. eorum au
tem maxima ferunt onus talentorum quinque mil
lium. Ineſt & in uno quoque nauigio aſinus ui­
uus, in maioribus etiam plures. Diodorus Siculus
libro decimo nono, ubi de adnauigantibus ad Aſ­
phattum in quodam lacu miram rationem non
nauium, ſed faſcium, quæ tamen uſum nauium
præſtent, refert his uerbis: Παρασκευασάμενοι δὲ δεσμὰς
1καλάμων εὐμεγέθεις ἐμβάλλουσι εἰς τὴν λίμνην. ἐπὶ δέ τούτων ἐπε­
κάθηνται οὐ πλείω τριῶν, δύο μὲν ἔχοντες προσδεδεμένας πλά­
γας οὐ κωῶελατοῦσι, εἷς δὲ φορῶν τόξα τοὺς προσυνλέοντας ἐκ τοῦ
πέραν ἢ βιάξεσθαι τολμῶντας ἀμύνεται. ὅταν δὲ πλησίον γένωντες
τῆς ἀσφάλτου πελίκας ἔχοντες ἐπιπηδῶσι, καὶ καθάπερ μαλακῆς
πέτρας ἀποκόπτοντες γεμίζουσι τὴν δεσμην, εἶτα ἀποπλέουσι εἰς του
πίσω. ἀν δὲ τις αὐτῶν ἀποπέσῃ τῆς δεσμῆς διαλυθείσης, μὴ δυ
νάμενος νεῖν, οὐ καταδύεται καθάπερ ἐν τοῖς ἄλλοις ὕδασι, ἄλλ' ἐ­
πινήχεται τοῖς ἐπισαμένοις ὁμοίως. φύσει τοῦτο τὸ ὑὸν παρα­
δέχεται βάρος, ᾧ συμβαίνει μετέχειν αὐξήσεως ἢ πνοῆς ἔξω τῶν
στερεῶν. id eſt: Calamorum faſces admodum ingen­
tes inter ſe coniungunt, immittunt〈qué〉 in paludem,
in quibus inſident non plures tribus hominibus:
quorum duo habent adalligatos remos latos, ijs〈qué〉
remigant. alius uerò ferens arcus adnauigantium
ex aduerſo, uel uim inferre conantium, impetum
propulſat. Vbi uero propius ad aſphaltum acceſſe
re, arreptis ſecuribus operi intendunt: & tanquam
è molli petra excidentes implent ratem colligatam
è faſcibus, deinde retro reuertuntur. Quòd ſi quis
eorum diſſoluta rate, in aquam incidat, natandi
neſcius, non peſſum it, ut in alijs aquis fieri ſolet:
ſed perinde atque periti natandi ſupernatat. natu­
ra enim illud humidum, pondus ſuſtinet omne,
cui contigit participem eſſe incrementi, uel ſpiri­
tus extra quàm ſi de ſolidorum genere fuerit. Nec
iſtorum ratis abſimilis eſt prouerbiali illi, quem ῥί­
πα Gręci uocant. Lucianus: Ἐπὶ ῥιπὸς ἡ παροιμία φησὶ τὸν
αὶγαῑον, ἢ τὸν ἰένιον διαπλοῦσαι θέλοντα. Strabo in decimo
1quinto, σχεδίας καλαμίνας dixit, ubi de ἀσφάλτῳ mentio
nem facit. Fuerunt & monoxylę lintres, ut apud Pli
nium in ſexto: Regio autem ex qua piper monoxy­
lis lintrib9 Baracem conuehitur, uocatur: & c. Quas
deſignare uidetur Liuius decadis tertiæ lib. primo:
Nouas〈qué〉 alias primum Galli inchoantes cauabant ex
ſingulis arboribus: deinde & ipſi milites ſimul co
pia materiæ, ſimul facilitate operis inducti, alueos
informes nihil, dummodo innare aquę & capere o­
nera poſſent, curantes raptim faciebant. Alueum au
tem pro carina uidetur ſumpſiſſe Liuius decadis
tertiæ libro tertio, dum ait: Ibi〈qué〉 adeò non armamen
ta modo, ſed etiam aluei nauium quaſſati erant. Sub
ductæ naues, dum reficiuntur aliquantum tempo
ris contriuerunt. Saluſtius in bello Iugurthino: Hi­
que alueos nauium inuerſos pro tugurijs habue­
re. Alueum etiam pro uaſe ligneo poſuit idem Li­
uius in primo: Tener fama, cum fluitantem alueum
quo expoſiti erant pueri, tenuis in ſicco aqua deſti
tuiſſet, lupam ſitientem ex montibus, qui circa ſunt,
ad puerilem uagitum curſum flexiſſe. Quem alueum Plu
tarchus in Romulo σκάφην uocat: Ἐνθέμενος οὖν εἰς σκά
φην τὰ βρέφη, κατέβη μὲν ἐπὶ τὸν ποταμὸν ὡς ῥίψων: Impoſitis
in alueum pueris, deſcendit ad fluuium ut proiectu
rus. Scapha enim non ſolum nauiculam ſignificat, ſed
etiam uas concauum, quod etiam nunc nomen re
tinet apud Venetos. Plutarchus in Demetrio, ἐφόλ
κιον appellat: Καὶ κατὰ ναῦν ἀτρέμας ἔχειν πάντας, αὐτὸς ἔμ­
βας εἰς τὸ ἐφόλκιον ἐξῆλθε μόνος: Iuſſiś que in naui om-
1nibus conquieſcere, ipſe conſcendens in ſcapham
exijt ſolus. Plane ſcapha eſt tanquam in inſtrumen
to nauis: & ſi quis nauem cum inſtrumento eme­
rit, praeſtari ei debet ſcapha, ſecundum Labeonem,
in tractatu de Fundo inſtructo: etiamſi Paulus id
notet, dicat que ſcapham mediocritate, non gene­
re à naue differre. Erat longarum nauium, ut con
ſtat ex quarto Commentariorum Cæſaris, his uer
bis: Quod quum animaduertiſſet Cæſar, ſcaphas
longarum nauium, item ſpeculatoria nauigia mi­
litibus compleri iuſſit. quę uerba ſuprà citauimus.
Liuius decadis tertiæ libro quinto: Inde acceptus
ſcapha in arcem confugit. Et in eodem: Exceptis
in præparatas ſcaphas nautis. Veneti ſchipho &
copano uocant nauium onerariarum, il batello. Lu­
cianus δικωπίαμ uocat, dum ait: Ἐγὼ πρεσβύτης ὤν τὴν δι
κωπίαν ἕλκων ἐπέττω μόνος. Tullius ſecundo de inuentio­
ne: Poſtea aliquanto ipſos quoque tempeſtas uehe­
mentius iactare cœpit uſque adeò, ut dominus na
uis, cum idem gubernator eſſet, in ſcapham confu
geret. Σκάφος autem in neutro accipitur pro commu­
ni nauium cuiuſcunque generis uocabulo, ut uidi
mus in pleriſ〈que〉 locis ſuprà citatis. inde σκάφη τετριη­
ρικὰ apud Diodorum in XX. pro nauibus quadrire
mibus: Συνέβε πολλὰ τῶν τετριηρικῶν σκαφῶν ὑπὸ τοῦ χειμῶ
νος κατενεχθῆν παραβόλως ἐπὶ πόλιν οὖσαν δυσπροσόρμιστον καὶ
τεναγώδη. Idem in eodem: Διεφθάρη δὲ ἐν τούτῳ τῷ σάλῳ τρία
σκάφη τῶν πεντηρικῶν, ἐξ ὧν ἔνιοι τῶν ανδρῶν διενήξαντο. Dicit
& σκαφίδιον, quo uocabulo non ſemel utitur Lucia
1nus: Χἀρων μηδὲ διαψύξαι τὸ σκαφίδιον. Cymbam Latini,
& in ijs Iuuenalis:
Atque una tranſire uadum tot millia cymba,
Nec pueri credunt. Sumitur & σκάφος, pro conca­
uitate & uentre nauis, ἀπὸ τοῦ σκάπτειν. Inde ſcaphium,
pro uaſe, ut diximus in tractatu de Vaſculis: & etiam
pro ligone, eo quo exercebantur Athletæ. Inde a­
pud Iuuenalem: Et ride ſcaphium poſitis quum ſu­
mitur armis. Οἱ γὰρ γυμνασταὶ ύτοις ἐχσῶν τὸ ὑπὲρ γυμνασίας,
τῇ σκαπάνῃ σκάπτοντες, καὶ τὰ ἄνω μὲρη ἀναῤῥωννῦντες: Id ſcri­
ptum inueni in ſcholijs Græcis, in quartam eclo­
gam Theocriti, ſi tibi probabitur eius autoritas.
Cuius ſcaphij meminit Plutarchus in Arato: Ἐπι­
φαίνεται δ' ἀμέλει καὶ ταῖς εἴκοσιν ἀθλητική τις ἰδία, καὶ τὸ συνε­
τὸν προσώπου καὶ βασιλικόν. οὐ παντάπασιμ ἀρνεῖται τὴν ἀδδη­
φαγίαν καὶ τὸ σκαφίον. id eſt: Extat enim & imaginibus
illius ſpecies quædam athletica, regiá que illa & co
gitabunda uultus forma: non omnino negare ui­
detur, uictum pugilicum, aut etiam ſcaphium. Idem
Plutarchus περὶ δυσωπίας: Ὡς γὰρ ὁ γεωργὸς ἄγριον μὲν ἐκκό
πτων βλάστημα, καὶ ἀγεννὲς αὐτόθεν ἀφειδῶς ἐμβαλὼν οὺ σκαφεῑ­
ον ἀνέτρεψε τὴν ῥίζαν: Quemadmodum enim agricola
fruticem agreſtem excindere cupiens, intrepide
demiſſo ligone radices ipſas euertit. Idem, εἰ πρεσβυ
τέρῳ πολιτ. Οὐδὲ γὰρ τὰ σώματα παντελῶς ἀκίνητα καὶ ἀ γύμναστα
περιορῶμεν, ὅτι μὴ δυνάμεθα σκαφείοις μηδὲ ἀλτῆρσι χπῆσθαι.
Id eſt: Neque enim corpora prorſus immota inex
ercitata〈qué〉 ſinimus: propterea quòd non ualeamus
ligone uti, neque alteribus. Ratem quam Græco
1uocabulo ſchediam uocat, ponit Vlpianus inter
naues, in tractatu de Exercitoria, dum inquit: Na­
uem accipere debemus, ſiue marinam, ſiue in ali­
quo ſtagno nauiget, ſiue ſchedia ſit. Et ueriſimile
eſt, id genus nauium primum fuiſſe, ut legimus a­
pud Diodorum in loco ſuprà prolato, ubi de ar
go naue mentio facta eſt. Vergilius in ſecundo Ge­
org. Et pandas ratibus poſuere carinas. Plinius in
ſeptimo: Antè ratibus nauigabatur, inuentis in ma­
ri rubro inter inſulas, à rege Erythra. Tullius no­
no ad Atticum: Legebam tuas literas, cum mihi af
fertur à Lepta circunuallatum eſſe Pompeium, ra
tibus etiam exitus portus teneri. Quod ipſum con
uenit cum eo quod ſcriptum ab eo ipſo Cæſare in
primo de bello ciuili: Quorum operum hæc erat
ratio, qua fauces erant anguſtiſſimæ portus, mo­
lem atque aggerem ab utraque parte littoris iacie
bat: quòd his locis mare erat uadoſum, longius
progreſſus cum aggere, altiore aqua contineri non
poſſet. rates duplices quoquouerſus pedum tri­
ginta è regione molis collocabat: has quaternis
anchoris ex quatuor angulis diſtinebat, ne flucti­
bus mouerentur. Vitruuius in ſecundo, ubi de La
rice: Sed quum portatur, aut in nauibus, aut ſupra
abiegnas rates collocatur. Plinius libro tertio, ca­
pite quinto, dicit Tyberim nauigari trabibus ue­
rius quàm ratibus, his uerbis: Sed Tyberis propter
aſpera & confragoſa, ne ſic quidem præter quàm
trabibus uerius, quàm ratibus longe meabilis fer-
1tur. Græci, ut dixi, σχεδίαν uocant. Polybius in ter­
tio, ubi de Annibale, qui dum Rhodanum tranſ­
portandos curat elephantos, ratibus uſus eſt: Ἐγένετο
δὲ ἡ διακομιδὴ τῶν θηρίων, τοιαύτη τὶς. πήξαντες σχεδίας κατὰ
δύο καὶ πλείους, ἀραρότως τούτων δύο πρὸς ἀλλήλους ζεύξαντες,
βιαίως ἤρεισαν ἀμφοτέρας εἰς τὴν γὴν κατὰ τὴν ἔμβασιν τοῦ πο­
ραμοῦ, πλάτος ἐχούσας τὸ συναμφότερον ὡς πεντήκοντα πόδας.
ταύταις δέσυξουυν́τες ἄλλας ἐκ τῶν ἐκτὸς προσήρμοζον, προτεί­
νοντες τὴν κατασκευὴν τοῦ ζεύγματος εἰς τὸν πόρον. τὴν δὲ ἀπὸ τοῦ
ρἑύματος πλευρὰν, ἠσφαλίζοντο τοῖς ἐκ τῆς γῆς ἐπιγείοις, εἰς τὰ
περὶ τὸ χεῖλος πεφυκότα τῶν δένδρων ἐνάπτοντες, πρὸς τ' συμμέ
νειν, καὶ μὴ παρωθεῖσθαι τὸ ὅλον ἔργον κατὰ τοῦ ποταμοῦ. πειή­
σαντες δὲ πρὸς δύο πλέθρα τῷ μήκει τὸ πᾶν ζεῦγμα τῆς προβο­
λῆς, μετὰ ταῦτα δύο πεπηγνίας σχεδίας διαφερόντως τὰς μεγί­
στας προσέβαλον ταῖς ἐσχάτους, πρὸς αὐτὰς μὲν βιαίως δεδεμέ­
νας. πρὸς δὲ τὰς ἄλλας οὕτως, ὥστ' εὐδιακόπους αὐτῶν εἶναι τοὺς
δεσμούς. ῥύματα δὲ καὶ πλείω ταύταις ἐνῆψαν, οἷς ἕμελλον οἱ λέμ
βοι ῥυμουλκοῦντες οὐκ ἐασειν φέρεσθαι κατὰ τοῦ ποταμοῦ. βίᾳ δὲ
πρὸς τὸν ῥοῦν κατέχοντες, παρακομιεῖν καὶ περαώσειν ἐπὶ τού­
των τὰ θηρία. μετὰ δὲ ταῦτα χοῦν ἔφερον ἐπιπάσαντες πολύν,
ἕως ἐπιβάλλοντες ἐξωμίωσαν, ὁμαλὴν καὶ σύγχρουν ποιοῦντες τῇ
ὰ τῆς χέρσου φερούσῃ πρὸς τὴν διάβασιν ὁδῷ. τῶν δὲ θηρίων
εἰθισμένων τοῖς ἐνδιοῖς μέχπι μὲν πρὸς τὸ ὑγρὸν ἀεὶ πειθαρχεῖν, εἰς
δὲ τὸ ὕδωρ ἐμβαίνειν οὐ δαμῶς ἔτι τολμώντων, ἦγον τὰ τοῦ χώ­
ματος δύο προθέμενοι, θηλείας πειθαρχούντων αὐτοῖς τῶν θηρίων.
ἐπεὶ δὲ ἐπὶ τὰς τελουταίας ἐχέσησαν εδιίας, διιακόψαντες τοὺς
διεσμοὺς, οἳ προσήρηντο πρὸς τὰς ἄλλας, καὶ λέμβοις ἐπισυνασά
μενοι τὰ ῥύματα, ταχέως ἀπέσυνασαν ἀπὸ τοῦ χώματος τά τε θηρί
αὶ τὰς ὑπ' αὐτοῖς σχεδίας οὖ γενομένου διαταραχθέντα τὰ ζῶα,
1κατὰ μὲν τὰς ἀρχὰς ἐστρέφετο, καὶ κατὰ πάντα τόπων ὥρμα, πε­
ριεχόμενα δὲ πανταχόθεν ὑπὸ τοῦ ῥεύματος ἀπεδειλίᾳ καὶ μέ­
νειν ἠναγκάζετο κατὰ χώραν. καὶ τοιούτῳ δῂ τρόπῳ προσαρμοζα
μένων ἀεὶ σχεδιῶν δυοῖν, τὰ πλεῖστα τῶν θηρίων ἐπὶ τούτων διε­
κομίσθη, τινὰ δὲ κατὰ μέσον τὸν πόρον, ἀπέρριψεμ εἰς τὸν ποτα­
μὸν αὐτὰ τὸν φοβον. ὧν τοὺς μὲν ἰνδοὺς ἀπολέσθαι συνέβη
πάντας, τοὺς δὲ ἐλέφαντας διασωὸεναι. τὰ γὰρ τὴν δύνα­
μεν καὶ τὸ μέγεθος τῶν προσβοσκέδων, ἐξαίροντες ταύτας ὑπὲρ
οὺ ὑγρὸν, καὶ διαπνέοντες, ἅμα δὲ ἑκφυσσῶντες πᾶν τὸ παρέμπι­
πτον, ἀντέσχοντο πολὺ καθ̓ ὕδατος, ὀρθὴν ποιούμενοι τὴν πορείαν.
Hic Lector ſciat, nobis per forenſes diſceptationes
non licuiſſe ſuprà ſcripta Polybij Latina facere.
Quare cum urgeremur à typographis, illis in ſo­
lutum Sipontini uerba dedimus, quæ ſequuntur:
Eorum traij ciendorum conſilium huiuſmodi fuit:
Compluribus paratis ratibus, duas inuicem copu
latas à terra in amnem porrigunt, latas pedes quin­
quaginta. His alias duas à parte ripæ adijciunt,
quas ne ſecunda aqua deferrentur, compluribus
retin a culis ualidis ad arbores parte ripæ ſuperiori
eminentes alligant. Erat earum longitudo ad du­
centos pedes. Poſt hæc alias duas rates, quæ reli­
quis longe maiores erant, extremis illis leuiter ad­
nectunt, quò haud difficulter ſolui poſſint. Ab his
pendebant funes aliqui, quibus ab actuarijs naui
bus, poſtquam diſſolutæ à cæteris ratibus eſſent,
trahi in ulteriorem ripam ualerent. Poſtremo eas
omnes humo tegunt, ut beluæ per eas ſine pauo­
re, ueluti per ſolum, progrederentur. Hoc appa-
1ratu facto, elephanti, qui Indis ubique, præterquam
in undis, parere conſueuerant, per ſtabilem ratem
tanquam per uiam prægradientibus duabus fœmi­
nis aguntur. Qui ubi in extremas rates applicatas
tranſgreſſi ſunt, exemplo reſolutis, quibus leniter
annexæ erant uin culis, ab actuarijs nauibus per­
trahuntur, nihil ſanè trepidantes, donec continenti
agebantur. Vbi uerò ſoluta à cæteris rate in altum
ſe uehi cernebant, undi〈que〉 formidine capti, cedenti
bus ab aqua extremis, aliquantum turbationis ede­
bant. Quietem tamen ipſe timor faciebat, omni ex
parte aquam circunſpicientibus feris. Ita primis ex­
poſitis, alij deinde repetiti, traiecti〈qué〉 ſunt. Quidam ti
more ſæuientes in flumen deciderunt: qui tamen
peremptis rectoribus, incolumes euaſere. Siquidem
et pondere ipſo ſtabiles, & magnitudine prominem
tium extra aquam narium, quibus emittere, ſi quid
ebiberant, ac reſpirare poterant, pedetentim uadis
progreſſi, ad ulteriorem ripam recti peruenerunt.
Diodorus libro decimo nono: Ἐνταῦθα δὲ κατασκευά­
σας σχεδιίας ἐπὶ μὲν τούτων τοὺς ἐλέφαντας διεβίβασεν εὶς ἐπί­
δαυρον. Etin eodem: Παρασκευασάμενος δὲ πλοῖα καὶ σχεδιίας,
ἔκ τε τῆς εὐβοίας καὶ τῆς λοκρίδος ἐπεραίωσε τὴν δύναμιν. id
eſt: Ibi compoſitis ratibus, in ijs elephantos traiecit
in Epidaurum. Et in eodem: Comparatis nauigijs
ratibus〈qué〉 ex Eubœa & Locride tranſmiſit exercitum.
Thucyd. in ſexto: Σίκελοι δ' ἐξ ἰταλίας, ἐνταῦθα γὰρ ὤκουν,
διέβησαν ἐς σικελίαν φεύγοντες ὀπικους, ὡς μὲν εἰκὸς καὶ λέγετες,
ἐπὶ σχεδιῶν τηρήσαντες τὸν πορθμὸν κατιὀντος τοῦ ἀνέμου. id eſt:
1Siculi ex Italia, ibi enim habitabant, traiecerunt in Si
ciliam fugientes Opicos, ut fertur et ueriſimile eſt,
ratibus uſi fretum traijcientes obſeruata tempeſta
te. Erant & alia nauium genera, quæ κοντωτὰ dicun
tur ab Appiano & Diodoro, quòd contis propel­
lerentur. Diodorus libro decimo nono, ubi de ſuc
ceſſoribus Alexandri & de Eumene: Συναγοῦντος οὖν
αὐτοῦ πλοῖα πανταχόθεν πρὸς τὴν διάβασιν, οἱ περὶ σέλευκον καὶ
πίθωνα κατέπλευσαν δυσί μέν τριήρεσι, κοντωτοῖς δὲ πλείοσι. ἔτι
ρ τὰ σκάφη ταῦτα περιῆν ἐκ τῶν ὑπὸ ἀλεξάνδροοου ναυπηγηθέν­
των περὶ βαβυλῶνα. Id eſt: Collectis ibi nauibus ex om
ni parte ad traiectum, Seleucus & Pithon cum ſuis
adueniunt cum duabus triremibus, pluribuś que
nauigijs, quæ contis propellebantur. Illa enim na
uigia adhuc ſupererant ex ijs, quæ Alexandri iuſ­
ſu ædificata fuerant Babylone. Et non longe pòſt
ſubdit: Τῇ δ' ὑστεραίᾳ παρασησάμενοι τὰ κοντωτὰ πλοῖα, περὶ
τ́. τὸν ἀριθμὸν ὄντα, διεβήβασαν τὸ κράτισον τῆς δυμαμεως, οὐδε­
νὸς παρενοχλοῦντος κατὰ τὴν ἔκβασιν. id eſt: Poſtridie con­
paratis circiter trecentis nauigijs, quæ contis ute­
bantur, robur exercitus traiecerunt, nemine traie
ctum impediente. Nauigium pro nauigatione, &
eo, quem Græci πλοῦν dicunt, accepiſſe uidetur Iu­
reconſultus in L. Qui Romæ. §. Callimachus, in
tractatu de Verborum obligatione, his uerbis: Id〈qué〉
creditum eſſe in omnes nauigij dies ducentos ſub pi
gnoribus & hypothecis, mercibus à Berytho com
paratis. Et paulo pòſt: Ipſe in Syriam per nauigium
proficiſcatur. Aulus Hirtius, uel Opius, in quinto
1de bello ciuili: Ita uento certo celeri que nauigio
uectus. Marcus uero Tullius ubique, quanta mea
memoria eſt, pro eo quod Græci πλοῖον uocant. Nec
ſi parui nauigij & magni eadem eſt in gubernan­
do ſcientia, primo de oratore. Tullius ad Atticum
decimo quinto: Prorſus diſſolutum offendi naui­
gium, uel potius diſſipatum. In eadem: Brutus n
uigia colligebat, erat animus in curſu. Idem in Ver
rem: Non ego à Vibone Veliam paruulo nauigio
inter fugitiuorum ac prædonum ac tua tela ueniſ­
ſem. Dicitur & nauigiolum. Lentulus in epiſtolis fa
miliaribus Tullij libro XII. Vt etiam à Rhodijs, ur
be, portu, ſtatione, quæ extra urbem eſt, commea­
tu, aqua denique prohiberentur noſtri milites nos
uix ipſi ſingulis cum nauigiolis reciperemur. Quod
Strabo XV II. πλοιάριον dixit: Πᾶσα γὰρ ἡμέρα καὶ πᾶσα νὺξ
πληθύει τῶν ἐν τοῖς πλοιαρίοις καταυλουμένων καὶ κατορχομέ­
νων ἀναίδην μετὰ τῆς ἐσχάτης ἀκολασίας καὶ ἀνδρῶν καὶ γυναι­
κῶν. id eſt: Omnes dies, totas〈qué〉 noctes uidere eſt illic
homines in nauigiolis cum tibijs ſaltantes impu­
denter, cum ſumma laſciua cum uirorum, tum etiam
muliercularum. Tullius primo de oratore nauicu
lam duorum ſcalmorum uocat, quod nauigiolum
dixit Lentulus (Veneti gondulam dicunt:) Citius her
cle is, qui duorum ſcalmorum nauiculam in por­
tu euerterit, in Euxino ponto Argonautarum na­
uem gubernarit. Idem decimo quarto ad Atticum:
Deinde ad epulas Veſtorij nauicula. Idem pro Flac­
co: Vt ſi qua uſpiam nauicula prædonum apparuiſſet,
1accuſandus uideretur. Idem ad Papyrium Paetum: Hoc
amplius nauicularum habere aliquid in ora mariti­
ma contra equitem Parthum negant aliam armatu
ram meliorem inueniri poſſe. Idem ad Quirites
poſt reditum: Cum in paludibus demerſus concur­
ſu ac miſericordia Minturnenſium corpus ac uitam
ſuam conſeruaret, cum parua nauicula traiectus in
Aphricam, quibus regna ipſe dederat, ad eos ſup­
plex inops〈qué〉 ueniſſet. Idem pro Plancio nauigium
uocat, ubi de eodem Mario: Quòd nauigium dede­
runt, quòd eum linquentem terram, quam ſerua­
uerat, lachrymis uotis〈qué〉 omnibus proſecuti ſunt.
Et pro Sextio: Inde nauigio perparuo cum omneis
portus terras〈qué〉 fugeret. Plutarchus in Mario ναῦν
uocat: Καὶ βηλαίου τινὸς ναῦν τῷ μαρίω παρασχόντος. id eſt: Be
læo quodam nauem Mario miniſtrante.
NON ALIENVM fuerit & de partibus nauium
pauca dicere. Tul. lib. III. de Oratore, aliquot par­
tes nauis poſuiſſe uidetur, his uerbis: Linquamus
naturam, artes〈qué〉 uideamus. Quid tam in nauigio
neceſſarium quàm latera, quàm carina, quàm pro
ra, quàm puppis, quàm antennæ, quàm uela, quàm
mali, quàm reliqua? Sunt & aliæ partes, quarum non­
nullæ proprium nomen non habent, eodem autore
in tertio: Vt pes in naui, ipſe delicatum adoleſcen­
tem imitatus à ſcalmo ſumam exordium. qui Græ
cè σκαλμὸς dicitur, circa quem alligantur remi: & ὑπο­
σκαλμὸς, σκαλμοῦ βάσις.Inde duorum ſcalmorum nauigia
à Cicerone dicta, ut ſuprà diximus. Plutarchus in
1Aemilio: Τὰς δὲ ναῦς ἁπάσας ἀφείλετο, καὶ πλοῖον οὐδὲν αὐτοις
τρισκάλμου μεῖζον ἀπέλιπε. id eſt: Omnes naues abſtulit,
nullum〈qué〉 illis nauigium trium ſcalmorum maius
reliquit. Tullius in tertio Officiorum, ſcalmum pro
cymba, id eſt, partem pro toto, negantibus uerbis
poſuit: Venit ipſe mature, ſcalmum nullum uider.
Atque haud ſcio, an aientibus uerbis poni poſſit:
qua ratione uſurpatum uideo ab homine doctiſſi
mo hac noſtra ætate: qui uir tamen non eſt medi­
terraneus, ſed inſulanus. Tullius de claris Oratori
bus: At uerò & contrà Craſſus ab adoleſcente de­
licato, qui cum in littore ambulans ſcalmum reppe­
riſſet, ob eam〈qué〉 rem ædificare nauem concupiuiſ­
ſet, exorſus eſt. Veneti furculam uocant. A ſcalmo
dictum eſt Interſcalmium, Mar. Vitruuio de archi
tectura primo: Et primum in ædibus ſacris, ut è co
lumnarum craſſitudinibus, aut è triglypho, aut
embate in baliſtæ foramine, quod Græci περίτρητον
uocitant, nauibus interſcalmio quæ διπηχαῖκὴ dici­
tur: item cæterorum operum in membris inueni­
tur ſymmetriarum ratiocinatio. Interſcalmium
dixit, ut inter columnium.
Latera Græci πλευρὰς uocant. dicunt etiam τοῖχον
εὐώνυμον καὶ δέξιον, dextrum ſiniſtrum ue latus: ut apud
Iulium Pollucem legimus. Lucianus in Ioue tragœ­
do: Ἢ πρώρας ἐπιμελητὴς ἀπεδέδεικτ' ἄν, ἢ τοίχη ἄρχων, ἢ πάν
τως προ' τῶν ἄλλων. id eſt: Vel proræ rector declarari de
beat, uel lateris alterius præfectus, uel' prorſus an­
te alios pręficiat. Et alibi: Νῦν καὶ ἤδη τοίχου ἄρχω τοῦ δεξίου.
1
Carina apud Venetos nomen retinet, la carena,
Graece τρόπις dicitur. Lucianus in Mycillo: Εἴ σοι ἡ τῆς
ἀργοῦς τρὸχις ἐλάλησεν. Et alibi non ſemel. Audiui de
uiro docto, cum diceret Carinam propriè eſſe id
quod uulgo Venetijs dicitur, la columba: ſed eam
columbam puto eſſe, quod δρύοχον à Polybio dici
tur: Latinum nomen (quod ſciam) non habet. Ver
ba Polybij ſunt in primo: Αὐ̄θις ἔγνωσαν ἐκ δρυόχων εἴκο­
σι καὶ διακόσια ναυπηγεισθαι σκάφη. id eſt: Rurſus decre­
uerunt à fundamentis ducentas & uiginti ædifica
renaues. Quod enim eſt fundamentum in domo.
id eſt δρύοχον in naui. Sic dictum opinor, quòd om­
nem δρῦν, id eſt materiam nauis contineat. Alueum
pro carina Saluſtius poſuit in Iugurthino: Hi〈qué〉 al
ueos nauium inuerſos pro tugurijs habuere. Pom­
ponius Iure conſul. L. Quod in rerum, de Legatis
primo: Et ſi nauem legauero, & ſpecialiter eam ad
ſcripſero, eam〈qué〉 per partes totam refecero, carina
eadem manente, nihilominus recte à legatario
uindicabitur.
Sentina. Tullius de Senectute: Cum alij malos
ſcandant, alij per foros curſent, alij ſentinam exhau­
riant, ille clauum tenens ſedeat in puppi. Quod Tul
lius dixit ſentinam exhauriant, Lucianus in dialo­
go, qui κατάπλους inſcribitur, Ὅ, τε γὰρ ἄντλος ἐκκέχυτες di
xit. Nec tamen inepte uertit is, qui dixit ἕτεροι δὲ τι­
νες ἀνιμῶνται τὸν ἄντον. Sed ſatius fuerit ipſa uerba ſcri
bere: ut ijs legendis, ſi probatur autor, cognosca­
mus καταστρώματα ea eſſe, quos foros Latini dicunt:
1Ἐπειδιὰν τῶν μὲν ἄλλων οἱ μὲν τοὺς ιστοὺς ῤῥιχῶνται, οἱ δὲ
τῶν καταστρωμάτων τρέχωσι. Quod Tullius dixit, Per fo­
ros curſent Græcus protulit, τὰ τῶν καταστρωμάτων,
quod haud ſcio an uerum ſit. Tullius enim eo loco
non de longa, ſed de oneraria potius loqui uidetur.
Aulus Gellius lib. XVI. Noctium Attic. cap. XIX. qui
utriuſ〈que〉 uocabuli uim ignorare non potuit, dum
refert Arionis fidicinis fabulam, ex Herodoto forum
reddidit, pro ἑδιωλίοισι dictis ab Herodoto : ut eo au
torc ἑδιώλια fori dici debeant. Nec fortaſſe ingratum
erit Lectori, utriuſ〈que〉 uerba hîc conſyderanda propo
nere: Græca priora, quoniam antiquiora. Verba
igitur Herodoti ſic habent: Τοῦτον τὸν ἀρίονα λέγουσι τὸν
πολλὸν τοῦ χπόνου διατρίβοντα παρὰ περιάνδρῳ, ἐπιθυμῆσαι πλῶ­
σαι ἐς ιταλίημ τε καὶ σικελίημ. ἐργασάμενον δὲ χπήματα μεγάλα,
θελῆσαι ὀπίσω ἐς κόρινθον ἀπικέσθαι, ὁρμασθαι μὲν νῦν ἐκ ταραν­
τος. πιστεύοντα δὲ οὐδαμοῖσι μᾶλλον ἢ κορινθίοισι, μισθώσασθαι
πλοῖον ἀνδρῶν κορινθίων. τοὺς δὲ ἐν τῷ πελάγει ἐπιβουλεύειν τὸν
ἀρίονα ἐκβαλλόντας, ἔχειν τὰ χπήματα. τὸν δὲ συνέντα τοῦτο λίσσθας,
χπήματα μὲν προίεντά σφι, ψυχὴν δέ παράτεόμενον. οὔκων δὴ
πείθειν αὐτὸν τούτοισι, ἀλλὰ κελεύειν τοὺς πὸρθμίας ἢ αὐτὸν δια­
χπασθαί μιν, ὡς ἂν ταφῆς ἐν γῇ τύχῃ, ἢ έκπηδᾶν ἐς τὴν θάλασσαν
τὴν ταχίστηρ. ἀπειληθέντα δὲ τὸν ἀρίονα ἐς ἀπορίαν, παράτήσουθας,
ἐπει δή σφι οὕτω δοκέοι περιδιεῖν αὐτον, ἐν τῇ σκουῇ πάση στάντα
ἔν τοισι ἐδωλίοισι ἀεῖσαι. ἀείς δὲ ὑπεδέκετο ἑων τὸν κατεργά­
ζαθαι, καὶ τοῖσι ἐσελθεῖν ἡδονὴν εἰ μέλλοιεν ἀκούσεσθαι τοῦ ἀρίστη
ἀνθρώπων ἀοιδοῦ ἀναχωρῆσαι ἐκ τῆς πρόμνης ἐς μέσην νέα, τόν
δὲ ἐν δύντατε πᾶσαν τὴν σκευὴν, καὶ λαβόντα τὴν κιθάρην στάντα
ἐν τοῖσι ιδωλίοισι, διιεξελθεῖν νόμον μ ὄρθιον. τελευτῶντος δὲ τοῦ
1νόμου, π̔ίψαί μὲν ἐς τὴν θάλασσαν ἑωντὸν, ὡς εἶχε σὺν τῇ σκευῇ πά
ση, καὶ τοὺς μὲν ἀποπλέειν ἐς τὴν κόρινθον, ν δὲ δελφῖνα λέγουσι
ὑπολαβόνια ἐξενεῖκαι ἐς ταίναρον. Reliqua non addam, ne
longior uidear, cum fabula ipſa ſit omnibus nota.
Gellium audiamus, cuius uerba hæc ſunt: Eum Ario
nem rex Corinthi Periander amicum amatum〈qué〉
habuit, artis gratia. Is inde à rege proficiſcitur, ter
ras inclytas, Siciliam at〈que〉 Italiam uiſere. Vbi eò ue
nit, aures omnium, mentes〈qué〉 in utriuſ〈que〉 terrae urbi
bus demulſit: in quæſtibus iſtic & uoluptatib. amo
ribus〈qué〉 hominum fuit. Is tum poſtea grandi pecunia
& re bona multa copioſus, Corinthum inſtituit re
dire. Nauem igitur & nautas, ut notiores amicio­
res〈qué〉, ſibi Corinthios delegit. Sed eo Corinthios
homine accepto, naui〈qué〉 in altum prouecta, prædae
pecuniæ que cupidos cepiſſe conſilium de necan­
do Arione. Tum illum ibi pernicie intellecta, pecu
niam cæterá que ſua ut haberent dediſſe, uitam
modo ſibi ut parcerent orauiſſe. Nautas precum
eius harum commiſeritum eſſe illatenus, ut ei ne­
cem afferre per uim ſuis manibus temperarent:
ſed imperauiſſe, ut iam ſtatim coram deſiliret præ­
ceps in mare. Homo, inquit, ibi territus ſpe omni
uitæ perdita, id unum poſtea orauit, ut prius quàm
mortem oppeteret, induere permitterent ſua ſibi in­
dumenta, & fides capere, & canere carmen caſus il­
lius ſibi conſolabile. Feros & immanes nauitas pro
lubium tum audiendi ſubit. Quod orauerat, impe­
rat. Atque ibi mox de more cinctus, amictu or-
1natus, ſtatimque in ſummæ puppis foro carmen,
quod orthium dicitur, uoce ſublatiſſima cantauit.
Ad poſtrema cantus cum fidibus ornatu〈qué〉 omni,
ſicut ſtabat canebat〈qué〉, eiecit ſeſe procul in profun­
dam Nautae haudquaqua dubitantes quin periiſſet.

curſum quem facere cœperant, tenuerunt. Sed no
uum, &c. Vides optime Lector, ut Gellius, etiamſi
ad uerbum minimè curauerit uertere Herodoti uer
ba, tamen quod Græcus dixit: Ἐνδύντα τε πὰσαν τὴν
σκευὴν, καὶ στάντα ἐν τοῖσι ἑδωλίοισι, διεξελθεῖν νόμον τὸν ὄρθιον.
Gellius ſic retulit: Amictu ornatus, ſtans〈qué〉 in ſum­
mæ puppis foro, carmen quod orthium dicitur, uo
ce ſublatiſſima cantauit. Quare ἑδώλια, ſi Gellio cre
dimus, ſunt fori à Cicerone dicti, & aliquot Lati­
nis. Plutarchus in Sympoſio, eandem Arionis fabu
lam retexens, alijs uerbis uſus eſt.ait enim: Καταστὰς
παρὰ τὸν τοῖχον ἐν πρύμνῃ. id eſt: Stans in puppi ad alte­
rum nauis latus. Simul & illud non omiſerim, Plu
tarchum genus illud cantionis, qui ὄρθιος dicitur ab
Herodoto, νόμον τὸν πυθικὸν uocaſſe, quaſi declarans
qui ſit ὄρθιος: uel fortaſſe alios autores ſecutus eſt.
Fori à ferendo mihi uidentur dici, & inde foriculi
apud M. Varronem in Dere ruſtica: Et ideo oporo­
thecas qui faciunt, ad Aquilonem ut feneſtras ha­
beant, at〈que〉 ut aëre perflentur, curent: ne〈que〉 tamen
ſine foriculis.id eſt, ſine tabulatis, quæ poma ferant,
ego interpretor: ut fori in naui ſint tabulata, qui­
bus ferantur nautæ per nauim.
Prora & puppis uulgò nomen paucis immuta
1tis retinent: πρύμναν Græci dicunt, quæ puppis à no
ſtris dicitur. Tullius nono epiſtolarum familiarium:
Sedebamus enim in puppi, clauumque teneba­
mus. Thucydides lib. primo: Καὶ ἐθαύμαζον τοὺς κοριν­
θίους, πρύμναν κρουμένους. Idem in tertio: Οἱ δέ ὑπεχώρουν
ἤδη πρύμναν κρουὸμενοι. Memini me legiſſe in Commenta­
rijs in ipſum Thucydidem: Προμναν κρούεθαί ἐστι, κατολέ
γονονταχωρεἴν μὴ στρέ ψαντα τὸ πλοῖον. ὁ γα οὕτως ἀναχωρῶν, ἐπὶ
τὴν πρύμναν κωπηλατεῖ. Appianus de bellis ciuilibus: ἓν
δ' ἐπενόουν ὡς ἐν ἀδοκήτῳ, τὴν ναῦν κρούοντες ἐπὶ πρύμναν ἀντι­
σπᾶν. τὸ δ' αὐτὸ ποιούντων καὶ τῶν πολεμίων ἴση μὲν ἦν ἡ βία
τῶν ἀνδρῶν, ὁ δὲ ἅρπαξ ἐποίει τὸ ἴδιον. Latini inhibere dicunt,
quod Græci πρύμναν κρούεσθαι. Veneti uulgari uoca­
bulo ziare dicunt. Tullius in primo de Oratore:
Vt concitato nauigio quum remiges inhibuerint,
retinet tamen ipſa nauis motum & curſum ſuum,
intermiſſo impetu pulſu〈qué〉 remorum. Idem XIII.
ad Atticum: Nunc ad rem ut redeam, inhibere il­
lud tuum quod ualde mihi arriſerat, uehementer
diſplicet. Eſt enim uerbum totum nauticum.quan
quam id quidem ſciebam: ſed arbitrabar ſuſtineri
remos, cum inhibere eſſent remiges iuſſi. Id non
eſſe eiuſmodi, didici heri cum ad uillam noſtram
nauis appelleretur. non enim ſuſtinent, ſed alo mo
do remigant. Id ab ἐποχη̄ς remotiſſimum eſt. Qua­
re facies, ut ita ſit in libro, quemadmodum fuit. Et
poſtea ſubdit: Inhibitio autem remigum motum ha
bet, & uehementiorem quidem, remigationis na­
uem conuertentis ad puppim. Liuius in ſexto ter-
1tiæ decadis: Ita〈que〉 ex utraque parte ſigno dato cum
roſtris concuriſſent, ne〈que〉retro nauem inhiberent,
nec dirimi ab ſe hoſtem paterentur, quam quis in
deptus nauem erat, ferrea iniecta manu ita conſe­
rebant ex propinquo pugnam, ut non miſſilibus
tantum, ſed gladijs etiam prope collato pede prælia
rentur. Liuius ſeptimo quartæ decad. Inde tumultu
iniecto, cum diuellere ſe ab hoſte cupientes inhibe
rent Rhodij, fracta anchora & implicita remis, la
tus alterum deterſit, debilitate ea ipſa quæ icta co­
hæſerat, nauim cepit. Diodorus in XX. Αἱ παρέ­
συρον ἀλλήλων τοὺς ταρσούς, ὥστε πρὸς φυγὴν καὶ διωγμὸν ἀχρήστο
υς γίνεσθαι. αἱ δεÄ καταÄ πρῷραν τοῖς ἐμβόλοις συρράττουσαι πρύ́­
μναν ἀνεκρούοντο πρὸς ἄλλην ἐμβολὴν καὶ κατετραυμάτιζον ἀλ­
λήλους οἱ ταύταις ἐφεστῶτες, ἅτε τοῦ σκοποῦ σύνεγγυς ἑκάστοις κει
μένου. id eſt: Aliæ inter ſe remos deterſerunt, ut ad fu­
gam & ad hoſtes perſequendos inhabiles fierent.
aliæ autem obuerſis inter ſe proris, concurſu ro­
ſtris facto inhibebant, ut iterum impetum repete­
re poſſent. Qui〈qué〉 in illis ſtabant milites, ſeſe mutuis
uulneribus conficiebant.
Qui hominibus ad proram imperat, ipſamque
regit, dicitur πρωράτης à Iulio Polluce, πρωρεὺς à Xe­
nophonte, ἀναβάσεως quinto Οὐχ ὁρᾶτε, ἔφη, ὅτι καὶ νεύμα
τος μόνου ἕνεκα χα λεπαίνει μὲν πρωρεὺς τοῖς ἐν πρώρα, χαλεπαί­
νει δὲ κηβερνήτης τοῖς ἐν πρήμνῃ: Num uidetis, ait, ipſum
prorę rectorem hominibus, qui in prora ſunt, uel
ob ſolum nutam ſuccenſere, gubernatorem etiam
ijs qui ſunt in puppi? Qui ſocijs naualibus im-
1perat, κελευστὴς dicitur ab eodem Polluce: τοίχαρχος, qui
lateri: ἐσχαρεὺς, qui foco. Cum igitur πρωράτης dica­
tur, qui proram regit: fortaſſe apud Plutarchum in
uita Cleomenis, locus (ut opinor) corruptus, nec
ab hominibus noſtræ ætatis (quod ſciam) ſatis in­
tellectus, emaculandus eſt. Quoniam facete dictum
gratiam amiſit, dum non intelligitur: etiam ſi ab
oratore arguto Demade prolatum ſit. Iubente enim
quondam populo Athenienſi, ut triremes è naua­
libus producerentur, & ſocijs naualibus defenſo­
ribuś que complerentur, cum pecuniæ in publico
eſſent nullæ: Panis confectio, inquit Demades, ut
ri Athenienſes, eſt prior ipſa prora. hoc eſt, etiamſi
prora ſit anterior, & prior nauis pars: eſt tamen ali
quid prius, nauticum ſcilicet panem conficere, ſtipen
dium〈qué〉 militibus & remigibus præbere. Φυράσαι e­
nim & φυρᾶν, eſt ζνμοῦν καὶ ἀναμάσσειν τὰ ἄλευρα, ex quo
φύραμα deducitur, id eſt, fermentum. eſt enim φυρά­
σαι, maſſam farinæ ſubigere & miſcere, unde pa­
nis conficiatur, qui ἄρτος ναυτικὸς, id eſt, panis nauti­
cus dicitur. Lucianus, καὶ ἄρτους ὀκτὼ ναυτικοὺς. Plinius li
bro uigeſimo ſecundo, capite uigeſimo quinto: Ve
tus autem nauticus panis tuſus, at〈que〉 iterum coctus,
ſiſtit aluum. Sed præſtiterit, in Lectorum gratiam uer
ba Plutarchi adſcribere in Agidis & Cleonis uita:
Καὶ δημάδης τὰς τριήρεις μὲν καθέλκειν καὶ πληροῦν ποτε τῶν
ἀθηναίων κελευόντων, χρήματα δὲ οὐκ ἐχόντων, πρότερόν ἐστιν, ἔ­
φη, τοῦ πρώρατεῦσαι τὸ φυρᾶσαι. Locus corruptus: & legendum
exiſtimo τῆς πρώρας, non τοῦ πρώρα: ut ſic legendum
1ſit, πρότερόν ἐστιν, ἔφη, τῆς πρώρας τὸ φυράσαι. Is qui Plutar
chum uertit, cum elegantiam minimè aſſequeretur,
frigidè nimis uertiſſe uidetur. eum adeas, & ode­
ris hominis inſcitiam, qui tam belle dictum tam fri­
gide reddiderit. ſed ad alia properabat. Vir quidam
mihi peramicus, cum illi hæc noſtra communica­
rem, cenſuit legendum in Plutarcho: Πρότερον δεῖ, ἔφη,
οὐ τοῦ πρωράτου φυράσαι: Id eſt, prius panis conficien­
dus proratæ eſt. ſed priora mihi magis placent, for
taſſe quia noſtra: tu Lector iudicabis.
Sunt & acroſtolia extremæ mauis partes, quæ fa
cilè euellebantur, cum collibitum fuerat: ut conſtat
ex Diodoro Siculo XX. οἱ Ῥόδιοι ταχέως τὰ μὲν ἀκρο­
στόλια περιέσπασαν, ὕλην δὲ ξηρὰν καὶ δᾷδας ταῖς ναυσὶνἐνέν­
τες ἐνέπρησαν. id eſt: Rhodij celeriter acroſtolia detra­
xerunt, iniectiś que malleolis & teda in naues, eas
ipſas concremarunt. Appianus in Mithridate: Ὥστε
καὶ τριήρη αὐτοῖς ἀνδράσιν ἀναδησάμενοι καὶ ἀκροστόλια πολλὰ καὶ
σκῦλα ἐς τὸν λιμένα φέροντες ἐπανελθεῖν. Id eſt: Vt trireme
cum ipſis hominibus religata in portum ſe recepe
rint, multis onuſti ſpolijs, ipſiś que nauium acro­
ſtolijs: quæ Latini roſtra, ut opinor, uocant, & ſi
quæ ſimilia. Diodorus libro decimo octauo, ubi
de ſucceſſoribus Alexandri: Μετὰ δὲ ταῦτα νικάνορος κα
ταπλεύσαντος εἰς τὸν πειραιᾶ κεκοσμημένῳ τῷ στόλῳ τοῖς ἀπὸ τῆς νι­
κης ἀκροστολίοις. Idem in uigeſimo: αὐτὸς δὲ τὰς ἰδίας ναῦς
κοσμήσας τοῖς ἀκροστολίοις καὶ τὰς ἁλούσας ἐφελκό- μενος τὸν πλοῦν,
ἐποιεῖτο. Quæ ideo adſcribenda curaui, ut Lector ſci
re poſſet, in more poſitum apud antiquos, ornari
1naues uictrices captiuarum acroſtolijs. Xenophon
in ſexto ἑλληνικῶν: Τὰς μὲν τριήρεις ἀκρωτηριασάμενος ἕλ
κων κατηγάγετο εἰς τὸν τῶν κερκυραίων λιμένα, ἀκρωτηριασάμενος
dixit, id eſt, detractis acroſtolijs.
Antennæ etiam nomen uulgo retinent. Græci
κεραίαν uocant. Aulus Hirtius in quarto: Hostis re­
pente aduerſam ad ſe uenientem nauem antennis
ad medium malum demiſſis, inſtructam propugna
toribus animaduertit. quod ubi conſpexit, celeri­
ter uela ſubduci, demitti〈qué〉 antennas iubet, & mili­
tes armari: & uexillo ſublato, quo pugnandi dabat
ſignum, quæ primæ naues ſubſequebantur, idem
ut facerent ſignificabat.
Malus nauis à Græcis ἰστὸς dicitur. cuius partes
diuerſis appellationibus diſtinctæ à Macrobio in
quinto Saturnalium, in hæc uerba: Aſclepiades au
tem, uir inter Græcos apprime doctus ac diligens,
carcheſia à nauali re dicta exiſtimat. ait enim, na­
ualis mali partem inferiorem pternam uocari: at cir
ca mediam ferme partem, τράχηλον dici: ſummam
uerò partem, carcheſium nominari: & inde diffun
di in utrunque ueli latus ea, quæ cornua uocan­
tur. Quis autem fuerit ille Aſclepiades, ſcies ex Athe­
næo libro undecimo δειπνοσοφιστῶν: & ſimul ex ip­
ſius uerbis apertius intelliges, quę à Macrobio ſcri
pta ſunt. Quare ea ſubijcere non grauabor: Ἀσκλη­
πιάδης ὁ μυρλεανὸς κεκλῆσθαι φησὶ ἀπό τινος ιῶν ἐν τῇ νηὶ κατα­
σκευνασμάτων. τοῦ γὰρ ἰστοῦ τὸ μὲν κατωτάτω πτέρνα καλεῖται, ἣ ἐμ
πίπτει εἰς τὴν ληνὸν. τ' δ' οἱον εἰς μέσον, τράχηλος. τὸ δὲ πρὸς τῷ
1τέλει καρχήσιον, ἔχει δὲ τοῦτο κεραὶας ἄνω συνούσας ἐφ' ἑκάτερα
τὰ μέρη. Iulius Pollux alijs uerbis ferè eadem: Καὶ τὸ
ὲν ὑποδεχόμενον τὸν ἱστὸν ληνός καλεῖται, τὸ δὲ ἐναρμοζόμενον αὐτῷ πτέρνα, τὸ
τελευταῖον τὸ πρὸς τῇ κεραίᾳ ἠλακάτη καὶ θωράκιον καὶ καρχή
σιον. Vt non apud Macrobium ſit legendum ueli,
ſed mali: nec patera, ſed pterna: quæ cum ſciolus
quiſpiam non caperet, uideret〈qué〉 de uaſculis tracta
ri, pateram pro pterna nobis appoſuit: uſque adeo
maculæ noſtrorum Latinorum non poſſunt ſine col­
latione Græcorum elui. Pollux ipſe ἠλακάτην & θωρά­
κιον confundere uidetur: quæ dilucidius uidebis a­
pud Athenęum in loco ſuprà citato. Nunc ad no­
ſtros Iureconſultos redeamus. Malum nauis eſſe
partem Labeo ait, quem Græci ἱστὸν uocant.
Artemonem autem non eſſe partem nauis, Ia­
bolenus in tractatu de Verb. ſignif. prodidit. Eſt au
tem artemon, uelum maius nauis, ut in Actis Apo
ſtolorum ad calcem: Καὶ ἐπάραντες τὸν ἀρτέμονα τῇ πνεού­
σῃ κατεῖχον εἰς τὸν αἰγίαλον. Quem locum uir doctus pro
antenna interpretatus eſt, haud ſcio quàm recte.
Etenim etiam nunc nomen Venetijs uulgo reti­
net, & artimon uocant. Iulius Pollux ἀκάτιον uocat.
Plutarchus, πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν: Πότερον οὖν
τῶν νέων ὥσπερ τῶν Ἰθακησίων σκληρῷ τινι τὰ ὦτα καὶ ἀτέγκτῳ κηρῷ κατα­
πλάττοντες ἀναγκάζωμεν αὐτοὺς τὸ Ἐπικούρειον ἀκάτιον ἀραμένους
ποιητικὴν φεύγειν καὶ παρεξελαύνειν. Idem κατ' Ἐπίκουρον: Ταύ
τας μέντοι τὰς τηλικαύτας καὶ τοσαύτας ἡδονὰς ὥσπερ ἀεννάους
ἐκτρέποντες οὗτοι καὶ ἀποστρέφοντες οὐκ ἐῶσι γεύεσθαι τοὺς πλησιά
σαντας αὐτοῖς, ἀλλὰ τοὺς μὲν ‘ἐπαραμένους τὰ ἀκάτια’ φεύγειν ἀπ'
1αὐτῶν κελεύουσι. id eſt: Iubent illinc effugere paſſis
maioribus uelis. Tullius alio loco Latine dixit,
Velis, ut ita dicam, remiś que fugienda: quod Græ
ci dixere ἐπαραμένους τὰ ἀκάτια φεύγειν. Sic Latina cum
Græcis coniungenda: quod hoc toto opere cona­
ti ſumus. Quid autem aſſecuti fuerimus, Lector
uiderit. Lucianus in Ioue Tragœdo: Οὔκουν ἔφερε μὲν
ὑμᾶς τότε ἢ ἄνεμος ἐμπίπτων τῇ ὀθόνῃ καὶ ἐμπιπλὰς τὰ ἀκάτια
μᾶλλον ἢ οἱ ἐρέττοντες, ἐκυβέρνα δὲ εἷς τις ἐφεστὼς καὶ ἔσωζε τὴν
ναῦν. Et alibi, πῶς δεῖ ἱστορίαν συνγράφειν: Δεήει γὰρ τότε
ποιητικοῦ τινὰ ἀνέμου ἐπουριάσαντος τὰ ἀκάτια. Quibus uer
bis acatia pro maiore uelo accipiendum putamus,
etiamſi uiri aliquot alioqui docti aliter interpreta
ti ſunt.
Velis uſus primus mortalium Aeolus dicitur,
& propterea deus uentorum eſt habitus. Diodo­
rus in quinto: Πρὸς δὲ τούτοις τὴν τῶν ἱστίων χπείαν τοῖς ναυ­
τικοῖς εἰσηγήσασθαι καὶ διδάξαι. id eſt: Inſuper & uelorum
uſum nautis introduxiſſe, rationem〈qué〉 utendi do­
cuiſſe. Gręci uelum ἐθόνην dicunt, & ἱστίον, ut patet de
ὀθόνη ex loco Luciani ſuprà prolato. Appianus: Φυ­
λάσσοντες ἄνεμον ἐκ πόντου πολὺν πεπετασμένοις τοῖς ἱστίοις διέ­
θεον, ἀδυνάτων οὐσῶν ἔτι τῶν τριήρων ὁλκάδας, φερομένας ἱστίῳ
καὶ πνεύματι, διώκειν. Quibus uerbis clarius eſt. quàm
ut enarrari debeat, ἱστίον pro uelo à Græcis accipi.
Minus autem uelum dolo, Græce λδόδων dicitur.
Liuius quartæ decadis libro ſexto: Iam ferme tri­
ginta in fronte erant, quibus ut æquaret læuum cor­
nu, dolonibus erectis altum petere intendit. Idem
1in eodem: Quod ubi uidit Romanus, uela contra
hit, maloś que inclinat, & ſimul armamenta com­
ponens opperitur inſequentes naues. Iam fermè, &c.
Et paulo pòſt: Sublatis dolonibus effuſe effugere
contendit. Diodorus libro decimo quinto: Ἡ γὰρ ναῦς
φοροῦ πνεύ- ματος ἐπιλαβομένη τοῦ δόλωνος ἀρθέντος ἐξέφυγε τὸν
κίνδυνον. Plutarchus in Tyberio: Ὥστε κἀκεῖνον οὐδενὸς
ἀγνοοῦντος ὑπο- ζώννυσθαι ξιφίδιον λῃστρικόν, ὃ δόλωνα καλοῦσιν .
Quibus Plutarchi uerbis dolonem accipere debes
pro teli genere, non pro uelo ut ponitur à Iurecon­
ſulto in L. Si ex plagis. §. Tabernarius, in tractatu
ad legem Aquilam.
Velum quod à tergo eſt, ἐπίδρομ uocatur à Iu­
lio Polluce. Nauis ab eodem Polluce Antigoni τρι
άρμενος dicitur, quę tria uela haberet, trinoś que ma
los. quo uerbo utitur & Lucianus in dialogo, qui
πλοῖον uel εὐχαὶ inſcribitur: Ὃς δ' ἔτι ἑνὸς πλοίου τουτοοουί δε­
σπότης ὢμ παρὴκουες βοώντων, εἰ πέντε κτήσαιο πρός τούτῳ τριὰρ­
μενα πάντα καὶ ἀνώλεθρα, οὐδὲ ὄψει δηλαδὴ τοὺς φίλους. Cum
non ſatis ſcirem quid τριάρμενα ſignificaret, conſu­
lui Commentarios Græcorum: in quibus inueni,
quod ſubſcribam: ut in de Lector coniecturam face­
re poſſit. ea ſunt eiuſmodi: Ἄρμενα ἰδιωτικώτερον, ὃμως δὲ
οὐκ ἀλόγως τὰ ἰστία ἰστιακεῖν. Inde τριάρμενα dicta putaui,
quæ tria uela haberent. Idem Pollux dicit. Si erat
conſtrata tecta〈qué〉 nauis, inędificabantur πύργουχοι, id
eſt, tigna continentia turrim. Super quos duæ tur­
riculæ dextra & ſiniſtra: quarum medium erat κα­
τάστρωμα, in quibus erant homines armati, quos pro
1pugnatores uocat Tullius ſeptima in Verrem: Præ
clara claſſis in ſpecie, ſed inops & infirma propter
dimiſſionem propugnatorum & remigum. Poly
bius in primo: Ἐπ' αὐτὸ τὸ στόμα τοῦ λιμένος ἐποιεῖτο τὸν πλοῦν,
ἔχων καθ- ωπλισμένους καὶ πρὸς μάχην ἑτοίμους τοὺς ἄνδρας ἐπὶ τῶν
καταστρωμάτων, id eſt: In ipſis faucibus portus adna­
uigabat, habens armatos propugnatores, para­
tos〈qué〉 ad pugnam uiros: qui in cataſtromatis & foris
erant. Quibus uerbis planum fit, milites armatos
in prælio nauali ſolere certare & propugnare è ca
taſtromatis. In locum quorum hodie utuntur, des
baleſtrieres: ſic enim uocant Veneti. non quòd hæ
ſint ea, quæ καταστρόματα dicuntur, ſed eorum uſum
præſtant. Et fortaſſe non ineptè dixerimus cataſtro
mata ea, quæ uulgo dicuntur Garides.
Vela dare dicimus, & uela ducere, & uela facere,
& uela pandere. Tullius 11.de Oratore: Si ſe dant, &
(ut ante dixi) ſua ſponte, quò impellimus, inclinant
at〈que〉 propendent: accipio quod datur, & ad id unde
flatus aliquis oſtenditur, uela do. Inde apud Vergi­
lium: Vela dabant læti. Aulus Hirtius: Impruden­
tes uela in altum dederunt, ac diu multum〈qué〉 iactati,
tandem multis poſt diebus ſiti inopia〈qué〉 confecti, ad
Cæſarem peruenerunt. Liuius in quinto tertiæ de
cadis: Cum triginta quin〈que〉 nauibus ex portu Syra
cuſano profectus libero mari, uela in altum dedit.
Cæſar in ſecundo de bello ciuili: Interim aduentu
longarum nauium Curio pronuntiari onerarijs
nauibus iubet, quæ ſtabant ad Vticam numero cir
1citer c.ſe in hoſtium habiturum loco, qui non e ueſtigio
ad caſtra Cornelia uela duxiſſet. Verg. in quinto:
Vela facit tamen, & plenis ſubit oſtia uelis. Tullius
Tuſculanarum quarto: Vtrum igitur mauis ſtatimne
nos uela facere, an quaſi è portu egredientes pau­
lulum remigare? Et paulo pòſt: Quærebam igitur
utrum panderem uela orationis ſtatim, an eam an
tè paululum Dialecticorum remis propellerem.
Liuius in v.tertiæ decadis: Cuius prima claſſis pe­
tere altum uiſa eſt. Idem in ſexte tertiæ decadis: aliæ
in alto merſæ, aliæ ad incertos uentos hinc at〈que〉 il­
linc obliqua tranſferentes uela, in altum euectę ſunt.
Tullius in primo Tuſculanarum: Quò utinam uelis
paſſis prouehi liceat. Si enim reflantibus uentis re
ijceremur, tamen eódem paulo tardius referamur
neceſſe eſt. Idem in tertio: Velis (ut ita dicam) remiś­
que fugienda. Et inde ueliuolantes naues dictæ a­
pud Marcum Tullium: Et fera ueliuolantibus na­
uibus compleuit manus litora. Eſt autem in uelo ea
pars quæ acutior & inferior ad nauis latus religa­
tur, modo〈qué〉 contrahitur, modo relaxatur, Pes à La­
tinis, à Græcis πούς: Λέγεται δὲ οὕτω σχοινίον οὐ κάτωθεν τοῦ
ἱστίου, autore interprete Euripidis in Oreſte. Lucia­
nus in dialogo ἐπισκοποῦντες: Τότε ὑμεις ὑπ' ἀγνοίας κελευ
τε τὴνὀ θόνην στεῖλαι, ἥ ἐνδοῦναι ὀλίγον τοῦ ποδός. id eſt, Tunc
uos pręignorantia iubetis uela contrahere, uel pa
rum de pede relaxare. Plutarchus περὶ πολυφιλίας:Οὐ
γὰρ Εὐριπίδῃ πειστέον λέγοντι, χρῆν γὰρ μετρίαν εἰς ἀλλήλους φιλίαν
θνητοὺς ἀνακίρνασθαι καὶ μὴ πρὸς ἄκρον μυελὸν ψυχῆς, εὔλυτα δ'
1εἶναι θέλγητρα φρενῶν, ἀπό τ' ὤσασθαι καὶ ξυντεῖναι, καθάπερ πόδα
νεὼς ἐνδιδόντι καὶ προσάγοντι ταῖς χρείαις τὴν φιλίαν: Ne〈que〉
enim Euripidi credendum dicenti, nos mortales
oportere mediocri amicitia eſſe contentos, nec ſi­
nere eam penetrare ad animi medullam, intimos〈qué〉
mentis receſſus, putare〈qué〉 eam ueluti mentis oble­
ctamentum facilè dilui debere, abducere〈qué〉 & remit­
tere cum uelis, ceu pedem nauis, aptando intenden
dó que amicitiam pro uſus ratione. Idem Euripi­
des in Oreſte pedis meminit, eiuſdem〈qué〉 ferè ſenten
tiæ, dum ait: Καὶ ναῦς γὰρ ἐνταθεῖσα πρὸς βίαν ποδὶ ἔβα­
ψεν. ἔστν δ' αὖθις ἢν χαλαῖ πόδια. Ad quod allusiſſe uide­
tur Tullius de Amicitia, cum ait: Partim fugiendas
eſſe nimias amicitias, ne neceſſe ſit unum ſollicitum
eſſe pro pluribus: ſatis ſuper〈qué〉 eſſe ſibi ſuarum cui
que rerum curam. alienis nimis implicari, nimis
moleſtum eſſe. commodiſſimum eſſe, quàm la­
xiſſimas habenas habere amicitiæ, quas uel addu­
cas cum uelis, uel remittas. Lucianus de ueris nar­
rationibus ποδεῶνας uocat: Καὶ ταῖς χερσὶ τοὺς ποδεῶνασ
 κατέχοντες. Reliqua adderem, ſed ſunt fœda magis
quàm ridicula. quod tamen de quadratis uelis in­
telligas: nam ſuperiora de uelo triangulari forma.
Tranſtra in naui ſunt ſedilia, in quibus erant remi
ges. quod uel autore Verg. probari poteſt, dum ait:
Conſidunt tranſtris, intenta〈qué〉 brachia remis
Intenti expectant ſignum, exultantia〈qué〉 haurit
Corda pauor pulſans. Veneti banchos uo­
cant. Nec alienum fuerit de remis pauca ſubijcere.
1Remos Copæ inuenerunt Plinio autore. Inde à
Gręcis κῶπαι dicti. Lucianus: Προσελαύσαντες οὖν ταῖς κώ
παις. id eſt: remis accedentes. Inde κωπηλατεῖν quidam
Latini remigare dicunt. Idem Lucianus de ueris nar
rationibus: Ἐφεξῆς ἐκωπηλάτουν κυπαρίττοις αὐτοκλάδοισε
μεγάλαις καὶ αὐτοκόμοις ὥσπερ ἐρετμοῖς. Remus enim ἐ­
ρετμὸς à Graecis dicitur. Idem Lucianus: οὐδέν,
ἢν εὐῆρες καὶ καρτερόν μοι ἐρετμὸν δῷς μόνον: Nihil te pœni
tebit, ſi modo mihi probum fortem〈qué〉 remum præbue­
ris. Ab eodem Luciano molæ quaſi manubrium
κώπη dicitur, propterea quòd tanquam remus agi­
tatur in gyrum. Inde idem in Aſino: ὑποζευγνύουσί με τῇ κ
ώπῃ τῆς μύλης. Remorum autem ordinem extremum,
et ueluti remigium, ταρσοὺς Graeci uocant. Quod enim
Latini remos detergere uel defringere dicunt, Grę
ci ταρσοὺς θραύειν. & in ijs Polybius in primo: Ἀλλὰ καὶ
τοὺς ταρσοὺς ἐθραύονθ' αἱ νῆες ἀλλήλαις συγκρούουσα: Sed mutuo
concurſu naues inter ſe remos defringebant. Ap­
pianus de bellis ciuilibus: Καὶ συνέτριψαν ἡ μὲν τὸν ἔμβο
λον τῆς Μηνοδώρου νεώς, ἡ δὲ τὸν ταρσὸν τῆς Μενεκράτους. id eſt:
Confregit illa quidem roſtrum nauis Menodori,
altera autem remos Menecratis deterſit. Partem re
mi latiorem Græci πλάταν uocant. eſt enim ταρσὸς,
id quod diximus, ut uides. Cæſ. de bel.ciuil. lib.1.
Aut remos tranſcurrentes detergere ſi poſſet, con
tendebant. Liuius in octauo tertio decad. Alterius re
mos deterſit, cæteras〈qué〉 quas indepta eſſet, mulctaſ
ſet, &c. Idem ſexto quartæ: Et ut in numero impa­
ri duæ regiæ unam circunſiſtunt, & primum ab u-
1tro〈que〉 latere remos defringunt, deinde tranſcendunt
armati. Idem in ſeptimo quartæ: Sed momento tem­
poris & nauium uirtus, & uſus rei maritimæ terrorem
omnem Rhodijs dempſit. nam & in altum celeri­
ter euectæ naues, locum poſt ſe quo〈que〉 uenienti ad
terram dedere: & ſi qua concurrerat roſtro cum ho
ſtium naui, aut proram lacerabat, aut remos deter
gebat, aut libero inter ordines diſcurſu præterue­
cta in puppim impetum dabat. Diodorus in loco ſu
prà citato, παρασύρεῖν θαρσοὺς dixit, ut uidimus. Remi
ges ipſi ἐρεται & αὐτέρεται dicuntur. Thucy. in primo,
ἐρέτας, μισθῷ πείθοντες. Et in tertio, οἱ δὲ αὐτερέται πλεύσαντεσ
τῶν νεῶν ἀφικνοῦνται. Quo loco αὐτέρεται ſunt remiges
quidem, qui tamen cum opus erat decertabant &
propugnabant, ut utrun〈que〉 miniſterium præſtarent.
Quapropter eoſdem & μαχίμ; uocat in primo idem
Thucyd. αὐτέρεται δ' ὅτι ἦσαν καὶ μάχιμοι πάντες. Et pau­
lo pòſt eoſdem προσκώπους uocat. περίνεως autem ap­
pellat ocioſos ac liberos uectores, àremigandi la­
bore, cum ait: Περίνεως δὲ οὐκ εἰκὸς πολλοὺς ξυμπλεῖν ἔξω τῶν
βασιλέων καὶ τῶν μάλιστα ἐν τέλει. Remiges ipſos Liuius ſo
cios nauales uocat, Græci πληρώματα, Veneti la ciur
ma. Diodorus in X X. Αἱ δ' ἄλλαι ἐκβιασαμένων πληρω­
μάτων διεσώθησαν πρὸς τὴν Ἀντιγόνου στρατοπεδείαν. id eſt: Alio
autem contendentibus ſumma alacritate ipſis ſo­
cijs naualibus ſe ad exercitum Antigoni receperunt.
Liuius libro primo tertiæ decadis: Nam ut ſocijs
naualib9 affatim in ſtructam claſſem, ita inopem mi­
lite habebat. uide ut alios ponat pro ſocijs nauali-
1bus, alios pro milite & propugnatoribus. Idem in
ſexto tertiæ decadis: Scripto deinde exercitu, de re
migum ſupplemento agi cœptum. in quam rem,
cum ne〈que〉 hominum ſatis, nec ex quo pararentur, ſti­
pendium〈qué〉 acciperent, pecuniæ quicquam ea tempe
ſtate in publico eſſet: edixerunt Conſules, ut priua
ti ex cenſu ordinibus〈qué〉 ſicut antea remiges darent,
cum ſtipendio cibarijs〈qué〉 dierum triginta. Et paulo
poſt ſubdit: Nam unde, cum pecunia in ærario non
eſſet, paraturos nauales ſocios Quibus uerbis con
ſtat Liuium uocare nauales ſocios, quos ſuperiori
bus uerbis remiges dixerat. Idem Liuius in decimo
quartę decadis: Nec rei naualis cura omiſſa, duum ui
ros in eam rem conſules creare iuſſit, per quos naues
XX. deductç naualib9 ſocijs ciuium Romanorum, qui
ſeruitutem ſeruiſſent complerentur, ingenui tantum
ut his proeſſent. Et ſanè cum uerbo Complerentur
utatur Liuius, ſatis indicat nauales ſocios eos eſſe,
quos Graeci πληρώματα dicunt. & ita uertimus in ple
riſque locis ſuprà citatis. Hic noſtram ſententiam
euertere uidetur Lucianus, qui de ueris narrationi
bus aliter uidetur id uocabulum uſurpaſſe. ait enim:
Προσβαλόντες οὖν ἡμῖν ἀπὸ δύο πληρωμάτων ἐμάχοντο. Quo
loco πληρωμάτων non poteſt intelligi pro ſocijs na­
ualibus, ſed potius pro ipſis nauigijs inſtructis &
armatis. ut uertendum ſit: Impetu in nos dato bi­
nis nos nauigijs armatis circunſiſtunt. Subdit enim
ipſe Lucianus haud ita multo poſt: Καὶ δῆλοι ἦσαν
κρατήσοντες οἱ Καρυοναῦται ἅτε καὶ πλείους. πέντε γὰρ εἶχον πληρώ
1ματα. id eſt: Quinque nauigia inſtructa armatá que
habebant. cum illos duo tantum habuiſſe dicat.
Verum non abſimile uero eſt, Lucianum eo uo­
cabulo abuſum, dum certos autores, quos non ha
bemus, ſibi imitandos propoſuit. Auſim enim om
ni aſſeueratione affirmare, eam loquendi formu­
lam, qua in illo uocabulo Lucianus uſus eſt, non
extare in ullo eorum, qui uulgati ſunt, autorum.
Hoc fortaſſe quibuſdam nimis confidenter dictum
uidebitur. ſed ſi quis ſcripta Luciani ad normam
Platonis & Demoſthenis uelit expendere, inue­
niat fortaſſe Lucianum multa ſibi permiſiſſe: ut ni
hil cauſæ ſit, quamobrem de noſtris hominibus
conqueri debeamus, ſi illorum heroum elegantiam
hactenus aſſequi nequiuerint. Viri ætatis noſtræ
doctiſſimi non ſatis intellexerunt, ut mihi perſua­
deo, quid πληρώματα uellet, & in eo hallucinati
ſunt. qui ſi aciem mentis & ingenij in eo intendere
uoluiſſent, & non ad alia feſtinaſſent: facile, opi­
nor, quae diximus, ipſi ſua ſponte animaduertiſſent.
Sed nos quoque in multis, ne dicam in omnibus,
cæcutire ſolemus. Ecce tibi περὶ ἐπωτίδος quid dicam,
non ſatis diſpicio. Conijcio tamen eſſe proræ par­
tem eam, quæ utrin que ſtat ad latus roſtri: nec ui­
deo Latinum no men habere, quod Græco reſpon
deat. Appianus de bellis ciuilibus: Μετὰ δὲ αἱ νῆες αὐ­
ταὶ συνερρήγ- νυντο ἀλλήλαις, αἱ μὲν εἰς τὰ πλάγια, αἱ δὲ κατ'
ἐπωτίδας, αἱ δὲ ἐπὶ τοὺς ἐμβόλους id eſt: Poſtea & naues ipſæ
concurrerunt inter ſe, aliæ ad obliqua, aliæ ad epo
1tidas, aliæ uerò ad roſtra impetu facto. Idem in eo
dem: Καὶ αὐτῷ κατὰ τὴν ἐπωτίδα ἐμπεσὼν κατέσεισε ναῦν.
id eſt: Impetu〈qué〉 in illum facto, ad epotida nauem
ipſam conquaſſauit. De anchora nihil dicam. eſt
enim omnibus nota, Græci ἄγκυραν uocant. Ab an­
chora anchoralia dicta, funes, quibus religata eſt
anchora. Liuius decadis tertiæ libro ſecundo: Vix
dum omnes conſcenderant, cum alij reſoluunt o­
ras, aut anchoram uellunt: alij, ut ne quid teneat,
anchoralia incidunt. Inde oram ſoluentibus dictum
à Quintiliano uulgatius, quàm ut repeti debeat. Il
lud ſolum adijciam ex Luciano, τὰ ἀπόγεια λύσααι di
ci, quod Latini oram ſoluere. uerba Luciani ſunt in
dialogo qui ἑρμότιμος inſcribitur: Οὐδὲ γὰρ ἀναστρέψαι ἔτι
καὶ ἀνασωθῆναι ὀπίσω ῥᾴδιον, ἢν ἅπαξ ἐπιδῷ τῇ πνεούσῃ αὑ-
τὸν τὰ ἀπόγεια λυσάμενος. id eſt: Vbi ſemel oram ſolue­
rit. Cum autem anchoræ iactæ erant procul à por
tu, naues dicebantur in ſalo eſſe. Græci dicunt ἀπο­
σαλεύειν, ut eſt apud Diodorum in uigeſimo: Διόπερ
ἠναγκάζοντο τὰς ἀγκύρας ἀφέντες ὡς ἂν ἐν δυσὶ σταδίοις ἀπὸ τῆς
γῆς ἀποσαλεύειν, ἅμα πολλοῖς περιεχόμενοι δεινοῖς. τοῦ μὲν γὰρ
κλύδωνος ῥηγνυμένου τραχύτερον ἐκινδύνευον αὔτανδρα τὰ σκάφη
συγκλυσθῆναι. Thucydides: Καί ἀποσαλεύσας ἡμέραν καὶ νύ­
κτα ὑπὲρ τοῦ στρατοπέδου ὕστε- ρον ἀφικνεῖται ἐς ἔφεσον. Quod
ἀποσαλεύειν dixit Diodorus, Aulus Hirtius in quin­
to, in ſalo & in anchoris commorari protulit, in
hæc uerba: At〈que〉 in ſalo & in anchoris ea nocte con­
moratus, prima luce Adrumetum accedit. Idem
in ſexto: Item complures nando ad naues, quæ in
1ſalo fuerunt, ſerecipiunt. Cęſar in tertio bellorum
ciuilium, ſalum pro iactatione accipere uidetur: Ti
rones enim multitudine nauium perterriti, & ſalo
nauſea〈qué〉 confecti. Et paulo poſt: At ueteranæ legio
nis milites, item conflictati & tempeſtatis & ſenti­
nę uitijs non ex priſtina uirtute remittendum aliquid
putauerunt. Quod ſuprà in ſalo dixit, poſteriori­
bus uerbis enarrat, dum ait: Et tempeſtatis & ſenti
nae uitijs: ut mediocriter eruditus facilè colliget. Po
lybius in primo σάλους, pro eo quod uulgò ſpiagia
Itali dicunt, poſuiſſe uidetur: id eſt, locum minime
portuoſum, ſed in quo naues in ſalo eſſe & commo­
rari queant: Καθωρμίσθησαν πρός τι πολισμάτιον τῶν ὑπ' αὐτοὺς
ταττομένων, ἀλίμενον μέν, σάλους δ' ἔχον καὶ προβολὰς περικλειού­
σας ἐκ τῆς γῆς εὐφυεῖς, οὗ ποιησάμενοι τὴν ἀπόβασιν, &c: Ap­
plicuerunt ad oppidulum quoddam, quod ſub ditio
ne eorum erat, importuoſum quidem: ſed quod ha­
beret promontoria, quę aliqua ex parte prominen­
tia eas ſtationes continerent & complecterentur,
quò deſcenſione facta, &c. Vide qualiter uerterit
Sipontinus, & fortaſſe noſtra non contemnes.
Erat & nauis παράσημον, cuius meminit Plutar­
chus in Sympoſio: quod quid ſit, collegimus ipſi
ex Luciano in dialogo quod πλοῖον ἢ εὐχαὶ inſcribi­
tur, & ſuprà citauimus, dum ait: ὡς δὲ ἡ πρύμνα μὲν ἐ-
πανέστηκεν ἠρέμα καμπύλη χρυσοῦν χηνίσκον ἐπικειμένη, καταν
τικρὺ δὲ ἀνάλογον ἡ πρῷρα ὑπερβέβηκεν ἐς τὸ ἀπομηκυνο
μένη, τὴν ἐπώνυμον τῆς νεὼς θεὸν ἔχουσα τὴν ἶσιν ἑκατέρωθεν. id
eſt: Vt uero ipſa puppis ſenſim aſſurgit inflexa au-
1reo anſerculo ornata: è regione autem proportio
ne prora prominetin longum producta, habenś­
que utrin que ſignum Iſidis deæ, quæ cognomen­
tum naui indidit. Quo loco exiſtimo Iſim deam eſſe
παράσημον nauis, id eſt, inſigne illud proræ impoſi­
tum, à quo nauis ipſa cognomentum ſortita eſt.
Quod & ipſum conijcere eſt ex Plutarcho in Sym
poſio, his uerbis: οὐ μὴν ἀλλ' ἑαυτὸν ὁ Γόργος ἔφη πυθόμενον
τοῦ τε ναυκλήρου τοὔνομα καὶ τοῦ κυβερνήτου καὶ τῆς νεὼς τὸ παράτ
σημον ἐκπέμψαι πλοῖα καὶ στρατιώτας ἐπὶ τὰς κα- τάρσεις παραφυλά
ξοντας. Inde fortaſſe aliquæ naues dicebantur κριοὶ,
id eſt, arietes: καὶ τράγοι, id eſt, hirci: quòd id genus ani
malium haberent tanquam παράσὴμον. nec ab ſimi­
le uero eſt, centaurum piſtrim que & cuncta id ge
nus, ea ratione dicta, prolata〈qué〉 à Vergilio in quin
to in uerſiculis ſuprà relatis. Quod nos anſercu­
lum uertimus, intellige formam anſerculi effictam
ad puppis ornamentum, ut uidimus in antiquis
nauibus depictis: quas adſcribendas curauimu­
s in Lectorum gratiam. Lucianus in ueris narrationi
bus: Ὅ τε γὰρ ἐν τῇ πρύμνῃ χηνίσκος ἄφνω ἐπτερύξατο καὶ ἀνεβό
ησε. id eſt: Anſerculus enim qui ad puppim erat, re­
pente alas premere cœpit, & clangorem fundere.
De manibus, ferreis coruiś que, & harpagine,
nihil in præſentia dicere neceſſe. ea enim potius
quic numerarit in machinationibus ad prælian­
dum, qui m in nauis inſtrumento. Quòd ſi quis de
his etiam adire cupiat, eum reijciam ad Appianum
Alexandrinum, qui in quinto bellorum ciuilium
1ſic ait: Καὶ κορὰκας ἤ χεὶρας σιδηρὰς εὐκολύτερον ἐπιρῥίπτουν.
Quo uero tempore à Romanis κόραξ inuentus
fuerit, uidebis apud Polybium in primo. ρπαγ
etiam ab Agrippa excogitatum refert Appianus in
eodem libro. Cæſar etiam in primo de bello ciui­
li, manus ferreæ meminit, dum ait: Atque iniecta
manu ferrea, & retenta utraque naue, diuerſi pu­
gnabant, atque in hoſtium naues tranſcendebant.
Hactenus Cæſar. qui etiam in primo bel.ciuil.har
pagonum meminit, dum ait: li manus ferreas at­
que harpagones parauerant. Vt ipſe Agrippa id
machinationis genus excogitaſſe non uideatur.
quod ſi Plinio credimus, Anacharſis harpagonas
inuenit.
Naues ipſæ ab hoſtibus captæ, captiuæ diceban
tur: ut legimus in ſecundo bellorum ciuilium apud
Cæſarem: Nam ad eas, quæ facta fuerant Arelate
per Cęſarem captiuæ, Maſſilienſium acceſſerant .
Aulus Hirtius in quarto: Vt uel claſſe dimicare
poſſet, adiunctis captiuis nauibus ſociorum. Liui­
us in tertio tertiæ decadis: Dum hæc Romani pa­
rant, aguntque, ad Philippum captiua nauis una
ex ijs, quæ Romam miſſæ erant, excuſſa fugit. Græ­
ci αἰχμαλώτους dicunt, ut uidimus apud Xenophon­
tem in ſecundo ἑλληνικῶν· Ἀπάγων τά τε τῶν αἰχμαλώτων
νεῶν ἀκρωτήρια καὶ τὰς ἐκ Πειραιῶς τριήρεις πλὴν δώδεκα.
Quo loco ἀκρωτήεια poſuit ea, quæ ἀκροστόλια ſupra
diximus. Et cum naues captiuæ dicantur, merito
poſtliminium habent. Tullius in Topicis: Poſtli-
1minio redeunt hæc: homo, nauis, mulus clitella­
rius, equus, equa quæ fræna recipere ſolet. Vt non
ab re à Iureconſulto de poſtliminio nauium hic tra
ctetur. Claſſem Veneti armatam uocant, Græci τὸ ναο
τικόν. Appianus in quinto de bellis ciuilibus: Ἐπενόει δ'
ἐπὶ θάλασσαν ἐλθὼν ἐμπρῆσαι τὸ τοῦ τιτίου ναυτικόν. id eſt: Claſſem
Titij. Thucydides in ſecundo: Τούτων ναυτικόν παρείχοντο
κορίνθοι. alibi uocat νηίτην στρατὸν, quaſi dicas naualem
exercitum. In ſecundo: Ἢν μὴ οἱ πολέμιοι νηίτῃ ἐπι­
πλέωσι τῇ πόλει. Et in 1111. ὥστε οὐκ εἰκὸς νηίτῃ γε αὐτοὺς τῷ ἐν
νισαίᾳ στρατῷ ἴσον πλῆθος ἐφ' ὑμᾶς ἀποστεῖλαι. Alibi στόλος ab
eodem dicitur in ſexto: ὀλίγοι γὰρ δὴ στόλοι μεγάλοι ἑλλή́­
νων ἢ βαρβάρων πολὺ ἀπὸ τῆς ἑαυτῶν ἀπάραντες κατώρθωσαν. Ap
pianus: Ἔνθα αὐτῷ νεῶν στόλος ἦν, καὶ παρῆλθεν ἐς τὰ νεώρια λα
θὼν ὥς τις ἰδιώτης, φορείῳ κομιζόμενος. id eſt: Vbi claſſis il
lius erat, & in naualia penetrauit lectica delatus tam
quam priuatus quiſpiam. Idem de bellis ciuilibus:
ἠοῦς δὲ ἀρχομένης οἱ μὲν τὸν κόλπον ἐν χρῷ παρὰ τὴν γῆν αὐτὴν
μηνοειδεῖ στόλῳ παρέπλεον. id eſt: Claſſe lunari forma diſ
poſita. Idem Thucydides in ſeptimo, στρατίαν ναυτικὴν
uocat: Στρατίαν δ' ἄλλην ἐψηφίσαντο πέμπειν, καὶ ναυτικὴν καὶ
τεζικήν. Ἐπίνειον autem ὄστι πόλισμα παραθαλάσσιον, ἔνθα τὸν
fεώρια τῶν πόλεων erant: ut Pyreus Athenienſium, Ni­
ſæa Megarenſium, Cyllene Eleorum: ut eſt apud
Thucydidem in primo: Καὶ Κυλλήνην τὸ Ἠλείων ἐπίνειον ἐνέπρ
ησαν. Nec auſim affirmare, id Latinum nomen ha­
bere. Naualia enim ſunt ea, quæ à Græcis νεώρια di­
cuntur. Tullius Officiorum: Muri, naualia, portus,
aquarum ductus. Thucydides in tertio: Νεώρια τε πα
1ρεσκευάζοντο, καὶ εἶρξαν τὸ κατὰ Θερμοπύλας κατ' αὐτὸ τὸ στενόν, ὅπως
εὐφύλακτα αὐτοῖς εἴη. Veneti habent ſuum nauale, quod
arſeuale uocant, totius orbis pulcherrimum, in quo
νεωσοῖκοι ſunt circiter ſexaginta, id eſt, nauium tecta:
in quibus triremes reliquæ〈qué〉 naues longae ædifican­
tur à fabris naualibus, quibus ibi perpetuò ſtipen­
dia de publico procedunt. Sunt autem νεωσοῖκοι capa­
ces ſinguli triremis unius, unius〈qué〉 biremis, & fa­
brorum naualium, qui eas commode uel ἐκ δρυόχων ædifi­
cent, uel conquaſſatas reficiant: in quo eſt & priua­
tum tectum thalamegi, totius ſenatus Venetorum ca­
pacis, opus ſanè quod cum antiquis regum Aegypti
nauibus thalamegis〈qué〉 poſſit contendere: Bucentau
rum appellant. de quibus thalamegis potui multa
adijcere: ſed non eſt uiſum operae precium. Feſtinamus
enim ad ea, quae διδασκαλικα uidentur. νεωσοίκ memi
nit Thucydides in ſeptimo: Οὔτε ναῦς ἐν τοῖς νεωσοίκοις ἄλ
λας ὁμοίας ταῖσδε ὑπελίπετε. Lucianus, ἁνάχαρσις: Πόλιν γὰρ
ἡμεῖς οὐ τὰ οἰκοδομήματα ἡγούμεθα εἶναι, οἷον τείχη καὶ ἱερὰ καὶ
 νεωσοίκους. Strabo lib. decimoquarto τριηρηκὸν uocat
nauale, ad triremes recipiendas; W̔̂ν τὸν ἕτερον κλειστὸν
στριηπηκὸν καὶ fαύσταθμον ναυσί εἴκοσι. Quibus uerbis intel
liga, ναύσταθμον eſſe maiorum nauium capacem: τριηρικὸν
autem, longarum. Naues à patria cognomentum ſor­
tiuntur: ut μεγαρίδες, ἀμπρακιωτίδες, ἑρμεονίδες, χίαι, λευ
διαι, λακωνικαὶ, ἰταλιωτίδες, σικελικαὶ, συρακούσιαι, φοίνισσαι,
μιλησία, ἀναιίτης, θούριαι. quorum omnium exempla ex­
tant apud Thucydidem in diuerſis locis. Sic & σάμαι­
 dicta, quòd primum in Samo inſula iuſſu Polycra
1tis regis ædificata ſit. quç cuius formç fuerit, diſcas
ex Plutarcho in uita Periclis. ἡ δὲ σάμαινα ναῦς ἐστιν ὑό
πρωρος μὲν τὸ σίμωμα, κοιλοτέρα δὲ καὶ γαστρο- ειδής, ὥστε καὶ φορ­
τοφορεῖν καὶ ταχυναυτεῖν. οὕτω δ' ὠνομάσθη διὰ τὸ πρῶτον ἐν σάμῳ
φανῆναι, πολυκράτους τυράννου κατασκευάσαντος. Athenæus li
bro duodecimo paucis eadem retuliſſe uidetur, ait
enim: Πρῶτος δ' ὁ πολυκράτης καὶ ναῦς πήξας ἀπὸ τῆς πατρίδος
σαμαίνας ἐκάλεσε. Quo loco non σαμίς, ſed ex Plutar­
cho potius σαμαίνας legendum exiſtimo. Tu Lector
iudicabis, uigilias〈qué〉 noſtras boni conſules, aut ipſe
meliora proferes. Et Phaſeli fortaſſe à phaſelide lo
co. A miniſterio & officio quod præſtant, dicuntur
προφυλακίδες, στρατιωτίδες, λεπτὰ πλοῖα, ὑπηρετικὰ, φρ7ουρίδες,
φρουροῦσαι, ἀργυρολόγοι, πρόπλοι. Aliae à curſu ipſo uel ſta­
tione, μετέωροι, πλώιμοι, ἐφορμοῦσαι, ἐξαίρατοι, οὐδὲν στέγουσαι,
ταχειαι, κοῦφαι, πελάγιαι, αἱ ἄριστα πλέουσαι, αντιπρώρους, δελφινο
φόροι ὁλκάδες. ναῦν etiam μυριοφόρον dixit Thucydides
in ſeptimo. Στράβων . Βάθος δὲ ὅσον ἀρκεῖ μυπιοφόρῳ νηί.
Dicitur & nauis δελφινοφόρος, & apud Thucydidem
δελφινοφόροι ὁλκάδες. Dicimus etiam αὐτάνδρους ναῦς, καὶ αὐ
τοφόρτους ὁλκάδας: id eſt, quæ cum ipſis hominibus, et
cum onere ſuo captæ uel depreſſæ ſunt. Diodorus
libro decimo nono: Τῶν δὲ νεῶν τὰς πλείους αὐτάνδρους εἷλε. Cę­
ſar in primo de bello ciuili nos docuit, quomodo
id Latine dicebatur, in hæc uerba: Itaque dum lo­
cus cominus pugnandi daretur, æquo animo ſin­
gulas binis nauibus obijciebant: atque iniecta ma
nu ferrea, & retenta utraque naue diuerſi pugna­
bant, at〈que〉 in hoſtium naues tranſcendebant: & ma
1gno numero Albicorum & paſtorum interfecto, par
rem nauium deprimunt: nonnullas cum homini­
bus capiunt, reliquas in portum compellunt. Idem
in tertio aliter protulit, dum ait: Ex his quadrire­
mem cum remigibus defenſoribus〈qué〉 ſuis ceperunt.
id eſt, αὒτανδρον, uel σὺν τῷ πληρώματι. Diodorus in de
cimo octauo dixit Græcè eadem fere ratione, qua
Cæſar: Ἐνίκα ὁ κλεῖτος καὶ κατέδυσε μὲν τῶν ἐναν- τίων ναῦς
ἑπτακαίδεκα, εἷλε δὲ σὺν αὐτοῖς τοῖς ἀν- δράσιν οὐκ ἐλάττω τῶν τεσσα­
ράκοντα. id eſt: Vicit Clytus, & hoſtium naue de­
cem & ſeptem depreſſit: circiter autem quadra­
ginta cum ipſis hominibus cepit. Idem Diodorus
non longe poſt uerba ſuprà ſcripta, αὐτάνδρων uſur­
pat: Οὗτοι μὲν ἐπιπεσόντες ἄφνω τοῖς πολεμίοις τεθορυβημένοις
εὐθὺς κατὰ τὸν πρῶτον ἐπίπλουν ἐτρέψαντο καὶ τὰς μὲν τοῖς
ἐμβόλοις τύπτοντες ἀνέρρηττον. ὧν δὲ τοὺς ταρσοὺς παρέσυρον, ὧν
δὲ αὐτάνδρων παραδιδομένων ἀκινδύνως ἐκυρίευον, τέλος δὲ πλὴν
μιᾶς τῆς ναυαρχίδος τῶν λοιπῶν πασῶν αὐτάνδρων ἐκυρίευσαν.
Et paulo poſt: Καὶ καταναυμαχήσας αὐτάνδρων τῶν σκα­
φῶν ἐκυρίευσε. Idem in uigeſimo: Τῶν δὲ μακρῶν αὔταν­
δροι μὲν ἐλήφθησαν τεσσαράκοντα, διεφθάρησαν δὲ περὶ ὀγδοήκοντα, ἃς πλήρεις οὔ
σας θαλάττης κατήγαγον οἱ κρατήσαντες εἰς τὴν πρὸς τῇ πόλει
στρατοπεδείαν, αὔτανδροι. id eſt: Naues cum hominibus,
ut dixit Cæſar. ἁμάξας αὐτάνδρους dixit Lucianus in τόξα
ρι: Καὶ τὰς ἁμάξας κατελαμβάνοντο, αὐτάνδρους τὰς πλείστας ἁλι
σκομένας. id eſt: carrucas cum hominibus captas. Xe
nophon in primo παιδείας, diſſolute dixit: πολλοὺς γὰρ ἤδη
αὐτοῖς τοῖς ἵπποις κατακρημνισθῆναι. Et in 111. Ἐστεφανωμένους
καὶ σπονδὰς ποιησαμένους ἥκειν εἰς τὰς τάξεις αὐτοῖς στεφάνοις. id
1eſt, cum corollis, ut σὺν ſubaudiatur: id eſt, cum ipſis
corollis, Plutarchus αὐτοφόρτους ὁλκάδας dixit: id eſt,
onerarias cum mercibus impoſitis, & cum earum
onere. Eius uerba ſunt in Aemilij uita: Εἲκοσι μὲν αὐ­
τοφόρτους ὁλκάδας ἐχειρώσατο. Idem περὶ εὐθυμίας, de Zeno
ne, his uerbis: Ζήνωνι τῷ κιτιεῖ μία ναῦς περιῆν φορτηγός, πυθ
όμενος δὲ ταύτην αὐτόφορτον ἀπολωλέναι συγκλυσθεῖσαν ‘εὖγε,
εἶπεν, ὦ τύχη ποιεῖς, εἰς τὸν τρίβωνα καὶ τὴν στοὰν συνελαύνουσα ἡ­
μᾶς. id eſt: Zenoni Citieo unica nauis oneraria reli
qua erat, quam cum audiſſet interiſſe demerſam
cum ipſo onere & mercibus: Recte, dixit, at〈que〉 ordi
ne ὦ fortuna facis, quae nos ad pallium et porticum Stoi
corum contrudis. Quòd autem Cęſar uerbo Depreſſit
uſus eſt, Græci κατέδυσε dixerunt, ut uidimus. Inde
à Marco Tullio, depreſſa claſſis dicta, in ſecundo de
diuinatione: Si enim fatum fuit claſſes populi Ro
mani bello Punico primo, alteram naufragio, alteram
à Pœnis depreſſam interire. Idem pro Archia poë­
ta: Noſtra ſemper feretur, & prædicabitur Lucio
Lucullo dimicante cum interfectis ducibus depreſ­
ſa hoſtium claſſis, & incredibilis apud Tenedum pu
gna illa naualis. Noſtra ſunt trophæa, noſtra mo
nimenta, noſtri triumphi. Deſcendere ad naues di
xit Tullius, cum tamen conſcendere nauem dicamus
eodem autore. Tullius in quarto Academicarum quæ­
ſtionum, ad calcem: Nos ad nauiculas noſtras deſcen­
dimus. Non quòd dicendum ſit, deſcendere in nauem,
ſed ad littus & locum, in quo ſtabant nauiculæ, ut con
ſcenderent. quin Conſcendere nauem dicimus: Quid
1enim conſcendens nauem ſapiens, num comprehen
ſum animo habet, at〈que〉 perceptum, ſe ex ſententia na
uigaturum? Quî poteſt? Sed ſi iam ex hoc loco pro
ficiſcatur Puteolos ſtadia triginta, probo nauigio,
bono gubernatore, ac tranquillitate: probabile ui
deatur ſe illuc uenturum eſſe ſaluum. Idem in primo
de diuinatione: Vnum de Simonide, qui cum igno­
tum quendam proiectum mortuum uidiſſet, eum〈qué〉 hu­
mauiſſet, haberet〈qué〉 in animo nauem conſcendere:
moneri uiſus eſt, ne id faceret, ab eo quem ſepuitu
ra affecerat. Quin & conſcendere ſimpliciter dicimus:
Tu uelim quàm primum conſcendas, ad me〈qué〉 uenias:
apud Tullium ad qintum fratrem. Conſcendere Græci
ἐπιβῆναι dicunt. Plutarchus περὶ τῶν ἐκλελοιπότων χπηστη­
ρίων: Οὗτος ἔφη ποτὲ πλέων εἰς ἰταλίαν ἐπιβῆναι νεὼς ἐμπορικὰ
χρήματα καὶ συχνοὺς ἐπιβάτας ἀγούσης. Sed hæc gramma­
ticorum ſunt: neque ſatis digna, in quibus diutius
immoremur. Illa profecto obſcuriora, quæ fortaſ­
ſe uigilans Lector à nobis deſyderabit: qui ſint θρα
νῖται, qui ζυγῖται, qui θαλάμακες, apud Ariſtophanem
in Ranis, dum ait: Καὶ ἀποπαρδεῖν ἐς τὸ στόμα τῷ θαλάμακι.
qui ab Appiano θαλαμίαι appellantur, ab alijs θαλα­
μῖται. Quòd ſi Græcorum Commentarios ſequi uolue­
rimus: id tamen non erit expeditum. ita enim decla­
rant, ut multo obſcuriora ea ipſa reddere uidean­
tur. &, quod magis mirabere, pugnantia nobis in
ijs explicandis proponunt. Enarrator enim Ariſto
phanis in loco ſuprà citato, ait fuiſſe tres ordines
remigum: ut qui in inferiore parte nauis eſſent, θαλα
1μῖται dicerentur: qui in medio, ζυγῖται: qui in ſuperio
re parte, θρανῖται appellarentur. Qui θρανῑται, quoniam
remos longiores trahebant, grauiore〈qué〉 labore ue­
xabantur, eo à τριηράρχαις præter ſtipendium, publi
cum donatiuum conſequebantur. Quod ex ſexto
Thucydidis probari poteſt, dum ait: Τῶν τριηράρχων
ἐπιφοράς τε πρὸς τῷ ἐκ δημοσίου μισθῷ διδόντων τοῖς θρανίταις τῶν
ναυτῶν. Stipendium autem publicum erat drachma
in dies ſingulos, quae æſtimatur quatuor ſolidis no
ſtris turonenſibus. Voluntarijs enim remigibus,
ut hodié que Veneti, non compeditis utebantur.
Lucianus tamen περὶ του ἠλέκερου, remigis mercedem
ad duos obolos, id eſt, drachmæ tertiam ſtatuiſſe
uidetur, dum ait: Οἴει ἡμᾶς δυοῖν ὀβολοῖν ἕνεκα ἐρέττειν ἂν,
ἢ ἕλκειν τὰ πλοῖα πρὸς ἐναντίον τὸ ὕδωρ. Xenophon in pri­
mo ἑλληνικῶν, τριώολομ poſuit, his uerbis: Εἶπεν ὅτι εἰ
πρὸς τὸν μισθὸν ἑκάστῳ ναύτῃ ὀβολὸν προσθείης. ἐκ δὲ τούτου τέττα­
ρες ὀβολοὶ ἦν ὁ μισθός, πρότερον δὲ τριώβολον. Sed locus Lu­
ciani intelligendus de ijs, qui Pado flumine lintres
& alias fluuiatiles nauiculas, atque etiam piſcato­
rias ducebant quæſtus cauſa, non de remigibus tri
remium, aut etiam maiorum. Sed ut ad propoſi­
tum reuertamur, ſi rationem habere uoluerimus
eius formæ nauis, quàm ſuprà ubi triremis men­
tio facta eſt, depingendam curauimus, eam que ſe
qui, dicemus in illa inferiorem ordinem, & qui
aquæ uicinior, eſſe thalamitarum, medium zygi
tarum, ſuperiorem thranitarum. Sed ſi hoc uerum
eſſet, deeſſent nobis nomina in quadriremibus &
1maioribus nauibus. Qui enim erunt zygitæ in
quadraginta ordinum naue Ptolemæi regis? qui
thalamitæ? Præterea quî fieri poteſt, ut uel decem
tabulatorum, ne dicam quadraginta nauis in ma­
ri nauiget, & tabulata ipſa ſupra aquam extent,
& non pluribus partibus aqua demergantur? Pau
ſanias in Atticis miraculi loco refert, nauigium De­
li fuiſſe, quod à cataſtromate ad aquam nouem re
miges haberet, nullumque ad ſuam ætatem illud
magnitudine ſuperaſſe. uerum præſtiterit ipſius
Pauſanię uerba adſcribere, quae, ut ingenue fatear,
non ſatis nobis intelliguntur. ſed ſic habent, niſi
ſi corruptus ſit codex: Τὸ δὲ ἐν δήλῳ πλοῖον οὐδένα πω νική
σαντα οἶδα, καθῆκον ἐς ἐννέα ἐρέτας ἀπὸ τῶν καταστρωμάτων. Vn­
deciremem tamen Demetrij legerat, opinor, Pau­
ſanias. Quare ordines remorum non poſſunt ſic in­
telligi, ut diximus ex enarratore Ariſtophanis, cum
ea ratione multa nauigia ordine remorum illud
quod in Delo erat, multis partib9 ſuperarint. Fue­
re enim (ut ſuprà docuimus, uel Pauſanias ignora
re potuit) X. XI. XII. XV. XX. remorum ordines,
Excogitanda ergo nobis alia ratio, quam ab ipſo
enarratore Ariſtophanis hauriemus: nec tamen
fuiſſe eundem exiſtimandum eſt, cum ſecum ex dia­
metro pugnet. Subdit enim quod magis fit nobis
ueriſimile: Θρανίτης οὖν ὁ πρὸς τὴν πρύμναν, ξυγίτης ὁ μέσος,
θαλαμίτης ὁ πρὸς πρώραν. id eſt: Thranites igitur eſt is
qui ad puppim remigat, zygites qui in media na­
ui, thalamites qui ad proram. Vt nauis ipſa per lon
1gitudinem in tres partes diuidenda ſit: & qui remi
ges ſunt in prima parte ad proram, uocentur thala­
mitæ: qui in medio ſupra arborem, zygitæ: qui in ter
tia ad puppim, thranitæ dicantur. ita〈qué〉 fiet, ut etiam in
τετταρακοντήρει, & infrà uel ſuprà eam magnitudinem
nauis triplex remigum ordo per longitudinem inue
niatur. Et ſic intelligemus quod ſcriptum eſt ab Ap­
piano in libro poſtremo bellorum ciuilium: Καὶ τῶν ἐρε­
τῶν οὶ με θαλαμίαι πάντες ἀπελήφθησαν, οἱ δὲ ἓτεροι κατά­
στρωμα ἀναρρήξαντες ἐξενήχοντο. id eſt: Ex remigibus thala
mitæ ad unum omnes excepti ſunt, alij uerò direptis
fororum tabulis adiuti, ad ſuos enatarunt. quo loco
θαλάμιοι fortaſſe legendum. Iulius enim Pollux eo uo
cabulo utitur, his uerbis: Καλοῑτ δ' ἄμ θάλαμος οὗ οἱ
θαλάμιοι ἐρέττουσι. τὰ δὲ μέσα τῆς νεὼς ζυγά, οὗ οἱ ζύγιοι κάθηνται, τὸ
δὲ περὶ τὸ κατάστρωμα θρᾶνος, οὗ οἱ θρανῖται. ut ea ratione quam
ſuprà diximus, nauis per longitudinem in tres par­
tes diuidatur. Mouet iterum quæſtionem, quod ex Po
lybio ſuprà retulimus: Δοῦσα πληγὴν βιαίαν κατὰ μέσον
τὸ κύτος ὑπὸ τὸν θρανίτην σκαλμὸν. ut thranites in medio
collocatus uideatur: & ita ipſi in uertendo intelle­
xiſſe uidemur. & fortaſſe ὐπὸ τὸν, &c, uertendum fuit
infrà thraniticum ſcalmum: non autem ſie, ut uertimus:
alioqui pugnant iſta cum ijs, quæ ex Iulio Polluce
diximus. Zygitae enim in media naue ſunt, non thra
nitæ. ſic Sub ea, id eſt poſt ea Latini dixere. Nec ta­
men uerebor ingenuè fateri, mihi adhuc non lique
re, an hæc noſtra coniectura uera ſit: ut mihi in ma
gnis opinionum naufragijs uerſari uidear, è quibus
1per me ipſe emergere nequeo. illum ſolum animi can­
dorem pręſtare poſſum, & debeo, ut Lectori igno
rationem meam fateri non etubeſcam: ne aliqua
noſtri perſuaſione adductus, in eundem errorem
trahatur. Quare illud Ἐπιχὰρμειον Lector teneat: Ner
uos atque artus ſapientiae eſſe, non temerè credere.
Adhibendi ſunt autores utriuſ〈que〉 linguæ, ij〈qué〉 qui re
teptæ autoritatis cunctis ſunt, in conſilium, uidendum
etiam at〈que〉 etiam, num librarij aliquid de ſuo addi­
derint: cauendum ne mendum pro uera lectione no
bis imponat. ut apud Plutarchum exiſtimo in libel­
lo qui inſcribitur, πῶς ἄν τις αἴσθοιτο ἑαυτοῦ προκόπτοντος
ἔπ' ἀρετῃ: Καθάπερ φασὶ σέξτιόμ τε ουν ῥωμαῖον ἀφεικότα τὰς ἐν
τῃ̂ πόλει τιμὰς καὶ ἀρχὰς οὰ φιλοσοφίαν, ἐν δὲ τῳ̄ φιλοσοφεῖν
αὖ πάλιμ δυσπαθοῦντα, καὶ χπώμενον τῳ̂ λόγ ῳ χαλεπῶς τὸ πρῶτον,
ὀλίγου δεῆσαι καταβαλεῖν ἐαυτὸν ἐκ τινὸς διήρους. id eſt: Quem­
admodum aiunt Sextium Romanum ſpretis, quibus
in urbe fungebatur, honoribus & magiſtratibus,
propter philoſophiæ cupiditatem, inter philoſo­
phandum rurſus ægre ferentem, propterea quòd
initio ad percipiendum philoſophorum ſermonem
tardior eſſet, parum abfuiſſe quin ſe è biremi qua­
dam deijceret. Græca habent ἐκ τινὸς διήρους, cum ta­
men ſuprà dixerimus, nos non legiſſe illud uoca­
bulum apud probatum autorem, cum ſtudioſe o­
mnes qui extant euoluerimus. Quare aliquando
exiſtimaui, apud Plutarchum eo loco legendum, ἑκ
τινὸς τριήρους: uel διήρους: intelligendum pro domo quæ
eſſet duorum tabulatorum, quæ à Graecis aliquando
1δίστεγος dicitur. Sed cum uideatur à Polluce διήρης di­
cta, fit ut ſubſiſtam, Lectoris〈qué〉 iudicio relinquam, qui
(ſcio) nobis dabit ueniam, quòd ea omnia nauium
genera, quae à Gellio recenſentur (qui nuda earum
nomenclatura contentus fuit) explicare non potue
rimus. Locus enim ille apud Gellium eſt corruptiſſl­
mus, nec ipſi diuinare debuimus. Ecce tibi cumde
caudicarum nauium uocabulo, cuius mentio in Gell
lio eſt, hæſitarem: caſu incidi in locum Senecæ in li
bello de Breuitate uitæ, qui eam mihi moleſtiam
abſterſit his uerbis: Quis Romanis primus perſua
ſit nauem conſcendere: Claudius is fuit, Caudex ob
hoc ipſum appéllatus: quia plurium tabularum conte
xtus, caudex apud antiquos uocabatur, unde ta­
bulæ condices dicuntur: & naues nunc quoque, quæ
ex antiqua conſuetudine ſubuehunt, caudicæ uo­
cantur. hactenus Seneca. In uulgatis codicibus lo
cus Senecæ corruptus eſt, & candes utrobique pro
caudex legitur: & candicæ, non caudicæ. Sed tu ad
modum ſuprà ſcriptum Senecæ locum emendabis.
loquitur enim de que Appio Claudio, Caudex co­
gnomento: qui cum que Fuluio Flacco conſul fuit.
Quod ſi alia tempus & lectio frequens nobis ape
ruerit, Lectori non inuidebimus. In præſentia, quæ
potuimus, ipſi benigne proferimus. Tu Lector bo
ni conſule, ac nos ama.
Hæc Lazarus Bayfius in ſtudioſorum
gratiam colligebat.