Alberti, Leone Battista, De re aedificatoria, 1485

Bibliographic information

Author: Alberti, Leone Battista
Title: De re aedificatoria
Date: 1485

Permanent URL

Document ID: MPIWG:EQQ6TGGG
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:EQQ6TGGG

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1
LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE RE AEDIFICA
TORIA INCIPIT LEGE FELICITER
m
VLTAS ET VARIAS ARTES QVE
ad uitam bene beateque agendam faciant ſumma
induſtria et diligentia conquiſitas nobis ma
iores noſtri tradidere. Quæ omnes et ſi ferant
præ ſe: quaſi certatim huc tendere: Vt pluri
mum generi hominum proſint: tamen habere
innatum atque inſitum eas intelligimus quip
piam: quo ſingulæ ſingulos præceteris diuerſoſque polliceri fruc
tus uideantur: Nanque artes quidem alias neceſſitate ſectamur:
alias probamus utilitate: Aliæ uero quod tantum circa res cognitu
gratiſſimas uerſentur in pretio ſunt: quales autem hæ ſint artes
non eſt ut proſequar: in promptu enim ſunt: uerum ſi repetas ex
omni maximarum artium numero nullam penitus inuenies: quæ
non ſpretis reliquis ſuos quoſdam & proprios fines petat et con
templetur. Aut ſi tandem comperias ullam: quæ cum huiuſmodi
ſit: ut ea carere nullo pacto poſſis: tum et de ſe utilitatem: uolup
tati dignitatique coniunctam præſtet: meo iudicio ab earum numero
excludendam eſſe: non duces architecturam: namque ea quidem
ſiquidem rem diligentius penſitaris et publice & priuatim com
modiſſima et uehementer gratiſſima generi hominum eſt: digni
tateque inter primas non poſtrema: Sed antequam ultra progrediar:
explicandum mihi cenſeo quemnam haberi uelim architectum:
Non enim tignarium adducam fabrum: quem tu ſummis cæterarum
diſciplinarum uiris compares: Fabri enim manus architecto pro
inſtrumento esse. Architectum ego hunc fore conſtituam / qui certa
admirabilique ratione et uia tum mente animoque diffinire: tum et
opere abſoluere didicerit quocumque ex ponderum motu corporumque
compactione et coagmentatione digniſſimis hominum uſibus bel
liſſime commodentur: Quæ ut poſſit comprehenſione et cognitione
opus eſt rerum optimarum et digniſſimarum: Itaque huiuſmodi erit
architectus: redeo ad rem Fuere qui dicerent aquam aut ignem
1præbuiſſe principia: quibus effectum ſit ut hominum cetus cele
brarentur: Nobis uero tecti parietiſque utilitatem atque neceſſitatem
ſpectantibus ad homines conciliandos atque una continendos /
maiorem in modum ualuiſſe nimirum perſuadebitur: Sed ne Ar
chitecto ea re ſolum debemus / quod tuta optataque diffugia contra
ſolis ardorés Brumam / pruinaſque dederit: tam et ſi ipſum id haud
quaque minimum beneficium eſt: quam quod multa inuenerit priuatim
et publice: proculdubio longe utilia: et ad uite uſum iterum atque
 iterum accommodatiſſima: Quot familias honeſtiſſimas et roſtra et
alie orbis urbes temporum iniuria labefactatas funditus amiſiſſet /
ni eos patrii lares / quaſi in maiorum ſuorum gremio receptos con
fouiſſent: Dedalum ſua probarunt tempora: uel maxime quod
apud ſelinuntios Antrum ædificarit: ex quo tepens leniſque uapor
ita efficaret ac colligeretur / ut ſudores grauiſſimos eliceret: cor
poraque curaret ſumma cum uoluptate: Quid alii quam multa iſtiuſ
modi excogitarunt: que ad bonam ualitudinem faciant geſtationes
natationes: thermas et huiuſmodi: Aut quid referam uehicula pi
ſtrina horaria et minuta hæc: quæ tamen in uita degenda plurimum
momenti habent? Quid aquarum copias ex intimis recondit iſque
pro luctas: uſibuſque tam uariis tamque expeditis expoſitas? Quid
trophea: delubra: fana: templa et eiuſmodi / que ad cultum religi
onis fructum que poſteritatis adinuenit? Quid demum quod abſciſſis
rupibus / praefoſſis montibus / completis conuallibus / coercitis lacu
marique expurgata palude coædificatis nauibus / directis flumini
bus expeditis hoſtiis / conſtitutis pontibus: portuque non ſolum
temporariis hominum commodis prouidit: Verum et aditus ad
omnes orbis prouincias patefecit: Ex quo effectum eſt: Vt fruges
aromata / gemmas / rerumque peritias et cognitiones: et quæcunque ad
ſalutem & uitæ modum conferant: homines hominibus mutuis
officiis communicarint: Adde his tormenta / machinas / arces/ et
quæ ad patriam / libertatem rem / decuſque ciuitatis tuendam au
gendamque ad propagandum ſtabiliendumque imperium ualeant:
Equidem ſic arbitior: quotquot a uetere hominum memoria urbes
obſidione ſub aliorum imperium uenerint: ſi rogentur a quo debellatæ
1ſubacteque ſint: non negaturas ab architecto. Armatum enim faci
le hoſtem contempſiſſe: Sed ingenii uim: et operum molem: &
tormentorum impetum: quibus urgeret / obrueret / preſſaretque ar
chitectus tolerare diutius nequiuiſſe. Et contra obſeſſis quam nunque
euenit: ut ſe ſe alia re magis quam architecti ope et artibus ſatis fore
tutos deputent. Tum ſi habitas expeditiones repetas / fortaſſiſ
reperies huius artibus et uirtute uictorias plures quam imperatoris
ductu auſpiciiſue partas: hoſtemque ſepius huius ingenio abſque illi
us armiſ / quae illius ferro / ſine iſtius conſilio ſuccubuiſſe: Et quod
maxime præſtat / parua manu ſaluoque uincit milite architectuſ.
De utilitate hactenus. Quam uero grata & quam penitus inſideat ani
mis ædificandi cura & ratio cum aliunde / tum hinc apparet / quod
neminem reperias modo adſint facultates / qui non totus ad quip
piam coædificandum pendeat: Et ſiquid ad rem ædificatoriam
excogitarit / uolens ac lubens non proferat: & quaſi iubente natu
ra uſui hominum propalet. Et quam ſepe euenit: ut etiam rebus ali
is occupati nequeamus non facere / quin mente et animo aliquas
ædificationes commentemur. Et aliorum ſpectato ædificio ſin
gulas ilico dimenſiones luſtramus ac penſitamus pro que ingenii
uiribus diſquirimus quid nam adimi / addi immutariue poſſit:
quo id opus reddatur elegantius / ultroque monemus. Si quid uero
bene diffinitum recteque abſolutum ſit: quis id non ſpectet cum ſum
ma uoluptate atque ilaritate? Iam uero quantum ciues domi foriſque non
iuuerit modo atque delectarit architectura / ſed multo quidem ho
neſtarit quid eſt quod referam? Quis non ſibi laudi aſcribat quod
ædificarit? Priuatis etiam quod habitemus ædibus paulo accura
tius conſtructis gloriam? Eoni uiri quod parietem aut porticum du
xeris lautiſſimam / quod ornamenta poſtium columnarum tectique impo
ſueris et tuam et ſuam uicem comprobant et congratulantur: Vel
ea re maxime quod intelligunt quidem te fructu hoc diuitiarum
tibi / familiæ / poſteris urbique plurimum decoris et dignitatis adau
xiſſe. Cretam inſulam in primis ſepulcrum iouis nobilitauit: nec
tantum Apollinis oraculo Delon / quae forma & ſpecie urbis templi
que maieſtate colebatur. Quantum uero auctoritati imperii & nominis
1latini contulerit ædificatio nihil plus dico quam nos ex his buſtis et re
ſiduis ueteris magnificentiæ: quæ paſſim uidemus multa hiſtori
cis credere didiciſſe: quæ alioquin fortaſſe minus credibilia uide
bantur. Preclare igitur apud Tuchididem prudentia ueterum comprobatur:
qui ita urbem omni ædificiorum genere paraſſent / ut longe quam erant
potentiores uiderentur: Et quis fuit ſummorum ac ſapientiſſimorum prin
cipum / quin inter primas propagandi nominis et poſteritatis curas rem
habuerit ædificatoriam? Sed de his hactenus. Demum hoc ſit ad rem
ſtabilitatem / dignitatem / decuſque rei pulice plurimum debere archi
tecto: Qui quidem efficiat ut in ocio cum amænitate / feſtiuitate
ſalubritate: In negocio cum emolumento rerum que incremento: in utriſque
ſine periculo & cum dignitate uerſemur. Hunc igitur ex uolup
tate / atque mirifica opum gratia: exque neceſſitate: exque inuentorum
adiumentis præſidioque: exque fructu poſteritatis probandum colendum
que eſſe: atque inter primarios / qui de genere hominum honores et pre
mia meruerint / habendum non negabimus. Atque nos quidem cum iſtec
ita eſſe intelligeremus / cæpimus animi gratia de eius arte et re
bus accuratius perſcrutari: quibus nam principiis diducerentur /
quibuſue optibus haberentur: atque finirentur: quas cum inueniſſem
genere uaria numero pene infinita / re admirabilia / utilitate incre
dibili: ut interdum non conſtaret que nam hominum conditio: aut
quæ rei p. pars / aut quis ciuitatis ſtatus magis debeat architecto /
immo ominum commoditatum inuentori: publica an priuata: ſacra
an profana: ocium an negocium: ſinguli ne quique / an genus homi
num uniuerſum / Inſtituimus pluribus de cauſis: quæ longum eſ
ſet hic proſequi: eadem iſta colligere: quæ his decem libris manda
ta ſunt litteris: Quorum hic erit rebus tractandis ordo: Nam ædificium
quod corpus quoddam eſſe animaduertimus: quod linea mentis / ueluti
alia corpora conſtaret & materia: Quorum alterum iſtic ab ingenio
produceretur: alterum a natura ſuſciperetur: Huic mentem cogi
tationemque / huic alteri parationem ſelectionemque adhibendam.
Sed utrorumque per ſe neutrum ſatis ad rem ualere intelleximus / ni &
periti artificis manus / quæ lineamentis materiam conformaret ac
ceſſerit: Cumque ædificiorum uarii eſſent uſus / perueſtigandum fuit an
1eadem lineamentorum finitio quibuſque operibus conueniret. Di
ſtinximus ea de re ædificiorum genera / in quibus quidem cum ha
bere plurimum momenti uideremus / cohæſionem modumque line
arum inter ſe: ex quo præcipua pulchritudinis effectio emanarit
De pulchritudine idcirco cæpimus diſquirere quid nam eſſet / et
qualis cuique deberetur. Cumque in his omnibus peccata interdum of
fenderentur / inueſtigauimuſ quo pacto emendari inſtaurarique poſ
ſent. Cuique igitur libro pro rerum uarietate ſuus inſcribitur titu
lus hunc in modum: Nam primi quidem titulus. Primo lineamen
ta. Secundo materia: Tertio opus: Quarto uniuerſorum opus:
Quinto Singulorum opus: Sexto Ornamentum: Septimo Sacro
rum ornamentum: Octauo Publici profani ornamentum: Nono Pri
uatorium ornamentum: Decimo Opum inſtauratio: additi nauis: æraria
hiſtoria: numeri & linearum. Quid conferat architectus in negocio.
LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE LINEAMEN
TIS LIBER PRIMVS
DE LINEAMENTIS AEDIFICIORVM

conſcripturi optima et elegantiſſima quæmque
a peritiſſimis maioribus fuiſſe litteris tradita
et quæ in ipſis opibus facundis eſſe obſeruata
animaduerterimus / colligemus: noſtrumque hoc
in opus tranſferemus: His etiam addemus ſi
quid noſtro ingenio et perueſtigandi cura et la
bore ad inuenerimus: quod quidem uſui futurum putemus: Sed
cum huiuſmodi rebus alioquin duris et aſperis atque multa experte
obſcuriſſimis conſcribendis me cupiam eſſe apertiſſimum / et quo
ad fieri poſſit facilem et expeditiſſimum: noſtro pro more explicabi
mus. quid nam ſit quod aggrediar. Nam hinc non negligendi rerum
dicendarum fontes patebunt: unde cetera æquabiliore oratione dicantur
Rem igitur ſic ordinemur. Tota res ædificatoria lineamentis et
ſtructura conſtituta est: Lineamentorum omnibus uis et ratio conſumitur:
Vt recta abſolutaque habeatur uia coaptandi iungendique lineas et
1angulos: quibus ædificii facies comprehendatur atque concludetur
Atqui eſt quidem lineamenti munus et officium præſcribere ædi
ficiis et partibus ædificiorum aptum locum et certum numerum:
dignumque modum & gratum ordinem: ut iam tota ædificii forma
et figura ipſis in lineamentis conquieſcat. Neque habet lineamen
tum in ſe ut materiam ſequatur: Sed eſt huiuſmodi ut eadem pluri
mis in ædificiis eſſe lineamenta ſentiamus: ubi una atque eadem in
illis ſpectetur forma. Hoc eſt ubi eorum partes: et partium ſingu
larum ſitus atque ordines inter ſe conueniant totis angulis totiſque li
neis. Et licebit integras formas præſcribere animo et mente / ſeclu
ſa omni materia: Quam rem aſſequemur adnotando et præfinien
do angulos & lineas certa directione et connexione. Hæc cum ita
ſint: erit ergo lineamentum certa conſtanſque præſcriptio concepta a
nimo / facta lineis et angulis perfectaque animo & ingenio erudito:
Quod ſi uelimus inueſtigare quidnam ipſum ædificium totaque ſta
tura per ſe ſit / fortaſſis facient ad rem / ſi conſiderabimus quibus pri
mordiis quibuſue progreſſibus inhabitandi ſedes / quas ædificia
nuncupant / olim cæperint atque excreuerint: Qui ſi recte opinor /
de tota hac re ſic ſtatuiſſe poſſumus. Principio genus hominum
in aliqua tuta regione ſibi quæſiuiſſe quieſcendi ſpatia: et illic in
uenta area uſui commoda et grata conſtitiſſe: atque ſitum ipſum oc
cupauiſſe: ut non eodem loco fieri domeſtica omnia et priuata uo
luerit: Sed alibi accubari / alibi focum haberi: alibi alia ad uſum
collocari: Hic adeo cepiſſe meditari ut tecta ponerent: quo eſſent
a ſole et imbribus operti: Idque ut facerent adieciſſe: deinde parie
tum latera: quibus tecta imponerentur. Sic enim a gelidis tempeſta
tibus & pruinoſis uentis ſe futurus tutiores intelligebant: Domum
parietibus aperuiſſe a ſolo in ſublimi uias et feneſtras: quibus cum
aditus et congreſſus darentur: tum et lumina et auræ aptis tempo
ribus exciperentur: et concepta fortaſſis intra lares aqua uapores
que expurgarentur. Ita quicunque ille ſuit ſeu Veſta dea Saturni fi
lia / ſeu Heurialus Hiperbiuſque fratres/ ſeu Gellio aut traſo / Cy
clops / ue Tiphinchius / qui iſta principio inſtituerit: Tandem ſic
puto hos fuiſſe condendorum ædificiorum prinos ortus / primosque ordines
1Demum excreuiſſe uſu et arte hanc rem arbitror: Variis ædifici
orum generibus inuentis: quo ad res prope infinita redacta eſt.
Namque alia quidem publica: alia priuata: alia ſacra: alia profana
alia ad uſum & neceſſitatem: alia ad urbis ornamentum: alia ad tem
plorum uoluptatem conſtituuntur: Sed omnia ab his / quæ recen
ſuimus principiis manaſſe negabit nemo. Que ſi ita ſunt in
promptu eſt totam ædificandi rem conſtare partibus ſex: Hæ
ſunt eiuſmodi: Regio: Area: Partitio: Paries: Tectum: Apertio:
Hæc principia ſi fuerint percognita fiet ut quæ dicturi ſumus fa
cilius intelligantur: Ergo ea ſic finiemus. Namque erit quidem a
pud nos Regio circumexpoſita totius ſoli amplitudo & facies:
ubi ædificandum ſit: cuius pars erit area. Area uero erit certum
quoddam loci perſcriptum ſpatium: quod quidem muro ad uſus
utilitatemque ambulantur. Sed areæ apellatione ueniet quoque id / quo
cunque ipſum ædificii loco ſit: quod deambulantes ueſtigio premi
mus. Partitio eſt quæ totius ædificationis aream in minoris areas
partitur: unde fit ut quaſi membris in unum adactis & coaptatis
totum ædificii corpus minoribus ædificiis refertum ſit. Parietem
dicimuſ omnem ſtructuram: quæ a ſolo in altum ſurrexerit ad fe
rendum onus tectorum: quæ ue obducta ſtet ad interiora ædificii
uacua obuallanda. Tectum appellamus non partem illam ædi
ficii ſolum ſublimem atque extrema / qua pluuiæ intercipiuntur:
Verum et tectum id maxime eſt quicquid late / longeque diſten
tum ſupra deambulantium caput adſtet: Quo in genere ſunt con
tignationes / concamerationes / teſtudinata: & eiuſmodi. Aper
tiones nuncupamus quicquid eſt ubique per ædificium: quod in
greſſum / egreſſumue inde incolis rebusue præbent.
De his igitur & de ſingulorum partibus nobis dicendum eſt: ſi
prius non nulla rettulerimus: quæ quidem ſeu principia / ſeu prin
cipiis noſtri huius inſtituti operis inſita atque innata ſunt: pluri
mum certe facient ad rem: Nam conſiderantibus an ſit quippi
am / quod quibuſque harum quæ diximuſ partium conferat / tria
inuenimus minime poſtponenda: quæ quidem et tectis & parietibus
et reliquis eiuſmodi plurimum conueniant: ea ſunt hæc. Vt ſint eorum
1ſingula ad certum deſtinatumque uſum commoda et in primis ſalu
berrima: Ad firmitatem perpetuitatemque integra et ſolida & ad
modum æterna: Ad gratiam et amænitatem compta / compoſita:
et in omni parte ſui / ut ita loquar / redimita. His quaſi rerum dicen
darum primordiis et fundamentis iactis ad inſtitutum proſequa
mur. Regionem ueteres ut omni nocuo liberam et commodita
tibus re fortiſſimam haberent / quo ad eius fieri poterat / uehemen
ter elaborabant: Atque inprimis cælum ne habituri eſſent graue et
infeſtum / omni diligentia pænitus præcauebant / prudenti id qui
dem & permaxime neceſſario conſilio: Nam terram atque aquam
ſiquid habeat in ſe uitii / arte et ingenio corrigi poſſe non negant
Celum uero nulla ingenii ope / nullaque hominum manu ſatis
poſſe emendari aſſeuerant: Et omnino ſpiritus anhelitus / quo uno
maxime uitam ali ſeruarique ſentimus / mirifice ad ſalutem confe
ret / ſi erit per quam puriſſimus: Tum et quantam habeat celum ingi
gnendis / producendis / alendis / ſeruandiſque rebus uim: quis eſt
quem id fugiat? Quando & præſtare ingenio eos intelligas homi
nes: qui celo fruantur puriore / quae eos qui craſſo et madenti. Quæ
una res potiſſimum effeciſſe creditur / ut athenienſes acumine inge
nii multo præſtiterint thebanis. Celum pro ſitu & locorum facie ali
um atque alium haberi ſentimus: quarum uarietatum rationes partim in
telligere uidemur / partim naturæ obſcuritate abditæ atque obſtruſæ
nos penitus latent: Sed de manifeſtis prius: poſt occultiora perſcu
tabimur: quo regiones commodiſſimas deligere et ſaluberrime poſ
ſimus degere. Aerem ueteres theologi palladem nuncuparunt: &
hanc Homerus deam esse ait & glaucopum apellari / purum ſignificans
aerem: qui natura ſui perlucidiſſimus ſit. Atqui in promptu qui
dem eſt eum eſſe aerem ſaluberrimum: qui purgatiſſimus: et per
quam puriſſimus ſit: qui acie uiſus liberrime peruius: qui perlucidus:
qui leuiſſimus: qui coequabilis et minime uarius. Tum contra
peſtiferum illic eſſe aerem ſtatuemus: ubi ſpiſſitudine quadam aut
nebularum: Aut uaporum ſtet concretus atque fetulentus. Vt quaſi quoddam
graue hæreat ſuperciliis: atque aciem premat. Hæc ut ita ſint utranque in
partem fieri arbitror / cum cæteras ob res / tum ſolibus maxime atque uento.
1Neque hic phyſica illa recenſebimus / quo pacto ui ſolis uapores ex
intimis terræ uiſceribus exhauriantur: atque in æthera tollantur. Quo
maximo in ſpatio orbis uaſtum incumulum coaggregati: aut im
mani mole ſua faceſſunt: aut radios ſolis excipiendo / qua parte a
refacti ſunt eo in latus labuntur ſuoque caſu aerem impellunt / uen
toſque concitant: Indeque ſeſe intra occeanum acti ſiti immergunt: ma
ri demum infuſi et humore pregnantes iterato aere uagando uen
tis coercentur: et quaſi ſpongia perſtricti guttatim expreſſum humo
rem ſtillent atque impluant: quo & noui terra uapores concruentur:
Siue hæc uera ſint quæ recenſuimus: ſiue est uentus aut ſicca fumo
ſitas terræ: Aut calida euaporatio mota a frigore impellente: ſiue
aeris flatus: ſiue purus aer mundi motu / aut ſyderum curſu & radio
commotus: ſiue generabilis rerum ſpiritus ſuapte natura agitabilis /
ſiue quippiam ſit / quod non in ſe ipſo ſed in aere potius conſiſtat ductum
ex calida ui ſummi ætheris atque incenſione facta ad aerem liquentem:
Siue aliorum alia ulla ratio & opinio indiſquiſitione habenda firmi
or & antiquior eſt / pretereundum cenſeo / quod fortaſſis ab re uideri
poſſit. Verum hinc ni fallor dabitur ut poſſimus interpretari cur
ſit / quod uidemus alias orbis regiones eſſe eiuſmodi / ut aere gaude
ant lætiſſimo: dum aliæ illis contiguæ & prope poſitæ in ſinu
triſtiore celo et quaſi meſto die conſordeſcant: Nanque id quidem
fieri coniecto aliam nullam ob rem / niſi quod his cum ſolo: & uentis
non bene conueniat. Siracuſas aiebat Cicero ita eſſe poſitas. ut
integrum per annum accolæ cuiuſque diei ſolem uideant: rarum id
tamen optandum / et quo ad neceſſitas: locique oportunitas non inter
pellarit / in primis affectandum: Summendaque ea omnium erit re
gio: ab qua nebularum uis: & omnis denſioris uaporis craſſitudo
longe abſit. Compertum habent qui iſta ſectantur / radios ardo
resque ſolis acrius agere / in quo denſum offenderint: quam in raro: In
oleo quam in aqua: in ferro quam in lana. Ex quo aerem: qui iſtic quam in pro
ximo uehementius efferueſcat: grauem craſſumque eſſe arguunt.
Egyptii de nobilitate contendentes cum cæteris orbis gentibuſ glo
riabantur eſſe apud ſe hominum genus principio procreatum: ne
que alibi procreari oportuiſſe / quae ubi ſaluberrime eſſent uicturi.
1Se enim quaſi perpetuo uere et conſtanti aeris tenore præ cæteris
omnibus deorum benignitate mirifice donatos eſſe: Tum et inter
ægyptios eos preſertim qui ad Lybiam ſpectent / quod ibi nunquam auræ
uarientur / eſſe omnium præditos ualitudine homines pro qua integerrima
ſcribit Herodotus: Et certe uidere uideor urbes quaſdam cum Ita
lie /tum & aliarum gentium non aliam ob rem / quae ob aeris modo frigen
tis modo feruentis ſubitam intemperiem fieri morboſas atque peſtilen
tes: Itaque & quantum ſolis & quos ſoles habeat regio non iniuria ſpectan
dum est: Ne quod adſit aut ſolis aut umbrarum / quod plus ſatis ſit. So
lem Garamantes orientem et occidentem execrantur / quod nimia radii
aſſiduitate urantur: Alii nocte quaſi perpetua pallent. Hæc ita ut ſint
non id tantum efficit quod orbis axem proniorem aut obliquiorem habe
ant / facit id quidem plurimum / quae quod ipſa locorum facie: aut obii
ciantur ſolibus atque uentis excipiendis / aut obſtruantur. Malim
quidem auras quam uentos / uentos tamen quauis acres & in modicos mi
nus modeſte / quae immobile & perinde graue cælum feram: et capiunt
inquit uitium Ouidius: ni moueantur aquæ: Quid aer: profecto
motu uehementer. ut ita loquar / hilareſcit: Nam motu fieri quidem
opinor / ut ſurgentes a terra uapores: aut diſſipentur: aut motibus
in caleſcendo concoquantur: Sed hos uentos uelim fractos obiec
tis montibus: et ſiluis: aut longa commigratione laſſos apellere:
Velim et ne per loca apellant: unde raptum malum ad nos affe
rant. Idcirco uitandum cuiuſque uiciniam admonere: ex qua noxium
quid effluat: Quo in genere ſunt teter odor / impuruſque omnis ua
por paluſtrium sedarumque præſertim aquarum et foſſionum. Con
ſtat apud phyſicos omnem fluuium qui niuibus excreſcat / aerem
ducere frigidum et craſſum. Sed inter aquas nulla erit sedior / quae
quæ motu nullo exagitata contabeſcat: eritque morboſior' uiciniæ
huiuſmodi contagio / quo uentis minus probatis ſubſtituetur: Nam uen
tos ferunt ſuapte natura non omnes eſſe tales ut ſalubres aut inſalubres
ſint: Sed aquilonem inquit Plinius theophraſtum atque Hippocratem ſe
cutus omnium esse ad bonam ualitudinem reſtituendam atque ſeruandam accomo
datiſſimum. Hauſtrum affirmant omnes phyſici præcæteris generi hominum
esse noxium: quoniam & pecudem hauſtro flante non ſine periculo esse in paſcuis
1arbitrantur: Neque item ſe uſpiam temere ciconias hauſtris com
mittere obſeruarunt: Delphines per aquilonem uoces audire au
ra ſecundante: Hauſtro uero et tardius audire / et non niſi ex ad
uerſo redditas: Spirante aquilone dies durare anguillam ſenos
ſine aquis: hauſtro non durare / tantam ineſſe huic uento craſſi
tatem et in morbos uim: Itaque ut hauſtro ægrotari et admodum
pituitoſos reddi: ita et corocuſſuri referunt. Meridianum etiam
mare improbant una præſertim re quod radiorum flexionibus obiec
tam regionem duos pati ſoles iudicent: unum cælo / alterum ab a
quis inurentem: Et maximam illic fieri uarietatem aeris ſole ca
dente intelligunt: Vbi frigentes umbræ noctis aduenerint. Et
ſunt qui occiduas appulſiones flexioneſque radiorum: ſeu ab aquis
et mari: ſeu a montibus remittantur: cæteris moleſtiores putent /
quod integro eius diei ſole iam incalefactum locum plus ſatis fer
uidiorem reddant / æſtu adducto et flexionibus congeminato:
Quod ſi dabitur ut his cum ſolibus grauiores etiam uenti: li
beros ad te habeant aditus / quid erit / quod moleſtius aut minus
ferendum ſit? Matutinas etiam auras / quæ crudos obſurgentes
uapores offerant / non inmerito longe improbabunt: Diximus de
ſole et uentis / quibus aerem uariari / et ſalubrem atque inſalubrem
fieri manifeſto ſentimus: et diximus / breuiſſime quo ad hic dicen
dum uidebatur: et de his ſuo loco diſtinctius perſcrutabimur.
RVRSVS in captanda regione conueniet: Vt ſit ea quidem
eiuſmodi / ut incolis omni exparte bene ſit futurum / cum rerum
natura: et cum reliquorum hominum genere atque conuictu. Neque
enim ego illic / ubi condere Callicula urbem deſtinauerat in alpium
arduo aliquo et difficili iugo / niſi maxima cogat neceſſitas: ædi
ficabo. Vitabo et deſertam ſolitudinem: qualem uarro fuiſſe re
fert partem galliæ / quæ inter adienum ſit / qualemue ſcribit ceſar
pro ſua fuiſſe tempora Britaniam: Neque placebit: ſi illic uti inſula
ponti oenoe uiuendum erit ouis tantum auium: aut ſi glande uti apud hiſ
paniam Plinii temporibus non nullis uiuebant locis: Velim igitur nihil
deſit: quod aduſum futurum ſit Præclare alexander negauit uelle in mon
te Athos condere urbem / alioquin futuram ex Polycratis archi
1tecti commento admirabilem /ea re / quod rerum affluentiam incolæ
habituri non eſſent: Ariſtoteli fortaſſis poterat placere ea regio:
præſertim condendis urbibus / quæ difficiles haberet aditus: Et
comperio fuiſſe gentes: quæ ſuos fines deſertiſſimos et deſtitutiſ
ſimos longe ac late hoſtium incommodandorum gratia eſſe affec
tarint: Horum rationes probaſſe ne conueniat / an non alibi diſcep
tabimus: Sed hæc ſi ita iuuant publicis iſtiuſmodi in rebus / non esse
ut eorum inſtitutum improbem: At reliquis profecto ædificiis
ponendis mihi ea perplacebit regio / quæ et multos et uarios habebit
aditus: quibus et naui et iumento et iugo tum æſtate / tum et hyeme
neceſſaria commodiſſime poſſint conuehi: Atqui erit ipſa regio
neque aquarum exuberantia madida neque ſiccitate aſpera: ſed habilis
et contemperabilis: Aut ſi id ex ſententia nequeat: paulo frigentem
et ſiccam / quae minus calentem et plus ſatis humectam eligemus:
Nam tecto / pariete / ueſte / igne / motu frigora uincentur Siccitatem
quidem cur uehementer hominum corpora aut ingenia lædat ha
bere in ſe quippiam haud multum arbitrantur: Tum et ſiccis du
reſcere / frigidis fortaſſis horreſcere homines putant: Verum hu
midis tabeſcere corpora omnia et calidis ſolui affirmant: Et uide
re licet cum frigida propter tempora homines / tum et frigenti loco
habitantes corpore ſtare ualido et morbis libero. Tam et ſi ſtatu
aut calentibus locis excellere ingenia / frigentibus præſtare corpo
ra: Tum ex appiano hiſtorico intellexi Numidas ea de re maxime
longe uos eſſe quod hyemem nequicquam habeant frigentem: Omnium
tum optima erit regio: quæ ſubhumecta et tepens ſit: Proceros: n:
et uenuſtos ea homines feret / atque etiam minime triſtes. Secundo
loco ea erit Regio percommoda / quæ niuoſis in prouinciis plus
cæteris habebit ſolis / et quæ ſolibus areſcenti in prouincia plus ha
bebit humecti atque umbrarum: Sed nullo ponetur loco ædificium
utcunque ipſum ſit: incommodius atque indecentius / quam cum intra
conuallem abditum ſit: Nam ut cetera obmittam / quæ impromptu
ſunt: ea ſine ulla dignitate deliteſcere / et proſpectus amænitate in
tercepta nullam habere gratiam: Quid illud / quod breui fiat / ut
imbrium ruinis obruatur: et circum fluentibus aquis infundatur
1& in modico imbibito humore continuo madeſcat: & terrenum
uaporem ualitudini hominum uehementer noxium aſſiduo effu
met. Non illic ualebunt ingenia hebetatis ſpiritibus: Non illic
durabunt corpora. Commaceratis compagibus putreſcent libri:
arma & quæcumque in horreis erunt: marceſcent denique / uitiabun
tur uliginis exuberantia. Tum ſi eo ingreditur ſol undique reci
procatis radiis torrebuntur: Si non excipient ſoles / crudeſcent um
bra / atque torpebunt. Adde his quod uentus ſi eo penetrat quaſi cana
libus coarctatus durius et moleſtius furit quam par eſt: Si non ingre
ditur fit ut concretus illic aer ut ita dicam / luteſcat: Conuallem
enim iſtiuſmodi poſſumus non indecenter lacunam ſtagnumue
putare aeris. Itaque erit quidem loci forma et digna et amæna: quæ
nequaqua humilis et quaſi immerſa: ſed quæ celſa & admodum ſpe
culatrix fiet: et quo lætiſſimus aer aſſiduo aliquo ſpiritu mouea
tur. Habebit præterea earum rerum copiam: quæ uſui et uolupta
ti uſque futura ſint / aquam / ignem / eſcam: Sed in his ſeruandum erit
nequid inde ſaluti et rebus hominum officiat: Aperiendi guſtan
dique fontes: Spectandæ & ignibus aquæ ne quid uiſcoſi / mucidi
crudulentiue in ſe admixtum habeant: quo incolæ in morbos in
cidant: Sino illud quod aquis fit / ut gutturoſi calculoſique reddan
tur. Sino & rariora illa aquarum miracula: quæ et docte et elegan
ter colligit Vitruuius architectus. Extat Hippocratis phyſici
ſententia / aquam non depuratam ſed grauem & ſapore non decen
ti qui biberint: hi uentre æſtuoſo et tumenti fient: Cætera corporis
membra cubiti / ſpatule / facies reddentur pænitus extenuata: &
mirum in modum gracilia. Adde quod uitio ſplenis male concre
to ſanguine inmorbos incident uarios et peſtilentes. Eſtate prolu
uie uentris fluente bile et diſſolutis humoribus deficient: Tum et
morbis grauioribus atque diutinis integrum per annum laborabunt: a
qua intercus et præcordiorum anguſtia et anxietatibus laterum
urgebuntur. Iuniores bili atra inſanient: ſenes humorum incendio
flagrabunt. Feminæ ægre concipient: et per quam difficiles partus e
nitentur: Omnis denique ætas et ſexus morte immatura intempe
ſtiue cadet acta morbis atque abſumpta: Dies uero uitæ iſtorum aget
1nullus: non triſtes et coinquinatos malis humoribus atque omnium
perturbationum genere uexatos: tum et animo exagitati ſemper
erunt in mærore atque luctu. Plura poſſent de aquis dici: quæ uete
res hiſtorici annotarunt / uaria & admirabilia: & ad hominum ge
nus bene atque male habendum ualidiſſima: Sed rara illa et fortaſ
ſis ad peritiam oſtentandam: quam ad rem ediſſerendam facerent: tum
et de aquis prolixius ſuo dicetur loco. Illud adeo negligendum
non eſt / quod in promptu eſt aqua nutriri omnia quæ coaleſcant
plantas / ſemina: et quibus ea uitæ pars ineſt / quæ motu uigeat:
quorum fructu et copia reficiantur homines atque nutriantur. Id ſi
ita eſt profecto quos nam habeat ſuccos aquarum hæc in qua uitam
acturi ſumus regio quam diligentiſſime ſcrutari oportet. Indiam
inquit Dyodorus multa ex parte habere homines proceros et uali
dos ingenioque præditos acri / quod aerem ducant purum & aquas ſa
luberrimas bibant. Atqui aquam dicemus eſſe ſapore optimam /
quæ ſaporem habeat nullum: et colore commodiſſimam / quæ om
ni ſit colore penitus uacua et libera. Tum et aquam eſſe optimam
referunt / quæ limpida perlucida et tenuis ſit: quæ in candidum li
teum infuſa non commacularit: quæ feruefacta fecem non dimiſerit
Quæ muſcoſum alueum quo perfluat et præſertim ſaxa coinqui
nata non reddiderit. Addunt aquam per commodam eſſe in qua
legumina decocta bene miteſcant: et bonam qua bonum efficias pa
nem. Perſcrutandum item pari ratione ne quid edat regio / quod
ſit peſtilens aut ueneficum quo ad qui degant eo loci in periculo
ſint. Sino illa quæ apud ueteres celebrantur / Colco ex frondibus
arborum ſtillare mel / quo guſtato proſtemantur exanimes diem
que integrum pro mortuis habeantur. Et quod aiunt in Antonii exer
citu herbarum uitio eueniſſe: quas frumenti inopia milites cum
ediſſent inſani facti lapidibus fodiendis intenti uſque eo ſeſe exagi
tabant / quo ad bili commota caderent atque interirent nullo tuti re
medio contra pernitiem / ut ſcribit Plutarcus quam uino epoto: trita
hæc. Quid hac ætate / apud Apuleam inItalia ſuperi boni / quæ nam
incredibilis ueneni uis increbuit ? exterreſtribus non nullis arane
olis quarum morſu homines aduaria inſaniæ deliramenta concitantur
1atque ueluti per furorem acti rapiuntur: Mirum dictu. Nullus gra
uis tumor: Nullus liuor extat / qui corpore uſpiam appareat iac
tus ueneficæ beſtiolæ ſeu morſu / ſeu aculeo: Sed principio obrec
ta mente languente attoniti: & ni opem afferant / confeſtim pere
unt. Hos Theophraſti medicamentis curant: Qui quidem uipe
rarum morſibus tybicine adhibita mederi aſſeuerabat. Ergo uari
is modorum ſonis muſici ita conſternatos mulcent. Cum uero ad
ſuum uentum eſt canendi modum / illico quaſi exciti aſſurgunt:
& per alacritatem ex libidine animi rem omni neruorum & uiri
um contentione execuntur. Atqui uidebis demorſos alios ſalti
tando / Alios canendo / Alios alia exercendo & conando quæ libi
do eorum & inſania fert ad ultimam uſque laſſitudinem: ne quicque
intermiſſa opera dies pluſculos deſudare & nulla re alia conuale
ſcere niſi ſatietate conceptæ incohateque dementiæ. Atqui ſimile
quiddam apud Albanos eos / qui contra Pompeium multa equi
tum ui bellarunt affuiſſe legimus. Nanque illic ſolitas ferunt gigni
araneas: quarum aliæ tactos a ſe homines cogerent ridendo emo
ri: aliæ contra flendo.
Neque item inſeligenda regione ea ſpectaſſe tantum ſat eſt: quæ
ſub aſpectu & propalam ſunt expoſita / Verum etiam obſcuriori
bus inditiis notatis totam cauſam animo aduertiſſe opus eſt. At
qui erunt quidem inditia optimi aeris / integrarumque aquarum ſi
ea regio feret bonorum fructuum copiam. Si ſenes ætate grandes
numero complures nutriat: Si ualida & formoſa iuuentute / Si in
tegro & frequenti partu abbundabit: Adde ſi puros partus & nul
lis monſtris sedatos dabit. Nanque ego uidi quidem urbes / quas
temporum gratia non nomino / in quibus parturiat nulla quæ non
ſe ſpectet una hominis: Atque præterea monſtri alicuius effectam
matrem. Vidi & urbem aliam Italiæ: ubi ſtrumæ / ſtrabi / claudi
& tortuoſi tam multi naſcantur / Vt nulla pene illic creuerit fa
milia / quæ non aliquem habeat mancum et comminutum. Et pro
fecto recte admonent / ubi corporis ad corpus membriue ad um
bra crebras ac maximas diſſimilitudines uideris: id celi aeriſque
ui ac uitio: aut occultiori aliqua deprauatæ naturæ cauſa fieri.
1Et faciat ad rem quod aiunt in craſſo aere minus fameſcimus: In
tenui plus ſitiunt. Neque non condecet ex aliorum animantium
forma atque effigie futuras hominum habitudines coniectaſſe.
Nam ſi iumenta & pecora firmiſſima / & membrorum amplitu
dine atque protenſione multa eſſe illic uiderint / tales ſe habituros
itidem filios poterunt non iniuria ſperaſſe: Neque ab re erit ſi a
corporibus reliquis / quibus uitæ uigor extinctus eſt / inditia ſump
ſerimus aeris atque uentorum. Namque ex proximis ædificiorum
structuris ea didiciſſe poſſumus: Quæ ſi erunt facta ſcabra & ca
rioſa / inditio erit aduentitia inde mala confluere. Arbores etiam
in unam aliquam partem quaſi communi conſenſu proclinatæ:
aut refractæ in feſtis uentorum motibus ceſſiſſe oſtentant. Ipſaque
rediuiuia ſaxa locis innata / aut poſita / ſi ſummotenus plus ſatis
putria facta ſunt: Variam loci intemperiem nunc ardeſcentis /
nunc torpentis aeris atteſtantur. Et uitanda nimirum hæc in pri
mis erit regio / qua uehementes iſtiuſmodi temporum tempeſta
tumque motus craſſentur: Nam mortalium corpora ſi caloris aut
frigoris acri appellente ui occupentur / illico tota corporis coag
mentatio: & ſingularum partium connexio labefactatur ac ſolui
tur: & ad morbos immaturamque ſenectutem compellitur. Vr
bem ſub montibus / quæ ex procliui ſolem ſpectet occidentem: uel
ea re maxime inſalubrem eſſe affirmant: quod mox anhelitus noc
tis et umbræ gelidiores ſentiantur.
Conuenit etiam præteritorum temporum uiciſſitudine ex pruden
tum obſeruatione repetita / ſi qua ſunt etiam rariora omni diligen
tia præcogitaſſe. Nam ſunt loca quædam quibus ineſt natura oc
cultum quippiam / quod ad felicitatem atque infelicitatem faciat.
Locris et Crotonæ nunquam fuiſſe peſtem referunt. In inſula cre
te nullum nocuum uerſari animal. Apud Gallias raro uiſum
oriri monſtrum annotarunt. Alibi neque æſtate feruenti: neque
hyeme fulgurare affirmant phyſici. At in Campania inquit
Plinius per id tempus ciuitatibus ad meridiem poſitis fulgu
rat. Ceraumnia apud Epirum montes ferunt dictos a cre
bris fulminibus. Tum & Beumnium inſulam
1quod illic aſſidua fulmina iaciantur / poetis dediſſe inquit Seruius:
Vt eo loci Vulcanum cecidiſſe dicerent. Apud Boſphorum &
inſodones tonitrua & fulgura nunquam uiſa atteſtantur. ægypto
portenti loco eſt ſi plerit. Apud Hydaſpem æſtatis initio conti
nui imbres manant. In Lybia tam raros moueri uentos ferunt: ut
ex celi craſſitudine uariæ per aerem concretæ uaporibus ſpecies
ſpectentur. At contra maiore in parte Galatiæ per æſtatem tanta
uis perflat uenti: Vt lapides pro harena per ſublime trahat. In
Hyſpania ad hibernum circio uento onerata per celi plauſtra præ
dicant. Notum quidem apud æthiopiam non perflare: Hunc ue
ro apud Arabes uentum & toglodytas uirentia omnia exurere af
firmant hiſtorici. Delon quidem nunquam fuiſſe terræ motibus
uexatam / Sed ſemper eodem manſiſſe ſaxo / cum circumuicinæ
terræmontibus cæciderint ſcribit Tuchidides: partem eam Italiæ
quæ ab algido ſub Roma totum hernicorum collium tractu ad ca
pua uſque eſt / crebris terræmontibus quaſſatam: & prope deſola
tam uidemus. Sunt qui Achaiam a crebra aquarum inundatio
ne dictam extiment. Romam æternum febricoſam fuiſſe compe
rio: Eaſque febres Galienus nouum emitritarum eſſe genus putet:
Cui uaria & prope pugnantia inuarias horas remedia adhibenda
ſunt. Apud poetas uetus fabula eſt Typhonem prochita inſula ſe
pultum ſe ſe non interrato commouere: ex quo fiat ut funditus
inſula contremiſcat: Id quidem poetæ ſic cecinere quoniam ter
ræmontibus inſula & eruptionibus uexaretur / adeo ut Etrienſes:
& calchidenſes habitatores olim coacti ſint aufugere: & rurſus
qui poſt tempora a Hyerone Syracuſano miſſi eſſent / ut nouam
illic urbem conderent / aſſidui periculi et calamitatis metu auſu
gerunt. Itaque eiuſmodi omnia ex longa obſeruatione repetenda
ſunt & ex aliorum locorum ſimilitudinibus comparanda / quo to
ta ratio integrior habeatur.
Quin et diſquirendum an nullis incommodis occultioribus ea re
gio offendi aſſueuerit: Putabat plato eſſe ut locis non nullis diuina
quædam interdum inſpiret uigetque uis ac demonum terminatio incolis
aut propitia aut contra infeſta. Sunt quidem loca quibus homines
1facile inſaniant: quibus ſe ſe facile in pernitiem dedant: quibus
aut ſuſpendio aut præcipitio aut ferro et ueneno facile uitam po
nant. Adde his quod ſecretioribus iterum naturæ inditiis perſcru
tatis / quæcunque ad rem faciant penſitaſſe opus eſt. Vetus a De
metrio uſque ductum inſtitutum non modo urbibus: & oppidis /
Verum etiam militaribus in dies caſtris ponendis: Vt iecora de
paſtarum illic pecudum inſpectemur quo ſint habitu & colore:
Quæ ſi forte uitio infecta apparuerint / uitandam loci inſalubrita
tem præ ſe ferunt. Aiebat Varro compertum habere ſe locis
quibuſdam minutiſſima quædam athomorum inſtar uolitare ani
mantia aere: & anhelitu in pulmone excepta hærere præcordiis:
Et rodendo inferre morbum atrum & tabificum: atque perinde pe
ſtem pernitiemque afferre. Neque illud prætereundum eſt / quod lo
ca inuenies aliqua ſuapte natura incommodis prope omnibus ua
cua & periculis libera: Sed ita ſunt expoſita / ut eo gentes exteræ
& aduentitiæ / non interrato peſtem & calamitatem inferant.
Eamque rem non armis tantum & iniuria exequuntur qualia ſunt
quæ Barbaris atque immanibus obiiciantur: Verum & per amiciti
am atque hoſpitalitatem uehementer ledant. Aliqui quod uicinos cupi
dos rerum nouarum habuerint / ex illorum ruina et iactura pere
clitati ſunt. Peram in ponto ianuenſium coloniam aſſiduo peſtis
uexat / quod eo loci in dies excipiantur conuecti ſerui cum animi
egritudine. tum et ſitu atque illuuiæ tabeſcentes & morbidi.
Auſpiciis item & ſeruato celo regionis futuram fortunam inda
gaſſe prudentis & bene conſulti eſſe affirmant: Quas ego artes
modo cum relligione conueniant / minime aſpernendas duco.
Quis id negabit quicquid id ipſum ſit quod fortunam nuncupant
in rebus hominum ualere plurimum? Ne uero affirmabimus pu
blicam urbis Romæ fortunam ad propagandum imperium ualu
iſſe non plurimum. yolai urbem in ſardis ab Herculis nepote con
ditam / & ſi a Carthaginenſibus Romaniſque perſæpius armis la
ceſſita extiterit: æternum tamen fuiſſe liberam ſcribit Dyodorus. An
id abſque loci illius fortuna factum est apud delphos / ut templum a Flegi
a prius incenſum / tertio item ſyllæ temporibus arderet? quod & capitolium
1quotiens arſit? quotiens flagrauit? Sibaricenſium urbs cum iterum
atque iterum uexata et rurſus deſtituta et rurſus deleta extitiſſet:
Poſtremo etiam deſerta manſit: Quin & illinc fugientes mala
proſecuta felicitas eſt: Nam cum alio ſe ſe tranſtuliſſent, nomenque ur
bis priſtinum abieciſſent: tandem calamitate eſſe immunes neque
quam potuere: Nouis enim irruentibus incolis uetuſtiſſimæ atque pri
mariæ familiæ omnes ferro et cæde abſumpte una cum templis et
urbe funditus periere: Sed iſta ſinamus: quorum refertiſſimæ ſunt
hiſtoricae. Hoc apud nos conſtet hominis eſſe non ſtultiſſimi / om
nia tentare aggredi: quibus ædificationis cura atque impenſa futu
ra ſit non fruſtra / opuſque ipſum futurum ſit conſtans & ſaluberri
mum: Et profecto in tanta re exequenda nihil pretermiſiſſe ſapien
tis & bene conſiderati hominis officium eſt. An eſt non maximum
tibi tuiſque aggredi / quod ad ſalutem faciat / quod ad uitam cum di
gnitate & uoluptate agendam conueniat: Quod adnominis poſte
ritatem & celebritatem conferat. Iſtic tibi rerum ſtudia optima
rum: Iſtic tibi liberi & dulcis familia. Iſtic ocii & negocii dies ha
bebuntur: Iſtic totius uitæ rationes conſumentur: ut tota in uita
nihil apud genus hominum inuenire opiner præter uirtutem / cui
maiore cura / opera / diligentia uacandum ſit / quae ut ſoſpite eum fa
milia bene habites: & bene habitari his neglectis rebus / quæ recen
ſuimus / quis eſt qui poſſe affirmet? Sed de his hactenus: Sequitur
ut de area inueſtigemus. In area captanda quicquid de regione
diſſeruimus obſeruandum eſt. Namque uti quidem regio amplieris
cuiuſdam prouinciæ certa ſelectaque eſt pars: Ita & area totius re
gionis præſcriptum & definitum quoddam ſpatium esse / quod quidem
ad ædificium habendum occupatur: Ea de re ferme omnia habet
area cum regione communia quæ ad laudem uituperationemque
faciant. Verum hæc tam et ſi ita ſint / habet tamen diſquiſitio et
aduerſio hæc præceptiones quaſdam quæ unice et proprie ad are
am ſpectare uideantur: Quaſdam etiam quæ non tantum ad a
reæ perſcriptionem faciant: Quin multa ex parte quoque ad regionem rationes
pertineant: et ſunt huiuſmodi: Nam conſideraſſe oportet quod aggredia
mur publicum ne opus / an priuatum: ſacrum ne an profanum: et
1cætera generis eiuſdem: de quibus ſuo loco diſtinctius loquemur
Aliud enim foro / aliud theatro / aliud paleſtræ / aliud templo ſpa
tii locorumque debetur. Itaque pro cuiuſque ratione et uſu habendus
areæ ſitus erit & modus. Verum hoc loco ut generatim iſta / uti
cepimus / proſequamur / ea tantum attingemus: quæ fore neceſſa
ria arbitramur / Si prius de lineis aliqua retulero / quæ ad rem com
mode exprimendam faciant. Nam de areæ deſcriptione tractanti
bus conuenit ut de his tranſigamus / quibus ipſa perſcriptio anno
tatur. Omnis igitur perſcriptio lineis fit & angulis / Lineæ qui
dem ſunt extrema perſcriptio / qua integræ areæ ſpatium circun
cluditur. Hanc uero ad perſcriptionem pars illa ſuperficiei ſubſti
tuta / quæ intra duas mutuo ſe ſe intercidentes lineas continetur /
angulus dicitur. Atqui ex mutua quidem duarum linearum inter
ſectione quatuor conſcribuntur anguli: Quorum ſi erit quiſque
quibuſque trium reliquorum equalis / recti nuncupabuntur: Et qui
recto minores erunt / acuti appellabuntur: ut qui recto ampliores
obtuſi dicentur. Linearum item alia recta / alia flexa / cocleas &
uerticoſas lineas hic non eſt ut referam. Recta linea a puncto eſt
ad punctum ob longa perſcriptio / ducta ita ut fieri nulla poſſit
breuior. Flexa linea pars eſt circuli. Circulus eſt ea perſcriptio
facta ab altero duorum punctorum: qui in eadem ſuperficie ita
ſit circumactus / ut toto perſcriptionis ductu ſemper neque plus: ne
que diſtet minus a medio immobili / quem obambiat puncto / quam cum
primum circunduci occeperat. Sed his addendum quod flexa line
a quam eſſe partem circuli diximus / apud nos hic architectos ſi
militudinis gratia arcus uocatur. Et quæ linea aduobus extremis
punctis flexæ lineæ directa ducitur pari ſimilitudine corda nun
cupabitur. Et quæ linea a puncto mediæ corde coæquabilibus utris
que angulis ad arcum uſque perducta extiterit / ſagicta appellabitur
Et quæ linea a puncto immobili / quod intra circulum eſt ad flexam ean
demque extremam circuli lineam perduceretur / radius dicetur. Et puncto quod
huic immobili / quod medium intra circulum aſſidet centro nomen
erit: Et quæ linea recta per centrum tranſiens duobus locis flexam circu
li lineam ſecabit / diameter appellabitur. Inter arcus item differentia eſt
1Nanque alius integer: alius comminutus: alius compoſitus eſt. In
teger is eſt qui circuli mediam partem occupat / hoc eſt / cui corda
integri eſt circuli diameter: Comminutus: cui corda eſt minor di
ametro: eſtque perinde idem is arcus comminutus ſemicirculi pars:
Compoſitus ex duobus comminutis conſtat: efficitque ea dere in ſum
mo angulum arcubus ſe ſe mutua iunctione interſecantibus: quod
neque integro neque comminuto euenit. His cognitis rem ſic proſe
quemur. Arearum alia angularis: alia circularis. Angularium alia
penitus rectis lineis. Alia rectis & flexis mixtim concluſa eſt: Quæ
uero angularis flexis pluribus ſit lineis poſita / nullis inter miſſis
rectis me in ueterum ædificiis inueniſſe non memini. At in his
obſeruanda ea ſunt / quæ in totis ædificii partibus uehementer ui
tuperantur ſi deſint: et non ſine gratia et commoditate habentur:
ſi adſint: hoc eſt ut cum angulis: tum lineis: tum etiam partibus
quibuſque uarietas quædam adſit: Ne nimium quod frequens / neue omnino ra
ra / ſed ita ad uſum et gratiam poſita / ut integra integris: et pari
bus paria conreſpondeant. Rectis angulis percommode utuntur:
Acutis angulis nemo uſus eſt et minimis in areis & neglectis niſi
inuitus et cogente aut locorum aut dignarum arearum ratione et modo
obtuſos angulos ſatis decentes putarunt: ſed hoc ſeruarunt ut nu
mero eſſent nuſquam diſpares. Aream omnium capaciſſimam et in
qua ſapienda ſeu aggere ſeu muro minus impenſe habeatur / eam eſſe
affirmant quæ fiet rotunda: Proximam huic putant quæ plurimos
habeat proiectos angulos: Sed eſſe oportet angulos omnino compares
mutuoque correſpondentes atque coæquabiles omni in area. Atqui
has quidem in primis comprobant / quas intelligant parietes attol
lere commode ad operis altitudinem recte ſtatuendam uti ea eſt:
quæ ſex / quæue octo habeat angulos. Vidimus et aream angulo
rum decem aptiſſimam & uenuſtiſſimam. Eſt et ut recte poni an
gulorum area queat duodecim atque item ſexdecim: Vidimus qui
dem quatuor & uiginti angulorum aream: ſed rariora iſtec. Laterum li
neas ita causae oportet ut e regione oppoſitæ coæquales ſint: et nusquam lon
giſſime lineæ toto in ope breuiſſimi uno perducto adigentur: Sed
erit inter eas pro rata rerum iuſta & condecens proportio. Angu
1los eo uerſus iubent ſtatui / unde courgens aut ponderis ex rupe:
aquarum aut uentorum impetus et uis immineat atque impetat quo
apellentem iniuriam molem diffindat atque diſſipet / muris fronte
ualida non imbecillitate laterum aduerſus moleſtiam ut ita loquar
illuctantibus: Quod ſi cætera ædificii lineamenta euetuerint quo
minus poſſis angulo iſtic uti ex ſententia / flexione utendum erit
quando et flexa linea circuli eſt pars: et circulus ipſe philoſopho
rum ſententia totus eſt angulus. Cæterum area aut plano ponetur
loco / aut accliui / aut ſummo in montis uertice. Si plano ponetur
loco / coaggerare oportet: et quaſi podium ſubſtruere: Nam id
cum ad dignitatem plurimum conferat: tum et ni fiat / plurimum
incommodorum afferet. Fluminum enim et imbrium alluuiones
afferre limum ſolent planis locis: quo fit ut ipſum ſolum ſenſum
intumuleſcat: tum et hominum negligentia non aſportatis rude
ribus et purgamentis / quæ in dies deſtituuntur plana facile circum
creſcunt. Romam aiebat Frontinus architectus ſua ætate colli
bus excreuiſſe propter incendiorum frequentiam: At eam ipſam
hac ætate uidemus totam ruinis & seditate obrutam: Vidi ego in
umbria ſacellum uetuſtum plano in loco poſitum / tamen multa
ex parte ſubmerſum / facta ſoli in ſe ex cretione quod ea planities
ſub montibus extendatur. Sed quid ea memorem / quæ ſub monti
bus ſunt apud Rauennam? ſub pomeriis nobile id delubrum: cui
pro tecto integrum extat lapideum uas / tam et ſi ad mare & longe
a montibus reſideat / plus tamen quarta ſui parte intra ſolum im
merſum eſt ui temporum: Quam uero altam eſſe cuiuſque arae
exaggerationem oporteat / ſuo dicetur loco: cum de his rebus non
ſummatim ut hic / ſed diſtinctius loquemur. Sed eſſe quamque are
am / aut natura aut arte scientiam firmiſſimam conuenit: qua de re illos in
primis audiendos puto / qui mouent ut una aut altera ſpatio diſtan
tibus foſſione quid ſolum id denſitate aut raritate mollitiaue ad
ferenda ſtructuræ onera perſe ualeat / perſcrutemur. Et enim ſi ac
cliui ponetur loco proſpiciendum eſt / ne ſuperiora preſſuræ mo
leſtiis impellant: aut inferiora ſi forte moueantur / cætera in rui
nam trahant. Firmiſſimam quidem & omni exparte obfirmatam
1uelim hanc eſſe ædificii partem: quæ totius operis futura ſit baſis
Si erit area in montis uertice / aut erit ea quidem exaggeranda ali
qua ex parte: aut decuſſo cacumine præſurgentis montis coequanda. Hic
proſpiciendum eſt ut id aggrediamur: quod ſeruata dignitate mo
derata et modica fiat cum impenſa atque labore. Fortaſſis quidem
conducet partem ab ſublimi excidere: et partem accliuam exagge
rare: Quam rem bene conſultus quiſquis fuit ille architectus apud
alacrum hernicam urbem in ſaxeo monte poſitam effecit. Curauit
enim ut baſis ſeu arcis / ſeu templa: quæ ſola nunc cæteris ſuper ædi
ficationibus dirutis uidetur / ex reſciſſisa ſummo uertice fragmen
tis ſubfirmata et ſubſtrata extaret: Et eo in opere illud eſt / quod
maiorem in modum probem: Nam obiecit angulum areæ eo uer
ſus unde repens montis pendet: eumque conſolidauit angulum con
geſtis prægrandibus immanium fragmentorum fruſtis et mole:
Deditque operam componendis lapidibus: ut ſtructuræ ſeruata par
ſimonia decorem afferret: Et illius quoque conſilium placuit archi
tecti: qui quidem quo loci non uſque adeo tantam lapidis habuerat
copiam ſubſtituendo montis pondere aggerem ſtruxerit frequen
tibus emiciclis dorſo flexarum linearum intra montem abiiecto:
Quæ ſtructura cum grata eſt aſpectu / tum eſt & firmiſſima: tum
etiam an impenſarum rationem facit: Nam efficit quidem murum
non ſolidum / qui tantum habeat uirium / ac ſi penitus fuiſſet ſoli
dus / latitudine quanta & flexarum linearum illic ſagictæ ſunt:
Vitruuii quoque ratio per placet: quam uideo Romæ paſſim a ue
teribus architectis / ac præſertim in tarquinii aggere obſeruatam ut
anterides ſubſtituerentur: Sed non omnibus locis id obſeruarunt
ut ſemper inter ſe anterides tantum diſtarent quam ipſa eſſet alta ſub
ſtructio: Sed pro montis firmitate aut / ut ita loquar / labilitate /
modo frequentiores: modo rariores poſuerunt: Animaduerti eti
am ueteres architectos non unam proximam propter aream ſubſtruc
tione fuiſſe contentos: ſed pluribus / quaſi gradibus adinfimas uſque
radices montis totas rupes firmatas eſſe uoluiſſe ': Quorum ego
conſilium minime negligendum puto. Ad Peruſiam riuus qui
inter lucinium montem & collem urbis fluit / quod aſſiduo collis
1radices abrodendo ſub ea cauet totam accliuitatis molem in ſe im
pendentem commouet: ex quo magna pars urbis ſoluitur et laba
ſcit: Et mihi quidem uehementer probantur ſacella compluſcula
quæ ad baſilicam maximam in uaticano hinc atque hinc circum a
ream adacta ſunt: Nam iſtarum quidem eæ / quæ intra exciſum:
& infoſſum montem poſitæ ad parietem baſilicæ cohærent per plu
rimum adminiculi et commoditatis præſtant: molem enim continuo
ingraueſcentis montis ſubſtentant: et per obliquum montem ſuf
fluentem humiditatem intercipiunt: atque in eundem aditum interpel
lant: quo fit ut baſilicæ primarius paries ſiccior firmiorque reddatur
Quæ uero ſacella alterum ad infimum obliqui montis latus aſſi
dent: ea quidem totam ſuperiorem complanatiorem factam opere
arcuato ſiſtere / & pronos omnes telluris lapſus coercendo facile
poſſunt ferre. Et eum etiam architectum / qui Romæ ad latonam
templum ſtruxit / per quam recte conſuluiſſe operi & ſubſtructuræ ad
uerti: Angulum enim areæ ita porrexit intra ſuper inſidentem mon
tem / ut urgentem ponderis uim duo directi parietes tolerarent /
& obiecto angulo aduerſam moleſtiam diuiderent atque diſſiparent
Atqui poſtea quam de ueterum laudibus dicere aggreſſi ſumus / qui
prudenti conſilio ædificarunt / illud nolim præteriiſſe quod in men
tem redit & ægregie facit ad rem. Extat architecti per utile inſti
tutum apud Venetias in templo Marci: Aream enim totius tem
pli cum confertiſſime obſolidaret pluribus puteis refoſſam reliquit:
quo ſiqui forte flatus terræ ſubter conciperentur / facilem ſibi exi
tum uendicarent: Poſtremo areas uniuerſas / quas tecto feceris op
tas ad libellam coæquaſſe condecet. Quæ uero ſub diuo relictæ
ſint a libella ipſa non plus quam ut imbrium defluxus efferant depri
mendæ ſunt. Sed de his hactenus & fortaſſis plura quam hic locus po
ſceret: Nam pleraque harum rerum quæ diximus ad murorum opus
faciunt: Sed ita incidit / ut quæ natura admodum inter ſe connexa
ſunt / ea & nos dicendo non ſegregarimus: Sequitur ut de partio
ne dicendum ſit. Tota uis ingenii: omniſque rerum ædificanda
rum ars et peritia una in partione conſumitur. Integri enim ædifi
cii partes: et partium ſingularum integras / ut ita loquar / habi
1tudines: omniumque denique linearum et angulorum conſenſum et
coheſionem in unum opus: una hæc partitio utilitatis / dignitatis
amænitat iſque habita ratione commetitur. quod ſi ciuitas philoſopho
rum ſententia maxima quædam eſt domuſ: & contra domus ipsa
minima quædam eſt ciuitas: quid ni harum ipſarum membra mi
nima quædam eſſe domicilia dicentur? uti eſt atrium / xiſtus / ce
naculum / porticus et huiuſmodi: Et in horum quo uis quid nam
erit aut in curia aut negligentia prætermiſſum: quod non digni
tati & laudi operis officiat? Plurimum igitur curæ & diligentiæ
adhibendum eſt his rebus conſiderandis: quæ ad uniuerſum opus
faciunt: dandaque opera ut etiam minime partes eſſe ingenio et ar
te conformes factæ uideantur. Hanc ad rem apte & commode per
ficiendam ſuperiora omnia quæ de regione deque area dicta ſunt /
per pulchre conueniunt: ac ueluti inanimante membra membris /
ita in ædificio partes partibus reſpondeant / condecet. Ex quo il
lud dictum eſt quod aiunt: Maximorum ædificiorum maxima
oportere eſſe membra: Quam quidem rem ita obſeruarunt uete
res / ut cum cætera / tum & lateres ponerent publicis & ampliſſi
mis ædificiis maiores quam in priuatis. Itaque cuique membro apta regio
accomodatus ſitus: & contribuetur non amplior quam rei uſus exi
gat / non minor quam dignitas poſtulet: non loco alieno & impertinen
ti / ſed ſuo & ita proprio ut alibi commodius eſſe nuſquam potuerit.
Non enim quæ honeſtiſſima ædis pars futura eſt reiecto in loco:
Non quæ maxime publica in abdito: Non item quæ priuata in
propatulo collocabitur. Adde quod etiam temporum rationes haben
dæ ſunt / ut alia æſtiuis / alia hybernis locis attribuantur: Nanque a
liæ aliis debentur & ſitus & magnitudines: æſtiuas laxiores eſſe
oportet: hybernæ uero compreſſiores ſi erunt / non improbabuntur.
Tum eſtiuis umbra & uenti: hybernis ſoles debentur: Et in his ca
uendum eſt / ne incolis eueniat ut ex hoc loco frigenti alterum in
locum æſtuoſum equabili non intermiſſo aere exeant: Aut iſto ex
tepenti in alterum brumis & uentis infeſtum: Nam id omnium ma
xime ſaluti corporum officeret: Et cedant ea quidem inter ſe men
bra mutuo oportet ad communem totius operis laudem & gratiam
1conſtituendam uel componendam: ne quid omnis decoris conatu
occupato / alteræ penitus neglectæ relinquantur: Sed inter ſe ita
conueniant / ut inde unum integrum recteque conſtitutum corpus
magis quam diuulſa et diſſipata eſſe membra uideantur. Cæterum in
membris conformandis modeſtiam nature imitari oportet: Neque
enim uti in reliquis / ſic et in hac re non magis ſobrietatem laudamus
quam profuſam edificandi libidinem uituperamus / modica eſſe opor
tet membra: et ad rem qua de acturus ſis neceſſaria / Nam edificandi
omnis ratio / ſi recte proſpexeris / a neceſſitate profecta eſt: Eam a
luit commoditas: uſus honeſtauit: ultimum fuit ut uoluptati pro
ſpiceretur: tam & ſi nunquam ab immodicis omnibus ipſa uoluptas
non abhorruit. Erit ergo eiuſmodi ut membrorum in ea nihilo plus
deſideretur quam quod adſit: et nihil quod adſit ulla ex parte impro
betur. Neque item omnia unica tantum linearum ductione e termi
natione perſcribi uelim ita ut nulla re inter ſe differant: Sed alia
delectabunt ſi maiora ſint / alia conferent ſi minora ſint: Alia ex
iſtorum mediocritate laudem aſſequentur: Ergo placebunt herec
tis conſtitutæ lineis: hæ alteræ flexis: ac demum aliæ utraque linea
rum ductione præfinitæ comprobabuntur: modo id ſerues / quod
ſepe admoneo / ne in id uitium incidas: ut feciſſe monſtrum in pa
ribus aut humeris aut lateribus uideare. Condimentum quidem
gratiæ eſt omni in re uarietas ſi compacta et confirmata ſit mutu
a inter ſe diſi antium rerum parilitate eadem ſi inter ſe diſſoluta
et diſconuenienti quadam diſparitate diſcreparint / erit ea quidem
abſurdiſſima. Nam ueluti in lyra cum graues uoces reſpondeant
acutis: et mediæ inter utraſque ad concentum intentæ reſonant: fit
ex uocum uarietate ſonora et mirifica quædam proportionum equa
bilitas / quæ maiorem in modum oblectet animos atque detineat: Ita
et quibuſque reliquis in rebus euenit: quæ quidem ad mouendos /
habendoſque animos faciant. Ceterum hec pro ut ferat uſus atque com
moditas atque et peritorum laudata conſuetudo exequanda erunt: Nam conſu
etudini quidem inpleriſque uel repugnare gratiam tollit / uel aſſen
tiri emolumento eſt: atque egregie conducit: Quando ita ceteri pro
batiſſimi architecti facto atteſtari uiſi ſunt / hanc ſeu doricam /
1ſeu ionicam / ſeu corinthiam / ſeu thuſcanicam partionem omnium
eſſe commodiſſimam / non quo eorum deſcriptione tranſferen
dis noſtrum in opus quaſi aſtricti legibus hæreamus: ſed quo idem
admoniti nouis nos proferendis inuentis contendamus / parum il
lis maioremue ſi queat fructum laudis aſſequi. Sed de his ſuo lo
co diſtinctius proſequemur / cum inueſtigabimus quo pacto urbem
& urbis membra: et quæ ad cuiuſque uſum oporteant collocentur
Nunc ſequitur ut de parietum deſcriptione ſummatim tranſi
gamus. Sed illud hic nolim præteriiſſe / quod apud ueteres anno
taui / eos maximopere cauiſſe / ne ullam areæ extremam lineam
rectam ducerent / ita ut eſſet illa quidem prelonga & nullis locis
non intercepta cum flexarum linearum conuexione / tum et angu
lorum ſectione. Atqui hoc ideo feciſſe peritiſſimos uiros impromp
tu eſt / quo uellent parietem quaſi adactis adiumentis / quibus co
hæreat / firmiorem reddere. In parietum ratione recenſenda a di
gnioribus incipiendum eſt. Is ergo locus admonet. ut de columnis
et de his quæ ad columnas pertinent dicendum ſit: quando ipſi or
dines columnarum haud aliud ſunt quam pluribus in locis perfixus ad
apertusque paries: Quin et columnam ipſam diffiniſſe cum iuuet /
fortaſſis non ineptæ eſſe eam dicam firmam quandam et perpetu
am muri partem excitatam ad perpendiculum ab ſolo / immo uſque
ad ſummum tecti ferendi gratia. Tum et tota in re ædificatoria
nihil inuenies quod opera et impenſa et gratia præferas columnis
Sed habent columnæ ipſæ quippiam inter ſe / quo ſint diſſimiles
hic nos ſimilitudinem / quod ea preſertim ad genus pertineat / non
pretermittemus: Diſſimilitudinem uero / cum ad ſpeties ea quid
ſpectet / alibi proſequemur ſuo loco. Atque ut ab ipſis / ut ita loquar
radicibus ordiamur / quibuſque columnis fundamenta ſubſtituuntur
Fundamentis quidem ad areæ planitiem coequatis conſueuere mu
rulum ſuperimponere: quem nos arulam / alii fortaſſis puluinarum
nuncupabunt: Supra murulum baſim adigebant: in baſi colum
nam ſtatuebant: ſupra columnam capitulum collocabant. Et ha
rum quidem hæc erat ratio ut columna omnis infra medium tur
geſceret: ſurſum uerſus retraheretur: Craſſitudineque ſua eſſet pede
1uno amplior quam ſummo capite. At columnam inuentam puto prin
cipio ſubſtinendorum rectorum gratia: Poſtea deueniſſe hominum
ſtudia uidemus digniſſimarum rerum aſſequendarum cupidita
te excitata: ut quæ hedificarint mortales / æterna eſſe & immorta
lia quoad poſſent elaborarint: Iccirco columnas et trabes atque eti
am tabulata ac tecta integro ex marmore poſuere. Atqui in eiuſ
modi rebus ſtatuendis ueteres architecti / naturam rerum ipsarum
ita imitati ſunt / ut a communi uſu ædificiorum diſceſſiſſe uideri
minime uoluerint: et una omnibus modis ſtuduerint / ut eorum eſ
ſent opera cum ad uſum apta et firmiſſima: tum et aſpectu uenu
ſtiſſima. Columnas natura nimirum primo præbuit ligneas &
rotundas: poſt id uſus effecit / ut aliquibus locis haberentur qua
drangule: ldcirco ſi bene rem interprætor quod uiderent ligneis
columnis ad alterutra capita immiſſos anulos aut ferro aut ære con
flatos. quo ad ponderis pertinacia columnæ ipſæ minus finderen
tur. Inde et architecti marmoreis columnis latum in imo pede anu
lum fixere ad faſceolæ ſimilitudinem: qua fiat ut etiam a guttis re
ſultantium ſtillarum defendantur: et in ſummo item faſceolam et
faſceolæ torquem ſuperaiectum poſuere: quibus adiumentis ligne
am eſſe columnam uiderent communitam. At in baſibus colum
narum hoc obſeruarunt / ut earum infima pars rectarum ſit linea
rum et rectorum angulorum: Suprema uero ſuperficies ad ſuæ
columnæ ambitum finiretur: Et obſeruarunt ut eſſet baſis hæc qua
que uerſus lata magis quam alta: tum et eſſe eam certa parte ſui latiorem
quam ſit columnam uoluere et infimam baſis ipſius ſuperficiem latio
rem eſſe quoque uoluere quam ſupremam: Et murulum item parte eſ
ſe quota ampliorem quam baſim: Et fundamentum item eſſe parte quo
ta latum magis quam murulum uoluere: Et quæcunque huiuſmodi al
tera in alteris poſuere ad perpendiculum medii centri collocauere.
At contra capitula omnia in his conueniunt: ut in fine partes ſuæ
columnæ lineas imitentur: Supremæ uero et quadrangulam ſuper
ficiem deſinant: Et erit quidem capituli ſuprema pars nunquam non
amplior quam infima. Hæc de columnis
Paries uero ipſe ad columnarum rationes tolletur / ut ſi altitudine
1erit futurus quanta eſt columna cum capitulo. Craſſitudo illi ſit
quanta in imo eſt columna: Tum & hoc obſeruarunt / ut nulla esset
columna: aut baſis: aut capitulum: aut paries cæteris ſui ordinis
ulla ex parte non ſimillima altitudine & latitudine & omni deni
que dimenſione ac figura. Cumque in uitio utrumque ſit parietem &
tenuiorem et craſſiorem: et demiſſiorem: et ſublimiorem feciſſe / quam
ratio et modus poſtulat. Malim tamen peccare in partem hanc /
ut demi poſſit/q̈ ut addi oporteat. Hic iuuabit et uitia etiam non
præterire ædificiorum quo ad rem ſimus cautiores. Prima enim
laus eſt carere omni uitio: Atqui aduerti in baſilica Petri Romæ
id quod res ipſa præ ſe fert factum inconſultiſſime / ut ſupra cre
bras et continuatas apertiones prælongum et prælatum parietem
ducerent nullis flexis lineis corroboratum / nullis fulcturis commu
nitum / quodue conſideraſſe oportuit totam ipſam alam parietis
nimium frequenti apertione ſuffoſſam / perquam ſublimen tetendit po
ſuitque: ut impetuoſiſſimis aquilonibus excipiendis extaret: Quo
factum eſt ut iam tum primum aſſidua uentorum moleſtia pedes
plus ſex a perpendiculi rectitudine in pronum ceſſerit: Neque du
bito futurum ut olim leui appulſu modicoue motu facto corruat
Quod ni trabeationibus tectorum contineretur proculdubio ſpon
te ſua iam incohata obliquitate meret. Sed architectum eſt ut mi
nus uituperem / quandoquidem loci et ſitus neceſſitatem ſecutus
ſatis ſe a uentis tutum fortaſſis putauit montis obiectu: qui quidem
templo præſtat: Mallem tamen totas illas hinc atque hinc alas ob
firmatiores eſſe.
Tectorum utilitas omnium eſt prima & maxima: Non enim ſo
lum incolarum ſaluti confert / dum noctem imbremque atque in primis
æſtuantem ſolem repellunt atque excludunt: Verum & mirifice
omne tuetur ædificium: Tolle tectum putreſcet materia / labeſcet
paries: fatiſcent latera: omniſque denique ſtructura ſenſim diſſoluetur
Ipſa etiam fundamenta tectorum protectione / quod uix credas /
corroborantur: Neque tanta ædificiorum uis igne & ferro & hoſti
um manu & cæteris omnibus calamitatibus data in ruinam ce
cidere / quanta corruere ædificia non aliam ob rem niſi ciuium ne
1gligentia / quod tectorum ope deſtituta et nuda relicta ſint. Arma
ni mirum ædificiorum tecta ſunt contra tempestatum iniurias atque
impetum. Quæ cum ita ſint præclare mihi maiores noſtri cum
cæteris in rebus / tum hac in re uidentur feciſſe / qui tantos attribu
ere tecto honores uoluerint: ut tectis ornandis omnes condecoran
darum rerum artes prope conſumpſerint. Tecta enim uidemus
ære et uitro et auro poſita lacunaribus aureis lamiſque auratis: &
coronarum præterea et florum ſcultura et ſtatuis etiam elegantiſſi
me inſignita. Tecta alia ſub diuo / alia non ſub diuo. Sub diuo ſunt
quæ nullos ad ambulationis uſus / ſed unice ad imbrem excipien
dum ſint poſita: Non ſub diuo ſunt contignationum et teſtudinum
intermediæ extenſiones: quibus fiat ut ædificio quaſi ædificium
aliud ſuperimponatur. In his ergo illud ueniet ut una inferioribus
ædificii membris ipſum id opus tectum ſit: et ſuperioribus item ſit
area. Sed harum quidem contignationum ea pars tectum recte ap
pellabitur: quæ ſupra caput diſtenta pendeat: quam eandem celum
nuncupabimus: Quæ uero ob ambulantium pede preſſetur / paui
mentum tecturaque nuncupabitur. Sub diuo autem extrema operi
menta / quæ imbribus excipiendis imponuntur / pauimenti ne lo
co ſint / alibi diſquiretur. Tectorum uero quæ ſub diuo ſunt tam
et ſi plane in ſe fortaſſe ſint ſuperficies / nunquam tamen erunt ille qui
dem æque diſtantes pauimento quod operuerint pauimento: Sed
ſemper in aliquam erunt partem procliuia et obliqua imbrium ef
fundendorum gratia: At tectorum / quæ non ſub diuo ſunt / planas
quaſque ſuperficies eſſe pauimento æque diſtantes oportet: Tecta
uniuerſa angulis et lineis ad areæ figuram parietumque formam:
quibus operimentum futura ſint / ſe accomodent neceſſe eſt: Atque
hæc cum inter ſe ſuccedant uaria: nam alia flexis omnibus lineis
alia rectis et alia mixtis et eiuſmodi: Fit inde adeo ut tectorum quo
que uariæ et multiplices manarint formæ: Tam & ſi tecta ipſa ex
ſe ſuapte natura ſint uaria: Quorum alia emiſpheria / alia conca
merata / alia fornicata / alia arcubus compluſculis compacta: Item
alia quæ carinæ dicantur: alia quæ diſpluuia nuncupantur: Verum
utrumque futurum ſit / omne tectum eſſe huiuſmodi oportet / ut umbra
1ſui pauimentum foueat / aquam ut pluuiam ab uniuerſo cui operi
mentum ædificio ſit penitus admoueat: Nam ſemper quidem eſt
ad ledendum paratus imber & additus ad maleficium / quis mini
mos nunquam non uſurpat: & enim tenuitate perterebrat / mollitie
inficit / aſſiduitate commacerat omnes ædificii neruos / denique
ſtructuram funditus uitiat atque perdit: Ea de re probe obſeruarunt
periti architecti: ut liberum fluendi curſum imbribus pararent: ca
uerentque ne quo loci aqua conſiſteret / aut uſpiam peruaderet / quo
noxam inferret. Hinc niuoſis in locis tecta maxime diſpluuia ſur
ſum arrecta eſſe ad acutum angulum uoluere: quo niuium incre
menta minus accreſcerent & liquidius dilaberentur. Locis uero
ut ita loquar æſtiuis tecta obliquitate minus repente poſuere.
Cæterum curandum eſt ut quam maxime uno eodemque compari atque
integro fieri poſſit tectoque / ſeruata luminum parietumque ratione
longe lateque totum pænitus ædificium operiatur: ita ut ſtillici
diis dilabens aqua: nullam parietum partem madefaciat. Tum & tec
tum ita ponere oportet ut in aliud tectum non impluat. Superfici
es quoque tecti decurſu eſſe oportet non uaſtas & immanes: Nam
tegularum ultimis canalibus pluuiæ præ multorum imbrium exu
berantia redundarent: & intra ædificium influerent: Quæ res
multo eſſent cum operis detrimento. Ergo ubi erit area maxima
in plures eſſe diuiſum ſuperficies tectum / in uariaſque partes deflu
ere oportet. Nam id cum ad commoditatem / tum ad gratiam perti
net: Siquo incidet loco ut plura ponenda tecta ſint / coadiungen
tur illic quidem tectis tecta ita / ut qui ſemel ſub tecto excepti ſint /
totas obambulant ædes operti tecto. Sequitur ut de apertione
dicendum ſit. Apertionum duo ſunt genera: Nam alia luminibus et
uentis: Alia rebus et incolis aditum exitumque in edificium prebent. Lu
minibus feneſtre ſeruiunt: rebus hoſtia / ſcalæ et ſpatia intercolumnarum .
 Item quibus aqua et fumus peruadit / uti ſunt putei: cloacæ et foci
ut ita loquar / gula: et præfurnia atque extuaria apertionum loco
ueniunt. Atqui pars quæque domus habebit feneſtras: quo reſpi
rat incluſus aer: atque in horas innouatur: Nam alioquin pu
treſcet & uitium afferet. Apud Babiloniam in templo
1Apollinis inuentam refert capitolinus hiſtoricus auream arculam
per uetuſtatem: ex qua corruptus: & perinde ueneficus incluſus
aer / cum illa quidem refringeretur ſe ſe effundens: non eos ſolum
interemit: qui tum prope aderant: Verum & contagionibus pe
ſtem atrociſſimam totam in Aſiam uſque ad Parthos intulit.
Ex Ammiano item Marcellino hiſtorico legimus Marci Antonii
& ueri temporibus apud Seleucam poſt directum templum: &
perlatum ſimulacrum conici Apollinis Romam / fuiſſe per mili
tes inuentum anguſtum & prius concluſum a Caldeorum uatibus
foramen. Quod ubi præde ſtudio reſerarunt / peſtilens exiluerit
uapor tam atrox: tamque deteſtabilis ut a Perſarum finibus intra
Galliam uſque infecta omnia ſint reddita tetro & funeſto morbo
Feneſtras igitur eſſe oportet manſionibus ſingulis. Id quidem
cum luminis excipiendi / tum etiam innouandi aeris gratia: & e
as quidem ad loci uſum & parietis amplitudinem accommodatas
Vt neque plus: neque item minus excipiant luminis neque frequen
tiores aut rariores ſint quam uſus poſtulet. Tum & proſpiciendum
eſt quibus uentis excipiendis pateant feneſtræ ipſæ: Nam quæ
ſalubres ſpectabunt auras multo adapertas quoquo uerſus licebit
facere: Et eas quidem iuuabit ita aperire / Vt incolarum corpora
appellens flatus ambiat. Hoc maxime fiet ſi feneſtrarum ſponde
eſſent humiles adeo / ut uideri et uidere per uicos ambulantes poſ
ſis. Quæ autem non uſque quaque ſaluberrimis uentorum plagis ob
iectæ erunt feneſtræ / ita ponentur ut lumina excipiant non pauci
ora quam conueniat: ſed ne etiam plura quam quibus poſſit carere: Et po
nentur illæ quidem in ſublimi / quo uentos a corporibus obiectus
paries intercipiat. Nam habebunt quidem hoc pacto uentos / qui
bus aer reficiatur: Sed erunt infracti atque perinde non omnino non
ſani. Proſpiciendum eſt et qui ſoles penetraturi inde intra ædes
ſint: et prodiuerſorum commoditate habendæ apertiores aut arctiores fe
neſtræ ſunt. Nam æſtiuis diuerſoriis aut uaſtos quaque uerſus ſi
erunt illæ quidem ſeptentrionales / aut ſi erunt meridiane ſoli
buſque obiectæ infimas et modicas poſuiſſe apertiones conferet /
1quando quidem ille expeditiores auras excipiant: hæ minoribus
radiorum circulus offendatur: & ſatis habebit aſſiduo circunful
gente ſole luminum is locus in quo magis umbræ gratia homines
quam luminum conuenerint. Contra hibernis in diuerſoriis feneſtræ
directis ſolibus patebunt: ſi erunt adapertæ: ſed uentis non ita pa
tebunt ſi erunt ſublimes: nam recto curſu uenti ſtantes incolas non
impetent. Cæterum lumina unde uis excepturus ſis / haberi ea in
promptu eſt / unde celum liberum intuearis: Et omnes apertiones
quæ luminum excipiendorum cauſa factæ ſint / nullo pacto conde
cet poſuiſſe infimas. Vultu enim lumina ſpectantur / non pedi
bus: tum & euenit iſtiuſmodi ut unius aut alterius hominis obiec
tu lumina intercipiantur: locuſque deinceps reliquus reddatur ob
ſcurior. Quod quidem incommodum non fit lumine ducto a ſu
blimi. Hoſtia feneſtras imitentur: ut pro loci frequentia & u
ſu maiora aut minora / plura paucioraue adhibeantur. Sed in utris
que obſeruatum uideo / ut publicis ædificiis complurime horum in
primis generum apertiones fierent: Eam rem nobis theatra atte
ſtantur: Quæ ſi recte interpretamur / tota conſtant apertionibus
cum ſcalarum / tum maxime feneſtrarum & hoſtiorum.
Atqui apertiones quidem ita locaſſe oportet ut amplioribus pari
etibus non minime ponantur apertiones & modicis parietum fron
tibus nihilo uaſtiores adigantur quam uſus poſtulat. In huiuſmo
di apertionibus alii alia probarunt liniamenta: Sed probatiſſimi
ubi licuit non niſi quadranguliſ & rectilineis uſi ſunt. Tandem
in hoc omnes conueniunt / ut pro ædificii amplitudine et figura
uticunque ille quidem ſint accommodentur.
Tum & hoſtiorum apertiones ita conſtituendas ducunt / Vt alti
ores omnino ſint quam latæ: Et ex his quæ altiores ſint duos hæ
capiant continuos circulos. Quæ uero humiliores altitudinem ha
beant diametri eius quadrati cuius ſit latus ima hoſtii ipſius lati
tudo. Et poſuiſſe hoſtia illic conuenit / unde in quaſque partes
ædificii commodiſſimus quoad fieri poſſit aditus præbeatur: tum
& gratiæ ſtuduiſſe oportet in huiuſmodi apertionibus / Vt ma
gnitudinibus coæquatis dextera ſiniſtris reſpondeant.
1
Numero autem feneſtras et hoſtia aſſueuere ponere impari: Sed
ita ut hinc atque hinc partes paribus reſponderent. Media uero eſſent
paulo ampliora: Atque maximopere præcauebant / ut uiribus ædi
um parcerent ea de re longe ad angulis: et columnarum producti
onibus apertiones ponebant locis potiſſimum parietis imbecillio
ribus: ſed quæ honeri ſubſtinendo non uacarent: Et ſeruabant ut
a ſolo ad tectum uſque integræ & minime interfractæ quam plures poſ
ſent parietis partes ſurgerent ad perpendiculum. Eſt genus quod
dam quaſi apertionum quod hoſtia & feneſtras ſitu et forma imi
tentur: Sed totam parietis craſſitudinem non peruadit / Verum
quaſi ſcaphis incauatis digna aptaque ſpatia ſedeſque ſignis & tabulis
præbent. Hæc autem & quo loci et quam crebræ quam que amplæ ſtatuen
de ſint / tum dicemus diſtinctius / cum de ornamentis ædificiorum
tractabimus: tam & ſi non minus ad impenſæ rationem quam ad ue
nuſtatem operis faciat: quod in muro complendo minus lapidum
& cementi conſumatur: Hoc tantum faciant ad rem / quod has ſca
pharum collationes numero aptas / amplitudine inuaſtas / forma
decenti eſſe oportet: ut ſui ordinis penitus feneſtras imitentur: et
apertiones quidem iſtiuſmodi uticunque ille ſint aduerti ex ueterum
operibus non ampliores conſueuiſſe ponere quam ut ſui parietis partem
occupent ſeptimam: Sed ne minores quidem quam ut capiant nonam.
Inter columniorum ſpatia nimirum inter primas apertiones con
numeranda ſunt: Ea pro ædificiorum uarietate quoque uaria conſti
tuuntur Sed de his diſtinctius dicemus / cum præſertim de ſacris
ædibus parandis ſuo loco ratiocinabimur. Hic ſat ſit admonu
iſſe apertiones haſce ita ponendas / Vt columnarum ratio / quæ
tectis ſubſtinendis relinquantur / in primis ſit per quam diligentiſſi
me habita: ne quid ille quidem graciliores relinquantur atque ra
riores / quam ut commode ferre onus tectorum poſſint: neue quidem
craſſiores: aut frequentiores quam ut areæ ſpatia & aditus ad rerum
temporumque uſus expedita relinquantur. Cæterum apertiones
aliæ cum crebræ extabunt columnæ / Aliæ cum raræ. Namque
crebris columnis trabs: raris arcus ſuper adducitur. Sed omni
bus apertionibus / quibus arcus ducitur curandum eſt.
1ut ſit ille quidem arcus non minor / quae circuli dimidia pars parte
addita ſemidiametri ſeptima. Nam apud peritos compertum af
firmant / hunc eſſe omnium unum ad perennitatem accommoda
tiſſimum. Cæteros uero omnes arcus eſſe putant imbecilles ad
ferendum onus: & promptos atque expoſitos ad ruinam. Prætere
a ſemicirculum arcum eſſe unum / qui corda & adminiculis non
indigeat arbitramur. Cæteros autem omnes / ni eis aut cordam
aut contraria pondera / quibus cum certent adegeris / uidemus ſu
apte ui fatiſcere atque labaſcere. Non hic prætermittam egregium
id laudeque digniſſimum / quod annotaui apud ueteres apertiones
iſtiuſmodi etiam & teſtudinum arcus ita optimis illis ab architec
tis poſitas in templis / ut ſi omnes intimas ſubdemeris columnas /
tamen apertionum arcus tectorumque teſtudines perſiſtant & mi
nime corruant / ita ſunt omnes arcuum ductiones / quibus teſtudi
nes incumbunt / ad ſolum uſque perductæ miro artificio & paucis
cognito ut ſtet opus ſolis arcubus incumbendo: Et enim cum illis
quidem tellus pro corda firmiſſima ſit / quid ni et ipſi per ſe arcus
firmiſſimi æternum perſiſtent.
Scalis ponendis plus eſt negocii quam ut poſſis niſi maturo & dige
ſto conſilio recte ponere: Nam unis in ſcalis tres ueniunt apertio
nes: Et harum una quidem eſt hoſtium quo in ſcalis conſcenden
dis aditus pateat: Altera eſt feneſtra / qua fiat / ut recepto lumine
cuiuſque gradus retractio perſpiciatur: Tertia eſt contignationis
& tecti apertio: qua in ſuperius pauimentum operimentum que per
uadimus: Ea de re illud aiunt ſcalis nimirum impediri operum
deſcriptiones. Sed qui uolent ſcalis non impediri ſcalas ipſas
non impediant: Certum enim & proprium dicabunt ſpatium areæ
quo liber & ſolutus excurſus pateat: ſuprema uſque ad tecta:
quæ ſub diuo ſunt: Neque te pigeat quod tantum areæ ſcalis occu
petur: Nam ſatis referent commodi illic / Vbi cæteris partibus
ædificii inferant minimum incommodi. Adde quod etiam for
nices & uacua quæ ſub ſcalis relinquentur / ad uſus per commo
dos non deerunt. Scalarum apud nos duo ſunt genera: Nam de
militaribus expeditionum munitionumque ſcalis non eſt
1hoc loco ut referam / Vnæ quidem per quas non gradibus / Sed o
bliquo accliui: Alteræ quibus per gradus in ſublime conſcendi
mus. Accliuia ponere maiores conſueuere quo ad eius fieri pote
rat facilia & preſſa. Verum uti ex eorum ædificiis annotaui / ſa
tis commoda putarunt quæ ita eſſent ducta: ut altitudinis perpen
dens linea ad longitudinis iacentem lineam parte reſponderet
ſexta. In gradibus uero maxime templorum imparem numerum
probauere: nam fieri quidem aiunt ut recto in templum pede ingre
diamur : quam rem ad religionem facere arbitrantur. At in his a
nimaduerti bonos architectos obſeruaſſe ut gradus nunquam fer
me plures unum in ordinem continuos quam aut ſeptem aut nouem
adigerent. Credo aut planetarum aut urbium numerum imitates
Sed ad huiuſmodi ſeu ſeptenos ſeu nouenos quoſque gradus conſul
tiſſime areolam ſubtexebant: quo feſſi et imbecilles ad conſcen
dendi labore intermiſſas haberent quietes: Et ſiquis caſus incidiſ
ſet / ut ſcandentes ruerent / haberent illi quidem ſpatia ubi corruen
di impetum ſiſterent / ſeque reciperent atque firmarent: Et id quidem
ipſe uehementer probo / ut ſint ſcalæ ſuis areis interceptæ: ſintque
luminoſe & pro loci dignitate amplæ & ſpatioſæ. Gradus uero
ſcalarum ita finiendos ducebant: ut neque craſſiores ſextante / ne
que tenuiores dodrante eſſent. Retractioneſque graduum ne minus
quam ſexquipedales / neue plus quam bipedales ponerentur. Scalæ to
to in ædificio quo erunt numero pauciores / quoue occupabunt
minus areæ / eo erunt commodiores.
Fumi et aquarum exitus expeditos eſſe oportet: & ita deriuatos
ut non perſiſtant / non exhaberent / non coinquinent / non offendant
non periculum afferant ædificio. Hinc gulas foci longe ſeiunxiſſe ab
omni materia opus en / ne aut ſcintilla aut concalefactione incenda
tur ſeu trabs / ſeu tignum quæ fuerint proxima. Riuos etiam flu
entium aquarum ita deduci iubent ut ſuperflua depellantur & nullum aut
abrodendo aut madefaciendo uitium inferant ædificio: Namque horum ſiquam
nocent / tam & ſi minutiſſime noceant / fit tamen & temporis diuturni
tate & laceſcendi perſeuerantia ut accumulatiſſime noceant: et in his
aquarum ductoribus obſeruatum aptiſſimis architectis aduerti / ut etiam
1imbres ſtillicidiorum / aut ita ducerent porrectis fiſtulis / ut aduen
tantes non aſpergerent: aut ita exciperent in pluuiis / ut ad uſum
hominum uel intra ciſternas colligerent: uel cogerent certis locis
emanare unde priuate ſordes abluerentur: et hominum nares ocu
lique minime offenderentur. Et in primis curaſſe mihi uiſi ſunt:
Vt omnem aquam pluuiam longe ab ædificio arcerent atque amo
uerent / cum cæteras ob res / tum ne ædificii ſolum humectaretur
Et in omnibus apertionibus id mihi curaſſe etiam uiſi ſunt / ut e
as ponerent locis aptiſſimis / Vnde plurimum commodorum uni
uerſo ædificio præſtaretur: & præſertim puteos maxime in publi
ca & patenti ædis parte ponendos ſtatuo / modo digniora: & non
ſua ſpatia non occupentur. Et ſub diuo poſitos puriorem & ſince
riorem aquam exhibere phyſici affirmant. Sed quacunque ædis
parte aut putei infoſſi: aut cloacæ ſubſtratæ fuerint: Aut aqua et hu
mor infuderit / apertiones eſſe illic oportet eiuſmodi Vt eo pluri
mum aeris aſpiret / quo humectæ exalationes pauimenti abſtergan
tur et depellantur uentorum afflatu atque aeris impulſu.
Hactenus de lineamentis ædificiorum / quæ ad uniuerſum opus
pertinere uidebantur / perſtrinximus / ſingulis rerum dicendarum
generibus annotatis. Nunc de opere & ſtructura ædificiorum dicen
dum eſt Sed prius de materia: & rebus his / quæ paraſſe ad mate
riam opportet.
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE MATERIA
LIBER SECVNDVS
o
PVS AEDIFICIORVM ATQVE
impenſam non temere incohandam arbitror /
cum cæteras ob res / tum ne honori et nomini
officiat. Nam cum bene conſtitutum opus
his omnibus laudem efferat: qui in ea re con
ſilium: operam: ſtudiumue adhibuere: tum et ſi quod
erit in quo auctoris prudentiam aut opificis periti
am ulla ex parte deſideres / plurimum laudi & nomini officiet.
1
Et patent quidem atque admodum in promptu extant laudes et ui
tia maxime publicorum opus: in quibus magis ad ſe deſpiciendum
neſcio quo pacto trahit quod indecens eſt / quam ad ſe admirandum
quod pulchre perfectum et omni ex parte abſolutum conſtet. Ac
mirum quidem quid ita ſit cur monente natura & docti et indoc
ti omnes in artibus et rationibus rerum quid nam inſit aut recti:
aut praui confeſtim ſentimus: Eſtque præſertim in rebus eiuſmodi
ſenſus oculorum unus omnium acerrimus: Quo fit ut ſiquid ſe
obtulerit: in quo aliquid curtum / claudicans / redundans inane:
aut inconditum ſit / illico commoueamur: et lepidiora eſſe deſide
remus. Cur id accidat non omnes intelligimus / tamen ſi rogemur
emendari corrigique poſſe negabit nemo. At qualis ea ſit ratio exe
quendi: non erit omnium explicaſſe: Sed ſolum in ea re bene con
ſultorum: Bene quidem conſulti eſt omnia præcogitaſſe et præfi
niſſe animo & mente / ne in opere aut perficiundo. aut iam abſolu
to dicendum ſit hoc noluiſſem / quam illud maluiſſem. Et mirum qui
dem quam non leuiſſimas penas male conſtructi operis pendamus:
Quod enim temere et inconſulti aggreſſi initio non perpendera
mus / temporum ſucceſſu tandem recognoſcimus: Ex quo fit aut
æternum ob erroris offenſam peniteat: ſi non deleatur ac emende
tur: aut ſi demoliatur / impenſarum et iacturæ ratio / iudiciique tui
leuitas & inconſtantia damnetur. Iuliuſ Cæſar ædem a nemorenſi
a fundamentis incohatam / magnoque ſumptu abſolutam / quia non
tota ad animum ei reſponderet / totam diruiſſe affirmat Suetoni
us. Qua quidem in re etiam apud nos poſteros uituperandus ue
nit ſiquid tum non ſatis quæ ad rem facerent præcogitauit: aut ſi
forte quæ tum erant recte inſtituta potuit poſtea leuitatis errore
odiſſe.
Iccirco uetus optime edificantium mos mihi quidem ſemper pro
babitur: ut non perſcriptione modo et pictura / uerum etiam mo
dulis exemplariiſque factis aſſerula ſeu qua uis re uniuerſum opus et
ſingule cunctarum partium dimenſiones de conſilio inſtructiſſi
morum iterum atque iterum penſitemus atque examinentur prius quam
quid aliud aggrediare quod impenſam aut curam exigat. In mo
1dulis uero ducendis dabitur / ut regionis ſitum & arcæ ambitum
& partium numerum atque ordinem: et parietum faciem: et tecto
rum firmitatem: et omnium denique rerum / de quibus libro ſuperi
ore tranſegimus rationem & conformationem pulcherrime ſpec
tes atque conſideres: Et licebit iſtic impune addere / diminuere / com
mutare / innouare ac penitus peruertere quoad omnia recte conueni
ant & comprobentur. Adde quod futuræ impenſæ modus et ſumma
quæ res minime negligenda eſt / certior habebitur latitudine / alti
tudine / craſſitudine / numero / amplitudine / forma / ſpecie qualita
teque rerum ſingularum pro earum dignitate et fabrorum manu per
ſitatis. Nam columnarum: capitulorum: baſium: coronarum: fa
ſtigiorum: cruſtationum: pauimentorum: ſtatuarumque & eiuſmo
di : quæ quidem aut ad conſtituendum: aut ad exornandum ædifi
cium pertinent ratio et ſumma explicatior certiorque habebitur.
Hoc prætermittendum nequicquam cenſeo / quod ualde faciat ad rem
modulos fucatos et ut ita loquar picturæ lænociniis faleratos pro
ducere non eius architecti / qui rem docere ſtudeat. Sed eius eſt am
bitioſi qui ſpectantis oculos illicere et occupare animumque ab
recta diſquiſitione partium penſandarum admouere ad ſe admiran
dum conetur. Quare modulos uelim dari non exacto artificio per
finitos: terſos: illuſtratos: Sed nudos & ſimplices: in quibus inuen
toris ingenium / non fabri manum probes: Inter pictoris atque archi
tecti perſcriptionem hoc intereſt / quod ille prominentias ex tabula
monſtrare umbris et lineis et angulis comminutis elaborat: Archi
tectus ſpretis umbris prominentias iſtic ex fundamenti deſcripti
one ponit: Spatia uero & figuras frontis cuiuſque & laterum alibi
conſtantibus lineis atque ueris angulis docet / uti qui ſua uelit non
apparentibus putari uiſis / ſed certis ratiſque dimenſionibus annota
ri. Itaque modulos huiuſmodi feciſſe oportet: et eos ita diligentiſ
ſime tecum ipſo et una cum pluribus examinaſſe: et iterum atque
iterum recognouiſſe / ut nihil in opere uel minimum futurum ſit
quod non et quid et quale ipſum ſit & quas ſedes & quantum ſpa
tii occupaturum ſit / et quos ad uſum futurum ſit / teneas. Et præ
ſertim tectorum ratio præceteris ut expeditiſſima ſit in primis
1curandum eſt. Nam tectum quidem natura ſui / ſirecte interpretor
ex omni ædificatione mortalibus primum fuit eorum quæ ad uſum
quietis facerent: adeo ut tectorum gratia non paries ſolum: et quæ
cum parietibus ſurgunt et conſecuntur: Verum etiam ea quæ ſub
ſolo ipſo ſunt inuenta eſſe non negent / uti ſunt aquarum depulſi
ones et deriuationes quæ ex imbribus et cloacæ & eiuſmodi: Ego
uero uſu iſtarum rerum perdoctus memini quam ſit difficile perducere o
pus / ut in eo ſint partium commoditates dignitati uenuſtatique con
iunctæ : hoc eſt ut habeant eum cætera quæ probentur / tum et par
tium excultam uarietatem / qualem proportionum ratio & concin
nitas diffinierit. Magnum eſt ſuperi id quidem / ſed habili / deſtina
to decenti aptoque tecto operire cuncta hæc non niſi ſolertis: et ad
modum circumſpecti eſſe ingenii opus & artificii affirmo. Demum
cum tibi aliiſque peritis tota operis facies perplacebit et coniectatio
ita ut nihil ſe offerat in quo hæſites / nihil in quo melius poſſe con
ſilium capi ſtatuas / moneo ne libidine ædificandi ad opus incohan
dum properes uetuſta ædificia demoliendo aut immania uniuerſi o
peris fundamenta iaciendo: quod ipſum inconſiderati & præcipi
tes faciunt: Sed ſi me audias ſuperſedebis tempus aliquod / quoad
ingenii tui recens approbatio deferbuerit / cuncta demum accura
tius recogniturus / cum non inuenti amore: ſed conſilii rationibus
dabitur / ut de ipſa re conſideratius diiudices: Omnibus enim in
rebus agendis multa tempus afferet ut aduertas atque perpendas /
quæ te uel ſolertiſſimum fugerant
Modulos tibi recognituro hæc inter penſandas rationes uerſentur
neceſ ſe eſt: Principio ne quid aggrediare ſupra uires hominum:
Neue quid ſuſcipias: quod cum rerum natura protinus depugna
turum ſit. Naturæ enim uis tam & ſi interdum mole obiecta iter
pelletur: aut innixu aliquo detorqueatur / eiuſmodi tamen eſt / ut
ſiuerit ea quidem nunquam non ſuperare ac profligare quicquid obuer
ſetur: atque impediat: Et omnem quidem contra ſe expoſitam rerum
ut ita loquar: peruicaciam diuturna et aſſidua oppugnandi perſeue
rantia tempore / fecunditate labefactat atque perſternit. quam multa ho
minum manufacta et legimus & uidemus nullam præſertim ob rem
1non duraſſe / niſi quod cum natura rerum contenderint. Eum qui
ponte nauibus producto obequitare inſtituerat mare quis non irri
deat: aut potius inſolentis oderit inſaniam? Portum Claudii ſub
hoſtia: et apud Teracinam portum Adriani opera omni exparte
alioquin æterna / tamen uidemus iam tum pridem obſtruſis hare
na faucibus & repleto ſinu penitus defeciſſe mare nunquam intermiſ
ſa illuctatione aſſidua laceſſente & in dies peruincente. Quid tum
putas futurum ubi aut impetentium aquarum uim: aut ruentium
rupium molem omnino arcere propellereque inſtitueris? Quæ cum
ita ſint aduertiſſe oportet ne quid eiuſmodi aggrediamur quod
ipſum non recte cum rerum natura conueniat. Proxime cauendum
eſt ne quid ad te recipias in quo perficiundo ipſe tibi deficias re im
perfecta. Tarquinum regem Romanorum / ni ſuperi dii amplitu
dini urbis fauiſſent / ni creſcente imperio ſatis opum ad tantam in
cohatam magnificentiam ſuppeditaſſent / quis non uituperaſſet /
quod templi fundamentis iaciundis totam futuri operis impenſam
profudiſſet? Accedit quod non modo quid queas / uerum & quid
deceat non in poſtremis conſiderandum eſt. Rhodopen Thraci
am meretricem illam celebrem & ſuorum temporum memoriam
non laudo: Quæ ſibi ſepulchrum incredibili impenſa condi iuſſit:
Nam ea quidem & ſi meretricio quæſtu regias adepta eſſet opes
regio tamen digna ſepulchro nequicquam fuit. At reginam Cariæ ar
temiſiam contra non uitupero / quæ amantiſſimo et digniſſimo ui
ro ſepulchrum condidit magnificentiſſimum: quamuis quoque in his
modeſtiam probem. Mecenatem increpabat Horatius quod ædifi
cando inſaniret. Mihi uero apud Cornelium tacitum probatur is
qui othoni ſepulchrum poſuit modicum / ſed manſurum. Quod
& ſi in priuatis monumentis modeſtiam / in publicis magnificen
tiam exigunt publica etiam interdum priuatorum modeſtia col
laudantur. Pompeii theatrum ob egregiam opis magnitudinem et di
gnitatem laudibus et admiratione proſequimur. Dignum opus
et Pompeio et uictrice Roma. Sed Neronis ædificandi inſaniam
et uaſtiſſimorum operum adſoluendorum furorem non omnes pro
bant: Tum et eum qui tam multis hominum milibus montem apud
1puteolos non foderit quis non malit ultiori aliqua in re tantum o
peræ atque impenſe conſumpſiſſe. Eliogaballi prodigioſam inſolen
tiam quis non deteſtabitur. Cogitarat enim columnam ponere in
gentem / per quam intrinſecus ad ſummum conſcenderetur: ut il
lic Eliogaballum deum / cui eſſet initiatus / locaret: Sed non inuen
to tam uaſto ſaxo conquiſito uſque ad thebaidem deſtitit. His etiam
addendum eſt ne quid aggrediare quod ipſum & ſi alioquin utile
dignum ac non penitus difficile factu ſit facultatibus et temporis
oportunitate ſuppeditantibus / tamen ſit ipſum eiuſmodi ut bre
ui aut ſucceſſoris negligentia aut incolarum tedio defecturum ſit.
Foſſam quinque remibus nauigabilem ab Auerno uſque hoſtiam a Ne
rone inſtitutam cum alias ob res uitupero / tum etiam quod in ea
ſeruanda perpetuam eternamque imperii felicitatem et huius rei ſtu
dioſos continue principes deſideraſſet. Quæ cum ita ſint officii
erit ea ſpectaſſe quæ recenſuimus: hoc eſt quid ſit quod agas / &
quid quo agas loco: et qui ſis qui id agas: Et pro eius dignitate et
uſu rem totam conſtituere nimirum hominis erit bene conſulti et
conſiderati. His notatis atque animaduerſis luſtranda tibi erunt re
liqua / an ſint eorum quæque recte definita et apte ſuis locis diſtri
buta: Quo pro munere obeundo ipſum te ita compares opus eſt:
ut in omni rerum iſtarum aduerſione præ te feras turpe ducere te
non id aſſequi quoad in te ſit: Vt aliud alibi opus nullum pari
factum impenſa et ſimili ductum oportunitate poſſit / aut ſpecta
ri lubentius / aut laudari uberius. Neque enim ſat eſt iſtiuſmodi in
rebus non contemni / ſed probari quidem in primis condecet / et item
haberi ut imitentur. Quare ſeueros eſſe nos et per quam diligentes re
rum explicatores oportet: Et curandum ut cum nihil non elegans
& probatiſſimum interponatur: tum et omnia inter ſe mutuo ad
dignitatem gratiamque conueniant / uſque adeo ut quicquid addide
ris aut mutaris aut detraxeris uitioſius id et deterius futurum ſit
Sed rerum iſtarum iterum atque iterum admoneo / fac ſit moderatrix
peritorum prudentia et conſilium eorum / qui ſpectaturi ſint rec
to aliquo & ſincero cum iudicio. Nam iſtorum ſcientia et inſtitutis magis
quam priuata uoluntate & ſenſu dabitur / ut quæ agas uel optima ſint /
1uel optimis ſimilia. Demum peritorum uoce probari quod agas
profecto pulcherrimum eſt: & ſatis ſuperque approbant qui melio
ra non afferunt: ex qua re fractum quoque uoluptatis capias quando
nemo iſtorum qui ſapiunt non aſſentiantur: Et conferet quoſdam
audiſſe: Nam interdum conuenit / ut etiam iſtarum rerum imperiti
ea dicant quæ minime aſpernenda peritiſſimis uideantur.
Cum uero tota ædificii ratio ex ſingulis modulorum partibus ita
erit apud te ſpectata et cognita: ut nihil non animaduerſum: nihil
non adnotatum uſpiam relinquatur: & interea ita omnino decre
ueris ædificare: et apud te conſtabit unde ſumptibus oportune sa
tiſfiat / parabis reliqua ad opus ipſum exequendum neceſſaria: ne
quid inter ædificandum deſit: quod a perficiundi operis celerita
te auocet. Nam cum ſint plura quibus ad opus abſoluendum indi
geas : cumque illorum quid uis ni adſit omnem ſtructuram poſſit
aut impedire aut uitiare / officii erit nihil neglexiſſe / quod confe
rat ſi adſit: aut noceat / ſi deſit. Dauid et Salomon hebreorum re
ges facturi templum hieroſolimis / cum maximam uim auri / argen
ti / æris / lignorum / lapidiſque & eiuſmodi paraſſent: tum et ne quod
deeſſet quod ad rei facilitatem & celeritatem faceret / a proximis
regibus multa fabrorum milia et architectos accerſuiſſe ſcribit Eu
ſebius Pamphilus. Quod factum quidem uehementer probo: Nam
affert nimirum operi dignitatem: et auctoris gloriam accumulati
orem reddit: quod arte ac recte factum mature perfectum ſit apud
ſcriptores celebratur. Alexander Macedo / quem refert Curtius /
urbem apud Tanaim non minimam ædificaſſe diebus non plus ſep
tem. Et Nabuchodonaſor quod templum Beli ut ſcribit loſephus
hiſtoricus / diebus quindecim abſoluerit: quodue Babilonem tri
plici / uti aiunt / muro cinxerit diebus itidem quindecim. Titus
quod murum ſtadiorum paulo minus quadraginta aſtruxerit. Se
miramis quod ſingula maximorum murorum ſtadia apud Babilo
nem ſingulis diebus perfecerit: quodue murum ad cohercendum
latum ſtadiis ducentis admodum profundum atque latum diebus non
plus ſeptem duxerit. Sed de his alias
Quæ uero paraſſe conuenit / nimirum hæc ſunt / calx / harena lapis
1materia: item et ferrum et æs et plumbum et uitrum: et huiuſmo
di. Et inprimis fabros minime imperitos / minime leues / minime
inconſtantes. ſeligendos duco: quibus tu opus recte perſcriptum
ſedulo faciundum mandes atque commendes / ut probe persiniant /
maturæque abſoluant. Et in his omnibus probandis iuuabit ex pro
ximis quæ alibi in promptu extant operibus ducere argumenta et
coniecturas quibus admonitus ſtatuas quid tua in re agendum ſit:
Namque in illis uitia & laudes notentur / eodem quoque in tuo futu
ra opere perſimillima poteris arbitrari. Nero princeps cum inſti
tuiſſet centum ac uiginti pedum Romæ ad uenerationem ſolis co
loſſum ponere: in quo ſuperiorum amplitudinem & magnificen
tiam ſuperaret / non prius locaſſe faciundum Zenodaro artifici per
ea tempora celebri ac ſingulari ſcribit Plinius / quam ſatis probatum
uidit quid in tanti operis artificio ualeret facto in gallia apud ar
uernos colloſo miri ponderis. Atque hiſ conſtitutis ad cætera proſequa
mur. Atqui nos quidem in huiuſmodi rebus / quæ ad opus ædifi
ciorum commoda ſunt / recenſendis / ea referamus quæ docti uete
res tradidere: Præſertim Theophraſtuſ / Ariſtoteles / Cato / Var
ro / Plinius / Vitruuiuſque. Nam ea quidem longa obſeruatione
magis / quae ullis ingenii artibus cognoſcuntur: Vt ab his qui iſtiuſ
modi ſumma diligentia adnotarunt / petenda ſint. Sequemur igitur
ea colligentes: quæ probatiſſimi ueteres pluribus et uariis locis trac
tauere. Addemus etiam noſtro pro more ſiqua ipſi ex maiorum o
peribus aut ex peritorum artificum monitis adnotarimus: quæ ul
la ex parte dicendis conferant: Et enim percommode fieri arbitror
ſi naturam rerum ipſarum ſequentes ab his ipſis incipiemus / quæ
prius ad hanc rem ædificatoriam ſibi homines uſurparunt. Ea ni
fallimur fuere cæduæ arbores & ſyluarum materia / tam & ſi apud
auctores inueniam qui de his inter ſe diſcrepent. Sunt qui dicant
homines primum ſpeluncis habitaſſe ita ut pecus et domini commu
ni clauderentur umbra: Hinc credunt quod fertur apud Plinium
Gelium quendam Taxium imitatione naturæ primum omnium
luteum ſibi aſtruxiſſe ædificium: Deam Diodorus Veſtam ſatur
ni filiam ait primum habitacula adinueniſſe: Euſebius Pamphilus
1elegans antiquitatum perſcrutator ex ueterum teſtimoniis Protho
genii nepotes excogitaſſe hominibus domicilia aſſeuerat / quæ ex
foliis harundinum & papiro intexerentur. Sed nos redeamus ad rem
Veteres igitur & in primis Theophraſtus ſcindere arborem prae
ſertim abietem et piceam et pinum iubent / ubi primum germinaſ
ſe teneroſque caudices prompſiſſe occeperint: Vbi & propter hu
moris exuberantiam facile corticem amouiſſe poſſis: Eſſe tamen
aliquas poſt uindemiam: quæ cæſæ commodiores ſint: uti eſt acer
ulmus / fraxinus / tilia / Robora item ſi credantur uere / fieri teredi
noſa atteſtantur. At eadem ſi cedantur bruma / fieri ut neque uitien
tur / neque pandantur: Et faciat ad rem quod adnotarunt materiam
quidem: quæ per brumam flante borea cedatur / etiam uirentem bel
liſſime & prope immunem fumo ardere: Quæ res inditio eſt hu
morem ſuccoſam eſſe non crudo ſed digeſto. Vitruuio placuit
materiam cedi a primo autumno uſque antequam flare incipiat Fauoni
us. Heſiodus quando inquit ſol noſtrum in caput pendens multa
inferueſcit ui : et hominum inde color fuſcatur / tunc meſſis inſtat
Cum uero decidere folia ceperint / tu ſiluam cedito. At Cato rem
totam ſic moderatur. Materiem inquit ſi robur ſit / cedito ubi ſol
ſtitium fuerit: Nam ad brumam ſemper intempeſtiua eſt: cætera
materies quæ ſemen habet cum maturum fuerit: quæ non habet /
cum libuerit: Quæ maturum & una uiride habet / tunc cedito cum
ſemen exciderit: Vlmum uero cum cadunt ſolia. Et referre pluri
mum aiunt qua luna ferrum adigas. Namque tantam quidem uim
lunationum eſſe in eiuſmodi rebus ferro attingendis putant cum
cæteri / tum in primis Varro: ut etiam qui tondantur luna decre
ſcente fieri confeſtim caluos aſſeuerent: Eaque de re Tiberium prin
cipem referunt diem capillo tondendo ſeruaſſe. Aſtronomi affir
mant non defuturam animo triſtitiam ſi capillum aut unguem ſe
cueris luna oppreſſa maleque affecta. Illud faciat ad rem quod aiunt
quas res ad uſum habiturus ſis / ut locis moueantur has ferro manu
que tractandas cum fuerit luna in libra cancroue: Quæ uero ſtabili
a & locis immota futura ſint / tunc incohandas et pertractandas
cum erit luna in leone tauroue & eiuſmodi. Sed cedi oportere ma
1teriem periti omnes admonent luna deficiente: Nam tune admo
dum exhauſtam eſſe arboris ſtatuunt craſſam illam pituitatem:
quæ quidem adcitam putredinem imbuendam per prona ſit: lunaque
iſthac cæſam cariæ non infeſtari expertum eſt. Hinc eſt quod
aiunt / frumenta ut uendas metito luna pleniore: Nam et ipſa tunc
admodum plena ſunt: ut uero aſſerues metito luna ſitiente: Con
ſtat etiam frondes arborum luna decreſcente præparatas non putre
ſcere. Diem uero cedendis arboribus commodam putat Columel
la a uigeſima uſque ad trigeſimam conſeneſcentis luræ. Vegetio
ſcindi arborem placuit a quintadecima uſque ad uigeſimam ſecun
dam lunam: hincque religionem ortam putat: ut pio eternitate his
tantum diebus celebrent: quod per eos cæſa æternum durent. Ad
dunt et lunam obſeruandam ut occidat. At Plinius optime cædi
arborem putat cane maxime oriente lunaque coheunte : qui dies in
terlunium uocatur: et noctem ducit expectandam eius ipſius diei
quoad luna ſub terra ſit. Huius rei rationem Aſtronomi eſſe pre
dicant: quod ui lunæ omnis rerum humor commoueatur. Ergo hu
more lunam uerſus ad ultimas radicis fibras aut retracto aut deſti
tuto / Cætera materies perpurgatior relinquitur. Adde his quod
multo fideliores putant futuras ſi non ſtatim proſternantur / Ve
rum circuncidantur ut ſtantes ſic areſcant: Quin & abietem arbo
rem alioquin contra humoris contagionem haud quaquam firmiſſimam
ſi luna decreſcente decorticetur / futuram affirmant / ut aquis non
corrumpatur. Sunt qui atteſtentur robur et quærcum graues ma
terias / quæ aquis natura ſubſidant / ſi circuncidantur uere primo
& poſt amiſſam frondem proſternantur / reddi ut aquis ad diem
uſque nonageſimum adnatent: Alii amplius concidi ſtantis arboris
craſſitudinem iubent ad mediam uſque medullam quo ſanies & ma
lus ſuccus ſtillando effuſius depleatur: His addunt ne ullam ſter
nas arborem dolandam aut ſecandam ante ſues æditos fructus et
ſeminis maturitatem: Perciſam inde arborem / ut præſertim quæ
fructum ferat / nudari penitus cortice admonent oportere. Nam
facile quidem ſub libro / dum cortice opertæ ſtent / contaminantur.
Cæſam materiem habere conditam oportet loco ubi graues ſoles
1et acres uentorum afflatus non appellant: & præſertim quæ spon
te dantur / umbra penitus contectas eſſe oportet: Quin et huius gra
tia fimo illinire maxime bouillo ueteres architecti obſeruarunt:
Id ea de re fieri Theophraſtus diſſerebat / quod circumconcluſis egreſ
ſibus / concreta pituita / in modicaque uaporum uis per medullum
ſenſim inſtillet atque reſpiret / quo fit ut cætera ligni ſiccitas ſicci
ſcendo coequalibus condenſetur: Stantes item cacumine quod in
uerſo commodius ſiccari arbitrantur: Tum & contra uetuſtatem
ac futuros morbos uaria adhibeant remedia: Theophraſtus defoſ
ſam materiem multo denſari arbitratur. Cato iubet ceſam materi
em amurca illiniri / quo a tinea et carie immunis ſit. Quæ aquiſ
et mari uitientur pice tutari in promptu eſt: Referunt & ligna
quæ macerata ſint / amurca nullo fumi tedio ardere. Ad labyrin
thum ægyptium poſitas eſſe trabes ex ſpina ægyptia incohatas o
leo ſcribit Plinius. Viſco inquit Theophraſtus illitam materiem
non ardere. Neque hoc pretermittam: Extat apud Gellium ex anna
libus quinti Claudii turrim ligneam ad pyreum / quod eam arche
laus Mitridatis præfectus multo a lumine obliniſſet / Sylla oppu
gnante minime arſiſſe: Sunt præterea quæ modis uariis denſent:
et contra tempeſtatum iniurias corroborentur: Nam citream qui
dem materiem condiunt terra & illiniunt cæra: imponuntque acer
uis frumenti ſeptenis diebus / totidem intermiſſis: Quo fit ut cum
firmior: tum et ad opus commodior reddatur: Mirum enim immo
dum ponderi detrahitur: hanc ipſam etiam ſiccatam mari duritiem
acquirere affirmant ſpiſſam & incorruptibilem. Caſtaneam aquas
maris purgari conſtat. Ficum ægyptiam ſcribit Plinius ſtagno
in mergunt / ut ſiccetur atque leuigetur: nam ea quidem prius aquas
ſubſidit: Noſtros fabros tignarios uidemus aquis et luto ſubmer
ſam / qua præſertim torno utuntur: materiem ſeruare dies trigin
ta quod maturius exſiccatam & fieri ad omnes uſus habiliore pu
tant: Sunt qui affirment materiem cuius euenire hic / ut ſi dum
adhuc uiret / defodias in humido / æterna ſit. Sed ſiue defodias: ſi
ue illitam lucisue conditam ſerues hac in ſententia periti omnes
conueniunt: ut niſi poſt trimeſtre tangi uetent:
1
Denſari enim et quandam quaſi maturitatem firmitatis imbuiſſe
oportet priuſquam in opus producantur. Sic habitam iubet Cato exi
mi producique ad ſolem luna decreſcente et poſt meridiem / decre
ſcentiſque lunæ ipſius quatuor proximos dies quibus plena fuerit /
improbat admonetque ne auſtro flante educatur / Et cum eduxeris
cauendum ne trahas per rorem: neue rorulentam aut gelidam aut
non uſque quaque ſiccam doles aut perfindas ſerra. Materiem uiſus
eſt putaſſe Theophraſtus non ante triennium bene exſiccatam fo
re ad aſſeres præſertim et ualuarum uſum. Operi ædificiorum
commodiſſimas putant arbores has / Cerrum / Quercum / robora /
eſculum / populum / tilium / Salicem / Alnum / Fraxinum / Pinum
Cupreſſum / Oleaſtrum / Oleam / Caſtaneam / Laricem / Euxum:
et Cedrum: item & Ebanum & item Vitim. Sed his omnibus ua
ria eſt natura: et perinde uariis uſibus commodandæ. Nam aliæ
ſub diuo cæteris præſtant: alie in umbra ſeruantur. aliæ nitent ae
re: aliæ dureſcunt inter aquas & defoſſe æterniores ſunt: ldcirco
hæ lamiis aſſeribus ſculturis inteſtiniſque operibus / alteræ tignis
et trabibus: reliquæ ſubdiualibus pauimentis ferendis et operimentis
habendis exiſtunt firmiores & præſertim Alnus fluuialibus et pa
luſtribus palationibus fundamentorum omnes exuperat: et humo
ris patientiſſima eſt: Eadem in aere et ſolibus non durat. Contra
eſculus impatiens eſt humoris. Vlmus aere et in properatulo denſa
tur: alibi panditur et non perſiſtit. Picea & item pinus ſi terra ob
ruantur æterna ſunt. At robur quidem quod ſpiſſa et neruoſa ſit
et denſa minutiſque foraminibus predita humorem non recipiens
terrenis quibuſque ædificationibus per quam aptiſſima eſt: maximeque
poſita ut ferat pondera erit / tum quidem pro columna admodum
ualidiſſima. Verum huic natura cum tantam immiſerit duritiem
ut perterebrari nequeat niſi madefacta / tamen affirmant ſupra terram
eſſe inconſtantem et rituoſam fieri et contorquere ſe ſe: eandemque
et aqua marina facile corrumpi. Id oleæ et ilici et oleaſtri /quæ cete
ris in rebus cum robore conueniunt non accidit ut aquas commacerentur.
Quercus nullo ſenio conficitur / qua intimum ſuccoſa est et prope uti ui
rens ſit: Fagum item et iuglandem aquis non uſque corrumpi & inter
1principales quæ defodiantur annumerant. Suber item ad uſum co
lumnarum et pinus ſilueſtris & morus & acer & ulmus non inuti
les ſunt. Trabeationibus et tignis aptam putat Theofraſtus nucem
euboicam: quod ea quidem antequam rumpitur / ſonitu ſignum det:
Exque eo factum olim ut ex balneo apud Andrum qui incrant om
nes incolumes ab ruina tectorum ſecuta effugerint. Sed omnium
optima abies: Nam cum proceritate & amplitudine primaria ſit
tum rigore naturali contenta non facile oneribus preſſantibus flec
titur: ſed directa inuictaque permanet: Adde quod facilis eſt et parie
tibus ſuo pondere non moleſta. Huic uni plurimæ aſcribuntur
laudes: plures de ſe præſtare utilitates affirmant. Vnum tamen
illi eſſe uitium non negant: quod perficile ad ſe flammas admi
tat: atque ignibus infenſa ſit: Huic non poſtponitur contignandis
edibus cupreſſus arbos alio quin eiuſmodi ut inter noſtras arbores
primariam et præcipuam ſibi laudem uendicet. Hanc ueteres in
ter clariſſimas computabant non ultimam ab cedro atque ebano.
Cupreſſumque apud indos prope inter aromata uenerantur: et me
rito id quidem: Laudent qui uelint amoniam chiam & cirenaicam:
quam eſſe æternam prædicat Theophraſtus: Vtrum / odore / nito
re. robore / magnitudine / rectitudine / perhennitate: His omnibus
in laudibus quam tu illi arborem comparabis: Cariem & uetuſta
tem penitus nihil ſentire cupreſſum affirmant: et rimam ſponte
haud quaquam capere: Ea nimirum de re Plato legas publicas: atque
inſtituta in ſacris ponendas cenſebat tabulis cupreſſinis / quod fu
turas forte æterniores putabat quam̀ ære. Hic locus admonet ut refe
ram memoratu digna / quæ de cupreſſu ipſa legerim & uiderim:
Valuas cupreſſas in templo æpheſiæ Dianæ annos duraſſe qua
dringentos teſtantur: & eas ſeruaſſe nitorem: adeo ut nouas per
petuo diceres. Nos Romæ ad Petri baſilicam uidimus / cum ab
Eugenio pontifice maximo ualue reſtituerentur / ubi hominum ma
nus iniuriam rapiendo argento quo olim fuerant ueſtitæ / non in
tuliſſent / ſolidas & integerrimas annos plus quingentos quinqua
ginta perduraſſe: Nam ſi recte annales pontificium urbis Romæ
interpretamur / tot ab Adriani tertii Pontificis temporibus
1qui eas poſuit ad quartum Eugenium ſunt. Itaque contignationi
buſ faciundis Abietem probant: & cupreſſum una re fortaſſis pre
ferunt quod ſit æternior: Sed eſt abiete grauior probant et pinum et pice
am. Pinum enim abiete perſimilem eſſe contra iniectum pondus
reniti putant: Sed inter pinum atque abietem cum cætera tum hoc
intereſt / quae terebinæ abies eo leditur minus quo eſt pinus quidem
ſucco quam Abies dulciori. Ego nulli poſtponendam puto laricem
hanc equidem ſtructurarum pondera firmiſſime & diutiſſime ſub
ſtentaſſe cum alibi tum apud Venetias ex uetuſtis fori operibus
annotauimus. Atqui eam quidem de ſe præſtare utilitates cunc
tas / quas cætere præſtent arbores affirmant. Neruoſa eſt: uirium
tenax: in tempeſtatibus firmiſſima: aduerſus cariem illeſa. Ve
tus opinio hanc contra ignium iniurias inuictam & prope illeſam
perſiſtere / Quin & obiciendos ex larice aſſes eo uerſus unde igni
um aduentitium malum extimeſcas iubent: Sed nos eam uidi
mus incenſam ardere / ramen ita ut flammas dedignari: eaſque uel
le ab ſe diſcutere uideatur. Vnum habere conſtat uitium: nam a
quis marinis redditur teredini obnoxia. Inutiles trabeationibus fo
re prædicant robora & oleam / quod grauia ſint: quod cedant pon
deri & prope ſponte ſua deflectantur: tum & quæ facilius frangun
tur quam findantur ad iſtos trabeationum uſus utilia non ſunt / uti eſt
olea & ficus & tilia et ſalicta et eiuſmodi. Mirum quod de pal
ma aſſeuerant / contra ſuperimpoſitum pondus reniti et in diuerſum
curuari. Subdiualibus trabeatonibus et tecturis iuniperum omnibus
præferunt: & huic ait Plinius eandem eſſe naturam atque cedro / Sed
ſolidiorem. Tum et oleam infinitam habere æternitatem prædi
cant: & Buxum etiam inter primarias annumerant: Caſtaneam
quidem tam et ſi pandat et torqueatur / non tamen in his operibus
quæ ſub diuo eſſe oporteat / recuſant. Probant & in primis olea
ſtrum ea maxime re qua & Cupreſſum quod cariem non ſentiat:
quo in numero ſunt arbores / quibus inſitus & infuſus unctuoſus
& gummoſus ſuccus eſt præſertim amarus : Eiuſmodi enim Ver
mem negant admittere et aduertitias humiditates excludere in
promptu eſt. Contrariam his putant materiem omnem:
1quæ dulci ſit ſucco prædita: & quæ facile incendatur. Ab his ta
men excipiunt oleam et oleaſtrum. Cerrum aut et fagum natura
imbecillem eſſe contra tempeſtatem & non peruenire ad uenuſta
tem affirmat Vitruuius. Plinius quercum item celeriter ait mar
ceſcere. Ad reliqua uero inteſtina opera naluarum / lectorum / men
ſarum ſubſelliorum et eiuſmodi abies egregia eſt: præſertim quæ
ad alpim Italiæ montem excreſcat. Nam hæc arbos natura eſt ſic
ciſſima et glutinum per quam tenaciſſima: Eſt & picea et cupreſſus
his rebus percommoda. Fagum fore alioquin fragilem prædicant
Sed capſis lectiſque utilem: & in tenuiſſimas ſecari laminas: ſeca
ri quoque et ilicem aiunt belliſſime: Inutiles et aſſeres habendæ
ſunt iuglans / quod facile frangatur / ulmus fraxinuſque: Nam hæ tam
et ſi lente / facile tamen panduntur. Verum obedientiſſimam eſſe
omnium in opere affirmant fraxinum. Sed nucem demiror non
multo eſſe in antiquorum monitis celebratiorem / quando ea qui
dem ut uidere licet / cum ad cæteros pleroſque uſus / tum maxime
aſſeritiis operibus admodum habilis et pertractabilis eſt. Morum
laudant cum ob eius æternitatem / tum quod nigreſcat uetuſtate in dies
et fiat gratior. Valuas memorat Theophraſtus conſueuiſſe diui
tes ponere ex loto ilice buxoue. Vlmum quæ rigorem firmiſſi
me aſſeruet: ideo portarum cardinibus utilem ducunt: Sed permu
tari iubent oportere ut ſit radix ſuperior inuerſo cacumine: Cato
uectes aquifolios laureoſ atque ulmeos fieri iubet: Clauiculis cor
num comprobant: Gradus ad ſcalas orno atque acere ponebant: Pi
nus: Picea: Vlmus ad aquarum ductus intercauabantur: ſed haſ
ce niſi terra contegas ociſſime ſeneſcere aſſeuerant. Cæterum or
nandis ædibus laricem feminam quæ colore ſimilis eſt melli com
pertum habent in tabellis pictorum eſſe immortalem: & nullis
riuis fixilem palmaque ei nerui non inſint tractim: ſed cæſim. Id
circo ad ſimulacra deorum efficienda utebantur. Tum & uteban
tur Lotho ac Buxo & Cedro: & item Cupreſſo: et craſſiore olea
rum radice / ægyptiaque perfica: quam eſſe lotho ſimilem referunt
Torno autem ſiquid terete reddidiſſe opus erat Fago / Moro / Te
rebinto: & inprimiſ Buxo omnium ſpiſſiſſima:
1& egregie tornatili: & ebano omnium gracillima utebantur.
Neque ſignis & tabulis efficiundis aſpernabantur populum albam
& item nigram: & ſalicem & carpinum et ſorbum / ſambucum et
ficum: Quæ arbores cum ſiccitate et æquabilitate ad excipienda
ſeruandaque pictorum glutiniamenta et illiniamenta utiles ſunt:
Tum ad formas exprimendas ductibileſ quidem atque admodum
faciles: Verum inter haſce omnium molliſſimam æxtare tili
am in promptu eſt: Sunt qui ad ſigna conficienda iuiubam com
probant: His contraria eſt robur: quando quidem inter ſe et cum
aliis omnibus eiuſmodi materiis inſociabilis omnino: et omnis
glutiniſ aſpernatrix ſit. Idem uitium eſſe omnibus lactumoſis et
criſpis aiunt / ut omne genus glutinamenti abdicent. Raſile itidem
atque denſum quodque lignum ægre coheret glutino: Quæ item di
uerſa ſunt natura uti eſt Hedera / Laurus / Tiliaque / quod calidæ
ſint / cum his quæ humectis locis naſcuntur: quod eiuſmodi om
nes frigidæ natura ſint / diu glutino non cohærent. Vlmus /
Fraxinus / Morus / Ceraſuſque / quod ſiccæ ſint cum platano et al
no / quæ madidæ natura ſunt / non conueniunt. Quin & tan
tum affuit apud maiores / ut natura inter ſe non congruentia:
& contraria glutino connecterent: Vt etiam ſimul non iugata:
Sed hærentia uetuerint coagmentari. Hinc illud Vitruuii quod
eſculeos quidem axes admonet querquinis non iungendos. Ve
rum ut de his omnibus ſummatim referam: Apud omnes aucto
res conſtat infæcundas arbores firmiores eſſe fertilibus: Silueſtres
& manu ferroque non cultas duriores eſſe domeſticis: Nam ſilue
ſtres quidem in morbos incidere / quibus interimant negat Theo
phraſtus: Domeſticas uero: & maxime quæ fructus ferant grauiſ
ſimis eſſe obnoxias morbis prædicant: Et inter feraces præcoques
ſerotinis / & dulces acutis eſſe imbecilliores ſtatuunt: Et inter a
cutas atque aſperas ſolidiores putant eas / quæ fructus acerbiores ra
rioreſque edant: Quæ alternis annis promunt: & quæ penitus ſte
riles ſint / feracibus nodoſiores ſunt: Et iſtarum quo quæque breui
or / eo difficilior. Et ſteriles magis creſcunt quam fertiles.
Addunt & eas quæ in propatulo & nulliſ neque montibuſ tectæ
1neque ſyluiſ: ſed crebriſ uentiſ & tempeſtatibuſ agitate creuerint /
firmiores illas quidem craſſioreſque eſſe: ſed breuiores nodoſioreſque
quam quæ in conualle & loco a uenus tuto excreuerint. Tum & arbo
res ortæ in locis humidis atque operacis molliores putant: quam quæ in
apricis atque ſiccis coaluerint. Et quæ ad boream naſcantur aptio
res eſſe quam quæ a borea ad hauſtrum declinent. Et quæ locis a ſua
natura ſint alienis natæ non ſecus atque abortiuas reſpuunt. Et me
ridianas quidem præ duras fore: ſed medullis contorqueri & mi
nus coequabiles præſtare ſe ad opus exequendum: Praeterea ari
das natura atque adcreſcendum tardas robuſtiores eſſe quam quæ laxe
& fecundæ ſint. Nam quod in his femineam / in his uero alteris
maſculinam eſſe naturam putabat Varro: & candida quæque li
gna minus eſſe denſa & magis tractabilia / quae quibus color quiuis
infusus ſit. Et ponderoſa quidem omnis materia ſpiſſior duriorque
leui eſt. Et quo quæque leuior / eo eſt fragilior: & quo criſpior / eo
aſtructior. Tum quibus natura dederit / ut diutius in uita uige
ant / dediſſe etiam ut abſciſſæ tardius corrumpantur. Omni etiam
in ligno / quo minus medullæ ineſt / eo natura illi acrior et robu
ſtior eſt: quæ partes ad medullam proximiores ſunt / duriores
hæ quidem cæteris / ac denſiores ſunt. quæ cortici propinquioreſ
ſunt neruo tenaciore ſunt. Et enim in arboribus ueluti in
animante pro cute eſſe ſtatuunt extremum corticem: pro carne
id quod ad cutem ſubeſt: pro oſſe id quod ad medullam circum
obuoluitur: & nodos in plantis per ſimiles eſſe neruis putabat
Ariſtoteles. Ligni partem omnium peſſimam alburnum depu
tant / cum alias ob res / tum quod teredinibus infenſa ſit. Adde his
quod partes materiæ / quæ dum ſtaret arbor ad ſolem meridiem ur
gebatur / aridiores erunt cæteris et gracidiores tenuioreſque / tamen
denſiores: habebuntque medullam iſta exparte cortici uiciniorem.
Et quæ item partes telluri et radicibus fuere finitimæ / ſtabunt il
le quidem cæteris grauiores huius ſignum quod aquis ægre adna
tabunt: et arboris cuiuſque pars media criſpior: & maculæ uti
cunque ſint / quo radicibus adiunctioreſ eo amfractioreſ intimaſ ta
men quaſque parteſ ſupernatibuſ conſtantioreſ et commodioreſ ducunt.
1
Verum in arborum generibus comperio aliquas de quibus opti
mi ſcriptores longe miranda referant: Nam uitem quidem ſeculo
rum eternitatem ſuperare affirmant. Iouis ſimulacrum factum ex
uite in urbe Populonia ad Ceſaris tempora conſpiciebatur ſeculis
permultis incorruptum. Neque ulli eſſe ligno naturam penitus æ
terniorem omnes prædicant. In Arriana indorum regione haberi
uites tam craſſas ait Strabo / ut eius truncum homines uix ample
xentur bini. Apud Vticam tectum ex cedro ſtetiſſe annos mille
ducentos otto & ſeptuaginta tradidere. In Hiſpania templo Dia
næ trabes ex iunipero ab anno ducenteſimo ante excidium Troiæ
uſque ad Hanibalem duraſſe teſtantur. Atqui cedro quidem mira
eſt natura: ſi uti ferunt una hæc arbos clauum non tenet. In monti
bus qui ad Benacum ſunt abieti genus riget: quo ſi feceris uas / ni
prius oleo perunxeris non continebit uinum. Hactenus de arbori
bus. Parandus eſt etiam lapis qui pro muris habendus ſit: is e
rit duplex: alius qui cementis coaptandis deuinciendiſque: Alius
qui ſtructuræ conueniat. De eo qui ad ſtructuram prius: Sed mul
ta cum breuitatis cauſa / tum quod nimium trita ſunt prætermittam
Neque iſthic inſiſtam ut phyſica illa de lapidum primordiis atque
origine diſputem: ex aquæ ne ac terræ commixtionibus uiſcoſa il
la principia in limum prius: ſubinde in lapidem duruerint: frigo
ris ne an quod de gemmis aſſerunt / caloris ui ſoliſque radio denſa
ta concreuerint / an potius ut rerum aliarum / ſic & lapidum itidem
ſint a rerum natura indita telluri ſemina: Colores ne lapidibus ex
rata terrenorum corpuſculorum cum liquenti aqua confuſione in
ſint: An ex innata ſeminis ipſius ui: An ex concepta radii impreſ
ſione adſint. Itaque iſtiuſmodi omnia tam & ſi fortaſſis aliquid fa
cerent ad rem exornandam: ea tamen prætermittam: remque ipsam
ædificatoriam quaſi inter fabros uſu & arte probatos tractans libe
rius & ſolutius proſequar / quam exactiſſime philoſophantes fortaſſis
poſtulant. Cato lapidem inquit æſtate eximito: ſub diuo habeto:
Ante biennium in opus ne ponito: æſtate quidem / quo uentis &
gelicidiis & imbribus / reliquisue temporum iniuriis inſueti lapi
des ſenſim aſſueſcant: Nam lapidem quidem nuper ex fodina hu
1more natiuo & ſucco pregnantem / ſi uentorum acerbitati & ſubi
tis gelicidiis obieceris / findetur atque ſoluetur. Sub diuo quo quoſque
lapis quod ſit ualidus: & contra res aduerſas & laceſcentes conſtans
Primo iſtiuſmodi quaſi præludio futuri cum temporis æternita
te certaminis comprobetur. Non ante biennium quo imbecilles
natura & qui uitium in opere facturi erant non te lateat & a fir
mioribus ſeparentur: Et enim quocunque in genere lapides inueni
ri certum eſt inter ſe uarios: ita ut alii ſub aere dureſcant: alii pru
inis aſperſi rubiginem trahant atque diſſoluantur & huiuſmodi.
Verum hi quales pro locorum uarietate & natura ſint / uſu et ex
perientia pulcherrime innoteſcunt: Vt iam ex ueterum ædificiis cu
iuſque lapidis uim et uirtutem didiciſſe plenius poſſis quam ex philoſo
phantium ſcriptis et monumentis. Tamen de toto lapidum gene
re ut ſummatim loquar / ſic licebit ſtatuiſſe. albus quiſque lapis
facilior fuſco est: Tralucidus opaco ductibilior: Et quo quiſque ma
gis imitabitur ſalem / eo erit intractabilior. Harena inſperſus la
pis colluſtranti aſper eſt. Aureæ ſi intermicabunt ſcint ille / contu
max. Nigrantes ſi ut ita loquar ſcatent puncti / indomitus. Qui
guttis eſt angularibus aſperſus / is erit firmior quam qui gluboſis: &
guttæ quo erunt minores / eo erit lapis tollerantior: Et quo cuique
color purgatior atque limpidior / eo æternior: Et lapidi quo uenarum
aderit minus / eo integrior: Et quo uena ipſa contiguo lapidi colo
re congruentior / eo æquabilior: et quo tenuior / eo moroſior: &
quo amfractior et uolutior / eo auſterior: et quo internodoſior / eo
acerbior. Venarum ea eſt apprime fixilis quæ ſui medio lineam
habuerit ductam rubrica / aut ocrea putrenti proxima ad has erit
quæ diluto et albeſcente herbaceo colore ſparſim fuſcabitur: Om
nium difficillima quæ glaciem præſertim ceruleam imitetur. Vena
rum numerum diſſidioſum et inconſtantem indicant: et quo directio
res / eo infideliores. Lapis quo diſfractis glebulis aciem acutiorem
et terſiorem dederit / eo erit concretior: Et lapis cum defringitur
cute qui minus extabit aſpera / is erit abilior ſcabro: Sed ſcabri ip
ſi quo erunt candidiores / eo minus erunt obſequentes. Et contra
fuſcus quiſque lapis ubi erit luna minutiore / illic magis ferri aciem
1aſpernabitur / ignobilis quiſque lapis quo fiſtuloſior eo durior: Et
qui aqua aſperſus ſummotenus tardius areſcet / is erit crudior: Et
grauis quiſque lapis ſolidior & expobilior leui: et leuis quiſque fria
bilior graui: et reſonans dum ferias lapis denſior eſt ſurdo: et qui
duriter perfricatus olebit ſulphur / acrior eſt quam qui nihil referat o
lidi: et quo denique ad ſcalprum contumacior / eo contra laceſſen
tes tempeſtates rigidior et conſtantior. Ad fauces fodinæ qui tem
peſtatibus perſtructus glebis ſe ſe grandioribus aſſeruarit / hunc
firmiorem ducunt. Omnis item lapis ferme cum defoditur mol
lior eſt quam cum ſub diuo eſt habitus: et humore aſperſus: atque infu
ſus lapis tractabilior ferro eſt / quam cum exaruerit: Et ſuo quiſque lapis
quo humectiore fodinæ loco exemptus ſit / eo cum aruerit erit den
ſior : et hauſtro flante credunt dolabiriores eſſe quam flante borea: et
borea urgente facilius findi quam hauſtro. Verum lapides ipſi qua
les futuri per ætatem ſint / ſiquid libeat ocius periculum facere / in
ditia patebunt hinc. Nam qui aqua commadefactus per plurimum
ponderi adiecerit / erit is quidem humido diſſolubilis. Qui uero
igne et flammis pertactus fraceſcet: ſub ſole æſtuque non perdurabit:
Neque hic prætermittenda cenſeo digna memoratu quædam: quæ
de non nullis lapidibus ueteres meminere. Nam erit quidem non
ab re intellexiſſe quantum habeant in ſe et uarietatis et admirati
onis / quo quæque aptis uſibus decentius accomodentur. Circa uol
ſinenſem et in ſtratonenſi agro eſſe lapidem prædicant omnibus
ædificiorum uſibus accommodatiſſimum: cui neque ignis: neque ul
la tempeſtatum uis noceat: Eundemque eſſe contra tempeſtatem pe
nitus æternum atque incorruptibilem: et ſimulacrorum lineamenta
qui diutiſſime aſſeruet. Cum ex incendiis urbem reſtitueret Nero
ſcribit tacitus ſaxo gabino et albano uſum pro trabibus / quod is la
pis ignibus imperuius ſit: Apud Liguriam et apud Venetias / in
umbria piceno apudque Belgas ſuppeditat albus lapis: quem ſerra
re dentata ſerra et dolare poſſis perfacile: Et ni alioquin natura eſ
ſet inualidus et imbecillis / omnium egreſſus foret in operibus:
Sed pruina et gelu et aſperugine rumpitur: et contra auras maris
minime eſt robuſtus. Habet hiſtria lapidem marmori non diſſi
1milem: Sed his uapore et flammis pertactus illico finditur et diſ
ſilit: quam ipſam rem euenire aſſeuerant cuique lapidi qui fortis ſit:
preſertim albo ſilici et item nigro ut igniſ nequicquam perferat. In
Campania lapis eſt fuſco cineri ſimillimus: cui etiam mixtos pu
tes et interiectos eſſe carbones: is quidem ſupra quam poſſis exiſtima
re pondere leuis eſt & ferro dolabilis et prorſus tenax / et item con
ſtans: et contra ignes et contra tempeſtates non inualidus: ſed adeo
arens & ſitiens / ut calcis humores confeſtim abſorbeat et uret:
Exhauſtaque et uanida pulueris inſtar relinquet illimenta: Hinc
breui diſſolutis compaginibus labeſcit opus ultro atque corruit.
At lapidi huic natura contrarius eſt globoſus lapis / præſertim qui
ſit fluuiatilis: nam ſemper madens cementis non coheret. Quid il
lud quod in marmorariis lapidicinis compertum habent marmora
excreſcere. Romæ per hæc tempora inuenta ſub tellure ſunt fiſtu
loſi lapidis tyburtini minutalia unum in ſolidum lapidem tempo
ris terræque ut ita loquar fomento concreuiſſe. Ex lacu Reatino ui
debis quo loci per abruptum illud praecipitium aqua redundans
in Nar fluentem corruit ripæ ſupremum labrum in dies concreuiſ
ſe : ut argumentum hinc non nulli ſumpſerint ex iſtiuſmodi addi
mento lapidiſque incremento conualle ipſa faucibus abſtruſa effec
tam lacum. Sub agro Lucano non longe a Silari fluuio qua par
te ad orientem uerſus ex altis rupibus aquæ ſtillanteſ defluunt con
creſcere in dieſ uidebiſ grandia pendentium lapidum glaceonia /
ad magnitudinem ut ſint eorum quodque onuſ carrorum per quam plu
rimorum. Iſ lapiſ recenſ & materno ſucco madenſ admodum te
ner eſt: Vbi uero aruerit / fit duriſſimuſ: et ad omneſ uſuſ accom
modatiſſimuſ. Id ipſum euenire ex non nulliſ ueteribuſ aquæduc
tibuſ ſpectaui: ut formarum latera concreta quadam gummatione
lapidiſ concruſtetur. In Gallia duo ſpectaſſe hac ætate licebit di
gna memoratu: Namque extat quidem agro Corneliano per alta tor
rentiſ ripa: ex qua grandeſ & plurimi globoſi lapideſ terræ uiſce
ribuſ intimiſ concepti paſſim in dieſ crebriſ lociſ parturiuntur.
In agro Fauentino propter lamoniſ fluenti ripam adſunt natura pro
tenſi uaſti lapideſ: qui non modicam in dieſ uim ſaliſ uomant:
1ſpatioque lapideſcere arbitrentur. In agro florentino ætrurie apud
Clatim amnem fundus eſt in quo alternis ſepteniis prædura quibus
abunde conſperſus ſit / ſaxa in glebas redeunt. Apud ciſicenos &
item circa Caſſandream uerti gleboſam terram in ſaxa refert Pli
nius. In puteolano puluis ſuppeditat qui aqua maris dureſcit et fit
lapis. Toto etiam littore ab oropo uſque Aulidem quicquid mari
abluatur lapidem fieri & concretum reddi referunt. In Arabia eti
am glebas ait Diodorus effoſſa terra ſuaue olentes: quæ quidem
ueluti metalla fuſe igni in lapidem uertantur: Addit et hoſce de
mum lapides eiuſmodi eſſe / ut cum in eos guttæ aquæ pluuiæ ce
ciderint / iuncturis colliqueſcentibus toto fiant in muro lapis uni
tus. Sarcophagum quoque lapidem apud Troadem aſiæ defodi fe
runt / qui fixili uena coniungatur: In hunc lapidem defunctorum
commiſſa corpora ante diem quadrageſimum tota præter dentes
aſſummi aſſerunt: et quod magis mireris / ueſtem calciamentaque
et eiuſmodi una cum corporibus illata uerti in lapidem prædicant
Contrarius huic eſt comites lapis / quo Darium condidiſſe referunt
Is enim corpora præſeruat integerrima. Sed de his hactenus.
Atqui conſtant quidem lapidis loco ueteres perlubenter uſos lateri
bus: credo equidem inopia rerum et neceſſitate ductos homines
primum uſurpaſſe / ut lateritia ponerent ædificia: quod poſteaquam a
nimaduerſum eſt quam id ſtructuræ genus opera facile / ad uſum com
modum / ad gratiam aptum / ad perennitatem firmum conſtanſque
exiſteret: proſecuti ſunt cum cætera tum et regias ædes ſtruere la
teritias. Demum poſteaquam ſeu caſu / ſeu induſtria percepere quid i
gnis ad firmandos denſandoſque lateres ualeret / teſtaceo paſſim o
pere omnia attollere perſeuerarunt: Et quantum ex uetuſtiſſimis ſtruc
turis annotaui: hoc profecto auſim dicere / nihil ad omnis quos ue
lis ædificationum uſus inueniri commodius latere non crudo / ue
rum cocto: ubi coquendi & ducendi ratio diligens adhibeatur.
Sed de lateritii operis laude alias. Ad rem fit quod aiunt lateri du
cendo terram probari eam / quæ ſit albicans et cretoſa: Item proba
ri quoque rubicoſam et eam quæ maſculus dicitur ſabulo. Harenoſam
uero et penitus ſabuloſam uitandam et in primis calculoſam omnino
1abigendam ſtatuunt: quod huiuſmodi intercoquendum diſtorque
antur et perfindantur / tum excocte ſponte ſua atterrantur. Lateres
non ſtatim effoſſa terra ducendos putant: ſed fodi terram autum
no iubent / commacerari totam per hyemem & uere primo duci.
Nam ſi ducas bruma / in promptu eſt rumoſas fieri gelatu: ſin aut
ſolſtitio / acri æſtu findentur ſummotenus ſicciſcendo. quod ſi cogat
neceſſitaſ ut per hybernos algores fingas lateres: operito illico ſic
ciſſima harena: Sin per æſtatem feruentem / humectis paleis: nam
ſic habiti non finduntur neque contorquentur. Sunt qui lateres ui
tro habere illitos uelint. Id ſi iuuabit / curaſſe oportet ne ducantur
ex ſabuloſa aut nimium macra arentique terra / nam uitrum abſor
berent. Verum ducendi ſunt ex albicanti et cretoſa et lenta: haben
dique ſunt tenues / nam craſſiores qui forte ſint ægre percoquuntur
et fixura immunes non euadunt. quod ſi craſſiores facere oportebit
incommodo prouidebitur multa ex parte ubi medias per craſſitu
dines uno & item alteris locis ſtilo perforabuntur / quo et ſiccari
et excoqui commodiuſ ualeant ſudore uaporeque per iſtas ipſas qua
ſi æſtuationes aſpirante. Figuli fictilibus ſuperilliniunt cretam al
bariam / qua fiat ut uitrum patinis equabilisſime alliqueſcat incu
tim: Id etiam operi lateritio conferet. Aduerti ex ueterum ædifi
ciis in lateribus mixtam eſſe partem non nullam harenæ præſertim
rubræ: et rubricam et marmor immiſcere aſſueuiſſe inuenio. Exper
ti ſumus eadem una ex terra reddi latereſ multo firmiores / ſi uelu
ti panes facturi maſſam prius quaſi fermentarimus: demum iterum
atque iterum ſubactam reddiderimus / ut ſic admodum cerea / et om
nibus etiam minutis calculis per purgatiſſima. Dureſcunt quidem
coctura adeo ut multa flamma in ſiliceam duritiem uertantur. Et
lateres ſeu fiat igne id dum coquuntur / ſeu forte fiat aere dum ſic
ceſcunt / quæ eadem res euenit panibus / cruſtam adducunt ſolidam
Iuuabit igitur tenues facere / quo plus adſit cruſte / minus medul
læ. Et in his experiri licet ſi terſi et perpoliti aſtruantur / durabunt
ille ſi contra tempeſtates quod cui uis lapidum æque eueniet / ut
terſi ſcabritie non exedantur: Atqui teſtas quidem tergendas pu
tant aut nuper exemptas ex fornace ante quam commaduerint / aut ſi
1madent antequam ſicceſcant. Nam ſemel madida atque rurſus exſicca
ta dureſcit teſta adeo ut ferri aciem delimet atque conſumat. Sed
nos commodius proxime ductam & adhuc urentem radimus. At
qui laterum tria apud ueteres fuerunt genera: Vnum longum ſex
qui pede latum pedem: Alterum palmos quinque quoque uerſus: ter
tium palmos non plus quatuor. Videmus in ædificiis teſtas præ
ſertim ad arcus et nexuras pedes quaſque uerſus latas binos. His
non æquæ uſos ueteres publicis atque priuatis operibus recitant: ſed
maioribus publica / minoribus priuata ſtruxiſſe ædificia. De his
quoque annotaui cum alibi in ueterum monumentis: tum uia appia
alia atque alia extare maiorum & minorum laterum genera: quibus
uarie uterentur: ut non modo quicquid ad utilitatem / uerum etiam
quicquid ad gratiam aptum et condecens uenerit in mentem: id
ſedulo uoluiſſe perficere arbitror: Vt cætera omittam lateres ui
di longos digitos non plus ſex / craſſos unum / latos tris: Sed his
potiſſimum pauimenta ſpicatim inſternebant. Præcæteris mihi
probantur trianguli / quos faciebant hunc in modum: Laterem e
nim quaque uerſus pedali amplitudinem ducebant craſſum digitum
et ſemis hunc dum uirebat duabus lineis diametralibus ab angulo
ad oppoſitum angulum ſignabant linea profunda / quæ uſque dimi
diam lateris craſſitudinem ſcinderet. Hinc igitur quatuor habe
bantur trianguli æquales: Lateres has præſtabant commoditates:
Nam minus capiebant cretæ / coaptabantur in fornace / eximeban
tur / deferebantur in opus habilius: puta qui una manu quatuor ha
berentur: Hos faber leui ictu inter abſtruendum alterum ab alte
ro diuidebat: Hiſque per frontes parietum ordines inducebat late
re pedali extrinſecus ut pateret: Angulo uero introrſus obiecto /
Ex quo impenſa quidem minor / opus gratius / ſtructura firmior
reddebatur: Nam cum toto pariete nulli non integri adeſſe late
res apparerent: tum anguli densatim infarturis parietum illigati
opus firmiſſimum reddebant. Ductos lateres ne illico in fornacem
imponas iubent / ni perſicci ſint: et non ante biennium ſiccos red
di: & in umbra commodius ſiccari quam in ſole aſſerunt: Sed de his
quoque hactenus / ni forte addas / quod annotauere terram ad huius
1modi opera quæ plaſtica nuncupantur probari inter egregias ſami
am arretinam et mutinenſem. In Hiſpania pergameam: In Aſia
unum hic breuitatis gratia non prætermittam / quæque de lateribus
uſque dicta ſunt. Eadem in tegulis tectorum atque imbricibus: atque
tubulis: atque omni denique plaſtico fictilique opere fore obſeruanda.
Diximus de lapide: Sequitur ut de calce dicendum ſit.
Calcem ex uario lapide Cato cenſorius improbat: Et calcem quæ
fiat ex ſilice ad omne opus damnat. Tum et ad calcem efficien
dam uehementer eſt in utilis lapis quiſquis exhauſtus / arridus /
putrens / in quo excoquendo ignis non inueniat quid abſummat:
quales ſunt tofinei: et qui circa Romam agro fidenate atque albano
ſubruffi atque pallentes ſunt. Tertia enim parte ſui ponderis quam ſu
us fuerat lapis leuior ſit calx oportet ea / quam periti probent.
Quin et lapis nimium ſiccoſus et natura et natura madens / quod
ſub igne uitreſcat / haud quaque eſt ad calcem efficiendam utilis.
Viridis inquit Plinius / lapis igni uehementer reſiſtit. At nos de
porphirite lapide compertum habemus / non modo flammis non
excoqui / uerum et contigua quæque circumhereant ſaxa intra forna
cem reddere / ut ignibus ne quicquam ſatis excoquantur. Atqui &
terricoſam quoque lapidem / quod calcem impuram reddat / reſpu
unt. Sed calcem in primis laudant uetereſ architecti: quæ de lapi
de fiat præduro et admodum ſpiſſo & præſertim albo: Hanc. n.
cum cæteris uſibus non incommodam: tum maxime teſtudinibus
firmiſſimam ducunt: Secundo loco probant calcem eam: quæ ſit
ex lapide alioquin non leui et putri: ſed fiſtuloſo: Hanc enim ad
opus tectorum eſſe omnium præcipuam & cæteriſ ductibiliorem
et reddere opera ſplendidiora cenſent. Vidimus & in Gallia uſus
architectos calce non alia / quam quæ facta ſit ex collectitio torrertium
ſaxo globoſo / fuſco / præduro & eiuſmodi ut poſſis putare ſilicem
eam tamen in opere tum ſaxo tum lateribus multa per tempora e
gregiam præſtitiſſe firmitatem conſtat. Inuenio apud Plinium e
am quæ fiat ex molari lapide calcem eſſe natura pingulentam: id
circo ad omnes uſus percommodam. Nos experto intelleximus
eum molarem lapidem qui guttatim ſale aſperſus est / cum rudior
1ac perinde aridior ſit non ſuccedere Eum uero alterum ſalibus non
mixtum / qui ſpiſſior et limacum frangatur tenuiore eſt puluere /
ſuccedere: Sed lapis uticunque ſit / ad calcem effoſſus utilior erit quam
collectitius: et ex umbroſa humentique fodina exemptus quam ex aren
ti: et ex albo ductibilior quam ex fuſco. In Galliis apud marittimas
eduorum regiones calcem lapidis inopia exoſtricis conchiliiſque ef
ficiunt: Eſt et calcis genus gipſum: fit enim et ipſum lapide excoc
to: tam & ſi Cypro et Thebis fodi gipſum referunt ſumma tellu
re ſolibus concrematum. Sed gipſeus omnis lapis a calcis lapidi
bus differt / quod tenerrimus ſit / friabilis / præter unum / qui in ſy
ria foditur: Nam prædurus quidem eſt. Differunt etiam quod gip
ſeus lapis horis non plus uiginti. Qui uero lapis ad calcem eſt /
horis non minus ſexaginta coquitur. Gipſi quatuor aduerti eſſe
per Italiam ſpecies: harum dua tralucidæ / duæ non tralucidæ.
Tralucidarum una glebis aluminis / ſeu potius alabaſtro eſt ſimi
lis: hanc ſquameolam nuncupant / quod tenuiſſimis quaſi ſquamis
coherentibus et paginatim compreſſis conſtet: Altera ſquameoſa
quoque eſt: ſed magis ſali ſimilis fuſco quam alumini. Non tralucida
rum autem ſpes ambæ cretam dens obdenſatam imitantur
Sed eſt altera albicans et ſuppallens: altera pallori ſuffuſum colo
rem habet ruffum. Poſtremæ prioribus denſiores inter poſtremas
ſubruffa tenacior. Inter priores quæ purior / ea candidiora & ſplen
didiora inde albariis operibus ſigilla et coronas præſtat. Apud
Ariminum gipſum inuenies ſolidum / ut dicas eſſe id marmor:
aut alabaſtrum: ex eo iuſſi tabulas ſerra dentata ſerrari ad opus
cruſtationum commodiſſimas. Omne gipſum ne quid prætermit
tam / malleis ligneis affligi et conteri / uſque infarinam reddatur: loco ſicciſ
ſimo accumulatum ſeruari / ſtatim produci / aqua celerrime infun
di confeſtim ad opus adigi oportet: Calx contra: non enim tun
ſam uerum ex gleba infundi: et multo quidem ante commacera
ri oportet aqua exhuberante prius quam in opus præſertim tectorum
immiſceas quo ſiqua fortaſſis gleba parum fuerit ignibus excoc
ta maceratione diutina ſoluatur atque liqueſcat. Nam cum recens
et non penitus proluta et commacerata ſummitur / quod in ea ſit
1latentes ſuberudi aliqui calculi / euenit ut hi quidem in dies putre
ſcant: et ſubinde emittant puſtulas / quibus omnis expolitio uitietur.
Adde quod calce non uno ſimul ut ita loquar proluuio infundere
ſed ſenſim oportet madefacere alteris atque alteris / atque item alteris
aſperſionibus / quoad plane ſit ebria reddita. De hinc loco humecto
et ſub umbra pura ſine ulla rerum aliarum mixtura / et nihil plus quam
ſummotenus leui operta harena aſſeruanda eſt / quoad temporis mo
ra liquidius fermentetur. Et compertum quidem habent calcem
diuturna huiuſmodi fermentatione multum ad uirtutem augere.
Nos quidem ueteribus ac deſtitutiſſimis in ſcriptis relictam / poſt
annos uti ex multis coniecturis perſpicue patebat / quingentos nuper
inuentam uidimus madidam et liquentem / et ut ita loquar matu
ram adeo ut mollitie mella oſſiumque medullas longe ſuperaret:
Atque ea quidem ad quemuis uſum non eſt ut putes commodius poſſe
quippiam inueniri. Duplum refert ſic habita harenarum quam quæ
recenter extincta miſceatur. In his igitur calx atque gipſum no con
ueniunt / in cæteris conueniunt. Illico enim eximas ex fornace: ac
ſub umbra et ſicco in loco habeas / mox infundas oportet: Nam ſiue
fornace ipſa / ſiue alibi ad auram ad lunam / ad ſolem adſeruetur:
præſertim æſtate ociſſime reſoluetur in cinerem / et fiet inutilis.
Hactenus de his. Fornacibus lapidem ne imponas monent ni con
fregeris / ita ut ſint fruſta glebis non minora / ſino illud quod fa
cilius coquantur. Compertum quidem eſt mediis in lapidibus præ
ſertim globoſis interdum adeſſe uacuas aliquas concauitates: qui
bus aer incluſus plurimum afferat detrimenti: Nam ſuccenſo forna
cibus igne fit ut iſtic ſeu frigore introrſus abſcedente aer perſtrin
gatur / ſeu in caleſcente demum lapide idem ipſus aer in uaporem
exaugeatur / fit inquisitus ut contumeſcat et quaque uerſus perfracto carcere
quo cohercebatur immani ſonitu acrique impetu erumpat / totamque for
nacis congeriem diſturbet atque peruertat. Et ſunt qui lapidibus
iſtiuſmodi uiderunt media intus uigere animantia cum alia et di
uerſa / tum uermes piloſo dorſo et multi pedes / qui quidem forna
cibus ſoleant diſpendium afferre. Neque hic non ſubiungam digna
quædam memoratu d rebus iſtiuſmodi / quæ noſtra ætate uiſa ſunt:
1Non enim hæc ſcribimus ſolum fabris / uerum et ſtudioſis etiam
rerum dignarum: Qua de re iuuat intermiſcere interdum quæ dele
ctent: et ab re tamen atque inſtituto aliena non ſint. Martino quinto
pontifice maximo / allatus extitit anguis reptus latio a fabris apud
fodinas uitam ducens in uaſto quodam lapide / circum omnibus aſpi
ramentis obſtruſis: Repertæ et aliquot ranæ / et item cancri / ſed hi
quidem mortui. Tum et candidiſſimo marmore in medio per hæc
tempora frondes arborum repertas teſtor. Vellinus mons / qui Bru
tios a marſis diuidit / omnium præcelſus toto uertice calueſcit lapi
de albo / et rediuiuo illic qua parte in brutios ſpectat / paſſim uide
bis diſfractos lapides refertos ſigillis conchiliorum maritimorum:
non amplioribus quam ut ea ſub uola manus capias. Quid illud ? Ex
agro Veronenſi in dies colliguntur ſaxa cælo ſtrata ſigno quinque
folio certis et comparibus lineis aptiſſime perſcripta atque belliſſime
imbricata naturæ arte admirabili et perfinita / ut imitari ſubtilita
tem operis poſſit prorſus mortalium nemo: Et quod magis mirere
nullum huiuſmodi inuenies lapidem niſi inuerſum / impreſſumque
ſigni formam obtegentem: quo facile putes naturam non admira
tioni hominum / ſed ſibi effinxiſſe tantas delitias artificii ſui.
Ad rem redeo. Non hic inſiſtam referens quo pacto foci ueſtibulum
præfurniumque teſtudinare / et interiorem ignium ſedem coaptare opor
teat / ut extuans flamma reſpiret / ut ſuis quaſi limitibus coherce
atur / ut in unum ad opus coquendi confluat tota ignium uis atque
conſpiret. Neque proſequar quo pacto ſenſim ſuccendere et ignem
non intermittere uſque dum flamma ad ſupremum uſque nequicquam fumo
ſa exeat: et ſummi intra fornacem lapides candeſcant / et coctum la
pidem non eſſe niſi cum flammis turgefacta quæ circunhiaret fornax
ſeſe receperit atque perſtrinxerit. Mirum in quo naturam ſpectes
elementi. Nam ſi calce cocta ignem ſubdemeris / fiet calcaria ſen
ſim minus in imo calens / in ſummo uero magis multo reddetur
ignita. Nunc quoniam his operibus perficiendis non calce tantun /
uerum et harena opus est: de harena ipſa nobis dicendum eſt.
Harenarum tria ſunt genera / Foſſicea / Fluuiatilis / Marina. Om
nium optima foſſicea. Atque ea quidem multiplex eſt / Nigra / Cana /
1rubra et carbunculus et glareoſa. Siquis me roget quidnam eſſe
harenam ſtatuam: fortaſſis dixero eam eſſe / qua maioribus confra
ctis lapidibus minutulis conſtet lapilliſculis: Tametſi Vitruuio
placuit harenam / et præſertim in ætruria / quam carbunculum di
cunt / genus eſſe quoddam terræ ignibus a rerum natura intra mon
tes incluſis peruſtæ et redditæ / ut ſit iam terra non cocta ſolidior
et tofo ipſo mollior. Verum inter haſce omnes harenas praeferunt
carbunculum. Aduerti romæ publicis ædificiis uſos no in poſtre
mis rubra: Caua intra foſſiceas ultima eſt: Glareoſa fundamentis
farciundis commoda eſt: Sed inter primarias proximo loco annume
rant glaream tenuiorem præſertim quæ angularis et ab omni terræ
immixtione immunis ſit: uti eſt quæ apud uilumbros abunde ſuppe
ditat: Subinde harenam probant / quæ ex fluento poſt primam ſu
premam cutem abrepta eximatur: Et inter fluuiatiles torrentium /
et inter haſce utilior quæ intra montes pronioribus profluuiis ſub
ſtitit. Extremo uenit loco harena quæ ex mari excepta ſit: et inter
maritimas nigrantem ac uitroſam non omnino uituperant. Apud
Picentes agro ſalernitano harenam ex mari ſumptam foſſiceæ non
poſtponunt: Sed eius regionis non omni ex littore deſumptam pro
bant: Nam compertum quidem habent littoribus / quæ ad hauſtros
excipiendos pateant / harenam eſſe omnium deterrimam: Quæ uero
ad lybicum ſpectent littora / ea quidem harenam ferre minime poſ
ſimam. At inter maritimas harenas eſſe commodiorem conſtat / quæ
ad rupes ſubſideat: granoue craſſiore ſit. Atqui habent harene qui
dem cur etiam differant inter ſe: Namque marina inhareſcit difficile et
ſalſugine diſſolubilis madeſcit continuo atque ſubfluit: Inde igitur
onera ægre et numquam fidiſſime ſuſtinet. Fluuiatilis quoque humecti
or eſt quam foſſicea: eaque de re ductibilior et tectoriis habilior. Foſſi
cea propter pinguedinem tenacior: ſed facit rimas: ea de re (cum)
rationibus adigunt / non ad tectoria. Sed erit harena optima ſuo in
genere quæque fricata et perſtricta manibus ſtridorem faciat: et quæ
in candidam ueſtem excepta non coinquinabit: neque terram ſubſi
dentem relinquet. Contra erit harena non bona: quæ per ſe lenis et ne
quicquam aſpera: et colore odoreque luteam terram imitetur: quæue intra
1aquam exagitata / aquam reddet plurimum turbulentam et limoſam:
quæue in area relicta ilico herbeſcet: eritque non bona / que dudum
conuecta diu extiterit ſub aere ad ſolem et lunam et pruinas: nam
terricoſa efficitur et putris: et perinde cum ad producenda arbu
ſcula et caprificos parata: tum ad continendam ſtructuram infir
miſſima.
Diximus de materia / lapide / calce / et harena: quæ a maioribus pro
barentur. Sed locis non omnibus dabitur / ut ea pro inſtituto rebus
agendis commoda et parabilia inueniamus. Aſiam aiebat Cicero pro
pter copiam marmoris / ſemper ædificiorum et ſignorum gloria
floruiſſe: At marmora locis omnibus non inuenies: alibi aut nullus
eſt lapis: aut ſi eſt / is quidem non ad omnem uſum eſt habilis. Tota
italia ab ea parte quæ ad meridiem uergit / foſſiceam reperiri hare
nam teſtantur: ab apennino citra non reperiri. Babylones inquit
Plinius bitumine: Carthaginenſes luto utuntur. Alibi omnino la
pidis inopia cratibus et argilla ædificant. Budinos refert Herodo
tus cum priuatas / tum etiam publicas ædes non re alia ædificare
quam ligno: ut etiam urbis moenia atque ipſa deorum ſimulacra ſint
apud eos lignea. Neuros ligno penitus carere ait Mella: ut ligno
rum loco ſuccedere cogantur oſſa. Aegypto iumentorum ſegeſti
onibus focum fouent. Hine eſt ut alii alia ſibi habere pro neceſſi
tate et rerum oportunitate diuerſoria cogantur. Apud ægyptios
ſunt qui uel regias domos harundinibus: apud Indos qui cætarum
coſtis ſibi ædificent. Apud Dedaliam in Sardis ſuffoſſa tellure ha
bitare ſcribit Diodorus. Carris Arabiæ oppido muros domoſque
maſſis efficiunt ſalis. Sed de his alias. Itaque ut diximus non omni
loco eadem lapidis harenæque et huiuſmodi eſt copia: Sed diuerſis
diuerſa et naturæ et rerum exiſtit ratio atque modus: Iccirco his uti
oportet quæ ſuppeditant: et in his ipſis adhibenda eſt cautio: pri
mo ut habiliores et commodiores / ſelectos paratoſque habeamus: pro
xime ut ædificando aptioribus utamur / ſuis quibuſque locis cuncta
recte diſpartiendo.
Sequitur ut paratis rebus / que recenſuimus / materia / lapide / calce /
harena: nunc de conſtruendi ædificii ratione et modo tranſigamus.
1Nam ferrum quidem æs atque plumbum et uitrum er reliqua iſtiuſ
modi ut pares nihilo plus opus eſt induſtria, quam ut coemis atque in
unum cogas / quoad in opere perficiundo non deſint: tam etſi de his
ſeligendis et diſtribuendis dicemus ſuo loco / quæ ad operis ornamen
torumque rationem abſoluendam conueniant: Atque nos quaſi opus fac
turi ſimus et manu ædificaturi ab ipſis fundamentis rem ordiri ag
grediemur: Sed hic prius eſt ut iterum admoneam / penſanda eſſe
tempora cum publica / tum et priuata noſtra noſtrorumque eiuſmodi
ſint: ne quid aggrediamur: in quo perturbatis rebus aut inuidiam
captes ſi perſeueres ædificando: aut diſpendium ſi deſeras. Adde quod
et naturæ tempora inprimis erunt obſeruanda: Nam uidere quidem
licet / uti ea quæ per hyemem ædificantur / locis præſertim frigidis
gelent: Ea uero quæ per æſtatem / locis præſertim æſtuoſis areſcant /
prius quam cohereant. Hinc igitur admonebat Frontinus architectus
eſſe ad opus exequendum apta accommodataque tempora: quæ ſunt
a chalendis aprilis / ad chalendas uſque nouembris / intermiſſo æſtatis
feruore. Sed pro locorum uarietate et coelo opus maturandum aut
producendum ſtatuo. Itaque ſi cum his cumque cæteris rebus quæ ſupra
recenſuimus / bene tibi conueniet: erit demum area futuri operis
deſcribenda / ſignatis in ſolo ſpaciis ſua et linearum et angulorum
dimenſione.
At ſunt qui admonent bonis initiis inchoandam eſſe ædificationem:
permaximi quidem intereſſe quo quidque temporis momento in rerum
præſentium numero causae occeperit. Lucius Tarutius urbis Romæ
natalem diem adinueniſſe fortunæ ſucceſſibus annotatis prædicatur:
Tantanque habere uim ad res futuras ipſum hoc initii momentum pu
tarunt ſapientiſſimi ueteres: ut fuiſſe Iulius firmicus maternus re
ferat / qui mundi genituram ex rerum euentibus compertam fecerint:
ac de ea re accuratiſſime ſcripſerint. Namque Eſculapius Annubius
que: et iſtos ſecuti Petoſiris et Necepſo ſic fuiſſe hanc affirmant:
ſurgente ab orizonte Cancro et luna ex dimidio / ſole in leone / ſa
turno in capricorno / ioue in ſagittario / marte in ſcorpione / uenere
in libra / mercurio in uirgine. Et profecto tempora ſi recta interpre
tamur plurimum pleriſque in rebus poſſunt. Nam et quod illud quod aiunt
1die brumali pulegium aridum floreſcere / inflatas ueſicas diſrumpi
ſalictorum folia: Malorum grana uerti ac circumagi / murumque iocuſcu
lis fibras numero in dies ad lunæ numerum congruere atque æquari.
Ego uero etſi iſtius diſciplinæ profeſſoribus et temporum obſeruato
ribus non tantum tribuam / ut eos exiſtimem ſuis poſſe artibus certam
præſtare fortunam rebus / non tamen eſt ut aſpernandos ducam ſiquando
diſputent præſcripta iſtiuſmodi tempora monente coelo utramque in par
tem poſſe quam plurimum. Sed uti ea ſeſe habeat res / ſeruaſſe quæ admo
nent: aut plurimum proderunt ſi uera ſunt: aut minimum nocebunt ſi
erunt falſa. Adderem hic aliqua ridenda / quæ ueteres probauere in
choandis rebus: ſed nolim interpretentur ſecus atque res ferat: Et pro
fecto ridiculi: qui bono item omine cum cæteras res: tum et imprimis
areæ præſcriptionem inire iuſſerint. Veteres his ſuperſtitionibus adeo
uacabant: ut eſſe primum militem in delectu conſcribendo curarent: ne
ei eſſet nomen ulla ex parte infauſtum: tum et luſtranda colonia atque
exercitu bonis nominibus eligebant / qui hoſtias ducerent: et locan
dis uectigalibus cenſores Lucrinum lacum ob nominis felicitatem
eſſe omnium primum inſtituere: Tum et malo nominis nomine permoti quæ
prius epidannum uocabatur: ne indannum eo nauigantes ire dicerentur:
Dyrrachium appellari uoluere. Eadem ronne et Beneuentum / quod
prius Maloeton diceretur nuncupauere. Rideo hic: nam bona etiam
uerba et precantia adiungi placet. Et ſunt qui affirment hominum
uerba tanti causae / ut uel a feris mutiſque rebus audiantur. Sino illud Ca
tonis uerbis laſſatas boues inſtaurari. Solere quidem homines aiunt
impetrare a ſolo patrio uerbis et precibus / ut inſuetas et alienas alat
arbores: ipſaſque arbores exorari poſſe ut tranſmigrent / et in alieno
accreſcant. Iam mihi poſtea quam inepti causae coepimus / aliorum ineptias
recenſendo illud ridiculi gratia non omittam / quod aiunt adeo au
diri hominum genus / ut rapam affirment ampliorem creſcere: ſi dum
ſeratur obſecretur / ut ſibi et familiæ et uicinis benigne conferat.
Quæ quidem res ſi ita ſunt: non intelligo cur ocimum herbam pu
tent / quo magis cum maledictis et probris ſatum ſit / eo fructus
lætiores afferre. Sed miſſa hæc faciamus. Cæterum præſtare qui
dem arbitror / ſi omni opinionum incerta ſuperſtitione deſpecta / rem
1ipſam ſancte et religioſe aggrediemur. Ab Ioue principium mu
ſæ: iouis omnia plena: Ergo purificato animo: et ſancte pieque ado
rato ſacrificio / inchoari tantam rem perplacebit: his maxime ha
bitis precibus ad ſuperos / quibus poſcatur / ut opem auxiliumque præ
beant operi / et faueant cæptis / quoad fauſte/ feliciter / proſpereque
eueniat res: ſitque longa cum ſua ſuorumque hoſpitumque ſalute et ſalu
britate: cum rerum firmitate: animi æquabilitate: fortunarum in
cremento / et induſtriæ fructu / et gloriæ propagatione: bonorumque
omnium perhennitate / atque poſteritate. De his hactenus.
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE
OPERE LIBER TERTIVS INCIPIT.
oMNIS ASTRVENDI OPERIS RA
tio / hac una in re uerſatur atque conſumitur: ut
pluribus ordine congeſtis et arte compactis rebus:
ſeu ſint illi quidem quadrati lapides: ſeu cemen
ta: ſeu materia: ſeu quod aliud uis ſolida ex eis /
et quoad eius fieri poſſit integra unitaque conſtru
ctio producatur. Integra counitaque ea dicentur, quo
rum partes a partibus neque reſectæ / neque diſiunctæ / neque non ſuis
inſitæ locis ſint: Sed toto linearum tractu cohereant atque conſe
quantur. In ſtructura igitur conſideraſſe oportet / quænam in ea
primariæ ſint partes: et quæ partium lineæ atque ordines. Structuræ
perficiundæ partes minime obſcuræ ſunt. Namque ſummum / infimum /
dextrum / ſiniſtrum / proximum / diſtans: et quæ inter has extre
mitates intercurrant media / ex ſe patent: Sed quid cuique inſit: cur
inter ſe differant: non omnes intelligunt. Neque enim est opus tollere ut
putant imperiti / lapidem lapidi: et cementa cementis ſuperaſtru
ere: Sed diuerſæ cum ſint partes: longe diuerſis indigent rebus
et induſtria: Aliud enim fundamentis: aliud procinctui et coro
nis: Aliud angulis et apertionum labris: Aliud extremis cuti
bus: Aliud intimis parietum in farctionibus et craſſationibus de
betur. Quod autem cuique debeatur / noſtrum erit proſequi,
1In his igitur abſoluendis ab ipſis fundamentis incipiemus: eos ut di
ximus imitati: qui manu ſint opus effecturi.
Fundamentum / ni fallimur / ſtructuræ pars non eſt: ſed locus uideli
cet ac ſedes: in qua ſtructura ipſa tollenda ſtatuendaque ſit. Nam ſi da
bitur area penitus ſolida atque omnino conſtans lapidea fortaſſis: quales
apud Veios nonnullas inuenias: quænam tibi illic erunt fundamenta
iaciunda potius quam ut ſtructuram ipſam attollas. Apud Senas uiſuntur
maximæ turrium moles / ipſo primo et nudo in ſolo poſitæ: Eſt enim
mons ſolidus ſubſtratus tofo. Fundatione igitur hoc eſt itione in fun
dum atque fossura erit opus ubi firmum ſtabileque solum proſciſſa de
miſſaque fouea quærendum ſit: quod ipſum fieri ferme pleriſque omnibus
in locis conuenit : de quibus poſtea. Commodum futurum ſolum inditio
erunt hæc / ſi mille aderunt herbæ / quæ humectis in locis ſoleant:
ſi arborem aut nullam ferat: aut eam tantum: quæ niſi in præduro et
denſiſſimo oriatur: Si circum multo erunt omnia ſicciſſima et penitus
arentia: Si lapidoſa lapide non minuto / non globeo: ſed angulari ſo
lido præſertim ſiliceo: Si ſub ſe neque ſcaturient fontes / neque fluen
tum peruader: Fluenti. n. natura eſt / ut aut rapiat ſempiterne quoad
motu ualeat / aut importet: Ea re fit ut plana / quæ propter fluuius
excurrit / ſoli firmitatem præſtent non prius / quae ubi ſub alueum deſcen
deris. Tu priusquam quicquam fodere incipias angulos arearum et omnes
laterum lineas diligentiſſime iterum atque iterum annotaſſe oportet:
quales futuri ſint et quo ſtatuantur loco: His angulis ponendis
norma opus eſt non puſilla / ſed prægrandi: quo directionum lineæ
certiores conſequantur: Normam ueteres conficiebant tribus rectis re
gulis in unum triangulum coniunctis: quarum erat una cubitos tris: al
tera quatuor: tertia cubitos erat quinque. Atqui hos quidem angulos
ponere imperiti / niſi rebus omnibus quæ aream occupent / amotis:
et ſolo prius reddito uacuo et penituſ complanato neſciunt: Eaque
de re / quod in hoſtium agro moderantiuſ facerent / repente rap
tiſ malleoliſ / fabroſ uaſtatoreſ ad diruenda et delenda omnia im
mittunt: Quorum eſt error caſtiganduſ: Nam multa et fortu
næ iniuria / et temporum aduerſitaſ / et rerum caſuſ atque ne
ceſſitas poſſunt afferre: Quæ moneant uetentque ne quid cæp
1ta proſequare: Et interea dedecet profecto non parcere ueterum
laboribus / et conſulere ciuium commodis / his quæ aſſuctis maiorum
ſuorum laribus capiant: quando et perdere et proſternere et fundi
tus conuellere quæque ubique ſunt / ex arbitrio ſemper relictum ſit.
Itaque priſtina uelim ſerues integra quoad noua illis non demollitis
attolli nequeant.
Fundamentis deſcribendis meminiſſe oportet prima parietum exor
dia et ſoccos / quos etiam fundamenta nuncupant / habenda eſſe quo
ta parte ſui ampliora / quam ſit futurus paries: eorum imitatione qui
alpibus ætrurie per niues ambulant: Nam hi quidem pedibus adi
gunt cribros funiculis in eum ipſum uſum contextis: quorum am
plitudine ueſtigia minus immergantur. Anguli ipſi quo pacto an
notentur / eſſet non facile examuſſim proſequi uerbis ſolis. quod
ſit eorum captandorum ratio ex mathematicis ducta: et linearum
exemplo indigeat: res ab inſtituto aliena: de qua alibi in commenta
riis rerum mathematicarum tranſegimus. Tentabo tamen atque eni
tar quantum hic conferat ita loqui: ut qui ingenio ualeas / facile in
telligas multa / unde totam rem poſtea ex te conſequaris. Obſcurio
ra fortaſſis quæ uidebuntur / ſi libebit ad unguem tenere ex commenta
riis ipſis petita percipies. Nos quidem fundamenta diffinientes
aſſueuimus lineas dirigere / quas radices nuncupamus / hunc in mo
dum: A media enim fronte operis / ad poſticum protendo lineam:
ad cuius dimidiam longitudinem figo telluri clauum: per quam
tranſuerſam duco ex geometrorum monitis perpendicularem. Itaque ad
haſce duas lineas / quicquod demetiendum eſt redigo: ſuccedunt omnia
belliſſime: præſto ſunt æquidiſtantes certiſſimi finiuntur anguli:
partes partibus reſpondent / apteque conformantur. Quod ſi forte dabitur
ut interiectis parietibus ueterum ædificiorum captandi anguli ter
minum ac ſedem radio uiſus expedire notaſſe non queas: tibi æque
diſtantes lineæ ducendæ ſunt ea / qua libera et expedita patebit uia:
hinc ſignato interſectionis puncto / cum gnomonis / tum diametri
productione / tum etiam aliis æquediſtantibus ad normam coequa
tis lineis rem pulcherrime aſſequemur. Neque erit non accommoda
tiſſimum radios uiſus locis ſupereminentibus terminare linea:
1quo illinc dimiſſo perpendiculo certa præſtetur directio atque pro
greſſio. Signatis perinde lineis et angulis foſſionum conueniret qui
dem oculorum et intuitus uim habere / qualem per hæc habuiſſe tem
pora hiſpanum quempiam fabulantur. qui aquarum uenas per terræ
intima ſerpientes / non ſecus diſternebat ac ſi in aperto fluerent:
Tanta ſub terra ſuccedunt incognita: quibus non tuto onus et im
penſam ædificationis ſubſtinendam committas. Et oportet profecto
cum toto ædificio / tum præſertim ipſis fundamentis nihil negli
gere: in quo cauti et circumſpecti ædificatoris ratio et diligentia de
ſiderari poſſit: quando in cæteris ſiquid erratum eſt / lædit leuius:
et emendatur facilius: et perfertur commodius quam in fundamentis: in
quibus nulla errati excuſatio admittenda eſt. At ueteres / quod
fauſtum et felix ſit / fodito inquiunt / uſque dum ſolidum inuenias.
Habet enim tellus ſubduplices et multiplices cutes: alias fabulo
sas: alias harenoſas: alias calculoſas et eiuſmodi: ſub quibus ordi
ne uario et incerto denſa et concreta ſubſtitit cutis / ferendis ædifi
ciis ualidiſſima. Quæ et ipſa quidem uaria est: neque cæteris ſui ge
neris ulla pene in re ſimilis: Sed alibi duriſſima et ferro prope in
expugnabilis: alibi craſſior: alibi nigricans: alibi albicans: quam
cæteris imbecilliorem plerique putant: Alibi cretamoſa: alibi tofinea:
alibi ex quadam argille genere immixta glarea: De quibuſ omnibuſ quenam
ſit optima certum dari aliud nullum iudicium poteſt. preter unum: Vt
eam probent: quæ errfum egre excipiat: quæ ue aqua immiſſa minime
diſſoluatur. Et ſolidum ea de re nullum haberi putant certiuſ atque conſtan
tiuſ. quam quod ad aquam perterre uiſcera ſcaturientem ſubſit. Nos uero
doctos et peritos omnes incolas et uicinos architectos conſulendos
putamus: Qui quidem & ueterum ædificiorum exemplo: et po
nendorum in dies uſu recte iſtius: ædifices: regionis ſolum quale
ſit & quid ualeat facile didiciſſe potuere. Dantur tamen argu
menta de ſoli firmitate prætentanda & congnoſcenda. Nam ubi
graue aliquid per ſolum prouolutaris / aut exalto cadentem dimi
seris: & non ſubcor tremuerit locus: aut aquam / expatina / illic
ſtatuta / criſpantem non reddiderit: nimirum firmitatem iſtic
polliceri inter petrabimur. Tu tamen ſolidum inuenies non
1ſemper omni in loco: Sed dabitur regio uti eſt apud Adriam apudque
Venetias / ubi ſub congeſtitia inuenias aliud nihil ferme præter ſo
lutum limum. Diuerſa igitur tibi erit fundationis ratio / pro lo
corum diuerſitate exequenda. Locorum alius elatus / alius depreſ
ſus: alius inter hæc medius / ut puta qui accliuis ſit: hic adeo alius
ſiccior et aridior: uti ſunt præſertim montium iuga et uertices:
Alius penitus madens et infuſus: uti eſt qui apud mare: apud lacu
nas et intra conualles ſubſidat: Alius ita eſt poſitus / ut neque ſiccus
omnino: neque penitus madens ſempiterne ſit: uti natura ſui ſunt ac
cliuia: ut quibus aquæ non perſiſtunt immotæ et contabeſcentes:
ſed lapſu aliquo per pronum deducuntur. Nullis locis ilico fiden­
dum eſt inuento quod ferrum reſpuat: poſſet enim id eſſe in cam­
peſtri parte ue et infirmum: ex quo maxima iactura et totius ope­
ris ruina olim conſequeretur. Noſque uidimus turrim apud Mneſtorem / Ve
netiarum oppidum / que poſt annos aliquot quam abſoluta extitit / pon
dere ſui perforato cui incumbat ſolo / uti res monſtrauit / tenui et
imbecilli ad ſumma uſque propugnacula immerſum ierit: quo magis incul
pandi ſunt quae non ſolido iſtiuſmodi a natura ſubſtrato et ſubſtituto
præcipue ut ferat ædificia: ſed uel macerie aliquam ueteris ruinæ inuen
ta / non eam quanta et qualis ſit funditus perſcrutantur: Sed in ea
præaltos parietes attollunt inconſiderate: et minuendæ impenſæ
auiditate / omnem ædificationem ultro perdunt. Præclare iccirco
admonentur / ut omnium primi fodiantur putei: Id quidem cum
cæteras ob res / tum ut apertiſſime pateat quanti quæque ſeſe habeat
cutis ad opus tolerandum aut infirmandum. Accedit quod ad mul
tas rerum agendarum commoditates et aqua inuenta et quæ egeran
tur conferet. Accedit etiam quod hinc adaperta reſpiratio a ſubterra
neis exalationum motibus tutam illæſamque præſtabit ædificio fir
mitatem. Itaque ſeu puteo / ſeu ciſterna / ſeu cloaca / ſeu quauis pro
fundiore foſſione recognitis quæ ſub terra latitabant cutibus / commo
diſſima eligenda en / cui opus committas. Tum et elato et quocunque et
in loco: unde profluens unda conuellere aut aſportare quippiam ualeat:
profundiorem omnino induxiſſe foſſam conferet. Nam aſſidua imbrium ite
ratione montes ipſos ablui / abſtergi atque perinde imminui inditio est: quod
1extantes ſpeculæ in dies expeditius uiſuntur: quæ interiecto mon
tis primitus non apparebant. Maurelius mons qui ſupra Floren
tiam eſt / patrum noſtrorum ætate multa uirebat abiete: At nunc
nudus et aſper relictus eſt / imbrium ni fallor abſterſionibus.
Decliuibus areis iubebat Iunius Columella inferiori a parte et lo
co preſſiore fundamenta ordiri auſpicaremur: Perite id quidem:
Namque præter id / quod illic iacta / et præſtructa admodum ſuis co
aptata locis perſiſtent: quaſi fultura ualida renitentur ad curſus ea:
quæ mox ſi ædes prolatare libuerit / ad partem ſuperiorem appli
cabuntur: Fiet etiam ut quæ fortaſſis uitia ſubſequi ad iſtiuſmodi
foſſiones interdum ſoleant hyante ſolo atque labente / minus te la
teant: minuſque noceant. Paludoſis in locis laxam adaperire foſſam
conuenit: foſſæque latera palis / cratibus / tabula / alga / limo et iſtiuſ
modi rebus munienda hinc atque hinc: ne aqua ſubinsiuat: Mox ex
haurienda ſiqua reſidua intra munitiones ineſt aqua: egerendaque
harena: abruenduſque lutoſus alueus funditus: quoad inuenias ubi
pes ueſtigio ſiſtat. Idem ipſum ſabuloſo in ſolo quoad res poſtu
let faciundum eſt. Cæterum omnis foſſionis fundum ad libellam
plane coequandum eſt: ne quam in partem uſpiam ſit decliue / quo
imponenda coequatis ponderibus collibrentur: Habet enim pon
dus in ſe hoc inſitum et innatum: ut depreſſiora ſemper oppetat et
opprimat. Sunt quæ in paluſtribus fieri iubent / ſed magis ad ſtru
cturam quam ad fundationis rem pertineant: Atqui ſic enim iubent.
Sudium et palorum copiam cacumine præuſto / pede inuerſo ad
ſublime figito: ut ſit operis huius area lata duplo / quam futurus eſt
murus: ſintque pali ad muri futuri altitudinem / longi nihilominus
una partium ex octo: ſintque craſſi ut ad ſui longitudinem / ita ut
pars reſpondeat nihil minus duodecima denique conferti configan
tur quoad ubi plures interfigas aditus non pateat. Configendorum
palorum machinas uticumque illæ ſint habere oportet malleos non
grauiſſimos: ſed crebro ictu incudentes: Nam prægraues cum ſint
pondere immani impetuque intolerabili materiam protinus perfrin
gunt. Crebritas quidem omnem ſoli contumaciam et peruicaciam
aſſiduitate laſſat et domitat. Videre licet ubi tenuem uelis duram
1in materiam clauum infigere. ſi malleo utaris graui / non ſuccedit:
ſi puſillo et apto / penetrabit. Hæc de foſſionibus hactenus: niſi
forte illud addendum ſit / quod interdum aut parſimoniæ gratia /
aut uitandæ ſoli intermedii labilitatis cauſa iuuat non una et con
tinuata foſſa opus ſolidum perducere: ſed interuallis intermiſſis:
quaſi pilas tantum aut columnas poſituri fundamus: quo inde ab al
teris ad alteras ductis arcubus / reliquus paries ſuperextollatur.
In his eadem obſeruanda ſunt / quæ uſque recenſuimus. Sed quo plus
oneris in haſce impoſiturus ſis: eo latiores et obfirmiores ſubigas
fundationes atque pedamenta oportet.
Hactenus de his: Reliquum eſt ut ſtructuram aggrediamur. Sed
cum tota fabri ars ordoque aſtruendi pendeat / partim ex lapidum na
tura / et forma / et habitudine: partim ex calcis fulturæque glutino
atque illigamentis. De his igitur prius breuiſſime recenſenda ſunt
quæ ad rem faciant. Lapidum alii rediuiui et fortes et ſuccoſi / qua
les ſunt / silex / marmora / et eiuſmodi: quibus innatum eſt ut ſint
graues et ſonori: Alii exhauſti / leues / ſurdi: quales ſunt tofinei et
ſabuloſi. Item lapidum alii plauis ſuperficiebus / rectis lineis / æqua
libus angulis: quos quadratos nuncupant: Alii ſuperficiebus / lineis /
angulis multiplicibus et uariis: quos incertos appellabimus. Rur
ſus lapides alii prægrandes: hoc eſt quos ſingulos nudæ hominum
manus abſque traha / uecte / rutulo et gerulis et iſtiuſmodi agere ad
arbitrium nequeant: Alii minuti: quos uel una manu tollere collo
careque poſſis ex ſententia. Tertii lapides inter iſtos qui pondere
et magnitudine medii ſint / iuſtos appellamus. Omnem lapidem
et integrum et minime lutoſum et bene madentem eſſe oportet:
Integer an quaſſatus ſit / indicabit ſonus quem ſub ictu refert. Ab
luetur nullibi purius quam torrente. Non penitus madidum reddi aquis
ante diem nonum ſatis conſtat / qui iuſtus ſit lapis: qui autem præ
grandis / tardius: Nuper exemptus ex fodina / longe ueterano com
modior : Qui ſemel calcem expertus ſit lapis / ſecunda non amat
coniugia. Hæc de ipſo lapide.
Calcem quidem / quæ ex fornace apportata glebis fuerit non integris
ſed reſolutis atque admodum pulueruloſis / reprobant: et ualidam
1futuram in opus negant: Eam probant / quæ ignibus perpurata
candicans et leuis et ſonora ſit: quæ ue cum aſpergas multo crepi
tu / acrem uaporis uim in altum euomat. Superiori quod impotens
ſit / harenæ minus deberi conſtat: At ualidiori huic plus. Cato ſta
tuebat in ſingulos pedes dari calcis modium unum: harenæ duos
Alii aliter. Vitruuius quidem atque item Plinius / harenas iubent
admiſceri: ut ſit ad foſſiceas pars quarta: ad fluuiatiles atque mari
timas tertia. Cæterum ubi pro lapidum natura et qualitate / uti
mox referemus / materia futura erit / liquidior et mollior / in cer
niculis harena excipietur. Vbi uero ſpiſſior / tunc glarea angula
ris et fractionum minutalia admiſcebuntur una cum harena ex di
midia. Tertiam ſi tunſæ teſtæ partem adieceris affirmant omnes
futuram multo tenaciorem. Tu tamen uticumque miſcucris / ite
rum atque iterum ſubigas oportet: ad minutorum uſque corpuſculo
rum commixtionem: Et ſunt ea de re qui probe commiſcendi gratia
mortariis diutius uerſant atque intundunt. Et de calce quoque hacte
nus: Ni forte his quæ diximus / illud deſit: calcem ſuis et præſer
tim eadem ex fodina / cognitis lapidibus / tenacius quam cum exter
nis coherere.
Pedamentis extruendis: hoc eſt fundamentis ad aream uſque com
plendis / quidnam moneant nihil inuenio apud ueteres / præter unum
illud: ut lapidem / qui ſub diuo / uti ſupra diximus / biennium ha
bitus uitium fecerit / fundamentis coniicias. Nam ueluti in mi
litia deſides et imbelles / qui perferre ſolem et puluerem nequeant:
domum ad ſuos non ſine nota remittuntur: Sic et iſtic molles et
eneruatos lapides reiiciunt: ut priſtino in ocio / aſſuetaque in um
bra ignobiles conquieſcant: Tam etſi apud hiſtoricos aſſueuiſſe
in terra comperiam ueteres ponendis pedamentis / omni induſtria
et diligentia eniti: ut eſſet illic ſtructura / quoad eius fieri poſſet
omni ex parte nihilominus quam in cætero muro ſolidiſſima. Nice
rini filius ægyptiorum rex Aſithim / cuius id fuit institutum: ut
qui ære alieno tenerentur / patris cadauer in pignus darent / lateri
tiam ſtructurus pyramidem / fundamentis iaciundis præfixit in pa
lude trabes: hiſque ſuperduxit lateres. Memoriæ quoque proditum eſt
1Creſiphum optimum illum: qui celeberrimum Dianæ templum
apud epheſum aſtruxit cum ſibi locum delegiſſet planum et emun
ctum: qui demum a terræ motibus futurus eſſet immunis: princi
pio / ne lubrico illic atque parum ſtabili in ſolo / tantæ molis funda
menta temere collocarentur / ſtrauiſſe aiunt calcatis carbonibus:
Deinde uelleribus tantum palorum media interualla expleri cro
berrimo carbone atque inconculcari / et mox quadrata ſuperextendi
ſaxa iuncturis quam longiſſimis. Comperio et apud hyeroſolimam
in fundamentis publicorum operum fuiſſe qui lapides ponerent
longos uigenos: altos non minus denos cubitos. Verum alibi ex
perciſſimorum ueterum ampliſſimis operibus aduerti uarium il
lis fuiſſe modum atque inſtitutum complendis fundamentis. Ad
ſepulchrum Antoniorum fragmentis præduri lapidis non maiori
bus quam ut manum impleant / natante cemento compleuere. In foro
argentario ex cemento omnis generis fractorum ſaxorum: Apud
Comitium fruſtis quam glebis ex lapide ignobili ſubſtrixere. Sed hi
mihi perplacuere: qui apud Tarpeiam imitati naturam ſum ope
re collibus præſertim aptiſſimo. Nam ueluti ſtruendis montibus
illa ſolidis lapidibus molliorem materiam intermiſcet: Sic hi du
um pedum ſubſtrauere opus quadrato quam potuere integro lapide.
Huic ſuperinfundere quoque duum pedum quaſi pultem cementi
tiam: Atque ſic deinceps alternis ordinibus lapidum et pulte fun
damenta oppleuere. Alibi cum glarea foſſili: tum et item collec
titio ſaxo / firmiſſima uidi a maioribus facta perſtare poſt multas
ætates opera fundamentorum huiuſmodi et ſtructuras: Apud Bo
noniam turris excelſæ atque firmissimæ / cum demoliretur inuenta
fundamenta ſunt infarcita ſaxo globoſo & creta ad cubitoſ fer
me ſex: Cætera deinceps aſtructura erant calce. Itaque uaria in his
ratio eſt: & quod horum preceteris probem non facile dixerim tam
ex omni iſtorum genere inuenio: quod longe firmiſſimum & uali
diſſimum exiſtat: Sed parſimonie inſeruiendum ſtatuo modo rude
ra & que putrebilia ſint non per fundas: Sunt & alia pedamentorum
genera: Vnum quodam porticibus & locis his debetur: Vbi colum
narum ordines conſtituantur: aliud quo maritimis utimur locis:
1ubi ſolidi ad arbitrium captandi ſoli certa facultas non pateat.
De maritimis tum dicemus / cum de portu et mole intra profun
dum mare ſiſtenda tractabimus: Nam pertinet id quidem non
ad uniuerſorum ædificiorum opus / de qua re hic loquimur: ſed
ad propriam urbis partem quandam: de qua una cum aliis ſui ge
neris tractabimus: cum de publicis iſtiuſmodi operibus membra
tim referemus. Ordinibus igitur columnarum complere in ob
longum foſſam totam non eſt opus perpetuato ſtructuræ ductu:
ſed columnarum ipſarum primo ſedem cubiliaque conuenit obfir
mare: Hinc ab altero ad alterum / quoadque horum ducendi ſunt
arcus / dorſo in profundum inuerſo: ut ei pro corda ſit ex area pla
nities: Sic enim unum in locum plura hinc atque hinc ſuperadiecta
pondera / minus erunt ad perforandum ſolum prompta / arcuum
fultura iſtiuſmodi obſiſtente. Et quam ſint columnæ ad ſolum perfo
randum aptæ: et quam courgeant preſſentque pondera in eas poſita / in
ditio eſt ad nobile Veſpaſiani templum angulus: qui ad æſtiuum
occaſum uergit: Nam cum illic uiam publicam / areæ angulo in
terceptam reddere peruiam uoluiſſent / paulula facta ad inter are
am diuerſione forniceque per templi ſtructuram adacta: angulum
ipſum quaſi pilam ad uiæ latus reliquerunt: et confirmarunt ope
ris ſoliditate anteridiſque ſubſidio. At is tandem premente uaſta
ædificii mole / et indulgente ſolo fecit uitium. De his ſatis.
Iactis fundamentis expeditus inſequitur paries. Hic illud præter
miſiſſe nolim: quod cum ad fundamenta complenda / tum ad to
tos parietes abſoluendos pertineat: Nam uaſtis quidem in ædifi
ciis / ubi craſſior futura murorum moles eſt ab ipſis fundamentis me
dium per opus ad ſummum uſque relinquenda ſunt aperta extuaria ſpira
mentaque non penitus interrara: Vnde ſiquid uaporis concreti et
coacti ſub tellure moueatur / libere id abſque ulla ſtructuræ perni
cie profuſe poſſit exalare. Veteres huiuſmodi non nullis in locis
cum iſtius ipſius rei gratia / tum et commoditatis: quo in ſummum
opus aſcenſus pateat: tum et fortaſſis impenſæ minuendæ cauſa
ſcalam cocleam intimum perducebant. Ad rem redeo. Inter pe
damentum atque expeditum parietem hoc intereſt: quod id lateribus
1foſſæ coadiutum conſtare ſola poteſt infarctura: hic alter pleriſque
componitur / uti mox referam partibus. In pariete primariæ in
ſunt partes: ima quæ ilico ſupra fundamenti infarcturam ſurgit:
hanc ſi ita licet appellabimus podium ſuggeſtum ue: Media quæ
parietem circumambit atque amplectitur: hanc procintum dicunt.
Suprema hoc eſt pars ea quæ ultimum parietis illaqueamentum
habeat: hanc demum coronam nuncupant. Sunt et inter prima
rias parietum partes uel in primis præcipue anguli et inſertæ con
ceptæque ſeu pilæ / ſeu columnæ / ſeu quiduis iſtiuſmodi: quod qui
dem ſubſtinendis trabeationibus arcubuſque, tectorum illic colum
narum ſunt loco: quæ omnia appellatione oſſinum ueniunt. Sunt
et apertionum ſtantia hinc atque hinc labra: quæ angulorum colum
narumque inſimul naturam ſapiunt. Præterea et apertionum tec
tum hoc eſt ſuperliminare / ſiue recto ſit poſitum trabe: ſiue arcu
ducto ipſa / inter oſſa computabitur: Nam eſſe arcum quidem
non aliud dicam / quam deflexam trabem: et trabem quid aliud quod in
tranſuerſum poſitam columnam: Quæ autem inter has primari
as partes intercurrunt atque extenduntur / recte complementa nun
cupabuntur. Vniuerſo etiam in pariete aliquid eſſe quod ipſum
cunctis / quas hic recenſuimus / partibus conueniat: hoc eſt media
muri infarcinatio: et gemini hinc atque hinc ſeu coria nuncupes:
ſeu cortices: quorum alter extrinſecos uentos ſolemque excipiat:
alter inteſtinam areæ umbram foueat. Sed corticis infarcinamen
torunque inter ſe ratio pro ſtructuræ uarietate uaria eſt. Structuræ
genera ſunt hæc: ordinarium: rheticulatum: incertum. Et hic illud
Varronis non nihil faciet ad rem: quod refert tuſculanos quidem
ſeptos ad uillas ducere ſtructura ex lapide. In agro uero gallico
ex coctilibus lateribus: In ſabinis crudo: per hiſpanias terra ex
lapillis compoſita ædificare. Sed de his poſtea. Ordinaria ea ſtruc
tura eſt in qua lapides quadrati / ſeu iuſti / ſeu potius prægrandes
coaugumentantur: ita ut ſint ſuis lineis ordine ad regulam libellam
et perpendiculum poſiti: Qua ſtructura nulla eſt firmior / nulla con
ſtantior. Rheticulata ea eſt in qua lapides quadrati ſeu iuſti ſeu
potius minuti ponuntur non iacentes in latus / ſed in angulum ſtantes
1fronte ad regulam et perpendiculum expoſita. Incerta ea eſt in qua
lapis incertus ita inſeritur / ut quodque latus quoad per eius lineas li
cuerit contigui lapidis lateribus hæreat ad unguem. Huiuſmodi la
pidum adiunctionibus in ſilicea uiarum ſtructura utimur.
Cæterum his generibus uariis locis uarie utemur: Nam ad podium
cruſtam non niſi quadrato ponemus lapide prægrandi præduro. quod ſi
ſtructuram quidem eſſe / uti diximus quoad eius fieri poſſit / integram
et ſolidiſſimam oportet: Et toto ipſo in muro nuſquam eſt ſoliditate
firmitateque opus maiore quam iſtic: Quid in unico ſi queas lapide: aut
certe numero lapidum firmabis eo: qui ad unius integritatem perpe
tuitatemque ſit per quae proximus. Prægrandis quidem quo argumento la
pis tractetur atque admoueatur: quando id genus uel maxime ad orna
mentum ſpectat: ſuo dicemus loco: Atqui ducito / inquit Cato / ex
firmo lapide et calce uti ſupra terram opus extet pedes: reliquam ue
ro parietis partem / uel etiam crudo ſi libeat latere fieri non uetant.
Hunc ea ratione hic motum in promptu eſt: quod guttis ſtillantium ex
tectis imbrium ea parietis pars abroditur. Sed nos cum ueterum ædificia
repetimus intuemurque / cum alibi paſſim has recte conditorum ædifi
ciorum partes præduro eſſe ſubſtitutas lapide: tum et apud eas gen
tes / ubi pluuiarum iniuriam non uereantur: ſuiſſe qui ad pyramidem ro
tam ſubſtrauerint baſim apud ægyptum nigro lapide præduro: fit
ut rem latius interpreter: Nam ueluti in ferro ære ac cæteris eiuſ
modi / ſi iterato atque iterato in contrarias partes inflectantur fatiſcunt:
et poſtremo laſſata rumpuntur: Ita et corpora alternis offenſionibus
laceſſita maxime uitiantur atque corrumpuntur. Quam rem ipſam aduerti
ex pontibus præſertim ligneis: Nam quæ partes temporum uiciſſitu
dinibus modo ſiccæ ſolis radio et uentorum afflatu: modo madentes
nocturnis aquæ uaporatonibus ſunt: eas quidem ociſſime reddi exeſas
atque penitus carioſas uidemus. Ipſum idem licet uidere ex murorum
partibus his quæ imæ propter ſolum extent: Nam alternis humorum
et pulueris contaminationibus commacerantur atque abroduntur. Qua de re
ipſe ſic ſtatuo totius ædificii podium / duro et firmiſſimo et præ
grandi lapide aſtruendum: quo crebris contrariorum offenſionibus
tutiſſimum perſeueret: Et duriſſimi quales ſint lapides / ſit libro
1ſecundo recenſuimus.
Verum lapides ipſi cum iſtic/ tum et alibi permaxime intereſt
quo ponantur contextu atque connexu in opere: Nam ueluti ligno
ita et lapidi inſunt cum uenæ / tum et nodi / tum et partes aliæ aliis
imbecilliores: Quin et pandi marmora et contorqueri in promptu
eſt. Habentur in lapidibus apoſtemata et collectiones putris ma
teriæ: quæ temporibus intumeſcit aeris inhauſti / uti puto / humecta
tione imbibita: ex quo grauiores puſtulæ et collaceratione colum
narum atque trabium ſequuntur. Quare præterea / quæ de lapide ſuo
loco ſuperius tranſegimus: noſſe oportet lapidem creari a natura
uti uidemus procumbentem / materia uti interpretantur / liquente et
fluxibili: quæ cum ſenſim concreuerit et obduruerit: ipſa maſſa
primas ſuarum partium figuras aſſeruata: Hinc eſt quod in eo infi
mæ partis corpuſculis / ut puta grauioribus conſtat maiuſculis / quam
ſupremæ: et intercurrunt uenæ: prout materia materiæ ſuperinfuſa
et obducta cohæſit. Ea ergo qua uenæ iniaceant / ſeu ſint illæ qui
dem primioris materiæ ſpumamenta / una cum ſuperadductæ mate
riæ fecibus commixta: Seu quid aliud ſunt: quando has ipſas ſic
diſpares couniri penitus natura non ſiuerit: fixilem nimirum eſſe
in lapidem conſtat. Præterea uti ex re ipſa palam atque in promp
tu eſt tempeſtatum / ut ita loquar / contumelia nequid reconditiora
pſtruemur: compacta et concreta omnia corpora conficiuntur / diſſol
uuntur: Ita et in lapide quæ partes tempeſtatibus perferendis obnoxiæ
extiterunt: maceratiores ſunt atque putribiliores. Quæ cum ita ſint /
ponendis lapidibus aduertiſſe iubent / his præſertim partibus ædi
ficii: quas eſſe robuſtiſſimas oportet: ut firmiſſimæ et minime de
ciduæ lapidum facies contra aduerſarias rerum offenſiones obiici
antur. Ergo non in latus uena ſtans collocabitur: ne quid decruſtetur tem
peſtatibus: ſed iacebit proſternata: ut preſſa mole ſuperincumbentium
nuſquam pandat: Et interior quæ in fodina abdita fuerat facies ſiſtetur
ut extet patula: Succoſior enim eſt et ualidior. Verum nulla to
lerantior habebitur facies toto in abſciſſo lapide: quam quæ maſſam
ipſam non per fodinæ tractum deſciuerit: Sed quæ tranſuerſam
iacentis maſſæ protenſionem obtruncarit.
1
Anguli inſuper totum per ædificium: quod eos quidem per quam ægre
gie ualidos eſſe oporteat / ſtructura admodum ſolida firmandi ſunt.
Namque profecto ſi recte interpretor / angulus quiſque totius ædificii
altera eſt pars: quando unius quidem uitium anguli abſque duorum laterum
iactura non ſuccedat. Quod ſi huc ſpectes: proculdubio comperies nul
la ferme ædificia coepiſſe deficere aliunde/ quam ab anguli alicuius in
firmitate. Recte igitur ueteres angulos aſſueuere ponere craſſiores
multo quam parietes: et in columnatis porticibus ad angulos firmiora
adigere alamenta. Anguli igitur firmitas non eo tantum deſideratur:
quo tectum ferat: eſt enim id columnarum opus uel magis quam angu
lorum: uerum et inprimis quo parietes in officio contineantur: ne a
perpendiculi rectitudine ullam in partem deflectantur. Ergo habebit is
quidem lapides præduros / et longitudine prolixos: ut quaſi brachia
et ulnæ per coniugatorum parietum protenſionem inuehantur.
Eruntque lati pro parietis craſſitudine lapides hi: ut nulla ſit opus
media infarcinatione.
Similia eſſe angulis oſſa in pariete et apertionum latera condecet:
et eo firmiora / quo maioribus ponderibus fortaſſis fuerint ſubſti
tuenda. Et inprimis oportet manus hoc eſt aliquos hinc atque hinc
alternis ordinibus lapides promittant / quaſi adminicula ad reli
qui parietis complementa ſubſtentanda.
Complementi partes ſunt / quas uniuerſo parieti conicare diximus
cortices et infarcimenta. Sed corticum alii extimi: alii e regione poſiti
inteſtini. Extimum ſi lapide poſueris duriore conferet: id quidem ad
ædificii perhennitatem alioquin totis complementis: opere quo libuerit
ſeu reticulato / ſeu incerto induxeris non redarguam: modo infeſtis
et acriter laceſſentibus / ſeu ſolibus / ſeu uentorum moleſtiis / ſeu et
ignibus aut pruinis lapidem obiicias eum / qui natura ſit ad impetum
molemque atque iniuriam tolerandam ualidiſſimus: Et præſertim illic
ubi ex fiſtulis tectorum aut ſtillicidiis / maiores cadentes imbres uen
to illidantur: omnino adhibenda robuſtiſſima materia eſt: quando id
quidem in uetuſtis ædificiis paſſim uidiſſe liceat iſtiuſmodi aſperſionum
iniuria ipſum marmor / ut ſic loquar / prefreſum atque penitus exe
ſum eſſe: Tam etſi plerique omnes periti architecti / quo huic iniuriæ
1prouiderent: imbrem a tectis collectum aſſueuere per impluuia in
tercluſum diducere atque diſpellere. Quid illud quod annotarunt
maiores / folia per annuos autumnos ſolere parte arboris quæ ad
hauſtrum et meridiem ſpectent prius decidere. Nos aduertimus
collapſa uetuſtate ædificia omnia coepiſſe ad hauſtrum deficere.
Et cur id eueniat: fortaſſis in cauſa eſt / quod ſolis ardor et uis / dum
uirebat opus / immaturæ ſuccos aſſumpſit calcis. Adde quod hauſtri
nis flatibus iterum atque iterum humectatus atque ſubinde ſolis incen
ſionibus inferuefactus paries commaceratus imputruit. Ergo his et
huiuſmodi iniuriis apta et ualidiſſima obiicieda materia eſt.
Illud inprimis obſeruandum cenſeo: ut coeptos ordines toto ſtru
cturæ ambitu coæquato et minime diſpari ducas: ne quid ad dex
tram prægrandi: ad ſiniſtram uero minuto conſtet lapide. Namque
preſſari quidem aiunt ſtructuram nouiſſimo pondere iniecto: et
calcem preſſione inter ſicciſcendum deſiſtere: ex quo per opus la
cerationes fieri neceſſe eſt. At corcicem inteſtinum una cum tota
ſui parietis facie molliore ducas lapide non uetabo. Sed quocunque
utare tam inteſtino quam extimo tollendus cortex eſt: ut fiet is quidem
ad ſuam lineam atque perpendiculum extenſus et perfinitus: Sua erit
linea quæ ad areæ circumſcriptionem coæquata reſpondeat: ita ut
ſit ea penitus omni parte ſui nuſquam tumida / nuſquam incaua / nuſquam
undoſa / nuſquam non directa et probe coaptata et perfinita. Inter
ſtruendum et dum murus uiret ſi primam induxeris harenationem:
fiet deinceps ut quam adegeris ſeu cruſtam ſeu albarium indele
bile opus præſtetur.
Infarcinamentorum duo ſunt genera: Vnum quo inter cortices
ad uacuum quod ineſt cementis congeſtis opplent: Alterum quo
id lapide non niſi ordinario: ſed ignobili potius interſtruunt quam
oppleant. Vtrumque parſimoniæ cauſa inuentum apparet: Quan
do quiuis lapis minutus atque ignobilis huic murorum parti de
mandatur. Nam ſi dabitur ut prægrandis et quadrati lapi
dis copia ſuppeditet : quis aut minuto aut fractitio ſponte ute
tur lapide : Atqui hac una in re a complementis oſſa ip
ſa differunt: Quod in his media inter cruitas inſarciuntur /
1fractitio et commutilato quocumque datur lapide / opere prope
congeſtitio et tumultario: In his alteris nulli aut perquam modici im
miſcentur lapides incerti: Sed tota totum id intimum ordinario
extexunt opere. Mallem ad æternitatem plenis ordinibus uniuer
ſum parietem quadrato lapide completum redderent: Tamen qua
licumque uacuum id inter cortices lapide opplendum inſtitueris: quo
ad res patitur curato ut ductu coæquato librati ordines connectan
tur. Tum et officii quidem erit ab altero extimo ad alterum inte
ſtinum corticem / aliquos non penitus interraros ordinarios lapides
mediam per parietis craſſitudinem ad cortices ipſos mutuo connecten
dos traducere: quo infuſa infarcinamenta ſpondas cruſtarum non
protrudant. Infarcinationum ductus obſeruarunt ueteres una perpe
tuaque refuſione attollere non altiores quam ut in quinos quoſque pedes or
dines ſuperextenderent: quo ueluti neruis illigamentiſque ſtructura ar
ctata concinctaque redderetur: quo etiam ſiquid totam per infarcinati
onem aliquo aut fabrorum uitio / aut caſu deſidiſſe comperit: non ilico
in ſe reliquorum ſuperurgentium pondus trahat: Sed habeant ſuperiora
quaſi innouatam ad conſiſtendum baſim. Cæterum admonent /
quod apud omnes ueteres probe obſeruatum uideo: ne quid maio
ra inter farciendum ſaxa interſerantur: quam ut libræ pondus comple
ant: minutiora enim quæ ſunt / facilius ueniri atque ad nexuras adæ
quari arbitrantur quam prægrandia. Et faciat ad rem quod apud Plu
tarcum de Mino rege traditur: Nam is quidem cum plebem per
artes diuideret: ſic cenſebat corpus omne quo magis minutas diui
ſum in partes ſit: eo facilius ad arbitrium tractari atque coæquari.
Illud non negligendum puto: quod caua omnia compleſſe / et ni
hil uſpiam interuacuum reliquiſſe oportet / cum cæteras ob res /
tum ob id ne iſtuc animantia ingrediantur: quæ nidificatu et con
geſtis ſordibus atque ſeminibus caprificos per murum excitent.
Dictu incredibile quantas lapidum moles / et quas congeries com
motas una eſſe arboris radice uiderim. Illiganda igitur et complenda
quæ conſtruas omnia diligenter ſunt.
Inter procinctus aliqui præterea nexus lapidum maiorum indu
cuntur: qui et cruſtas exteriores cruſtis interioribus: et oſſa etiam
1ossibus illaqueata reddant: quales hi ſunt / quos in pedes quinos
interſerendos diximus. Alii uero et hi quidem primarii procinctus
ſunt: qui angulorum prehendendorum / operiſque detinendi gratia /
per totam parietis longitudinem perducuntur: Sed hi poſtremi ra
riores adhibentur: et unico in pariete plusquam binos aut interdum tris
me nuſquam uidiſſe memini: Eorumque ſitus ſedeſque primaria eſt: ut
ſummum parietis ueluti corona / immunem frequentioribus illis in
nexuris æqui inpedes quinos fiunt: Lapides ſi aderunt tenuiores
non dedecebit.
In his uero alteris / quas coronas nuncupamus: quo et rariores illæ
quidem ſunt / et plus habent negocii: eo robuſtiores et craſſiores
appoſuiſſe lapides conuenit. In utriſque ſuo in genere longiſſimi et
latiſſimi et firmiſſimi deſiderantur. Sed ita collocabuntur mino
res illi: ut una cum cæteris parietis corticibus ad perpendiculum et
regulam conueniant. Hi uero alteri coronas imitati frontis proiec
tura prominebunt. Ponunturque lapides iſtiuſmodi prælongi et ad
modum lati ad libellam / et ordinibus bene connectuntur: ut quaſi
ſuperaddito pauimento ſubinſtructa operiantur. Lapidum iſtic nexu
ra eſt: cum nouiſſimus quiſque nunc ſuperinſternatur lapis: ita in iam
tum ſubſtratos coagmentatur et concinnatur: ut in duorum ſubſtitutorum
commiſſuram / æquata et collibrata extenſione medius accumbat.
Quæ lapidum nexura uniuerſa in ſtructura minime negligenda cum
ſit: cum eſt eadem in procinctibus huiuſmodi maiorem in modum
obſeruanda. Aduerti reticulatis operibus ueteres aſſueuiſſe procin
ctum inducere: ut conſtaret ordinibus laterculorum quinque: aut nihilo
paucioribus tribus: quorum eſſent cum cæteri / tum ad minus ordo
unus lapide poſitus non craſſiore quam cæteri illic iuncti: ſed longiore
atque latiore. Ordinariis uero inſtructuris lateritiis uidimus quoſque
in pedes quinos illigamenti loco fuiſſe uno contentos ordine lateris
perampli bipedalis. Vidimus etiam quod laminas plumbeas prælongas pa
rietibusque pares latitudine illigamenti gratia interſparſerit. Verum in
lapide prægrandi aſtruendo procinctu rariore uel quaſi ſolis coronis con
tentos uideo. In coronis abſoluendis quando hæ quoque parietem firmiſſima
recingunt nexura: neglexiſſe nihil oportet eorum que hactenus de pro
1cinctu ipſo diximus: ut in his nulli niſi prælongi et admodum
latiſſimi et omnium firmiſſimi lapides imitantur: coaptenturque
nexura continuata et recte compacta / ordinibus ad libellam exac
tis: et pro cuiuſque ratione ad regulam redactis et coæquatis. Eoque
maiorem iſtic curam et diligentiam adhibeas / ipſa res poſtulat:
quo et percingunt opus coronæ ipſo loco labiliore: Et tecti præ
terea munus ſuos in parietes obtinent. Hinc eſt quod aiunt late
ritiis parietibus crudis teſtaceam coronam adigito: ne ſiquid ex
ſummo tecto aut ſtillicidiis impluat / officiat: Sed protectura
tueantur. Ea de re adeo in omni reliquo pariete quouis obſeruan
dum eſt: ut ei pro tecto bene obſtructa ſtet corona ad omnem im
brium iniuriam refellendam.
Rurſus conſideraſſe oportet / quo fultu / quibus ue adminiculis la
pides plurimi una in parietis ſoliditatem cogantur atque contine
antur. Conſideranti nimirum ſeſe offert: ut in primis ad iſtam
rem opus eſſe calce intuear: tam etſi non omnem lapidem calce
iungendum ſtatuam. Marmora enim contactu calcis non modo
candorem amittunt: uerum etiam obſcenis maculis cruoris deho
neſtantur: Tantaque in marmore ineſt candoris ſuperbia: ut uix
alium poſſit perferre quam ipſum ſe. Quid putes? fumos dedigna
tur: oleo illibutum palleſcit: nigro infuſum uino luteſcit: aqua
ex materia caſtaneæ perducta fuſcatur intimum atque inficitur: ut
ne abradendo quidem iſtarum rerum notæ deleantur. Hinc uete
res nuda in opus marmora / nullo calcis illinimento obducto quo
ad poterant adigebant. Sed de his poſtea.
Nunc quando ad periti fabri officium pertinet / non tam ſeligere
commodiora / quam apte accommodateque / uti his quæ ſuppeditent:
rem nos ſic proſequemur. Calcem intelliges excoctam eſſe uſque
ut probes: quæ infuſa et inde poſt feruorem extincta / ſpumam
lactis imitata ſeſe ſuſcitans totis glebis tumuerit. non ſatis commace
ratæ indicium erunt calculi interharenandum offenſi. Plus forte ſi admi
ſcueris harenæ quam par ſit / aſperitate ſui non coherebit: Sin aut minus
quam eius natura et uis ferat: quaſi uiſcus lentitudine improba reſti
tabit ægreque obſequetur. Calcem non uſque quoque maceratam /
1atque alioquin imbecilliorem indemnius committes fundamentis
quam cætero parieti: et inter farcinamenta quam in cruſtis. Ab angulis
uero et oſſibus præcinctibuſque / procul abigenda eſt omnis calx:
in qua uel minima inſit menda: et præſertim arcubus fidiſſima
intermiſcenda eſt. Anguli / oſſa / procinctus / coronæ / harenam
tenuiorem / graciliorem / purioremque exigunt: præſertim ubi ter
ſo ducantur lapide. Infarctinamenta glanduloſiorem non reſpu
ent materiam. Lapis arens natura et ſitiens / fluuiatili cum hare
na non peſſime conueniet. Madens natura lapis et humectus / ha
renas foſſiceas adamabit: ad hauſtrum nolim ſumptam ex mari
harenam obiicias: ſeptemtriones ad uentos fortaſſis commodius
exponetur. Minuto cuique lapidi materia debetur ſpiſſior: Sicco
et exhauſto craſſior: Quamuis uniuerſa in aſtructione ueteres craſ
ſiorem pultem iſtiuſmodi tenaciorem putent quam tenuem. Præ
grandes lapides non niſi per liquentem et fluxibilem materiem
fulcturæ ex arbitrio recumbunt: ut forte magis lubricandi cubi
lis gratia: quo ſunt illi quidem dum coaptantur ſub manu ad mo
tum faciles / quam conglutinandi cauſa / huiuſmodi eſſe inducta mate
ries uideatur. Atqui omnino plurimum conferet aliquid molle
iſtiuſmodi et leuigatum cubile ſubmittere: Quo fiat ut lapides
iniquo ſub pondere laborantes non defringantur. Sunt qui ubi
paſſim ex ueterum operibus prægrandes intueantur lapides / me
diis iuncturis illibutos rubrica / uſos interpretentur ea pro calce:
Id mihi non fit ueriſimile: uel maxime ea re / quod non utraſque ad
iunctionis ſupſicies / ſed tantum alteram illibutam uideam.
Eſt etiam circa parietes quippiam: quod neglexiſſe non conferat.
Nequod enim præcipi ti feſtinantia et tumultuaria manu eſt paries
coaceruandus/ opera nuſquam intermiſſa: Neque per ſegnitiem
deſidioſam / quaſi inuitus ædifices / coepto eſt opere procraſtinan
dum: Sed proſequi rem oportet modo et ratione: in qua ſit celeri
tas coniuncta cum conſilii et diligentiæ maturitate.
Altius attolli opus uetant periti: niſi pars hactenus exacta du
ruerit: Nam recens et molle opus / impotens et reſolubile
1cum ſit / quæ ſuperaſtruxeris nequaquam perferet. Videre quidem
licet / hyrundines natura edoctos cum nidificent / primas illu
tationes ad tigna: quæ quidem pro fundamentis et radice operis
ſunt: atque item his primis proximas aggeſtiones apponere nequicquam
temere: ſed opere intermiſſo / mature ſenſimque aſtruere: quoad
primordia operis firmitudinem conſecuta ſint. Duruiſſe calcem
ſtatuunt / cum lanuginem floſculoſque fabris cognitos deſuda: it.
Quot in pedes inter calandum ſit ipſa muri craſſitudo / et loci et
coeli temperies admonebit. Vbi duxeris intercalandum operito
ſummum opus ſtrumentis: ne uento et ſole ſuccus materiae hauſtus
euaneſcat: potius quam attemporato ſicceſcat et cohereſcat. Vbi opus
reſumpſeris / pura iterum atque iterum aqua infundito / quoad pro
be immadeſcat: Et pulueres ne quid caprificibus gignundis fomen
ta relinquantur / poenitus abluantur. Nihil eſt quod opus ad ſo
liditatem ſtabilitatemque magis confirmet: quam abundanti lapidem
commadefeciſſe aqua. Madidum negant lapidem eſſe / qui ſi dif
fregeris / non tota ſit facie intima infuſus et nigricans. Adde his
quod inter aſtruendum in ſingulis locis / quibus ad uarios ædificii
uſus et uoluptates / deſideraſſe quiſpiam nouas apertiones poſſit
per parietis ductum inter extexendis arcus eſt: quo poſtea inde
ſuffoſſus paries / tutam et connatam habeat quieſcendi ſedem ar
cum. Neque dici poteſt / uti unico interdum ſubdempto ex parie
te lapillo / tota ſtructuræ uis et nerui labefactentur. Et profecto
aſſequemur nunquam / ut ueteratis ſtructuris nouæ applicentur: ita
ut non continuo inter ſe diſcidium faciant: Et eam ob cicatricem
debilitatus paries / quae reddatur ad ruinam promptus / non eſt ut re
feram. Craſſus paries armamenta non poſtulat: quando fabris la
titudine ſui præſtet: ut aſtruendo conſiſtant.
Diximus de legitimo aſtruendi genere: quo quidem lapide attol
latur et duratum reddatur calce. Sed cum ſint captandi lapidis genera alia
quæ non calce ſed luto ſtent interlita: et alia quæ lapidibus nullo ful
ta glutino coaptentur. Et ſine præterea alia ædificandi genera: quæ
ſola infarctura: et alia quæ ſolis firmantur corticibus: et huiuſmodi bre
uiſſime tranſigemus. Lapidem quem illiniatur terra / cum quadratum / tum et
1maxime arentem eſſe oportet: eamque ad rem nihil eſt commodius
latere ſeu cocto ſeu potius crudo bene exſiccato. Paries crudo du
ctus latere ualitudini habitantium aptus: et contra ignes tutiſſimus
cum ſit: tum et terræ motibus non multo commouetur: Sed idem
ni fiat craſſior / contignationes non tolerat: Hinc pilas iubebat Ca
to interſtrui lapideas: quibus trabeamenta ſubſtituerentur. Limum
quo fulcias / ſunt qui eſſe optant bitumini perſimilem: et eſſe optimum
arbitrantur eum: qui immiſſus aqua lente diſſoluitur: qui de manu
ægre abluatur: qui longe denſetur cum ſicceſcat: Alii harenarium
præferunt: quia ductibilior ſit. Veſtire oportet opus hoc cruſtula
extrinſecus ex calce: interius ſi libet gypſo /aut etiam creta argen
taria : Ea ut cohæreſcat aptius inter componendum teſtacea ſunt frag
menta / rimulis iuncturarum ſparſim interſerenda: quæ ueluti den
ticuli promineant: ut eis cruſtula firmius contineatur.
Nudum lapidem cum quadratum eſſe oportet: tum et præ aliis
grandem atque etiam ſolidum et firmiſſimum: Hic nulla infarcina
menta / æquatiſſimi ordines / perpetua nexura exigitur: crebraque
debentur anſarum clauiculorumque illigamenta. Anſæ ſunt quibus
æquate appoſiti lapides binatim iungantur: et continuatum in or
dinem couniantur. Clauiculi ſunt qui inferiores et una ſuperiores
in lapides infixi cauent ne quid forte protruſi ordines alteri ab alte
ris diſtrahantur. Anſas clauiculoſque fen eos non reprobant. Sed
nos ex ueterum operibus intelleximus ferrum corrumpi et nequicquam
durare: æs uero durare et prope æternum eſſe: Quin et ferri rubi
gine marmora commacerari et circumrumpi aduerti. Viſuntur et lig
neæ anſæ lapidibus uetuſtiſſimorum operum interſertæ: quas ego
ferreis haud quaquam poſtponendas duco: æreæ ferreæque anſæ plumbo
firmantur: ligneæ ſat firmæ ſunt ſuapte forma: quæ ſic dolantur
ut ſimilitudinis gratia caudæ hirundineæ nuncupentur. Inſerendæ
anſæ ſunt ita ut imbrium ſtillæ ad eas uitiandas non penetrent.
æneas contra uetuſtatem firmari putant / ſi dum conflantur trige
ſima ſtagni pars immiſceatur: Rubiginem minus uerebuntur / ſi
bitumine aut etiam oleo perungantur. Ferrum ceruſa gypſo
et liquida pice temperari / ne rubiginem ſentiat / affirmant.
1Anſæ ligneæ cera pura et amurca illibutæ non putreſcunt: plurimum
liquentis plumbi et admodum feruentis / ad captas anſarum quod in
fuderint lapides ſubcrepuiſſe uideo.
Sola et infarctura ductos paſſim inuenies in ueterum & aedificiis pa
rietes per quos firmiſſimos. Hi ducuntur quemadmodum et terrei: qui
bus Africa et hiſpania utebatur / duabus utrinque ſeu tabularum ſeu
craticiorum ſpondis adactis / quæ pro cruſtis adſtent quoad infuſum
opus duruerit. Sed in hoc differunt / quod hic cementitiam pultem
prope undantem infundunt: illic terram lentoſam humectatione
et ſubactione redditam ductibilem inculcant pede et planetoriis
uectibus. Iſtic etiam pro nexura in pedes trinos quaſi ruderamenta
inſternunt maiuſculos lapides preſertim ordinarios: aut etiam fra
ctitios angulares: Nam globoſus etſi contra iniurias plane ſit for
tis: niſi tamen multa deuinctus erit ſuffragatione: in omni ſtruc
tura longe infidelem habebit ſe. Illic uero terreis Africæ parietibus
ſpartum aut maritimum iuncum luto immiſcent / opus ductu mirabi
le: quod uentis et imbribus incorruptum duret. Ad Plinii tempora
turres et ſpeculæ terrenæ iugis montium impoſitæ / uſque ad Hanni
bale ſpectabantur.
Solas inducimus cruſtulas / ut ſic eas potius quam cortices appellem:
craticiis atque ſtoriis ex harundine non recentibus opus illiberale:
Sed quo paſſim uetus romana plebs uteretur. Illiniuntur crates lu
to una cum paleis triduo ſubacto: poſt ueſtiuntur / uti mox dixi /
calce aut etiam gypſo: demum pictura ſignis ue honeſtantur. Gyp
ſo ſi teſtam tunſam ex tertia immiſcueris / aſperuginem nimis uere
bitur: Calce immixtum maiorem in modum inualeſcit: in humido
pruina et gelu / gypſum omnino inutile eſt.
Reſtat ut quaſi epilogum / legem referam apud architectos uetu
ſtiſſimam: quam pro oraculo obſeruandam ſtatuo: ea eſt huiuſmo
di: Muro baſim ſubigito firmiſſimam: ſuperiora inferioribus me
dio centro ad perpendiculum reſpondeant / ponito: Angulos oſſaque
parietum ab ſolo in ſublime robuſtiore lapide obfirmato: Calcem
commacerato: Lapidem in opus niſi madentem ponito: infeſtis offen
ſoribus duriorem obicito. Structuram ad regulam et libellam et
1perpendiculum ducito: commiſſuras antecedentium medii deinceps
lapides obtineant curato. Integros ordinibus exponito: medium
parietem refractis farcito: ordines ordinibus crebris traductis lapidum
nexuris coadiugato. Hactenus de pariete. Venio ad tectum.
Sed nolim illud præteriiſſe: cuius argumenta apud ueteres maiorem
in modum obſeruata intelligo. Sunt in rerum natura / quibus pro
culdubio ineſt uis non aſpernenda: laurum arborem: aquilam aliter uitulumque
maritimum piſcem aiunt fulgura non petere: Hæc ſi operi interlu
dantur: ſunt qui fortaſſe putent futurum intactum fulminibus et
immune. Equidem id ego æque poſſe uideor ſperare: atque illud
et dere quod aiunt ranam rubetam fictili incluſam medioque defoſ
ſam agro / arcere alites ab ſementis. Et oſtrim arborem / ſi in domum
inferatur / reddere partus difficiles: Et enomion leſpiam frondem
ſub tectis habitam præcipitare aluum et inanitate peſtem inferre.
Redeo ad rem. Hic repetere oportet quæ ſupra cum de lineamen
tis ædificiorum tractaremus / perſtrinximus.
Tectorum igitur alia ſub diuo: alia non ſub diuo: Et horum aliqua
lineis conſtant rectis: aliqua flexis: aliqua mixtis. His addito
quod hic faciat ad rem: Nam aut ex arborum materia pone tectum
aut lapide. Ordiemur inde adeo rem principio hic ſumpto: ut ſta
tuamus quippiam eſſe / quod ipſum ad uniuerſi tecti ratiocinati
onem pertineat: et ſit huiuſmodi. Tecto cuiuis et oſſa et neruos
et complementa et cortices et cruſtulas ineſſe æque atque in muro
interpretemur: tamen hoc ita ne ſit re ipſa conſideremus. Princi
pio ut ab his qui rectis lineis ex materia ſyluarum conſtant inci
piamus. Tectis quidem ferendis opus eſt firmiores a pariete ad
parietem ſubſtituas trabes: atque has uti modo commentabamur eſſe
intranſuerſum poſitas columnas non inficiabimur. Oſſis ergo lo
co erit trabs: quod ſi per impenſæ rationes liceret: quis non optet
totum habere opus / ut ita loquar oſſeum et ſolidiſſimum: hoc eſt
continuatis columnis / et counitis trabibus compactum et obfirma
tum? Sed parſimoniæ proſpicimus / ſuperfluum putantes quicquid
ſeruata operis firmitate poſſit detrahi: ea de re trabium hic ſinun
tur interualla: Ex quo et trabibus tranſuerſalia imponuntur tigna :
1et abducuntur decurrentes quadruli: et ſiqua ſunt iſtis ſimilia:
Quæ omnia haud quaquam dedecet putaſſe illigamenta. In his demum
aſſes tabulæque ampliores coaptatæ nimirum complementi uicem
tenebunt: parique ratione pauimentum tegulaſque corticem eſſe exti
mum: Coelum uero tecti / quod ſupra caput pendeat intimum eſſe
corticem non negabimus. Ergo hæc ita eſſe ſi conſtat / inueſtige
mus ſiquid ſit / quod cuique horum debeatur: quo his recognitis fa
cilius quæ lapideis tectis conueniat intelligamus.
De his igitur quoad res poſtulet breuiſſime tranſigamus. Sed fa
ciat hoc ad rem / huius ætatis architectos non laudo: qui contigna
tionibus habendis / uaſtas foraminum lacerationes ipſis in oſſibus
parietum relinquunt: quibus abſoluto pariete trabium capita im
mittant: Ex qua re paries imbecillior atque aduerſus ignium popu
lationes / ædificium male tutum redditur: quod pateant inde ad pro
ximam aulam aditus incendio. Quare placent apud ueteres qui
aſſueuere parietibus lapideos mutulos firmiſſimos bene commen
dare: quibus quæ dixi trabium capita imponantur: quod ſi concate
nari trabeatione parietes uelis / non deerunt anſæ et fibulæ aeneæ /
et captus extantes ex mutulo: quibus commodiſſime ad eam rem utare.
Trabem omnino integram eſſe et admodum ſincerem: mediaque
præſertim longitudine ſui uacare menda oportet. Aure ad alterum
caput poſita / ictus altero ex capite reſonantes accepti ſi erunt in
quaſſi: et obtuſi intimum latere morbum indicabunt. Nodoſites
in trabe longe repudianda: præſertim ſi erunt nodi crebri / et unum
in cumulum contuberoſi: Quæ ligni pars medullæ adſit proxi
ma dolabitur / ut ſtet in opere ſuprema. Ex inferiore autem quæ
futura eſt trabis ſuperficie dedolata / præter corticem / aut nihil / aut
quam id queat minimum. Quo autem in latere tranſuerſi aliquid ap
paruit uitii: ponito id ut ſtet ſupremum: Oblonga ſiqua excurret
directam per trabem fiſſura / lateribus ne committito: Sed aut ſupre
mæ aut potius infimæ mandato ſuperficiei. Siqua perterebranda
aut fortaſſis conuulneranda ſit: parcito mediæ longitudini: infi
infi
mamque ne lædito ſuperficiem. Sin autem uti in baſilicis obſeruarunt /
binatim erunt trabes ponendæ / laxamenta digitorum aliquot inter
1mittito: qua reſpirent / ne quid mutuo incaleſcendo inficiantur.
Et conferet quidem per ſingulum par trabes ipſas alternatas collo
caſſe: ne iuxta eodem in cubili amborum capita conquieſcant: Sed
ubi iſtius pes / iſtic alterius caput incumbat: Sic enim mutuo firmi
ore pedis robore mutuæ leuioris partis imbecillitati ſubuenient:
et trabes ipſas cognitas eſſe hoc eſt uno materiæ genere / unaque ſyl
ua / una coeli fronte adultas / ſi fieri poteſt / eademque die abſciſſas
oportet: Quo paribus naturæ uiribus par officium gerant. Cubilia
trabibus ad libellam ſternito: ita ut ſit eorum quodque ſolidum et
firmiſſimum. Cauetoque ponendis trabibus / ne quid materies calcem
attingat: et ſinito circumaperta et libera ſpiramenta: ne quid ullius
penitus contactu uitietur aut concluſa tabeſcat. Ad trabis puluil
lum ſubſternito filicem herbam harentem / aut carbones / aut potius
amurcam ſuis commixtam nucleis. Sin autem erunt arbores mino
res / quam ut queas integram unico ex trunco trabem ponere: plures in
unam compacturam coagmentato / ita ut in ſe artius uim obtineant
hoc eſt ut ſuperior compactæ trabis linea fieri nequicquam poſſit pon
derum preſſura breuior: et contra inferior linea fieri haud poſſit lon
gior: Sed quaſi corda ad ſuperadactos / qui ſeſe contrarus frontibus
protrudent / truncos obfirmandos neruoſo ſiſtat captu.
Tigna proxime omniſque reliqua materies / quod ex trabe ſecta expe
diantur / trabis ſinceritate integritateque probabuntur. Tabulas ni
mium ſpiſſas putant non commodas: quoniam detorqueri cum excepe
rint / clauos extrudant: et aſſeribus quamvis tenuioribus clauos appo
ni iubent duplices: præſertim ſub diualibus coaſſationibus quibus
tabularum anguli et media lateraque firmentur. Clauos qui pondera
in tranſuerſum ferant craſſiores fieri iubent: Alios autem gracili
ores ubi ſint / non reprobant: Sed longiores eſſe hos et capite dila
tatiores conuenit. æneos clauos ſubdiuo et inhumecto perhenniores:
ferrei inteſtino in opere et ſicco neruoſiores fore compertum ha
beo. Vbi ex uſu ad firmandam contignationem ueniat / ligneis
clauiculis delectantur.
Quæ autem de ligneis tectis diximus: eadem et in lapideis trabi
bus obſeruabuntur: Tranſuerſæ enim et uenæ et mendæ a trabium
1uſu reicientur ad eficiundas columnas: aut ſi erunt mende moderate
& leues latera lapidis quibus apparuerint / cum in opus ponentur reſu
pinabuntur. Per longum excurrentes uene quibus uis in trabibus tole
rabiliores habebuntur quam tranſuerſæ: Tabulæ item lapideæ cum alias
ob res: tum et ponderis gratia minime craſſiores ponentur. Que
demum in totis aut ligneis aut lapideis apponentur aſſeres tigna /
trabes / neque adeo graciles / neque adeo rari ponentur ut ad ſe ſe onus
que ferendum ſint inualidi. Et contra neque adeo craſſi neque adeo con
ferti ut opus illepidum et informe reddant. Sed de operis forma
& gratia alibi. Itaque de rectilineo tecto quæ uſque dicta ſunt / ſuffici
ant: Ni forte illud deſit ut moneam quod quidem omni opere uehemen
ter obſeruandum cenſeo. Aduerterunt phyſici in corporibus animam
tium naturam aſſueſſe opus ſuum ita perfinite: ut nunquam oſſa ab oſſibuſ
ſeparata aut diſiuncta eſſe uſpiam uoluerit: ſic etiam nos oſſa oſſi
bus coniungemus: et neruis illigamentiſque belliſſime affirmabimuſ:
ut ſit oſſium ſeries et compactura: qua ſola etiam ſi deſint cætera /
ſter opus ſuis perfinitum membris atque firmitatibus.
Venio ad tecta flexilinea. Atqui ea quidem quæ omnes ad nume
ros rectilineis tectis plene reſpondeant conſideremus. Flexilineum
tectum conſtituunt arcus: et arcum eſſe trabem inflexam ſuaſimus.
Procurrunt etiam hic illigamenta: adduntur et quæ interuacua com
pleant. Sed uelim apertius intelligi / quid arcus ipſe ſit / quibus
ue conſtet partibus: Et enim ducendi arcus rationem traxiſſe ho
mines hinc puto: Nam cum uiderent trabes duas iunctis capitibus
poſſe imis pedibus diuaricatis ita firmari / ut mutuo innexu pari
busque contra ſe ponderibus ſiſterent: placuit inuentum / et coeperunt
iſtoc opere diſpluuia ædificiis tecta apponere. Poſt id fortaſſe cum
ex inſtituto maiorem cooperire aream trabium breuitate nequiuiſ
ſent: intermedium ad ſublimia truncorum capita aliquid interpo
ſuere: ut eſſet prope atque apud græcos littera. . Appoſitumque
ipſum id fortaſſis cuneum appellauere. Succedente inde argu
mento multiplicatis cuneis iſtiuſmodi arcus effigie effectam ſpe
ctantes probauere: eamque ducendi arcus rationem ad opera lapi
dea tranſferentes / integrum additamentis arcum effecere: ut iam
1fateri oporteat arcum ipſum cuneorum pluſculorum compactio
ne conſtare: Quorum alii capitibus infirmis ad arcum ipſum ſub
ſideant: alii ad dorſum inſidentes nodum ſpinæ obtineant: Aliquando
reliquum expleant ambitum coſtarum. Non ſit ab re eadem repe
tere: quæ primo in libro recenſuimus. Arcus inter ſe differunt:
Nam eſt quidem rectus / quem integer ſemicirculus conſtituit:
huius corda per circuli centrum dirigitur. Eſt et qui trabis natu
ram magis quam arcus ſapiat: hunc comminutum dicimus / quod ſit non
integer ſemicirculus: ſed ſit eius quota aliqua pars: huius corda
a centro diſtat et ſupra eſt. Eſt et copoſitus arcus: quem undem
aliquando angularem / alii actum dicunt: qui ex arcubus duobus commi
nutis componitur: habetque ſua in corda duo duarum flexarum ſe
ſe mutuo ſecantium linearum centra. Rectum arcum omnium
eſſe firmiſſimum cum re ipſa cenſet: tum et ratione argumentoque
monſtratur. Et diſſolui quidem ſponte quo poſſit pacto non ui
deo: ni cuneorum alter alterum extrudat: ab qua quidem iniu
ria tam longe abſunt: ut etiam alter alterius ope confirmetur:
Quin etiam ubi forte id moliri aggrediantur / ponderum natura
quibus aut ſubſiſtunt / aut imbuti ipſi ſunt cunei / uetantur. Hinc
illud Varronis / quod ait in arcuatis operibus dextra non magis
ſtare ex ſiniſtris / quod ſiniſtra ex dextris. Et ſpectare licet rem: Su
premus quidem cuneus / qui ad ſpinam mediam unicus ſit / quo
nam modo erit ualidus cuneos propellere collaterales: aut illis
ipſis prementibus quando poterit is quidem ex ſede iam occupata
protrudi? Qui uero proximi per coſtas ſuccedunt cunei libramen
tis ponderum facile in officio continentur. Demum et alterutra
ad capita qui ſubſideant cunei / quid erit cur moueantur ſuperio
ribus in officio perſiſtentibus. Ergo rectis arcubus / qui ſeſe facile
tueantur cordam non exigimus: in comminutis autem ferream ca
tenam / aut quod cordæ uim obtineat / parietum extenſionibus hinc
atque hinc confirmamus: haſque eſſe extenſiones optamus non bre
uiores / quam quibus comminutus / qui deeſt ambitus queat integrari:
Quod ipſum facere ueteres architecti nunquam neglexere: et com
minutos omnes arcus ubi id licuit / nunquam non intra parietum
1latera integrarunt: Quin et præclare illud obſeruarunt / ut rectis
trabibus / ubi occaſio præſtabatur / comminutum arcum ſuperadduce
rent: Tum et comminutis ipſis arcubus rectos arcus etiam ſuperadi
gerent : qui ſub ſe poſitos comminutos confouerent: et ponderum mole
ſtias interciperent. Compoſiti arcus apud ueteres non uiſuntur.
Sunt qui turrium apertionibus in ducedos putent: quo nimia ſuper
impoſita pondera quaſi prora obiecta diffidant: Tam etſi compoſiti
arcus iſtiuſmodi ponderibus confirmentur ſuperadiectis magis quam
opprimantur. Cuneos quibus arcus ducatur omnes de lato / et quo
ad fieri poſſit prægrandi uelim eſſe ex lapide. Nam eſt quidem
cuiuſque corporis pars indiſſolubilior: quæ a natura concreta et eo
unita eſt: quam quæ hominum manu et arte coniuncta atque compacta est.
Eſſe etiam oportet mutuo coæquales / ut quaſi in libra dextera ſi
niſtris reſpondeant facie / magnitudine / pondere et eiuſmodi.
Arcus plures ſi ad porticus perapertiones continuatas a columnis et
capitulis duxeris: facito cunei unde bini aut plures arcus iuncti in
ſurgunt non duo: aut pro arcuum numero totidem ſint lapides et diſ
ſecti: Sed unicus atque idem prorſus integer: quo huius et iſtius ar
cus capita contineantur: Qui uero ſecundi proximi in hos primos
inſurgent cunei / ſi prægrandi erunt ex lapide curato ambo/ alter ad
alterum ſuis hæreat iunctis ad lineam renibus. Tertius qui ſecun
dos hoſce operiet lapis ad murorum leges libella coaptabitur nexura
comparili: ita ut iunctis ambobus arcubus ſeruiat: amborumque cune
os detineat captu. Toto in arcu facito ut iunctionum adhæſiones /
et conclauſuræ ſuum ad centrum dirigantur. Spinæ cuneum periti
unico et integro et prægrandi ſemper lapide appoſuere: quod ſi erit
muri craſſitudo maior quam ut cuneos iſtiusmodi queas integres po
nere: is demum iam non arcus / ſed eſſe teſtudo potius incipiet: quam
nos fornicem appellabimus.
Teſtudinum uaria ſunt genera. Diſquirendum quid inter ſe diffe
rant / et quibus lineis conſtituantur: Fingenda mihi erunt nomina:
quo ſim / quem eſſe me his libris maxime elaborandum inſtitui: fa
cilis et minime obſcurus. Neque me præterit Ennium poetam ma
ximas coeli appellaſſe fornices: et Seruium cauernas dixiſſe eas eſſe
1quæ in carinarum ſint factæ modum. Sed peto hanc ueniam ut
his libris id tandem ſatis putemus dictum latine: quod cum apte
ad rem: tum et apertiſſime intelligatur. Teſtudinum iſta ſunt ge
nera / fornix / camera / et recta ſpherica: et ſiquæ iſtarum quota ſunt
pars: Ex his recta ſpherica ſui natura non niſi parietibus a circulari
area ſurgentibus imponitur. Camera uero teſtudo quadratis debe
tur areis: Fornicibuſ autem areæ angulorum quatuor: ſeu breuiores
illæ quidem / ſeu oblongæ ſint: quales uidemus criptoporticus ope
riuntur. Teſtudo ea quæ perforati ad mentis ſimilitudinem ducat:
Verbi etiam ſimilitudine apud nos fornix appellabitur. Erit igi
tur id ueluti unum atque item alteros ad arcum arcus adegeris: aut
quaſi flexæ trabis latitudinem extenſam multo ac protinus dila
tatam reddideris: Ex qua re aſſequemur / ut quaſi inflexus paries
in caput pro tecto adſtet. Sin autem fornicem hanc fortaſſis a ſe
ptemtrione ad meridiem protenſam / tranſuerſa altera fornix ab ori
ente ad occidentem ſolem peruadens totis lineis ſecuerit / teſtudinem
conſtituent: quam inflexorum cornuum ſimilitudine: quæ in angu
los procurrant cameram nuncupabimus. Quod ſi arcus ipſi complu
res et coæquales mutuo unicum in punctum medii culminis ſeſe
interſecuerint: teſtudinem conſtituent coelo ſimilem: rectam inde
ſphericam appellari hanc placuit. Quæ teſtudines aliqua iſtarum
e partibus conſtet / hæ ſunt. Nam ſi coeli emiſpherium natura per
pendiculari et recta ſectione ab oriente ad occidentem uerſus duas
in partes diuiſerit: Teſtudines dabit geminas: quæ quidem ſca
phis emiciclorum pro tecto ſunt. Sin autem ab orientis angulo ad
angulum meridier: et a meridiano iſtoc ad angulum occidentis:
et ab iſto ad angulum ſeptentrionis: et a ſeptentrionali quoque iſtoc
ad primarium illud orientis angulum pari ratione natura circum
ſeptum et commutilatum coeli emiſpherium reddiderit: teſtudinem
tum quidem in medio relinquet: quam nos turgidi ueli ſimilitu
dine auleam nuncupabimus. In qua uero perficiunda plures forni
cis partes conueniant: qualeſ uidemus ſex octo ue angulorum are
aſ teſtudinari: hanc noſ ſphericam angularem appellabimuſ.
Teſtudinum aſtruendarum ratio eadem quæ in muriſ aſſeruabitur :
1Oſſa enim integra ad ſummum uſque teſtudinis ex oſſibus parietis
inſurgent: et pro illorum modo iſtic impoſita perducentur: et inter
ſe quota aliqua diſtabunt parte. Ab oſſibus uero ad oſſa illigamen
ta protrahentur: et media complementa infarcientur. Sed in hoc dif
ferunt: quod in pariete ad rectam regulam normamque et libellam / lapi
des et ſinguli ordines coagmentantur atque componuntur: In teſtudi
ne autem ordines ad flexam regulam / et lapidis omnes conclauſuræ
ad ſui arcus centrum diriguntur. Oſſa ferme nuſquam induxere uete
res niſi cocto ex latere / codemque ut plurimum bipedali: monentque te
ſtudinum complementa abſoluas lapide leuiſſimo: ne quid muri
iniquo abhinc pondere fatigentur. Conſueſſe tamen aduerti aliquos
non ſolidiſſima Semper oſſa perducere: Sed oſſium loco ſparſim
ſtantes inlatus lateres inter ſe ruiſſe / capitibus pectinatim in ſe iun
ctis : uti ſiquis dexteræ manus ſummos digitos ſummis ſiniſtris digi
tis interſtringat: Et intermedia complere cementitio congeſtu: et
præſertim pumice conſueuerunt: quem omnium lapidem teſtudina
tionibus complendis commodiſſimum eſſe omnes profitentur. Sed ar
cubus et teſtudinibus ſtruendis armamento opus eſt: id rudis et tem
poranea quædam eſt contignatio ad flexæ lineæ ambitum diffini
ta: cui pro corio et cute aut crates aut harundines / aut uilia iſtiuſ
modi conſternuntur ſuſtinendæ coaggerationis in teſtudine quoad
duruerit. Eſt tamen inter teſtudines una omnium recta ſpherica
quæ armamenta non poſtulet: quando ea quidem non ex arcubus ſo
lum conſtat: uerum etiam coronis. Et quis poſſit referre aut me
ditari / quae ſint horum uterque innumerabiles hærentes adacti sese mu
tuo interſecantes / ad pares angulos et ad impares: ut quotocumque
loco per uniuerſam teſtudinem iſtiuſmodi aliquem interſecueris
lapidem / plurimorum intelligas re et arcuum et coronarum cuneum
appoſuiſſe: et coronam qui coronæ ſuperaſtruxerit: et iam arcum /
qui alterum arcum perduxerit/ fingito uelle id opus labeſcere / un
de incipiet? Cunctis præſertim cuneis unum centrum petentibus
pari et uiribus et innixu. Huius teſtudinis firmitate plerique apud
ueteres adeo abuſi ſunt: ut ſolum in quotos aliquos pedes teſtace
as ſimplices coronas inſtrauerint: Cæteram uero teſtudinem opere
1tumultuario cementariam perfundendo materiem perfecerint.
Sed longe eos probo qui interducendum opus curarint ut qua ar
te lapides in pariete illigantur / eadem hic coronæ inferiores pro
ximis ſuperioribus: et arcus inuicem arcubus locis non rariſſimis
innectantur: praeſertim ſi harenæ foſſiceæ copia non ſuppeditabit
aut maritimis hauſtrinis ue opus obiiciatur. Angularem quoque
teſtudinem ſphericam modo per eius iſtius craſſitudinem iectam
ſphericam interſtruas / poteris attollere nullis armamentis: Sed
iſtic nexura potiſſimum opus eſt: qua huius imbecillæ partes par
tibus illius firmioribus arctiſſime illigentur: Tamen conſeret
ductis iam una atque alteris lapideis / et duratis ceronis / leuia il
lic ſubillaqueare amenta et anſas: quibus tantum armamenti com
mittas: quantum ſat ſit ferendis coronis his quæ aliquot inde in
pedes ſuperaſtruantur quoad ſicceſcant: Et deinceps cum hæ quaeque
partes duruerint / in quotos quoſque ordines iſta hæc armamenti ſub
ſidia ad ſuprema perficiunda tranſterre: quoad uſque opus absolu
tum reddideris. Teſtudo / Camura / atque item fornix armamen
tis ſubſtitutis inducatur neceſſe eſt. Sed uelim iſtarum primas
ordines / et arcuum capita firmiſſimis ſedibus commendari. Neque
placent qui prius totos parietes extollunt ſolis pediculis mutulo
rum relictis / quibus poſt tempora teſtudinem committant infirmum
opus atque inconſtans. Quare ſi me audient una hi quidem arcus
et paribus ordinibus cum ſuo pariete cui inhæreant / ducentur:
quo id opus pluribus perquam ualde id fieri poteſt firmiſſimis nexi
bus conueniatur. Vacua uero inter aſſurgentes inflexus teſtudinum
et parietem cui adhæreant relicta / quem secum fabri coxam nun
cupant / infarciantur non tellure aut ſolu s ruderibus ſiccis: ſed
potius ſtructura ordinaria et ſtabili / parietique iterum atque iterum
connexa. Et placent qui leuandi oneris grata / fictilia uaſa
a uaria uacua per coxarum craſſitudines indidere rimoſa atque
inuerſa: ne quid collecta illic humiditate ingraueſcat: Et ce
menta ſuperinfundere ex lapide minime graui / ſed alio quin
tenaci. Tota demum in teſtudine uticumque illa ſit /
1naturam imitabimur: quæ quidem cum oſſa adiunxit oſſibus: tum
et carnes ipſas intexuit uillulis nexura per omnes diametros inter
ductis in longum / in latum / in profundum / in obliquum ? Hoc
nobis artificium naturæ lapidibus interſerendis ad teſtudines imi
tandum cenſeo.
His abſolutis proximum eſt ut inſternantur / res in tota ædificatione
primaria / et non magis neceſſaria quam difficilis: in qua aſſequenda et
perficiunda omnis omnium cura et diligentia iterum atque iterum ela
borauit. De his nobis dicendum eſt: Sed prius illud interſerendum
iuuat: quod ad teſtudinum opus inprimis ſpectat. Et enim inter te
ſtudines abſoluendas differentia eſt: Nam qui arcus aut teſtudo
ſubiectis armamentis facienda ſit / confeſtim atque minime intermiſ
ſo opere aſtruatur neceſſe eſt: Quæ uero ſine armamentis fiat / in
tercalationibus prope ſingulos in ordines indiget: quoad congeſta fir
mentur: ne partes nouiſſimæ ſuperadiectæ / priſtinis non ſatis firma
tis / reſolutæ defluant. Et præterea armamentatis teſtudinibus iu
uat ilico / ubi ſummis concluſæ fuerint cuneis paulo / ut ita loquar /
relentare ſubices / quibus armamenta ſubſtineantur: Id quidem ut
recenti adhuc in opere commiſſi cunei non natent inter fomenta et ful
tum calcis: Sed coequabilem inter ſe acquieſcendi ſedem ſuis libratis
ponderibus occupent: Alioquin inter ſicciſcendum congeſta non
ut opus poſtulat / conſtipatæ congruerent: ſed rimas relinquerent ſe
dendo: Idcirco ſic fiat / non prorſus adimantur ſed in dies ſenſim
relententur armamenta: ne ſi non attemperate ſubdemas / crudum opus
ſequatur. Poſt dies uero aliquos pro operis magnitudine adhuc
pluſculum relentato: Sic deinceps facito / quoad lapidei per teſtudi
nem cunei ſeſe coaptent / et opus dureſcat. Relentandi modus hic
eſt: Nam cum operis armamenta in pilis aut ubi conducat conſtitu
eris: primum illic ſubigis capitibus ipſis armamenti cuneos ligne
os ad bipennis ſimilitudinem acuminatos. Cum igitur relentate
opus libueri / malleolo cuneos hoſce diſtrudes ſenſim quoad uo
les / ſine periculo. Denique ſic ſtatuo / non ante integram per
peſſam hyemem armamenta eſſe ſubdemenda: Id quidem cum
 ob cæteras res: tum ne imbrium madefactione eneruatum reſolu
1tumque opus proruat: Tam etſi dari teſtudinibus nihil commodius
poteſt: quam ut aquam abunde combibant / et nunquam ſitim ſentiant.
Hactenus de his.
Redeo ad tecti cruſtam. Nempe ſi recte interpretamur / nihil eſt
in toto ædificio antiquius / quae habere ſub quo urentes ſoles atque e
coelo cadentes tempeſtates profugiens excipiare. Id adeo benefi
cium tibi ut perhenne ſit / præſtat non paries / non area / non quod uis
iſtorum omnium: ſed una inprimis quantum uidere licet / extrema te
cti cruſtula: quam ipſam habere contra omnes temporum iniurias
ualidam / prout rei neceſſitas poſtulat / atque conſtantem hominum
induſtria et artes facto rerum omnium periculo uix dum ſatis reper
tam reddidere. Neque facile reperiri poſſe confido: Nam cum non
ſolum imbrem: uerum et gelationes et æſtus / et omnium item infe
ſtiſſimi uenti laceſſere nuſquam intermittant: quis tam aſſiduos tamque
acerrimos hoſtes tolerare uſpiam diutius poſſit: Hinc eſt quod alia
ilico putreſcunt: alia diſſoluuntur: alia parietes deprimunt: alia fin
duntur / rumpuntur: alia abſterguntur: ut ne metalla quidem alibi
contra tempeſtatum iniurias inuicta iſtic tam multas perferre offen
ſiones queant. Sed homines pro locorum natura copiarum rerum /
quæ ad manus ſubueniret non aſpernati / quoad licuit neceſſitati
prouiderunt: Ergo uariæ contegendorum operum ortae obſeruatio
nes. Pyrges inquit Vetruuius / harundine: et apud Maſſiliam
ſubacta cum paleis terra operiunt. Thelophagi apud Garamantas /
ut refert Plinius / teſtudinum ſuperficiem cruſtis tegunt. Maxima
pars Germaniæ aſſerulis utitur. In Belgica prouincia candidum
facilius ſecant lapidem / quae lignum tenues in laminas: quas pro tegu
lis exponunt. Ligures ætruſcique tegendis ædibus lataſtras adhibent
cruſtoſo ex lapide diſceptas. Alii pauimenta de quibus mox referam
experti / tandem omnibus periclitatis / nondum tamen ingenia et indu
ſtria mortalium inuenere commodius tegula teſtacea: Nam pauimen
torum quidem opus pruinis ſcabreſcit / findit / ſidet. Plumbum
feruoribus ſolis colliqueſcit. æs ſi graue eſt / magno ponitur: ſi
tenue / uentis deturbatur / atque ærugine gracileſcit / ablaceratur.
Tegulam ciprium quendam Criniam agricolæ filium inueniſſe ferunt.
1Eius duo ſunt genera: unum planum / latum pedem / longum cubi
tum ſpondis hinc atque hinc hirtis extantibus ad ſui latitudinem
partem nonam: Aliud aduolutum et crurium tuendarum arma
imitetur: Ambo qua imbrem defluentem capiant apertiores: qua
euomant arctiores. Sed plani imbrices commodiores ſunt: modo
ita iungantur ad regulam et libellam / ne in latus pendeant: necubi
lacunæ intercurrant / aut tumuli extent: ne quid tranſuerſi fluen
tem pluuiam interpellat: ne quid interuacuum relinquatur. Va
ſta ſi erit tecti ſuperficies / ampliores exigentur tegulæ: ne imbri
um riuuli canalibus non recipientibus ſuperfundantur. Tegulam
ne turbines aſportent / uelim omnem fultu calcis affirmari: præ
ſertim in publicis operibus: Nam in priuatis ſat erit ſi prima ſtil
licidia contra uentorum impetum affirmaris: tum et ſoluti aptius
inſtaurantur / ubi uitium factum ſit. Alio quid id hunc in modum
fiet aptiſſime: Nam in tectis quidem ligneis aſſium loco teſtaceæ
tabellulæ ad decurrentes quadrulos extendentur uinctæ gypſo.
In has tabellulas ſuperinſternentur plani imbrices / et firmabun
tur calce: Opus id contra ignes tutiſſimum / et ad uſum incolarum
accommodatiſſimum: Et minore fiet impenſa / ſi tabelluſarum lo
co cannam græcam ſubinſtraueris / calceque firmaris. Tegulam /
quam præſertim operibus publicis calce affirmaris / uelim non ni
ſi biennio ſub gelu et ſole habitam ſumas: Inualida enim ſi fuerit
poſita / non ſine operis diſpendio tolletur. Subuenit ut illud refe
ram / quod apud Diodorum hiſtoricum celebres illos ad hortos
penſiles Syriæ nouo et minime inutili inuento factum legimus:
Nam in trabibus quidem harundines aſphalto oblitas appoſuere:
in eas coctos lapides coaptauere duplici inſtratura uinctos gypſo:
Tertio loco plumbeas adiunxere tegulas ita conflatas atque coagmen
tatas : ut nullus humor ad primos lateres penetraret.
Venio ad pauimenta: quando ea quidem tectorum naturam ſa
piunt. Horum alia ſubcliuo: alia contignatis: alia non contigna
tis: utriſque ſolidam et ad ſuas lineas exactam eſſe oportet ſuperficiem:
ubi inducantur. Subcliuo ſuperficies faſtigiabitur: ut indenos quoſque pe
des nihil minus binum declinet digitum. Et habebit quo aqua
1defluens aut in ciſternas excipiatur: aut deriuetur in coaclas. His
ex cloacis ſi aut in mare aut in amnes non poterit refundi / infun
dito aptis locis puteos ad aquam uſque ſcaturientem: feſſamque re
pleto ſaxo globoſo. Id demum ſi non licebit / foueas inquiunt fa
cito capaces / et indito carbones: deinde completo ſabulo / hac hu
moris exuberantiam ſorbebunt atque abſument. Cæterum ſi erit
areæ ſolum congeſtitium / feſtucabitur acuratiſſime et ſuperindu
cetur / cum ſcatumine rudus: Sin autem erit ſubcontignata ſuper
ficies: tunc altera ſuperaffigatur tranſuerſa coaſſatio / et ſtatumi
netur / et inducatur rudus craſſum pede: Subrudus ſunt qui ſpar
tum aut filicem ſubſternendam putent: ne quid materia calcis con
tactu uitietur. Rudus ſi erit nouum / ad tres partes una calcis mi
ſceatur: ſi reſiduum ad quinque duæ: inductum conſpiſſetur / ce
dendo uectibus celeberrime: His ad craſſitudinem digitorum ſe
num addatur pultis extexta trita: quæ ad tris partis unam habeat
admixtam calcis. Vltimo inſerantur fertilia / aut teſta ſpicacea /
aut teſſere ad lineam et regulam. Tutius erit opus / ſi inter ſcatu
men et pultem imbrices tegulæ iunctæ calce ex oleo inſternentur.
Pauimentum non ſubdiuale / quod eius obſiccitatem egregie pro
bant / ſic fieri iubet Varro: fodito ad pedes binos / et feſtucato ſo
lum: et in ducito aut rudus aut teſtaceum pauimentum: Dimittito
apertas nares: unde ſuos per canales humor extillet: congerito
carbones: hiſque proculcatis atque admodum inſpiſſatis inducito fa
bulone et calce et fauilla mixtam offam craſſitudine ſemipedali.
Hæc quæ hactenus recenſuimus ex Plinio atque inprimis Vetru
uio interpretati ſumus.
Nunc quæ de pauimentis ex ueterum operibus ſumma et cura et
diligentia collegerim / referam: a quibus plura me longe quam a ſcri
ptoribus profiteor didiciſſe. Atqui incipiam quidem a ſumma
cruſta / quamque non infirmam et rimoſam habere per quam difficile qui
dem eſſe: Nam cum humore pregnans eſt humida / fit ſole uen
tis ue ut ſummotenus ſicceſcat. Ex qua re uti in reſiduo alluui
onis uidemus luto contrahitur cutis / atque fiſſuras pandit ine
mendabiles: Nam illic partes quæ aruerint / quouis artificio
1amplius non cohærent. Humectæ uero partes facile protrahenti
bus cædunt et ſecuntur. Cruſtam uideo aut teſtaceam impoſuiſſe
ueteres / aut lapideam: Nam tegulas quidem maxime ubi pedibus
non preſſentur / poſitas uidi quaque uaſus latas cubito iunctas calce
ex oleo: et uiſuntur laterculi minuti craſſi unum lati binum digi
tum: longi duplo quam lati iuncti ſtantes in latus ad ſpicarum imita
imita
tionem. Lapideas cruſtas uidere paſſim licet ex tabulis marmoreis
grandioribus: et item ex reſectis minutioribus atque teſſerulis.
Præterea ſpectantur uetuſtæ cruſtæ ex ſola materia: quæ fiat iun
cta calce / harena et tunſa teſta minutiore quantum coniector ex ter
tia. Compertum habeo cruſtas haſce fore firmiores et conſtantiores
ſi partem adieceris quartam tunſi lapidis tyburtini. Sunt qui pu
teolanum puluerem / quem rapillum nuncupant / huic operi probent
mirum in modum. Cruſtas item quæ ex ſola ſint materia obductæ
experiri licet / uerberatu crebriore et in dies iterato acquirere ſpiſ
ſitudinem et duritiem prope ut ſuperet lapidem: Et cruſtis iſtiuſ
modi conſtat / ſi lotura calcis aſpergantur: ſi oleo linaceo oblini
antur / importari duritiem quandam uitream / et contra tempeſta
tes illæſam. Calcem oleo ſubactam affirmant nihil pauimentis no
ciuum admittere. Sub cruſta uideo affuſam materiam ex calce et
minutulis teſtæ perfractæ ad craſſitudinem digitorum binum tri
numque: Sub ea offenditur quaſi infarctura partim ex teſta perfra
cta: partim ex minutulis lapidum / quæ fabri excuſſerint ſcalpro:
et hanc ferme craſſam pedem alibi inter ſuperiorem: atque hanc in
uenio teſtaceos laterculos ſubſtratos poſtremo infimum ſaxa ſub
ſidunt pugnis non maiora. Videre licet in torrente ſaxa quæ ma
ſcula dicuntur: uti ſunt globoſa ſilicea et uitraria / ilico ex aquis
ſicceſcere: Teſtam uero et tofum et iſtiuſmodi diu ſeruare concep
tum humorem. Ex quo ſunt qui affirment non penetrare admodum
ad cruſtas humorem ex tellure: ubi ſubinſtratum iſtoc fiet ſaxo pa
uimentum. Vidimus etiam qui in puſillas pilas ſexquipedales qua
drato ordine per ſolum binos in pedes diſpoſitas / appoſuere tegulas te
ſtaceas: quibus inſtruxere quale diximus pauimentum. Sed hoc pauimenti
genus præcipue ad balneas pertinet: de quibus ſuo dicetur loco.
1humore humectoque aere gaudent pauimenta dum fiunt. Et in um
broſo atque humido firmiora et integriora ſeruantur. Et pauimen
tis nocua inprimis ſunt / ſoli infirmitas / et repens exſiccatio. Nam
ueluti reiteratis pluuiis denſatur in aruis tellus: ita et pauimenta
abunde humectata unam integramque inſoliditatem ferruminantur.
Quo in loco pauimenti ex fiſtulis tectorum imber cadens excipi
tur / lapideam poſuiſſe oportet cruſtam perquam integram et admo
dum ſolidam: ne impotentium guttarum aſſidua / ut ita loquar /
improbitate refodiatur atque uitietur. Præterea pauimentum quod
in materia et contignato inſternitur curandum eſt ut oſſa quibus
ſuſtineatur / uiribus ſint ualida et inter ſe coæqualia: Quæ res ſi
non erit: puta ſiquo loco aut paries aut trabs ualde robuſtior cæte
ris ſubiecta ſit: eo loci findetur pauimentum atque uitiabitur. Nam
cum materia non ſemper eodem tenore uigoreque conſiſtat / ſed tem
porum uarietatibus moueatur / humidis molleſcit: ſiccis ad rigi
ditatem ſeſe reuocat atque obfirmat: ea re partibus eneruatioribus
ſub pondere laborantibus atque ſidentibus nimium finditur.
De his hactenus.
Sed illud nolim præteriiſſe quod probe faciat ad rem. Namque, alia
quidem fundamentis fodiundis: alia complendis. alia parietibus
attollendis: alia teſtudinibus imponendis: alia cruſtis obducendis
tempora atque anni acriſque modus et facies debentur. Et enim fodi
untur quidem commodiſſime per caniculam atque ipſum per autumnum
tellure arenti et humoris exuberantia foſſiones non impediente.
Complent etiam haud omnino incommode ad primum uer / maxi
me ubi profundiora ſint: nam ab æſtatis ardoribus ſatis protegen
tur tellure obſidente atque circumfouente. Sed longe commodius
complebuntur ad brume initium: modo ea regio non ſit ſub coeli
axe et eiuſmodi: ut e ueſtigio gelet potius quam cohæreat. Paries
quoque cum æſtus nimios: tum et acres algores atque ſubitas gelationes
atque præcæteris aquilones uentos odit. Et inprimis teſtudo omnium
maxime æquabilem et contemperatam coeli tempeſtatem optat:
quoad obfirmauerit opus ſeſe / atque duruerit. Cruſtas per quam attem
perate inducemus ad uergiliarum ortum: et per eos demum dies
1quibus multo afflarint humectarintque hauſtri: Nam ni prorſus
humectum ſit quod cruſta aut opere dealbario ueſtiatur / non cohe
reſcent appoſita: ſed paſſim diffiſa diſcerptaque decident: crebraque
ſcabritie opus dehoneſtabitur. Sed de cruſta albarioque opere ſuo
loco diffuſius dicetur. Nunc abſolutis rerum dicendarum gene
ribus / ad reliqua diſtinctius conſideranda tranſeamus. Et primo
de ædificiorum generibus et uarietate: et quid cuique debeatur: pro
xime de ædificiorum ornamentis: poſtremo de iſtorum uitiis: quæ
aut opificis errore / aut temporum iniuria facta ſint / emendandis
aut inſtaurandis tranſigemus.
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE VNI
VERSORVM OPERE LIBER. IIII. INCIPIT
a
EDIFICIA HOMINVM ESSE CAV
ſa conſtituta in promptu eſt. Nam principio
quidem / ſi recte interpretamur / facere opus ho
mines coepere: quo ſe ſuaque ab aduerſis tempe
ſtatibus tuerentur. Proxime item proſecuti
ſunt non modo uellent quæ ad ſalutem eſſent
neceſſaria: uerum et ſiqua etiam ad expeditas
quaſque commoditates aſſequendas conferrent: ea nuſquam eſſe præter
miſſa uoluere. Inde adeo rerum oportunitate admoniti atque illec
ti eo deuenere: ut etiam quæ ad uoluptates explendas facerent ex
cogitarint / in dieſque uſurparint: ut ſiquis ita dixerit / ædificia fore
aliqua ad uitæ neceſſitatem: alia ad uſus oportunitatem: alia ad
temporum uoluptatem diffinita: fortaſſis apte ad rem aliquid di
xerit. Sed cum ædificiorum circumſpicimus copiam et uarietatem:
facile intelligimus non tantum hos eſſe ad uſus omnia: neque horum
tantum aut illorum gratia comparata: Sed pro hominum uarietate
inprimis fieri / ut habeamus opera uaria et multiplicia. Quod ſi
ædificiorum genera / et generum ipſorum partes ſatis / uti inſtitu
imus / adnotaſſe uoluerimus: omnis inueſtigandi ratio nobis hinc
captanda ſit atque inchoanda: ut homines / quorum cauſa conſtent
1ædificia / et quorum ex uſu uarientur accuratius conſideremus quod
inter ſe differant: quo inde ſingula clarius recognita diſtinctius
pertractentur. Repetamus ea de re / quid de hominum cætu par
tiundo ueteres illi rerum publicarum legumque conditores uiri pe
ritiſſimi ſenſerint: qui ſtudio / cura / diligentiaque iſtiuſmodi rebus
perſeruerandis atque recenſendis ſumma cum laude inuentorumque
admiratione uerſati ſunt.
Theſeus / inquit Plutarcus / rem publicam diuiſit in eos qui leges
diuinas atque humanas conſtituerent atque interpretarentur: et eos qui
artificio exercerentur. Solon pro cenſus diuitiarumque copia et modo
ſuorum habuit ciuium ordines diſtributos: ita ut qui minus. ccc.
ex agris annua exciperent prope in ciuium numero cenſendos non
putarit. Athenienſes primos ſibi habuere uiros doctrina et uſu re
rum cultos / ac peritos: proximos oratores: poſtremo opifices.
Romulus a plebe equites et patritios diſcreuit. At Numa rex ple
bem diuiſam fecit per artes. Apud Gallias plebs pene ſeruorum du
cebatur ſorte: Reliquos aut milites fuiſſe tradit Cæſar: aut ſapien
tiæ religionique deditos: quos illi Druides nuncupant. Apud Pan
theos ſupremi ſunt ſacerdotes: ſecundi agricolæ: tertii milites:
cum quibus et paſtores et duces ouium. Britanni ſuos quatuor di
uidebant generibus: Primi erant quibuſ fiant reges: alteri ſacerdo
tes: tertio loco milites: poſtremo uulgus. Aegyptii primos dede
re gradus ſacerdoti: ſubinde reges præfectoſque locarunt: tertio po
ſuere ordine bellatores: et multitudinem diuerſe itidem inter agri
colas pecuarios artificeſque / atque etiam / ut inquit Herodotus / mer
cennarium et nautam. Hippodamum referunt ſuam quoque diuiſiſſe
rem publicam in partes tris: artificem / agricolam / et propulſatorem
belli. Non improbaſſe Ariſtoteles eos uiſus eſt: qui a multitudi
ne ſelegerint dignos: quos conſiliis / magiſtratibus / iudiciis ue præ
ficerent: Cæteram uero plebem diuiſam reliquerint inter agrico
las / artifices / mercatores / mercenarios / equites / pedites / et turbam
naualem. Cui haud multo diſſimilem ex Diodoro hiſtorico fuiſſe
apud Indos rem publicam apparet: Nam illic ſacerdos / arator / pa
ſtor / artifex / miles / effori: et qui publicis conſiliis præſunt.
1Plato rem publicam alteram dixit pacatam eſſe: et ocii quietiſque
cupidam: Alteram ardentem et bellatricem: prout eorum eſſent
animi / qui rebus præ eſſent. Exque animi partibus omnem ciuium
multitudinem partitus eſt: Vnam eorum / qui ratione conſilioque
cuncta ' moderantur: Alteram eorum qui armis iniurias proſequan
tur: Tertiam eorum qui alimenta / quibus patres et milites ſub
ſtententur / præbeant et ſubminiſtrent. Hæc de multis ueterum
commentariis excerpta breuiſſime perſtrinxi: Ex quibus illud admo
neri uideor: ut quas collegerim / omnes eſſe rerum publicarum par
tes ſtatuam: ſinguliſque ſingula deberi ædificiorum genera diiudi
cem. Sed nos quo ex inſtituto rem totam diſtinctius tranſigamus
iuuet ſic diſſeruiſſe. Mortalium numerum ſiquis in partes diui
ſurus ſit / quidnam huic aliud principio ueniet in mentem: quam ut
ſentiat non eoſdem cenſendos eſſe: ſi una loci alicuius incolas uni
uerſos conſideres: atque ſi partibus ſeparatos diſtinctoſque recenſeas.
Proxime naturam ipſam contemplatus num ſentiet illos quidem
in qua potiſſimum re alter ab altero differat: ex ea ſibi re notas ca
ptandas eſſe: quibus alteros ab alteris ſecernat. Atqui nihil eſt /
quo magis homo quiſpiam differat ab homine / quam una illa in re:
qua ab genere beluarum longiſſime abeſt / ratione et artium opti
marum cognitione: adde ſi uelis fortunæ proſperitatem: Quibus
in dotibus omnibus pauci una inter mortales præſtant atque excel
lunt. Hinc igitur prima nobis patebit diuiſio: ut paucos ex om
ni multitudine ſeligamus: quorum alii ſapientia conſilio ingenioque
illuſtres: alii uſu rerum et peritia probati: alii opum copia et for
tunarum affluentia exiſtant celebres. His primarias rei publicæ
partes committendas quis neget? Ergo egregiis uiris qui conſilio
polleant / prima et cura et moderatio rerum commendabitur. Hi
rem diuinam religione ſtatuent: iuſti æquique modum lege conſti
tuent: bene beateque uiuendi uiam monſtrabunt: pro auctoritate
dignitateque ſuorum ciuium tuenda in dieſque augenda aduigilabunt:
Atque ubi quid commodum/ utile / neceſſarium fore præſenſerint:
cum ipſi ætate forte feſſi contemplandis rebus occupari maluerint
quam exequendis: demandabunt peritis uſu rerum atque ad agendum
1expeditis: ut de patria bene mereri proſequantur. Hi uero al
teri ſuſcepto negocio / cum domi ſolertia et ſolicitudine: tum fo
ris labore et tolerantia rem ex officio procurabunt: dicent ius: du
ctitabunt militem: exercebunt ſeque ſuorumque manus et induſtriam.
Demum cum rebus perficiundis intelligent fruſtra inniti: niſi et
facultates adſint: Ad iſtos igitur proximi ue: quibus aut ex agro
aut mercatura facultates ſuppeditent. Cætera omnis hominum ma
nus et numerus hiſce primariis prout uſus poſtulet obtemperabunt
atque ſubminiſtrabunt. Hæc ſi ſatis conueniunt ad rem compertum
quidem habemus ædificiorum genera deberi alia ciuium cætui uni
uerſo: alia primatibus: alia multitudini: Tum et primatibus alia
his qui domi conſiliiſque præſunt: alia his qui negocio exerceantur:
alia his qui facultates congerant: Quorum omnium quidem cum
pars quædam ad neceſſitatem / uti diximus / pars ad commoditates
referatur: ſit quoque nobis / qui ædificia commentamur / par aliquid
animi gratia dediſſe: dum premii loco iſtiuſmodi partitionum exor
dia eſſe ex philoſophantium rudimentis repetenda inſtituerimus.
De his igitur nobis dicendum eſt / quid una uniuerſis: quid pauci
oribus primariis ciuibus: quid minorum multitudini conueniat.
Sed exordium ad res tantas unde captabimus? An uti homines iſta
ſibi comparare in dies proſecuti ſunt? Ita et nos a priuatis egenorum
caſunculis rem inibimus: et inde ad ampliſſima iſta / quæ uidemus
theatrorum / termarum / templorumque opera perueniemus. Nam
conſtat quidem orbis gentes diu nullis cinctas urbium moenibus
degiſſe. Et ſcribunt quidem hiſtorici / Dyoniſio Indiam peragrante
nullas fuiſſe apud eas gentes muro cinctas ciuitates: Graciamque
olim nullis munitam fuiſſe muris ſcribit Tuchidides. Et per Gal
lias item ad Cæſaris tempora / tota Burgundiorum gens non urbibus
cogebantur: ſed paſſim in uico congruebant. Quin et primam qui
dem fuiſſe urbem comperio Biblum a Foenicibus occupatam: quam
circumobducto ſuis ædibus muro cinxerit Saturnus. Tam etſi uſque
ante diluuium conditam Iopem dinumeret Pomponius. Aethiopes
inquit Herodotus / cum ægyptum occupaſſent / nullum delinquen
tium occidebant: ſed erat ut terræ cumulos ad uicos / quos incolebant
1exaggerarent: Hinc per ægyptum conſtitiſſe urbes dicunt. At
de his alias. Nunc etſi natura quidem uti aiunt / omnia quæ fi
unt leuioribus principiis excreuiſſe uideam: placet tamen a dig
nioribus ordiri.
Vniuerſis urbis / et quæ urbis partes ſunt publica omnia debentur.
Vrbis habendæ ſpeciem cauſamque ſi ex philoſophorum ſententia eſſe
hanc conſtituemus: ut uitam eo ducant accolæ pacatam / et quoad
eius fieri poſſit uacuam incommodis / omnique moleſtia liberam: Pro
fecto iterum atque iterum excogitaſſe oportet: qui ponatur loco ſitu
et linearum ambitu. De his alii aliter ſenſere. Summam ſcribit Cæ
ſar ad laudem / ſolitos Germanos ducere / ubi latiſſimas circumuaſta
tis finibus haberent ſolitudines: Id quidem ita quod repentinas hoſtium
excurſiones ea re maxime abuetari arbitrarentur. Exercitum in
æthiopiam Seſoſtrim ægyptiorum regem immittere deſtitiſſe putant
hiſtorici: quod frugum inopia et locorum difficultate abſterreretur.
Regem Aſſyrii aduenam deſertis et inaquoſis tutati locis paſſi ſunt
nunquam. Arabes itidem quod aqua et fructibus deficiant / ab externorum
impetu et iniuria æternum fuiſſe immunes ferunt. Italiam nulla
re alia ſæpe a barbaris petitam armis ſcribit Plinius / quam uini ficique
uoluptate. Adde quae rerum iſtarum copia / quæ ad uoluptates
faciat / uti aiebat Crates / et ſenibus et iuuenibus nocua eſt: Nam
illos efferatos: hos effeminatos reddit. Apud æmericos / inquit
Liuius / regio fertiliſſima eſt: Sed quod plerunque ubere ſolet agro eue
nire / homines alit imbelles. Contra Ligii quod terram incolant lapi
doſim / qua exerceri aſſiduo et extrema uictus parcitate diem tra
here oporteat: per quae induſtrii et robuſtiſſimi ſunt. Quæ res cum
ita ſint / huiuſmodi fortaſſis regiones aſperas et difficiles conden
dis urbibus erunt qui non uituperent. Alii ſecus: Namque optabunt
quidem agi apud ſe naturæ beneficio et munere: ut cum ad neceſ
ſitates / tum et ad uoluptates et delitias addi amplius nihil poſſit.
Bonis enim ut bene utamur / dari poſſe legibus et patrum inſtitu
tis. At uero quæ conferant in uita / iucundiora quidem nimirum ea
eſſe ſi domi ſit / quam ſi aliunde quæſito opus ſit. Et cupient quidem
agrum dari / qualem apud Memphim: quem ſcribit Varro frui coelo
1adeo clementi / ut nulli arborum ne uitibus quidem folia integrum
per annum decidant: Qualem ue ſub tauro monte locis quæ ad aqui
lonem ſpectant: Namque illic Strabo racemos dari cubitorum binum
atteſtatur: et ſingulis a uitibus ſingulas uini amphoras: et unica ex
ficu modios colligi. Ixx. Qualem ue India hyperboreaque in inſula
ad occeanum colit: cuius agro bis annuos fructus capi prædicat He
rodotus: Qualem ue apud Luſitanos: unde ex reciduis ſeminibus
alteras atque alteras capiant meſſes: Aut potius qualem Talge Caſpio
in monte: qui ager fruges etiam incultus præbeat. Rara hæc: et
quæ facilius optes quam reperias. Ergo præſtantiſſimi ueteres / qui de
huiuſmodi rebus ab aliis accepta / et ab ſe excogitata mandarunt lit
teris. Ciuitatem ſtatuunt ita eſſe oportere poſitam: ut agro conten
ta ſuo: quantum rerum humanarum ratio et conditio patitur / nullis
aliunde petitis indigeat: Et ita munitam finium ambitu: ut cum ab
hoſte non facile poſſit inuadi: tum et alienam emittere in prouinciam
militem ad arbitrium ualeat hoſte etiam inuito: Sic enim habitam
ciuitatem et libertatem tueri / et ſe imperiumque multo propagare poſſe
conſentiunt. Sed quid ego hic dixerim ægypto ad laudem inprimis
datur: quod ſit quaque uerſus mirum in modum munita / et penitus inac
ceſſibilis / hinc mari / illinc deſerti uaſtitate obiecta: dextera mon
tibus abruptiſſimis: ſiniſtra paludibus diffuſiſſimis: Tum et agri
tanta eſt fertilitas / ut eſſe ægyptum ueteres publicum orbis orreum
dixerint: Solereque deos eo animi gratia et ſalutis confugere: Hanc
tamen regionem tam munitam tam fertilem: ut cunctos mortales pa
ſcere / deos ipſos excipere hoſpitio ſaluareque poſſe glorientur: nunquam
fuiſſe omni ab æuo liberam teſtatur Ioſephus. Probe igitur ad rem
admonent / qui res mortalium ipſius etiam Iouis in gremio tutas /
nequicquam futuras fabulentur. Iuuet idcirco illud Platonis imitare /
cum rogaretur ubinam eſſent præclaram illam quam ſibi effinxiſſet
ciuitatem inuenturi: non inquit agimus iſtuc: ſed cuiuſmodi fore
omnium optimam ſtatuiſſe deceat perueſtigamus: tu eam cæteris præ
ferendam ducito: quæ ab iſtius ſimilitudine minus aberrarit. Sic et
nos quaſi exemplaria afferentes eam perſcribamus urbem: quam omni
ex parte futuram commodam doctiſſimi arbitrentur: in cæteris tempori
1et rerum neceſſitati obſequentes: Illud Socratis tenebimus: ut quæ
res ita per ſe conſtet / ut niſi in peius queat immutari: eſſe hanc pu
temus optimam.
Itaque eſſe oportere urbem ſtatuimus eiuſmodi: ut incommodorum
omnium quæ primo recenſuimus libro / nulla omnino adſint. Et ſi quæ
res ad uitæ frugalitatem optentur nullæ deſint. Habebit agrum ſa
lubrem / latiſſimum / uarium / amoenun / feracem / munitum / refertum
ornatum omni fructuum copia / omni fontium exuberantia: Aderunt
flumina / lacus / mariſque oportunitas patebit: unde commodiſſime ſi
qua deſint conuehantur: et quæ ſuperſint exportentur. Denique ad res ciui
les bellicaſque præclare conſtituendas atque augendas omnia ſuppedi
tabunt: quibus et ſuis præſidio / et urbi ornamento / et amicis uolu
ptati / et inimicis terrori ſit futura. Et bene quidem agi cum ea ci
uitate ſtatuam: quæ bonam aliquam agri partem poſſit inuito hoſte
colere. Cæterum locaſſe urbem oportet agro immedio: unde ſpec
tare in oram ſuam / et diſcernere oportuna / et attemperate præſto esse
quo neceſſitas poſtulet. unde uillicus aratorque ad opus prodire fre
quens et ex agro cum fructu et meſſe onuſtus momento reuerti poſſit.
Sed parenti ne in campo an littore an montibus colloces permaximi
intereſt. Nam habet quidem horum quodque quod præſtet: et contra quod
minus probes. Cum exercitum Dyoniſius per Indiam ageret confectum
æſtu deduxit ad montes: ilico ſalubri captata aura conualuit. Et
montes occupaſſe urbis conditores uiſi ſunt: quod illic tutiores fortaſ
ſis futuros intellexerint: Sed aquis deficiunt. Fluminum aquarumque
commoditates præſtabit planities: Sed eadem craſſiori operitur coelo
quæ æſtate ferueat / hyeme algeat intemperanter: eſtque eadem ad im
petus aduerſos minus ualida. Littora ad contrahendas merces opor
tuna: Sed quod illi aiunt / maritima omnis urbs rerum nouarum illcce
bris / et nimia negociantium ui excitata atque uexata aſſiduo fluc
tuat: et ad multos periculorum externarumque claſſium caſus et diſ
crimina expoſita eſt. Quare ſic ſtatuo. Quocumque ponas urbem
loco / conandum ut iſtorum omnibus commoditatis ſit particeps: incom
modis uacet. Et uelim montibus dari planitiem / et planis tumulos
ubi urbem ſtatuam: Id ex arbitrio aſſequi locorum uarietate ſi
1non licebit / utemur ad res neceſſarias captandas argumentis huiuſ
modi: ut maritimis plagis urbs non littori nimium uicina / ſi erit in
plano: ne ue nimium ſemota ſi erit in monte ſita relinquatur. Mu
tari littora teſtantur cum pleræque alibi aliæ urbes: tum in Italia
Baiæ mari immerſæ. Apud ægyptum Pharus / quæ prius mari fue
rat circumdata: nunc ueluti Chersoneſſus ad continentem hæret. Sic et
Tyrum et Clazomenas fuiſſe ſcribit Strabo. Quin et templum
hammonis olim fuiſſe ad mare ferunt ſecessumque maris longe immedi
terraneis reſtitiſſe. Atqui monent aut ipſum ad litus / aut porro
longe ab mari ponas: Nam maris quidem auram uidere licet ſale
grauem eſſe atque aſperam. Ergo cum ad mediterranea præſertim
plana appulerit: humentem illic aerem offenderis inhauſto deli
queſcente ſale / nimirum coelum reddit craſſum et prope muculentum:
ut pleriſque iſtiuſmodi in locis uolui nonnunquam aere telas aranearum
ſimiles uideas: Aiuntque cum aere non ſecus atque cum aquis agi: quas
in promptu eſt mixtione ſalitarum corrumpi / quoad etiam foetore
ostendant. Probant urbem ueteres præſertim Plato: quæ a mari mi
lia diſtet. x. Quod ſi ab mari longe poſuiſſe non licebit: ſitu locabitur
quo auræ iſtiuſmodi niſi diffractæ et laſſæ ac depuratæ appellant:
Locabiturque pone / ut montium intercurſu uis omnis a mari noxia
intercepta fruſtetur. Ex littore aſpectus ipſe maris perquam iucundus
eſt: neque item non ſalubri luſtratur coelo: Quæ enim aſſiduis uentis
agitatæ continuis momentis reſpirent: has eſſe Ariſtoteles ſaluber
rimas regiones putat. Sed caueant ne ſit mare iſtic herbidu depreſſo
littore et immerſo: ſed profundum / abruptis uiuo ſaxo hirtiſque ripis ri
gens: Ipſamque urbem ſuperbo / uti loquuntur / montis dorſo ſtatuiſſe
cum ad dignitaten / tum ad amoenitatem / tum et inprimis ad ſalubri
tatem atque ſalutem conferet. Nam quo loci ad mare immineant mon
tes: nuſquam eſt illic mare non profundum. Tum ex mari ſiqua ua
porum craſſitudo inſurgat / aſcenſu deficit. Et ſiquid repentina ho
ſtilis manus attulerit aduerſi / maturius præuidetur / et tutius ſub
mouetur. Collibus poſitam urbem probant ueteres: quæ ad ori
entem uergat. Probant etiam quam pertingat calida in regione
boreas. Alii fortaſſis eam probabunt: que ad occidentem prona ſit:
1ductique ea ſub coeli facie fertiliores eſſe cultus ſenſerint. Atqui
ſub tauro monte / quæ partes ad aquilonem ſpectent / longe ante
alias eſſe ſalubres: ea præſertim re qua et fertiles prædicant hiſto
rici. Demum ſicubi in montibus ponendum ſit oppidum / inpri
mis animaduertendum eſt: ne quod iſtiuſmodi in locis aſſolet: ma
xime ubi celſiores circum alii ſeſe attollant colles: grauis et diuti
na nebularum collectio atram diem / et fuſcum aſſiduo rigidumque
coelum præbeat. Tum et uentorum immodica excurſitatio et mo
leſtia ne quid immanius uexet prouidendum eſt: et præſertim bo
reas iſtic: Nam is quidem inquit Heſiodus cum cæteros / tum in
primis ſenes reddit torpentes et inflexos. Incommoda erit urbis
area / in quam ſuperextenſa rupes a ſole conceptos uapores refun
dat: aut in quam auernæ conualles auram acrius obfundant. Alii
præcipitiis locorum eſſe urbis latus finiendum monent. Sed præ
cipitia ipſa ferme omnia / quae ex ſe contra motus et tempeſtates inua
lida ſint monſtrant cum alibi pleraque oppida / tum et in ætruria uo
la terræ: labuntur enim temporum ductu: et quæ impoſueris tra
hunt in ruinam. Et cauiſſe quidem oportet nequis ſupra immineat
contiguus mons: quo occupatio infeſtus hoſtis urgeat: neue ulla
ſubtendatur hoſti tuta planities tanta: ut eo loci caſtra uallare ad
obſidendum / aut aciem ſtruere ad oppugnandum poſſit. Vrbem
condidiſſe Agrigentinam Dedalum legimus ardua in petra / dif
ficili aditu / ut tribus non plus uiris cuſtodiretur aptum præſidium:
modo non æque paucis obſtruatur armis exitus / atque arceatur in
greſſus. Cingolum in Piceno a Labieno conditum / periti rei mi
litaris uehementer comprobant / cum cæteras ob res: tum quod pleriſque
ferme omnibus montanis oppidis euenit / ut ubi conſcenderis æqua
pateat dimicatio / id illic non ſit: Rupe enim educta et præcipiti
refutantur. Nec habet quidem hoſtis qui agrum una circum excur
ſione populari ac uaſtare ad arbitrium poſſit: neque omnes una ob
ſidebit aditus. nec ſe iuxta caſtris poſitis tuto recipiet: Nec pabu
latum / lignatum / aquatum emittet ſine periculo. Contra oppida
nis ſit: nam ſubiectis ſubnexiſque hinc atque hinc collibus crebris in
teriectis uallibus habent qua e ueſtigio egredi laceſſere: atque impro
1uiſum ad omnem ſubitam ſpem et occaſionem poſſint irrumpere
atque opprimere. Neque minus probant in Marſis oppidum Biſſeium
ipſo in triuio confluentium hinc atque hinc fluminum: atque inde uallium
arcto ingreſſu / acceſſu difficili / aſperis et inuiis circum ſurgenti
bus montibus: ita ut neque loco aſſidere hoſtis / neque omnes obſeruare
uallium fauces poſſit: oppidanis ad ſubſidia et commeatus recipien
da atque importanda / et ad laceſſendum egregie expeditis.
Hactenus de montibus. Quod ſi plano poſueris loco: et uti aſſolent
adfluentum ita ut is quidem media fortaſſis peruadat moenia: curato
ne ab hauſtro aut in hauſtrum defluat: Nam illinc humiditas / hinc
frigiditas adaucta fluii uaporibus moleſtior infeſtiorque perueniet.
Sin autem extra oppidi ſeptum præterlabetur: præſtanda erit circum
regio / et quibus eo ſit uentis aditus expeditior / his muros abiicien
dos: fluuius habendus pone. In cæteris illud nautarum faciet ad
rem / quod putant uentos quidem natura ſui admodum ſubſequi ſolere
ſolem et orientales auras. Aiunt phyſici mane diei puriores eſſe:
cadente ſole humidiores. Contra occidentales eſſe auras ſurgente
ſole ſpiſſiores: occidente leuiores. Quæ res ſi ita eſt / fluenta ad ori
entem atque item ad occidentem dimiſſa haud quaquam improbabuntur.
Nam cum ſole ipſo perueniens aura aut diſpellet ſiquid trans ur
bem exhalarit uaporis nocui / aut ſuo acceſſu minimum adaugebit.
Poſtremo ad boream fluenta / lacum et eiuſmodi ſubtendi malim / quae
ad hauſtrum: modo ne ſit oppidum poſt umbram montis poſitum: quo
quidem esset nihil triſtius. Sino cætera quæ ſupra diſſeruimus. Com
pertum habent hauſtrum grauem quidem eſſe et natura moroſum: ut
eius mole preſſis uelis nauigia quaſi addito pondere multo obmer
gantur. At Borea contra mare proraſque leuigari: Sed horum quiduis
præſtat ſubmotum esse procul / quae aut immiſſum aut ad muros adiunctum
atque applicitum. Et præſertim reprobant fluuium qui depreſſus ripis
admodum hirtis / profundo alueo / ſaxeo umbroſoque fluat: quod is quidem
et potus det nocuos: et aerem inſalubrem: tum et a ſtagno paludeque
pigra et lutoſa longe abfugiſſe omnino prudentis ac bene conſulti eſt.
Non repeto coeli morbos qui infunduntur iſtinc / innatas quidem ha
bent cum cæteras æſtiuas peſtes foetoris / culicum foediſſimorumque
1uermium et eiuſmodi: Tum et ubi alioquin terſiſſima perpurgatiſ
ſimaque putes esse: illud non deeſt ut quod de planis diximus: multo
iſta magis atque magis hyeme algeant: et ſub æſtu intemperanter fer
ueant. Poſtremo iterum atque iterum prouidiſſe oportet / ne ſiue mons
ſiue rupes / ſiue lacus / ſiue palus / ſiue flumen / ſiue fons ſiue quid
uis horum ita ſe habent: ut hoſtem munire tutarique / aut urbi et ci
uibus afferre ulla ex parte incommodum poſſit. Hæc de urbium
regione ac ſitu hactenus.
Ipſius urbis ambitum et partium diſtributionem intelligimus pro
locorum uarietate futuram eſſe oportere uariam: quandoquidem mon
tibus non dari in promptu eſt: ut ſeu rotundam / ſeu quadrangulam /
aut quam aliam probes / murorum deſcriptionem poſſis æque atque
aperto in plano ducere. Veteres architecti oppidis circumdandis /
murorum angulos improbarunt: quod hoſtibus laceſſentibus magis quam
incolis defendentibus opitulentur: quod item ad machinarum iniurias to
lerandas ſint nequaquam ualidi. Et certe anguli ad inſidias atque telo
rum miſſiones / expugnatoribus non nihil conferunt: ubi excurrendi
et ſeſe recipiendi facultas præſtetur. Montanis tamen urbibus iidem
maximo interdum præſidio ſunt: ubi ſe aduerſus uiarum occurſus
offerant. Ad Peruſiam urbem celebrem / quod uicos hac illac quaſi
a manu diſpanſos digitos per obductos colles porrigat: ſi uolet ho
ſtis anguli frontem petere / non patebit illic ubi multa inceſſet ma
nu / et quaſi aliqua ſubinſidente arce exceptas / tela eruptioneſque
non perferet. Itaque non locis omnibus circumdandæ urbis una ea
demque ratio eſt. Poſtremo inquiunt ueteres / urbem atque nauim
haud quaquam eſſe oportere tam amplam / ut uacillet uacua / aut non
ſufficiat plena: Sed alii quod tutiorem putarint / confertiſſimam uo
luere: Alii quod optimam ſibi ſpem pollicerentur in poſterum / ſa
xioribus ſpatiis delectati ſunt: Alii fortaſſis celebritati et nomi
nis poſteritati conſuluerunt. Namque urbem quidem ſolis a Buſi
ride conditam / quam Thebem nuncupant. CXL. Memphim cen
tena et quinquaginta: Babylonem ſupra trecenta item quinqua
ginta: Niniuem bis ducenta atque. lxxx. circuiſſe ſtadia ex ueterum
hiſtoriis comperio. Et fuerunt qui tantum concluſerint areæ:
1ut intra ſeptum ex urbis ſolo annua alimenta colligerent. Hic ex
uetere prouerbio illud probarim quod aiunt / omnia ut nihil nimis:
aut ſi in alteram peccaſſe partem iuuet: hanc malim quæ ad auctum ci
uium numerum percommode poſſit excipere: quam quæ ſuos honeſte non
capiat. Adde quod non ad tectorum modo uſum et neceſſitatem urbs ha
benda eſt: uerum et ita habenda ut a curis ciuilibus ad platearum / Cur
riculorum / ortorumque et ambulationum et natationum et huiuſmodi orna
menta delitiaſque grauiſſima pateant ſpatia et diuerſiones.
Referunt ueteres / Varro / Plutarcus aliique: ſolitos maiores urbium
moenia ritu et religione diffinire: Iugatis enim bobus mare et foe
mina diu auſpicato æneum aratrum trahebant: fiebatque ſulcus primige
nius: quo moenium ambitus deſignaretur: Boue femella interiore:
maſculo exteriore ſequebantur aratrum. Coloni patres glebas ſub
motas et ſparſas proſciſſum in ſulcum refundentes incumulanteſque
ne quid diſſeminaretur: cum ad locos portarum uentum erat aratrum
manibus ſuſtinebant: quo intactum portarum limen relinqueretur. Ea
re præter portas totos murorum ambitus et opus ſacratum ducebat.
Portas ne appellare quidem ſacras erat fas. Per Romuli tempora
inquit Dyoniſius alicarnaſſeus / patres inchoandis urbibus ſolitos
facto ſacrificio ignes ante tabernacula incendere: eoque populum edu
cere: ut expiationis gratia flammas tranſilirent: Pollutos nimirum
ad eam rem ſacram non admittendos arbitrabantur. Hæc illi. Alibi
comperio proſeminata puluere ex tellure alba / quam puram nuncupant
ſolitos ponendorum murorum lineam deſignare. Et Alexandrum in
huius telluris locum / cum Pharon conderet / quod pura defeciſſet / fa
rinam ſubieciſſe: quæ res uatibus futura prædicendi occaſionem præ
ſtitit:quod iſtiuſmodi præſagiis per natales urbium dies annotatis cer
tos putarent euentus temporum poſſe prædicari. Quin et apud
ætruſcos ritualibus libris docebantur quænam forent ex natali urbium
die ſecula ſucceſſura: Id quidem non ſpectato coelo / de qua re ſu
pra ſecundo diximus libro: ſed captis ex præſentium rerum argumentis
atque coniectura. Sic eos ſcripſiſſe meminit Cenſorinus. Quo die urbes
conſtituantur / de his qui eo die nati ſunt:quod diutiſſime uixerint die mortis
ſuæ / primi ſeculi modulum finire: eoque die qui essent reliqui in ciuitate:
1de his rurſum eius mortem / qui longiſſimam egiſſet ætatem / finem
eſſe ſeculi ſecundi. Sic deinceps tempus reliquarum terminari: mit
ti a diis portenta / quibus admoneremur quodque ſeculum eſſe fini
tum. Hæc illi: Tum et addunt his argumentis ætruſcos didiciſſe
perpulchre ſua ſecula. Sic enim mandarunt memoriæ quatuor pri
ma ſuorum ſecula annorum fuiſſe. C. Quintum. cxxiii. Sextum. xx.
et. C. Septimum totitem. Octauum tum demum agi per tempora Cæ
ſarum. Nonum et decimum ſupereſſe. Tum et ſecula ipſa qualia
futura ſint non ignorari arbitrabantur hiſce inditiis. Romam quodem
orbis imperium habituram ex eo coniectarunt: quod qua die condita ſit
ex natis per eam diem unus regnum adeptus ſit: Hunc inuenio fu
iſſe Numam: Nam conditam urbem et natum Numam. xiii. chalen
das maias meminit Plutarcus. At muro incinctam urbem Lacenæ
quod non haberent gloriabantur: Freti enim ſuorum ciuium armis et ro
bore / ſatis ſe quidem putabant munitos eſſe legibus. Aegyptii aut
Perſæque contra maiorem immodum ſuas urbes murorum praeſidiis mu
niendas putarunt: Namque cum alii / tum et Niniues / atque item Se
miramis murorum craſſitudinem ſuis eſſe urbibus uoluere / ut iuncti
currus ſupremam per operis amplitudinem traherentur: Altitudineque
tanta eduxere / ut centenum excederent cubitum. Apud Tyrum al
ta fuiſſe moenia pedes. CL. meminit Arrianus. Et compti qui ne
unis tantum contenti fuerint moenibus. Carthaginenſes triplici ur
bem cinxere muro: Deioces urbem Cebatanam / tam etſi eſſet in
ædito poſita / ſeptimo cinxiſſe orbe ait Herodotus. Nos uero
quando ad tuendam ſalutem et libertatem hoſtibus aut fortuna aut nu
mero ſupantibus potiſſima ineſſe ipſis in muris præſidia intelligi
mus. Neque iſtos probamus / qui prorſus nudam uoluerint urbem esse:
neque illos qui omnem tuendi ſui ſpem / ipſa in moenium extructione po
ſuiſſe uideantur. Platoni tamen aſſentior: Nam eſſe quidem ciuitati
cuiuis inſitum atque innatum / ut ſingulis momentis temporis ſit
periculis proxima captiuitatis: quando ita ſeu natura / ſeu homi
num moribus comparatum ſit: ut habendi terminos et concupi
ſcendi fines / nullius ratio ſibi neque publice neque priuatim præ
ſcripſerit. Ex qua una potiſſimum re armorum omnis iniuria
1oborta eſt. Quæ ſi ita ſint / utique cuſtodibus cuſtodias / et muniti
omnibus munitiones addendas quis negabit? Cæterum quod alibi
diximus / omnium erit capaciſſima urbs / quæ ſit rotunda: tutiſſima
quæ ſinuoſis anfractibus murorum obualletur: qualem fuiſſe hie
roſolimam ſcribit Tacitus. Non enim ſine diſcrimine hoſtem in
tra ſinus / aut certa cum ſpe frontibus machinas admoturum ſtatuunt.
Commoditatibus tamen ipſo ex oppido capiendis proſpiciemus:
quam rem pro locorum oportunitate et neceſſitate feciſſe ueteres
aduertimus. Namque Antium quidem uetuſtam urbem latinam ad
littoris ſinum amplexandan / oblongum fuiſſe ex ueteris ruinæ reſi
duis apparet. Carræ ad Nilum quoque oblongum tenduntur. Polum
botram urbem Indorum in graſsis longam fuiſſe ſcripſit Megaſthe
nes ſtadia. lxxx. latam. xv. diſtentam ſecundum fluuium. Quadran
gulum habuiſſe murorum ductum Babylonem: Memphim uero in
deltæ litteræ modum perfinitam referunt. Denique quamcumque proba
ris ambitus deſcriptionem / ſat pro rei neceſſitate prouiſum putat
Vegetius: ſi tam latos poſueris muros / ut propulſatores armari
mutuo ſe obuia excurſione non impediant: Si excitarimus tam al
tos / ut ſcalis admotis tranſcendi nequeant: Si ita calce ſtructuraque
firmarimus / ut arieti machiniſque no cedant. Etenim machinarum
duo ſunt genera: Vnum / quo ictu impulſuque proſternunt opus: Al
terum quo ſuffodiunt muros atque ſubruunt. Vtriſque magna ex parte
prouidebitur non muro magis quam foſſa: Nam murum iſtic niſi ab infi
ma aqua aut firmo a lapide perductum non probant: ſed ipſam foſ
ſam et latam et admodum profundam exigunt. Nam ea quidem teſtu
dinem et turrim ambulatoriam et iſtiuſmodi excludet: ne admoueri
iuxta queant: Et inuenta aqua aut ſaxo / omnis cuniculorum agen
dorum conatus fruſtrabitur. Eſt apud militares quæſtio / foſsam
ne præſtet aqua repletam habere: an ſiccam præferant. Incolarum
enim ualitudini / non in poſtremis conſulendum ſtatuunt: tum et
hanc probant / in qua ſiquid miſſilium impetu corruerit / ilico id
tollere et purgare poſſis commode: ne iſtinc aggeratus ingreſſus
hoſti relinquatur.
Sed redeo ad moenia. De his ducendis ſic monent ueteres / inter
1uallo uigenum pedum interpoſito / duo intrinſecus muri fabrici
tentur: deinde terra ex foſſis egeſta intermittatur uectibuſque den
ſetur: tollenturque muri iſtiuſmodi ita/ ut de plano ciuitatis ad ſi
militudinem gradus quaſi cliuo molli uſque ad propugnacula poſ
ſit aſcendi. Alii ex foſſa inquiunt exemptam tellurem pro agge
re ad urbis ambitum ponito: murumque unum ab ipſo foſſæ alueo
tollito craſſitudine ut terræ ſuperurgentis onus perquam ualde ſub
ſtineat: Ab hoc item alium intra urbem uerſus murum educito
celſiorem / a priorique diſtantem ſpacio non anguſto: Sed quanto il
lic facta acie cohortes habeant ſpacia dimicandi expedita. Mu
ros itidem ab exteriore ad interiorem murum tranſuerſos interia
cito: quorum nexu et adminiculo primarii inter ſe his iuncti deti
neantur: et telluris intermiſſæ uim urgentem perferant ualidius.
At nos quidem præter hæc eos muros probamus: qui ita ſtatuan
tur / ut ſi tandem impetentium machinarum ui ſternantur / habe
ant ſubſtitutum areæ ſpacium: quo loci montes aſſideant: et foſ
ſas ruina ſui non compleant. In cæteris perplacet Vitruuius:
Opus inquit muri ſic faciundum cenſeo: ut eius per craſſitudinem
tabulæ oleagineæ uſtolatæ quam creberrimæ interſtruantur: ut utræque
muri frontes inter ſe quemadmodum fibulis hiſtaleis colligatæ /
æternam habeant firmitatem. Huiuſmodi ferme a Peloponeſſi
bus obſeſſi Plateenſes obieciſſe hoſtibus murum refert Tuchidi
des: Nam laterculis quidem ligna intermiſcuere / atque multo fir
mauere. Et muros omnes inquit Cæſar apud Gallias hac fere for
ma ſunt: Trabes directæ perpetuæ in longitudinem paribus inter
uallis diſtantes inter ſe introrſus reuinciuntur: et grandibus ſaxis
effarciuntur: ita ut trabs trabem non contingat: huiuſmodi ordini
bus coagmentandis iuſtam muri altitudinem explent: Id opus
et ſpecie non deforme / et ad defenſionem eſt ualidum: nam ab incen
dio lapis / et ab ariete materia defendit. Haſce in muris connexi
ones ſunt qui non ualde probent: nanque aiunt quidem calcem et materiem
diu non conuenire / quod uratur et abſumatur ſalibus ardoreque calcis:
Tum ſi erit ut miſſilibus machinarum opus impetat fiet / inquiunt
ut uniuerſi muri connexa exaggeratio quaſſata commoueatur: et una
1omnis ad ruinam reddatur prona. At muros contra miſſilium in
iurias ſic pulcherrime firmari arbitramur. Anterides baſi trian
gula uno in hoſtes angulo proiecto denum interuallo cubitorum
inter ſe diſtantes per muri directiones excitabimus: et arcus ab his
ad alteras interducemus atque teſtudinabimus: Et interuacua quæ
illic ueluti ſcaphæ relictæ ſunt / ſubacta paleis argilla uectibus den
ſantes complebimus. Fiet hinc ut tormentorum uis et impetus ap
pellens lentitudine fruſtretur argillæ: Fiet etiam ut non niſi ſparſim
et ilico obſtruendis feneſtris murus tormentorum aſſiduitate queat
debilitari. Apud Siculos pumicis copia perpulchre id præſtabit:
quod iſtic quærimus. Alibi pumicis et argillæ loco non incommo
de utuntur cofo: Gypſum etiam huic operi no recuſabimus. Demum
ex his ſiquid adſit / quod humoris hauſtro nocturniſque uaporibus
obiectum ſit / id lapidea cruſta atque rectura ueſtiatur. Et inprimis
iuuabit ripam foſſæ exteriorem paulo ponere elatiorem accliuitate
quam cæterum agri ſolum eſt. Sic enim miſſilium deſtinationes mu
ros urbis non attingent: ſed ſuperuolabunt. Et ſunt qui murum con
tra machinamenta miſſilium tutiſſimum putent eum qui lineamen
to ita ducatur / ut ſerræ denticulos imitetur. Atqui placent ad ur
bem Romam muri: quibus decurſorium ad mediam altitudinem
ineſt: Suntque per murum aptis locis relictæ foſſuræ / unde furtim
a ſagittariis incautus et properans hoſtis ſaucietur: Et ad murum
turres quinquagenos in cubitos quaſi anterides adigendæ prodeun
tibus in rotundum frontibus et proceritate celſiores muro: ut qui
propius applicuerit miſſilibus nudum obiiciat latus et conficia
tur: Sic enim et murus a turribus / et turris a turre mutuo defen
detur. Turres quo latere urbem ſpectant / muro nudatas poni
to et apertas: ne hoſtem fortaſſis immiſſum protegant. Tur
ribus muriſque coronæ et decori ſunt / et firmitatem ex nexura af
ferunt: et admotarum ſcalarum irreptiones prohibent. Sunt qui
per muros ſub ipſis præſertim turribus intermiſſa præcipitia re
linqui uelint / et muniri pontibus ligneis: qui confeſtim aut redu
cti / aut deiecti prout res exigat uſui aut ſaluti ſunt.
Ad portarum utrumque latus / ueteres aſſueuere geminas
1grandiores turres præſtituere multa ſui parte ſolidas: quæ ueluti
brachia ſinus fauceſque ingreſſus foueant. Turribus nulla teſtudo
ſed lignea tabulata interitruantur: quæ ubi opus ſit et reuelli et
igne abſumi queant. Turrium tabulata clauis figi uetant: quo ma
turius poſſint hoſte peruincente deturbari. Tecta et ſeceſſus non
deerunt: quibus excubiæ hybernas pruinas et eiuſmodi temporum
iniurias tolerent. Propugnaculis pendentia ſubſint foramina: qui
bus lapidem et faces in hoſtem / et aquam etiam ſiquid portam in
cenderit / fundas. Valuas corio et ferro tectas ab igne uindicari
prædicant. De his hactenus.
Portarum ratio pro uiarum militarium numero habenda eſt: Nam
uiarum quidem aliæ militares: aliæ non militares. Non hic illa iu
riſ conſultorum proſequor: ut actus iumentorum iter hominum ha
beri gratia uiam utrumque complecti ſtatuam. Sunt quidem mili
tares qua in prouincia proficiſcimur cum exercitu atque impedimen
tis. Ergo militarem no militaribus multo eſſe ſpatioſiorem opor
tet. Et aduerti aſſueſſe ueteres ponere ut eſſent cubitos nuſquam
minus octo. Ex lege. xii. tabularum uiam ſic finiunt: ut quæ in
porrectum ſit / latitudinem habeat pedes. xii. Quæ in anfractum
id eſt ubi flexum eſt. xvi. Non militares ſunt quibus a militari
egredimur aut in uillam oppidum ue: aut æque aliam in uillam mi
litarem: uti ſunt per agrum actus: per urbem diuerticula. Eſt
præterea uiarum quoddam genus / quod quidem plateæ naturam
ſapiat: uti ſunt quæ ad certos aliquos uſus habeantur / præſertim
publicos: puta quæ in templum / in curriculum / in basilicam du
cat. Viarum militarium ductus non eoſdem ipſum per agrum
eſſe atque intra urbem oportet: Extra urbem omnino ſeruanda hæc
ſunt: ut patula et apertiſſima ad omnem circumaſpectum fiet: ut
impeditionibus cum aquarum / tum ruinarum ſit libera et expedi
tiſſima: ut latronibuſ ad inſidias captandas nullæ penitus latebræ
nulli ſeceſſuſ relinquantur: ut in eam non paſſim unde uiſ adituſ
ad populationeſ pateant: Poſtremo ut directa breuiſſimaque ſit:
omnium erit breuiſſima / non ut illi quæ rectiſſima: ſed quæ tutiſsi
ma: Maloque prolixiorem paulo / quam parum commodam. Sunt qui
1putent agrum priuernatem eſſe tutiſſimum quod eum profun
dæ uiæ quaſi dimerſæ foſſæ perſeccent / ingreſſu ambiguæ / pro
greſſu incertæ et minime tute: ripis extantibus: unde ho
ſtis facile poſſit obteri peritiores tutiſſimam putant que coequae
tum per colliculorum dorſum agitur. Proxime ad hanc ac
cedit quæ ex uetere more extructo aggere medios per cam
pos dirigitur. Quin et illam ueteres ea de re aggerum nun
cuparunt: et profecta ſic perducta multas de ſe præbebit com
moditates: nam cum ex proſpectus amenitate per celſam
exaggerationem ambulantes uiatores ab itineris labore et
molestia plurimum leuentur: tum et multo intereſt hoſtem
longe præuidiſſe: et habere qui poſſis infeſtum urgentem
aut modica manu diſtinere: aut nulla tuorum iactura ſi ſu
peret cedere: et ad rem ſit quod ad uiam portuenſem annotaui
quando enim egypto / affrica / libia / hiſpaniis / germania in
ſulis hominum ingens numerus: mercium maxima uis con
fluebat: ſtratam effecere. duplam: et in medio lapidum or
do eminens uti limes extabat pedem / ut prodirent altera:
redirent altera / uitata properantium offenſione. huiuſmodi
eſſe militarem uiam extra urbem oportet / expeditam dire
ctam atque tutiſſimam.
Cum ad urbem applicuerit ſi erit ciuitas clara et prepotens
uias habere directas ampliſſimas condecet: que ad dignita
tem maieſtatemque urbis faciant. Sin autem erit colonia / aut
oppidum tutiſſimos preſtabit aditus: ſi non expedito in
portam rectabit: ſed in dextram aut ſiniſtram prope menia
ac preſertim ſub ipſis murorum propugnaculis diducetur
intra urbem uero non directa / ſed fluentum more in hanc
atque in hanc / atque iterato in hanc ipſam / eſſe partem molli
flexu ſinuoſam condecet. Nam preter illud quod ea quidem
ubi prolixior uidebitur: illic urbis amplitudinem opinione
adaugebit: profecto uehementer quoque confert ad gratiam
ad uſus commoditates / ad temporumque caſus / et neceſſita
tes. Etenim et quanti erit hoc et rectantibus ad ſingulos
1gradus: ſenſim nouæ ædificiorum facies obiiciantur: ut cuiuſque do
mus egreſſio et proſpectus ex media uiæ ipſius amplitudine di
rigatur: ut cum alibi nimia laxitas indecora ſit et etiam inſalubris:
Hic ipſa quoque uaſtitas conducat. Vrbem Romam ſcri
bit Cornelius / dilatatis a Nerone uiis effectam feruidiorem
et ea de re minus ſalubrem: alibi contra in arctis uiarum
crudeſcunt: eſtate nunquam erit non umbroſa: nulla item
aderit domus: quam non diei radius ingrediatur. Et aura
nunquam erit immunis. Nam unde uis mota appulerit re
ctam et magna ex parte expeditam preterfluendi aream inue
niet. Et uentos eadem nunquam infeſtos experietur: illico
enim retundentur parietum obiectu. Adde quod ſi ingredietur
hoſtis: non minus a fronte atque lateribus / quae a tergo laceſ
ſitus periclitabitur.
De militaribus hactenus: non militares haſce imitabuntur
ni fortaſſis hoc interſit / quod iſtic quidem ad lineam directe
ſi erunt: cum angulis parietum et partibus ædificiorum
magis conuenient. Sed intra urbem placuiſſe comperio ue
teribus uias adeſſe aliquas inextricabilis atque aliquas nul
lius exitus quas ingrediens hoſtis noxiuſue anceps ſuique
diffiſos heſitet: aut ſi eſſe audacior perſeueret: mature pe
riclitetur. Eſſe et minutiores uias conferet / non in longum
productas: ſed in primam tranſuerſam uiam terminatas:
ut quaſi non publicum expeditunque iter / ſed potius obiectæ
domus aditum prebeant: nam id et domibus lumina paratiora:
et urbi quam uolunt hoſtilem excurſionem impeditiorem preſtabit.
Vicis intra urbem diſparſis et minime continuis habitam
fuiſſe babilonem ſcribit Curtius. Platoni contra non uicos
modo ſed parietes etiam domorum haberi coniunctos pla
cuit / idque opus urbi eſſe pro muro uoluit. Pons quidem
potiſſima uiæ pars eſt. pontis habendi locus erit idoneus
non omnis. nam preter id: quod non extremum ſecluſumque in
angulum paucorum commoditatibus relinqui: ſed medias
in regiones uſibus uniuerſorum patere pontem conuenit.
1Profecto locandus is quidem erit / ubi et facile ponere: et im
penſa non grauiſſima perficere: et eternum futurum ſperaſſe
liceat. Captanda igitur uada non profundiora: non abruta:
non incerta: non mobilia: ſed coequata et manſura. Vitan
di uortices: gurgites: uoragines et eiuſmodi: quæ mala per
fluenta uerſantur. Vitandique in primis anfractibus riparum
cubiti : cum cæteras ob res / ſunt enim iſtic ripæ ut uidere licet
ruinis obnoxiæ / tum quod per eos ipſos cubitos alluuiorum tem
peſtatibus rapta ex agris materia et trunci et ſiluæ non re
cto expeditoque lapſu deuehuntur / ſed obuerſantur: aliaque alias
retardando glomerantibus congruuntur: uaſtumque coactæ in
cumulum hæreſcunt pilis: unde fauces arcuum obſtipatæ
ſuccumbunt quoadiu moleque preſſantium aquarum detur
batur opus / atque diruitur. Sed ſunt pontium alii lapidei / alii
lignei. De ligneis prius / quod opere ſint faciliores: poſt de la
pideis tranſigemus. Vtrumque firmiſſimum eſſe oportet.
Ergo is multa et ualida lignorum copia corroborabitur.
Quam ad rem pulchre exequendam / illud Cæſaris maiorem im
modum confert. Nam pontis quidem efficiendi rationem
ſic inſtituit. Tigna bina ſexquipedalia paululum ab imo
præacuto dimerſa ad altitudinem fluminis / interuallo pe
dum duorum inter ſe iungebat. Haec cum machinationibus
immiſſa in flumen defixerat: figiſticiſque adegerat non di
recte ad perpendiculum / ſed prona ac faſtigiata: ut ſecun
dum naturam fluminis procumberent. His item contraria
duo inter ſe ad eundem modum iuncta: interuallo pedum
quadragenum ab inferiore parte contra uim atque impetum
fluminis conuerſa ſtatuebat. Haec utraque uti diximus con
ſtituta bipedalibus trabibus ſuperimmiſſis iungebat longis
quantum inſtitorum tignorum iunctura diſtabat. Huiuſmodi
autem immiſſæ trabes binis utrinque fibulis ab extrema parte de
ſtinebantur: quibus diſcluſis atque in contrariam partem re
iunctis / tanta erat operis firmitudo atque ea rerum natura:
ut quo maior uis aquæ ſe incitaſſet / hoc arctius colligata
1tenerentur iuga. Hæc materia iniecta contexebantur longu
riis: cratibuſque conſternebantur: ac nihilo ſegnius gratilio
res trabes quas ſubiciendo ſubucas nuncupant / ad inferiorem
partem fluminis obliquæ agebantur / quo pro ariete ſubie
ctæ / et cum omni opere coniunctæ uim fluminis exciperent.
Et aliæ item trabes ſupra pontem extabant fluuio mediocri
ſpatio infixæ: ut ſi arborum trunci ſiue naues deiiciendi ope
ris cauſa eſſent a barbaris miſſæ: his defenſoribus earum re
rum uis minueretur: neu ponti nocerent. Hec Cæſar. Non
ſit ab re quod apud ueronam aſſueuere ligneos pontes inſter
nere ferreis uirgis: ea præſertim parte qua redam et carros
trahebant. Sequitur lapideus pons: eius partes hæ ſunt. Su
bices riparum pilæ: fornix inſtratura. Inter ſubices riparum
atque pilas hoc intereſt: quod hæ ualido penitus obnixu per
ſtent neceſſe eſt. Nam ad ſuſtinenda modo ſuperiniectæ for
nicis pondera uti et pilæ: uerum et amplius ad prima pontis
capita et arcuum uim arcendam et continendam nequid pan
dant. Ergo eligendæ ripæ uel potius rupes lapideæ namque ob
firmiſſimæ: quibus pontis capita committas. Pilarum nume
rus ad fluuii latitudinem referetur. Arcus impares cum de
lectant numero: tum et conducunt firmitati. Nam medius
fluenti curſus quo a cohertione riparum remotior eſt: eo et
liberior: et quo liberior / eo et concitatior atque impetuoſior
deuoluitur. Ergo is quidem linquendus eſt uagus: ne pila
rum firmitati officiat illuctando. Et locandæ per fluuium
pilæ quidem ſunt / ubi caſtigatiores et ut ita loquar deſidio
ſiores undæ preterlabantur. Huius argumenta loci dinoſcen
di alluuiones monſtrabunt: alioquin ſic rem captabimus.
Eos enim imitati qui nucem flumine ſparſere: quibus col
lectis obſeſſi ueſcerentur / perpetuum fluminis tranſitum ſu
pra longe ad paſſus puta mille quingentos: quo præſertim
tempore fluuius excreuerit: quippiam cale quod aquas ſu
pernatet deiiciemus. Indicio erit aquas maiore illic ſe con
citare impetu: quo loci quæ ieceris plurimum conueniant.
1Ponendis igitur pilis hunc uitabimus locum: eum captabi
mus: ad quem iacta rariora tardioraque deuenerint. Mina
rex cum ad memphim pontem facere inſtituiſſet: nilum de
duxit alio per montes: abſolutoque opere ſuum in alueum
reſtituit. Nicoris aſyorum regina paratis omnibus que ad
pontem inſtruendum facerent: effoſſo lacu ampliſſimo / flu
uium diuertit eo: atque interea dum lacus impletur ſicco flu
minis alueo pilas extruxit. Hæc illi. At nos ſic rem proſe
quemur. Pilarum fundamenta per autumnum aquis deficien
tibus ſiſtentur: ſepto circumacto. Septi faciundi modus
hic eſt. Pali non infrequentes duplici ordine figuntur: ut ca
pitibus ab aqua emergant in uallorum ſpeciem: obducun
turque introrſum ad pilas / pro uallorum ambitu crates: et
complentur ordinum interualla: alga et luto: inſpiſſanturque
conculcatione quod influere amplius aqua nequicquam poſſit.
Moxque intra ſinum ſepti reſident: ſeu aqua ſeu preter aquam
limus harena ue ſit / ſeu quid aliud operi incommodum ſit
eximitur. Cætera perficiuntur uti libro ſuperiore perſcrip
ſimus. Ad ſolidum enim defoditur: uel potius palis præu
ſtis ſolum arctiſſime conſpiſſantur. Iſtic aduerti egregios
architectoſ aſſueſſe perpetuo pontis ipſius tractu perpetuam
ſubſtituiſſe baſim eam effecere non una omnem clauſo flu
mine unico ſepto: Sed additamentis nouiſſima iam tum
poſitis adigendo. Tota enim uis aque omnino arceri et con
tineri nequicquam poteſt. Ergo ſinenda fluento dum opus
ducimus æſtuaria ſunt / quibus laſſetur contumacia protur
gentium undarum. Aeſtuaria iſtæc aut ipſo in uado aperta
dimittentur aut ubi conferat parabuntur formæ ligneæ / et
canales penſiles / quibus exuberans fluentis aqua ſuperfluen
do labatur. Quod ſi tantæ piguerit impenſæ ſingulis baſis
pilis baſes ponito ſimplices / ut ſint ex liburnæ ſimilitudi
ne oblongæ / prora et puppi in angulum promiſſa / et perfi
nita / atque ſecundum aquæ ipſiuſ decurſum ad lineam di
rigito / ut pre impotentium aquarum uim diſpartiundo com
1minuant. Meminiſſe oportet undas puppibus pilarum quam pro
ris eſſe infeſtatiores. Id monſtratur ex ea re quod ad puppes pi
larum fecundior illuctatur aqua quam ad proras. Tum et uiſun
tur illic gurgites in profundum excauati: cum proræ ipſæ
alueo harena oppletiore perſiſtant. Quæ quom ita ſint has
eſſe partes in omni operis mole munitiſſimas / et ad toleran
das aquarum aſſiduas moleſtias firmatiſſimas oportet. Ad
rem igitur uehementer confert / ſi profundum opus ipſum
pedamenti multo quaque uerſus/ et maxime ad puppim pro
tendetur quoad etiam quouis caſu ſubdempta pedamento
rum parte / multa ſuperſint quæ oneri pilarum ferendo non
deficiant. Confertque imprimis quamuis baſim iſtic ipſo a pri
mordio producere in accliue: ut aquæ ſuperuadentes non præ
rupto irruat: ſed lapſu molli facile dilabitur. Nam præci
piti cadens aqua fundum commouet / et inde facta turbidior
aſportat commota: et locum momentis excauat. Pilas aſtrue
mus lapide quam id queat prægrandi / longitudine et latitudi
ne eximia: qui natura ſui gelicidiis reſiſtat: et aquis non ma
ceretur: neque alioquin facile diſſoluatur: neque fraceſcat ſub
onere: coagmentabiturque omni diligentia ad regulam / ad
perpendiculum / ad libellam / nexuris nunquam intermiſſis /
in longum / intranſuerſum iuncturis mutuo complicitis / ſpre
ta omni minorum lapidum infractura. Adigeturque ex ære
acus et anſæ crebræ / eorum loculis ita preſſis et ita diſpoſitis
ut ulceribus non debilitentur lapides: ſed firmentur captu:
tolleturque in altum opus / prora et puppi angulari: toto uer
tice eminenti uſque etiam exuberantes alluuiones pilarum
frontes ſuperet. Pilarum craſſitudo ad pontis altitudinem
erit ſub quadrupla. Fuere qui non in angulum proras iſtiuſ
modi et puppim ſed emiciclo finierunt ductos credo linia
menti uenuſtate. Et ciclum tametſi habere anguli uires di
xerim angulum tamen iſti inprimis probo: modo non ita
acuminetur: ut ad omnes leues iniurias decuſſatus dehone
1ſtetur. Quin et is quidem ciclo decuſſatus detonſuſque pla
cebit: ſi erit non ita obtuſus relictus et impetentis undæ ce
leritas infenſa reſiſtet. Iuſtum pilis angulum ſtatuemus fo
re cui rectus angulus ſexquitertius ſit: aut ſi minus delectet
ſexquialter. Hæc de pilis. At riparum ſubices ſi quales op
tamus natura loci non præſtabuntur: pilarum opere firma
bimus: nouiſſimaſque inter ad ripam pilas ipſo in ſicco ar
cuſque aliquos protendemus: ut ſiquid forte undarum aſſi
duitas tempeſtatum ſucceſſu ex ripa abſterſerit / uia tamen
producto in agrum ponte minime interſecetur. Fornices et
arcus cum cæteras ob res: tum propter acres et nuſquam in
termiſſas carrorum in tremitationeſ eſſe oportet per quam egre
gie ualidas et mirifice obfirmatas. Adde quod interdum tra
henda per pontem ſunt uaſtiſſima fortaſſis pondera coloſ
ſorum / obeliſcorum et eiuſmodi: utque ſcauro limitarem la
pidem trahenti euenit: redemptores publici damna infecta
metuant ea re pons et lineamento et omni opere ad perpetui
tatem erit accomodandus contra carrorum incuſſiones cre
bras atque moleſtiſſimas deberi pontibus integros lapides
prægrandes: inducit ratio facile ut aſſentiamur incudis exem
plo. Nam ſi grandis et perinde grauis illa quidem ſit: mal
leorum incuſſationes facile ſuſtinet. ſed ſi leuior: ictibus re
ſultat et commouetur. Diximus fornicem arcubus compli
mentiſque contineri: et arcum eſſe firmiſſimum cum qui ſit
rectus: Quod ſi ex pilarum diſpoſitione ita reſpondeat re
ctus: ut eius nimium procera incuruitate offendare: utemur
comminuto: riparum ſubicibus maiori craſſitudine multo
confirmatis. Denique arcus quiuis qui ad fornicis iſtius fron
tes extabit coaptabitur ipſo ex lapide præduro et prægran
di nihilo ſegnius quam is quem pilis mandandum duxeris. Et
ne erunt quidem graciliores in arcu lapides: quam ut craſſitu
dine ad cordam ſui ex decupla reſpondeant. Corda ne erit
1quidem longior quam ut ad pilæ craſſitudinem ſexcupla: ne bre
uior quam ut quadrupla reſpondeat: aderuntque ad cuneos iſti
uſmodi mutuo innectendos acus ærei inſiti: atque anſæ mi
nime inualidæ: tum ad arcum ſupremus cuneus / qui ſpina
dicitur / erit cum ad compares lineas cum cæteris dolatus:
tum habebit amplius quippiam altero ſui capite craſſitudi
nis: quo non niſi fiſtigica inſeri: et leui ariete poſſit intru
di. Sic enim ſubinde reliqui per arcum ſubiecti cunei ar
ctius perſtricti conſtantius in officio perdurabunt. Comple
menta omnia interſtruentur lapide / quo nullus integrior ne
xura / qua nulla coniunctior afferri poſſit. Quod ſi firmiſ
ſimi lapidis copia uſque non ſuppeditabit complementis per
ficiundis imbecilliores pro neceſſitate non recuſabo modo
toto ipſius fornicis dorſo ſpina et utrinque contigui ad ſpi
nam adacti ordineſ nequicquam niſi expræduro lapide aſci
ſcantur. Sequitur ut inſternatur id opus non magis ponti
bus quam perpetuis quidem uiis denſandum eſt ſolum / inſpar
gendumque glarea / ad cubiti craſſitudinem: poſt ſuperin
ſtruendus lapis fultu harenæ puræ fluuiatilis aut marinæ.
Pontibus autem ſubſtratura et ſolum cementio opere ad ſui
arcus parem craſſitudinem erit coequandum. Poſt id quæ
inſtraueris calce fulcienda ſunt. In cæteris par ambobus
erit ratio. Nam munientur quidem latera ſtructura firmiſ
ſima / et ſuperinſternentur lapide / nec puſillo / nec uolubili:
qui leui appulſu diuellatur: nec item ampliſſimo / adeo ut
illic ueluti in lubrico prolabi iumentum ſi ceperit ruat: pri
uſquam fixuram inueniat ubi ungula reſtitet. Atqui pluri
mum quidem intereſt quo inſternantur lapide: aut quid pu
tas longo et aſſiduo iumentorum rotarumque attritu fieri:
quando formicas ipſum per ſilicem pedum attritu excauaſ
ſe callem admoneamur ? Sed ueteres aduerti: tum alibi: tum
ad tiburtinam uiæ medium ſiliceo lapide inſtrauiſſe. Late
uero hinc atque hinc operuiſſe glarea minuta. Id quidem
1quo iſtic rotæ inſtrata corrumperent minus recuteret iumen
torum ungulas: alibi et præſertim pontibus ſublatos lapideis
gradibus toto pontis tractu calles habuere ad ſpondas / qui
bus ambularent pedites nitidius. Medium autem plauſtris
equitibuſ ue relinqueretur. Cæterum ueteres huic operi ſi
liceum lapidem egregie probauerunt. Inter ſilices fiſtulo
ſus commodior: non quia durior / ſed quia ueſtigiis minus
lubricus. Qualicumque dabitur lapide pro rerum copia ute
mur: modo præduriſſimi ſeligantur quibus ea ſaltem uiæ
pars inſternatur: quam potiſſimum iumenta reptando petant.
Et petunt quidem æquabiliorem: accliuiorem penitus re
cuſant: poneturque ſeu ſilex / ſeu quiuis lapis latus / cubitum
craſſus ne minus pede. Suprema ſuperficie æquabili / lateri
bus cohærentibus nullis intermiſſis hiatibus diſpoſitus ad
faſtigium quo exceptus imber diffundatur. Faſtigiatio tri
plex. Nam aut in medium ſtratæ decurret accliuitas quod la
tioribus debetur uiis aut in latera quod arctiores minus impe
dio: aut rectam per longitudinem perducetur. Iſta quidem
moderantur prout cloacarum riuulorumque exitus in mare: in
lacum: aut in fluentum preſtantur. Iuſta erit faſtigatio bi
nos in cubitos digytum ſemis. Aduerti ueterum accliuia qui
bus in montes aſcenderent triginta quouſque in pedes pedem
faſtigiaſſe unum. Et locis nonnullis ut puta ad pontium ca
pita uiſuntur faſtigiata altitudine ut ſint ſingulos in cubi
tos palmo: ſed ſunt ea quidem breuia: quæ onuſtum iumen
tum uno innixu præteruolet. Cloacas ad opus uiarum ſpe
ctare arbitrantur: quod ſubtermedias per uias ducendæ
ſint: quod ad inſternendas / coæquandas / purgatioreſque
reddendas uias conferant. Has ea de re hic non negliga
mus. Enim uero cloacam quid eſſe ego aliud dixerim quam pon
tem / uel potius arcum aliquem longe latiſſimum nimirum
iccirco in his cloacis conſtituendis quæ hactenus de ponte
ipſo aſtruendo recenſuimus: omnia admodum obſeruabun
1tur. Atqui cloacarum quidem uſum ueteres tanti fecere:
ut in nullo opere abſoluendo tantum impenſæ et diligentiæ
adhibuiſſe uſpiam uideantur. Cloacas inter mirifica ur
bis romæ opera primas annumerant. Non hic inſiſto / quan
tas afferant cloacæ commoditates / ad urbis lautitiem / ad
publicarum priuatarumque ædium munditiem / ad aeris ſa
lubritatem et ſinceritatem non inficiendam. Smyrnam
urbem in qua Trebonium Dolabella obſidione liberauit uia
rum directione et operum ornamentis alioquin fuiſſe pul
cherrimam ferunt: ſed cloace quod non adeſſent: quibus for
des emiſſæ exciperentur / feditate hoſpites offendebat. Senis
in ethruria ad lautitiem deeſt quod deſunt cloace. Ex quo fit
ut non ſolum prima ultimaque noctis uigilia quibus horis
collectarum ſordium uaſa ex feneſtris funduntur / tota fete
at: uerum et inde interdum obſcena et grauiter humectata
ſit. Cloacarum aliæ ſunt quas diffuſorias appello quod im
miſſas aquas in fluentum / in lacum / aut in mare defundant.
Aliæ ſubcliuæ quibus conceptæ aquarum ſordes non alio euo
mantur: ſed quaſi terræ alueo inhauſtæ ſidendo confician
tur. Diffuſorias eſſe ſubſtratas oportet ſtratura decliui ac
prona et ſolida: qua liberrime diffluat: et que illic ſtructa
ſint aſſidua humectatione non macerentur. Et haſce confert
habere a fluuio ſublatas: quoad turbidis alluuionibus non
compleatur: et limo minime obſtruatur. Subcliuus ipſo
nudo erimus contenti ſolo. Nam terram quidem poetæ cer
berum: philoſophi lupum eſſe deorum predicant / quod omnia
uoret: omnia conſumat. Igitur ſpurcities et quæ immiſſa
concipientur tellure conficiente euaneſcent: et minus ua
porum ad seditatem odoris exalabunt. Sed uelim cloa
cas in quibus urina fundenda ſit procul abduci a parieti
bus. Ardoribus enim solis maiorem immodum inficiuntur
atque uitiantur. Flumina præterea et foſſas aquarias quæ
1præſertim ferendis nauigiis ſeruiant cum uiarum rationibus
cenſendas puto / quando inter uehiculorum genera nauium
aſcribendam non inficientur. Tum et mare ipſum natura ſui
quid erit aliud demum quam multo patens uia. Sed de his nihil
eſt hoc loco quod prolixius diſſeruiſſe conferat. Quod ſi
quid acciderit ut hominum uſibus iſta hæc minus ſuppedi
tent: erit tunc ut manu et arte quæ forte offenderint uitia /
emendentur: et quæ deſint commoditates parentur: quarum
rerum ſuo tractabitur loco ratio. Nunc ſi qua eſt urbis pars
quæ cum his conueniat de quibus hic agendum eſt: ea nimi
rum erit portus. Atqui portus quidem ueluti in curriculo
eſſe carcer uidebitur: a quo uiæ curſum ineas: aut peracta
excurſione deſinas et conquieſcas. Alii portum fortaſſis na
uigii ſtabulum eſſe interpretabuntur. Eſto id uti uis: et car
cer / et ſtabulum / et conceptaculum. Certe ſi portus cuiuſque
proprium eſt / nauim a procellarum impetu ad ſe recipere:
tueri profecto neceſſe eſt: adſint latera ualida et alta. Tum
et coaptatum habeat ſpatium oportet: ita ut illic nauigia et
grandia et onuſta excipi commode / et acquieſcere tuto poſ
ſint: quaſ res ſi præſtabit ipſa per ſe locorum oportunitaſ:
nihil erit quod amplius deſideres / ni forte / ueluti apud athe
nas: quam tris habuiſſe portus naturales ſcribit Tuchidi
des / animi dubius ſis / quem nam ex pluribus tibi præcipuum
captes ubi terras quas portus poſtulet proſequare. At con
ſtat quidem ex his quæ primo in libro diximus / regiones
eſſe alias quibus uenti non omnes poſſunt: alias quibus eorum aliquid permo
leſti et peraſſidui uigeant. Hunc igitur praeferemus portum: quod fau
cibus mitiores et ſeditiores auras ſpirat: quem ue ingredi et
egredi uolentibus uentis neque dudum legum expectatis ualeas.
Omnes inter uentos placidiſſimum eſſe boream arbitrantur: tum
et aquilone motum mare illico ceſſante uento quieſcere auſtro
ceſſate poſt diu fluctuare aſſeuerant. Sed pro locorum uarietate
ad nauium uſum quæ commodiora et expeditiora ſint eligentur:
1optatur et profunditas cum faucibus tum ſinu tum ripis:
quæ nauim onerariam grauem conuectis rebus non refutet:
et fundo eſſe purgato / nequicquam hærboſo conuenit. Tamet
ſi complexæque radices ad ancoras obfirmandas. Malim ta
men huiuſmodi eſſe portum: ut nihil in ſe concipiat / quod
puritatem aeris contaminet: aut naues ledat: uti ſunt alga
hærbæque aquis ortæ. Nam infeſtiſſimos carinis uermes ti
neas / atque lumbriculos: et putreſcentibus littoribus peſti
lentes fetores excitant. Portum quoque tabificum et peſtilen
tem reddent dulces immixtæ aquæ: preſertim quas montes
a nimbis conceptas dederint: habere tamen conterminos pro
ximoſque fontes ac riuos. Vnde puram et naui ſeruabilem
deſumas aquam: et uelim expeditos et directos / et certus
egreſſus habeat / immunes ſirtibus: liberos impedimentis:
tutus ab inſidiis hoſtium / et pyratarum: tum et in caput iux
ta celſos et conſpicuos uelim aliquos uertices montium im
minere inſignes / notabiles / quos nautæ procul dinoſcentes
ueluti deſtinatum uelificationis ſignum petant. Intra po
tum ducenda eſt ripa et pons: quo nauis exonerandæ com
moditas ſit proximior. Hæc opera ueteres fecere. Alii ali
ter: de quibus non eſt hic ediſſerendi locus. Nam eorum
quidem ratio ad portum emendandum molemque ducendam
pertinet: que ſuo dicentur loco. Habebit et in portus circum
ambulationem / et porticum / et templum: qua egreſſi naui
excipiantur. Non deerunt columnæ et anſæ et anuli ferrei
quibus nauis illigetur. Crebri ſtatuentur fornices: quibus
importata condantur. Suſcitabuntur et turres pro faucibus
altæ et munitæ: ut ea ex ſpecula uelorum aduentus præui
deant: et nocturnis ignibus certos nautis ingreſſus monſtrent:
et propugnaculis nauigia ſociorum tueantur / et tranſuerſæ
adiicientur catenæ / quibus hoſtis excludatur / et a portu me
diamque in urbem dirigetur uia militaris: confluentque
uici non pauci: quibus undequaque inſolentem in claſſem ho
1ſtium fiat irruptio: habebitque introrſus ſeductos ſinus mi
nores: ubi debilitata nauigia inſtaurentur. Sed hoc quod ad
portum pertineat non pretermittatur. Celebres et fuere et
ſunt ciuitates ea re tutiores quod fauces et pro faucibus ingreſ
ſum incertum habeant / et uix in oculis mobiles canalium di
uerſiones in ſingulas horas annatantibus cognitum. Hæc
ſunt quæ de publicis uniuerſorum rebus dicenda uideban
tur / ni illud addideris / quod partiri plateas iubeant: quibuſ in
pace conuecta mercentur: et iuuentus exerceatur: et in bel
lo lignationes / pabulationes / et iſtiuſmodi tolerandæ obſi
dionis remedia ſeruentur. Templum uero delubra et baſi
lica et ſpectaculum et eiuſmodi magis communia ſunt quam pro
pria non multorum: ſed ſacerdotes illi quidem: ſeu magi
ſtratus ſint. De his igitur ſuo dicetur loco.
LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE SINGVLO
RVM OPERIBVS LIBER QVINTVS
o
PERVM Varietates cum intra urbem tum
et in agro ad ciuium incolarumque rationes
accomodari oportere / proximo ſuperiore li
bro diſſeruimus: compertumque fecimus alia
ciuium cetui univerſo: alia dignioribus: alia
ignobilioribus deberi ædificia. Quæ autem
uniuerſorum gratia conuenirent abſoluimus. Singulorum
neceſſitati quintus hic liber commodiſque comparabitur. Qua
in re et uaria et ampla et difficili explicanda quoad nobis
erit ingenii induſtriæque enitemur: ut intelligas uoluiſſe me
nihil pretemittere: quod aptum ad rem deſiderare quiſpiam
poſſit: et nihil afferre quod magis ad exornandam oratio
nem quam ad exequendum inſtitutum faceret. Ordiendum qui
dem a dignioribus. Digniſſimi omnium ſunt: quibus rerum ſumma
et moderatio committatur. Hi quidem plures erunt aut unus.
1Digniſſimum nimirum oportet eſſe hunc qui cæteris preſit
ſolus. Quæ igitur iſtius unius gratia fiant conſideremus. Si
maximi intereſt cuiuſmodi fore ipſum hunc conſtituamus
illius ne ſimilem / qui ſancte pieque imperet uolentibus: quiue
non magis ſuis emolumentis quam ſuorum civium ſalute et com
modis moueatur? an contra eiuſmodi qui ſibi paratam eſſe
cum ſubditis uelit rem: ita ut etiam inuitis imperet. Nam
cum cætera pleraque omnia edificia / tum et urbem ipſam non
eandem oportet eorum eſſe / quos tyrannos nuncupant atque
eorum qui imperium / quaſi conceſſum magiſtratum inie
rint ac tueantur. Regum enim erit urbs munita / plus ſatis:
ubi aduentitium arcere hoſtem ualeat. Tyranno cum ſui ni
hilo ſegnius hoſtes ſint quam alieni: utrinque munienda ei ciui
tas eſt / aduerſus alienos / aduerſuſque ſuos: et ita munien
da: ut alienis atque etiam ſuis contra ſuos uti ſubſidiis ualeat.
In hoſtes urbem ſuperiore libro munitam fecimus: in ſuos
quid expediat conſideremus. Perualidum putat Euripides
aduerſarium eſſe multitudinem natura ſui: eamque ſi frau
dem dolumque in unum contulerit reddi omnino inexpugnabilem.
Carras apud egyptum urbem populoſiſſimam / adeo ut cum
indiem defunctorum capita ſi non plus mille efferantur / ſo
ſpitem et optime ualere arbitrentur. Prudentiſſimi reges
crebra foſſa aquaria ita diuiſere: ut iam non unam / ſed plu
rimas eſſe puſillas iunctas urbes dicas. Id ita fecerunt credo
ut niſi commoditas paſſim diffunderetur. Sed ea re imprimis
aſſecuti ſunt ut graues multorum motus non uereantur: et quod mo
ueantur leuiſſime comprimantur: uti ſi quis ex magno coloſſo
duas plures ue effecerit ſtatuas tractabiles atque portabiles.
Romani nullum ſenatorem mittebant proconſulem in egy
ptum: ſed equeſtres uiros ſingulis locis diſtribuebant. Id
quidem ea de re inſtituiſſe aiebat Arrianus: ne tam apta
ad res nouas prouincia unius imperio ageretur. Et annota
runt quidem urbem nullam ciuium diſſidiis immunem da
ri: cuius aream natura diſcreuerit: uti ſi peruadat fluen
1tum / aut ſi plures emineant colles / aut ſi pars colle / pars
iaceat plano muro interducto commodiſſime diuidetur.
Ducendum puto / non quia Diametrum tranſuerſam per are
am: ſed ueluti circulo circulum includas / nam ditiores qui
dem / laxioribus delectati ſpaciis: facile priore a muro ex
cludi ſe patietur / macellumque / mediaſque urbis officinas non
inuiti / circumforaneis cupidenariis relinquent: ignauiaque
illa terrentiani generationis turba / fartorum / laniorum / eo /
quorum et eiuſmodi: plus ſecuritatis et minus ſuſpitionis af
feret quod ſi ab ea primarii ciues non excluderentur illud non
ſit ab re quod apud Feſtum legimus. Ser. Tullium patri
cios uico iuſſiſſe habitare: in quo ſi quid molirentur: ex
loco ſuperiore poſſet opprimere. Murum hunc interiorem
oportet ita ducere / ut nulla ſit urbis regio qua is quidem
non pertingat: et oportet cum ceteros urbis muros: tum
maxime hunc craſſitudine omnique operis artificio / ualidiſ
ſimum attollere. et ſublimem: quo ad priuata cunctorum
tecta excellat / miniſque et propugnaculis / atque fortaſſis etiam
foſſa conuenit hinc atque hinc munire: ut per eum ſatelli
tes utroque protecti latere tutentur. Turres inſuper non ad
apertas introſum / ſed circumtectas muro: et tam in ſuos quam
in aduentitios hoſtes expoſitas eſſe locis oportet: preſer
tim quibus uiæ / aut alta templorum tecta dirigantur. In
turres uelim nullos niſi per murum ipſum conſcenſus dari.
Et in murum niſi qua permiſerit principes aditum patere ex
arce per urbem ad uias nulli arcus / nulle uſpiam turres:
relinquendæ prohibendæ et menia ni proiecturæ. Vnde miſ
ſilibus decurſitantes per uicos milites poſſint ſubmouere.
Denique ita paranda omnis harum rerum ædificatio eſt ut
edita omnia qui dominetur poſſideat ſolus: et ſuis percur
rendi uniuerſam per urbem facultatem remoretur nemo.
Ita que his tyrannorum urbs a regum urbe differt. Fortaſ
ſis ea etiam re differunt: quod liberis populis plana com
modiora ſint. Tyrannus monte ſit tutior. Cætera iſtorum
1aedificia quæ inhabitent et regis et tyranni: pleriſque in rebus
non modo inter ſe uerum et una cum plebeis priuatorum ædi
ficiis conueniunt: nonnullis etiam ab his atque inter ſe diffe
runt / prius dicendum qui conueniant poſt quid cuique ſit pro
prium. Hoc genus ædium neceſſitatis gratia conſtitutum
interpretantur. inſunt tamen partes aliquæ / alioquin com
mode quas uſus et conſuetudo ita uiuendi efficit / ut puten
tur penitus neceſſariæ uti eſt porticus ambulatio / geſtatio
et eiuſmodi. ea nos quando ſic ædificationis ratio ſuadeat
non ita diſtinguemus / ut commoda ab ipſis neceſſariis ſegre
gemus.
Sed ſic ut quemadmodum in urbibus: ita et in ædibus iſtiuſ
modi / alia uniuerſorum eſſe / alia paucorum / alia ſingulo
rum dicamus. Porticum quidem et ueſtibulum non ſeruo
rum magis uti Diorus putat quam uniuerſorum ciuium gra
tia poſitum arbitramur. Intra ædes ambulationem aream:
atrium: ſalam quam a ſaltando dictam puto / quod in ea nu
ptiarum et conuiuiarum alacritas celebretur non uniuerſo
rum / ſed potius incolarum ſunt. Cenacula alia liberorum
eſſe / alia ſeruorum conſtat / tum dormitiones matronarum
uirginum / hoſpitum / ſingulorum ferme ſunt. De uniuerſa
iſtorum partitione quoad generatim pertinebat diximus
libro primo: in liniamentis numero enim amplitudine: et
ſitu pro cuiuſque uſu / apte expediantur neceſſe eſt: nunc iſta
particulatim proſequamur.
Porticus et ueſtibullim aditu honeſtabitur. Aditus cum uia
qua pateat honeſtatur / tum et operis dignitate: qua perfi
niatur interiora cenacula et cellæ et eiuſmodi locis diſpo
nentur aptis / ut immiſſa commode ſeruentur: ut bene cum
aere ſolibus uentiſque conueniant. ut ad uſus expetitos accom
modentur / diſtinguenturque / ne quid commercia: aut hoſpi
tum / aut aſſiduorum iſtis dignitatem commoditatem uo
luptatemue minuant: illis petulantiam augeant / ac ueluti
in urbe forum / plateæ / ita in ædibus atrium / ſala / et generis
1eiuſdem habebuntur: loco non reiecto / non abdito nec an
guſto: ſed prompta ſint ut cetera in eas membra expeditiſſi
me confluant. In has quidem ſcalarum et itionum apertio
nes: in has conuiuarum ſalutationes et gratulationes terminabunt.
Rurſus habebit ædes aditus non multiplices ſed unicum quo iam
nitore inſcio ingredi nemo aut aſportare quippiam poſſit.
Apertiones cum hoſtiorum / tum et feneſtrarum cauebimus:
ne furibus ne ue item uicinis pateant ad turbanda / ſpectan
da / noſcendaque quæ intus aut dicantur aut gerantur. Aegy
ptii ita domos priuatas ædificant ut extrinſecus nullæ fene
ſtrarum apertiones appareant: Optaret fortaſſis quiſpiam
poſticam adeſſe ianuam: qua meſſes ſeu reda ſeu iumento in
ueherentur: ne quid inquinamentis primaria ueſtibula deho
neſtarentur: adderentque poſticulam ſecretiorem: qua inſcia
familia ſolus dominus admittere occultos tabellarios et in
ternuntios egredique ex arbitrio poſſit / prout tempora rerumque
modus ferat. Hoſce non improbo / illud peruelim non de
eſſe abditiſſimas latebras / occultiſſimos receſſus / et celata
diffugia / ipſi patrifamilias uix agnita: quibus aduerſis ca
ſibus argentum / ueſtem / ſeque / ſi id ita mala tempeſtas tule
rit ſaluet. Fecerant ad ſepulchrum dauid loculos: quibus
theſauros ex regis hæreditate conderent / arte mirifica: ita
ut nullatenus poſſent eſſe manifeſti. Ex quorum uno poſt
annos. M. CCC. Hircanum pontificem ait loſephus auri
talenta hauſiſſe tria milia ut obſidione ab Antiocho libera
ret ciuitatem. Tum et poſt tempora Herodem ex altero ma
gnam quoque rapuiſſe uim auri prædicant. In his igitur ædes
principum cum priuatis conueniunt. Inter principum et pri
uatorum ædes hoc maxime intereſt / quod earum utræque ſuam
in primis naturam ſapiunt. In hac quidem que plurimorum
ſunt uſibus addicate / numero et amplitudine excellere: in
altera que paucorum aut ſingulorum ſunt / cultiora magis
quam ampliſſima fieri conuenit. Tum et hoc intereſt: quod in his
etiam ſingulorum receptus naturam ſapiant principum ne
1ceſſe eſt: quæ quidem plurimorum ſint / quando nuſquam in
regum domibus non ſuperfluit multitudo: in alteris uero
priuatis domibus partes quæ plurimorum ſunt ita quoque poſu
iſſe iuuat: ut ne plus quidem regia domus membra penituſ
diſtincta / uxoris: uiri: miniſtrorum: ita ut quæque non mo
do ad uſum: uerum et ad maieſtatem pertineant / ubique ſup
peditent: et nulla ex domeſticorum multitudine confuſio
redundet. Difficile ſane id / et quod haud queas unico ſub
tecto efficere. Figo cuique ſua et regio et area / ſuumque in
tegrum tecti ſpatium et opus dabitur. Sed ita iungentur te
eto et itionibus: ut ſeruorum domeſticorumque manus / dum
præſtandis operibus properant / non ueluti ex uicina aliqua
domo acciti ſeſe præbeant: ſed præſentes præſto et prompti
ſint. Atqui paruuli / ancillæ graculæque cohortis ſtrepitus a
uirorum commerciis ſecludantur: et miniſtrorum omniſ illau
tities ſeparabitur. Principum conſeſſus et triclinia digniſ
ſimo ſtatuentur loco. Dignitatem afferet loci celſitudo / et
ſub oculis ſpectatum mare / colles / et ampla regio. Tota uxo
ris domus omnino principis uiri domo ſecernetur: præter
id quod ultimum conclaue et genitalis lecti dormitioneſ utriſque
communia patebunt. Hoſtio et ianitore codem uno ambo
rum domus claudetur atque cuſtodietur. Cætera quibus eæ
ab aliis differant magis propria ſunt priuatorum quam princi
pum: de ipſis ergo ſuo dicemus loco. Rurſus inter ſe prin
cipum ædes in hoc conueniunt. Nam præter ea quæ priua
tis eorum uſibus debentur habere quidem oportet aditum ex
ipſa militari uia: ipſoque præſertim / fluuio aut mari: tum
pro ueſtibulo laxos receptus: quibus legatorum procerumque
commeatus ſeu uehiculo / ſeu iumento uecti excipiantur.
Porticum et tecta non hominum ſolum gratia / uerum et iu
mentorum uelim adeſſe: quibus a ſole et imbri contegantur.
Ad ueſtibulum porticus: ambulatio: geſtatio: et eiuſmodi
pergrata eſt: ubi iuuentus ſeniores a principis colloquio re
deuntes expectans exerceatur ſaltu: pila: diſco: lucta. Pro
1penetralibus ſubinde atrium / baſilicam ue: ubi clientes diſpu
tando patronos præſtolentur: ubi et princeps ius dicturus
ad tribunal ſedem ſtatuat. Subinde concenaculum: ubi ſe
niores principum ſalutatum conueniant: et rogati ſententi
am dicant. Idque fortaſſis aliud æſtiuum / aliud eſſe hiema
le conuenit: et omnino patrum qui conuenerint ætati feſſæ
et deliciis proſpiciendum eſt: ne quid illic ualitudini aduer
ſum influat. et quantum ratio et neceſſitas temporum poſtu
lat rebus diſceptandis ſtatuendiſque poſſint ſine ulla uel mi
nima impeditione commorari. Comperio apud Senecam pri
mum omnium Gracchum / mox Liuium Druſum inſtituiſſe
non uno loco audire omnes: ſed habere turbam ſegregatam:
et alios in ſecretis recipere: alios cum pluribus: alios cum
uniuerſis: uti amicos primos et ſecundos eo pacto notaret:
id ſi iſtiuſmodi in fortuna aut licet aut placet: ianuæ diuer
ſæ fient et plures: quibus alia atque alia parte recipiant / ac
receptos mittant: et quos nolint excludant ſine contumacia.
Aedibus ſpecula ſuperemineat: qua e ueſtigio cuiuſuis mo
tus fiat certior. Itaque in his et iſtorum ſimilibus conueniunt.
In quibus uero differunt hæc ſunt. Nam regum quidem ædes
in media urbe aditu facilis: ornatu uenuſta: lautitie elegans
magis quam ſuperba ſit. condecet tyranno non ædes magis quam arx
locanda eſt: ut ſit neque in urbe neque ex urbe. Adde quod ad re
gis ædes ſpectaculum templum procerumque tecta pulcher
rime adiunguntur. Tyrannorum ſedes quaque circumſpatios
in modico ſegregatis omnium ædificiis ſeſe contineat neceſ
ſe eſt. Honeſtiſſima et quæ utrumque deceat atque iuuet erit
ædificatio / ſi neque exponetur regia: patens adeo / ut inſole
ſcentes nequeat depellere: neque diſtinguetur arx / ita ut car
cer magis quam lauti principis diuerſorium uideatur. Vnum
hic nolim præterire. Nam percommodiſſimæ quidem ty
rannis ſunt occultæ et latentes intra craſſitudinem parietis
fiſtulæ auſcultatoriæ: quibus furtim captent quid ſeu hoſpi
tes / ſeu familiares inter ſe colloquantur. Sed quom regiæ
1domus proprium ſit / omnibus pene ac maxime primariis in
rebus aliter ſe atque arcem habere: officii erit arci regiam
adiungere: quo et rex ſubitis caſibus: arcem ueteres urbi
bus ponere inſtituerunt: quo in aduerſis tempeſtatibus refu
gium haberent. Vbi uirginum matronarumque pudicitiam
cum ſacrorum ſanctitate tutarentur. Meminit quidem Fe
ſtus arcem apud ueteres religioni ſacratam fuiſſe: et appel
lari ſolitam augurialem: archanumque illic fieri quoddam
ſolitum per uirgines ſacrificium / occultun / longeque a uulgi
notitia remotiſſimum. Ea de re priſcorum arcem nullam
eſſe templis uacuam inuenies. Sed arcem tyranni ſibi uſur
pauere: locique pietatem ac religionem ad ſcelus immani
tatemque uerterunt: calamitatiſque ſanctum illud refugium
erumnarum fomentum reddidere. Nos rem proſequamur.
Amoniis arx ad templum muro circuibatur triplici. Prima
extabat munitio tyrannorum. Proxima coniuges cum li
beris. Vltima ſatellitum crat ſedes. Aptum opus ni magiſ
ſpectet qui toleret quam qui inferat uim. Ac mihi quidem uti
eius militis fortitudo non probatur quidem: ſi nihilo plus
præſtet / quae ut inſultantem hoſtem obdurate perferat: ſic et
ab arce expectandum puto / ut non modo ſuſtinere laceſſen
tem: uerum et compeſcere impetentes ualeat. Vtrunque ta
men ita curandum / ut uehementer ipſum ad ſolum quæſiſſe
uideare. Hæc ut aſſequamur / loci ſitus et murorum ratio
præſtabit. Dubitare uideo peritos rei militaris arcem ne
eſſe firmiſſimam uelit / colle an plano collocet. Collinas qui
dem non dari ubi uis eiuſmodi / ut obſediſſe et diruiſſe ne
queas: neque plana ſi recte aſtruantur / impune attentari ar
mis. De his non diſputo. Tota nempe res locorum eſt opor
tunitatibus commendanda / ita ut que de urbe diximus omnia
ad ponendam arcem conſumentur. Omnino habeat arx opor
tet expeditas irruptiones: unde in hoſtes / in ciues / in ſuoſque
caſtrenſes: ſiqua ſeditio aut perfidia id exigat et ſua et ex
terna poſſit auxilia libere petere atque immittere tellure
1fluento / lacu / mari. Percommoda erit areis deſcriptio quæ
ſibi iunget omnes urbis muros quaſi. o. littera ingentes.
C. inflexis cornibus præhendant non circumcludant.
ſic / aut a qua plures radii ueluti ad circumferentiam exe
ant: ſic enim quod oportere nuper dicebamus: neque intra
urbem erit arx: neque adeo extra urbem. Quod ſi quis arcem
uolet breuiſſime deſcribere fortaſſis non errabit / ſi eam di
xerit / poſticam eſſe urbis omni ex parte egregie munitiſſi
mam. Sed ſit ea quidem uti uolunt operum ſupremus uer
tex et urbis nodus: minax: aſpera: rigidaque ſit oportet, per
uicax: inuicta: puſilla quam ampla erit tutior. Nam hic pauco
rum fide: illic multorum officio indigebimus. Et quid il
le apud Euripidem: nunquam fuit multitudo non referta ma
lis ingeniis: ita iſtic in paucis fides minus incerta erit quam in
multis perfida. Arcis podium ponetur ſolidum / uaſtis lapi
dibus / linea extrinſecus obliqua: quo ſcalæ admotæ curua
tu debilitentur: et qui applicuerit hoſtis hærendo ad murum
dimiſſos lapides non euitet: et tormentis immiſſa non usque
arietent: ſed ex obliquo diſſiliant. Area introrſus paſſim la
tiſſimis et craſſis lapidibus duplici atque etiam triplici fo
lio dimiſſis inſternetur ne quid cuniculis furtim obſidentes
irreptent: Murus altiſſimus ſolidiſſimus craſſiſſimuſque ad
ſupremas uſque coronas attollatur: qui pulcherrime ma
chinarum uim et miſſilia refutet: et ſcalis aut etiam aggere
quoad in nos ſit minime queat æquari. Cætera uti de urbium
muris diximus perficientur. Præcipua quidem ad tuendoſ
urbis et arcis muros in hoc erit ratio: ut cures penitus ne ho
ſtis impune propius poſſit appellere. Id fiet cum foſſa qua
diximus profundaque lataque: tum et furtariis ut ita loquar
ſub fiſſuris per ipſum imum podii diſpoſitis. Vnde hoſtis
dum ſe ſcuto ſuperne proteget / qua ſit parte non tectus tranſ
ueheretur. Hoc enim genus defenſionis omnibus ante eſt.
Tutius enim iſtic occaſionem conficiendi hoſtis captant / bre
uiore finiunt linea / raro petunt hoſtem fruſtra: cui totum cor
1pus operire difficile eſt: unumque obuium hoſtem ſi præte
rit tælum: petet proximum / aut interdum unum et item alterum
et alterum: Superne autem immiſſa non ſine periculo deſtinan
tur. Vix unum tantum petunt: qui et præuidiſſe et leui mo
mento declinaſſe / et breui ſcuto refutaſſe immiſſa queat.
Si erit arx maritima circum uada impedientur palis / ſaxis /
ne nouum machinamenta propius poſſint appellere. Si erit
plano: foſſa aquaria circumdabitur: ſed ea ne quid putidi
aeris afferat uſque fodietur / quo ſcaturiat uiuam aquam. Si
erit monte / præcipitiis uallabitur: ubi licebit hiſce omni
bus utemur. Quibus uero ex locis tormentorum miſſilia poſ
ſint impetere: cycli aut potius anguli murorum ueluti pro
ræ in acutum obiicientur. Non me fugit quod periti aliqui mi
litia aſſerunt: contra miſſilium impetum muros præaltos
fore non utiles. Horum enim ruina equatis foſſis expeditiſſi
mum præberi hoſtibus irruentibus aditum. Hoc non eueniet
ſi quæ ſupra diximus obſeruabuntur. Redeo ad rem. Ad ar
cem turris una primaria excitabitur / multa ſui parte ſoli
da: toto opere robuſta: undique munita: cæteris celſior: ar
ceſſu ardua: ingreſſu non niſi ponte mobili. Mobilium pon
tium duo ſunt genera. Alterum quo inuerſo clauditur egreſ
ſus. Alterum quo porrecto atque retracto utimur: ubi acres la
sſciuiunt uenti. Poſterior commodior eſt. Turres quæ circumpe
tere hanc miſſilibus poſſunt parte huic uerſa nudæ habebun
tur: aut muro tectæ relinquentur gracili. Excubiarum ſta
tiones et propugnatorum fori diſtribuentur: ut alii inſimas
arcis pártes: alii ſupremas: alii alias diſtinctis muneribus ſedi
buſque curent: demum aditus et egreſſus et omnis partitio
ſic habebitur et parata et munita: ut neque amicorum perfi
dia / neque inimicorum uis frauſ ue poſſit ledere. Areis te
cta ne tormentorum ponderibus obruantur / ad acutum angu
lum finientur aut ualido opere et ſpiſſiſſimis trabibus obfir
mabuntur: poſt imponetur cruſta / et in eam præterea tubu
li: per quorum uacua exceptus imber perfluat / nullo calcis
1aut limi fultu illiti inſternentur. Poſtremo teſtaceis fragmen
tis uel potius pumice ſuperinſparſis operientur binum ad cu
bitum craſſitudine. Sic neque ruentium ponderum in ſe / neque
ignium iniuriam uerebuntur. Summatim quidem erit arx
perficienda: uti ſi puſillam quandam urbem coædifices: pa
ri igitur atque urbs ipſa munietur opere et arte: cæteraque co
aptabuntur quæ uſui ſint. non deerit aqua ſuppeditabit ubi
militem arma / frumenta / pernam / acetum / et imprimis li
gna colloces / atque aſſerues: et in arce ipſa turris iſtæc prima
ria quam dicimus / ueluti minutior quædam aderit arx: cui
prorſus deſit nihil eorum quæ arcibus deſiderentur. Habebit
ciſternam / et loculos rerum quibus ſeſe abunde alat et tueatur.
Habebit aditus: unde in ſuos etiam inuitos irrumpat: et un
de petita ſubſidia immittat. Illud hic non prætereo cunicu
lis aquariis arces interdum defenſas: interdum urbes cloa
cis captas fuiſſe. Horum utrumque iuuat nuntiis emittendis. At
curaſſe oportet / ut iſtiuſmodi res multo minus ledere poſ
ſint quam iuuare. Fient igitur aptiſſimi: ducentur tortuoſi: ex
cipientur profundo: ut neque armatus peruadere: neque iner
mis in arcem euadere / niſi uocatus admiſſuſque ſit potis. Fi
nient belliſſime cloaca / aut potius deſerta et ignota in are
naria / aut ſecretis templorum faniſcis ac buſtuariis. Tum ſi
humanos caſus nequicquam neglexiſſe oportet nimirum iu
uabit notos ſibi habere ingreſſus intimam in arcem quibus
ſi quando euenit ut excludatur / poſſit attemperare irrumpere
cum armatis: et fortaſſis conferet ad hanc rem / partem ha
here aliquam murorum abditiſſimam: quæ non ex calce ſed
creta obſtructa ſit. Vnius tantum gratia qui cæteris præſit
ſeu ſit ille quidem rex ſeu tyrannus quid feciſſe oporteat di
ximus. Sequitur ut ea tranſigamus / quæ hi requirant / quod non
unici tantum preſunt: ſed ſimul plures gubernent rem. His
aut tota. r. p. quaſi unus magiſtratus integra committetur
aut partibus diſtribuetur. Conſtat. r. p. ſacris quibus ſupe
ros colimus / his pontifices preſunt: et prophanis quibus ho
1minum ſocietas et ſalus contineatur. His domi ſenator iu
dex: foris caſtrorum dux et claſſis præfectus et huiuſmodi.
Cui uis iſtorum duo debentur genera domicilii: alterum quod
ad ſuum pertineat officium: alterum quo ſe familiamque
ſuam recipiat. Larem quidem familiarem habebit quiſque
ſimilem huic: cui ſeſe pro uitæ inſtituto eſſe uelit ſimilem
aut regi aut tyranno aut demum priuato. Sunt tamen aliqua
quæ huic hominum generi apprime debeantur. Præclare Vir
gilius. Secreta inquit erat patris anchiſæ domus: arbori
buſque obtecta receſſerat. Intellexit quidem primatum ædes
et ſua et familiæ gratia a uulgi ignobilitate et fabrorum tu
multu longe abeſſe conuenire. cum cæteras ob res ob delitias com
moditateſque ſpatiorum / hortorum / amenitatum: tum ne tan
ta in familia / tam multiplici / tam uaria / laſciuiens iuuen
tuſ dum omnium ferme nemo uiuat ſibi et cibo: potuque alie
no plerunque inſaniat: maritorum querimonias excitet / tum
etiam ne quid improba ſalutantium ambitio plus ſatis patro
nos inquietet. Et prudentiſſimos uideo principes non mo
do extra uulgi frequentiam / uerum et ab urbe ſeceſſiſſe: ne
quis plebeius niſi magna impulſus re moleſtiore aſſiduita
te infeſtet. Aut quid tanti erunt iſtorum opes: ſi non licue
rit interdum ociari et pigreſcere. Iſtorum quidem domus
qualeſcunque ſint habere admodum oportet ſalutatorum con
ceptacula capacia: et egreſſum et uiam / qua prodeat in forum
minime anguſtam: ne qui ſectantur familiares clientuli et
cohortales / et qui ſe congerunt / ut togatulorum numerum
augeant / inter ſtudia comitandi preſſuris turbentur. Quæ
autem ſint ſeſe hi proceres pro ſuſcepto munere exerceant: in
promptu est ſenatus curia iudex baſilica prætorio ue / dux ca
ſtris claſſeque et eiuſmodi. Quid pontifex? huic quoddem non templum
ſolum / uerum et quæ illi ſunt caſtrorum inſtar apprime conueniunt
quando militiam et pontifex / et qui ſub pontifice ſacris admini
ſtrandis additi ſunt: arcem et laborioſam agunt: qualem in eo libro quod
pontifex inſcribitur recenſuimus: uirtutis aduerſus uitia. Templum
1aliud maximum: quo ſummus antiſtes ſolemni ritu ſtatas cerimo
nias et factum faciat. Aliud cui minores pontifices præſint:
quo in numero per urbem regiones ſacella / et in agro delubra ſunt.
Templum maximum media in urbe fortaſſis commodius: ſedu
ctum autem a conferta ciuium multitudine et frequentia hone
ſtius: colle dignius: plano ſtabilius collocabitur ob terre
motus. Demum eo ponendum erit loco templum: quo ſit ſumma
futurum cum ueneratione et maieſtate. Inde adeo circum longe a
conſpectu abigendæ ſunt penitus rerum omnium ſordes / impurita
tes / indecentia que: quibus patres / matronæ / uirgines ſupplica
tum accedentes aut offendantur: aut a ſanctimoniæ obeundæ in
ſtituto preuertantur. Apud Nigrigeneum architectum quod de li
mitibus ſcripſit / ſic inuenio: priſcos architectos putaſſe deo
rum tecta recte haberi quæ frontibus in occidentem uergerent:
ſed placuiſſe poſterioribus omnem eam religionem conuertere: et
qua coeli parte primum terra illuminetur: eo uerſus templa et li
mites obiiciendos putaſſe: ut ſtatim ſurgentem ex aurora ſolem
conſpicarentur. Illud tamen in delubris ſacelliſque ueteres probaſ
ſe uideo: ut eorum frontes prodeuntibus aut ex mari / aut ex flu
uio / aut ex uia militari porrigantur. Poſtremo tale ipſum eſſe
oportet: atque ita omni ex parte comparatum: ut abſentes ad ſe uiſen
dum illectet / præſentes delectet / atque detineat operis admi
ratione et raritate. Teſtudinatum ab incendio erit tutius: con
tignatum ab terre motibus illeſius. ſed contra uetuſtatem hoc
robuſtius: ad gratiam alterum hoc uenuſtius. De templis hac te
nus. Nam permulta quæ dicenda uidebantur ad ornamenta magis
quae ad uſum templorum pertinent: de quibus alibi tranſigemus. Mi
nora templa et ſacella pro loci dignitate et uſu maximi templi
rationes imitabuntur. Pontificis caſtra quaedem ſunt clauſtra quibus aut
pietatis aut uirtutis gratia plurimi conuenere: quales ſunt
quae ſe ſacris addixere: et quae uirginitatem ſuperis uouere. Sunt et
caſtra pontificia: quibus ſtudioſorum ingenia in rerum humanarum
diuinarum que cognitione aſſequenda uerſantur. Nam ſi pontificis
officium eſt cetus hominum ad uitam omni ex parte perfectam: quoad in
1ſe ſit perducere. Id non re alia fiet pulchrius quam philoſophia.
Quom enim in hominum natura duo ſint / quæ nobis id præ
ſtare poſſint: uirtus. ſ. et ueritas: Quando fiet quidem ut hæc
perturbationes animi ſedet atque excludat. Illa uero naturæ
opus atque rationes explicet: nobiſque communicet: ex quibus
rebus ingenium ab ignorantia: mens a corporis contagione
purgetur. Per hanc nimirum inimus uitam beatiſſimam pro
pe ut ſimus diis redditi perſimiles. Adde quod bonorum eſt
quales et eſſe et haberi pontifices uolunt / ea meditari: ſtu
dere: proſequi quæ hominum generi ab homine deberi intel
ligant: egrotos / imbelles / deſtitutos: et eiuſmodi officio /
beneficio / miſericordia / leuando: iuuando. In his enim ſeſe
ſuoſque exerceat pontifex officii eſt. De his nobis ſeu ad ma
iores pontifices ſeu potius ad minores pertineat dicendum
uidetur. Atqui a clauſtris incipiemus. Clauſtrorum genera
alia concluſorum / ita ut nuſquam in publicum prodeant / præ
terquam fortaſſis in templo / et luſtrationum pompa. Alia non
uſque concluſa / ita ut perpetuis temporibus arceantur. Horum
item alio mares / alio feminæ continentur. Virginum clau
ſtra neque intra urbem ſi poſita ſint uitupero: neque omnino
extra urbem laudo. Illic ſane ſolitudo minus præbebit infe
ſtatorum: ſed qui ſe ingeſſerint / plus habebunt ocii et licen
tiæ ad facinus / ubi nulli aſſiſtaret arbitri quam hic inter multos
ſceleris ſpectatores atque dehortatores. In utriſque prouidendum
quidem eſt: ne uelint de caſtitate mereri male: ſed imprimis
ne poſſint. Qua de re ita præcludendi aditus omnes ſunt: ut
nemini pateant: obſeruandi / ut circumuolitare attentator poſ
ſit nemo ſine præſentis ignominiæ ſuſpitione. Neque tam
munita eſſe legionum caſtra uallo foſſaque oportet quam iſtarum
ſepta ſunt muris obuallanda / altis / integris / nullis uſpiam
apertionibus relictis: quibus non dico caſtimoniæ expugnatoreſ
ſed ne oculorum aut uerborum quidem faces et ueneres ad animos la
befactandos poſſint immitti. Lumina introrſus per aream ſubdiua
lem excipient. Circum aream porticus / ambulatio cellæ / cenaculum /
1conclaue / et quæ uſui ſunt ex priuatorum ædium rationibuſ
aptis locis diſponentur. Neque deeſſe uelim ortuli ſpatia /
et pratuli: que ad recreandos animos magis quam ad fouendas
uoluptates ualeant: quæ quom ita ſint / non inconſulte ex me
dia incolarum frequentia ſum mouebuntur. Vtrorum ſep
ta ſi ex urbe conceſſerint conferet id quidem. Nam eorum
adſcripta ſanctimoniæ aſſiduitas /et animi pacata religio:
cui ſeſe totos dedicarunt / minus uexabitur ſalutatorum fre
quentia. Sed iſtorum tecta ſeu mares ſeu feminæ ſint uelim
occupent loca quam id fieri poſſit ſaluberrima / nec clauſtro in
cluſi / dum ſolum uacant animo: corpore autem multa ma
credine / et uigiliis affecti torpent: uitam durius trahant egro
tationibus quam ſit par. His demum quos urbs excluſit imprimis
locum dari uelim natura munitum: quem repentina latro
num uis / aut excurrens hoſtis leui manu ad arbitrium ne
queat populari: eaque de re uallo / muro / turrique pulchre
munietur: quod loci religio patietur. Eorum uero conclu
ſorum ſedes qui ſtudia bonarum artium cum religione con
iunxerint / quo illi quidem pro ſuſcepto officio commodius
queant hominum rebus conſulere / non omnino medios in
ter artificum tumultus ac ſtrepitum / ſed'ne etiam ab ciuium
frequentia ſeductos longe eſſe oportet: id quidem cum alias
ob res tum quod ſunt eorum familiæ grandes: tum etiam quod mul
ti ad ſe concionantes diſſerenteſque de rebus ſacris conflu
ant: Quibus rebus proculdubio tecto indigent immodico.
Recte locabuntur apud diuerſoria publicorum operum thea
tri / circi / plateæ / quo multitudo ſponte ſua ſeſe animi gra
tia per lubenter conferens facilius patiatur iſtorum perſuaſio
ne / hortatione / admonitione a uitiis ad uirtutem: ab impe
ritia ad rerum optimarum cognitionem euocari. Apud
ueteres preſertim græcos aſſueuere urbe in media ponere
ædificia: quas paleſtras appellarunt: ubi populantes diſpu
tando uerſarentur. Illic quidem inerant ſpatia feneſtrata et
apertionum proſpectus: et ſedendi ordines: amorem et hone
1ſtiſſimi aderant et porticus: uirentem hærbis aream et floribus
ueſtitam circumentes huiuſmodi opera per quae belle condicunt
huic religioſorum generi: ac uelim quidem ut qui ſtudiis
bonis delectentur aſſidui apud artium profeſſores commo
rentur / ſumma uoluptate / nullo cum faſtidio præſentium re
rum aut ſatietate ea de re. ita iſtic parabo et porticum et aream
et eiuſmodi: ut nihil amplius ad diuerſandi uſum optes. Le
nes excipient ſoles hieme: a ſtate uero umbram auram que
quam id fieri queat gratiſſimam. Sed de his ædificationum de
litiis ſuo diſtinctius loco proſequemur. Quod ſi iuuat pu
blica ſtatuere auditoria et ſcholas / ubi ſapientes doctoreſque
conuenias: ea ponito loco / ut ſint incolis omnibus æque opor
tuna. Ceſſent fabrorum ſtrepitus: abſint nidores: fetores:
non admittat ocioſorum laſciuias: ſapiat ſolitudinem gra
uibus et circa res maximas et rariſſimas occupat is condi
gnam: habeatque auctoritatis in ſe magis quam uenuſtatis. Cæ
terum quo pietatem aduerſus imbecilles et deſtitutos exer
ceat pontifex: locus erit et uarius et ſumma diligentia con
ſtituendus. Nam alibi deſtitutos / alibi egrotantes ſuſcipias
et foueas neceſſe eſt: tum et inter egrotantes ſunt / quos ca
uiſſe oportet: ne dum paucis et inutilibus proſpicias: plu
ribus et utilibus periculum afferas. Fuere in italia principeſ
qui ſuis in urbibus uetuerint genus illud hominum ueſte ac
membris laceros / quos errones appellant / precabundos ho
ſtiatim petere. Illico enim ubi appulerant / monebantur ne
quid plus triduo ſeſe in urbe uideri ſinerent inertes: nullum
eſſe tam comminutum quin aliqua in re hominum cetui ſua
poſſit opera prodeſſe: quando cecifunariis ſaltem iuuandis proſunt.
Quos uero grauior aliquis morbus omnino oppreſſerat: hos con
uenarum hoſpitum magiſtratus apud minores pontifices legioni
bus diſtribuebant. Itaque illi neque piiſſimorum conuicinorum opem
fruſtra poſcebant: nec ciuitas ea sediſſimorum obſcenitate offen
debatur. Apud etrichiam pro uetere illo ſanctitatis et ueriſſime
religionis cultu quo ſemper claruit mirifica uiſuntur hoſpitaria
1incredibili habita impenſa: ubi ciuium peregrinorum ue
quiuis nullam que ad ſalutem pertineat rem / ſibi defuturam
ſentiat. Sed quom ſint egroti alii morbidi: qui lepra peſte
et huiuſmodi contagionum uenenis beneualentes inficiant:
alii uero ut ita loquar ſanabiles ſint / diſtincta hos habere
uelim diuerſoria. Veteres Aeſculapio Apollini / ſalutique
diis: quorum artibus et minime genus hominum bonam ua
litudinem recuperare atque ſeruari arbitrabantur ædes loco non
niſi ſaluberrimo aſtruebant: ubi ſinceræ auræ et purgatiſſi
mæ aquæ ſuppeditarent: quo illic delati egrotantes non ope
deum tantum / uerum etiam locorum beneficio promptus
conualeſcerent. Et nimirum ſaluberrima imprimis loca eſſe
optabimus: ubi aut publice aut priuatim egrotos habeas:
Siccea fortaſſis eam ad rem atque ſaxoſa et uentis aſſiduo
abſterſa: et ſolibus non uſta: ſed facili tempore illuſtrata pro
labuntur: quando humida putredinum fomenta ſunt. Sed
palam eſt naturam in re omni gaudere temperamento: quin
et ſanitas ipſa haud aliud eſt quam complexi ex quibus cenſtet
temperamentum: et mediocria ſemper delectant. In cæte
ris contagioſi non urbe modo / uerum etiam ab uia publica
longe excludentur: reliqui urbe aſſeruabuntur: iſtorum omnium
tecta partiantur et diſtribuantur ſic / ut alibi ſe recipiant quae
curantur: alibi quos incurandos magis ſuſceperis: quam ſeruan
des: quoad ſic ſeſe ſua tulerint fata: uti ſunt decrepiti et ca
ti mente. Adde quod alibi feminas / alibi mares / ſiue egrotent
ſiue iſtos curent / ſeparatim habendi ſunt. Adde etiam quod ue
luti in famulis ſic et in his: aliorum alias ſecretiores / alias
communiores eſſe diuerſorii partes conuenit: prout ipſa cu
randi et cohabitandi ratio moduſque monſtrabit: de quibus
noſtrum non eſt prolixius proſequi. Tantum hoc faciat ad
rem fore iſtiuſmodi omnia ſuis totis partibus ex priuatorum
uſibus diffinienda. De his hactenus. Nunc quod reliquum
eſt proſequamur ordine uti inſtitueramus. Nam eſſe quidem
partes. r. p. duas diximus: alteram ſacram: alteram prophanam. Sacra
1abſoluta eſt tum et prophana aliqua ex parte pertacta: ubi de
ſenatu et iudicio in ædibus principis habendo diſſeruimus:
illis quæ addenda ſunt hic breuiſſime annumerabimus: mox
ad imperatoria caſtra et claſſem deueniemus: poſtremo pri
uata expedientur. Senatum ueteres templis cogere aſſueue
re. Poſtea increbuit mos ut extra urbem haberetur. Demum
quod ad maieſtatem atque ad res agendas præſtabat / propria
huic habere muneri tecta uoluere. Quibus feſſi ætate pa
tres / neque uitæ prolixitate deterrerentur: neque loci incom
moditate prohiberentur: quominus et conuenirent frequen
tes: et una diutius adeſſent: media iccirco in urbe curiam ſe
natoriam locauere: eique iudiciariam / et templum proxime
adiungendum putarunt: non ea re tantum ut ambitionibus
detenti / et cauſis forenſibus occupati commodiuſ non inter
miſſo aut ſtudio aut officio utriſque ſatiſfacerent: uerum
etiam ut patres ipſi uti ſunt ferme omnes natu maioreſ ad/
modum religioni dediti / ſalutatis diis non intermiſſa ope
ra a templo ad negocium ſe poſſint tranſferre oportune.
Adde quod ſi quando aut legatos aut principes exterarum gen
tium ſibi dari copiam ſenatus petierint ex. r. p. eſt locum ha
bere ubi cum dignitate et hoſpitis et urbis præſtolantem excipi
as. Cæterum huiuſcemodi publicis diuerſoriis nihil quod ad
ciuium multitudinem commode excipiendam: honeſte de
tinendam: oportuneque emittendam faciat / ulla ex parte negli
gendam eſt: et preſertim curandum / ut itinerum et luminum
et ſpatiorum et eiuſmodi: quæ uſui uentura ſint / ne ullæ pe
nitus commoditates deſint. Ac prætorio quidem: quo loci
plurimi altercantur / apertiones et plures et ampliores et prom
ptiores adigendæ ſunt / quae aut templo aut curiæ. Tum in ſe
natum aditus quidem munitus nequicquam minus quam hone
ſtius ſit / neceſſe eſt. Id quidem cum cæteras ob res: tum ne
temerarius bachantium tumultus inſana ex plebe ſeditioſo
aliquo auctore concitatus in patrum pernitiem ad arbitrium
poſſit irrumpere: quin uel ea maxime re porticus ambulatio
1et eiuſmodi adicienda ſunt: ubi ſeruitia clientelæ familiæque
ſuos præſtolantes impræmeditatis caſibus ſit præſidio. Illud
non prætermitto. Locis quidem omnibus quibus uox aut re
citantium aut canentium aut diſputantium audienda eſt:
teſtudinata haud uſque conueniunt quod uocem retundant: con
tignata conueniunt quod ſonora ſint.
Caſtris ponendis nimirum omnia repetenda penſandaque ſunt
quæ libris ſuperioribus de urbium ponendarum rationibus diſſe
ruimus. Nam ſunt caſtra ueluti urbium quædam ſeminaria:
et conſtitutas urbes non pauciſſimas comperies illic / ubi pe
riti bellorum duces metarint. In caſtris tamen præcipua hæc
ſunt: ut intelligamus caſtra ipſa quid ſpectent. Caſtra quidem
ni repentinos armorum caſus et maiorem hoſtium uim ue
rerentur non ponerent. Et penitus ab re id opus eſſe arbitren
tur: hoſtium iccirco ratio habenda eſt. Hoſtium alius ar
mis et manu eſt par: alius concitatior et ualidior. Caſtrorum
hinc tria eſſe genera ſtatuemus. Vnum temporarium et mo
mentis mutabile: quo inter agendam expediendamque rem
aduerſus compares armatos utimur / partim continendi in
tuto militis: partim coaptandæ poſtulandæque occaſionis cau
ſa ut cepta preclare perficias. Alterum genus caſtrorum erit
ſtatarium: ſuiſque diffidentem copiis hoſtem: dum ſe muni
to aliquo in loco continuerit premere et occupare inſtituas:
Tertium fortaſſis caſtrorum genus illud erit: quo impeten
tem urgentemque hoſtem ſuſtineas / quoad laceſſendi ſatietate
aut obſidionis tedio affectus diſcedat / atque abeat. In hiſce
omnibus egregie curandum in primis prouidendum eſt:
ſic ſe habeant omni ex parte / ut eis nihil deſit rerum omnium
quæ ad ſalutem / ad ſe tuendum / ad tolerandum / frangendumque
hoſtem accomodentur. Et contra ut hoſti nihil quoad in te
ſit rem omnium ſuppeditet: quibus aut te poſſit laceſſe
re: aut ſeſe ferre ſine incommodo atque periculo. Ergo cap
tanda imprimis erit loci oportunitas: quo et inueniri abunde:
et comportari expedite: et excipi ad arbitrium commeatus
1ſubſidiaque poſſint. Aqua nequicquam deerit: pabulum: li
gna haud longe aberunt: ad tuos receptus liber: in hoſtem
egreſſus expeditus. Hoſti contra omnia compedita / et dif
ficilia relinquentur. Extare uelim caſtra quoad prorſus omnem
hoſtium regionem deſpectes: ne quid conetur aut inchoet
quiſpiam / quod non illico proſpectum tibi et cognitum ſit.
Locum deuexa / deiecta / ardua / abrupta late circummunient.
Ne quid aut multa manu circumuenire: aut ulla ex parte ſe
inferre ſine graui disſerimine hoſtis poſſit. Ne quid ubi tan
dem appulerit / poſſit aut tormenta libere immittere: aut ſi
ne magno ſuo malo perſiſtere. Hæc ſi dabuntur locorum opor
tunitates uſurpentur. Alioquin conſideraſſe oportebit / et
quæ tibi caſtra / et quibus locis pro exequenda expeditione
ponenda ſint. Nam et ſtataria caſtra munitiora multo eſſe
quam temporaria oportet: et planis locis diffuſiore artificio et
opere indigent maiore quam in collibus. Nos a temporariis in
cipiemus: quando iſtorum quidem uſus frequentior eſt.
Quin et caſtra perſæpe mutaſſe ualitudini militum confer
re arbitrantur. Sed caſtris ponendis fortaſſis illud ueniet in
mentem quam ambigamus / ſuis ne in finibus / an alieno agro com
modius habeantur. Aiebat Zenophon mutatione caſtrorum le
di hoſtes: iuuari tuos proculdubio ad fortitudinis decus fa
ciet: aliena proculcare: ad commoditates et ſecuritatem con
feret ſuo ſeſe in ſolo recepiſſe. Sed ſic inſtituamus ut pute
mus caſtra ad totam quæ ſubſit et pareat regionem eſſe quip
piam ſimile atque ad urbem arx: que et in ſuos contiguum re
greſſum: et in externos per promptum et paratum progreſ
ſum habeat neceſſe eſt. Cæterum obuallandorum caſtrorum uaria
eſt ratio. Britani ſudibus decempedalibus præuſtis et præ
acutis ſeſe circumſæpiunt / altero capite intra ſolum infixo
et exculcato: altero extanti et producto: ut hoſtem aduer
ſum ſpectent. Gallos refert Cæſar pro uallo carros hoſti ſo
litos obiicere. Iſdem et traces aduerſus Alexandrum uſos
meminit. Neruii quo præſertim equitem impediant teneris
1inciſis arboribus atque mutuo inflexis / crebriſque inter ſe ra
mis reiunctis ſepem obducunt. Nearcum præfectum Ale
xandri per indicum mare nauigant quo eſſet a barbaris tutior
muro muniuiſſe caſtra meminit Arrianus. Romani erat mo
ris: ita caſibus ſingulis / et fortunæ / et temporis prouidiſſe
ut nuſquam ſui penitendum foret / ac militem quidem non minus
caſtris muniendis: quam omni reliqua militia exercebant: neque
tanti hoſtium pernitiem faciebant / quae curabant ut ſuos egre
gie turarentur: poſſeque hoſtem ferre / et ferendo fruſtrari: atque
refellere. id demum ad uictoriæ partem non exiguam depu
tabant. Ea re quicquid a quoquam: aut referri: aut excogi
tari: poſſit omnia cornplecti / et exequi ad ſua commoda:
et ſalutem uſurparunt: edita et circum abrupta ſi deerant /
foſſis profundiſſimis / et aggere accumulato / precipitia imi
tabuntur: ualloque et cratibus concingebant.
Horum nos inſtituta ſic ſequemur: loco metabimur non ſo
lum commodo / ſed quo pro agendis rebus preſentibus inue
niri nullus poſſit accomodatior: et preter ea que recenſui
mus. erit is quidem ſiccus minime lutoſus alluuionibus ne
quicquam infenſus / ſed ita poſitus: ut tuis nulla ex parte ſe ha
beat impeditum. hoſti autem nihil præſtet quod tutum ſit:
aquam neque morboſam in proximo neque ſalubrem longe ab
eſſe patietur. fontes intra caſtra puriſſimos excipiet / aut ri
uos: fluminaque pro caſtris obliciet. Id ſi minus licebit: cura
bit usque contigua cuiuſuis aquationis commoditasque ſit. Tum
erunt caſtra pro multitudine militum / non laxiora quam ut
diſtributis ex excubiarum teſſeris / cuſtodiri / et intermiſſis
propugnandi uiciſſitudinibus: defendi per milites poſſit abſque
laſſitudine. Et contra ne eunt quidem cotracta adeo et cohor
tata / ut ad negocium ſpacia militi non ſuppeditent. Angu
los caſtris inutiles putauit Lycurgus in orbenque ponebat / ni
aut montem / aut flumine / aut moenia poſt ſe haberet. Alus area
caſtrorum placuit quandrangula. Sed poſitiones finitioneſque
caſtrorum / accommodabimus conditioni temporum / ac locorum
1naturæ / prout rerum agendarum / hoſtiumque petendorum / aut
ferendorum ratio poſtulabit: foſſam ducemus tam amplam / ut
non niſi maxima ui aggeris. et multa ætate poſſint exæqua
ri: aut potius binæ foſſæ ſpacio intermiſſo proſcindentur: pu
tarunt ueteres iſtiuſmodi quoque in rebus numerum pedum im
parem a religione pertinere et conſueuere latam ducere pe
des. xv. profundam. ix. directis proſcindetur foſſa lateribus
uti pateat uno fundo / quantum ſumma inter ſe diſtent labra
ubi uero labile fiet ſolum / paulatim / anguſtiore ad infimum
faſtigio deprimetur. Campeſtribus locis et demiſſis aqua ex
fluento / aut ex lacu / aut ex mari / deriuata et diducta comple
buntur. id ſi non licebit ſudibus et truncis dolobratis et præ
acutis / et item ſtintulis et municibus peralueum / infeſſis / ac
diſſeminatis exaſperabitur. Foſſis productis et comparatis
agger ſtatuetur / tam craſſus ut muſculis proturbari / tam al
tus ut non modo falces ad diripiendum adigi: ſed ne tela qui
dem ad militem deterrendum facile manu poſſint mitti: præ
ſentaneum eſt / ut quæ foſſis eximantur: in aggerem coacer
uentur. huic operi ueteres probarunt ex pratis reſectam tel
luris cutem: que herbarum radicibus contineatur. Alii inter
perſa conſtituunt / uimina uirentia ſalictarum / que germina
tu / et fibrarum complicatu aggeſtum opus confirment per
labra foſſæ interiora perque extremum aggerem: configentur
ſpinæ / ſtili erit ii / hami et generis eiuſdem: quibus aſcenſus
hoſtium retardetur. Aggerem ſupræmum rubuſtei ualli in
coronam perfixi: et tranſuerſariis connexi / obcingentur / cra
te et pluteis congeminatis / et creta intermiſſa atque excul
cata locabuntur. Pinæ et cerui eminentis ſuper exporgentur
Denique omnia in opus conferuntur: quibus et minus ſub
rui: proſcindique poſſit / et minus tranſcendndi et ſit miles / pro
pugnaculo tectior atque tutior. Turres in pedes centenos
marginibus excitabuntur: et præſertim ipſis oppugnationum
locis crebriores / celſioreſque parabuntur / ut etiam inreptum
in caſtra hoſtem: poſſint deprimere pretorium / et quintanam
1portam et decumanan / et cuiuſmodi quæ ſuis ' caſtrenſium no
minibus appellantur / habebit locis tutiſſimis: et ad erupti
ones fundendas / ad commeatus conuehendos / ad militem
recuperandum expeditiſſima. Atqui hæc quidem ut dixi
ſtatiuis caſtris magis debentur quam temporariis: ſed cum ſit of
ficii omnes uereri caſus quos aut ſors / aut tempora ualeant
afferre / ipſis etiam momentaneis caſtris: minime quoad ex
uſu ſit: quæ diximus negligentur. quæ autem ad ſtataria
caſtra præſertim ferendis obſidionibus poſita pertineant. his
maxime ſimilia ſunt quæ de tyrannorum arce tranſigemus
obſidionarium quoddam opus eſt arx: quando eam quidem
ciues eternis odiis proſequantur: et obſidionis acerrimum
genus eſt / perpetuo aduigilare occaſionemque momentis aſ
ſiduis preſtolari / qua poſſis in ea diruenda irritamentis odii
ſatiſfacere: ea re uti diximus curandum eſt. Vt ſit ea qui
dem potens ualida ſtabilis prompta ad ſe tuendum ad hoſtem
fruſtrandum et propellendum: et contra omnes impetus / et
obſidionis peruicaciam tuta et illeſa. Cæterum caſtris qui
bus concluſum hoſtem premas atque infeſtes: ne quicquam
iſtiuſmodi omnia erunt indiligentius obſeruanda: et recte
quidem quod quidem aiunt: rem belli ita ſe haberi / ut obſi
diones uiciſſim et ipſi multa ex parte obſideantur: quare non
id ſolum curandum eſt qui potiare quam cauendum etiam ne op
primare uel hoſtium audacia et ſolertia / uel tuorum indili
gentia: ut potiare iſta conferent oppugnatio circumuallatio
ne opprimare itidem duo conferent / repugnatio et præmu
nitio: oppugnationum conatus omnis eo tendet / ut in oppi
dum et munitiones irrumpas. non hic de ſcalis quibus etiam
repugnante hoſte conſcendas / non de cuniculis / non de am
bulatoriis turribus / non de tormentis / non de reliquo omni
ledendi genere quo igne aqua omnique naturæ copia utimur
non inquam eſt hoc loco de his ut proſequar: alibi de his ca
ſtrenſium machinamentis diſtinctius proſequemur ſed ſit
hoc ad rem / quod monent contra miſſilium impetum trabes
1tigna / pluteos / crates / rudentes / faſcicalos / ſaccos / lana / al
ga / foenoue infertos obiicito: præſertimque ponito / ut extent
propendentes / et deundantes. contra ignes iſta hæc madifa
cito / maxime aceto / aut luto et crudo latere operito. contra
aquas ne laterem proluant pelles ſuperextendito: rurſus con
tra ictus / ne pelles pertonſentur et collacerentur centonas
infuſas et madentes adiicito. Circumuallatio obſeſſis moe
nibus pluribus de cauſis propinqua ſtatuetur / non inconſul
te: nam breuiore ductu / minore militum labore / leuiore ma
teriæ copia atque impenſa perfinietur: et peracta paucioribus
indigebit excubiis: ſed ne ita intra pomeria eſt impingenda / ut
oppidani muralibus tormentis militem in caſtris aut in opere
opprimant. quod ſi fit quidem circumuallatio: uti obſeſſis præ
ſidia: et commeatus aliunde petita abuetentur. certe modo
hoc ipſum ex inſtituto aſſequare ubi uis interceperis aditus
atque intercluſeris commodiſſime habebitur ſiue pontes præ
ualaris ſiue alibi uada et uias trabe aut maceria perſepſeris
ſiue ſtagna / lacus / paludes / flumina collesue inter ſe opere
perducto uinxeris ſiue dederis operam ut aquarum uis re
creſcat deuexaque circumpleat. his addenda ſunt quæ ad re
pugnationis et præmunitonis uſum ualeant. nam foſſam agge
rem turrimque et eiuſmodi / et contra oppidanos et contra ſub
ſidiarias prouincialium manus communiſſe oportet: ne
quid hi eruptione aut hi concurſu et inuaſione officiant ac
ponentur quidem præterea locis idoneis caſtella et ſpeculæ
quibus militi et iumentis aquatio / lignatio / pabulatioque tu
tior liberior commodiorque ſit: ſed ne ita diſgregabuntur co
piæ in partes uarias ut non uno impio regi unis uiribus de
certare una conſpiratione alter alteri ſubſidio eſſe extemplo
poſſit. Iuuat hic illud referre dignum memoratu ex Apiano
hiſtorico. nam apud Peruſiam quidem Octauianus dum Lu
cium obſideret: foſſam duxit ſtadia quinquaginta et ſex pro
tenſam uſque ad tyberim latamque profundamque pedes. xxx.
Adiunxit præterea murum excelſum et ligneas turres qinquaginta
1ſupra mille ſupereminentes pedes. lx. atque ita muniuit opus
ut obſeſſi non magis arcerentur quam . etiam excluderentur ne
uſpiam exercitum poſſent lædere. De terreſtribus hactenus
ni forte illud deſit quod digniſſimum ſpectatiſſimumque lo
cum deligere oportet / ubi ſumma cum maieſtate uexilla rei
publicæ collocentur et diuina fiant cum maxima ueneratio
ne et militares magiſtratus ad tribunal et conſilium uocati
conueniant. Maritima caſtra claſſibus haberi fortaſſis erunt
qui negent / dicentque nauibus ſe uti quaſi aquatico elephan
to quem ſuis frenis moderentur / ac portus magis ad caſtro
rum uſum referri quam nauium: alii contra nauim affirmabunt
eſſe haud aliud quippiam quam arcem quandam obambulantem.
nos iſta pretermittamus atque ſic ſtatuamus duo eſſe quibus
noſtra hæc ratio et ars ædificatoria claſſiariis ducibus et tur
mis ſalutem atque uictoriam pariat / unum in nauibus ad or
nandis / alterum in portibus muniendis / ſiue hoſtem petas ſi
ue prohibeas. Nauium primarius uſus eſt : ut te tuaque tranſ
uehant proximus ut bello ſubminiſtrent opem ſine periculo
pericula quidem aut ipſa ex naui ueluti iuncta corpori et in
nata aderunt / aut extrinſecus importabuntur: extrinſeca ſunt
uentorum uis / undarum moles / ſcopuli ſirtiſque incurſus: quæ
quidem omnia uſu rerum maritimarum et locorum uentorum
que cognitione et peritia ſatis mature uitabuntur: innata aut
uitia facient aut liniamenta aut materia / his uitiis prouiden
dum eſt. Materiam omnem reprobant quæ fiſſilis fragilis ſi
dens putricoſaque ſit clauos et ligulas eneas præferunt ferreis
ex naui traiani per hos dies dum quæ ſcripſimus commenta
ret ex lacu nemorenſi eruta: quo loci annos plus mille. ccc.
demerſa et deſtituta iacuerat aduerti pinum materiam et cu
preſſum egregie duraſſe in ea tabulis extrinſecus duplicem
ſuperextenſam et pice atra perfuſam / tela ex lino adglutina
rant ſupraque id chartam plumbeam clauiculis eneis coadfir
marant. Fabricandis nauibus liniamenta ueteres architecti
ſumpſere a piſcibus ut quod in illo dorſum in hac fit carina
1quod illi caput huic prora / tum et pro cauda temon / et pro
remis brancæ et aliculæ. Nauium duo ſunt genera / onerariæ
et fugaces. nauis longitudo ad curſus præſertim directos in
primis confert: breuitas ad temonis imperia faciet. Onera
riæ longitudo uelim ad latitudinem ſit / ne minus tripla fu
gacis ne plus nonupla. Alibi de nauium rationibus in eo li
bello qui nauis inſcribitur profuſius proſecuti ſumus / ſed hic
quantam faciat ad ceptam rem. Nauium partes hæ ſunt ca
rina / pupis / prora / hinc atque hinc latera adde ſi uis temonem
et uela / et quæ ad curſum pertineant. Vacuum nauis quantum
ſit aquæ pondus qua poſſit ad iuſtum impleri tantum inſti
tarum rerum ponderis ſuſtinebit. Carinam planam eſſe opor
tet: cætera omnia ad flexæ lineæ cubitum dolobrabuntur.
Carina quo erit latior eo ponderum tollerantior / ſed curſu
tardior: carina extenuata et reducta uelocior: ſed ni plu
rimum indideris ſaburre uacillabit. Carina ampla uadoſis
apta gracilis alto mari ſecurior. Latera et prora celſa et ſub
lata aduerſus impetentes fluctus peruicax ſed uentis grauio
ribus peruincitur: prore ductus quo erit argutior / eo ad cur
ſum promptior et labilior. Pupis quo gracilior eo ceptis ſul
cis tenendis perſeuerantior ad nauim umbones et pectora ua
lida et paulo promptiora eſſe oportet / quo uelorum remorum
ue appulſu et impetu fluctus propellant: ſubinde ad pupim
uerſus gracileſcat quo ueluti ſponte ſua lubrico diffugio euo
let temonum numerus naui auget firmitatem minuit uelocita
tem arbori atque naui equa dabitur longitudo. minuta reliquae
et quæ ad uſum nauis et quae ad uim belli faciant remos ancoras
rudentes roſtra turres pontes et eiuſmodi minutiora præte
reantur: illud faciat ad rem trabes et tigna ſpondis et lateri
bus pendentia et item porrecta. pro roſtris et contra impetus
contrarios pro munimento eſſe / tum et arbores excitate pro
turribus: antennæ et ſcafæ in antennas ſublatæ pro pontibus
egregie ualebunt / ueteres in prora coruos noſtri prora et pu
pi propter malum turres excitare / et centonas rudentes ſac
1cos et eiuſmodi prouallo et tecto obiicere: et funibus rehabere
ſuperobducto tranſcendentes ad ſe prohibere perpulchere
didicerunt. Et nauim foros quo pacto crebris perſurgentibus
ſtimulis unico temporis momento interdimicandum poſſis
penitus refertos reddere: adeo ut non ſine uulnere accepto
liceat hoſti pedem paulo dimouere. Et contra ubi ex uſu ſit
altro minore momento temporis expurgari omni iſtiuſmodi
offenſione amota poſſit: excogitauimus atque adnotauimus
alibi. Sed non eſt hic ut uelim iſta repetere. Admonuiſſe tam
tum iuuent bona ingenia. Tum et inueni qua poſſim arte uni
co leui malleoli ictu fori tabulata diſſoluere uniuerſa: om
nemque multitudinem: que conſcenderit deturbare: atque ilico
leui manu breui momento opus integrum uſui reſtituere.
Quæ etiam excogitarim ad ſubmergendas incendendaſque
nanes hoſtium ad perturbandam ad occidendam occiſione
miſerabili turbam naualem non eſt ut referam De his fortaſſis
alibi: Illud non pretereatur quod locis omnibus eadem na
uis longitudo: altitudo: amplitudo ue non debetur ponto in
ter inſularum amfractus uaſtæ carinæ: quibus non niſi multa
hominum manu imperes: male habent uentis paulo acrius
ſeuientibus. Contra ad gades profuſo oceano puſilla flucti
bus abſorbetur. Rursus ad rem naualem ſpectat portus
tueri aut impedire. Id mole in profundum ducta: et aggere
et catenis et rebus eiuſmodi obirectis : e quibus libro ſuperi
ore tranſegimus: belliſſime aſſequemur. Pali prefingentur:
Lapidum impedimenta iacientur. Tum ex tabulis atque, ui
minibus forme et uacua grauibus completa de mergentur.
Sin autem loci natura aut impenſe magnitudo iſta fieri pro
hibuerit: puta ſi fluida limoſitas aut nimium profunda alti
tudo adſit: ſic facito. Dolus ſubſtratis ordine et iunctis trabes
et tigna directa atque in tranſuerſum alia ex aliis collocata
et compacta coaptato adficitoque ut ex rate in hoſtem emine
ant roſtra ardua præacuta et pali: quos tonſillas nuncupant:
ferrato cuſpide ne quid leuigata hoſtium nauis plenis uelis
1audeat opus impetere aut tranſlabi. Ratem ab ignium iniu
ria contergito tellure: crates et pluteos pro uallo circum adi
gito: locis idoneis turres contabulato: frequenti anchora
locis ſtabilibus: et quę hoſtem lateant: contra fluctus firmato
iuuabit opus ducere ſinuatum arcu in fluctus flexo quo robu
ſtius et ualidius fluctum ferat: et anchora preſidioque extrin
ſeco minus impigeat. De his hactenus.
Nunc quandoquidem tantis rebus agendis commeatu atque
impenſa indigeas: dicendum eſt de magiſtratibus qui iſ a
ſuppeditent: quo in numero quæſtor: publicani: decumani
et generis eiuſdem. His debentur hęc horreum: ærarium: ar
mamentarium: emporium: naualia: equilia: Pauca ſunt quę
hic dicenda uideantur: non tamen negligenda. Nam hor
reum quidem ęrarium: armamentarium ſatis conſtat media
es celeberrima eſſe ponendum parte urbis: quo tutiora et
promptiora ſint. Naualia propter incendia a ciuium caſis
ſemouenda. Illud minime negligendum: quod integros ab ſo
lo ſurgentes: et præter tecta ſe ſe extollentes toto ędificio in
terſtruxiſſe oportet parietes: qui populantes incendit flam
mas intercipiant: uetereque profuſius pertecta defluere. Em
poria ad mare: ad fluminum fauces: ad triuia militarium ul
arum ſtaruentur: An naualia ſinus et aquarum conceptacu
la adiungentur: quo loci ſubducenda: inſtauranda: et mari
danda claſſis recipiatur: Iſtic aqua ut aſſiduo agitetur mo
tu curandum eſt: hauſtro marceſcunt merediano: æſtu fati
ſcunt nauigia: orientis radio ſeruantur. Tum horrea quę
uis ſeruandis rebus aſtruantur: conſtant loci aeriſque ſiccita
te in primis gaudere. Sed de his prolixius cum de rebus pri
uatorum dicemus: ad quorum rationes ea maxime pertine
ant preter ſalaria. Etenim ſalaria ſic ſtatuito. Solum inſter
nito carbone ad cubitum atque compenſato. Inde ſuper inſpra
gito ſabulum creta pura ſubactum palmos tris et complana
to poſtremo latere uſque ad nigredinem decoro pauimentato
1Latera parietum intima ducito ubi lateris iſtiuſmodi copia
non eſt: lapide quadrato non tofinio neque rediuiuo ſeruatu
ra intermedio et alioquin pręduro et opus a pariete intror
ſum ad cubiti ſpatium reducito: atque tignis coadiunctis et
clauis æris: aut potius in paginibus obnexis ſeptum statui
to. Interuallum a materia ad parietem harundine complecto
Maiorem immodum iuuabit materiam creta ex amurca com
macerata: et ſparto uincoque confracto intermixto dilutaſſe
Cæterum publica iſtiuſmodi quauis ab furum et hoſtium et
ſeditioſorum ciuium inſidus: proteruia impetuque prorſus
eſſe murorum: et turrium: et preſidiis munita oportet.
De publicorum operibus abunde uideor peregiſſe: ni illud
deſit: quod quidem ad magiſtratus ipſos non in poſtremis
pertinet: ut habeant quo loci eos committant: quos ob contu
maciam perfidiam improbitatemque puniendos iudicent: id
demum non negligamus. Carceris genera apud ueteres tria
fuiſſe inuenio. Vnum quo immodeſti et parum exculti
compellantur: ut noctu a doctis et probatiſſimis bonarum
artium profeſſoribus condocefiant: quæ ad bonos mores et
uitę modum pertineant. Alterum quo alieno ęre obnoxii: et
qui carceris tedio ab inita uitę petulantia abterrendi ſunt
detineantur. Tertium quo immanes conſcelerati cęlo: et
hominum cętu indigni: ac prope diem plectendi: ac tenebris
et pectori addicandi demandantur. Poſtremo hoc genus
carceris ſi fuerit quiſpiam quod ſubterraneum antrum et horren
do ſepulchro ſimile faciundum curarit: is quidem ad ſontis
penam nimirum ſpectabit magis quam lex ipſa aut hominum ratio
poſtulet: Nam et ſi perditi homines ultima omnia ſuis fla
gitiis mereantur: erit tamen et rei p. et principis officium
de pietate nihil demereri. Eo ſat adeo ſit firmaſſe opus pa
riete et apertionibus et teſtudine: ut eripe nuſquam facile ſe
ſe concluſus poſſit. Cui reri craſſitudo et profunditas: et cel
ſitas operis grandibus: et praeduris lapidibus ferro et ære
1iunctis plurimum conferet. Adde ſi uis et trabium et arduas
obretatas apertiones et eiuſmodi: tam et ſi minora et imbe
cilliora omnino hęc ſunt: quam ut ea libertatis et ſalutis memor
nequeat refringere modo exequi ſinas quantum ad rem per
ficiendam naturæ et ingenii uiribus ualeat. Ac pręclare qui
dem illi mihi uidentur admonere qui dicunt adamantinum
eſſe carcerem cuſtodis aduigilantis oculum. Sed nos in re
liquis ueterum mores et inſtituta proſequamur: illud faciat
ad rem carceribus adeſſe oportere ubi uentri pareant. Vbi
etiam foco refocillentur abſque fumi et fetoris iniuria. Tum
de tota re carceris eſt: ut ſic ſtatua. Aream in parte urbis
tuta et non neglecta cingendam muro ualido: alto nullis aper
tionibus interſciſſo turribus et decurſoriis munito: A mu
ro iſtoc introrſum ad concluſorum parietes cubitos tres re
cedendum eſt: quo excubię noctu obambientes coniurato
rum fugas intercipiant. Medium uero quod ineſt areæ ſpa
tium ita diuidendum: ut pro ueſtibulo aula minime triſtis
paretur: qua ad capeſcendam diſciplinam miſſi cogantur.
Poſt hac primos aditus cuſtodes armati intra cancellos et
ualli pręsidia occupent. Subinde area ſubdiualis ſtatuetur.
Aderunt hinc atque hinc adactę porticus: quibus in cellas
plures pluribus apertionibus propatulus aſpectus detur. Has
intra cellas decoctores et ære alieno obnoxii: non una omnes
ſed diſtincti aſſeruabuntur: Fronte habebitur carcer aſtric
tior: quo minoribus criminibus rei mancipentur. Vltimis
penetralibus capitales aſſeruabuntur.
Venio ad priuata ędificia. Domum alibi puſillam eſſe ur
bem diximus Ferme igitur ęque omnia in ea altruenda. conſide
raſſe oportebit: quæ circa urbis opus pertineant.: Vt ſit ſalu
berrima habeat oportunitates: preſtet commoditates: Quę ad ui
tam faciant pacate tranquille atque laute agendam. Iſta hęc omnia ſuapte
natura quænam ſunt et qualia eſſe et cuiuſmodi oporteat multa
ex parte uideor tranſegiſſe libris ſuperioribus. Sed hic aliun
1de ſumpto principio rem ſic ordiemur: priuatam domum
familiæ gratia ponendam conſtat: ut in ea commodiſſime ac
quieſcat / ſatis commoda nequiequam erit ſedes ni ſub eiſdem te
ctis habeantur / quæcunque iſtorum gratia debeantur. Magnus
eſt hominum in familia et rerum numerus quem non eque in
urbe atque in agro ad arbitrium colloces. quid enim urbanis
ædificationibus euenit ut uicinus paries ſtillicidium publi
ca area uia et eiuſmodi pleraque omnia impediant / quo minus
ipſe tibi ſatiſfacias id in ruſticanis non euenit liberiora illic
præpedita iſtic ſunt omnia: ergo cum aliis pleriſque rationi
bus / tum etiam hac iuuat ſic rem diſtinguere / ut alia urba
na alia ruſticana eſſe: priuatis dicam ædificia i utriſque aliud
tenuiores aliud opulentiores ciues exigunt: nanque tenuiores
quidem cohabitandi modum ex neceſſitate metiuntur / lau
tiores uix ex ſatietate finiunt libidini terminos. At nos quæ
in quibuſque bene conſulti moderatio comprobet referamus.
a facilioribus incipiendum cenſeo. Ruſticana expeditiora
tum et diuites ad impenſam ruri promptiores. ſed prius pau
ca breuiſſime repetamus quæ ad ſummas uillae rationes fa
ciant ea ſunt eiuſmodi. Caelum calamitoſum / terram cario
ſam fugiendum medio in agro ad montis radices aquoſa a
prica ſalubrique in regione / et ſalubri parte regionis aedifi
candum. Triſte et inſalubre caelum praeſtare arbitrantur cum
caetera incommoda de quibus libro prino tranſegimus tum et ſiluas
denſiores praeſertim arboribus refertas quibus amarum ſit follium
quando illic nec uentis nec ſole pertactus aer incrudeſcat.
tum et ſolum etiam ſterile atque inſalubre a quo tandem ſi quid
capias / erunt ſiluae uillam ea parte agri habendam puto quae
urbanis cum domini aedibus belliſſime condicat. Eſt apud
zenophontem ad uillam eundum pedibus exercitu gratia / re
deundum equo. Ergo erit non femora penitus ab urbe: e
ritque uia non difficili / non impedita / ſed hibernis aeſtiuis
que itionibus et ſubuectionibus apta atque peroportuna /
ſeu id reda / ſeu pedibus / ſeu etiam naui fortaſſis iuuet,
1conferetque / ſi erit non aliena a porta urbis ſed proximiore / quae
commodius expeditiuſque ſine maiore ueſtium apparatu et ſi
ne populo interprete poſſis cum coniuge et liberis urbemque
uillamque frequens ad arbitrium repetere uillamque habuiſse
condecet ea qua matutini radii oculis proficiſcentium ſint
non infeſti / et ueſpertini ſoles domum redeuntes non mole
ſtent. Rurſus habenda uilla eſt loco non uſque deſtituto ne
glecto ignobili / ſed eiuſmodi ut illic et fructus ſpe et cæli
amoenitate illecti habitent cum rerum copia et uitæ iocun
ditate et ſine periculo. Et ne item habenda quidem uilla est
loco nimium celebri / aut ad urbem / ad uiam militarem et ad
portum adiuncta / ubi nauium numerus applicet ſed collo
cabitur apte ut iſtarum rerum uoluptas cum non deſit tum
et res familiaris prætereuntium hoſpitum frequentia haud
multo infeſtetur. Ventoſa inquiunt ueteres loca carere ſo
lent rubigine roſcida uero et conualles perflatum que non ha
bentes eiuſmodi nocuis frequenter uitiantur: illud mihi non
ſemper ubique locorum probabitur quod aiunt ædificandum uil
lam ut ſpectet equinoctium ſolem orientem. nam iſta quæ
de ſolibus et aura feruntur pro regionum ſorte mutari in prom
ptu eſt / ut non ſemper aquilo leuis neque hauſter ubique inſa
lubris ſit. perdocte quidem celſus phyſicus uentos omnes aſſe
rebat qui amari cadan: eſſe denſiores: qui autem a mediter
raneis ueniant nunquam non eſſe leuiores: et uitandas uentorum gratia pri
mas fauces uallium cenſeo: nam illic uenti nimium frigentes
ſunt / ſi per umbram ueniunt / aut nimium æſtuoſi ubi per con
ſtratum et colluſtratum ab multo ſole applicent. Sed cum
uillarum tecta alia ſunt quæ ingenui / alia quæ adſtrictii
globe incolant. horumque altera emolumenti cauſa in primis
conſtituta: altera fortaſſis animi gratia adducta uideantur:
de his quæ agrum apprime ſpectant tranſigamus: horum te
cta non longe ab herilibus eſſe oportet / quo in horas quæ quiſque
agat: et quæ facto ſint opus intelligant. huius quidem par
tis tectorum proprium eſt ut per eam fructus qui ex agro poſſit
1capi parentur colligantur atque ſeruentur: ni poſtremum hoc. i.
collecta ut ſerues: herilium urbanarumque eſſe munus ædium
putas magis quam prædit ruſticani: iſta perficies hominum ma
nu inſtrumentorum copia / et in primis uillici induſtria et dili
gentia. Manum ruſticam poſuere ueteres hominum ferme.
XV. horum igitur gratia habere oportet: quo loci algentes fo
ueas aut tempeſtatibus ab opere depulſos recipias ut cibum
capiant / ut acquieſcant / ut comparent quæ uſui futura ſunt
Ergo parabitur culina ampla minime obſcura ab incendii pe
riculis tuta cum furno foco aqua et cloaca intra culinam ta
blinum ubi honeſtiores pernoctent / ubi ciſtam panariam / per
nam / lardumque in quotidianos uſus ſeruent. reliqui ita diſtribu
antur ut ſuis quibus quiſque præſit rebus curandis preſto ſint:
uillicus ad ianuam primariam: ne quid noctu ſe inſcio quiſpiam
progrediatur / aut aſportet quippiam. bubulci pro ſtabulis ne
quid eorum ceſſet diligentia ubi res poſtulet. Hæc de hominum
manu hactenus inſtrumenta alia animata ut quadrupedes:
alia muta ut uehicula / ferramenta et eiuſmodi. iſtorum gratia
ad culinam adiungetur teges immodica: ſub qua ploſtrum
traham / burram / iuga / ciſtas fenarias / et eiuſmodi colligas
ſpectabit teges meridiem quo etiam illic familia per brumam agatur
dies feſtos in ſole. et dabitur plero ac torculari ſpacium expedi
tiſſimum et perpurgatiſſimum: aderit et conclaue ubi alueolus / ca
latus / orbiculi / funis / ſarculus / bidentes et generis eiuſdem
condantur atque inſarciantur: i trabium tranſtris et iugamentis / quæ
ad tegetem ſint crates conſternentur illic uectes / perticas / hiſtaleas
uirgas / ſarmenta / et frondem / et ſaginamenta boum et canabis et
linum rude / et eiuſmodi collocabuntur. Quadrupedum duo ſunt ge
nera operarium ut bos iumentum / et fructuarium ut porca pe
cus capra omneque armentum. De operariis prius quando
inſtrumenti potiſſimum loco ſint: mox de frutcuariiſ / quæ
ad uillici induſtriam pertinent. Bubilia et equilia caueto ne
per hiemem ſint algida præſepia conſepito ne pabulum diſſipet
Equis facito ex ſublimi ſtramenta pendeant / ut ſtantes ſub
1lata ceruice non ſine adhibito innixu decarpant: fiant enim
ea re capite ſicciore / et ſcapulis agilioribus contra hordeum
et ſemina prebeto ut ex infima ſcrobæ hauriant: minus enim
ingurgitabunt intemperanter: et minus integra ſemina co
eo
rabunt: et præterea torulis pectoribusque reddentur firmiores
et robuſtiores. Omnino prouidendum ne paries ad præſepe
fronti aduerſus ſit humectus: craneo eſt equus tenui et hu
moris frigoriſque impatienti: eo feneſtræ ne lunæ radios ad
mittant caueto: album oculo inducit luna et tuſſim grauem
et ſaucio pecori lunæ radius peſtis eſt. Bobus depreſſa poni
to quæ tacentes manducent. Focum ſi ſpectabunt iumenta
fient horrida: bos hominibus obiectis hilareſcit. Mula ca
lenti tenebroſoue habita loco inſanit. Sunt qui mulam putent
ſatis tecto opertam eſſe / ſi caput opertum ſit: cæteras partes
corporis aeri et frigori obiiciendas. Bobus pauimenta lapi
dea ſubſternito ne ungulæ illuuiæ putreſcant. equis pauimen
ta ſubfodito et liceis aut pluteis robuſteis / foſſam operito /
ne urinæ lutamentis commadeſcant et contrepidatu pauimen
ta atque unguem attritam reddat. Villici induſtria uerſabitur
non in eo modo ut tantum ex agro colligat: uerum et in pri
mis exanimante quadrupede / alite / piſce dicendum breuiſſi
me. Armentaria ſepta loco ſicco et minime uliginoſo poni
eo ſolum eruderato et procliue ducito ut euerri facile poſſet
purum fieri / partim operito ea / partim ſub diuo ſinito hauſter no
ctu humectaue aura / ne pecus pertingat / neue nimium alii infe
ftent uenti prouideto. Lepori profundiorem ad aquam uſque parietem
lapide obducito quadrato area ſabulo maſculo locis pluſculis
excreta cimolea tumulos excitato. Gallinis dato in cohorte
porticulum ad meridiem conſperſum plurimo puluere cine
ricio: ſupraque id nidarum adigito: et perticam ubi ſe noctu
colligant. Sunt qui gallinas magnis caueis loco haberi con
ſepto iubent qui orientem ſpectet. Sed quæ ouorum gratia
et prolis habeantur / ueluti libertate alachriores ſunt / ita et
foecundiores in umbra et concluſo exortum ouum diſſipet.
1Palumbariam ſecundum aquam conſpicuam: et moderate
ſublimen ponito: quo foſſa uolitando ales: et ludens quaſi
alarum paleſtra et plauſu: pronis alis labens gaudeat appel
lere. Sunt qui dicant palumbam de ſumpta ex aruo eſca: quo
plus uiæ et laboris ſuos ad natos rediens pertulerit / eo pul
los pleniores dare: id quidem quod allata gurgite ſemina quibuſ
prolem nutriat ſemicocta fecerit mora: eaque de re palumba
riam arduo in loco poſitam probant: tum et fortaſſis preſta
re arbitrantur palumbariam longe habere ab aquis: ne oua pe
dibus madidis refrigerent. Ad turrim in angulis tinuncu
lum alitem ſi concluſeris / ab accipitrum iniuria fiet illeſior
Lupinum caput cimino aſperſum urceo conditum rimoſo:
ut nidorem ſpiret / ſi intra aditum infoderis: fiet ut pluri
mus eo palumbus confluat: maiorum ſedibus relietis paui
mentum ſi excreta feceris et urina hominis iterum atque iterum
aſperſeris / numerum adaugebit, pro feneſtris coronæ lapideæ
aut tabulæ oleagineæ applicentur prominentes cubitum: quo
ſe ales e ueſtibulo recipiat / et rurſus euolet.
Minores concluſæ auiculæ arborum atque celi proſpectu con
tabeſcunt. Cubilia et areolæ alitibus coaptabuntur locis te
pentibus, his uero quæ magis ambulent quam uolent depreſ
ſa: et ipſo in ſolo apponentur: ceteris demum altiora collo
cabuntur. ſingula ſpondulis cohercebuntur ouorum / et pullici
norum continendorum gratia. Cubiculorum operibus ſutum
commodius calce / et calx gypſo. Lapis omnis rediuius noxi
us teſta utilior tofoſi modice excocta ſit. materia ex popu
lo aut abiete utilima. Alitibuſ omnibuſ ſtabula eſſe oportet
illuſtria / pura / pura / munda / preſertim palumbarum: quin
et quadrupedeſ immundiſſime accubet: ſcaber fiet: ergo fiant
teſtudinata / totiſ parietibuſ illita / et leuigata tectorio mar
morato: et diligenter circum obſtruantur: ne feleſ / muſ / lacer
ta / et eiuſmodi nocuæ beſtiolæ / ouiſ / pulliſ: aut parietibuſ
ſint infeſtæ / addentur eſcariæ aquariæque. Ideo circa uillam
ducetur foſſa: qua anſer / anax / et ſus / et boſ prolui pro fundique
1poſſit: et ubi eſcam ſumant curabitur: ut cælo etiam pluuio
et turbato lautiſſimque fiant ſaturæ. Alitum minorum ſtabulis
aquaria eſcariaque conceptacula / circa parietem adigentur ca
nalibus / ita ut nec diſpergere nec sedare immiſſa ualeant.
Ex his fiſtulæ extrinſecus patebunt: quibus uictus immiſſus
ſuppeditentur in medio lauacrum / quo abunde aqua ne im
pura influat. Piſcinam cretoſo inſolo infundito / profundio
rem quam ut ſolis radio uicta perferueſcat / aut gelet frigore
tum et cauernas circa latus aperito: quo etiam ſubitis turba
tionibus tumultuans confugiat / ne animis deſtitutis conta
beſcat / telluris ſuccu piſcis alitur / eſtu acriore languet: ge
latu interimitur: meridianos ad ſoles ſoluitur alachritate.
Credunt lutoſas himbrium aquas / interdum excipi / non in
commode / ſed primæ poſt caniculum excludendæ: quod ſapiant
calcem / piſcemque enecent: et deinceps raræ immittendæ / quod
fetenri muſco aquam / et piſcem latitudine inficiant: illud
curandum ut perennis in periret atque reſpiret aqua ex fonte /
Fluuio / lacu / mari. Sed de maritimis piſcinis amplius uete
res percommode monent ſic limoſa inquiunt regio planum
edicat piſcem: ut ſoleam / et conchilia hareuoſa. cæteros pe
lagios paſcit melius / ut auratus et dentices. Saxa turdos et
merulas / et qui inter ſaxa nati ſunt. Demum ſtagnum eſſe
aiunt optimum piſcinis quod ſit poſitum ut inſequens ma
ris unda / priorem ſubmoueat / nec intra conſeptum ſinat re
manere ueterem pigrulentam. Minus enim cocaleſcere aquas du
cunt quæ ſenſi innouentur. hactenus de induſtria uillici diligentia
multis rebus: ſed maxime quod facit ad rem meſſibus fructibus
que colligendis atque condendis probatur. horum gratia arcam frumentariam paſ
ſe optet: ſolibus et uentis patulam non longius a tegete de quam nuper
diximus quo ſubitis ob ortis nimbis posſis ſeruitia collectamque
ſpicam leui momento ad opertum ſubducere. Vbi aream facias ſter
nito ſolum non ad libellam / ſed leuiter caſtigatum et confodito: po
ſtea amurca conspergito bene ſinitoque cobibat poſtea comminuito
bene glebis deinde chilidro aut palnicula coequato et paliculiſ
uerberato poſtea dnuo amucra conſpergito cum aruerit neque mus
1neque formica nidum faciet: neque luteſcet: neque hærba
naſcetur. Creta huic operi plurimum afferet ſoliditatis. De
aſcriptitiorum tectis hactenus. Herilem uillam ſunt qui di
cant aliam æſtiuam eſſe: aliam hibernam: atque ſic diffini
ant: ut cubicula hiemis ſpectent brumalem orientem: cena
tio æquinoctialem occidentem. Cubilia uero æſtiua meridiem:
cenatio hibernum orientem: ambulatio ad meridianum æqui
noctium expoſita ſit. Sed ea nos pro coeli regioniſque mo
do alibi atque alibi aliter habenda cenſemuſ: quoad frigida
calidis: et uda ſiccis contemperentur. Cæterum tecta inge
nuorum uelim occupent locum agri non feraciſſimum: ſed
alioquin digniſſimum: unde omnis auræ ſolis aſpectuſque
commoditas et uoluptas liberrime capiatur / faciles ad ſe ex
agro porrigit aditus. Venientem hoſpitem honeſtiſſimis ex
cipiet ſpatiis: ſpectabitur ſpectabitque urbem / oppida / mare /
fuſamque planitiem / et nota collium montiumque capita / hor
torum delitiaſ / piſcationum uenationumque illecebras ſub ocu
lis habebit expoſitas. Quomque uti diximus ædium partes aliæ
uniuerſorum: aliæ plurimorum: aliæ ſingulorum ſint: in his quæ
uniuerſorum ſunt imitabuntur. ædes principum ſpatia quidem
pro foribus uſurpabit ampliſſima curriculorum equeſtriumque
certaminum: quæ iuuentutis iaculum et ſagittam longe exu
perentur. Intra fores itidem quæ plurimorum ſunt non de
erunt ambulationes / geſtationes / natationes / et areæ / cum ui
rentes / tum ſiccæ / et porticus / et emicycli: quibus ad gratoſ
per brumam ſoles ſenes confabulentur: et familia diem agat
feſtum: æſtate fruantur umbra. Atqui conſtat quidem in ædi
buſ alia deberi familiæ: alia rebus hiſ quæ familiæ grata ha
beantur. Familiam conſtituent uir et uxor liberi et parentes
et qui horum uſu una diuerſentur / curatores / miniſtri / ſer
ui / tum et hoſpitem familia non excludit. Familiæ gratia ha
benda ſunt quæ ad uictum / ut eſca: et quæ ad uſum / ut ueſtiſ:
arma: libri: atque etiam equus. Omnium pars primaria ea est
quam ſeu cauam ædium ſeu atrium putes dici: nos ſinum ap
1pellabimus / proxima ueniunt cenacula: ſubinde habentur
quæ ſingulorum ſunt cubicula. Poſtrema exiſtant concla
uia: reliqua ipſis ex rebus noteſcunt. Itaque ſinus pars erit
primaria, in quam cætera omnia minora membra ueluti in
publicum ædis forum confluant: ex qua ue non aditus mo
do commodiſſimus / uerum et luminum etiam commodita
tes aptiſſime importentur: hinc apparet ſinum quemque ſibi
optare amplum ſpatium / apertum / dignun / promptum. Sed
ſinu alii contenti uno ſunt: alii plures producere proſecuti
ſunt: hoſque aut quoque undique altis parietibus aut partim
præ altis / partim humilioribus parietibus concluſere. Et uo
luere alibi opertos eſſe tecto: alibi ſub diuo: alibi partim oper
tos / partim nudos: alibi uno latere / alibi pluribus: alibi omni
bus lateribus porticum adiunxere: alibi in ſolo coæquan
dos: alibi ſub teſtudinato poſuere pauimento. Circa hæc ni
hil plus dico / niſi ut regionum et tempeſtatum et uſus et omnibus
commoditatis ratio adhibeatur: ita ut frigenti regione acer
bitas boreæ et aeris ſolique horror: æſtuoſa autem ſub pla
ga moleſti ſoles excludantur: coeli ſpiritus gratiſſimus ad
mittatur: et lucis iucundiſſimæ quantum par ſit copia omni
ex parte influat: prouidebiturque ne quid abuligine ſoli no
xium inſudans officiat: ne quid ue ex ſuperioribus deuolu
ti nimbi obliment. Patebitque in medium ſinum aditus et
ueſtibulum honeſtiſſimus minime arctus: minime arduus:
minime obſcurus: aderitque primario obtutu religioni di
catum ſacrarium cum ara propalam: quo loci ingreſſus ho
ſpes religionem ineat amicitiæ et domum: p. f. repetens pa
cem a ſuperis et ſuorum tranquillitatem poſcat: iſtoc ſalu
tantes amplexabitur: ſiqua erunt arbitria de conſilio penſi
tabit amicorum et huiuſmodi. Cum his conuenient ſpecu
laria feneſtrarum: meniani porticus: quibus una ſpectandi
cum uoluptate et ſoles et auras prout tempora poſtulabunt
hauriant. Hibernis inquit Martialis obiecta noctis ſpecu
laria ſoles Admittunt puros / et ſine fece diem. Et porticum
1ueteres ad meridiem ponendam cenſuere / quod æſtate ſol ſub
limiore ambiens cyclo non immittat radios: hieme ſubimmit
tat. Montium proſpectus qui ſunt ad meridiem quod ea parte
qua ſpectantur umbra operti ſint: quod que albente eius coeli ua
pore caligantes reddantur non uſque iucundos præbent / ſi
longe diſtent. At iidem proximiores et quaſi in caput incum
bentes ſi ſint / pruinoſas præbent noctes et umbras prægeli
das: alioquin ex propinquo gratiſſimi: et quod hauſtros inter
cludant commodiſſimi ſunt. Pro ſeptentrione proximus mons
radium ſolis remittens uaporem adauget: diſtans uero et pro
cul poſitus latiſſimus eſt. Nam aeris puritate quæ ſub ea coe
li plaga perpetuo ſerena uiget et ſolis fulgore quo perfundi
tur / illuſtris et mirifice ſpectatus redditur. Subſolam mon
tes proximi frigentes horas anticulanas occidui rorulantem
auroram præbent: ambo ex medio interuallo feſtiuiſſimi.
Itidem et flumina et lacus: neque ſunt commoda nimium pro
pinqua / neque ſunt iucunda / ubi nimium diſtent. At contra
mare ex mediocri ſpatio ſoles impuros flat: ex proximo mi
nus ledit / quando æquabiliore perſeueret aere. Ex longin
quo illud inſuper ad gratiam confert quod deſiderium ciet ſui.
Tamen intereſt qua coeli parte ſeſe oſtentet. nam patens a
meridie adurit mare: ſub oriente humectat: ad occidentem
caligat: ex ſeptemtrione præfriget. Ex ſinu dabitur in cenacu
la ingreſſus. Ea erunt pro uſus necceſſitare alia æſtiua alia
hiberna / alia ut ita loquar / medioxuma. Aeſtiuis cenaculis
aquam imprimis et hortorum uiridia poſcunt: hibernis tepo
rem et focum. In utriſque amplitudo / hilaritas atque lautities
optatur. Sunt argumenta quibus facile perſuadeas focos apud
maiores fuiſſe non quales habere aſſueuimus. Et fumant in
quit ille culmina tecti. Id præter ethruriam et galliam ad
hæc uſque tempora obſeruatum per uniuerſam italiam uide
mus / ut nullæ haberentur fumi ex rectis gulæ. Triclinus
arebat Vitrurius hibernis non eſt utilis camerarum coronario
ope ſubtilis ornatus quod ab ignis fumo et crebris fuliginibus
1corrumpantur. Quin et cameram ſupra focum atramento
illinibant: ut atrum id pictura inductum pro fumo uideretur
Alibi reperio lignis uti ſolitos purgatis uſque ut fumo eſſent
immunes: quæ cocta nuncupabantur: eiuſque rei gratia in
lignorum appellatione iuriſconſultos cocta non uenire cenſu
iſſe: ut poſſis arbitrari focis uſos mobilibus ex ære ferro ue
prout cuiuſque res et dignitas poſtulabat. Et fortaſſis ca
ſtrenſe id genus hominum / et duratum militia / uti ad unum
omnes erant foco minus utebantur. Neque concedunt phyſici
ut aſſidue multo utamur igne. Aiebat Ariſtoteles carnium
ſoliditatem in animante conſtare a frigore. Et notarunt qui
iſta profitentur fabros qui officinis ignariis exerceantur fer
me omnes uultu et cute admodum rugoſa et criſpa reddi:
idque fieri ea re atteſtantur quod cloacas gelu planitudines et ſuc
cus quo caro fiat colliquetur igne: atque uaporibus euaneſcat.
Apud germanos et cholcoſ alibi ue ubi ignium auxilio con
tra rigores frigorum opus eſt concalefacto utuntur conclaui:
de quo ſuo dicetur loco. Ad focum redeamus. Sunt quæ ad
foci uſum pertineant hæc: ut promptus extet: ut plures una
foueat: luminis habeat ſatis: uentorum nihil: habebit tamen
qua reſpiret ſumus: alioquin non conſcenderet. Ergo non in
angulum: non multo intra parietem cogetur: non tamen pri
mores conuiuarum menſas occupabit. Apertionum flabris non
uexabitur: imis faucibus ex pariete haud multo promine
bit: gula erit capaci: et a dextris ad ſiniſtram lata: excitata
ad perpendiculum: procera quoad toto ſummo capitulo fa
ſtigia omnia excellat. Id quidem certe propter incendiorum
pericula: tum etiam ne uentus offenſis tectorum obiicibus un
das aereas inglomeret: ac uerticibus fumos retardet atque re
tundat: fumus ſponte ſua imbuto calore conſcendit: ſed inde
flammarum et foci caloribus acceleratius propellitur. Gula igi
tur camini exceptus ueluti fiſtula coharcetur: impetuque ſe
cundantium flammarum non ſecus atque ſonus ex tuba truditur.
Par igitur uti in tuba ſi nimium lata eſt ſurdeſcit aere obin
1uerſo: ſic fumus. Summi capituli uertex tegetur ob imbrem: naribuſ
fietque propatuliſ et circumfuſiſ preſeptis tamen alamento quo uenti
moleſtia abarceatur. Inter alamenta et nares laxatas relinquetur ad
euomendos fumi fluuios. Id ubi non licet: uertulam appello:
quam erectum in acum apponi uelim. ea est capſis ænea lata quoad ſum
mas gulæ fauces intra ſe capiat. Stabit huic proiecta pro fronte cri
ſta qua ueluti temone acta laceſſentibus uentis inuertat occiput.
Commodiſſime capitulis gularum circumapponentur cornua ænea aut
ex ope fictili amplo et apto uacuo peruia ore ſupremo ad gulam ip
ſam conuerſo: qua hauſtos bucca inferiore fumos ſuprema euomat
inuitis uentis. Canaculis debetur coquina et cella obſonaria ubi
reliquas cænæ et uaſa et mantilia referantur. Coquina neque in gremium
conuiuarum habenda eſt / neque porro longius ſemouenda quoad quæ
calida conuiuiis exiguntur interueniendum refrigeſcant: ſat erit ſi
lixarum, patellarum cortinarum ſtrepitus et seditas excludetur. Fercu
lorum comportationes ne imber aut itionum ingrati anfractus aut lo
corum obſcenitas impediat: ne ue ab his digniora dehoneſtentur pro
uidebitur. Ex cenaculis cubicula petuntur. Lautiſſimi est uti cena
cula non eadem habere æſtate atque bruma. Venit in mentem illud
Luculli. Ingenuum hominem deteriore in ſorte quam grues atque hirun
dines eſſe no oportere. Nos tamen quæ in quibuſque bene mode
rati ratio comprobet referamus. Ex Aemilio probo hiſtorico ſoli
tos memini apud græcos non niſi in conuiuiis propinquorum uxores
adhibere: et partes ædium ubi ſederent mulieres quaſdam eſſe: quo
præter cognatos propinquiores homo accederet nemo. Et profecto
ubi quodem cogruant muliereſ loca eſſe oportere arbitror non ſecuſ
atque dicata religioni et caſtimoniæ: tum et lauta ueli iſtiuſmodi
aſſignari puellis et uirginibus diuerſoria: quo molliculi earum
animi iſtiuſmodi conclaui minore cum tedio ſui ſeſe contineant. Matro
na utilius illic aſſidebit unde quæ quiſque domi agat intelligat.
Sed nos quæ ad patrioſ eiuſque mores condicant ſequamur. Vi
ro atque uxori dormitio ſingulis ſingula debetur: non id non ut pertu
riens aut malfata mulier moleſta uiro non ſit: uerum et æſtiuos etiam
ſomnos illeſiores peragat / cui lubuerit / ſua cuique aderit ianua et
1præter id commune aderit poſticulum: quo mutuo ſe poſſit pe
tere ſine interprete. Sub uxoris conclaue ueſtiaria ſub uiri li
braria cella comparabitur. Parens ætate feſſa quod occio et quie
te indigeat dormitionem habebit tepentem, obtectam ſemotam
ab omni familia atque externorum ſtrepitu. Habebit imprimis
foculi letitiam / et quæ alia ualitudinarii exigunt animi et cor
poris gratia. Huius ſub conclaui argentaria erit cella. In hac
liberi mares adoleſcentuli. In ueſtiaria uirgines puellæ. In pro
ximo nutrices pernoctabunt. Hoſpitem collocabimuſ ædium parte
quæ ſit proxima ad ueſtibulum: quo ſe ſui liberius ſalutatores
adeant: et familiam reliquam minus ſollicitem. Prætextati libere e
regione aut non longe ab hoſpite diuerſabuntur familiaritatis fruen
dæ et fouendæ gratia. Subconclaue habebit hoſpes: ubi ſecretiora
et cariora condat: atque ad arbitrium recluſus repetat. Prætextato
erit ſubconclaue celia armamentaria. Curatores miniſtri ſerui
ab ingenuorum commertiis ita ſegregabuntur: ut pro cuiuſque officio de
cens et peratus locus attribuatur. Ancillæ et cubicularii ſuis commiſ
ſi locis non longius aberunt quam ut extemplo audire: et preſto ad iuben
tis impia poſſint eſſe. Curator triclinii ad uinariam cellam et penu
aditum poſſidebit. Quadrupedum curatores pro ſtabulis accuba
bunt. heriles aeque a dorſuariis ſegregabuntur: habebunturque loco unde
fetoribus domu aut inter ſe rixa no offendant: aut ignium caſu
quippiam obſit. Triticum ſemenque omne marceſcit humore: palle
ſcit æſtu: attenuatur afflictu: calcis contactu uitiatur. Ergo ubi uis
condendum duxeris ſeu ſpeluncis / ſeu puteis ſeu tabulato / ſeu nu
de in ſolo aceruatum / curato ut habeatur loco ſicciſſimo et penitus
recenti. Fuiſſe apud ſibolim repta frumenta integra poſt annum cen
teſimum / a quo effoſſa fuerint teſtis est loſephus. Sunt qui hordea ca
lenti loco non uitiari putent: poſt annum ocius uitiantur. Affirmant
phyſici humido pari corpora ut corrumpantur: calido fieri ut cor
rumpantur. Lutum ex amurca atque argilla commaceratum ſparto aut
paleis tritis ualde ſubactum ſi granario induxeris / habebis grana
ſolidiora et fumiora: et ſeruabis diutius / et curculio non noce
bit: et formicæ no facient furta. Quæ horrea ſeminum cauſa fiant
1crudo ex latere præſtabunt. Seminibus atque etiam fructi
bus condititiis boreaſ uentus amicior eſt hauſtro: et ab lo
cis humectis ſpirante aura / quauis pertabeſcunt gurgulio
ne / uermeque refunduntur. Tum et pertinaci atque immodico
quouis uento redduntur uicta leguminibuſ præſertim tabiſ
horreum cinere atque amurca cruſtato. Poma in tabulato
occluſiſſimo atque gelido habeto. Vtribus turgefactis poma
ſeruari integrum per annum putabat Ariſtoteles. Aeris in
conſtantia omnia conficiuntur: ea re omnes arcebuntur fla
tus. Quin etiam ex aquilone ferunt poma rugis deturpari.
Cellam uinariam ſubterraneam et concluſam probant: tamen
ut uina ſunt quæ umbra langueſcant. Ventis omnibus qui
a ſubſolano meridie ab occaſu ueniant præſertim bruma et
uere uinum pertactum perturbatur: ad caniculæ autem ſy
dus etiam borea commouetur: ſolis radio areſcit: luna he
beſcit: motu fraceſcit atque elangueſcit: odoris rapax eſt ui
num: fetore eneruatur et ſoluitur: ſicco et gelido tenoreque
uno perſeueranti annos perfert. Vinum inquit Columella
quam diu frigidum erit: tam diu recte manebit. Cellam idcir
co uinariam in loco ponito ſtabili: et a carrorum concuſſu
immuni: eorum latus et lumina a ſubſolano in aquilonem ob
uertito. Sordes et male odorata omina / uligo / craſſus uapor
fumus, horti ſpiramenta / ex cepe / braſſica / fico / caprifico ex
purgato / longe abigi: o / penitus excludito: ſolum cellæ pa
uimento ſubdiuali ſternito / in medio lacunulam deprimito:
qua ſi quid dolii uitio effuſum ſit colligas. Sunt qui opere
cementitio et muratili dolia faciant. At dolia quo capacio
ra / eo uinum erit acrius et fortius. Olearia calentes amant
umbras: odere auras frigidas: tum et fumo atque fuligine
inficiuntur. Impura illa pretermittantur / quod aiunt ſterquil
linia habenda alia ubi nouum ſtercus / alia ubi uetus condas.
Humecto gaudere ſole / et uentis exinaniri. Hoc ſit ad rem
quæ ignes metuant ut senile: et quæ conſpectu atque odora
1tu terra ſunt abigantur et ablegentur. Robuſteo ſterquilinio
ſerpens non orietur. Hoc prætereundum non cenſeo. Nam
quid hoc mali eſt in agro ſterquillinia ponimus loco abdito
atque excluſo, ne quid familiam ruſticam offendat fetori
bus ſub rectis uero et prope ſub puluinari cellis primariis:
quibus alioquin integras captamus quietes: laterinas habe
re priuatas hoc estt apothecas peſtilentiſſimi fetoris uolumus.
Si egrotabit trulla et uaſculo commodius utetur. Bene aut
ualentibus quid ni abigendam iſtanc nauſeam ducas non ui
deo. Et ſpectaſſe liceat cum cæteras alites tum imprimis hi
rundines quantopere curent pullos habere ſuos nido nequicquam
fedo. Mirum quid moneat natura. Nam et pulliculi cum pri
mum per ætatem firmatis membris licet non niſi ex nido onus
uentris deiiciunt, adſunt et parentes: qui quidem quo lon
gius seditatem abigant roſtro pullorum ſegeſtionem aere ea
dentem excipiunt atque: aſportant. Naturæ igitur bene ad /
monenti parendum cenſeo. Sed uilla et urbana locupletiorum
diuerſoria inter ſe hoc differunt: quod fortunatis uilla æſtiuum
diuerſorium eſt / urbanis tectis ad brumas commodiuſ tole
randas utuntur. Inde adeo ex agro omnem lucis / auræ / ſpa
tii / proſpectuſque amenitatem captant / ex urbe umbratiles
et molliores delitias ſequuntur. Sat iccirco est ſi quæ ad uſum
ciuilem oportuna ſunt / intra urbem cum dignitate et ſalu
britate præſtantur: quoad tamen locorum anguſtiæ et lumi
nis copia patietur: omnem ſibi uillæ amenitatem atque iucun
ditatem ædes urbanæ arripient. Habebunt quidem præter laſſi
tatem ſinus / etiam porticum / ambulationen / geſtationem /
atque hortorum delitias et eiuſmodi. Sin id minus licebit
coæquabili in ſolo etiam ædificationibus alteris in alteras
ſuperadactis iuſta membrorum ſpatia comparabuntur. Na
tura loci permittente ſubterranea infedientur quibus liquida
ligna æque ſeruitia colloces: in haſce honeſtiora ſuperædi
ficabuntur. Atqui addentur etiam in haſce item alteræ ſi opus
1ſit ædificationes: quoad familiæ uſibus abunde prouiſum ſit.
Primis uſibus primæ: dignioribus digniores partes diſtri
buentur. Demum curabitur ut ſint parata diſcretaque loca:
quibus cum meſſem fructuſ ue / tum inſtrumenta omniſque
denique ſuperlectilis aſſeruetur. Non deerit / ubi ad res di
uinas: ubi ue mundum muliebre / et quæ ad ſeſtes dies: et
quæ ad uirilem ornatum ſolemnium dierum: et ubi arma atque
tæla et ubi quæ ad lanificia: et ubi ad epulationes / et hoſpi
tum aduentum: et quæ ad rara temporum negocia annume
rata adſcriptaque ſeruentur. Alibi quod menſtruum: alibi
quod anuum: alibi quod ad uſus debetur quotidianos: quæ
ſingula ſub conclaui ubi eſſe non poterunt / curandum eſt ma
xime ut ſint ſub conſpectu: eo id magis quo in rariore futu
ra ſunt uſu. Nam quæ res quotidie uidetur / ea plane minuſ
metuet furem. Tenuiorum ædificationes quarum servi facultates
ex locupletiorum lautitie ſibi exempla uendicabunt: quæ
imitentur: hac adhibita moderatione ut emolumenti ratio
nes poſt habuiſſe nunquam uelint uoluptati. Ergo iſtorum
uilla non multo minus proſpiciet boui et gregi quam uxori. Vo
let palumbariam piſcinam et eiuſmodi ad fructum non ad de
litias: parabit tamen uillam meliuſcule: quo mater familias
illic lubentius uerſari: et rem domeſticam diligenter cura
re aſſueſcat. neque tantum utilitati fructuique proſpiciet:
quin imprimis ualitudini conſulat. Vbi aerem mutare opus
ſit per hiemem id facias monebat Cellus: minus enim cum
periculo bruma graue perferre cælum aſſueſcimus / quam æſta
te. At nos uillam æſtate potiſſimum petimus. Curandum
igitur / ut ſit illa quidem longe ſaluberrima. Intra urbem
ſub ædibus tabernam quæſtuariam habere quam triclinium ap
paratiorem: id demum ad ſuas ſpes et cupiditates coducere
arbitrabitur: captabitque in triuio angulum: in foro fron
te: intra militarem uiam perſpicuum reflexum: neque alia
ferme ſollicitus erit cura / quae ut expoſitis uenalium illece
bris aucupetur. Inteſtinis operibus non indecenter utetur :
1crudo latere craticiis: creta acerato materia. In extimis
autem illud putabit non perpetuo dari: ut uicino frugi et
commodo utatur: ea re circuet domum pariere contra ho
minum ac temporum iniurias firmiore: uiculoſque conter
minales aut ita ponet latos: ut aura mature ſiccentur: aut ita
ponet arctos ut uno canali amborum ſtillicidiorum efflu
uia excipiantur atque deuomantur. Inter pluuiares iſtiuſmo
di uiculi ac multo magis canales ipſi multo faſtigiabuntur:
ne reſideat aqua: neue refundatur: ſed confeſtim expurge
tur uia quam id fieri poſſit breuiſſima. Cæterum de his omni
bus ſummatim quæ repetenda uideantur / cum his quæ pri
mo libro tranſegimus hæc ſunt: Quæ partes ædificii ignium
caſibus immunes eſſe debent: quæ temporum iniuriis obie
ctæ ſunt: quæ obeluſiora eſſe: quæ ſtrepitu carere oportet /
teſtudinentur. Terrenas omnes habitationes teſtudinari per
placet: quæ terrenis ſuperaſtruantur ſalubrioreſ reddentior
contignatione. Quibus ad crepuſculum uſui uenit lux: uti
ſunt ſalutatio / ambulatio / et præcipue bibliotheca æquino
ctium orientem ſpectent. Quæ tineam / pallorem / mucorem /
eruginem ue metuant ueſtis / libri / arma / ſemen / eſculetaque
omnia meridie atque occidente coerceantur. Si æquabili ortus
eſt lumine pictori / ſcriptori / ſcalptori et eiuſmodi ſeptemtrio
nem dato. Demum uertito æſtiua omnia ut boream excipi
ant: hiberna meridiem uerna et autumnalia orientem. Occi
duum uero ſolem balneis et uernis cenaculis dato. Hæc ſi
non licet ex ſententia / æſtiuis commodiſſimas partes præ
occupato. Et mea quidem ſententia qui ædificat æſtiuis aedi
ficet uſibuſ ſi ſapit: nam hibernis ut fiat ſatiſ leue est negocium:
claudito: et focum incendito. Contra æſtum multa requeruntur: ſed iu
uant ea quidem non ſemper multum. Eo igitur hibernis facito area ſit mo
dica altitudo modica apertiones modicæ / æſtiua contra omni ex
parte habento laſſa patula omnia. Facito ſit captatrix auræ gelidi
uſculæ ſoles aut et ab ſole miſſos flatus excludito multus
1aer ampla concluſus aula multis una conceptis aquis inſtar tar
dius conferueſcit.
LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE
ORNAMENTO LIBER SEXTVS
L
INEAMENTA et materiam operum et
manum fabrilem / et quæ ad publica priua
ta / cum ſacra / tum et profana ædificia con
ſtituenda pertinere uidebantur / quoad eſſent
ea quidem ad ferendam iniuriam tempeſta
tum apta: et ad ſuos quæque uſuſ pro locorum
temporum hominumque rerum que rationibus accomodata / ſuperio
ribus libris quinque tranſegimus diligentia quantum ex libris
ipſiſ perſpicere potuiſti: ut eam in iſtiuſmodi rebus tractandis
multo maiorem non deſideres: labore me ſuperi maiore quam pro
inita prouincia interdum ex ipſo me fortaſſis poſtulaſſem. Inci
debant enim frequentes difficultates / et rerum explicandarum / et
nominum inueniendorum et materiæ pertractandæ, quæ me abſter
rerent ab incepto atque auerterent. Alia ex parte quæ ratio ut opuſ
inchoarem adduxerat: eadem reuocabat ut proſequerer atque hor
tabatur. Namque dolebam quidem tam multa tamque praeclariſſi
ma ſcriptorum monumenta interiſſe temporum hominum que in
iuria: ut uix unum ex tanto naufragio Vitruuium ſuperſtitem ha
beremus / ſcriptorem proculdubio inſtructiſſimum: ſed ita affectum
tempeſtate atque lacerum / ut multis locis multa deſint / et multis
plurima deſideres. Accedebat quod iſta tradidiſſet non culta / ſic
enim loquebatur / ut latini græcum uideri uoluiſſe: græci locutum la
tine uaticinentur. Reſ aut ipſa i ſeſe porrigenda neque latinum neque
græcum fuiſſe teſtetur: ut par ſit non ſcripſiſſe hunc nobis / quod ita
scripſerit / ut non intelligamus. Reſtabant uetera rerum exempla tem
plis theatriſque mandata: ex quibus tamquam ex optimis profeſſoribus
multa diſcerentur: eadem non ſine lachrymis uidebam in dies dele
ri. Et qui forte per hæc tempora ædificarent nouis ineptiatum
1deliramentis potius quam probatiſſimis laudatiſſimorum opum rationibus
delectari quibus ex rebuſ futurum negabat nemo quando breui hæc pars
ut ita loquar uitæ et cognitionis penitus eſſet interitura. Idcir
co hæc cum ita eſſent: non poteram non facere / quin de commen
tandis his rebus et ſæpe et diu cogitarem. Inter cogitandum quidem tam
eas res / tam dignas tam utiles tam in uita hominum neceſſarias
quæ ſeſe ultro afferrent ſcribenti non negligendas inſtituebam: offi
ciique eſſe cenſebam uiri boni et ſtudioſi conari: ut partem hanc eru
ditioniſ quam prudentiſſimi maiores ſemper maximi feciſſent ab
interitu uendicarem. Itaque anceps eram incertuſque conſilii / pro
ſequerer ne an potius intermitterem. Peruincebat amor operis
et ſtudiorum charitaſ: et quod ingenium præſtare ſatis non potuiſſet
ſtudium ardens et incredibiliſ diligentia ſuppeditabat. Nihil uſque
erat antiquorum operum / in quo aliqua laus eluceſceret: quin
ilico ex eo perueſtigarem ſiquid poſſem perdiſcere. Ergo ri
mari omnia / conſiderare / metiri / lineamentis picturæ collige
re nuſquam intermittebam / quoad funditus quid quiſque attuliſ
ſet ingenii aut artis prehenderem atque pernoſcerem. Eoque pacto
ſcribendi laborem leuabam / diſcendi cupiditate atque uolupta
re. Et profecto tam uarias res / tam diſpares / tam diſperſas /tam
ab uſu et cognitione ſcriptorum alienas colligere in unum / et
digno recenſere modo / et apto locare ordine / et oratione tracta
re accurata et certa ratione monſtrare prorſuſ eſt facultatis et eru
ditionis maioris quam in me profitear: me tamen nequicquam penitet
mei: ſi quod omnino inſtitueram aſſecutus ſum: ut qui me legerint
eſſe mefacilem dicendo maluiſſe ſtatuant quam uideri eloquentem.
Quod unum quam ſit difficile in iſtiuſmodi rebus commentandiſ ma
gis nouere experti quam credant qui periculum non fecere. Et ni
fallor / quæ ſcripſimus ita ſcripſimus: ut eſſe latina non neges
et ſatis intelligantur. Id ipſum in his quæ ſequuntur pro uiribus
efficiemus ex tribus partibus quæ ad uniuerſam ædificatio
nem pertinebant: uti eſſent quidem quæ aſtrueremus ad uſum
apta: ad perpetuitatem firmiſſima / ad gratiam et amenitatem
peraciſſima: primis duabus partibus abſolutis reſtat tertia omnium
1digniſſima et perquam ualde neceſſaria. Etenim gratiam quidem
atque amenitatem non alicunde manare arbitrantur / quae a pul
chritudine atque ornamento: hinc ducti: quod neminem inue
niri ſentiant tam triſtem et tardum: tam rudem et ruſticanum:
quin pulcherrimis rebus maiorem immodum afficiatur: or
natiſſima omnibus poſthabitis proſequatur: turpibus offen
datur: incompta omnia et neglecta explodat: et quantum cu
iuſque rei deeſſe ornamenti ſentiat: tantum deeſſe profitea
tur quod faciat ad gratiam atque dignitatem. Digniſſima
igitur atque imprimis affectanda pulchritudo eſt his præſer
tim qui ſua uelint reddere non ingrata. Huic rei maiores
noſtri uiri prudentiſſimi quantum deberi exiſtimantur: in
ditio ſunt cum cætera: tum leges / militia / res diuina / toraque
r. p. quam incredibile dictu eſt quantopere curarint ut eſſent or
natiſſima: ac ſi cenſuiſſe uideri uoluerint: iſta hæc ſine qui
bus hominum uita uix conſtare poſſit / ornamentorum appara
tu et pompa ſublata inſipidum quid negocii et inſulſum fo
re. Deos certe ſpectato coelo et mirificis eorum operibus mi
ramur / magis quam pulchra illa quidem uidemus / quam quod eſſe util
lima ſentiamus. Aut quid iſta proſequar? ipſa rerum natura
quod paſſi uidere licet nimia pulchritudinum uoluptate ſub
laſciui re in dies non deſiſtit: omitto cætera et pingendis flo
ribus. Quod ſi qua in re iſta deſiderantur: profecto ædificium
eiuſmodi eſt: ut hiſdem carere nullo pacto poſſit ſine peri
torum atque imperitorum offenſione. Quid enim eſt ut moueamur
lapidum ſtrue informi et in concinna / niſi ut quo ea quidem
maior ſit: eo iacturam impenſæ magis uituperemus? et in
conſideratam coaceruandorum lapidum libidinem deteſte
mur: Neceſſitati ſatiſfeciſſe leue quid et perpuſillum eſt:
commoditati proſpexiſſe ingratum / ubi offenderit operis
inelegantia. Accedit quod hæc una de quam loquimur commoditati
atque etiam perennitati plurimum affert adiumenti. Quis. n. non ſecum
agi commodius affirmabit / ubi ſeſe intra ornatos / quam ſi negle
ctos intra parietes recepit: aut quod alioquando tam obfirmatum effici
1ulla hominum arte poterit quod ab hominum iniuria ſatis
munitum ſit. At pulchritudo etiam ab infeſtis hoſtibus im
petrabit ut iras temperent / atque inuiolatam ſe eſſe patiantur:
ut hoc audeam dicere nulla re tutum æque ab hominum in
iuria atque ille ſum futurum opus: quam forme dignitate ac uenu
ſtate. Huc omnis cura / omnis diligentia / omnis impenſæ ra
tio conferenda eſt: ut quæ feceriſ cum utilia et commoda ſint:
tum et præcipue ſint ornatiſſima ac perinde gratiſſima: quo
ad qui ſpectent / nulla in re alibi tantum erogatum eſſe im
penſæ malint quam iſtinc. Sed pulchritudo atque ornamentum per
ſe quid ſit: quid ue inter ſe differant fortaſſis animo aperti
us intelligemus quam uerbis explicari a me poſſit. Nos tamen
breuitatis gratia ſic diffiniemus: ut ſit pulchritudo quidem
certa cum ratione concinnitas uniuerſarum partium in eo cuius
ſint: ita ut addi / aut diminui / aut immutari poſſit nihil / quando
improbabilius reddat. Magnum hoc et diuinum quo perfi
ciendo omnes uires artium et ingenii conſumuntur: raroque
uel ipſi naturæ cuique conceſſum: ut in medium proſerat quod
plane abſolutum atque omni ex parte perfectum ſit. Quibus in
quit ille apud Ciceronem / athenis extat ephebus pulcher.
Deeſſe aliquid ſpectator ille formarum: aut plus eſſe in his
quos non probaret intelligebat: quod ipſum cum pulcherrimis
rationibus non conueniret: illis ni fallor / adhibita ornamen
ta hoc contuliſſent: fucando / operiendoque ſiqua extabant
deformia / aut comando expoliendoque uenuſtiora. Vt in
grata minus offenderent: et amena magis delectatent. Id
ſi ita perſuadetur / erit quidem ornamentum quaſi ſubſi
diaria quædam lux pulchritudinis / atque ueluti comple
mentum. Ex his patere arbitror / pulchritudinem quaſi
ſuum atque innatum toto eſſe perfuſum corpore quod pul
chrum ſit: ornamentum autem afficti et compacti naturam
ſapere magis quam innati. Rurſus ſic eſt ut proſequar. Qui ita
ædificant / ut quæ ædificent probari uelint / quod uelle debent
qui ſalem habent hos certa ſane moueri ratione. Facere qui
1dem aliquid certa cum ratione artis eſt. Rectam iccirco et
probatam edificationem quis negabit non niſi ex arte poſſe
duci: equidem certe ipſa hæc pars quæ circa pulchritudi
nem ornamentaque uerſatur / primaria omnium quom ſit hu
ius nimirum ipſius partis aliqua certa et conſtans erit ratio
atque ars quam qui negligat inſulſiſſimus eſt. Sed ſunt qui
bus iſta non probentur / dicantque ſolutam et uagam eſſe quan
dam opinionem / qua de pulchritudine atque omni ædifica
tione iudicemus: et pro cuiuſque libidine uariam et muta
bilem eſſe formam ædificiorum nullis artium præceptis ad
ſtringendam. Commune hoc ignorantiæ uitium eſt: quæ ne
ſcias nequicquam eſſe profiteri. Tollendum errorem hunc
ſtatuo: non tamen illud aſſummo ut prolixius rimari opor
tere cenſeam quibus primordiis emanarint artes: quibus ra
tionibus ductæ: quibus alimentis creuerint. Sit non ab re quod
aiunt artium parentem fuiſſe caſum / at que aduerſionem.
alumnum uſum atque experimentum: cognitione uero atque
ratiocinatione excreuiſſe. Sic ſerunt mille annis a mille mi
libus hominum medicinam inuentam extitiſſe: itidem et nau
ticam / et pleraſque omneſ iſtiuſmodi artes minutis addita
mentis excreuiſſe. Aedificatoria quantum ex ueterum mo
numentis percipimus / primam adoleſcentiæ ut ſic loquar /
luxuriem profudit in aſia. Mox apud græcos floruit. Poſtre
mo probatiſſimam adepta eſt maturitatem in italia. Sic
enim mihi fit ueriſimile: reges illos rerum affluentia et
ocio abundantes ubi ſe ſuaque opes ſeptrique maieſtatem
et amplitudinem intuebantur quod eſſe opus tectis grandiori
bus / et pariete honeſtiore intelligerent / cepiſſe cuncta ſecta
ri / atque colligere: quæ facerent ad eam rem: et quo maximis et
honeſtiſſimis uteretur ædificiis: maximis fortaſſis arboribus
tecta ponere: ex lapide minus ignobili parietem ducere uſur
paſſe: præſtitit opus admirationem atque etiam gratiam. Indeque
laudari uaſta fortaſſis opera ſentirent: quod que imprimis regium eſſe
munus arbitrarentur ea facere quæ priuati non poſſent opum im
1manitate delectati inter ſe ipſi reges ſtudioſius certare pro
greſſi ſunt ad inſaniam uſque pyramidum extollendarum.
Credo equidem uſum ædificandi præbuiſſe occaſionem ut
multa ex parte cernerent quid interſit numero: ordine: po
ſitu: facie ue: quæ aſtruerentur uno aut altero commiſiſſe.
Ac perinde gratioribuſ delectatos ſpernere didiciſſe incon
cinniora. Succeſſit græcia: ea quidem quod ingeniis bonis atque
eruditis floreret et fragraret cupiditate ornandi ſui: cum
cætera tum et templum imprimis faciundum curauit. Hinc
cepit aſſyriorum ægyptiorumque opera diligentius ſpecta
re / quoad intellexit quidem in iſtiuſmodi laudari magiſ ar
tificum manus / quae opes regias. Nam poſſe quidem magna
facere fortunatorum eſt. Pacere autem quæ periti non uitu
perent eorum eſt / qui laudem mereantur. ex ea re ſuas eſſe
partes inſtituit græcia ſuſcepto in opere id conari / ut quos
fortunæ opibus æquare non poſſent: hos quoad in ſe eſſet in
genii dotibus ſuperaret. Cepitque uti cæteras artes / ſic et
hanc ædificatoriam ipſo ex naturæ gremio petere atque edu
cere / totamque tractare / totamque pernoſcere ſagaci ſoler
tia proſpiciens perpendenſque. Quid inter ea quæ proben
tur ædificia interſit / atque ea quæ minus probentur: Iſta in
diſquiſitione nihil prætermiſit. Omnia tentauit naturæ ue
ſtigia luſtrans et repetens. paria quidem paribus / recta fle
xis / prompta ſubobſcurioribus permiſcendo intuebatur an
te quaſi ex maris feminæque connubio tertium quippiam
oborietur: quod faceret ad ſpem inſtituti officii: neque de
ſtitit etiam in minutiſſimis iterum atque iterum conſide
raſſe partes ſingulas / qui dextra ſiniſtris / ſtantia iacentibuſ /
proxima diſtantibus conuenirent / adiunxit / detraxit / æqua
uit maiora minoribus / ſimilia diſſimilibus / prima ultimis
quoad compertum fecit. Laudari aliud in his / que ad uetu
ſtatem perferendam quaſi ſtataria conſtituerentur: aliud in
his quæ nullam æque ad rem atque ad uenuſtatem fabrica
rentur. Hæc illi. Itália tum primum pro innata frugalitate
1ſic ſtatuebat / in ædificio non ſecus, atque in animante conueni
re. Nam puta in equo ſentiebat illa quidem ad quos uſus eiuſ
figuram membrorum comprobes raro fieri quando eos ipſos ad uſus id
animans commodiſſimum ſit: et gratiam formæ perinde pu
tabat ab expetita uſus commoditate nuſquam excluſam aut ſe
iunctam inueniri. Sed parto imperio gentium cum non mi
nore quam græcia ornandæ urbis ſtudio et ſui flagraret. Annum
ante trigeſimum quæ fuerat omnium pulcherrima in urbe
domus centeſimum non obtinuit locum: cumque incredibili
ingeniorum copia qui in ea re exercerentur abundaret: ſep
tingentos inuenio romæ una fuiſſe architectos: quorum ope
ra uix ſatis pro eorum meritis laudamus. Cumque imperii uires
ſatiſ quæ ad omnem admirationem facerent ſuppeditarent.
Tactum quendam referunt priuata impenſa termas donaſſe
hoſtienſibus centum aſtructas columnis numidicis cum hæc
ita eſſent: placuit regum potentiſſimorum amplitudinum cum
uetere frugalitate coniungere: ita ut neque parſimonia utili
tati detraheret / neque utilitas opibus parceret. In utriſque aut
quicquid ad lautitiem uenuſtatemque uſpiam excogitari poſ
ſit adiungeretur. Cæterum ædificandorum operum cura et ſollici
tudine nuſquam intermiſſa ita diſcuſſam reddidit artem hac
ædificatoriam: ut nihil haberet ea quidem tam recoditum
tam latens / tam penitus abſtruſum / quod non indagaretur
eliceret / in mediumque produceret / uolentibus diis / arteque
ipſa minime repugnante. Nam quom in italia uetus habe
ret hoſpitium arſ ædificatoria præſertim apud ethruſcos: quo
rum præter ilia regum miracula quæ leguntur: laberynthi
et ſepulchrorum peruetuſta et probatiſſima extant litteris tra
dita templorum ædificandorum monimenta / quibus uetus ethru
ria utebatur / quom inquam uetus haberet hoſpitium in italia:
quomque intelligeret tantopere expeti ſeſe: uiſa eſt ars hac pro
uiribus præſtare ut orbis impium quod cæteræ omnes uirtu
tes honeſtaſſent: ſuis etiam ornamentis multo redderet ad
mirabilius. Ergo ſeſe penitus noſcendam habenamque præ
1buit. Turpe nimirum ducens arcem orbis atque gentium decus
æquari operum gloria ab his / quos omni reliqua uirtutis lau
de ſuperaſſet. Et quid hic referam porticus / templa portus /
theatra / thermarum que opera gigantea: in quibus tantum admi
rationis aſſecuti ſunt: ut interdum facta quæ coram intueren
tur peritiſſimi exterarum gentium architecti fieri negarent
poſſe. Quid demum non plus dico cloacis faciundis pulchri
tudine carere non potuerunt: ornamentis uſque adeo delecta
ti ſunt: ut uel eam ſolam ob gratiam uires imperii profunde
re pulcherrimum duxerint: ædificando ſcilicet ut haberent
cui apte ornamenta adiungerent. Itaque ſuperiorum exemplis /
et peritorum monitis / et frequenti uſu admirabilium operum ef
ficiundorum abſolutiſſima cognitio extat: ex cognitione præ
cepta probatiſſima deprompta ſunt: quæ qui uelint / quod
uelle omnes debemus / non ineptiſſimi esſe ædificando pror
ſus neglexiſſe nulla ex parte debeant. Ea nobis pro inita pro
uincia colligenda / et pro uiribus ingenii explicanda ſunt.
Iſtarum rerum præcepta alia uniuerſa omnis ædificii pulchri
tudinem et ornamenta complectuntur: alia ſingulas partes
membratim proſequuntur. Prima ex media ſunt philoſophia
excerpta: et ad artis iſtius modum uiamque dirigendam et con
formandam adacta: proxima uero ex cognitione quam di
ximuſ ad philoſophiæ normam ut ita loquar dolata artis ſe
riem produxere. Dicam prius de his quæ magis artem ſapi
unt alteris quæ uniuerſam rem præhendant utar pro epilo
go. Quæ in rebas pulcherrimis et ornatiſſimis placeant: ea
quidem aut ex ingenii cemento et rationibus aut ex artificis
manu deueniunt: aut a natura rebus ipſis immiſſa ſunt. Inge
nii erit electio / diſtributio / collocatio / et eiuſmodi quæ opi
afferant dignitatem. Manus erit aceruatio / affictio / ampu
tatio / circumciſio / expolitio / et generis eiuſmodi quæ operi af
ferant gratiam. Rebus a natura aſcita erunt grauitas / leuitas /
denſitas / puritas. Contra uetuſtatem uirtus et ſimilia: quæ
operi afferunt admirationem. Tria hæc partibus pro cuiuſque
1uſu et munere accomodanda ſunt. Partium annotandarum
multiplex habetur ratio. Sed noſ hic delectet ædificium ſic
partiri / aut per id in quo una conueniunt: aut per id in quo
diſſimilia ſunt omnia ædificia. Primo ex libro intelleximus
deberi ædificio cui uis regionem / aream / partitionem / parie
tem / tectum apertionem. In his igitur conueniunt. Diffe
runt quidem / quod alia ſacra: alia prophana: alia publica: alia
priuata: alia ad neceſſitatem: alia ad uoluptatem et eiuſmodi
parantur. Ordiamur ab his in quibus conueniunt. Regioni
quidem manus aut ingenium hominis quod poſſit gratiæ aut
dignitatis afferre / uix ſatis conſtat: ni forte illud conferat:
ſi eos imitabimur: qui ſuperſtitioſa quæ leguntur operum
miracula excogitarunt: quos tamen uiri prudentes non ui
tuperant: ſi commoda facere aggreſſi ſunt: et non laudant ſi ſunt
non neceſſaria. Merito id quidem. Quis enim audeat quicunque
ille fuerit ſeu Staſicrates ut refert Plutarchus: ſeu Dinocra
tes ut refert Vitruuius: qui ex monte athos Alexandri effi
giem facturum ſe polliceretur: in cuius manu ciuitas aſſide
ret milium capax hominum decem A: Nitocrim reginam
quod eundem ad pagum aſſyriorum tertio inflexum euphratem
maximis foſſionibus multo ambitu appellere coegerit non
equidem delaudabunt: ſi regionem cum munitiſſimam foſ
ſa profunditate / tum et fortiſſimam aquarum exuberantia red
diderit. Sed íuuent iſta reges potentiſſimos. Iungant maria
maribus proſciſſo ſpatio quod inter utrumque ſit. Coæquent
montes uallibus: Faciant nouas inſulas: reſtituantque rui ſus
inſulas continenti: nihil relinquant aliis: quo ſe poſſint imi
tari: eoque pacto ſeſe commendent poſteritati. Certe quo erunt
quidem eorum opera magis cum utilitate coniuncta: eo et ma
gis probabuntur. Aſſueuerunt ueteres afferre dignitatem cum
locis et lucis: tum etiam regioni religione. Totam ſiciliam
Cereri ſacratam fuiſſe legimus: ſed iſta prætereantur. Illud
perplacebit: ſi erit quidem regio mirifica re aliqua prædita quæ
ſit raritate ſingularis: uirtute admirabilis: et ſuo in genere
1præſtabilis / uti quidem ſi forte cælo erit præ cæteris omni
bus miti / et incredibili æqualitate perſeueranti. Qualis
apud mercem / quo loci homines tam uiuant quamdiu uelint.
Vtique ſi feret ea quidem regio aliquid nuſquam uiſum ali
bi: et generi hominum optabile atque ſalutare. Qualis eſt
quæ ſuccinos / cinnamum / balſamum ue ferat. Vtique ſi di
uina uis aliqua inerit: Qualis ſolo euboſio inſula quam omni
penitus nocuo eſſe immunem ferunt. Aream quando ea qui
dem pars quota regionis eſt cuncta hæc omnia honeſtabunt
quæ ornamento regionis conferant: ſed ab rerum natura
plureſ paratioreſque præſtantur commoditateſ quibus area
quam quibus regio reddatur celeberrima: habentur enim quæ
paſſim uariam et multiplicem admirationem ſui præbeant
promontoria petræ / uerrucæ / auerni / antra / fontes / et eiuſ
modi: quibus admirationis cauſa ædificaſſe præſtet quam alibi.
Neque deſunt ueteris alicuius memoriæ ueſtigia: in quibus
et tempora et rerum hominumque conditio attulerit quod ocu
los menteſque moueat cum admiratione. Mitto illa. Et locum
ubi troia fuit: et campos cruore madentes leuticos / traſime
nos / et mille huiuſmodi. Hominum uero manus et ingenium
quam multa ad eam rem conferant / non facile dixerim. Mitto
cætera quæ faciliora ſunt. Platanos per mare uſque in inſu
lam Diomediſ aduectaſ areæ condecorandæ gratia. Et a ma
ximis uiris poſitas columnas / obeliſcos arbores / quæ poſteri
uenerentur. Qualiſ apud arcem atheniſ diu ſtetit olea a Neptu
no et Minerua poſita. Mitto et multo aeuo ſeruatas et a ma
ioribus poſteritati per manus traditas res. Qualis apud che
bron therobyntus: quam a principio mundi ad Ioſephi hiſto
rici tempora duraſſe ferunt. Illud pulcherrime faciet ad rem
maiorem immodum honeſtandam: commentum quidem ele
gans at que peraſtutum: quod lege prohibuere / nequis mas
templum Bonæ deæ / ne ue in ædem Dianæ ad porticum pa
triciam ingrederetur. Et apud tanagram / nequa mulier eu
noſti lucum: ne ue item interiora templi ieruſalem penetraret
1cum et nequis niſi ſacerdos et ſacrificii tantum gratia ex fon
te apud panthos ablueretur. Nequis doliolis loco apud clo
acam romæ maximam ubi oſſa Pompilii regis ſint diſpensat.
Tum et aliquot ſacellis inſcripſere ne quod ſcortum adhi
beatur. Sacellum Dianæ in creta niſi pedibus nudis fas erat
ingredi. Et ancillam in aedem Matutæ admittere non lice
bat: Apud rhodios templum Oridionis preco: Apud thene
dum tybicen templum Temnii non ingrediebatur. Ex lo/
uis Alfiſtii templo egredi fas non erat / ni prius ſacrificaſſet.
Athenis in aedem Palladis: et thebis in aedem Veneriſ hederam in
ferre non licebat. In templo faunæ uinum ne licebat quidem nominare
Atque inſtituere ne porta ianualis romæ unquam claudere
tur niſi quom eſſet bellum: ne ue templum Iani aperiretur
cur quom eſſet pax. Aedemque Hortæ perpetuo aper
tam eſſe uoluere. Haec nos ſi quid erit ut imitari inſtitua
mus / fortaſſe condicet ſi indictum ſit / ne templa martyrum
mulier: et uirginum dearum uiri non ingrediantur. Illud
præterea per qua digniſſimum eſt modo fiat hominum ingenio
quod factum quom legimus minus crederemus: ni per hæc
tempora locis nonnullis ſimilia uideremus. Sunt qui dicant
hominum effectum arte: ut biſantio ſerpentes neminem læ
dant: graculique illuc intra moenia non peruolent. Et in
agro neapolitano cicadæ non audiantur. Auem creta noctuam
non ferat. Aedem Achillis in inſula boriſtene auis nulla in
feſtarit. Romæ foro boario ædem Herculis nec muſca intra
rit nec canis. Quid illud quod per hæc tempora uenetiis pu
blica cenſorum tecta nullum genus muſcarum ſubit. Et apud
tolletum macello publico non plus unam toto anno uide
bis muſcam / et eam quidem inſigni albedine notabilem. Ta
lia complurima quæ leguntur longum eſſet proſequi. et ea
quidem arte ne an potius natura ſuapte fiant / non ſatis ha
beo quid referam. Quid tum? Et qua natura id fiat arte
quod aiunt. Ex tumulo regis bibrie ponti laurum extares
a quo ſi quid decerptum inferatur in nauim / iurgia illic ne
1ceſſent donec abiciatur. In fano Veneris apud paplos in ara non
pluere. Apud troadem circa ſimulachrum Mineruæ relicta ſa
crificia non putreſcere. Ex tumulo Antei ſi quod erutum ſit im
bres e cælo ſpargi / donec effoſſa repleantur. Sed ſunt qui hæc
demum fieri poſſe affirmant aite: Iam tum pridem obſoleta ima
ginum / quas aſtronomi ſibi non ignotas eſſe profitentur. Ex
eo qui Apollonii uitam ſcripſit memini ad regiam baſili
cam apud babylonem magos tecto alligaſſe alites aureas
quartuor: quas illi deorum linguas nuncupabant: habuiſſe
quidem uim / ut animos multitudinis ad regis amorem con
ciliarent. Tum et grauis auctor loſephus a teſtatur Elia
zarum ſe quendam uidiſſe / qui Veſpaſiano ſpectante et fi
liis anulo ad nares Maniaci adacto / eum e ueſtigio libera
ret: profiteturque Salomonem inſtituiſſe carmina / quibus
egritudines mitigentur. Et Serapis inquit Euſebius pam
phylus apud aegyptios / quem nos Plutonem dicimus ſim
bola edidit / quibus demones expellantur: docuitque quo
pacto demones aſſumpta brutorum figura inſultent. Et
Seruius ſolitos refert homines certis conſecrationibus mu
niri aduerſus fortunæ impetum: ne ue mori quidem niſi illa
conſecratione exauctorati poſſent. Hæc ſi ita ſunt / facile
adducar ut credam quod ex Plutarcho legimur. Simulachrum
apud peleneos fuiſſe / quod a ſacerdote amotum a templo /
quoquo uerſus ſpectaſset omnia terrore et maxima pertur
batione conficiebat: quod ue oculi nulli poterant pre timo
re intueri. Sed dicta hæc ſint animi gratia. Cætera quæ ge
neratim ad aream honeſtandam faciant: uti eſt ambitus / cir
cumſcriptio / aggeratio / complanatio / ſtabilitio / et eiuſmodi
non habeo quid amplius dicam / niſi ut ea ex primo et item
ex tertio ſuperioribus libris repetas. Honeſtiſſima quidem
erit quæ uti admonuimus ſicciſſima æquabilis conſolida
taque sit etiam ad rem cui ſeruire oporteat aptiſſima atque expe
ditiſſima / egregieque confert / ſi erit inſtrata ope cruſtaceo:
de quo mox dicemus cum de pariete tractabimus. Hoc etiam
1faciet ad rem quod monebat Plato digniorem futuram loci
auctoritatem / ſi ei nomen ſplendidiſſimum impoſueris. Id
argumentum placuiſſe Adriano principi indicio ſunt licuſ
canopeius / academia / tempe / et clariſſima eiuſmodi nomi
na ab ſe cenaculis uillæ tyburtinæ impoſita. Partitio item
et ſi magna ex parte primo libro tractata ſit: de ea tamen ſic
breuiſſime repetemus. In re omni primarium ornamentum
eſt carere omni indecentia. Erit igitur decens partitio quæ
ſit non interrupta / non confuſa / non perturbata / non diſſo
luta / non ex male conuenientibus compacta: eritque mem
bris non nimium multis / non nimium minutis / non nimium
uaſtis / non nimium diſſonis atque deformibus / non quaſi a
cætero corpore diuulſis et diſſipatis: ſed erunt omnia pro
natura et utilitate et tractatione rerum agendarum ita diffi
nita / ita explicata / ordine / numero / amplitudine / collocatio
ne / forma: ut nullam partem totius operis ſine aliqua neceſ
ſitate / ſine multa commoditate / ſine gratiſſima partium con
cinnitate effectam intelligamus. Nam cum his quidem ſi
bene conuenerit partitio omnis: illic ornamentorum iucun
ditas et decor cum recte conſtabit: tum clarius eluceſcet.
Si non conuenerit: nullam proculdubio ſeruare dignitare
poterit. Itaque totam conformationem membrorum dedu
ctam et perfectam eſſe oportet ad conſenſum quendam neceſ
ſitatis et commoditatis: ut non tam adeſſe has atque alteras haſce
partes iuuet quam iſtas ipſas iſtic iſtocque ordine ſitu / adiunctione /
collocatione / conformationeque ipſa eadem qua ſunt poſitas eſſe
egregie conferat. Circa parietem atque tectum exornandum
pluribus tibi erit locus: ubi rariſſima naturæ munera et ar
tis peritiam et artificis diligentiam ingeniumque uim explices.
Quod ſi forte dabitur facultas ut poſſis ueterem illum Osy
rim imitari: quem duo condidiſſe templa ferunt aurea: unum
cæleſti: alterum regio Ioui. Aut ut poſſis lapide ſupra ho
minum opinionem maximo attollere: qualem Semiramis
a montibus deuexit arabiæ: Latum quoque uerſus cubitos. xx.
1longum ad. el. Aut ſi tanta dabitur lapidum magnitudo:
ut ex eo poſſis integram aliquam totius operis partem per
ficere: qualem ægypto fuiſſe ſeruut ad templum latonæ ſa
cellum / latum fronte cubitos. xl. unico et integro exculptum
lapide: alteroque item unico contectum lapide. Profecto id
quidem operi multum afferet admirationis coque magis ſi
peregrinus difficilique ſit deuectus uia: qualem ſcribit Herodo
tus ab elephanto oppido petitum fronte latum cubitos plus. xx.
altum. xv. tractum uſque ſui itinere dierum. xx.
Ad rationes etiam ornamentorum egregie pertinebit: ſi di
gnus admiratione qui uis lapis loco erit poſitus nobili atque
inſigni. Apud chennim inſulam in ægypto ſacellum illic no
tam est quidem mirabile quod unico ſit tectum lapide / quam quae pa
rietibus tam altis tantorum cubitorum lapis impoſitus ſit.
Afferet etiam ornamentum ipſius lapidis raritas atque ele
gantia: pata ſi erit ex genere marmoris: quo ædem fortunæ
aurea in domo ſtruxiſſe principem neronem ferunt: puro /
candido / tralucido: ut etiam nullis adapertis foribus in
tus eſſe lux incluſa uideretur. Denique iſtiuſmodi omnia con
ferent. Sed qualiacunque iſta quidem ſint inepta erunt: ni ac
curatus in componendo ſeruetur ordo et modus. Singula enim
ad numerum redigenda ſunt omnia ut paribus paria: dex
tra ſiniſtris: ſumma infimis reſpondeant: nihil intermiſcen
dum quod perturbet aut res aut ordines. Omnia ad certos
angulos paribus lineis adæquanda. Videre quidem licet quam
interdum ignobilis materia quod arte tractata ſit plus afferat
gratiæ quam afferat nobilis alibi confuſe aceruata. murum athe
nis quem tumultuario factum opere ſcribit Tuchidides ra
ptis etiam ſepulchrorum ſtatuis / quis ea re pulchrum eſſe af
firmabit, quod clade ſtatuarum refertus ſit : At contra iuuat
ex ruſticaniſ ueterum ædificiis lapide incerto / minuto ope
reque congeſtitio aceruatos parietes ſpectare / ubi ordinibus
ſtant æquatis coloribus alternatim albo nigroque diſtinctis /
quoad pro operis tenuitate amplius nihil deſideretur. Sed
1hæc fortaſſis magis ad eam partem parietis quæ cruſtatem di
citur quam ad perpetuos parietes tollendos pertinet. Cæterum
omnes ita diſtribuentur copiæ: ut nihil inceptum niſi ex ar
tis et conſilii deſtinatione: nihil adactum niſi ex incepti ra
tionibus: nihil pro abſoluto relictum quod ipſum non ſit ſum
ma diligentia curaque elaboratum atque perfinitum. Sed pri
marium parietis tectique ornamentum præſertim teſtudinati
erit: ipſa cruſtatio / colum nationem ſemper excipio. Ea qui
dem erit multiplex: albaria pura: albaria inſignita: picto
ria contabulata / ſectilis uitrea et quæ ex his partibus con
ſtet mixta. De his nobis dicendum quæ ſint et quæ fiant. Sed
quoniam maximorum lapidum mouendorum mentio habi
ta eſt: locus hic admonet: ut prius reſeramus quo pacto tan
te moles trahantur: atque difficillimis locis imponantur.
Refert Plutarchus Archimedem apud ſyracuſas per medium
forum traxiſſe onuſtam onerariam nauim quaſi iumentum
loro et manu. Mathemathicum ingenium. At nos tantum
quæ uſibus commodentur proſequemur: poſtremo etiam non
nihil explicabimus: ex quo docta et acuta ingenia rem hanc
haud obſcure ex ſe percipere poſſint. Ex Plinio ſic compe
rio obeliſcum deuectum thebas a focis foſſa ex nihilo produ
cta / ſubmiſſis lapidi nauibus plenis laterculo: moxque exina
nitis / ut conuehendi lapidis onus ſuſceptum leuarent. Ex Amia
no marcellino hiſtorico ſic comperio. Conuectum ex nilo
obeliſcum naui remigum trecentorum impoſitum uolgiis
et tractum a tertio urbis lapide porta hoſtienſi in circum ma
ximum. In eoque erigendo multa hominum milia laboraſſe:
toto circo referto machinis altiſſimarum trabium et uaſtiſſimo
rum funium. Ex Vitruuio legimus Creſiphonem patrem et Me
chagenem filium columnas et epiſtilia duxiſſe epheſum a chylin
dris commento ſumpto quo aream ueteres complanare iubeant. Affi
xit enim et firmauit plumbo ſingulis extremis capitibus lapi
dum ſingulos acus ferreos porrectos: qui quidem pro axe rotarum
extarent: rotaſque hinc atque hinc axibus iſtiuſmodi adegit
1amplitudine tam latas: ut ferreis illis ex axibus lapides ipſi
penderent: inde uerſatu rotarum motos ac deportatos. Che
minium ægyptium ferunt in pyramide aſtruenda quod eſſet
opus altum stadia plus ſex factis aggeribus uaſtiſſimos la
pides apportaſſe. Clepam Raſinitæ filium ſcribit Herodo
tus in ea pyramide qua aſtruenda centena milia hominum
annos plures fatigaſſet / gradus extrinſecus reliquiſſe: quo
uaſtiſſimi lapides breuibus tignis et aptis machinis admo
uerentur. Tum et illud mandarunt litteris: alibi lapideos
uaſtiſſimos trabes altis columnis fuiſſe impoſitos in modum
hunc. In trabis enim mediam longitudinem duos ſubſtitue
runt tranſuerſos thorulos mutuo contiguos: mox in alterum
trabis caput aceruarunt ſportulas plenas harena: qua preſſio
ne caput alterum quod nudum eſſet alleuaretur: et alter tho
ruluſ pondere immunis relinqueretur tranſlatis ſubinde ſpor
tulis / inque alterum iam ſublatum caput alternatim coacer
uatis / et thorulis ſubinde altioribus ea parte ſubſtitutis / qua
immiſſio apertior pateret: aſſecuti ſunt ut ſenſim lapis qua
ſi ſua ſponte conſcenderet: Hæc breuiſſime collecta ab ipſis
auctoribus prolixius diſcenda linquimus. Cæterum pro ope
ris inſtituto pauca quæ ad rem faciant ſuccincte repetenda
ſunt: non hic inſiſto: ut illa explicem ponderi naturam ineſſe
ut continuo premat: obſtinate querat inferiora: attolli totiſ
uiribus repugnet: nuſquam cedat loco / niſi ut uictor / aut
maiori pondere peruincente / aut contraria ui prepotente: neque
motus eſſe uarios repeto: a centro in centrum / circa centrum /
et uehi alia / trahi alia / impelli alia et eiuſmodi: de hiſce diſ
ſitionibus alibi prolixius. Hoc ſtet apud nos: pondera nuſquam
facilius moueri quam quom deſcendant: ſponte enim mouentur.
Nunquam difficilius quam ubi conſcendant: natura enim repu
gnat. Tertium uero quendam atque inter hos medium eſſe
motum: et fortaſſe qui utriuſque horum naturam ſapiat: qui
quidem neque ſuapte mouetur: neque obſequi repugnet: uti
quom plano et minime impedito trahitur uado. Cæteros
1omnes motus quo huic uel huic proximiores ſunt / eo aut fa
ciliores aut difficiliores eſſe. Quo autem pacto immania
pondera moueri poſſint / ipſa rerum natura multa ex parte
monſtraſſe uiſa eſt. Namque uidere quidem licet quæ ſtantem
in columnam imponantur pondera facili appulſu porturba
ri: et cum ad caſum moueri ceperint nulla ui admodum con
tineri poſſe. Tum et ſpectare quidem licet columnas ipſas
teretes / et orbes rotarum / et uolubilia facile moueri: ægre
conſiſtere ſi rotentur: eadem ſi inſtituas trahere / ita ut non
rotentur / non facile perſequi. Tum et in promptu eſt maxi
ma pondera nauium leui appulſu ſtagnantes per aquas mo
ueri ſi trahendo perſeueres. Si uero arietes eas ne maximo
quidem ſubito quo uelis ictu moueri: et contra ictu repen
tino concitatoque impulſu quædam moueri. quæ alioquin
non ſine maxima ponderum ui dimouerentur. Supra glacie
quoque grauia haud quaquam repugnanter trahentem ſequi. Præ
longo item quæ pendeant fune alligata aliquot quidem ſpa
tium eſſe ad motum prompta perſpicimus. Iſtorum ratio
nes aduertiſſe atque imitaſſe conferet: nos ea ſuccincte tran
ſigamus. Carina ponderis omnino ſolida et coæquabilis ſit
neceſſe eſt: ea quo erit latior: eo minus obteret ſubſtrata ua
da: quo erit gracilior / eo expeditior: ſed ſulcabit uada et ob
uorabitur. Ad carinam ponderis ſi aderunt anguli: utetur
quaſi unguibus ad uada carpenda atque renitendum. Vada
ſi erunt lubrica / ſubſolidata / æqualia / conſtantia / nuſquam
cadentia / nuſquam ſeſe attollentia / nuſquam obfundentia quod
interpellet: illud proculdubio non habebit pondus quod con
tra certet / aut obſequi recuſet / præter unum id quod ipſum
pondus natura ſui quietis amantiſſimum ſit: et perinde pi
grum et moroſum. Iſtis ſimilia fortaſſis intuens Archime
des et rerum earum quas recenſuimus uim altius repetens adduci
uiſus est ut diceret. Si tantæ molis daretur baſis: profecto ſe mundum
poſſe peruertere. In carina uadoque parando quæ iſtic quærimus
per commode aſſequemur. Trabes enim inſternentur pro poderis ua
1ſtitate numero atque craſſitudine et robore frequentes firmi
coæquales nuſquam ſcabri nuſquam iuncturis interrupti inter ca
rinam atque uadum medium quippiam eſſe oportet: quo
id iter lubricum reddatur. Lubricant ſapone aut ſepo aut
amurca / aut madente fortaſſis lotura cretæ. Eſt et aliud lu
bricandi genus quod fit chilindris in tranſuerſum ſubſtitutis. Hic
ſi erunt numero complures / difficile ad lineas equi diſtan
tes atque diſtinatiores pro itinere agendo directos coapta
buntur: quod omnino neceſſe eſt fieri ne perturbent atque
ſubradant: ponduſque in alteram partem uehant: ſed una
conſpiratione in officio ſubſequantur. Si erunt numero pau
ciores: illic quidem aut ſub pondere deficientes fatiſcent:
ac reſoluti remorabuntur: aut qua una linea ſubſtratam ua
di ſuperficiem: qua ue altera item una linea ſuper impoſitam
ponderis carinam attingunt quaſi acie penetrando infigen
tur / atque hærebunt chilindri corpus coæqualibus circulis
compluribus altero alteris congeſtis. Conſtat et circulum
apud mathemathicos aſſeritur rectam non poſſe lineam
puncto plus uno attingere. Hinc nos chilindri aciem appel
lamus lineam / quam unicam pondus ex chylindro premat.
Iſtis prouidebitur materie denſitate / et linearum notatione
ad normam atque directione. Sed quom præter hæc etiam
ſunt quæ uſu comprobentur. Rotæ / trocleæ / coclea / atque
uectes: de his accuratius tractandum eſt. Sunt enim rotæ
uolgulis multa ex parte ſimiles. Semper enim unicum in
punctum premunt ex perpendiculari. Sed hoc intereſt quod rotu
li expeditiores ſunt: rotæ axium interfrictione tardantur.
Rotæ partes ſunt tris: ambiens extremus ampliſſimus lim
bus circuli: medius axis: et circulus is in quo axis induca
tur quaſi in armilla. Id alii fortaſſis polum appellarent /
nos quod in aliis machinis ſtet / in aliis uero moueat: ſi ita
licet: axe clam nuncupabimus. Rota ſi axe uoluetur craſ
ſo: durius prolabetur: ſi tenui / pondera non tolerabit.
Rotarum extremus ambitus ſi breuis: quod de rotulis di
1ximus infigitur uado: ſi latus uacillat in alterutras partes.
Et ſi diuertendum forte in dexteram aut ſiniſtram eſt: egre
obtemperant. Axecla ſi plus ſatis aperta eſt rodendo exitat:
ſi nimium arcta fit contumax. Medium inter axem et axeclam
lubricum eſſe oportet. Nam horum alter pro uado: alter pro
carina ponderis eſt. Rotuli et rotæ ex ulmo ilice. Axes aqua
ſolio et corno aut potius ferro axecla omnium optima ex ære
ſtagni parte ex tertia immixta. Cicleolæ puſillæ ſunt rotæ.
Vectis radios rotarum ſequitur. Sed iſtiuſmodi omnia qua
liacunque ſint: ſiue ſint ingentes rotæ: quas immiſſi homines
calcando inuertant: ſiue ſint erganæ aut cocleæ / in quibus
uectis in primis ualet: aut cicleolæ / et quæ uis generis eiuſ
dem: omnium eſt quidem ratio ex principiis ducta libræ.
Mercurium ferunt uel maxime ob hanc rem diuinum habi
tum / quod nullo ſigno manus: ſed ſolis uerbis quæ diceret ita
diceret ut plane intelligeretur. Id ego ſi uerear poſſe aſſequi
tamen pro uiribus conabimur. Nam inſtitui non ut mathe
mathicus ſed ueluti faber de his rebus loqui: non plus quam quod
prætereundum non ſit. Eſto ſit inter manus diſcendæ rei gra
tia iaculum: in eo tris locos uelim conſideres / quos puncta
nuncupo. Duo extrema capita ferrum atque pynnulas: tertium
eſt medium amentum. Quæ uero ſpatia inter puncta hæc ſint
ab amento ad capita radios nuncupo. non diſputo quid ita
ſit / ſed ipſa res patebit experimento. Namque ſi erit quidem
amentum tælo ſitum medio / et æqualia pynnulis pondera
reſpondeant ferro: ſtabunt ſane alterutra iaculi capita mu
tuo renitentia et collibrata. Sin erit fortaſſis ferratum ca
put grauius peruincentur pynnulæ. Erit tamen in iaculo cer
tus locus grauiori capiti propinquior: quo ſi amentum re
duxeris / ſeſe pondera ilico acquilibrabunt. Is erit punctus
ille / a quo maior hic radius tantum exuperat minorem quantum
minus hoc pondus ab maiore exupatur: Compertum enim fecere quod
iſta queritarunt radios non pares ponderibus non partibus aequari
mota numeri partium qui ex radio atque ex pondere una collecti
1ſunt in dextra contrariiſ talibus in ſiniſtram numeris reſpon
deant. Nam ſi erit ferrum tria / pynnulæ duo ab amento ad
ferrum radius duo ſit oportet: et radius alter ad pynnulas tria
Ex quo cum hic numerus quinque alteris quinque par reſponde
bit: æquatis radiorum et ponderum rationibus quieſcent æqui
librati et compares: ſi non reſpondebunt numeri peruincet:
in quo excedent. Illud non prætereo / ab eodem amento ſi
pares protendentur radii pares dum capita mouebuntur aere
circulos ſignabunt Si uero impares quoque et impares deſcribent
circulos circulis contineri rotas diximus: monſtratum id /
circo eſt ſi uno eodemque motu duæ contiguæ unicum affixæ
in axem rotæ moueantur: ita ut mota una altera non quieſcat:
et quieſcente una altera non moueatur ex radiorum in utriſque
longitudine quæ nam in unaquaque ſit uis intelligemus. Ra
dii longitudinem notaſſe oportet a medio intimi axis pun
cto. Hæc ſi ſatis intelliguntur omnis quam quærimus ratio
huiuſmodi machinarum in aperto eſt maxime rotarum et uectis.
In trocleis paululum eſt amplius quod conſideremus. Nam
et traductus per trocleam funis et orbiculi ipſi in troclea pro
uado ſunt: in quo medius quidem ſit motus / quem eſſe intra
difficillimum atque facillimum diximus: quod neque aſcendat
neque deſcendat: ſed in ſuum centrum æquate obinſtet. Atque
ut intelligas quid ſit in re: ſummito tibi ſtatuam pondo. M.
Hæc ſi ex arboris trunco fune illaqueata pendebit / certum
eſt / ſimplicem funem iſtunc mille integra ſuſtinere: Adne
ctito ad ſtatuam trocleam: et per eam traducito funem quo
pendebat ſtatua: et reducito ad truncum: ut iterato pendeat:
promptum eſt ſtatuæ pondus duplicato pendere fune: atque
trocleam per æquilibra medium interſtringi. Proſequere
addito etiam trunco alteram trocleam et per eam quoque tra
ducito ipſum funem: quero a te quota erit ponderis portio:
quam reducta in altum et mox traducta pars funis ſuſtinebit ?
quingenta inquies. non tu exinde intelligis ſecunde huic tro
cleæ dari pondus non poſſe maius ab fune ipſo quam quod ha
1beat. Habebit ergo. V. non longius progrediar. Huiuſque
ſatis monſtratum puto diuidi pondus trocleis: exindeque
maiora moueri pondera minore. Quot enim erunt iſtiuſmo
di conduplicationes: tot erunt ponderis diſpartitiones: ex
quo illud ſequitur / ut quo plures adhibeantur orbiculi: eo
pondus quaſi conciſum et in partes diſgregatum commodiuſ
tractetur. Diximus de rota et troclea et uecte. Nunc uelim
intelligas cocleam conſtare anulis: qui quidem in ſe pondus
ſuſtinendum ſuſcipiant. Hi anuli ſi eſſent integri et non ita
cæſi / ut finis unius alteriuſ principio iungeretur / proculdu
bio motum in eis pondus neque aſcenderet neque deſcenderet:
ſed æquabili uado per cycli ambitum traheretur. Cogitur
igitur ui uectis pondus per anuli obliquitates labi. Rurſus
ſi eſſent hi quidem anuli ambitu perpuſilli: et centro fini
timi nimirum uecte breuiore pondus / et uiribus leuioribus
moueretur. Hic non reticebo quid me dicturum non puta
ui. Tu ſi rem ita parabis / ut ponderis carina quoad id ma
nus et fabri ars poſſit aſſequi / ſit non amplior puncto. et ſta
bili in uado / ita moueatur: ut motu ſuo lineas in uado effi
ciat nullas. Hoc teſtor Archimedis nauim mouebis et iſti
uſmodi que uoles conſequeris. Sed de his alibi. Harum rerum
quas recenſuimus ſingulæ per ſe ad pondus mouendum ua
lidiſſimæ ſunt. Quod ſi una omnes iungentur in unum mi
rifice' ualebunt. Apud germanos paſſim offendes ludibundam in
glacie iuuentutem ſocculo ferreo gracili et ſubterleuigato ini
xam facto impulſu leui teſte lubricitate ſuperlabi tanta mo
tus uelocitate: ut ne uinci quidem ſe a præpete alite patia
tur. Sed quom pondera aut trahantur / aut pellantur / aut
uehantur: fortaſſis erit ut ſic poſſimus diffinire. Pondera
quidem trabi fune: pelli uecte: uehi rotis: et eiuſmodi. Quo
autem pacto his una omnibus poſſumus uti im promptu eſt.
Sed in iſtiuſmodi omnibus adeſſe oportet conſtans et obfir
matiſſimum aliquid: quo immoto caetera moueantur. Id ſi
trahetur pondus: adſit oportet maius aliud aliquod pondus
1cui uincula machinarum commendentur: ſi tale non aderit pon
dus: clauum ferreum tricubitum ualidum infigito fundituſ
in ſolum denſatum / aut tranſuerſis truncis obfirmatum ad ex
tremum claui caput / quod ab ſolo emineat / uincla aduolui
to trallearum atque erganæ. Si autem erit ſolum harenoſum pro
ſternito trabes prælongos integros: in quibus uada coapten
tur: et capitibus uincla ad clauum alligato: Dicam quod im
periti non aſſentiantur: ni totam rem intellexerint: duo ſi
mul commodius trahentur per planum pondera quam ſolum unum.
Id fiet ſic moto primo pondere uſque ad extremum ſubſtrati
uadi caput impediam: id cuneolis quoad præfirmatum hære
at: et machinam quam ſecundum pondus trahendum ſit: huic
ita compedito accingam: fiet ut eodem uado per pondus ſed
mobile ab altero pari ſed refirmato peruincatur. Si in altum
trahendum erit pondus / commodiſſime utemur trabe unico
aut malo nauis minime imbecillo. Hunc ſi erigemus / calcem
firmabimus ad clauum: aut ſtabile aliud quid uis. Extremo
capiti funes alligabuntur / ne minus tres: unus in dextram / alius
in ſiniſtram / tertius per trabis longitudinem obtendetur in
productum. Inde ſpatium aliquod ab calce mali trocleæ er
gana ue firmabitur in ſolo: et per eas diſtentus is funis tra
hetur: trahentem ſequetur ſeſe capite attollens malus. eum
nos funibus illis geminis capiti alligatis hinc atque hic qua
ſi loris moderabimur: ut quoad uelimus ſtet: et in partem
qua opus ſit pendeat ad onus ponendum. Laterales isti hinc
atque hinc funes ſi alia maiora non aderunt pondera quibus
commendentur hunc in modum firmabuntur. Effodietur in pro
fundum foſſa quadrata: truncus in medio fundo ſternetur:
huic uincla adnectentur ut ab ſolo emineat ſurſum. In trun
cum tranſuerſi ſuperinſternentur plutei: mox complebitur
foſſa terra et denſabitur. Tum ſi madefeceris fiet grauior:
cætera omnia expedientur uti in planorum uadis diximus. Ad
caput enim trabis et ipſum ad pondus tralleæ adigentur: et
propter pedem ergana firmabitur: aut quod uis eiuſmodi in
1quo uis uectis inſit. In hiſce omnibus ad uſum operis ſeruan
da hæc ſunt / ut uaſtiſſimis ponderibus mouendis media iſti
uſmodi adhibeantur non minuta aut inualida longitudo in
fune inque radio inque omni quo ad mouendum utamur medio
quod imbecillitatem ſapit. Nam eſt quidem longitudo natura ſui
coniuncta gracilitati: et contra ex breuitate craſſitudo red
ditur. Si erunt funes tenues conduplicentur cicleolis. Si ua
ſtiores ſint / quoque et cicleolæ grandes ſubigantur: ne minu
ti circuli acumine funis interſecentur: axes immittantur fer
rei craſſi / ut ſint ex ſuæ cicleolæ ſemidiametro ne minus
parte ſexta: ne plus ex totius diametri parte octaua. Funis
madefactus eſt ab incendio tutior: quod quidem frictione
et motu fiat. Eſt etiam cicleolis uoluendis paratior. Adde
quod et minus abſoluitur. Aceto ut illius madefit quam aqua: et ma
ritima quam albula: dulci madefactus aqua feruenti in ſole ociſ
ſime marceſcit. Conuolutiones in funibus tutiores quam inno
datio. In omnibus cauendum ne funis funem ſecet. Regula
ferrea utebantur ueteres cui primarias annodationes funium
et trallearum commendarent / ponderi præſertim lapideo pre
hendendo forcipe ferreo utebantur forma forcipis ex littera
X erat ducta digytis infimis intro uerſus aduncis: quibus
pondus quaſi cancer mordicus inſtringeret ſuprema quo ca
pita erant armillata: per eas armillas funis traductus / et re
uinctus tractu ſui forcipem aſtringebat. Vidimus lapidibus
uaſtis præſertim columnarum media in ſuperficie alioquin
dolata atque expolita relictos umbiliculos prominentes qua
ſi anſas: quibus funium illaqueamenta detinerentur / ne ſub
exfluerent: utunturque præſertim ad coronas impleolis. Sic
enim appello quæ fiant ſic: incauatur formula in lapide ad
crumenæ uacuæ ſimilitudinem pro lapidis uaſtitate palmos
ore arctiore: fundo introrſus latiore: uidimus impleolas per
fundas pedem: hanc complent ferreis cuneolis: quorum duo
hinc atque hinc collaterales lineamento ad, D. litteræ ſimi
litudinem finiuntur. Hic ad ſpatia intus complenda lateri
1bus impleolæ ſub ingerentur. Medius uero cuneus quod in
ter utrumque uacui eſt poſtremus complet: ſingulorum cuneorum
auriculæ extant ex formula. Per auricularum foramina inue
hitur digytus ferreus: et adiungitur anſa ualida: cui funis
ductarius illaqueatus. Nos columnas atque portarum labra et
huiuſmodi quæ ſtantia ſinenda ſunt hunc modum illaquea
uimus. Fecimus ferreum aut ligneum ergaſculum pro pon
deris uaſtitate bene firmum: quo columnam apto ſui loco
præhenſam incinximus: cuneiſque gracilibus et oblongis le
ui malleo inſtruximus et affirmauimus. Demum uti aiunt
brachas ex funibus ergaſculo adegimus hoc pacto: neque im
pleolarum uulneribus lapidem: neque angulares lapidis acies
cincturis rudentum leſimus. Adde quod genus hoc ligandi
omnium expeditiſſimum aptiſſimum et fidiſſimum eſt. Multa
quæ ad iſtos uſus pertineant prolixius alibi explicabuntur.
Sed hic machinas tantum interpretari oportet eſſe ueluti ani
mantia manibus admodum ualidiſſima: et dimouere pondus
non aliis fere modis: quam id nos ipſi moueamus. Ea de re quas
intenſiones membrorum neruorum que amittendo / pellendo / traben
do / tranſferendo adhibeamus: tales machinis imitari neceſ
ſe eſt. Vnum admoneo: uaſtiſſima uticunque mouere inſtitue
ris pondera conferet ſenſim cautim mature aggredi rem ob
uarios / incertos / irrecuperabiles caſus et pericula / que iſti
uſmodi negocio præter opinionem etiam expertiſſimis ſo
lent euenire. Neque enim tanta sequetur laus et ingenii appro
batio / ſi ſucceſſerit quod tuo fretus conſilio aggreſſus ſis:
quam redundabit deteſtatio et odium temeritatis / ubi male ſuc
ceſſerit. De his hactenus. Nunc redeo ad cruſtationes.
Omnibus cruſtationibus adegiſſe oportet harenationum tu
nicas ne minus tres. Primæ officium eſt parietis ſuperficiem
præhenſare arctiſſime / et reliquas ſuperadditas harenationes
ad parietem continere. Extremæ officium eſt expolitionum
colorum / lineamento, que uenuſtates expromere. Mediarum offi
cium eſt: utriſque uitia emendare atque prohibere. Vitia hæc
1ſunt. Nam ſi erunt ultimæ quidem et ſupremæ acres ut ſic
loquar mordicaces parietum quales eſſe quidem primas opor
tet / acrimonia ſui crebris rimulis interfundentur ſicciſcen
do. Sin autem erunt primæ illæ molliores: quales eſſe ulti
mas oportet: non compræhenſabunt tenaci morſu parietem:
ſed deſciſcent. Quo plures erunt harenationes: eo illuſtrius
leuigabitur. et contra uetuſtatem ſolidiores perſeuerabunt.
Vidimus apud antiquos qui uſque nonam ſuperaddiderint
harenationem. Harum primas omnino eſſe oportet aſperrimas
ex harena foſſili et teſta non ualde tunſa ſed glanduloſa ad
craſſitudinem digytorum / interdum uſque palmum. Mediis
tunicis harena fluuiatilis commodior / quod minus findatur.
Haſce item eſſe aſperas oportet. Nam leuigatis ſuperaddita non
adhærent. Vltima omnium erit nitidiſſima marmorata: hoc
eſt cui pro harena ſit tunſus lapis candidiſſimus. Hanc ul
timam partem craſſam ponere ſemidigytum ſat eſt. Aegre
enim ſiccatur ſi craſſior adiungitur. Vidimus qui parſimo
niæ gratia extremam cutim corio calciamentorum non craſſio
rem ſuperextenderint. Mediæ harenationes prout his aut illis
proximiores ſunt deinceps moderabuntur. Venæ quædam
alabaſtro tralucido perſimiles lapideis montibus inueniun
tur: quæ neque marmor neque gypſum / ſed inter utrumque ſint
natura ſui admodum friabiles. Is lapis tunſus et pro hare
na mixtus ſplendentes marmorei candoris ſcintillulas mi
rifice referet. Viſuntur paſſim cruſtationum continendarum
gratia claui parietibus affixi: ætas docuit æneos præſtare.
Perplacet qui clauiculorum loco inter iuncturas ordinum per
parietem factis minutis foraminibus extantes glebuſculas ſi
liceas confixere malleolo nimirum ligneo. Murus quidem quo
erit recentior / quo ue aſperior / eo harenationes denſius con
tinebit. Ergo ſi inter aſtruendum et dum uiret opus primam
quamuis tenuem harenationem induxeris captus præſtabit ſu
perinducendis tenaces et indelebiles: poſt hauſtros commo
diſſime omne cruſtationis opus inducetur: per boream et fri
1gora et aſtum aeris inducta / præſertim cutis ultima repen
te inſcabreſcet. Porro cruſtationum aliæ inductæ: aliæ ad /
actæ. Inducitur autem gypſum aut calx. Sed gypſum non
niſi ſicciſſimo eſt in loco utile. Cruſtationibus quibuſuis
ex uetere pariete ſuffuſa inimica eſt humiditas. Adigitur
et lapis et uitrum et huiuſmodi. Inductarum cruſtationum
hæ ſunt ſpes: albaria / pura / inſignita / pictoria. Adactarum
autem hæ: obtabulata / circumexecta / teſſellulata. De indu
ctis prius. Calx ſic parabitur exuberatim et pura aqua oper
to in lacu diu macerabitur. Inde ferro non ſecus atque ligna
dolentur aſciabitur. Maceratæ ſignum erit / ubi inter aſcian
dum calculi ferrum non offenderint: tertium ante menſem
non ſatis etiam maturam putant: lentam et ualde glutino
ſam eſſe oportet quam probet. Nam ſi ferrum exierit ſiccum
indicio erit euanidam eſſe et ſiticuloſam. Cum harenam aut
quid tunſum immiſcueris diu et uehementer atque iterum diu
ſubagitato: etiam rurſus ſubuerſato quoad quaſi ſpumeſcat.
Eam ueteres qua ultimam cutim inducturi erant mortario
compinſabant: temperabantque ipſam hanc mixturam ut fer
rum non detineret dum induceretur. In iam inductam ſub
areſcentem atque adhuc ſubuirentem altera inducetur: cu
rabiturque ut tenore uno ſimul omnes cutes inareſcant: leui
bus planatoriis et bacillis uerberatas cruſtationes dum uirent
denſantur. Vltima cutis in puro albario diligenter perfri
cata ſplendorem dabit ſpeculi: eandemque factam penitus ſic
cam ſi unxeris cæra et maſtice modicoque oleo una collique
factis: et ſic unctum parietem carbone ignito ex pelui con
calefeceris ut unguenta combibat: uincet marmora nitore.
Nos experti ſumus cruſtas eiuſmodi rimis euadere immu
nes / ſi inter inducendum ilico apparentes fixuras manipu
lis uirgultarum ibiſci ſparti ue crudi caſtigaueris. Quod ſi
per caniculam aut loco æſtuoſo inducturus lis / tundito et mi
nutiſſime concidito rudentes uetuſtos / et pulti commiſceto.
Tum et leuigabitur quidem belliſſime / ſi ſapone albo tepen
1ti aqua ſoluto modice inter leuigandum ſuperaſperſeris mul
ta inunctura expalleſcit. Signa ſigillis expeditiſſime affi
gentur. Sigilla ex ſculpturis haurientur gypſo madente ſu
perinfuſo. Ea quidem cum aruerint quo diximus unguen
to peruncta cutem marmoris imitabuntur. Signorum iſtiuſmo
di duo ſunt genera. Vnum prominens: aliud caſtigatum et
retunſum. Recto in pariete non incommode aſciſcentur pro
minentia: Coelo autem teſtudinum retunſa magis conueni
ent. Nam prominentia ſi pendeant / pondere ſui facile deſti
tuuntur: incoliſque periculo ſunt caſu. Recte admonent ubi
puluis multus futurus ſit/ coelatas coronas et prominentes
non adhibeas / ſed planas et caſtigatas: quo aptius abſtergan
tur. Pictoriæ cruſtationes aliæ in udo: aliæ in ſicco. Vdis
color omnis natiuus ex lapide / terra mineris et eiuſmodi ſumpt
tus conueniet. Fucatus autem omnis color et omnis præſer
tim qui in ignem poſitus mutetur / ſicciſſima deſiderat: cal
cemque lunamque et hauſtrum odit. Nouum inuentum / oleo
linaceo colores quos uelis inducere contra omnes aeris et coeli
iniurias æternos: modo ſiccus et minime uliginoſus ſit pa
ries ubi inducatur: tametſi comperio pictores antiquos pin
gendis puppibus nauium uſos liquenti cæra pro glutino. Tum
et uidimus in ueterum operibus inductos parieti colores gem
marum / ſi ſatis rem teneo / cæra aut fortaſſis albo bitumine
ad tantam duritiem redactos uetuſtate / ut ne igne quidem
ne item aqua diſſolui poſſint: eſſe id uitrum aſſum dicas.
Vidimus et qui lacteo calcis flore colores maxime uitreos
parieti dum uirebat / adglutinarunt. Hac de his.
Adactæ autem cruſtationes obtabulatæ quamuis aut puræ qui
dem ſint aut coelatæ / amborum tamen una eſt ratio. Mirum di
ctu quantum diligentiæ ueteres ſecandis tabulis marmore
is atque illuſtrandis adhibuerint. Vidi equidem tabulas mar
moreas cubitos longas plus quatuor: latas duos: craſſas uix
ſemidigytum: et iunctas linea undoſa: quo magis ſpectan
tes fallerent. Exſecandis marmoribus ueteres harenam ethio
1picam in primis probaſſe ſcribit Plinius: indicam proxime
accedere: ſed molliorem eſſe ægyptiam: itidem præſtare no
ſtris. Ex quodam tamen adriatici maris uado repertam fe
runt / qua ueteres uterentur. Nos ex littoribus puteolanis ha
renam colligimus huic operi non in poſtremis utilem. Ex
quouis torrente anguloſa harena ſumpta utilis eſt. ſed quo
craſſior quidem eſt: eo laxioribus ſegmentis terit / et acrius
rodit. Quo autem leuius delimat: eo polituræ proximior
eſt. Expolitio ab extremis limis incipit: deſinit in id quod
potius lingit quam rodit. Thebaica fricandis et poliendis mar
moribus probatur. Laudant et cotes: ſmirillum appellant
lapidem: cuius farina nihil præſtabilius. Et pumex poſtre
mis delinimentis perutilis est. Stagni peruſti ſpuma / uſtaque
ceruſa / et tripolea imprimis creta et generis eiuſdem quouis
modo in minutiſſima corpuſcula athomis puſilliora eademque
mordentia conterantur utillima ſunt. Tabulis continendis
ſi erunt illæ quidem craſſæ clauiculi aut marmorei promi
nentes captus adinterfigantur parieti: ſubinde nudæ tabulæ
applicentur. Sin autem erunt tenuiores poſt ſecundas hare
nationes calcis loco cæra / pix / reſina / maſtix : et gummarum
omnis numerus confuſe colliquefactus adhibeatur: ſenſimque
concalefiat tabula: ne repentina ignis moleſtia crepet. Po
nendis tabulis laus erit: ſi ex earum expaginatione ac ſerie
aſpectus concinnitas referetur. Maculæ enim maculis et colores
coloribus, et talia talibus coaptanda ſunt: ut alter alteri mu
tuo praeſtet gratiam. Veterum perplacet aſtutia: qui quidem pro
ximiora oculo nitidiſſima expolita reddebant. In his autem
quæ diſtantes et in altum erant futuræ parcebant labori. Quin
et locis aliquibus ne leuigatas quidem apponebant: quod eo uix
curioſiſſimi recognitores inſpectaturi eſſent. Circumexſe
cta et teſſellulata in hoc conueniunt: quod in utriſque picturam
imitamur uariis lapidum / uitri / concharum ue coloribus ap
ta quadam explicatione compactis. Conchas margaritarum
ſecare et immiſcere cruſtationibus primum inſtituiſſe Ne
1ronem ferunt. In hoc differunt quod in circumexectis quam maiu
ſculas poſſumus tabellularum partes adhibemus. In teſſellu
latis quadrata minutalia fabis non maiora immittuntur quo
enim intra minutiora ſunt: eo ſplendoris ſcintillas diffuſius
referunt. Teſſellularum ſuperficiebus uarias in partes accep
ta lumina reiicientibus: differuntque quod illis affigendis com
modior gummarum pultis eſt: his uero teſſellulatis utilior eſt
calx: cui tyburtini lapidis farina tritiſſima immixta ſit. Sunt
qui operi teſſellulato calcem iterum at quod iterum allutari aqua
feruenti iubeant: quo ſalis ardoribus exuta mollior et len
tior ſit. Rota uideo circumexectorum operum præduros lapil
los fuiſſe delimatos in teſſellulatis. Aurum uitro appingitur
calce plumbi qua nullum fit fluidius uitrum.
Quæ de cruſtationibus diximus omnia ferme ad opus paui
menti / de quo dicturos polliciti ſumus faciunt: præter id quod
neque pictorias neque adeo inſignitas cruſtationes recipiunt.
ni forte pro pictoriis illud ueniat quod pultem uariis colo
ribus inficere poſſumus: et ſpatiis circumſeptis limitibus
marmoreis ad picturæ imitationem fundere. Inficitur rubri
ca uſta teſta ſilice et ferri fece et huiuſmodi pauimentis cru
ſtatis cum ſicuerint opus diſpumabitur. Id fit ſic. Siliceus
lapis aut potius plumbum pondo quinque ſupplanata ſuperfi
cie funiculis horſum iſtorſum trahitur retrahiturque per pa
uimentum ſpanſa harena aſperrima atque aqua quoad raden
do belliſſime leuigetur. Non leuigabitur niſi teſſellularum
anguli et lineæ ſint conformes. Quod inductum ſit oleo præ
ſertim linaceo perfuſum uitream acquirit cutim. Amurca per
fundere commodiſſimum: tum et aqua in qua extincta ſit
calx uehementer conferet ſi iterum atque iterum aſperſeris. In
his omnibus quæ recenſuimus uitabitur eiuſdem coloris et
formæ nimium crebra et uno in loco plus ſatis conferta et
perturbate compuncta copia uitabitur et coniunctionum hiatus:
omnia ad unguem componentur atque delicabuntur: ut cun
ctæ partes operis æqualiter ſeſe abſolutas præbeant.
1
Habet et tectum ſuas contignationum / teſtudinationum et
ſubdiualium cruſtationum delitias atque uenuſtates. Extant
in hanc uſque diem ad porticum Agrippæ contignationes æne
is trabibus pedum quadraginta: opus in quo neſcias impen
ſam ne magis an artificis ingenium mirere. Cedro tectum
epheſiæ Dianæ annos ſtetiſſe per multos alibi retulimus.
Salaucem colchorum regem habuiſſe uicto Soſoſtre ægyptio
rum rege trabes aureas et argenteas meminit Plinius. Tum
et uiſuntur templa marmoreis tabulis operta: quales ad tem
plum hieroſolimarum fuiſſe referunt ampliſſimas ſummo nito
re candentes: ut a longe id rectum intuentibus niueus eſſe ui
deatur mons. Catulus primus tegulas romæ æneas capitolii
inaurauit. Subinde pantheon romæ æreis opertum ſquamis
inauratis fuiſſe comperio. Et Honorium Pont. maximum
eum / cuius tempeſtate Maomet nouam ægyptiis lybiaque re
ligionem et sacra inſtituit / baſilicam petri tabulis totam ope
ruiſſe æneis. Germania tegulis uitreatis nitet. Plumbo paſ
ſim utimur: opus quidem ad diuturnitatem aptum: atque in
primis ad gratiam: neque impenſa non moderatum eſt: ſed in
eo hæc ſunt incommoda. Nam ſi cementitio applicabitur
operi / illic quod non ſubreſpiret: ſed ſuccenſis quibus incum
bat lapillis plus ſatis aeſtuans feruore ſolis colliqueſcit. Fa
ciat hoc ad rem / quod experiri licet. Plumbeum uas igne
non liquabitur: ſi plenum ſit aqua: iniicito calculum: ilico
colliquefiet contactu / ac perforabitur. Accedit quod iſtic ubi
non habeat crebros et admodum firmos captus: quibus lami
næ contineantur: facile uentis abſtergitur. Accedit etiam quod
breui ſalibus calcis uitiatur atque exeditur: ut materiæ nimi
um tutius committatur: ni forte ignes metuaſ. Sed illic quaque
incommodo ſunt claui præſertim ferrei: quod ſole uehementius
quam calculi ipſi inferueſcant/ et rubigine circumrodant. Anſas
et acus idcirco teſtudinatis oportet plumbeos: quibus lamiæ
tegularum candenti ferro aſſolidentur. Oportet et opus ſub
inſtratum reddere leui oblinimento ex cinere ſalictarum loto
1admixta creta albenti. Claui ex ære minus conferueſcunt:
leduntque minus erugine. Plumbum ſtercore allitum uitia
tur. Idcirco prouidendum / ne ſtationes habeant, quibus ſe
ſe apte recipiant aduolantes: aut denſior illic materia ſubſti
tuenda eſt: ubi ſtercus cadens accumuletur. In ſummo ad tem
plum Salomonis refert Euſebius catenas extenderant: qui
bus uaſa penderent ænea. cccc. quorum sonitu alites fugaren
tur. In tectis quoque ornantur faſtigia et ſtillicidiorum labra et
anguli. Apponuntur enim pilæ / flores / ſtatuæ / bigæ / et eiuſmodi
de quibus membratim dicemus ſuo loco. Nunc quod quidem to
tum genus iſtiuſmodi ornamentorum complectatur amplius nihil
occurrit: niſi ut aptis locis quæque operi condicant apponatur.
Apertionum ornamenta plurimum operi afferunt iucundita
tis atque dignitatis. Sed habent difficultates et graues et mul
tas: quibus non niſi magna artificis diligentia et graui im
penſa prouideatur. Lapidibus enim indiget uaſtis / integi is/
comparibus / elegantibus / raris: que omnia neque facile inue
nientur / neque tractantur / diriguntur / dolantur / componun
tur penitus ad arbitrium. Negaſſe architectos aiebat Cicero
columnas poſſe ad perpendiculum ſtatui: quod ipſum cum fir
mitatis cauſa tum etiam uenuſtatis gratiam in apertionibus omnino neceſ
ſe eſt. Sunt et alia incommoda: ſed omnibus quoad ingenium vale
bit prouidebimus. Apertio natura ſui peruia eſt: ſed interdum
paries parieti quaſi pellis ueſti affulcitur: quoddamque fingitur
apertionis genus non paruum: ſed percluſum obiecto pariete: quod
quidem no inepte ea re affictum nuncupabitur. Hoc genus
ornamenti uti et cætera pleraque omnia ornamenta corroboran
di opis et minuendæ impenſæ gratia a fabris tignariis primo
inuentum eſt. Id lapicidæ imitati egregiam operibus uenuſtatem
attulere. Quiduis horum pulchrius erit / ſi habebit oſſa inte
gra unico ex lapide. Proximum erit / cum ita cunctas habebit
partes: ut non appareat ubi iunctæ ſint. Veteres maximos
columnarum cæterorumque oſſium lapides etiam affictis apertioni
bus prius erigebant: inque ſuis baſibus ſtatuebant quam parietem
1attollerent. Prudenti ſane conſilio. Nam patebat uſus machi
narum expeditior: et perpendicula liberiora captabantur.
Ad perpendiculum columna ſtatuetur ſic in baſe / et ima in
columna: et in ſummo centra circulorum notabuntur. In cen
tro baſis acus ferreus plumbo affirmabitur. Centrum uero
imæ columne perforabitur / quoad acum extantem ex baſi in
tra ſe concipiat. Supra uerticem machinæ annotabitur pun
ctum: a quo perpendiculum in medium cadat baſis acum.
His paratis non erit difficile pellere ſummum columnæ ſca
pum: ut ſui circuli centrum puncto annotato ſubſtituar ex
perpendiculo. Didici ex ueterum operibus complanari poſſe
marmora teneriora iiſdem ipſis ferramentis: quibus et ma
teria abradatur. Illud etiam obſeruarunt / ut rudes adhuc la
pides aſtruerent ſolis dolatis capitibus lapidum et labris:
quæ in opere mutuo iungerentur: obſtructo uero ex opere
poſtea quod rude aderat dedolabant atque leuigabant. Credo
id quidem: ut periculis machinarum quam minimum poſſent
impenſæ committerent. Grauius enim diſpendium ex terſo
et plane abſoluto lapide accepiſſent / ſi caſu aliquo diffractum
fuiſſet quam ex incohato. Adde quod temporibus conſultiſſime pro
ſpiciebant. Aliud enim tempus eſt operis aſtruendi: aliud
ueſtiendi atque expoliandi. Affictorum operum duo ſunt ge
nera. Vnum quod ita adhæret parieti / ut quota ſui pars in
terlateat / et quota promineat ex pariete. Aliud quod totis
columnis ex pariete ſolutum exit: et porticum imitari uo
luiſſe præ ſe fert. Illud ea re prominens: hoc expeditum nun
cupetur. In prominentibus erunt columnæ aut rotundæ aut
quadrangulæ. Prominere oportet rotundas ne plus / ne item
minus ſemidiametro. Quadrangulas ne plus parte ſui late
ris quarta / ne minus ſexta. In expeditis columnæ nuſquam plus
quam totis baſibus et parte amplius quarta ſecedent a pariete:
nuſquam minus quam ut tota columna et baſis exeat ex parie
te. In his autem quæ totis baſibus et quarta ſecederint
quadrangula ex pariete columna prominens reſpondeat
1neceſſe eſt. Trabis in expeditis non continuus per frontem
parietis extendetur: ſed interſerabitur ad pares angulos et
libellam contra columnas: ut illic prorumpentia ex pariete capita
intimorum trabium ad ſingula columnarum capitula carpenda
protendantur. Coronæ quæ trabem parietis ornant etiam por
recta iſtiuſmodi capita circumornabunt. In prominentibus
autem licebit utrum uelis aut perpetuo trabe et coronis non in
terruptis toto ædificii ductu uti aut etiam expeditorum rationes
imitari ſimulata intimorum trabium eruptione ac prominentia.
Diximus de ornamentis quæ ad eas partes ædificiorum perti
neant: in quibus omnia conueniunt ædificia: de his uero in
quibus non conueniunt dicendum erit in proximo libro: Nam
hic ſatis habet amplitudinis. Sed cum hic liber ea ſibi ſumpſe
rit diſquirenda: quæ ad iſtarum partium ornamenta pertineant:
nihil idcirco negligatur: quod quidem ad eam rem conferat.
In tota re ædificatoria primarium certe ornamentum in co
lumnis eſt. Nam et una plures appoſitæ porticum parietem
omneque apertionis genus ornant: et ſimplices utique non inde
coræ ſunt. Triuia enim theatra plateas honeſtant: trophea
ſeruant / monumento ſunt: gratiam habent: dignitatem affe
runt. Difficileque dictu eſt quantum in ea re quod eſſet elegan
tiſſima ueteres impenſæ coniecerint. Alii enim minime con
tenti pario numidico alabaſtroque marmore et eiuſmodi etiam
artificum preſtantiſſimorum adiecere manum: fecereque ut eſſent
refertæ ſignis et imaginibus: quales in templo epheſiæ Dia
næ fuiſſe ferunt numero plus centum uiginti. Alii bales et
capitula ænea atque inaurata addidere: qualia in porticu ro
mæ duplici: quam quidem in Octauii conſulatu eius qui de
Perſio triumphauit ſtatuerunt: alii totas columnas æreas. alii
argento ueſtitas reddidere. Sed iſta prætereantur. Tereces
eſſe columnas oportet omnino et tornatiles. Comperio Theodorum
quendam et Tholum architectos in eorum officinis paſſe turbines
apud lemnum: et illic pendentes columnas ita libraſſe: ut puero
circumagente tornarentur. Græca hiſtoria. Hoc ſit ad rem.
1In columna lineas haſce penſitamus longiſſimas axim et fi
nitorem. Breuiores autem ſunt circulorum diametri: qui
uarii uariis locis columnam cingunt. Ex circulis quidem
iſtis notiſſimi ſunt plana ſuperficies: quæ in ſummo eſt capi
te columnæ: et plana item altera ſuperficies quæ in imo eſt:
quam eandem planam appellamus. Axis autem recta eſt li
nea per medullam columnæ ducta a centro circuli ſupremi
ad centrum infimi: quæ eadem linea medianum dicitur co
lumnæ perpendiculum. In hac ipſa linea axi centra circulo
rum omnium ſiſtuntur. Finitor uero linea eſt ducta a limbo
extremo ſupremi circuli ad infimum huic regione oppoſitum
inſimo in limbo punctum. Diametrorum omnium qui per
craſſitudinem columnæ ſunt extenſionem finiens / eaque ex re
non unica et recta eſt uti axis: ſed multis partim rectis par
tim flexis lineis compoſita uti mox explicabimus. Circulo
rum penſandorum diametri ſunt locis per columnam quinque.
Locorum hæc ſunt nomina: proiectura / retractio / uenter. Pro
iectura duplex eſt: in ſummo columnæ una: in imo altera. Di
ctæ quod præceteris prodeant atque emineant. Retractiones etiam
binæ proiecturis proximæ ſuccedunt tum in imo tum etiam
in ſummo. Dictæ quod per eas proiecturæ ad ſcapi ſoliditatem
retrahantur. Ventris diameter ſub media columnæ longi
tudine annotatur. Dictus quod illic columna ſubinturgeſcere
uideatur. Rurſus proiecturæ differunt inter ſe. Nam quæ
in imo eſt ſolo conſtat nextro et flexione qua ab nextro ad
columnæ ſolidum retrahatur. Proiectura uero quæ in ſum
mo ſcapo eſt præter nextrum et inflexam hanc obliquita
tem habet etiam torquem. Polliciti ſumus uelle me quo
ad in me ſit / latine et omnino ita loqui ut intelligar. Fin
gere idcirco oportet uocabula ubi uſitata non ſuppeditant:
et ſummere a rebus non diſſimilibus nominum ſimilitudi
nes conducit. Nextrum appellant apud nos ætruſcos ui
ctam pertenuem qua capillos uirgines uinciant atque inne
ctant. Faſciolam idcirco quæ quaſi regula circumflexa pro
1anulo columnæ calcem obambit / ſi ita licet / nextrum appel
lemus. Anulum autem in ſummo præter nextrum qui ueluti
funiculus aduolutus ſupremum ſcapi ambitum adſtringit /
torquem appellemus. Demum finitor linea comparabitur
ſic: nanque in pauimento quidem aut coæquato aliquo in pari
ete quem locum picturam nuncupo recta inſcribitur linea
longa æque atque futura eſt columna: quam ex rupe fabri ex
ſecturi ſint: hæc linea axis dicitur. Axim ergo diuidemus
certas in partes prout futuri operis ratio et columnarum ua
rietas / de qua ſuo dicetur loco poſtulabit: ad quarum partium
modum fiet imæ plantæ diameter: quam iſtic in pictura tranſ
uerſa lineola ad pares utrumque angulos infimo in axis capi
te perſcribimus. Hanc diametrum in partes diuidimus qua
tuor et uiginti. Partium unam damus altitudini nextruli:
quam quidem altitudinem iſtic in pictura deſcribimus li
nea puſilla. Rurſus ex quattuor et uiginti particulis plan
tæ capimus tris: ad iſtamque altitudinem in axi ponimus cen
trum proximæ retractionis. Per hocque centrum lineam du
cimus ad pares angulos æquidiſtantem plantæ. Iſtæc igitur
linea erit diameter imæ retractionis: cuius longitudo fiet
breuior quam ſit ipſa diameter plantæ ex illius ſeptima. Signa
tis his duabus lineis / hoc eſt diametro retractionis et nextro
a capite nextri ſoluto ad caput retractionis ducimus lineam
inflexam dorſo uerſus axem flexione quam id fieri poterit mol
li atque gratiſſima. Eius iſtius flexionis initium quartam ha
bebit circuli puſilli: cuius cicli ſemidiameter ſit nextri al
titudo. Poſt id totam axis longitudinem in partes diuidi
mus æquales ſeptem. et eas diuiſiones punctis annotauimus.
Quarto igitur in puncto a planta numerare incipiens con
ſtituam centrum uentris: per quod ſuam ducas diametrum:
cuius longitudo æqualis ſit diametro imæ retractionis. Sum
ma deinceps retractio et proiectura conſtituentur ſic. Nam
pro columnæ magnitudine de qua ſuo loco rationabimur /
ſummi circuli diameter ex diametro ima plantae dedu
1cetur: atque in pictura ad ſupremum caput axis adſcribetur
Quam quidem diametrum cum erit deſcripta in particu
las diuidemus duodecim. Harum particularum integram
unam occupabunt una torquis et nextrum ſummæ proiectu
ræ. Sic nam torquis huius ipſius xii. tertiam capiet bis: reli
quum dabitur nextro. Sed hac proiectura erit retractio: cu
ius centrum diſtabit a centro ſupremi circuli proiecturæ ex
particulis illius. xii. una atque inſuper dimidia. Eritque retra
ctionis ipſius diameter minus diametro maximo proiecturæ
ex illius nona. Poſt hæc ducetur inflexa linea ductu quali
infimam duximus inflexuram. Demum perſcriptis in pictu
ra proiectionibus / retractionibus / obliquis inflexuris et uen
tris diametro ducetur linea recta a capite retractionis ſupre
mæ atque item a capite imæ retractionis ad caput diametri:
qua uentrem notarimus. Itaque his quas recenſuimus perſcrip
tionibus linea quæ finitor dicitur compoſita eſt. Ad cuius
lineæ modum tabula gracilis deformabitur / qua fabri lapi
cidæ iuſtum columnæ ambitum et finitiones captent atque
terminent. Scapi imi ſuperficies ſi erit columna bene torna
ta ad pares utrinque angulos medii perpendiculi coæquabitur
ducto radio a centro circuli / qui in ſuprema columnæ ſuper
ficie ſit. Hæc a ueteribus litteris tradita non inuenimus: ſed
diligentia ſtudioque ex optimorum operibus annotauimus.
Quæ ſequentur ad iſtiuſmodi lineamentorum rationes ma
xima ex parte pertinebunt: eruntque multo digniſſima et ad
pictorum delitias mirifice conferent.
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE
AEDIFICATORIA LIBER SEPTIMVS
QVI SACRORVM ORNAMENTVM
INSCRIBITVR.
1
EM AEDIFICATORIAM CONSTA
re partibus diximus / et partium alias quidem
eſſe: quibus omne ædificiorum genus quale
cumque ipſum ſit contineatur: uti eſt area / tectum
et eiuſmodi. Alias autem eſſe quibus ædifi
cia ipſa differant inter ſe. De illorum ornamen
tis hactenus recenſuimus quantum ad inſtitutum pertinere
uidebatur. Nunc de his alteris dicendum eſt. Habebit quidem
hæc diſquiſitio utilitatis tantum: ut ea ne pictores quidem
uenuſtatum exquiſitiſſimi ſectatores ullo pacto ſibi caren
dum eſſe affirmaturi ſint. Habebit etiam iucunditatis quo
ad non dico plus legiſſe non poeniteat. Sed uelim non im
probes / ſi nouis propoſitis finibus nouis primordiis rem ag
grediemur. Primordia quidem adituſque ex diuiſione et per
ſcriptione annotatione ue partium ex quibus tota cauſa con
ſtet rectiſſime panduntur. Nam ueluti in ſtatua ære auro ar
gentoque mixtis conflata aliud faber ex pondere conſiderat:
aliud fictor ex lineamentis: aliud alii fortaſſis quærent. Ita
et nos alibi partes haſce rei ædificatoriæ ita diſtribuendas di
ximus: ut ordinem ſatis aptum atque expeditum præbuerint re
cenſendi quæ illic ad eam rem facerent. Nunc partionem præfi
niemus eam: quæ potiſſimum uenuſtati decorique ædificiorum
ſatiſfaciat magis quam utilitati ac firmitati. Tametſi iſtiuſmo
di omnes laudes ita inter ſe conueniant: ut in qua re aliquid
horum deſideres: in ea quidem et cætera non probentur. Aedi
ficia igitur alia publica alia ſunt priuata. Tamen et publi
ca atque item priuata aut ſacra quidem ſunt aut profana.
De publicis ædificiis prius dicam. Vrbium moenia uete
res ſumma religione ſtatuebant et numini dicabant / in cuius
tutela futuri eſſent. Neque ulla quidem hominum ratio
ne arbitrabantur poſſe mortalium res ſatis a quoquam mo
derari: quin inter homines contumelia atque perfidia uerſa
rentur: ſemperque uel ſuorum negligentia uel finitimorum
1inuidia æque urbem eſſe / atque in ſalo nauim arbitrabantur ca
ſibus proximam / periculiſque expoſitam. Ea re fabulari ſoli
tos interpretor Saturnum ut rebus hominum conſuleret quon
dam heroas ſemideoſque urbibus præfeciſſe: quorum ſapien
tia tutarentur: quod non moenibus ſolum ad nos tuendos / ſed
deorum etiam ope admodum indigeamus. At illi Saturnum id
ita egiſſe prædicant: quod ueluti in armentis non pecudem ſed
paſtorem præponimus: ita et hominibus præponendos intel
ligeret / genus aliud animantium quod multo præſtaret ſapien
tia atque uirtute. Itaque diis dicata moenia. Alii optimi et ma
ximi dei prouidentia effectum prædicant / ut cum animis ho
minum / tum et populis fatales genii aſciſcerentur. Moenia
igitur quibus in unum ciues cogantur et tueantur ſacra ni
mirum habebantur: quomque obſeſſam urbem aliquam eſſent
capturi: nequid contra religionum ueneratione egiſſe uide
reatur certo ſacrorum carmine euocabant tutelarios deos ur
bis illius ut non inuiti tranſmigrarent. Templum quis du
bitet religioſum eſſe cum cæteras ob res / tum uel ea re ma
xime quod illic ſuperis de genere hominum optime merenti
bus debita gratulatio et ueneratio habeatur. quæ pietas una
eſt primaria iuſtitiæ pars: ac iuſtitiam quidem ipſam per ſe
diuinum quoddam eſſe munus quis non aſſentiatur. Et iu
ſtitiæ pars etiam eſt huic ſuperiori finitima / et dignitate prae
cipua / ſuperiſque multo gratiſſima / ac perinde ſacratiſſima:
qua erga homines pacis tranquillitatiſque gratia utimur:
dum eſſe pro meritis quibuſque retributum uelimus: idcir
co baſilicam ubi uis dandum ſit religioni adiudicabimus.
Quid monumenta rerum dignarum: quæ eternitati dicata poſte
ritati commendantur? ea ni fallor tota ex iuſtitiæ religioniſque
rationibus conſtant. De moenibus igitur et templis et baſi
lica et monumentis nobis dicendum eſt: ſi priuſ quam iſta attin
gamus: pauca breuiſſime referentur: de ipſis urbibus non
prætermittenda. Regionem urbis atque aream uehementer ho
neſtabit copia ædificiorum aptiſſimis locis diſtributa et col
1locata. Platoni ager et area probabatur diſtincta claſſibus
duodecim: et in ſingulis ſingula templa ſacella ue conſtitue
bat. Nos et compitalia et minorum etiam iudicum ſedes / et
præſidia / et curricula / ludorumque ſpatia adiiciamus: et
ſi qua demum cum his conueniant: modo ager quaque uerſus
tectorum copia floreſcat. Atqui urbium quidem aliæ maximæ
aliæ minores: uti caſtella et minuta oppida. Eſt apud pri
ſcos scriptores opinio: urbes in plano poſitas minime uetu
ſtas eſſe: et idcirco minus habere auctoritatis. Longe enim
poſt diluuium conditas interpretantur. Sed certe urbibus pla
na et aperta: caſtellis autem ardua et difficiliora magis con
ducunt ad gratiam atque amoenitatem. In his tamen mutua
uelim eſſe hæc: ut plana leuiſſimum in tumulum ſeſe attol
lant munditiæ gratia: et montana complanatam æquabilemque
ſibi occupent aream / uiarum ædificiorum que cauſa. Capuam urbem
Cicero uiſus eſt urbi romæ præpoſuiſſe ea re quod ſuſpenſa col
libus et conuallibus interrupta non eſſet: ſed patula atque per
æquata. Apud pharum inſulam condere urbem deſtitit Ale
xander loco alioquin munito et percommodo quod ſpatio ſu
turam non ampliſſimam intellegeret. Ne illud quidem hic
prætereundum cenſeo: inſigne urbis ornamentum extare
ubi ſic ciuium copia. Tygranem legimus cum tygranoceram
urbem conderet / coegiſſe maximam uim honeſtiſſimorum et
ſplendidiſſimorum hominum: ut in eam cum fortunis omni
bus conuenirent / poſito edito quæ qui eo loci non compor
taſſent alibi inuenta fiſco aſcriberentur. Idipſum quidem uel
ſponte facient finitimi / atque item exterarum: gentium mortales :
ubi ſe iſtic uitam cum ſaluberrime / tum et lautiſſime inter frugi
et bene moratos agere putent. Sed praecipuum urbibus orna
mentum afferent ipſa uiarum et fori et deinceps operum ſingulo
rum ſitus / ductus / conformationes / collocationes: ita ut pro
cuiuſque uſu / dignitate commoditate omnis recte parata et di
ſtributa ſint. Nanque amoto quidem ordine nihil prorſus erit
quod ſeſe aut commodum aut gratum aut dignum præſtet.
1Benemoratam et bene conſtitutam rem p. lege cauiſſe opor
tere aiebat Plato: ne exterarum gentium deliciæ in urbem com
portarentur: neue ciuis quiuis natu minor annis. xl. pere
gre proficiſceretur. Et qui hoſpites uirtutis gratia in urbem
conueniſſent: cum ad tempus bonis eſſent imbuti diſcipli
nis: ad ſuos remitterentur. Id quidem quod iſtiuſmodi pe
regrinorum contagiis fiat: ut ciues ueterem patrum parſimo
niam in dies dediſcant: et priſcos mores odiſſe incipiant: ex
qua una maxime re urbes reddantur deterrimæ. Epidauros
refert Plutarchus quod ſuos ciues illiricorum commerciis fieri im
probos aduertiſſent: et meminiſſent malis moribus res no
uas ciuitatibus excitari: id ueriti ex omnium ciuium multi
tudine unum in ſingulos annos eligebant imprimis grauem
et circumſpectum: qui ad illirios accederet: et quæ quiſque ſuo
rum mandaſſet mercaretur atque contraheret. Demum in hac
ſententia periti omnes ſunt: ut iubeant omnino curam ha
bendam per quae diligenter / ne quid ciuitas aduentitiorum admix
tione uitietur. Non tamen eos imitandos duco: qui omne
genus hoſpitum excluderent. Apud græcos ex uetere more
populis non confederatis alioquin tamen non inimicis ſi quan
do armati ad ſe appuliſſent aſſeuerant neque intra urbem re
cipere / neque per inhoſpitalitatem adigere: ſed ab pomeriis ſta
tuebant non longe forum uenalium quo ſe reficerent aduenæ /
ſi quid uſui poſcerent :et ciues a periculi ſuſpitione eſſent im
munes. At mihi quidem carthaginenſes probantur. Neque enim
non recipiebant hoſpites aduenas: neque illis omnia cum ciuibus
uolebant communia Cætera patebat in forum uia exteris.
Verum ad ſecretiora urbis / ad nauilia et eiuſmodi ne aſpectuſ
quidem concedebatur. Nos hinc moniti ita urbis aream partie
mur: ut non modo ſua peregrini habeant diſtincta diuerſoria ſi
bi apta: ciuibus non incommoda: uerum et ciues etiam ipſi apte com
modeque inter ſeſe pro cuiuſque officio et dignitate habitent.
Ad urbis quidem gratiam perquam egregie faciet: ſi uariæ fabrorum
officinæ uarios uicos et regiones ſibi occupabunt locis ido
1neis. Nanque ad forum quidem argentarii / pictores / anularii.
Subinde aromatariæ tabernæ / ueſtiariæ / et quæ demum ho
neſtiores putentur. Extremis autem locis obſcenorum feditas
et fetores / maxime coriariorum ſterquilinia ſecludentur: atque
ad ſeptentriones ſubigentur: quod illic flatus aut rari ſint in ur
bem / aut adeo uehementes / ut abſtergantur magiſque impor
tentur. Eſſet fortaſſis quibus placeret nobilium conuicinias
ab omni plebicularum colluuie eſſe liberas et purgatas. Alii
mallent totas urbis regiones ita ornatas eſſe / ut quæ uſus po
ſcat / omnia ubique ſuppeditentur: eaque re promiſcuas digniſ
ſimorum ædibus haberi tabernas meritorias intermixtas non
recuſarent. Sed de his hactenus. Aliud nempe utilitati / ali
ud dignitati debetur. Redeo ad rem.
Moenibus ueteres præſertim populi ætruriæ quadratum eun
demque uaſtiſſimum lapidem probauere. Quod ipſum athe
næ quoque auctore themiſtocle uſurparunt ad pyreum. Viſun
tur et uetuſta oppida cum ætruriæ: tum et uilumbriæ: tum et
apud hernicos lapide aſtructa prægrandi: incerto: et uaſto:
quod mihi quidem opus uehementer probatur. Quandam n.
præſe fert rigiditatem ſeueriſſimæ uetuſtatis: quæ urbibus
ornamento eſt. Ac uelim quidem eiuſmodi eſſe urbis murum:
ut eo ſpectato horreat hoſtis: et mox diffidens abſcedat.
Maieſtatem afferet latiſſima profundaque foſſa / ripis abrup
tis cohercita muro. Qualem ad babylonem fuiſſe ferunt cu
bitos regios latam quinquaginta / et profundam plus centum.
Augebit maieſtatem altitudo et craſſitudo moenium: quales
feciſſe legimus Ninum / Semiramim / Tigranem / et pleroſque
omnes qui animo ad magnificentiam propenſi fuerint. In tur
ribus et decurſoriis moenium romæ uidimus pauimenta pi
cta opere teſſellata / et parietes cruſtatos uenuſtiſſime. Sed
non omnia urbibus omnibus probabuntur. Coronarum uero
et cruſtationum delitiæ moenibus non debentur: ſed pro co
ronis paulo abſterſiores aliqui prælongi lapides ad regulam
et libellam prominebunt. Pro cruſtatione autem tametſi aſpe
1ritas frontis ultro contumax et quaſi minitabunda perſtabit.
Velim tamen lapides ita iunctos eſſe ad angulos lineaſque
mutuas / ut aſtructa nuſquam hiatibus dehoneſtentur. Id commo
diſſime aſſequemur regula dorica: cui ſimilem oportere legem
eſſe aiebat Ariſtoteles. Ea. n. erat plumbea flexibilis. Nam
cum haberent illi quidem apud ſe lapides præduros et intra
ctabiles impenſæ ac labori parcentes non ad rectos angulos do
labant glebas: ſed incertis ordinibus / uti ſe quiſque cubilia ca
peret apponebant: ea re quod circumferre lapidem quoad locos
idoneos et ſedem aptam captaſſet / laborioſiſſimum eſſet: flexi
bilem huiuſmodi regulam appingebant: angulunque lateraque iun
gendi lapidis concingebant: et obflexa pro norma utebantur:
qua ſtructorum lapidum interuacua prætentarent: uſurparentque
locos / ubi copulandum lapidem confirmarent / atque deinceps in
terſererent. Tum et uenerationis gratia intra pomeria et pro
muris uelim patulam circumſcribi uiam / ſacrarique publicæ li
bertati: quam quidem ne foſſa. ne pariete / ne ſepto / neue ar
buſto quidem homo quiuis impune compediat.
Venio ad templa. Primos templorum conditores fuiſſe compe
rio Ianum patrem in italia. Ideoque ueteres aſſueſſe in ſacrifi
ciis perpetuo præfari Iano deo. Sunt qui louem apud cretenſes
primum dicaſſe templa ferant: eaque re Iouem deum inter eos
qui coleretur primarium putari. Apud phoenices Vſonem
primum ſimulacra igni uentoque erexiſſe: et templa ſtruxiſſe præ
dicant. Alii Dyoniſium cum apud indos peragraret: et nullæ
tum primum per eas regiones eſſent urbes / conſtitutis a ſe op
pidis adieciſſe templa / et certos tradidiſſe cultus religionum.
Alii in achaia Cecropum primum Opi: et archadas primos Io
ui templa extruxiſſe affirmant. Iſim quoque quam eandem legi
feram deam nuncuparunt / quod prima ex deorum genere uiuere legi
bus ſuis inſtituerit / templum Ioui et Iunoni parentibus prin
cipio feciſſe: ſacerdoteſque decreuiſſe referunt. Quale autem
apud quoſque per eam poſteritatem fuerit templum non ſa
tis conſtat: Mihi quidem facile perſuadebitur fuiſſe quale apud
1athenas in arce: quale ue apud romam in capitolio. Habue
re etiam florente urbe opertum paleis et culmo. Sic. n. priſtinam
illam patrum parſimoniam exprimendam ducebant. Sed cum regum
cæterorum que ciuium opulentia ſuaſiſſet: ut ſe urbenque ſuam ædifi
ciorum amplitudine honeſtarent: turpe uiſum eſt ædes deorum ulla
pulchritudinis laude a tectis mortalium ſuperari: breuique ad
id progreſſa res eſt: ut in frugaliſſima urbe unius templi fun
damentis Numa rex libras argenti quatercentenas decies ero
garit. Cuius principis inſtitutum dum proſpexit dignitati
urbis / dumque id tribuit deorum uenerationi: quibus omnia debe
mus / uehementer laudo. Tametſi fuit quidem apud nonnulloſ
qui ſapientes habiti ſint opinio: ut ſuperis templa fieri non
probarint. His auctoribus Xerſes inflammaſſe templa græ
ciæ dicitur quod parietibus includerent deoſ: quibus omnia de
beant eſſe patentia: quibus ue ipſe mundus pro templo ſit.
Sed redeo ad inſtitutum.
Tota in re ædificatoria nihil eſt: in quo maiore ſit opus in
genio / cura / induſtria / diligentia / quam in templo conſtituendo atque
exornando. Sino illud quod templum quidem bene cultum et bene
ornatum profecto maximum et primarium eſt urbis ornamentum.
Deorum equidem certe eſt diuerſorium templum. Quod ſi regibus
et magnis utris hoſpitibus ædes ornamus: lautiſſimeque ap
paramus: quid ſuperis immortalibus faciemus? quos quidem
adeſſe uocatos ad ſacrificium / et noſtras audire preces ſuppli
cationeſque uolumus? Sed ne curent quidem ſuperi caduca hæc
quæ homines facient plurimi a nitentium puritate et numinis
ueneratione moueantur. Proculdubio ad pietatis cultum plurimum
intereſt habere templa quæ animos mirifice delectent detineantque cum
gratia atque admiratione ſui. Pietatem ueteres tum demum coli
aſſeuerabant / cum templa deorum frequentarentur. His de rebuſ
uelim quidem templo tantum adeſſe pulchritudinis / ut nulla
ſpecies ne cogitari uſpiam poſſit ornatior: et omni ex parte ita
eſſe paratum opto: ut quae ingrediantur ſtupefacti exhorreſcant
rerum dignarum admiratione: uixque ſe contineant / quin
1clamore profiteantur: dignum profecto eſſe locum deo quod
intueantur. Mileſii templum inquit ſtrabo conſtruxere: quod
propter magnitudinem remanſit ſine tecto. Id non laudo.
Gloriabantur Samii templum apud ſe eſſe omnium maximum:
ea non negabo ita ponenda eſſe ut uix augeri poſſint. In/
finita enim res ornamentum eſt: ſemperque etiam in puſillis tem
plis relinquitur: ut addi aliquid cum poſſe tum et deberi ui
deatur. Mihi tamen ea probabuntur: quæ pro urbis amplitu
dine maiora eſſe non deſideres: tectorumque interea uaſtitate of
fendor. Sed illud apprime adeſſe in templis opto: ut quæ
cumque ſeſe oculis obiciantur / omnina ſint eiuſmodi: ut non facile
ſtatuas artificum ne ingenia et manus: an ſtudia ciuium in pa
randis exhibendiſque rebus rariſſimis atque praeſtantiſſimis ma
iore digna laude ſint: eademque ad gratiam ne magis decoremque:
an ad æternitatis perpetuitatem faciant. Cui rei cum cæteris
in operibus publicis priuatiſque: tum maxime in templis aſtruen
dis iterum atque iterum maiorem in modum proſpiciendum eſt. Tam
multas .n. erogatas impenſas contra ſiniſtros caſus munitiſſi
mas eſſe condecet ne pereant. Et uetuſtatem non minus auctorita
tis/ quae ornamentum dignitatis afferre templis arbitramur. Sed
templa ueteres ex diſciplina ætruſcorum moniti non omnibus
diis omni in loco ponenda cenſuere. Nam deos quidem qui pau
ci / qui pudicitiæ / qui bonis artibus præeſſet / intra moenium
ſepta collocandos putarunt. Qui autem uoluptates / rixas /
incendia cierent: Venerem / Martem / Vulcanum excludendos pu
tarunt. Veſtam Iouem Mineruam: quos eſſe tutores urbium aie
bat Plato: ad medium oppidi arcenque ponebant. Palladem opifi
cum deam: Mercurium cui maiore menſe mercatores facerent /
atque Iſidem ad forum. Neptunum ad littus maris: lanum ex
cellis montibus ſtatuebant. Aeſculapio in inſula tyberina tem
plum locarunt: quod ægrotos aqua inprimis indigere arbitraban
tur. Alibi extra urbem ædes huic deo ponere aſſueſſe aiebat
Plutarchus: quod illic eſſet aer ſalubrior. Præterea uariis diiſ
1uarias templorum formas deberi exiſtimabant. Nam ædem qui
dem ſolis liberique patris rotundam probarunt: Iouiſque tem
plum quod ſemina rerum omnium patefaciat / tecto ſtare oportere
aiebat Varro perforato. Aede Veſtæ quam eſſe terram putarent:
rotundam ad pilæ ſimilitudinem faciebat. Aliis ſuperis ædificia
a terra exaltabant. Inferis ſub terra: Terreſtribus media po
nebant. Fit et ut ſic interpreter uariis uſibus ſacrificiorum ua
ria ſibi templorum ædificia adinueniſſe. Nam alii quidem ſangui
na aras perfundebant. Alii uino et libo faciebant. Alii nouis
in dies ritibus delectabantur. Poſthumii lex apud romanos
fuit. Vinam in rogum ne aſpergito: eaque de re ueteres non uino
libare aſſuetos referunt: ſed lacte. Apud inſulam hyperboream
ad oceanum ubi natam Latonam ferunt: regia urbs Apollini ſa
crata erat: cuius ciues quod quotidie cantu deum colerent: erat
eorum nemo non cythariſta. Apud Theophaſtrum ſophiſtam
inuenio ſolitos in hiſtmo Neptuno et Soli formicam immo
lare . Aegyptiis fas non erat placare deos ullis rebus præter
quam precibus intra urbem: eaque re Saturno et Serapi extra ur
bem templa poſuere: quod illis pecudes mactarentur. At no
ſtri quidem ad uſum ſacrificii paſſim baſilicas uſurparunt:
id quidem tum quod a principio baſilicis priuatorum conuocari
et congruere conſueſſent: tum quod in eis ſumma cum digni
tate pro tribunali ara collocaretur: et circum aras chorus bel
liſſime haberetur. Reliquum baſilicæ uti eſt ambulatio et
porticus populo aut ſpatianti: aut ad ſacrificium adſtanti pa
teret. Accedebat quod concionantis pontificis uox commodius ba
ſilica audiretur materiata: quam teſtudinato in templo. Sed de his
alibi. Faciat ad rem quod aiunt: Veneri / Dianæ / Muſis / Nym
phis / et delicatioribus dearum ædes dicandas eſſe: quæ uirgi
neam gracilitatem et floridam ætatis teneritudinem imitentur. Her
culi Marti et maximis diis ita ponenda eſſe tecta: ut magis
auctoritatem ex grauitate quam gratiam ex uetuſtate praebeant. De
mum ubi templum colloces eſſe oportet celebre / illuſtre/ et
uti loquuntur ſuperbum: et ab omni profanorum contagio ex
1peditum / ea re pro fronte habebit amplam et ſe dignam pla
team circuetur ſtratis laxioribus / uel potius plateis digniſſi
mis: quoad unde uis præclare conſpicuum ſit.
Templi partes ſunt porticus et cella interior. Sed in his ue
hementer differunt. Nanque templorum quidem alia rotunda: alia
quadrangula : alia demum angulorum plurium. Rotundis naturam
inprimis delectari ex his quæ ductu eius habeantur / gignantur
aut fiant in promptu eſt. Orbis rerum aſtra / arbores / animantia /
eorum que nidificationes / et eiuſmodi quid eſt ut referam / quæ omnia
eſſe rotunda uoluit: et delectari naturam ſexangulis et uide
mus. Apes. n. es crabrones et interſecta quæuis animantia non
niſi ſexangulas in ſuis theatris cellas aſtruere didicere. Ro
tundam aream ciclo prefiniemus. In quadrangulis ferme omnibus
templis maiores obſeruauerunt aream produceret ut eſſet ea quidem
longior amplius ex dimidia quam lata. Alii poſuere ut latitudo
parte ſui tertia a longitudine ſuparetur. Alii uoluere longitu
dinem duas capere integras latitudines. In quadrangulis areis
maximum erit uitium deformitatis: ſi anguli aderunt non omnes
recti. Numero angulorum ueteres utebantur aut ſex aut octo:
aut itidem et decem. Iſtiuſmodi omnes areæ in cicli ambitum angulos
terminent neceſſe est. Atque ex ciclo ipſo recte deducuntur: namque
dimidium quidem diametri in ciclo latus præſtabit areæ angulorum
ſex. Quod ſi duxeris a centro lineas rectas ſecantes in medio
latera ſingula ſexangulæ inpromptu esse quo pacto aream angulorum
xii. poſſis efficere. Tum ex duodenaria et inpromptu esse quo pa
cto quadrangulam atque et octangulam efficias: quamuis octangulæ per
ſcribendæ alia exiſtat ratio percommoda. Nam deſcripto quidem qua
drato æquelatero atque rectangulo diametroſ perduco ad ſinguloſ
quadrati angulos / et dimidias cuiuſque diametri partes: a pun
cto ſectionis circumduco ut ſecent hinc atque hinc latera quadram
gulæ. Id. n. medium quod quidem binaſ inter haſce factas lateri
ſectiones ſit / latus erit octangulæ. Decem angulorum aream item
ex ciclo perficiemus. Nam duos cicli diametros ſeſe mutuo
ad pes utrinque angulos ſecantes perſcribemus. Tum ex ipſis ſemi
1diametris utram uelis diuidemus binas in partes coæquales.
Inde a puncto iſtic diuiſionis ad ſublime caput alterius dia
metri lineam rectam uia obliqua adducemus. Hac igitur ex
linea ſic ducta ſi ademeris quantum eſt quarta totius diame
tri pars / quod illic reliquum reſidebit / id erit areæ latus de
cangulæ. Adiiciuntur templis tribunalia: ſed aliis plura / aliis
pauciora. Quadrangulis. n. templis nusquam ferme niſi unicum
idque ad caput intimum ponetur: ut ingredientibus ilico ad ia
nuam ſeſe e regione offerat. Aut ſi demum in lateribus etiam
adiicientur / id in cis quadrangulis areis fiet non indecenter:
quæ duplo ſint longiora quam lata: atque lateribus quidem ipſis
apponentur haud plura quam ſingula: uel ſiquid iuuabit pluri
ma adieciſſe: conueniet ſint numero impari. Rotundis areis
atque item / ſi ita licet loqui / multangularibus percommode tri
bunalium numerus adiicietur. Pro numero. n. lacerum aut ſin
gulis lateribus ſingula adiicientur tribunalia: aut alterna
tim latus hoc immune relinquetur: alterum proximum dabitur
tribunali. Rotundis percommode adiicientur ſex aut eadem
octo tribunalia. In areis plurium laterum curandum eſt ne ſint an
guli inter ſe non mutuo compares et conformes. Rurſus tribu
nal aut erit rectangulum / aut erit ductum ad emicicli ambi
tum. Quod ſi erit tribunal unicum habendum ad caput templi:
id i primis probabitur: cuius ſinus ad emiciclum finiatur.
Proxime accedet quadrangulum. Verum ubi confertus tribuna
lium numerus affuturus erit / illic ad uenuſtatem faciet / ſi qua
drangula emiciclis miſcebuntur ſitu alternato: et fronti
bus mutuo reſpondentibus. In tribunalibus apertio faucium
ſic conſtituetur. Nanque cum erit quidem unicum haben
dum tribunal in areis quadrangulis / diuidam templi latitu
dines in partes quattuor: exque his dabo faucibus tribunalis
duas: Aut ſi ſpatio ampliore delectabimur / diuidam latitu
dinem in partes ſex: exque his dabo apertioni partes quattuor.
Sic enim quæ adhibenda ſunt columnarum ornamenta fene
ſtræque et eiuſmodi commodiſſime ſuis locis coaptabuntur.
1Sin autem circum aream plura poſueris tribunalia: licebit ea
quidem quæ pro lateribus ſunt æque pari facere amplitudi
ne: atque ipſum eſt tribunal primarium. Sed malim dignitatis
gratia primarium id eſſe grandius reliquis ex duodecim. Hoc
et intereſt in quadrangulis: quod ſi omnibus lateribus fiat
primarium tribunal coæqualibus non improbabitur: in alteris
uero lineæ a dextra in ſiniſtram ductæ duplam habeant longitu
dinem oportet earum / quæ in receſſum protendantur. Parietum
pars ſolida hoc eſt oſſa ædificii / quæ in templis apertiones
plurium tribunalium diſſeperent / fient ut ſint nuſquam minus quam ex
quinta latitudinis interuacui: nuſquam ampliora quam ex tertia:
aut ubi occluſiſſima uelis eſſe ex dimidia. Rotundis autem
areis ſi numerus tribunalium erit. vi. facies / ut intercapedi
nes iſtiuſmodi hoc eſt oſſa et ſolidum parietis ſibi habeant
apertionis dimidiam. Sin autem octo aderunt apertiones / tunc fa
cies ut habeant hæc præſertim in templis maximis æquam tribu
nalibus latitudinem. Sin autem erit numerus angulorum pluri
mus / fiet ex tertia tribunalis. Nonnullis in templis hinc atque
hinc uetuſto ætruſcorum more pro lateribus non tribunal: ſed
cellulæ minuſculæ habendæ ſunt: eorum hæc fiet ratio. Aream
ſibi ſumpſere: cuius longitudo in partes diuiſa ſex / una ſui
parte latitudinem excederet: ex ipſa longitudine partes da
bant duas latitudini porticus / quæ quidem pro ueſtibulo tem
pli extabat: reliquum diuidebant in partes tris: quæ trinis cel
larum latitudinibus darentur. Rurſus latitudinem ipſam templi di
uidebant in partes decem. Ex his dabant partes tris cellis in
dextram: et totidem tris cellis in ſiniſtram poſitis. Mediæ ue
ro ambulationi quattuor relinquebant. Ad caput templi unum me
dianaſque ad cellas hinc atque hinc aliud tribunal adigebant. Pa
rietes pro faucibus cellarum efficiebant ex quanta uacui interualii.
Hactenus de intimis areis. Porticus quidem ad tem
pla quadrangula erit aut pro fronte: aut item pro fronte
atque etiam in poſtico: aut cellam circum obfulciet. Qua
parte tribunal prodeat / porticus non adiicietur pro fronte.
1Nuſquam erit breuior habenda porticus in quadrangulis templis quam
ut integram templi latitudinem capiat: et nuſquam erit latior quam
ut ſit pars longitudinis tertia. In porticibus quæ ad latera tem
plorum ſunt columnæ a parietibus cellæ ſpatio diſtabunt inter
columnii. In poſtico porticus quam uelis iſtarum ipſarum quas re
tulimus imitabitur. Templa rotunda aut porticu circumualla
bimos: aut tantum pro fronte porticum ſtatuemus. In utriſque
ratio latitudinis ex quadrangulis templis ducetur. Sed por
ticus quæ pro fronte extabunt / nuſquam fient niſi quadrangulæ:
earum longitudo aut totam intimæ areæ latitudinem capiet: aut
cedet ex octaua: aut demum fiet nuſquam breuior quam ex quarta.
Apud ad templum gradibus conſcendebatur cen
tum. Apud ebreos ex lege patrum Sit inquit uobis una prima
ria et ſacra ciuitas loco opportuno et commodo. In ea ſtruito
templum unicum: altare unicum ex lapidibus non manu dolatis
ſed collectitiis albentibus et nitidiſſimis. Acceſſus ad tem
plum ſit non per gradus. Vna enim gens uno cenſenſu et inſti
tuto religioni dicata uno erit deo tuta et munita. Horum
utrumque non probo. Illud. n. ab uſu et commoditate alienum eſt:
eorum præſertim qui templa frequentes petent: uti ſunt uetulæ
atque imbelles. Hoc alterum a templi maieſtate uehementer alie
num eſt: quod alibi uidimus ex proxima patrum noſtrorum
ætate aſtructa ſacra: quibus pro foribus ad limen gradus con
ſcendas aliquos: et unde rurſus totidem ad ſacri pauimen
tum gradibus deſcendas / non dicam ineptum fuiſſe inſtiturum:
ſed cur inſtituerit neſcio. Mea quidem ſententia aream porti
cus et templi totius / quando id ad dignitatem uehementer faci
at / exaggeratam atque a cætero urbis ſolo extantem eſſe opor
tet. Sed quemadmodum in animante caput / pes: et quale
cumque uelis membrum ad cætera membra atque ad totum
reliquum corpus referendum eſt: ita et in ædificio maxi
meque in templo conformandæ uniuerſæ partes corporis ſunt:
ut inter ſe omnes correſpondeant: ut quauis una illarum
ſumpta eadem ipſa cæteræ omnes partes apte dimetiantur.
1Sic comperio pleroſque omnes ueteres optimos architectos
ſuggeſti altitudinem ſtatuiſſe ſumptam ex templi latitudi
ne. Nanque latitudinem quidem diuiſere in partes ſex: atque
ex his unam dedere altitudini ſuggeſti. Fuere et qui in ma
ioribus templis ſeptimam: in maximis autem nonam latitu
dinis eſſe id elatum uoluere.
Porticus natura ſui uno tantum conſtat integro perpetuoque
pariete: cæteris autem lateribus perfoſſis pate: apertionibus
peruius. Conſiderandum igitur eſt quo genere apertionum
uti uelis. Nam eſt genus quoddam columnationum: cum raræ
et inter ſe pluſculum diſtantes collocantur: alterum ubi con
fertæ: et alteræ alteris uiciniores ſtatuentur. In his utriſque
inſunt uitia. Nam in rarioribus quidem ob interuallorum la
xitu lines ſi trabe utare / rumpitur. Si autem arcu / non ſatis
commode columnis inducitur. In confertioribus autem arctatis
interuallis itiones et proſpectus et lumina impediuntur. Ea
de re tertium quoddam genus inuentum eſt medium elegans:
quod iſto prouideat: commoditati ſeruiat: atque præcæ
teris probetur. His tribus generibus eſſe contenti potuimus
Sed artificum ſolertia duo itidem genera ſuperadiecit: de qui
bus ſic opinor. Nam cum fortaſſis pro areæ amplitudine co
lumnarum numerus deeſſet ab optima illa mediocritate defle
xere ad rariores imitandas. Cum uero columnarum copia ſuper
fuiſſet placuit non nihil confertiores ponere. Itaque interual
lorum genera quinque annumerantur quæ ſic iuuet appellare di
ſpanſum confertum / elegans / ſubdiſpanſum / ſubconfertum.
Præterea et Illud accidiſſe opinor: ut cum fortaſſis lapidis
prælongi copia non uſque ſuppeditaret: coactum quidem fu
iſſe architectum opus facere columnis depreſſioribus. Idque
coeptuque cum non ſatis ad gratiam operis ſuccedere intelli
geret murulos columnis ſubſtituiſſe: quo iuſtam operis al
titudinem aſſequeretur. Nanque ex annotatione ſpectationeque
operum compertum quidem habebat: columnas in porticibus
gratiam non habere : ni ad certas eſſent rationes altitudinis
1craſſitudiniſque deductæ: Ad haſce rationes quod pertineat
ſic monent. Intercolumnia facito imparia: columnas ne poni
to niſi compares: Mediam apertionum quæ e regione ad oſti
um obſtet cæteris facito laxiorem. Vbi intercolumnia arctio
ra habenda ſunt graciliores columnas adhibeto. Latioribus
interuallis craſſioribus columnis utitur. Itaque columnarum
craſſitudines ex interuallis / et interualla ex columnis mo
derabuntur his præſertim legibus: Namque confertis quidem ope
ribus columnarum interualla non erunt arctiora quam ut capiant di
midiam atque integram unam columnæ craſſitudinem. In diſpan
ſis autem capiet nihilo plus quam tris additis ex octo unius co
lumnæ partibus etiam triſ. In elegantibus autem duas capiet craſ
ſitudines / et partem unius quartam. Subconfertis duæ: ſub
diſpanſis dabuntur integræ craſſitudines tris. Quæ autem
ſuis in ordinibus erunt media interualla: ea quidem laxiora
fient: ut quarta parte ſui cætera excedat. Itaque illi ſic monent.
At nos ex dimenſionibus ueterum ædificiorum medias iſtiuſmodi
apertiones aduertimus non utrobique iiſdem eſſe poſitas ra
tionibus. Nanque in diſpanſis columnationibus optimorum nemo
ex quarta immo plerique ex xii. poſuere prudenti nimirum conſi
lio: nequid trabs immoderata longitudine ſui ſeſe ipſam non
ſuſtineret et defringeretur: Multi demum ex ſexta. in reliquis:
tum et non pauciſſimi ex xii. poſuere præſertim apertioni
bus / quas elegantes nuncupamus.
Poſitis interuallis excitandæ columnæ ſunt: quibus tecta ſub
ſtineantur. Permaximi intereſt columnas ne an pilas exci
tes: arcuatis ne an trabeatis utare apertionibus. Arcuata et
pilæ theatris debentur: et in baſilicis etiam arcuata non aſper
nantur. Sed digniſſimis in operibus templorum nuſquam niſi tra
beatæ porticus uiſuntur. De his dicendum eſt. Columnatio
num partes ſunt ara infima / et in eam baſis: in baſim colum
na: mox capitulum: inde trabs: in trabem tigna aut faſcia.
qua refecta tignorum capita aut operiantur / aut finiantur. Su
premo loco corona eſt. A capitulis incipiendum cenſeo: qui
1bus maxime columnationes uariantur. Hic peto ex his qui
hoc noſtrum opus exſcribant / numeros qui recenſebuntur non
figuris / ſed nominibus latinis litteris referant: uti ſic / duo
decim / uiginti quadraginta et eiuſmodi. non xii. xx. xl. Ca
pitula columnis imponere docuit neceſſitas: ut in his trabium
trunci iuncti aſſiderent. Sed habebat deformitatem rude id
et quadratile lignum. Fuere igitur principio apud doron.
ſi omnia græcis credimus / qui excogitarint ſimile quicpiam
imitari ad tornum: quo rotunda ueluti lanx quadrangulo ſub
operculo poſita eſſe uideretur: hancque quod nimium preſſa ap
pareret collo paulo altiore ſubſtituto ſubleuarunt. Iones pro
ſpectis doricis operibus lances in capitulis probarunt. Sed
lancium illam nuditatem collique adiunctionem non probarunt:
ea re corticem arboris addidere: qui hinc atque hinc dependens
et ſeſe in anfractum conuoluens latera lancium conueſtiret.
Succeſſere corynthii auctore Callimacho: qui non ut illi ſup
preſſas lances / ſed præaltum uas foliis circumobtectum ad ſe
pulchrum puellæ ſuborta acantho hærba cum ita ueſtitum ui
diſſet perplacuerat. Tria igitur capitulorum genera inuenta
ſunt / quæ peritorum uſus reciperet: Doricum tametſi hoc ipſum
apud uetuſtiſſimos ætruſcos in uſu fuiſſe comperio / doricum
in qua / ionicum / et corynthium. Et quid putes eſſe cauſæ? Nu
merus capitulorum diſſimilium paſſim offenditur: quæ magna
cura / exquiſita diligentia effecta ſunt ab his / qui rebus nouis
inueniendis ſtuduerunt. Nullum tamen ſeſe exhibet: quod me
rito præ his comprobes: præter unum id: quod / ne quidem omina
ab exteris accepta referamus / italicum nuncupo. Corynthio
rum. n. feſtiuitati adiunxit delitias ionicas: et anſarum loco
pendentes conuolutas affixit: opus gratum et perquam ualde pro
batum: Columnas quæ ad operis elegantiam facerent / ſic inſti
tuerant. Namque doricis quidem capitulis columnas deberi eas di
xere: quarum ima ſui craſſitudo ſepties ſumpta longitudinem
ſui quæ a ſummo eſt uſque ad imum æquet. Ionicis imam craſſitu
dinem capere nonam ſuæ longitudinis partem uoluere. Coryn
1thiis uero capitulis columnam octo ſui craſſitudines longam
ſubſtituere. His omnibus columnis baſes altitudine coæqua
les inter ſe: ſed lineamentis uarias ſubſtituendas putarunt.
Quid plura ? Totis fere lineamentis partium inter ſe diſſi
miles fuere. In columnarum tamen ratione multa ex parte con
uenerunt. Nam columnæ lineamenta de quibus ſuperiore dixi
mus libro cum ionici / tum et corynthii / tum et dorici probaue
re: et in hoc etiam conuenerunt imitati naturam / ut truncos qui
dem columnarum in ſummo nunquam non graciliores habendos duce
rent quam in ' imo. Fuere qui dixerint / craſſiores in imo ponen
das ex quarta quam in ſummo. Alii quod intelligerent proſpectas
res eo minores uideri / qui uno ab oculo ſemotiores ſint: con
ſultiſſime idcirco prælongas columnas minus habendas gra
ciles putarunt in ſummo quam æque eſſent breues: atque de his ita
conſtituerunt. Imam columnæ craſſitudinem ubi ea quidem ad pe
dem uſque quindenum futura longa ſit diuidendam eſſe in partes
ſex: atque ex his una parte abiecta reliquas quinque dandas ſu
premæ craſſitudini. Columnam autem a quindeno ad pedes uſque
uiginti ita eſſe comparandam putarunt / ut ex tribus atque decem
partibus imi ſcapi undecim ſummo relinquerentur. A uigeſi
mo autem ad pedem uſque trigeſimum columnas imo habendas
ſeptem ſummo ſex. Inde ad pedes quadraginta ex quindecim
imæ columnæ partibus tris atque decem / in ſummo relinquen
das duas: reliquas abigendas. Demum ad pedes uſque quinqua
ginta columnam quidem ad baſim fore oportere craſſam octo:
ad altum uero ſeptem. Ea deductione deinceps ratiotinandum
ut quo altius columnæ caput ſit: eo et craſſius relinquatur.
Itaque in his uniuerſa conuenere. Sed nos ex operum dimen
ſionibus iſta hæc apud noſtros latinos non penitus fuiſſe ob
ſeruata comperimus.
Repetam igitur de columnarum lineamentis eadem fere quæ ſuperiore
libro tranſegimus: ratione tamen non eadem / ſed alioquin uti
li. Capiam quidem ex columnis quas publicis operibus pone
re maiores ſoliti ſint / eam quæ media ſit inter maximas atque
1inter minores hanc eſſe ſtatuo pedes triginta. In hac igitur
plantæ maximam diametrum in partes diuidis nouem coaequa
les: ex quibus dabis diametro maximo ſummæ proiecturae
partes octo. Erit ea de re proportio iſtarum uti nouem ad octo
quam ſexquioctauam nuncupant: parique proportione ponam
ut ſit in imo retractionis imæ diameter ad diametrum plan
tæ. Nam plantæ quidem nouem huius iſtius retractionis octo.
Rurſus maximam diameter ſummæ proiecturæ ad ſummam retra
ctionem ponam / ut ſit ſexquiſeptima. Venio ad lineamenta
partium in quibus differunt. In baſibus partes hæ ſunt. La
taſtrum / thori / orbiculi. Eſt quidem lataſtrum quadrangula in
imo ſuppoſita pars: quam ſic appello / quod ea quidem quaque uer
ſus in latitudinem diffundatur. Thori ſunt craſſi torques in
baſi: quorum alter columna ipſa premitur: alter in lataſtro aſ
ſidet. Orbiculus eſt in gyrum in cauus: qui ueluti in troclea
ſic iſtic inter thoros preſſatur. Omnem dimentiendarum partium
rationem duxere a diametro imæ columnæ: atque ſic inſtituerunt
principio Dorici. Nam baſim quidem craſſam effecere ex di
midia imæ columnæ: in ea lataſtrum uoluere quaque uerſus eſſe
latum quoad integrum imæ columnæ diametrum caperet: atque
in ſuper diametri ipſius partem nihilo plus dimidiam: nihilo
minus tertiam. Altitudinem autem totius baſis diuiſere in par
tes tres: ex quibus unam dedere craſſitudini lataſtri. Fuit igi
tur totius craſſitudo baſis tripla ad craſſitudinem lataſtri:
et latitudo lataſtri quoque tripla ad craſſitudinem baſis: præ
ter lataſtrum reliquum craſſitudinis in baſi diuiſere in partes
quattuor: ex quibus ſummam dedere ſummo thoro. Rurſus il
lud craſſitudinis in medio / quod inter ſupremum thorum et in
fimum lataſtrum ſit / diuiſere in partes binas: ex quibus infi
mam dedere infimo thoro: ſummam excauarunt orbiculo: qui
inter ambos thoros interpreſſetur. Conſtat orbiculus ex ca
nali interſcapto et duobus nextrulis / quæ limbos canalis ambiunt
Nextrulo ſeptimum ſpatii dedere: reliquum ſubexcauarunt.
In omni ædificatione illud aduerrendum eſſe diximus: ut
1quæ ſuperaſtruantur in ſolido acquieſcant. Non erit solidum
ſi perpendiculum a pede ſuperimpoſiti lapidis cadens ſub ſe
aerem atque interuacuum inuenerit. Idcirco cum excauarent or
biculorum canales cauere ne ſuperaſtruendarum perpendicula iſtic in
fodiendo attingerent. Thori prominebunt ex dimidia ſuæ
craſſitudinis adiecta parte octaua. Tum et thori craſſioris
ampliſſimus circulus perpendiculo ſui æquabit extremam
in baſi lineam lataſtri. Hæc Dorici. Ionici quidem craſſitudi
nem doricam probauere: ſed orbiculos ingeminarunt: medi
oſque duos anulos inter orbiculos adiecere. Itaque baſes altas
ex ſemidiametro imæ columnæ effecerunt: eamque altitudinem
diuiſere in partes quattuor: unamque ex his dedere craſſitudini
lataſtri. Atqui latitudini quidem lataſtri ex hiſce ipſis quar
tis dedere undecim. Fuit igitur tota craſſitudo baſis quattuor:
latitudo aut undecim. Conſcripto lataſtro reliquum altitudi
nis diuiſere in partes ſeptem: atque ex his duas dedere craſſitu
dini imi thori: et rurſus quod præter thorum et lataſtrum eſſet
craſſitudinis relictum diuiſere in partes tris: ex quibus ſum
mam dedere ſummo thoro: duas medias dedere duobus orbi
culis duobuſque anulis qui quidem inter utroſque thoros preſ
ſantur. Orbiculorum anulorumque ratio fuit huiuſmodi. Nam ſpa
tium quidem ipſum quod inter thoros eſſet diuiſere in partes
ſeptem. ex quibus ſingulas ſingulis anulis dedere: reliquas
ſibi æquis portionibus orbiculi adſcripſere: proiecturas in
thoris eaſdem obſeruarunt / quas et dorici: in orbiculiſque ex
cauandis pepercere perpendiculis ſuperadiectarum partium: ſed
nextrulos fecere ex octo ſuorum orbiculorum. Alii ſic execo
gitacunt præter lataſtrum diuidendam eſſe baſis craſſitudinem
in partes ſexdecim: quas modulos appellamus: ex his tho
ro inſimo quattuor: ſuperiori thoro tris: orbiculo autem in
feriori tris et dimidium: ſuperiori utique et tris atque dimidium:
duos autem modulos intermedios anulis tribuendos. Hæc igi
tur lonici. At corynthii ionicam atque item doricam baſim proba
uere : paſſimque utriſque uſi ſunt. Quin ad opus columnationum
1nihil præter capitulum addidere. Referunt ætruſcos in baſi
bus lataſtrum non quadrangulum / ſed rotundum appoſuiſſe: id
genus baſis nuſquam in operibus ueterum inuenimus: ſed hoc ad
uertimus in templis rotundis ad porticum: qua quidem id tem
plum circumdaretur / aſſueſſe ueteres ponere baſes lataſtro in
continuum producto / ut ſit uniuerſis columnis perpetuus ue
luti ſubiectus ſocius ad iuſtam altitudinem: quæ lataſtris de
beatur. Fecere credo id quidem quod intelligerent quadrangula
rotundis non conuenire. Vidimus et qui lineas in operculis
capitulorum ad centrum medii templi dirigerent: quod et in baſibus
quod fecerint fortaſſis non redarguas: tamen non ſatis probabuntur.
Sed iuuabit pauca interpoſuiſſe de deorum gratia. Particulæ
ornamentorum hæ ſunt. Faſceola / gradus / rudes / funiculus /
canaliculus / gulula / undula. Omnis particula lineamentum
eiuſmodi eſt / ut ſeſe porrigat atque promineat. Sed id quidem
uariis lineis. Nanque faſceolæ quidem lineamentum imitatur
litteram. L. Eſtque faſceola idem atque nextrum: ſed eſt nextro
ipſo latior. Gradus faſceola eſt multo prominens. Rudentem
addubitaui an hæderam nominarem: diſtenſum quidem adhæret:
eſtque eius prominentiæ lineamentum ueluti. C. littera ſubiun
cta ad litteram. L. ſic . Et funiculus quidem minutus eſt ru
dens. Hæc aut. C. ubi inuerſa ſubiungitur litteræ L. ſic. L. C.
efficiet canaliculum. Quod ſi S. littera ſub eadem L. iungi
tur ſic. gulula nuncupabitur: iugulum enim hominis imi
tatur. Sin autem ſub ipſa L. adiungetur iacens et inuerſa S.
ſic ex flexionis ſimilitudine appellabitur undula. Rur
ſus particulæ iſtiuſmodi aut puræ habentur / aut interſcalptæ:
In faſceola ſcalpunt conchilia / uolatilia/ et titulos etiam litte
rarum. In gradu denticulos: quorum ratio hæc eſt: ut lati ſint
ex eorum altitudine ad dimidiam et cauum interuallum inter denti
culos ex tribus habeat partes latitudinis dua s / rudentem oui
culatum efficiunt: aut interdum folio conueſtiunt: et oua alii in
tegra: alii ſuperne decacuminata appoſuere. Ex funiculo bac
cas quaſi inſutas filo efficiunt. Gululam uero et undulam
1non niſi foliis integunt. Nextrulum ubiuis purum ſemper re
linquitur. In particulis iungendis hæc eſt ratio: ut ſemper
quæ ſupremæ adſint magis promineant quam infimae. Particu
las a particulis diſtingunt nextruli: ſuntque illi quidem par
ticulis pro cimatio. Cimatium quidem ſupremum cuiuſque
particulae lineamentum eſt. Conferunt etiam quod leuigata ſuæ
frontis planitie aſperitates inter ſcalpturarum diſtingunt: fuit
lati ex ſexta eius particulae cui adiungentur: ſeu denticuli
illi quidem ſint: ſeu ouicula. Verum in gulula fient ex tertia.
Nunc redeo ad capitula. Capitulum dorici effecere craſſum
æque atque baſim: et totam eius craſſitudinem diuiſere in par
tes tres: primam dedere operculo: alteram occupauit lanx
collo capituli quod ſub lance ſit. Vltima tertia relicta eſt
operculi latitudo quaque uerſus integrum habuit diametrum
et amplius partem ſemidiametri imæ columnæ ſextam. hu
ius operculi partes hæ ſunt. Cimatium et lataſtrum: et cima
tium iſtic gulula eſt: ea capit ex quinque operculi partes duas.
Labrum Iancis extremas lineas operculi accingebat. Circa
infimum lancis alii minutos anulos tris: alii gululam orna
menti gratia circumcinxere. Occupauit ornamentum hoc lan
cis partem non plus tertiam. Colli diameter hoc eſt infima
capituli pars / quod in omnibuſ capitulis obſeruatur / ſolidum
columnae non exceſſit. Alii ut ex aedificiorum lineamen
tis collegimus / capitulum doricum effecere altum ex dimi
dia atque item ex quarta diametri columnæ imæ: totamque
hanc altitudinem capituli diuiſere in partes undecim: ex qui
bus operculo quattuor: lanci item quattuor: collo autem de
dere partes tris. Mox operculum diuiſere in partes geminas:
ex quibus fuit ſuperior pars gulula: inferior faſcia. Rurſus
et lancem in partes diuiſerunt geminas: quarum dederunt
infimam ſeu anulis ſeu gululæ: quæ ſubcingeret lancem.
Ad collum uero alii rhoſas: alii ſurgentia folia affixere. Hæc
dorici. Ionicum capitulum ſic efficiemus. Tota capituli
craſſitudo erit ad columnae craſſitudinem infimam dimi
1dia. Hanc tibi craſſitudinem capituli diuidito in modulos
unum de uiginti. Operculo igitur dabis modulos tris. Cor
tici dabis quattuor. lanci dabis ſex. Infimas autem reliquas
ſex relinquito uolutis: quas hinc atque hinc faciat dependens
cortex. Operculi latitudo quaque uerſus habebit diametrum
ſummi ſcapi ſuæ columnæ. Latitudo corticis quæ eſt a fron
te capituli ad occiput æquabitur operculo. Longitudo ipſi
us corticis profluet lateribus / atque perpendebit ſeſe inuoluens
ad cocleam lineam. Vmbilicus cocleæ qui in dextro eſt di
ſtabit a ſiniſtro compari umbilico modulos duoſ atque uigin
ti. Et diſtabit ab ultima ſupremi operculi linea modulos duo
decim. Cocleam ipſam ſic ducito. In punctum quidem me
dii umbilici deſcribito punctum puſillum: cuius ſemidia /
meter modulum capiat unum. Et contra notato itidem alte
rum ſubtus/ in ambitu excelſo notato punctum unum: Et
contra notato itidem alterum ſubtus in ambitu depreſſiore:
tunc in ſuperiore iſtiuſmodi puncto ponito pedem circini ſta
bilem: pedem autem mobilem ducito a linea quæ operculam
diuidat a cortice: et deſcendito urgendo in partem capitu
li extrinſecam / uſque compleat integrum ſemicirculum: atque
reſpondeat e regione ſub cicli puſilli puncto. illic reſtringi
to circinum: et ponito pedem ſtabilem ſubtus in puncto iſtic
infimo puſilli cicli. Mobilem uero pedem ducito ab incoha
to uortice hactenus deſcripto: et aſcendito introrſus uſque
ſummum lancis labrum attingas. Sic enim duobus ſemicircu
lis imparibus uorticem unum integrum effeceris. Deinceps
reſumito ductum iſtiuſmodi et cocleam / hoc eſt anfractus
circumductæ lineæ ad oculum hoc eſt ad puſillum uſque ciclum
implicato. Lancis labrum pandetur / ut frontibus foris pro
mineat ex cortice modulos duos: fundo autem ſui æquabit
ſupremæ columnæ amplitudinem: contracturæ uolutatum
quæ pro lateribus capituli iungunt uolutas anteriores po
ſterioribus fient graciles ad craſſitudinem lancis addita mo
duli dimidia. Ornamentum operculo adiungetur: cimatium
1gulula unius moduli corticis craſſitudo excauabitur cana
liculo ad profunditatem dimidii moduli. Nextruli latitu
do ad canaliculum pars erit quarta. In medio frontis per ca
naliculum ſculpentur frondes et ſemina. Partes lancis quæ
pro frontibus capituli extant ouiculatas faciunt: et ſub oui
culis diſtendunt baccas. Contracturas laterum interuolutas
ſquamis aut frondibus circumueſtiunt. Tale igitur ionicum
capitulum eſt. Corynthiorum autem capituli altitudo binos
capit ſemidiametros imæ columnæ. Tota iſtac altitudo in
modulos diuidetur ſeptem. Craſſitudo operculi modulum capit
unum: reliquos occupat uas: cuius fundi latitudo eſt / quan
ta in ſummo columna eſt præter proiecturas: eius labrum in
ſummo æquat amplitudine ſui craſſitudinem columnæ infi
mam. Operculi latitudo modulos implet decem. Sed decuſ
ſantur anguli ad modulum hinc et hinc dimidium. Aliorum
capitulorum opercula lineis conſtant rectis. Corynthiorum
opercula introrſus inſinuantur / quoad diſtent flexitudines
inter ſe quantum eſt in uaſe fundi latitudo. Operculi cima
tium ex tertia craſſitudinis finietur: eius lineamenta erunt
qualia ſumis columnarum ſcalpis apponimus. Nextrulum et
funiculus ueſtiunt uas ordinibus foliorum duobus inſurgen
tibus : et cuique ordini folia tribuunt octo. Primis foliis lon
gitudo eſt ad modulos duos. Secundæ itidem ſeſe ad modu
los attollunt binos. Reſidui autem moduli dantur canalicu
lis præſurgentibus ex foliis / et uſque ad uaſis altitudinem con
ſcendentibus. Canaliculorum numerus ſexdecim: quorum in
ſingulis frontibus capituli quattuor aduoluuntur / bini in dex
trum unico ex nodo: bini in ſiniſtrum / altero unico nodo ſeſe
ita deducentes / ut extrema pendeant ſub angulis operculi cocleam
imitati. Medii aut ad mediam fronte una iunguntur capitibus
ſeſe quoque in anfractum implicantes. Ad hoſce medios flos inſi
gnis ex uaſe ſuperexcellit craſſitudinem operculi non excedens.
Craſſitudo labri ex uaſe circum apparet ubi canaliculi non
1tegunt ea moduli pars eſt: foliorum cincimationes digytis
quinis diſtinguntur: aut ſi iuuet ſeptenis. Cimæ foliorum
propendent moduli partem dimidiam uenuſtiſſimum cum
iſtiuſmodi capitulorum foliis: tum et in omni interſcalptura
eſt: ut lineamentorum ductus perquam aſpere infodiantur. Itaque
iſtiuſmodi ſunt corynthia. Italici quot quot in cæteris orna
menta ſint ſuis capitulis adiunxere. Eadem. n. uaſis et oper
culi et foliorum et floris ratio illis eſt / quæ et corynthiis. Sed
canaliculorum loco habent anſas quaternis ſub angulis opercu
li eminentes: quæ duos integros modulos compleant. Frons
uero capituli alioquin nuda cum ſit / ex ionicis ornamenta
deſumpſit. Fundit. n. canaliolum inuolutas anſarum: et inſtar
lancis labrum uaſis ouiculatum habet. Habet etiam ſubtenſas
baccas. Multa præter hæc uiſuntur capitula mixta lineamen
tis iſtorum / et partibus aut adauctis aut comminutis. Sed ea do
ctis non probantur. Hactenus capitula: ni illud deſit quod
aſſueuerit ſupra capituli operculum / aliud quadrangulum
minutum et in opere latens operculum deſcendere quo ſubre
ſpirare capitulum / et non uſque obrui trabis preſſione uidere
tur: et inter ſtruendum quæ partes operis uenuſtiores et gra
ciliores eſſent minus periclitarentur.
Conſtitutis capitulis imponitur trabs: in trabe tigna / aſſes
et eiuſmodi: quæ ad tectum habendum pertineant. In his omni
bus cum cæteri tum ionici a doricis multo differunt: tamet
ſi in aliquibus una omnes conueniunt. Nam trabem quidem
ita comparant / ut infimam eius latitudinem uelint ſummæ
columnæ ſolidum non excedere: latitudinem autem ſummam
trabis ex diametro imæ columne amplam efficiant. Coroni
ces appellamus parteſ eas ſupremas / quæ ſupra tignum pro
mineant. In his quoque obſeruarant quod in omnibus promi
nentiis oportere diximus: ut quanta eius partis eſſet altitu
do / tantum ex pariete promineret. Obſeruaruntque coronarum
opus hoc ex parte duodecima proclinatum ponere id quidem
quod compertum haberent eas partes reſupinatas uideri / ubi
1ad rectos angulos porrigerentur. Hic iterum peto ab his qui
hæc exſcribent / et id iterum atque iterum peto / ut numeros qui re
cenſebuntur non figuris / ſed ſuis integris nominibus expli
cent: quo minus uitientur erroribus. Trabem igitur dorici
craſſam effecere nihilo minus ſemidiametro imæ columnæ:
Adſunt in ea faſciæ tris: et ſub prima ſuperiori faſcia breues
aliquæ ſubtenduntur regulæ: ex quibus ſingulis pendent cla
uiculi ſex ſubaffixi tignorum retinendorum gratia: quorum capi
ta ex pariete ad ipſas regulas prominent: id quidem ne regre
diantur introrſus. Totam iſtius trabis craſſitudinem diuiſere
in modulos duodecim: quibus modulis omnes quæ ſequuntur
particulæ dimetiuntur. Primae infimæ faſciæ dedere modu
los quattuor. Proximæ huic quæ media eſt dedere ſex. Su
premæ autem relicti duo ſunt moduli. Atque ex modulis qui
dem ſex medianæ faſciæ modulus ſupremus unus datus eſt
regulis et alter clauiculis ſubpendentibus. Regularum longitu
do fuit ad modulos bis ſex. Spatia quæ inter capita regularum
pura relicta ſunt / modulos patuere duos de uiginti. In trabi
bus ſunt tigna: quorum reſecta ad perpendiculum capita extror
ſus apparent ex moduli dimidia. Tignorum latitudo æqua
bit craſſitudinem trabis: altitudini autem addit partem ſui dimi
diam quoad ſit modulos bis nouem. Per frontis altitudinem in
tignis ad perpendiculum ſignantur ſulci tres recti æque inter
ſe diſtantes proſciſſi angulo normæ: quoad hiatu pateant ad
modulum unum. Hinc uero atque hinc marginum acies detun
ditur uſque uacet modulum dimidium. Vacua inter tigna ubi est
opus elegans complentur tabulis æque latis: et imponunt ti
gna perpendiculo ſui aſſideant in ſolido ſuæ columnæ. Ti
gnorum uero capita ex tabulis prodeunt ad modulum dimi
dium tabulatum perpendicula cum infima condicunt faſcia
trabis ſubſtitutæ. In tabulis iſtiuſmodi ſculpuntur capita ui
tulorum / patinæ / roſæ ue et eiuſmodi. Tignis et tabulis qui
buſque ſua imponitur faſceola cimatii loco / lata modulos
duos. His perfectis pluteus ſuperapponitur: craſſus mo
1dulos binos: ei lineamenta canaliculus. In pluteum / ſic enim
interpretor pauimentum diſtenditur: craſſum modulos tris
eius ornamentum: ouicula ducta / ni fallor / ex ſaxorum muta
tione / quæ inter pauimentum ex fultu calcis emergunt: ſupra
id mutulos collocat latos æque atque tigna: craſſos æque atque
pauimentum. Et locantur ſinguli / ut ſub ſe ſingula reſponde
ant tigna: et porrigunt ſeſe quoad promineant modulos bis
ſex: eorumque frontes ad perpendiculum præſecantur: appingi
turque cimatium / in mutulis gulula ex moduli dimidia et quar
ta. In ſpatiis autem quæ inter mutulos pendentia ſubapparent /
roſa ac acanthus inſculpitur. Supra mutulos frons opis ap
ponitur: occupatque is modulos quattuor. Conſtat frons ex fa
ſcia et cimatio gulula. Occupat. n. gulula modulum unum et
dimidium. Iſtic ſi faſtigium imponendum eſt opi: cornices omnes
ipſo in faſtigio repetuntur: inque ſingulis ad angulos præfi
nitos ſingulæ ſui generis partes captantur / ut ad unguem per
pendiculis reſpondeant: ac ſuis lineis conterminent. In hoc
differunt opus faſtigii a primis coronicibus / quod in faſti
gio nuſquam non apponitur: ſupremo loco ſtillicidium / id quidem
eſt cimatium undula craſſum in doricis modulos quattuor.
In illis autem coronicibus quæ faſtigium habituræ ſunt / non
apponitur: quæ uero faſtigium habituræ non ſint / apponitur.
Sed de faſtigiis mox. Itaque hæc dorici. Ionici quidem non im
perite conſtituere altioribus columnis trabem deberi craſſio
rem: quod ut in doricis haud quidem inepte obſeruabitur. Ea
re ſic diffiniendum cenſuerunt: ubi columna futura ſit ad pe
des alta uſque uiginti: trabs fiet una ex columnæ partibus treſde
cim. Sin autem uſque ad quinque et uiginti: tunc fiet craſſus
trabs ex duodecima parte longitudinis columnæ. Sin de
mum ad triginta futura erit pedes longa columna: detur tra
bi pars longitudinis undecima. Denique gradatione iſtac
cætera deinceps habebuntur. Trabs ionica tribus præter ci
matium conſtat faſciis. Eam diuiſere in partes nouem: ex his de
dere cimatio partes duas. Cimatii lineamentum fuit gulula.
1Iterato quod eſſet ſub cimatio diuiſere in modulos duode
cim: ex quibus imæ faſciæ dedere tris: mediæ quattuor: mo
dulos uero quinque reliquos dedere faſciæ ſupremæ: quæ qui
dem ilico ſub cimatio ſit. Faſciis ſunt qui nullum dedere ci
matium: et ſunt qui dederint: ex his aliqui gululam ex quin
ta: aliqui funiculum ex ſeptima ſuæ faſciæ appoſuere. Com
peries præterea in operibus ueterum lineamenta aut tranſlata
aut mixta ex uariis operum rationibus: quæ non uſque uituperes:
ſed ex omnibus permaxime probaſſe uiſi ſunt trabem in qua
non plus duæ adſint faſciæ: quam eſſe quidem doricam inter
pretor amotis regulis et clauiculis. Hanc ſic fecere. Totam
enim craſſitudinem diuiſere in modulos nouem: ex quibus
dedere cimatio modulum unum: et partem moduli tertiam bis. Sub
inde faſciæ mediæ dedere modulos tris / et alterius inſuper
moduli tertiam. Infimæ autem faſciæ dedere modulos duos re
liquos. Cimatium trabis iſtius habuit in ſupremo ex dimi
dia ſui ſpatii canaliculum cum nextrulo: ex altera rudentem:
Faſciæ quidem iſtic mediae datus eſt ſub rudente pro cimatio
funiculus ex totius faſciæ octaua: et faſciae infimae datum eſt
cimatium gulula ex ſuae latitudinis tertia. In trabem impo
ſuere tigna: ſed eorum capita non apparebant uti in doricis: ea
enim reſecarunt ad perpendiculum ſolidi in trabe: et opta effe
cerunt tabula una perpetua: quam faſciam regiam appello. Hu
ius latitudo tanta eſt: quanta eſt ſub ſe trabis craſſitudo. Iſtic
aſſueuere inſculpere aut uaſa / et quae ad ſacrificium facerent /
aut boum capita interuallis diſpoſita: et a cornibus pendunt
reſtes pomorum et fructus. Huic faſciae regiae ſuperappoſue
re cimatium gululam altum nihil plus quam modulos quattuor: et
minus nil quam tris. Supra id appoſuere aſſeres pauimenti gra
tia prominenteſ quoad effecerint gradum craſſum modulos quattu
or. In eos alii inſculpſere denticulos ex imitatione aſſium re
ſectorum: alii contiguos abſque ulla interſcalptura diſſeparatos
relinquere. In aſſes poſuere ſeu pauimentum illud ſit, ſeu
tranſuerſarium ſedile / ex quo mutili promineant / craſſum mo
1dulos tris: ornaruntque id ſpatium ouiclis: inque id impoſuere
mutulos præ et ſubtectos faſcis tabularum. Faſciæ autem quæ
pro fronte eſt altitudo modulos capit quattuor. Quæ uero
tegit fundum mutulorum lata eſt modulos ſex et dimidium.
Supra iſtiuſmodi mutulorum frontem uenere imbrices craſſi
ad modulos binos: eorum ornatus gulula aut rudens. Supre
mo loco undula modulos tris: aut ubi ita iuuat / quattuor.
Hanc in undulam cum ionici tum dorici ſculpebant capita leo
num uomentia conceptas aquas. Illud cauebant / ne cadens un
da templum adeuntes / aut intima templi aſpergeret. Capiti
bus idcirco iſtiuſmodi quæ apertionibus ſuperimminerent ora
occludebantur. Corynthii nihil ad opus trabium et contigna
tionum addidere præter id ſi recte interpretor / ut mutulos
non prætectos ponerent: neque uti dorici præſectos ad perpen
diculum : ſed nudos ac deformatos ad lineamentum undulæ:
qui quidem inter ſeſe diſtarent quantum frontibus ex pariete
prominebant. In cæteris autem ionicos ſecuti ſunt. Hactenus
de trabeatis columnationibus. De arcuatis mox dicemus / ubi
baſilicam tractabimus. Sunt aliqua quæ ad iſtiuſmodi colum
nationes pertineant minime negligenda. Nam compertum quidem
eſt columnas in aere poſitas graciliores uideri / quae quæ in con
cluſo collocentur. Et quo ſtriarum numerus ſit maior: eo craſ
ſiores columnas uideri. Ea re ſic monent. Angulares colum
nas quod libero aere ad proſpectum præ cæteris circumarctentur /
craſſiores facito: aut ſtriarum numerum augeto. Sed ſtriantur co
lumnæ aut canaliculis ductis linea ad imum recta: aut canali
culis ad columnam aduolutis. Apud dores canaliculi per di
rectum columnæ excauantur: hos canaliculos architecti ſtri
as appellarunt. Atqui apud dores ſtriarum numerus uiginti:
apud cæteros quattuor et uiginti. Canaliculos cæteri deſcri
minant nexerulo interducto. Fitque id nihil minus quam ex ter
tia: nihil plus quam ex quarta apertionis canaliculi. Incauan
turque ad lineamentum emicicli. Dores autem amoto nex
trulo / ſimplices ſtrias / aut interdum planas ducunt: aut
1potius incauant ad partem cicli non plus quartam: et terminant
continuas excauationes in angulum. Tertiam partem ſtriarum
quæ infima in columnæ longitudine ſit plerique omnes opplent
rudente: quo ab ictu et iniuria illeſior columna ſit. Stria quæ
directam per columnæ longitudinem a ſummo ad imum ducta eſt /
efficit ut craſſior intuentibus uideatur columna eſſe quam re ipſa
ſit. Quæ uero aduoluetur uariabit. Sed quo minus a recta
perpendiculari linea diuertetur: eo columna craſſior appare
bit. Striarum uolutiones non plus tres: et nunquam minus quam inte
gram unam ponere aſſueuere. Striam qualencunque duxeris a
ſummo ad imum continuata et compari perduci linea conuenit:
nequid excauationes non condicant. Excauandi modum præſta
bit angulus normæ. Eſt apud mathematicos linea a quo ue
lis puncto in ſemicicli ambitu conſtituto a diametri capita
perducta: illi normæ angulum rectum conſtituere. Scalptis igi
tur ſtriarum lateribus tam funditus deprimenda foſſura eſt: quo
ad normæ angulus libere terminet. Atqui ſtriatis quibuſuiſ
utrinque capitibus decens interuallum ſinendum eſt quo a pro
ximis coronam circumſtringentibus nextrulis uacua ſtriarum
diſtinguantur. De his hactenus. Apud memphim circa tem
plum pro columnis colofos cubitos duodenos affuiſſe referunt.
Alibi columnas totas uolubiles appoſuere ueſtitas pampinis
auiculiſque diuulſis refertas. Sed ad maieſtatem templorum de
centius columna terſa et pura eſt.
Colliguntur dimenſiones quædam quæ ad columnas in opus
componendas plurimum artificii præſtet facilitatis. Nanque nu
merantur quidem columnæ quæ in opere affuturæ ſunt: ex illarum que
numero componendi ratio deducitur. Atqui in doricis / ut
ab bis incipiam / ſi erunt illæ quidem affuturæ quattuor / di
uidetur frons areæ in partes ſeptem atque uiginti. Si affutu
ræ ſun ſex/ diuidetur in partes unam et quadraginta. Sin
autem octo/ diuidetur in partes quinquaginta et ſex. Exque
his dabuntur partes duæ ſingulis craſſitudinibus columna
rum. In opibus autem ionicis ubi quattuor columnæ apponen
1dæ ſunt / diuidetur frons areæ in partes undecim atque dimi
diam. Vbi uero columnæ ponentur ſex / diuidetur in partes
octo et decem. Quod ſi columnas poſuiſſe oporteat octo diui
detur in partes quattuor et uiginti atque inſuper dimidiam
ex quibus dabitur craſſitudini columnæ pars una.
Templi pauimentum et ſpatia interiora ſunt qui probent /
ubi gradum aliquem conſcenderent: et locum ubi ara ſacrificii
ſtatuenda ſit / omnino celſiorem exigunt. Aditus fauceſque cella
rum que pro lateribus ſunt / alii omnino patulas / atque penituſ
expeditas nulla parietis parte obducta relinquebant. Alii
duas inter ſtatuebant columnas ductis rationibus trabium orna
mentorumque a porticu / de qua nuper diximus: Reliquum ua
cui quod iſtic ſupra coronas eſſet / ſtatuis et candelabris ha
bendis relinquebant: alii ad cellas huiuſmodi pariete hinc
atque hinc producto arcebant fauces apertionis.
Parietes templi qui craſſiſſimos attollendos putat dignita
tis gratia fallitur. Nam corpus quidem cui membra plus ſatis tu
meant quis non uituperet? Adde quod luminum commoditas tolli
tur laterum craſſitudine. Ad templum Pantheon præſtantiſſimus
architectus pariete cum eſſet opus craſſo / ſolis aſſibus uſus
eſt: cætera complementa reſpuit: ſpatiaque iſtic quæ imperiti
compleuiſſent: ſcafis et apertionibus occupauit: eoque pacto im
penſam minuit: moleſtiam ponderum ſuſtinuit: operique elegan
tiam adiecit. Paries ex columnæ rationibus craſſus habendus
eſt: ut in pariete altitudinis ratio ad craſſitudinem ſui æque
atque in columnis reſpondeat. Annotaui ueteres in templis
aſſueſſe frontem areæ diuidere in partes duodecim: aut ubi
eſſet opus robuſtiſſimum uoluere in nouem: atque ex his unam
dediſſe craſſitudini parietis. Parietem in rotundis templis
nemo minus quam ex dimidia: complurimi duas ex tribus par
tibus diametri. aliqui ex quattuor partibus ſumpſere tris:
ad quas interiorem parietem uſque ad teſtudinem attollerent. Sed
peritiores iſtius circularis areæ ambitum diuiſere in partes
quattuor: et earum unius lineam extenderunt: ad cuius logitu
1dinem parietem iſtic intimum attollerent quam reſpondeat uti
undecim ad quattuor. Quod ipſum in quadrangulis ſeu tem
plis ſeu quibus uis operibus teſtudinatis imitati plerique ſunt.
Vbi tamen præter parietem habendæ hinc atque hinc ad aream
cellæ ſunt quod illic fiat ſpatii amplitudo ſub aſpectu laxior:
interdum parietis altitudinem ad areæ latitudinem excita
runt. Sed in rotundis non erit altitudo parietis interior ea
dem æque atque exterior. Nam finis interioris parietis præ
ſtabit primordia teſtudini. Exterior uero parietis pars ad
ſubgrundia uſque tollatur conuenit. Ergo pars hæc ex tota al
titudine teſtudinis quæ parietibus impoſita eſt / partem occu
pabit tertiam: ſi erit illi quidem tectum gradibus deductum. Sin
autem fiet tectum lineis directis et diſpluuiatis: occupabit
tum quidem extrinſecus paries iſtic altitudinem teſtudinis di
midiam. Paries in templis permaxime commodus erit teſtace
us: ſed ueſtituræ ornamentis decorabitur.
De ornamento parietum ſacrorum uaria uarii ſenſere. Apud ci
zicum fuere qui parietem delubri lapidibus ornarint terſis:
commixuraſque auro ſolido diſtinxerint. In ælide ad ædem Mi
neruæ frater Phidiæ tectorium induxit calce croco ſubacta et
lacte. Monumentum ſimandium in quo pellices louis conde
rentur ægyptiorum reges cinxere aureo circulo ad ſpiſſitudi
nem integri cubiti: ambitu uero cubitorum trecentorum et quinque
et ſexaginta: in quo per ſingulos cubitos ſinguli eſſent in
ſculpti dies anni. Hæc iſti. Alii contra. Cicero Platonem imi
tatus lege admonendos putauit ſuos / ut in templis ſpreta orna
mentorum uarietate atque illecebris / candorem in primis proba
rent. Tamen inquit ſpecimem eſto. Mihi quidem perfacile perſua
debitur coloris æque atque uitæ puritatem et ſimplicitatem ſupe
ris optimis gratiſſimam eſſe: et habere in templis quæ animos
a meditatione religionis ad uaria ſenſus illectameta et amoe
nitates auertant no conuenit. Sed ſic puto cum alibi publicis
in rebus tum in ſacris ædibus modo nulla ex parte ab graui
tate diſcedas. Laudandus erit qui uolet parietem et tectum et
1pauimentum eſſe omni arte exſculptiſſimum / atque multo ele
gantiſſimum / et in primis quoad in te ſit manſurum. Quare
percommoda erit inteſtina ſub tectis cruſtatio ex marmore
uitro aut contabulata aut circumexſecta. Extimum uero pro mo
re ueterum probabitur cruſta inducta calce ſigillis aſperſa. In
utriſque curabitur ut ſignis tabuliſque apta et decentiſſima lo
ca et ſedes contribuantur. Et præſertim in porticu monumen
ta rerum geſtarum picturis belliſſime commendabuntur. Intra ue
ro in templo tabulas potius habere uolo pictas / quam picturas pa
rietibus ipſis inductas: uel ſignis potius quam tabulis delecta
bor: ni forte ſint eiuſmodi / quas Cæſar dictator ut ædem Ve
neris genitricis ornaret duas talentis ' emit nonaginta. Et pi
cturam ego bonam / nam turpare quidem parietem eſt pingere
quod male pingas / non minore uoluptate animi contemplabor /
quam legero bonam hiſtoriam. Pictor uterque eſt: ille uerbis pin
git: hic penniculo docet rem. Cætera utriſque paria et commu
nia ſunt. In utriſque et ingenio maximo et incredibili dili
gentia opus eſt. Sed uelim in templis cum pariete tum et paui
mento nihil adſit / quod meram philoſophiam non ſapiat. In ca
pitolio affuiſſe comperio leges tabulis æneis inſcriptas: quibus
imperium regerent: eaſque cum templum arſiſſet: fuiſſe reſtitu
tas a Veſpaſiano principe ad numerum trium milium. In limi
ne Apollinis delii inſculptos fuiſſe uerſus memorant quibus
edocerentur homines qua hærbarum compoſitione aduerſus omnia
uenena uterentur. Nos eas apponendas admonutiones duce
mus: quibus iuſtiores / modeſtiores / frugalioreſque / omni uir
tute ornatiores / et ſuperis gratiores reddamur. Qualia ſunt
quæ leguntur. Talis eſto / qualis uideri uelis. Ama / et ama
bere / et eiuſmodi. Maximeque pauimentum refertum uelim eſſe
lineis et figuris: quæ ad res muſicas et geometricas pertine
ant: ut omni ex parte ad animi cultum excitemur. Aſſueue
re ueteres cum in templis tum in porticibus res rariſſimas or
namenti gratia imponere. Quale illud in templo Herculis:
qui formicarum cornua ab indis deuecta: et Veſpaſiani qui
1coronas ex cinnamo in capitolio: et Auguſtæ quæ in pala
tiis primario templo maximam cinnami radicem aurea pa
tera impoſuit. Apud thermum in ætholia quam Philippus
uaſtauit / fuiſſe in porticibus templi arma ferunt numero ul
tra quindecim milia: et ſtatuas ornamenti gratia ultra duo
milia: quas omnes Philippus confregiſſe refert Polibius:
præter eas quæ nomen aut effigiem haberent deorum: et for
taſſis non rerum iſtarum magis numerus / quae rei uarietas pen
ſanda eſt. Apud siculos fuere qui statuas ex sale formare in
ſtituerunt auctor eſt Solinus. Et ſtatuam inquit Plinius effe
cit ex uitro. Equidem iſtiuſmodi rariſſima erunt ad naturæ
atque ingeniorum admirationem digniſſima. Sed de ſtatuis
alibi. Apponuntur columnæ parietibus et apertionibus inter
ſeruntur. Earum non habetur iſtic uti in porticu. Illud aduer
ti in templis maximis quod columna ad tantam operis uaſtita
tem forte non reſpondiſſent: perduxiſſe camurarum cornua /
quod in eorum arcubus ſagicta ſemidiametrum excederet ex
tertia: quæ res etiam ad uenuſtatem acceſſit. Eſt enim ſeſe
in ſublime attollens teſtudinatio agilior ut ita loquar / atque
explicatior. Illud hic non prætereundum cenſeo. In teſtudi
nationibus arcuum capita ad minus prolixiora ſemidiame
tro efficienda ſunt: quantum ſpectantibus occupant corona
rum prominentiæ ne medio ex templo intui poſſint.
Templis tectum dignitatis gratia atque etiam perpetuita
tis maxime eſſe teſtudinatum uelim. Ac neſcio quidem quo
id fato eueniat / ut nullum ferme comperies templum cele
bre quin ignium iniuria in calamitatem inciderit. Legimus
Cambiſem quot quot erant apud ægyptum templa combu
xiſſe: et aurum atque ornamentum perſepolem tranſtuliſſe.
Delphicum oraculum ter concrematum extitiſſe a tracibuſ
refert Euſebius. Id etiam apud Herodotum inuenio reſtitu
iſſe Amaſim cum iterato arſiſſet ſponte ſua. Alibi legimus
per ea tempora incenſum fuiſſe a Phlegia quibus Fenix lit
teras nonnullas ciuibus ſuis adinueniſſet. Rurſuſque incen
1ſum regnante Cyro annis paucis ante Seruii tullii romanorum
regis mortem: conſtatque incenſum demum per eos annos fu
iſſe: quibus lumina illa ingenii et doctrinæ Catullus / Salu
ſtius / Varroque nati ſunt. Templum epheliæ incenderant ama
zones Syluio poſtumio regnante. Rurſus incenſum extitit quo
tempore Socrates athenis uenenum bibit. Et in argis periſſe
templum legimus igni per eum annum quo ſit athenis natus
Plato Tarquino apud romam regnante. Quid ſacras porti
cus hieroſolymas? quid mileſiæ Mineruæ? Quid templum
Serapis apud alexandriam? et romæ pantheon: et ædem Ve
ſtæ: et Apollinis templum: in quo ſybillæ arſiſſe carmina me
minere quid referam? Cætera ferme omnia templa in cala
mitatem iſtiuſmodi incidiſſe prædicant. Solum id quod in
urbe erice dicatum erat Veneri perpetuo illeſum perman
ſiſſe ad ſua uſque tempora ſcribit Diodorus. Alexandriam aie
bat Cæſar ab incendiis immunem fuiſſe oppugnante ſe quod eſſet
teſtudinata. Atqui et habet quidem ſua ornamenta teſtudo.
Apud ueteres qualia ornamenta in pateris ſacrificiorum fa
cerent argentarii: eadem ad teſtudines ſphericas exornan
das architecti tranſferebant. Qualia uero ſtratoriis lectorum
pannis aſſueuere: talia fornicibus et camuris imitabantur.
Ea re uiſuntur quadrangulæ octangulæ et eiuſmodi operum
diſſeminationes per teſtudinem ductæ ad compares angu
los et ad lineas coæquales diſtinctis radiis et ciclis ut ad gra
tiam addi amplius nihil poſſit. Et faciat hoc quidem ad rem /
ornamenta teſtudinum proculdubio digniſſima / quæ alibi
paſſim et apud pantheon uidemus in cauationibus formarum
poſita qui facerent non tradidere litteris. Ea nos ſic efficere
aggreſſi ſumus labore et impenſa leui. Deſcribimus enim fu
turarum formarum lineamenta ipſo in tabulato armamenti
ſiue quadrangula ſiue ſexangula ſiue octangula illa quidem
ſint: mox quas uolo teſtudinis partes excauatas dari: eas ad
conſtitutam altitudinem compleo latere crudo inducto cre
ta calcis loco. Itaque iſtiuſmodi ueluti tumulus per dorſum
1armamenti aſtructis ſuperaſtruo ex teſta et calce teſtudinum
adhibita diligentia / ut eius partes graciliores craſſioribus
et conſtantioribus bene annexa et bene offirmata conueniant
concluſa perinde teſtudine dum armamenta ſubdemuntur.
Eximo ex ſolida ſtructura teſtudinis congeſtas iſtas luteas
quas principio diſpoſueram accumulationes: eo pacto for
marum ſcalpturæ ad arbitrium ex præſcripto ſubſequuntur.
Redeo ad rem. Mihi illud uehementer placet quod ſcribit
Varro. Ad teſtudinem pictam affuiſſe formam cæli: et af
fuiſſe præterea ſtellam mobilem et radium: qui quidem quæ
nam eſſet hora diei: qui tum extra perflaret uentus indica
ret. Itaque iſtiuſmodi perplacet.
Faſtigia tantum afferre operibus dignitatis affirmant ut
ætherea Iouis domicilia tametſi illic nunquam pluat ſerua
to decore minime carere faſtigio poſſe arbitrentur. Faſtigia
tectis apponuntur ſic. Nam ex frontis latitudine quæ ad co
ronas eſt / pars ne plus quarta ſumitur: ne minus quinta: ad
quam uertex hoc eſt culminis ſupremus angulus attollatur:
extremis ſubgrundationibus faſtigii: inque illo ſummo cacu
mine imponentur arulæ ſtatuarum collocandarum gratia:
his autem quæ in angulis extremis ſubgrundationum ſunt /
altitudo erit / quanta eſt præter faſciam regiam totius coro
nicis craſſitudo. Arula autem impoſita medio cacumini fa
ſtigii excedet angulares parte ſui octaua. Buccidem primum
ferunt extremis tectorum imbribus inſtituiſſe perſonas ap
ponere ornamenti gratia ex creta rubricata. Poſtea totis cum
tegulis marmoreas ponere aſſueuere.
Apertiones feneſtrarum in templis eſſe oportet modicas
et ſublimes: unde nihil præter cælum ſpectes: unde et qui
ſacrum faciunt / qui ue ſupplicant / nequicquam ab re diuina
mentibus diſtrahantur. Horror qui ex umbra excitatur na
tura ſui auget in animis uenerationem: et coniuncta quidem
multa ex parte maieſtati eſt auſteritas. Adde quod ignes qui
templis debentur / quibus nihil ad cultum religionis orna
1mentumque diuinius habeas / nimia in luce langueſcunt. Ve
teres ea nimirum re ſola plerumque apertione hoſtii conten
ti erant. Sed mihi quidem probabitur: ubi aditus in templum
omnino erit illuſtris: interiorque ambulatio minime erit
triſtis. Vbi autem ara ſtatuta ſit: maieſtatem præ ſe ferat lo
cus uelim magisque uenuſtatem. Redeo ad apertiones luminum. Me
miniſſe oportet quod alibi diximus apertionem conſtare ex
uacuo et lateribus et ſuperliminari. Feneſtras et hoſtia uere
res nuſquam niſi quadrangula adiunxere. Sed de ianuis pri
mo. Ad ianuas quidem optimi architecti omnes cum iones
tum dores tum corynthii latera in ſummo ex parte ſui quar
ta atque decima graciliora fecere quam in imo. Superliminari
craſſitudinem dedere hanc / quam in ſummo capite lateris in
uenere / et lineas ornamentorum in utriſque compares effe
cerunt: et iunctiones ad unguem conterminarunt: et ianuæ
coronam ſummam quæ ſuperliminare faueat ſummis colum
narum capitulis quæ in porticu ſint æquarunt. Itaque in his
omnes quæ diximus obſeruarunt. In cæteris uero alii ab aliis
multo differunt. Nam Dores quidem totam altitudinem
iſtanc diuiſere in partes ſexdecim: ex quibus dedere altitu
dini uacui apertionis: quam eandem ueteres lumen nuncu
parunt. Dedere inquam partes decem: latitudini autem quin
que: lateri autem unam. Hæc Dorici. Iones uero primam
illam integram altitudinem quæ ſummis capitulis colum
narum æquatur: diuiſere in partes decem et nouem: ex quibus
dedere altitudini uacui partes duodecim: latitudini ſex:
lateri unam. Corynthii diuiſere in partes undeuiginti: ex
quibus datæ ſunt partes ſeptem latitudini uacui: altitudi
nem autem luminis effecere duplam ad latitudinem: fuitque
latus hoſtri ſeptima latitudinis uacui. In quibuſque latus
hoc eſt antipagmentum fuit trabs. Et ni fallimur iones ſua
delectati ſunt trabe ornata faſciis tribus. Dores ſua amotis
regulis et clauiculis et in trabem ſuperliminarem ornamenti
gratia quiſquiſ maxima ex parte ſuas coronarum uenuſtates
1adiecit. Sed Dores in trabem non poſuere apparentia capita
tignorum triſulcata: ſed eius loco faſciam regiam latam ex
craſſitudine lateris quod ad hoſtium ſtet. Faſciæque addide
re cimatium / gululam / et ſuper id gradum plutei purum:
et in id ouicla / mox mutulos prætectos ſuo cum cimatio: et
ſuppremo in loco undulam ſumptis particularum dimenſi
onibus ex his quæ ſupra in doricis trabeationibus tranſegi
mus. Iones contra non faſciam regiam quam in trabibus po
ſuerant: ſed pro faſcia impoſuere turgentem faſciculum fron
dentium ramuſculorum: concinctum loro craſſum quantum
eſt trabs dempta parte ex trabe tertia. Supra id cimatium et
denticulos et ouicla et craſſum gradum mutulorum conte
ctorum faſcia ſuo cum cimatio frontis et ſupremam undulam.
Præterea addidere ad alterum quodque extremum lateris ſub
gradu craſſo tectorum mutulorum: addidere in quae præciden
tes / ut ſic eas appellem / auriculas ducta nominis ſimilitudi
ne a ſagacibus bene auriculatis canibus. Fuitque auricularum
iſtarum lineamentum maiuſcula. S oblonga extremis ſuis
capitibus ſeſe in anfractum uolutatum implicans hunc in mo
dum. Earumque auricularum craſſitudo in ſummo faſci
culo latitudinem æquarit: in imo arctiores fuere ex quarta.
Longitudo auricularum pependit uſque ad ſupremi uacui
æquilibram. Corynthii integrum columnationum opus a
porticu ad hoſtia tranſtulere. Ornantur et ianuæ locis præ
ſertim quæ ſub diuo pareant: ne quid hæc alibi repetantur
porticulo adpacto hunc in modum. Poſitis enim lateribus
et ſuperliminari hinc unam atque hinc alteram columnam appin
gunt expeditam: atque etiam interdum prominentem. Co
lumnarum baſes inter ſe diſtant: quod integrum opus antipagmen
torum eo ſpatio concipiant. Longitudo columnarum cum
capitulis tanta eſt: quanta ſit ab angulo extremo baſis dex
træ ad angulum extremum ſiniſtræ. In haſce columnas trabs
faſcia coronæ faſtigiumque imponitur ex rationibus porticus:
de qua ſupra ſuo tranſegimus loco. Fuere qui ad latera ho
1ſtiorum pro trabe adegerint coronarum ornamenta: ex quo
hiatum ianuæ præpanſum effecere: opus magis priuatorum
ædium deliciis accomodatum præſertim feneſtrarum quam tem
plorum auctoritati condecens. In maximis templis hoſtiis
præſertim quibus aliæ non adſunt apertiones altitudo uacui
in partes diuiditur tris: unaque atque eadem ſuprema linque
tur ut pro feneſtra ſit: æneoque ornatur rete: reliquum ual
uis datur.
Suas habent rationes particularum ualuæ. Inter particu
las primaria eſt cardo: iſtius duplex eſt ratio. Nam aut late
ri ianuæ commendantur captus ferrei et arpicones: aut ex an
gulo ualuæ aſſis emittitur: in cuius cuſpide ſtatuta ualua in
uertitur. Valuæ templorum quod perpetuitatis gratia fiant æneæ
atque maximi ponderis ſint axe tutius aguntur quam arpiconi
bus. non hic refero quas portas apud hiſtoricos et poetas le
gerim ueſtitas auro / ebore / et ſignis / tam graues / ut turmis
hominum reſerarentur: et ſtrepitu terrorem incuterent: in
his ego facilitatem laudo aperiendi claudendique. Ergo ad cu
ſpidem in axis infimo ſubſtituetur ſedile æreum ſtagno im
mixto: excauabiturque medullitus cum ſedile /tum et caput
axis cui ualua applexa ſit in modum piſcidis ad concauum
lineamentum lancis / quoad intra ſe mutuo complexu con
cipiant pilam ferream bene teretem et bene terſam. Ad su
premum quidem axis caput quod in ualuæ ſummo eſt aderit
famella ænea ſuperliminari interſita: et præter id axis mobi
lem circa ſe imbuet anulum ferreum uſque quaque terſum et
leuigatum. Sic fiet ut nuſquam moroſa ſit ualua: et leui ap
pulſu ad arbitrium alludat. Singulis hoſtiis ualuæ erunt ge
mellæ: quarum altera hoc in latus ianuæ: altera in latus al
terum ſeſe recipiat. Valuæ eiuſque craſſitudo fiet ex ſuæ lati
tudiniſ duodecima. In ualuis ornamenta ſunt faſciæ quæ qui
dem amplitudinem ualuæ ſuperadpactæ obambiant nume
1ro ad arbitrium aut duplices aut triplices aut etiam ſimpli
ces. Quod ſi erunt geminæ et ueluti gradus alteræ ſuperal
teras diſtantæ / capient ambæ una ex ualuæ latitudine partem
ne magis quartam. ne minus ſextam. Eritque prima ſuper
eminens adpacta faſcia latior quam ſubſtituta ex quinta. Quod
ſi erunt triplices / tunc ex trabe ionica lineamenta ſuſcipi
ent. Sin autem erunt faſciæ circum ſimplices: fient ex quin
ta uſque ex ſeptima. Faſciis interior linea erit gulula. Lon
gitudo ualuæ diuidetur faſciis tranſuerſis: ita ut ſuprema
ſpatia quintam occupent totius altitudinis. Valuæ bis in
templis feneſtræ æque ornantur atque hoſtia. Sed earum ua
cua quod proximam ſub teſtudine celſam parietis partem occu
pet: ſuiſque angulis ad ſuperincuruum teſtudinati terminet:
ea re ſub arcu contra ſunt atque in hoſtiis. Nanque latiora
quidem duplo ſunt quam alta: totamque latitudinem diuidunt
columnulis duabus interſtitutis ex rationibus porticus. Sed
columnæ iſtic fere in omnibus quadrangulae ſunt. Scapho
rum lineamenta quibus pictæ tabulæ ſtatuæque collocantur /
ex lineamentis hoſtiorum ſummuntur / altitudine tertiam
ſui parietis partem implent. Ad feneſtras templorum lumi
ni apponebant pro ualuis contra pruinas et uentorum impe
tum ſtatiuas tabulas tenues alabaſtri tralucidi: aut rete aene
um marmoreum ue. Plagas uero intermedias ad rete obſti
pabant non fragili uitro: ſed lapide ſpeculari petito maxi
me ex ſogobria hiſpaniæ oppido: aut item ex Bononia gal
liæ. Id lamia eſt raro pedali amplior gypſi tralucidi et per
puriſſimi. Cui peculiare natura datum eſt: ut uetuſtatem
non ſentiat.
Poſt hæc ſpectabit quidem ad rem templorum aram in qua
ſacrificent ſtatuere loco digniſſimo: nimirum aſſidebit iu
ſte pro tribunali. Aram ueteres altam fecere pedes ſex: la
tam duodecim: in qua ſignum ſtatuerent. Aras autem ſacri
ficii gratia intra templum complures diſſeminare an deceat alio
1rum ſit iudicii. Apud maiores noſtros per illa noſtræ religi
onis initia optimi uiri in communionem coenæ conueniebant:
non ea re / ut corpus epulis ſaturum facerent. Sed ut conui
ctu mutuo manſueſcerent: et animo bonis monitis referti do
mum redirent multo cupidiſſimi uirtutis. Illic igitur liba
tis potius quam abſumptis quæ in coenam eſſent per ſummam fru
galitatem appoſita. Habebatur et lectio et ſermo de rebus
diuinis. Flagrabant omnium ſtudia ad comunem omnium
ſalutem et ad cultum uirtutis. Demum quiſque prout facul
tas ſuppeditabat offerebat in medium quaſi pietati debitum
cenſum / et benemeritorum ſtipem / id eſt per antiſtitem ero
gabatur in eos qui ope indigerent. Omnia iſtoc pacto inter
eos ueluti inter amantiſſimos fratres erant communia. Poſt
id tempus cum per principes licuit publice facere: non mul
to quidem a uetere patrum inſtituto deuiarunt: ſed maiore
populo confluente minutiore libamento uſi ſunt. Sermones
autem quibus uterentur diſerti per ea tempora pontifices ex
patrum commentariis ſpectare paſſim licet. Itaque unica tum
quidem erat ara / ad quam conueniebant. Vnicum in dies ſa
crificium celebraturi. Succeſſere hæc tempora quæ utinam
uir quiſpiam grauis pace pontificum reprehendenda duce
ret: qui cum ipſi dignitatis tuendæ gratia uix chalendis an
nuis poteſtatem populo faciant uiſendi ſui. Omnia uſque adeo
circumferta reddidere altaribus / et interdum non dico plus.
Hoc affirmo apud mortales nihil inueniri ne excogitari qui
dem poſſe: quod ſit dignius ſanctiuſque ſacrificio. Ego uero
neminem dari bene conſultum puto / qui quidem uelit res di
gniſſimas nimium perprompta facilitate uileſcere.
Sunt et quædam alia ornamentorum genera non ſtabilia
quibus ſacrificium ornetur. Sunt et quibuſ alioquin templa
honeſtentur: quorum ſpectet ratio ad architectum. Queri
tur quid omnium pulcherrimum ſit triuium ne lætum / lu
dibunda iuuentute. Mare ne refertum claſſe. Campus ne re
fertus milite et ſignis uictricibus. Forum ne refertum patri
1bus togatis et eiuſmodi: an templum alacritate luminum
illuſtre? Sed uelim quidem lumina in templis habere ma
ieſtatem. Quæ res minutis in ſcintillulis facularum quibus
hodie utimur non eſt. Habebunt non nego uenuſtatem ſi ad
aliquam lineamentorum ſpeciem coaptentur: ſi per corona
rum lineas lampadibus diſtendentur. Sed multo perplacent
ueteres qui candelabris maiuſculas conculas odoratis flam
mis incendebant. Longitudo candelabri in partes diuideba
tur ſeptem. Duæ dabantur baſi: eratque baſis triangula lon
gior ex magis quam lata. Inque imo erat ea quidem
latior quam in ſummo ex. Stilus candelabri excita
bitur uasis gutturiis alteris in alteras ſuperaſtitutis. In ſum
mo apponebatur concula gummis et lignis odoratis farci
ta. Mandarunt memoriæ quantum balſami ex publicis ue
ctigalibus iuſſerint principes in ſingulos dies ſolemnes in
cendi ad baſilicas maximas romæ. Id fuit ad libras quingen
tas octuaginta.
Hactenus de candelabris. Venio ad reliqua quitus egre
gie ornentur templa. Legimus Gigem crateras dediſſe dono
Apollini phithio ſex ex auro ſolido pondo milia triginta.
Et apud delphos ſolida ex auro et argento fuiſſe uaſa quorum
quodque amphoras caperet ſex. Fuere et qui pluris artificum
manus atque inuentum fecerint quam aurum. Apud ſamios in
templo lunonis cratere ferreis ſignis circumrefertum affuiſ
ſe ferunt: quod olim ſpartæ ad Creſum miſiſſent dono tantæ
amplitudinis / ut amphoras coeperit trecentas. Delphis quoque ſa
mios dono miſiſſe olim comperio ferream cortinam in qua miro ar
tificio animantium capita eſſet inſculpta: quam ue coloſi cubitoſ
alti ſeptem ſubnixo genu ſubſtinerent. Mirum illud Api deo ædem
feciſſe Samniticum ægyptium columnis et uariis ſignis ornatiſſimam
intuſque ſimulacrum Apis dei continuo quod ad ſolem ſpectandum
uolueretur. Illudque iterum admirabilius Cupidinis telum in
templo Dianæ apud epheſum pependiſſe nullis penitus man
datum laqueis. De iſtiuſmodi quod ſtatuam nihil habeo:
1niſi ut ſuo et decenti ponantur loco quoad ſpectentur cum
admiratione et dignitate.
Baſilicam fuiſſe principio locum conſtat: ubi ſub tectum
ad ius dicendum principes conuenirent. Huic loco digni
tatis gratia additum eſt tribunal. Poſt id / quo eſſet ea qui
dem laxior primariis tectis non ſufficientibus circumaddi
dere porticus patulas intrinſecus hinc atque hinc primum
ſimplices / mox etiam duplices. Addidere inſuper alii ſecun
dum tribunal tranſuerſam alteram ambulationem: quam qui
dem causidicam nuncupamus: quod illic rhetorum turmæ cau
sidicique uerſarentur. Et iunxere haſce ambulationes inter
ſe lineamento ducto ad. T. litteræ ſimilitudinem. Tum et
ſeruorum gratia additas fuiſſe porticus interpretantur ex
trinſecas. Itaque baſilica ex ambulatione conſtat atque por
ticibus. Atqui baſilica quod naturam quidem ſapiat templi /
multa ex parte cuncta ſibi ornamenta uendicabit quæ tem
plis debeantur. Ea tamen ita uſurpabit: ut præ ſe ferat imita
ri templa maluiſſe quam æquari. Exaggerabitur templorum mo
re. Sed ei ex aggeris altitudine quæ templis debeatur adi
metur octaua: in qua uenerationis gratia cedat digniori:
tum et cætera quæ ornamento adhibebuntur / nequicquam
eam habebunt grauitatem / quam habeant quæ templis im
ponantur. Præterea inter baſilicam atque templum hoc in
tereſt quod eam quidem propter frequentiam prope tumultu
antium litigioſorum / et propter uſum litterarum recogno
ſcendarum / ſubſcribendarumque eſſe oportet itionibus per
quam expeditam / et apertionibus uehementer illuſtrem: pro
babiturque: ſi ita erit parata ut quam patronos clientes ue ſuos
quæſitum aduenerint: ubi ſint primo aſpectu repertum ha
beant. His de rebus columnæ iſtic cum rariores exigun
tur: tum et arcuata maxime condecent: et trabeatas eti
am non recuſant. Sed baſilicam ſic diffiniemus: ut ſit ea
quidem perampla / at que admodum expedita quædam am
bulatio circumſpecta ſub tecto porticibus intimis. Nam eam
1quidem quæ nuda porticibus ſit / magis ad rationes curiæ
et ſenatus pertinere arbitramur quam ad baſilicam. Et de iſtac
ſuo dicetur loco. Baſilicas aream habere oportet ita compa
ratam ut ſit earum longitudo ad latitudinem dupla. Conue
niet etiam habere ambulationem mediam utique et cauſidi
cam liberam et expeditam. Quod ſi forte cauſidica amota
tantum erit habitura porticus hinc atque hinc ſimplices hunc
in modum finietur. Latitudo enim areæ diuidetur in partes
nouem: ex quibus dabuntur quinque ambulationi mediæ:
ſingulis autem porticibus binæ. Tum et longitudo itidem
in partes diuidetur nouem. Ex his una dabitur ſinui tribu
nalis. Amplitudini uero tribunalis in faucibus dabuntur duæ.
Sin autem præter porticum addenda erit cauſidica: tunc areæ
latitudo diuidetur in partes quattuor: duæ dabuntur mediæ
ambulationi: ſingulæ autem ſingulis porticibus. Rurſus
longitudo diuidetur ſic. Nam ſinus quidem tribunalis ſibi
introrſus capiet curuatura ſui partem longitudinis duode
cimam. Apertura uero interualli capiet duodecimam bis et
eiuſ inſuper dimidiam. Latitudo quidem cauſidicæ ſibi par
tem longitudinis areæ capiet ſextam. Sin autem una et cau
ſidicam et porticus habitura erit duplices: diuidetur quidem
latitudo in partes decem: ex quibus dabis mediæ ambulati
oni partes / tris uero in dextram / et tris alteras in ſiniſtram
occupabunt porticus partitis ſpatiis inter ſe ex dimidia. At
longitudo quidem diuidetur in partes uiginti: ex quibus da
bitur curuaturæ tribunalis pars una et amplius dimidia. Aper
tioni autem ipſius tribunalis dabuntur tris: et amplius etiam
tertia. Cauſidicæ dabuntur integræ partes nihilo plus tris.
Parietes baſilicarum non erunt quidem craſſi / uti ſunt tem
plorum. Non enim teſtudinum oneribus: ſed trabibus /
et deliquiis tectorum ſubſtinendis excitantur. Fient igitur
craſſi ex parte uigeſima ſuæ altitudinis. Parietum alti
tudo pro fronte ad ſui latitudinem ſpatii addet inſuper di
midiam et nuſquam plus. In angulis ambulationum porri
1gentur pilæ parietem ſeſe in lineam columnationum pari
etis extendentes nihil minus quam ut binas: nihil plus quam ut tris
craſſitudines eius parietis occupent. Sunt et qui et media
longitudinis linea pilam quoque ordine inter columnas ex
citent firmitudinis gratia. Eius latitudo aut tris quidem ca
pit unius columnæ craſſitudines: aut ad ſummum quattuor.
Columnationes etiam nequicquam habebunt grauitatem
quam habeant quæ templis apponuntur. Qua de re ſi præ
ſertim trabeata utemur columnatione ſic rationabimur. Nam
ſi erunt illæ quidem corynthiæ: adimetur earum ex craſſi
tudine pars duodecima. Si autem ionicæ: adimetur decima.
Si uero doricæ: nona. In cæteris deinceps capitulorum et tra
bis et faſciæ et coronæ et eiuſmodi coaptationibus templa
imitabuntur.
Arcuatis imitationibus debentur columnæ quadrangulæ.
Nam in rotundis opus erit mendoſum ea re quod capita arcus
non ad plenum in ſolido columnæ ſubſtitutæ aſſideant: ſed
quantum archa quadrati circulum a ſe contentum excedit:
tantum in uacuo pendeat. Hoc ut emendarent periti uete
res ſuperappoſuere capitulis columnarum etiam aliud lata
ſtrum quadrilaterum altum alibi ex quarta: alibi ex quin
ta diametri ſuæ columnæ. Ad lineamentum undulæ huius
ſuperadiecti quadranguli latitudo in uno æquauit maximam
capituli extenſionem: in ſummo fuere proiectiones pares al
titudini: hoc pacto frontes et anguli arcus expeditiora habu
ere ſedilia atque firmiora. Arcuatæ columnationes uti et tra
beatæ inter ſe uariæ ſunt. Nam aliæ quidem diſpanſæ: aliæ
confertæ et eiuſmodi. In confertis altitudo uacui apertio
nis dimidiam capiet latitudinis ſui ſpecies. In diſpanſis ha
bebit altitudo tertiam latitudinis quinquies. In ſubdiſpanſis
latitudo iſtæc erit ex dimidia longitudinis. In ſubconfertis
fiet ex tertia. Arcum diximus alibi trabem eſſe flexam.
Ornamenta igitur arcubus dabuntur: quæ eadem trabibus
darentur: ſi in tales columnas imponerentur. Præterea qui
1opus eſſe ornatiſſimum uolent: directas inſuper ducent li­
neas perpetuum per parietem in arcus iſtiuſmodi ſupremum
dorſum. Deformabuntque trabem et faſcias et coronas quales
ad eam altitudinem columnationibus deberi intelligant. Sed
cum baſilicæ aliæ uno porticu: aliæ bino circuantur / coro
narum idcirco ſedes ſupra columnas et arcus erit uaria. Nam his
quidem quæ uno tantum porticu ſeptæ ſint / ex tota ſui parietis
altitudine conſenſus coronarum præhendet nonam quinquies / aut
uſque ſeptimam quater. In his uero quibus duplices adſunt
porticus conſcendent coronæ nihilo minus tertia: nihilo plus
quam octaua ter. Appingentur præterea ornamenti gratia atque
item utilitatis ad parietem ſupra coronas primas aliæ inſuper
columnæ maximæ quadrangulæ: quæ in ſubſtitutas primarias
columnas mediis centris acquieſcant. Nam confert quidem quod
ſeruata oſſium ſoliditate et aucta operis honeſtate pondus atque
impenſa parietis maxima ex parte leuigabitur: adigeturque
iſtis ſupremis columnationibus etiam coronarum prominentiæ uti
operis quidem ratio iſtic exigat. Adde quod baſilicis biporticatis
alteræ in alteras columnationes ſtatuentur numero a tecto ad imum
tris. In illis autem binæ. Vbi igitur columnationes appoſue
ris tris / illic ſpatium id pietis quod ſupra columnas primas
uſque ad ſupremam tecti contignationem ſit / in partes duas di
uidetur: eoque loci ſecundæ coronices finientur. Inter primas
coronices et ſecundas paries ſeruabitur integer: atque cruſta
tionum figmentis adornabitur. Paries uero qui inter ſecun
das ac tertias coronices ſit: feneſtris fiet tranſpertuſus et lu
minibus peruius. Atque fient quidem ſuprema per interual
la columnationum in baſilicis feneſtræ uniformes atque mu
tuo correſpondentes. Earum latitudo non erit arctior quam ut tris ca
piat quartas totius interualli / quod inter columnas ſit. Altitu
do uero feneſtrarum percommode duas capiet iſtiuſmodi altitudi
neſ. Eadem ſuperliminare ſummas æquabit columnas præter capitu
lum si erunt quadrangulæ. Sin aut erunt feneſtræ ipſæ arcuatæ li
cebit arcus dorſum pene uſque ſub trabem tollere: et diminuto
1etiam arcu licebit iſtic ad arbitrium uti. Sed is columnæ pro
ximæ altitudinem non prætergredietur. Subiicietur feneſtris
pluteus cum cimatio gulula aut ouiclis. Vacua feneſtrarum
reticulabuntur: ſed non obſtipabuntur templorum lamiis ex gyp
ſo. Habeant ſane condecet quod acres uentos appellentes et in
feſtas pruinas frangat atque intercipiat / ne qua moleſtia infe
ratur. Alia ex parte aſſiduo et liberrime reſpirent neceſſe est:
ne excitatus ab frequentia pedum puluis officiat pulmonibus
ue oculiſ ue: Mihi idcirco uehementer probantur iſtic lamiæ
tenues ex ære plumbo ue crebris et minutis foraminibus ut
ita loquar expictæ / per quæ lux penetret / et ſpiritus motu au
ræ repureſcat.
Contignatio multo erit decora: ſi fiet intimum in ea cælum ſub
tenſum ad planiciem coæquabilem / atque tabulis ad unguem com
pactis. Deformabunturque aptis dimenſionibus grandes cicli
angularibus figuris commixti: diſtinguenturque membratim areo
læ lineamentis ſumptis a particulis coronarum. Maxime gulula
ouiclis bacciſque ac frondibus interſertis: fientque areolarum lim
bi circumredimiti faſciis gemmatis digna et prompta rerum pro
minentia: interque flores et acanthi inſignes ſplendeſcant: Spa
tiaque ipſa pictorum ingenio ad omnem uenuſtatis elegantiam ex
poliantur. Aurum materiæ adglutinari leucophoro pulte hu
iuſmodi aiebat Plinius. Miſcentur. n. ſinopidis ponticæ li
bræ ſex: ſilis lucidi libræ decem: infunditurque mel græcenſe:
nec ponitur in opus ante exactum diem duodecimum. Maſtix
liquatum oleo linaceo mixtum helbica ſinopide bene uſta gluti
num præbet penitus indelebile. Altitudo ianuæ in baſilicis
ad porticum referetur. Porticus ſi pro ueſtibulo extrinſecus
adiungetur / fiet alta et lata atque intrinſeca. Vacuum latera et
huiuſmodi ianuarum rationes ducentur a templis: ſed æneis ual
uis non uſque dignabitur baſilica. Fient igitur ex materia cu
preſſu / cedro et eiuſmodi: ornabunturque æneis bullis: coagmen
tabiturque omne id opus ad ſoliditate perpetuitatenque magis
quam ad delitias. Aut ſi demum uenuſtati pluſculum inſeruiendum
1eſt non interſita minutalia / quibus picturas imitamur: ſed
ſigilla potius affigentur modice prominuentia: quæ opus or
nent: et ſeſe facile tueantur. Baſilicas etiam rotundas facere ag
greſſi ſunt. In his medii conceptaculi altitudo tanta eſt: quan
ta et totius baſilicæ latitudo. Porticus uero et columnationeſ
et hoſtia et feneſtræ et eiuſmodi hiſdem finiuntur rationibus
quibus et angulares. De his hactenus.
Venio ad rerum monumenta. Iuuat hic animi gratia paulo
eſſe iucundior / quae uſque fuerim. Dum omnis noſter ſermo in com
menſurationum numeris uerſabitur. Sed ero quoad potero
ſubcinctus et preſſus dicendo. Maiores noſtri cum fines impe
rii deuictis hoſtibus ui et uiribus propagare proſequerentur:
ſigna et terminos ſtatuebant: quibus curſum uictoriæ indi
carent: et partum armis agrum a finitimis notatum diſtinctumque
redderent. Hinc metæ columna que et eiuſmodi rerum dinoſcen
darum notæ ortæ ſunt. Poſt id ſuperis gratificantes prædæ par
tem elargiri ſacris progreſſi ſunt: et publica gaudia religio
ni commendarunt. Hinc aræ ſacella et iſtiuſmodi quæ ad eam
rem facerent. Conſulendum etiam nomini et poſteritati ſta
tuerunt: noſcique uultus / et prædicari uirtutes ſuas apud ge
nus hominum elaborarunt. Hinc exuuiæ et ſtatuæ et tituli et
trophea: quæ ad concelebrandam famam facerent / excogitarunt.
Hoſce ſubditi non modo qui patriam re aliqua iuuiſſent: ſed
etiam felices et fortunati quantum per opes eorum oſtendaſ licuit
ſecuti ſunt. Sed in re perficiunda aliis alia placuere. Liberi
patris termini quos ad fines indiæ profectionis ſignum poſuit
fuere lapides crebris interuallis diſpoſiti / et arbores proceræ
quarum ſtipites hedera contexerentur. Apud liſimachiam ſtetit
ingens ara: quam argonautæ poſuere inter proficiſcendum. Pau
ſanias apud hipparim ad pontum cratere ſtatuit æneum craſſum
ad digytos ſex: quod quidem amphoras caperet ſexcentas. Ale
xander apud alceſtem fluuium trans oceanum aras poſuit duode
cim ex ſaxo ingenti quadrato. Et apud tanaim quantum ſpatii
caſtris occuparat: tantum incinxit muro: opus ſtadia uſque
1ſexaginta. Darius caſtris poſitis apud othriſios ad arteſroun
fluuium quenque militem iuſſit lapidem unum iacere in cumulos
quos uidentes poſteri et numero et amplitudine maximos
mirarentur. Seſoſtris exercitum agens eos qui ſibi uiriliter
obſtitiſſent: erecta columna ornabat appoſitis titulis magni
ficentiſſimis. In eos uero qui ſine armis ceſſiſſent pudenda
muliebria adſculpebat monumentis lapidum et columnarum. la
ſon templa ſibi per ſingulas quas peragraſſet regiones erige
bat: quæ omnia Parmenio deleuit: ne cuius esſet illic nomen
celebre præter Alexandri. Hæc illi inter expeditionem: Verum
et parta uictoria / pacatiſque rebus inſuper ſic facere uſurparunt.
In Palladis ſolertis templo compedes quibus uincti lacedemo
nes fuiſſent ſuſpendere. Lapidem quo rex machienſium ictus a
Phymio rege et peremptus ſit / euiani non modo aſſeruarunt
templo: ſed etiam uelut deum adorarunt. Aeginitæ roſtra nauium
hoſtibus arrepta dicarunt templo. Eos imitatus Auguſtus
uictor ægypti ex roſtris nauium columnas conflauit quattuor:
quas poſtea princeps Domitianuſ locauit in capitolio. His
lulius Cæſar adiecit duas: unam in roſtris: alteram ante curiam
uictis poenis nauali certamine. Aut quid ego hic turres / tem
pla obeliſcos / pyramides / labyrinthos et eiuſmodi referam:
quæ hiſtorici collegerunt. Ad id quidem hoc deuenit ſtudium
celebrandi ſui operibus iſtiuſmodi: ut etiam urbes poſteritatiſ
gratia in ſua ſuorumque nomina condiderint. Alexander / ut cæ
teros omittam præter eas quas nomini ſuo etiam quadrupedi
Bucephalæ aſtruxit urbem. Sed meo quidem iudicio illud
Pompeii fuit perquam decentius. Fugato. n. Mitridate quo ſo
ci eum ſupaſſet: eo condidit urbem nicepolim / minori ſitam in
armenia. Omnes tamen uiciſſe Seleucus uiſus eſt. Nam is qui
dem uxori apamias urbes condidit tres: matri laodicias qin
que: ſibi ſeleucias nouem: patri antiochias decem. Alii non
tam impenſæ magnitudine quam nouis aliquibus inuentis fru
ctum poſteritatis captauere. Cæſar ex baccis lauri quam in trium
pho geſſerat ſiluam ſatiuam effecit: et ſacrauit futuris trium
1phis. Apud aſcalum ſyriæ inſigne fuerat templum in quo ſi
mulacrum locatum eſt Dercetæ uultu hominis: corpore po
ſtremo piſcis: quod ſe illac in ſtagnum præcipitaſſet: additumque
eſt nefaſtum fore ſyrium qui piſcem eſtagno deguſtaſſet.
Apud lacum fucinum mutinii Medeam angiſtem ad ſerpen
tis effigiem finxere quod eius ope ſerpentum iniuria liberati ſint.
His perſimile eſt hydra Herculis io et belua lernæ: et quæ
priſci poetæ carminibus expinxere: quæ mihi quidem com
menta uehementer probantur / modo ferant præ ſe quod uir
tutem ſapiat: ueluti illud eſt quod illi ad ſepulchrum Siman
dis inſculpſere. Stat. n. iudex et primatum conuentus ue
ſtiti ſacris: eorum ex collo ad pectus pendet ſuſpenſa ueri
tas clauſis ſubnutans oculis. In medio eſt librorum cumulus
inſcriptuſque titulus. Animi hac uera medicamenta ſunt.
Sed omnium ni fallor egregius fuit uſus ſtatuarum. Orna
mento enim ueniunt et ſacris et profanis et publicis et priua
tis ædificiis: mirificamque præſtant memoriam cum hominum
tum et rerum. Et profecte præſtantiſſimo ingenio quicumque
is fuit: qui eas adinuenerit ſtatuas: una cum religione ortaſ
rabitrantur: et ſtatuarum inuentores ætruſcos fuiſſe prædi
cant. Alii Telchines Rhodios primos fuiſſe rentur: qui ſta
tuas deorum fabricarint: conſueſſeque illas ſcribunt religio
nibus abdicatas magicis nubes / imbres / et eiuſmodi induce
re: nouaſque formas animantium ad arbitrium immutare. Pri
mus græcis Cadmus Agenoris filius ſtatuas deorum in tem
plo conſecrauit. Apud Ariſtotelem primas athenis in foro po
ſitas legimus Hermodoro et Ariſtogitoni: quod hi primum ty
rannidem ſubſtuliſſent. Has Alexander abſportatas a Xerſe
ex ſuſis reſtituiſſe athenienſibus meminit Arrianus hiſtori
cus. Romæ tantam affuiſſe copiam ſtatuarum ferunt: ut al
ter adeſſe populus lapideus diceretur. Rapſinates peruetuſ
ægyptiorum rex Vulcano poſuit ſtatuas lapideas cubitos
altas quinque atque uiginti. Soſoſtris ægyptius ſe atque uxo
rem ſtatua poſuit cubitos alta duos et triginta. Amaſis apud
1memphim ſtatuam poſuit accubantem: eius magnitudo pe
des erat ſeptem et quadraginta: inque baſi duæ aſtabant aliæ
pedes altæ uiginti. Ad ſimandum louis ſtatuæ appoſitæ erant
tres Memnonis opus mirificum: unico cæſæ in lapide: qua
rum una ſedens tanta fuit: :ut eius pes ſeptem excederet cu
bitos: et præter artificis manum atque lapidis uaſtitatem quod
mirere nulla erat in tanta mole fixura aut macula: cumque la
pides ad conceptas magnitudines non ſufficerent: æreas con
flare poſteri agreſſi ſunt centicubites. Sed præcæteris Semi
ramis cum et lapis deficeret: et maius aliquid concupiſceret:
quam quod ære poſſet aſſequi: apud montem mediæ / qui bagi
ſtanus dicitur in petra ſtadiorum ſeptem et decem ſuam in
ſculpſit effigiem: quam centum uiri donis uenerarentur. Il
lud de ſtatuis minime prætereundum cenſeo quod apud Dio
dorum legimus: ſtatuarios ægyptios tantum ualere ſolitos
arte et ingenio: ut ex uariis lapidibus diuerſis poſitis locis
unum ſimulachri corpus conficerent conuentu partium adeo
perfinito: ut uno loco eodem ab artifice eſſe perfecta uide
retur. Miroque hoc ex artificio celebre illud apud ſamios
phythii Apollinis ſimulachrum extitiſſe prædicant: cuius
media fuerit pars Thelleſii opus: reliquam uero partem in
epheſo Theodorus perfinierit. Hæc animi gratia dicta ſint:
quæ tametſi faciant ad rem plurimum: uelim tamen quaſi ac
cepta referantur mutuo ex proximo qui ſequetur libro: cum
de monumentis priuatorum tranſigemus: ad quam rem iſta
maxime pertinebant. Nam cum impenſæ quidem magnitu
dine priuati ſuperari a principibus haud facile paterentur:
cum et ipſi flagrarent auiditate gloriæ: uehementerque affe
ctarent quocunque daretur pacto nominis ſui claritatem effun
dere: ea de re impenſis quidem quoad fortuna ſuppeditabat
non pepercere. Quod autem eſſet in poteſtate artificum: et
uiribus ingenii poſſet occupari: id totis ſtudiis uſurparunt.
Ergo lineamentorum elegantia et operis decentia maximis
regibus pares eſſe contendentes aſſecuti ſunt meo iudicio ut
1in ea re non multo fuerint poſtponendi. Itaque in librum pro
ximum reſeruentur. Hoc ſpondeo. Afferent ea quidem iu
cunditatem cum legeris. Sed quod hic faciat ad rem non præ
tereamus.
Sunt qui ſtatuas in templis ponendas negent. Numam re
gem ex pythagoreorum diſciplina prohibuiſſe fertur ne quod
in templis ſimulachrum imponeretur. Seneca inde ſe ſuoſque
ciues ſubirridebat. Atqui ludimus inquit pupis ut pueri: ſed
maioribus inſtituti rationem adducentes ſic ratiocinantur.
De diis quis nam adeo erit ineptus / ut non intelligat mente
non oculis diffiniendum eſſe: et formas omnine poſſe dari
nullas certum eſt: quibus tantam rem aliqua uel minima ex
parte imitari aut fingere liceat. Et conferre quidem arbitran
tur / ſi demum formæ penitus nullæ aderunt factæ manu: quo
aſſequamur / ut de primo rerum principe ſuperumque intelli
gentiis quiſque ſibi animo ea fingat: quæ ad ſuas ingenii ui
res accomodentur. Sic enim promptius altiſſimi nominis
maieſtatem multo uenerabuntur. Alii ſecus. Namque ſpecies
quidem hominum collaras in deos fuiſſe dicunt quodam op
timo ſapientique conſilio: quo facilius a uite prauitate impe
ritorum animi conuerterentur: ubi adeſſent ſimulachra, quæ
adeuntes deos ipſos adire ſe crederent. Alii effigies eorum
qui de genere hominum benemeriti eſſent: quos ue in deo
rum numero memoria conſecrandos cenſuiſſent / locis ſacra
tis ponendos uiſendoſque dedere: quo eos poſteri ueneran
tes ad uirtutis imitationem ſtudiis gloriæ incenderentur.
Sed ſtatuas præſertim in templis permaximi intereſt qua
les quibus locis frequentes: qua etiam ex materia factas ap
ponamus. Non enim quales in hortis ridiculas illius auiſtu
poris dei: non quales in porticu bellatorum hominum et cuiuſ
modi. Neque in anguſto ignobilique loco ponendas cen
ſeo. Sed prius de materia / mox de reliquis tranſigemus.
Priſci inquit Plutarchus ex ligno ſimulacra faciebant uti
in delo Apollinis: utique in urbe Populonia louis ex uite:
1quod etiam incorruptum manſiſſe multi ferunt. Vtique Dia
næ epheſiæ: quod alii ex ebano: Mutianus ex uite fuiſſe tra
dit. Peras qui templum Argolicæ condidit: et filiam anti
ſtitem conſécrauit / ex trunco pyri louem effecit. Fuere qui
deos fingi prohibuerint ex lapide quod ſit durus et immanis.
Aurum itidem atque argentum reſpuebant: quod ex terra in fæ
cunda et infoelici: quod ue morboſus ei color eſſet. Atqui Iu
piter inquit ille anguſta uix rectus ſtabat in æde: Inque Iouis
dextra fictile fulmen crat. Apud ægyptios fuere qui deum
igneum: æthereoque inhabitare igni putarint: nec poſſe homi
num ſenſu capi: ea de re deos ex criſtallo uoluere. Alii ni
gro ex lapide deos aptiſſime fingi arbitrantur: quod eum eſſe
colorem incomprehenſibilem ducerent. Alii demum auro:
quod ſyderibus conueniret. Ego uero qua ex materia deo
rum ſtatuas fieri probem addubitaui. Digniſſimam nimirum
dices materiam eſſe oportere: qua deum fingas: ſed dignita
ti perproxima eſt raritas. Tamen is non ſum / qui ex ſale qua
les efficere ſolinus refert ſiculos conſueſſe: aut quales inquit
Plinius ex uitro feciſſe uelim. Neque item ex puro auro aut
argento: non id quidem ut illi quod ex terra ortum ſterili et eo
lore morboſum recuſarint. Multa ſunt me quæ moueant in
ter quæ illud eſt: quod ad religionem ſpectare ipſe mihi per
suaſerim: ut quas deorum loco adorandas ponimus / quae prope
id aſſequi liceat / diis ipſis perſimiles apponamus. Perenni
tate igitur quoad per mortales fieri poſſit immortales ha
bendas cenſeo. Aut quid eſſe cauſæ dicam cur a maioribus
acceptam opinionem de iſtiuſmodi rebus tanti faciant: ut
iſtic audire dei pictam effigiem. Illic uero eiuſdem ipſius iſti
us dei ſtatuam proxima in ſtatione locatam preces etiam uo
ta iuſtorum audire minus opinentur. Quin et quas uulgus
maiorem in modum uenerabatur ſi tranſtuleris: ueluti deco
ctoribus qui amplius credat aut ſua commendet uota non in
uenies. Stabiles igitur et ſuas proprieque dicatas et digniſſi
mas habere ſedes oportet. Aiunt ex auro nuſquam ex hominum
1memoria uiſum opus elegans quaſi metallorum princeps ho
neſtari fucato artificio dedignetur. Id ſi ita eſt deorum ſta
tuas quas eſſe decentiſſimas affectamus auro facere non con
dicet. Adde quod facile quidem acti cupiditate non barbam
potius auream abſtulerint: quam totos integros deos colliqua
rint / ſi erunt auro. Ex ære perplacebit: ni me quam perpuriſſimi
marmoris candor illectat. Sed erit in ære quippiam quod
ex perennitatis fructu inprimis probem: modo fecerimus ta
les: ut maior ſit deteſtandi facinoris ratio ſi deleuerit: quam emo
lumenti / ſi alios in uſus conflarit. Tales erunt quidem quas
malleo aut fuſura tenui lamia ueluti ſola ductas cute infor
marimus. Scribunt ſimulachrum factum ex ebore tantæ ma
gnitudinis / ut id templi tecta uix caperent. Non laudo. Ap
tum enim eſſe oportet magnitudine formæque lineamentis:
et partium modo. Et fortaſſis barba et ſupercilio ſeueriores
maximorum deorum facies cum molliori uirginum effigie
non belle condicunt. Tum et raritas deorum augebit ni fal
limur uenerationem. In ara percommode locabuntur bini:
aut nihilo plus quam tris. Reliquorum numerus per ſcaphas
aptiſſimis ſedibus diſponetur. Horum quiſque deorum he
roum habitu et geſtu ſuam quoad per artificem id peſſis ui
tam et mores exprimat expoſco. Nolo quod pulchrum illi
ducunt / pugilem aut ludionem ſcænicum geſtiat: ſed ex uul
tu totaque corporis facie gratiam et maieſtatem deo dignam
præbere de ſe uelim adeuntibus: ut quaſi nutu et manu be
nigniſſime excipere: atque ſupplicantibus gratificari ultro
uelle uideatur. Huiuſmodi in templis ponendas ſtatuas: re
liquas uero theatris et profanis edificationibus demandan
das ſtatuo.
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE
AEDIFICATORIA LIBER OCTAVVS
QVI PVBLICI PROFANI ORNA
MENTVM INSCRIBITVR.
1
o
RNAMENTA QVAE OPERI
bus adhibeantur ad rem ædificatoriam
plurimum facere alibi diſſeruimus: et
ornamenta ædificiis non deberi omni
bus eadem ſatis conſtat. Nam ſacra qui
dem opera præſertim publica ut reddas
ornatiſſima omni arte atque induſtria est
elaborandum: ſuperis ea enim parantur: profana uero non ni
ſi hominibus. Ergo dignioribus minus digna cedant conde
cet: ſuis tamen ornamentorum partibus honeſtabuntur. Sa
cra publica eſſe qualia oportet libro ſuperiore tranſegimus.
Sequitur ut profana recenſeantur. Explicabimus igitur quod
cuique ornamenti impartiundum ſit.
Apprime publicum eſſe interpretor uiam. Nam ea quidem
cum ciuium cauſa / tum et peregrinorum etiam commodis pa
ratur. Sed cum proficiſcentium alii tellure / alii aqua ſe tranſ
ferant: de utriſque dicendum eſt. Illud repetas uelim quod ali
bi diximus. Viam aliam militarem aliam non militarem. Tum
et aliter eſſe habendam uiam intra urbem: aliter per agrum.
Militarem uiam quæ per agrum ſit / uehementer ornabit ager
ipſe / per quem dirigatur: ſi erit ille quidem cultus / conſitus /
refertus uillis / diuerſoriis / rerum amoenitate et copia: ſi mo
do mare / modo montes / modo lacum / fluentem / fontes ue /
modo aridam aut rupem aut planitiem modo nemus uallemque
exhibebit. Ornamento etiam erit / ſi non præceps / non ardua /
non ſordida: ſed / ut ſic loquar / uaga et æquabilis et omnino
patula occurret. Quas quidem res ut aſſequerentur / maio
res quid non aggreſſi ſunt? Non illud refero / in centeſimum
uſque milia re ſtratas uias lapide præduro: et maximorum la
pidum ſtrue coaggeratas. Appiam uiam inſtrauere a roma
uſque brunduſium. Viſuntur paſſim totis uiis militaribus
proſciſſæ rupes lapideæ: delumbati montes: perfoſſi colles:
æquatæ ualles: impenſa incredibili et operum miraculo. Quæ
omnia et utilitati et certe ornamento ſunt. Præterea orna
1mentum afferent digniſſimum: ſi frequentes occaſiones offen
derint uiatores: quibus ad ducantur in ſermones rerum præ
ſertim dignarum. Facundus aiebat Laberius comes in uia pro
uehiculo eſt. Et profecto non minimum leuamur ab itinera
tionis tedio confabulatione. Qua de re cum in cæteris ma
iorum inſtitutis eorum prudentiam maximi ſemper feci: tum
et in hoc uehementer laudo tametſi maiora ſpectarint inuen
to hoc de quo mox dicturi ſumus: quam ut peregre proficiſcen
tibus gratificarentur. Hominem inquit lex. xii. tabularum
in urbe ne ſepellito: ne urito. Tum ſenatus etiam conſulto
peruetuſto cautum fecerant: ne mortuum quempiam intra ur
bis moenia ſepellirent: præter uirgines ueſtales atque impe
ratorem: quod hi legibus non tenerentur. Valeriis inquit Plu
tarchus et fabriciis licebat honoris gratia ſepelliri in foro:
ſed eorum poſteri cum eo impoſuiſſent: illico face ſuppoſi
ta aſportabant: indicantes id licere ſed nolle. Ergo ſepulchra
ſuorum locabant per agrum locis idoneis et conſpicuis per per
uiam: atque efficiebant quoad per eorum facultates et arti
ficum manus licebat / ut eſſent illa quidem ornamentis refer
tiſſima. Stabant idcirco lineamentis aſtructa exquiſitiſſi
mis. Non deerat columnarum copia. Splendebant cruſta
tiones. Nitebant et ſtatuæ / et ſigna / et tabulæ. Spectaban
tur ducti æro aut marmore uultus artificio pereleganti.
Quo inſtituto quantum illi quidem uiri ſapientiſſimi et
rei publicæ et bonis moribus proſpexerint / non eſt ut lon
gum proſequar. Tantum ea pertingam: quæ ad rem no
ſtram faciant. Etenim quid putes uiatores ſi quando uia ap
pia / aut quauis alia militari uia proficiſcebantur: quod eas
intuerentur mirifice refertas copia monimentorum: an non
maiorem in modum delectabantur: cum hoc et illud atque
item alterum / atque item aliud ſepulchrum ornatiſſimum ſeſe
offerret: unde titulus effigieſque uirum illuſtrium recognoſce
rentur. Quid igitur ex tam multis inditiis ueteris memoriæ / num
parum præſtabatur occaſionis / unde ſummorum hominum geſta re
1petentes et uiam ſermone leuarent: et urbi dignitatem ad/
augerent. Sed erat iſtuc quidem minimum. Illud erat magis
penſandum: quod patriæ ciuiumque fortunis atque ſaluti bel
liſſime ex ea re prouideretur. Inter præcipua cur legem agra
riam diuites recuſarint fuiſſe teſtatur Appianus hiſtoricus /
quod impium ducerent monumenta maiorum ad alienos tran
ſire. Quanta igitur patrimonia ad pronepotes perueniſſe
arbitramur hac una uel charitatis / uel pietatis / uel religio
nis ueneratione atque obſeruatione: quæ aſſotus alea deco
ctoreſque perdidiſſent. Adde quod erat iſtud quidem cum fa
miliis / tum urbi ornamentum nominis et poſteritatis: quo
iterum atque iterum excitarentur: ut mallent laudatiſſimo
rum uirtutes imitari. Demum quid illud? quibus nam ocu
lis ſi quando id ita accidiſſet inſolentem intra ſuorum mo
numenta craſſabundumque intueri hoſtem potuiſſent. Quis
nam ignauus et uecors non illico exarſiſſet uindicandi et pa
triæ et decoris cupiditatem? Et quantum fortitudinis ſeu in
dignitas / ſeu pietas / ſeu dolor inde ſuſceptus in uirorum ani
mis iniieciſſent. Itaque laudandi ueteres. Noſtros tamen non
auſim uituperare: qui intra urbem ſacratiſſimis locis con
dant: modo cadauer non intra templum inferant / ubi patres
et magiſtratus ad aram uocatis ſuperis conueniant. Ex quo
illud fiat interdum: ut ſacrificis puritas contaminetur cor
rupti uaporis feditate. Quanto commodius hi qui cremare
corpora inſtituere.
Sed iuuat hic de ſepulchrorum rationibus non præterire
quæ quidem dicenda uideantur. Proxime enim accedunt ut
opera putentur publica quando religioni commendantur:
ubi corpus demortui hominis condas / inquit lex / ſacer eſto.
Et nos id ipſum profitemur: ſepulchrorum iura ad religio
nem pertinere. Itaque cum omnibus rebus religio præferen
da ſit de his quamuis ad priuatorum iura pertineant: ante quam
ad publica profana proſequar dicendum cenſeo. Nulla pe
ne uſpiam tam efferata fuit gens: quæ non habendam ſepul
1chrorum rationem ſenſerit: præter nescio quos iotophagos
quos ex ultima indorum barbarie prædicant ſuos mari ſoli
tos defuncto, iacere. Parum intereſſe aſſeuerantes humo ne
an aqua an igne diſſoluerentur. Albani etiam curam habere
defunctorum nefas eſſe arbitrabantur. Sabæi corpora defun
ctorum æque atque ſtercus ducebant: quin et reges ſterquilli
nus deiiciebant. Tragloedites mortui ceruicem cum pedi
bus alligabant: et raptim cum riſu et iocis efferebant: nullaque
loci habita cura mandabant terræ: atque ad caput capræ cornu
apponebant. Sed iſtos nemo qui humanitatem ſapiat appro
babit. Alii cum apud ægyptios / tum et apud græcos non ſo
lum corpori ſed etiam nomini amicorum monumenta ædi
ficabant: quorum pietatem nemo non laudat. Eos uero apud
indos qui quidem eſſe omnium præclariſſima monumenta
dicerent / quæ hominum memoria poſteritati mandata ſer
uarentur: qui ue probatiſſimorum funera non re alia quam eorum
laudes cantando celebrabant / audiendos in primis puto. Sed
eorum cauſa qui ſuperſtites ſint / etiam corporis rationem ha
bendam ſtatuo. Adde quod ad nominis poſteritatem ſepulchra
plurimum ualere in promptu eſt. Maiores noſtri his qui de
republica ſanguine et uita egregie meriti eſſent: ut gratias
referrent: cæteroſque ad parem uirtutis gloriam excitarent: cum
ſtatuas tum et ſepulchra dare publice conſueuerunt. Sed ſtatuas
fortaſſis dedere multis: ſepulchra paucis: quod illas intellige
rent interire tempeſtate et uetuſtate. Sepulchrorum aut ſancti
tas inquit Cicero in ipſo ſolo eſt, quod nulla re deleri neque mo
ueri poteſt. Nam ut cætera extinguntur / ſic ſepulchra ſunt ſan
ctiora uetuſtate. Atqui religioni dicarunt ſepulchra eo ſpe
ctantes ni fallor / ut cuius uiri memoriam ſtructuræ et ſoli ſta
bilitati commendaſſent / deorum metu et religione tuerentur: quo
etiam hominum manu inuiolatum ſeruaretur. Hinc illud ex lege
xii. tabularum quod ueſtibulum adituſue ad ſepulchrum capere uſu
non licebat. Adde et legem / quam poena grauis indicta erat ſi
quis buſtum uiolaſſet: aut ex ſepulchro columnam diſieciſſet:
1fregiſſet ue. Demum apud omnes gentes bene moratas ſe
pulchrorum habita eſt ratio. Tanta fuit apud athenienſes
cura ſepulchrorum: ut etiam peremptos bello ſi quis dux ho
neſtare ſepulchro neglexiſſet capite plecteretur. Apud he
breo, lege cauebatur: ne hoſtem quidem inſepultum relin
querent. Multa de funerum ſepulchrorumque generibus refe
runtur: quæ ab re eſſet proſequi. Vti illud eſt quod de ſcy
this fertur: eos inter epulas honoris gratia ſolitos comedere
defunctos et alios nutrire canes: a quibus uita functi uora
rentur. Sed de his hactenus. Ferme omnes qui rem publicam
bene conſtitutam ſuis eſſe legibus uoluere / in primis cura
runt / ut cum funera tum et ſepulchra nequicquam ſumptuo
ſiora fierent. Ex Pittaci lege ſuper terræ tumulum aliud non
licebat præter columnellas tris non plus altas cubitos appo
nere aut menſuram. Conuenire enim arbitrabantur ut in qua
re communis omnium natura eſſet: in ea nullum fortunæ di
ſcrimen haberetur: ſed eſſent omnia plebi æque atque locu
pletioribus communia. Ita ex uetere quidem more gleba pu
ra operiebantur: idque recte fieri interpretabantur quando qui
dem corpus quod ex terra eſſet / quaſi in matris gremium con
derent: indixere nequis ſepulchrum faceret operoſius quam quod
decem homines efficerent triduo. Verum qui curioſiſſime
ſepulchra condidere præcæteris fuere ægyptii. Nanque errare
quidem genus hominum prædicabant qui domos breuiſſimi
temporis diuerſorium lautiſſimas ædificarent: ſepulchra uero
ubi diutiſſime eſſent requeturi præ illis negligerent. Sed mihi
ſic fit ueriſimile. Gentes tum quidem per illam ueterem poſteri
tatem ſic inſtituiſſe. Nam quo loci cadauer condidiſſent: illic
notationis gratia principio poſuiſſe aut lapidem aut fortaſ
ſis quod Platoni ſuis in legibus perplacuit: arborem et mox
coepiſſe aliquid ſuper circum ue aſtruere: nequid fera ſuffodi
endo eruendoque fædum efficeret. Cum uero deinceps ea rediſſet
anni facies: ut agrum uiderent aut florentem aut onuſtum
meſſe / uti cum erat cum ſui e uita deceſſiſſent: nimirum
1excitabantur in eorum animis deſideria cariſſimorum quos
amiſiſſent: ſimulque illorum dicta et facta repetentes locum
adibant: et defuncti memoriam quibus poterant rebus hone
ſtabant. Hinc fortaſſis ortum eſt illud/ ut aſſueuerint cum
cæteri tum præſertim græci bene de ſe meritorum tumulos
honeſtare inferiis. Conueniebant enim inquit Tuchidides
illic cum indumentorum apparatu: et fructuum primitias
afferebant. Quod quidem opus et piiſſimum et maxime re
ligioſum putarunt: ut etiam publice id facerent. Ex quo fit
ut ſic proſequar coniectura. Hinc eos ad ſepulchra / non tu
mulos modo aut columellas operimenti notationis ue cau
ſa: uerum et ponere delubra etiam inſtituiſſe: quo haberent
ubi id ſacrum facerent cum dignitate. Ex quo illud curarunt
ut eſſent illa quidem perquam decentiſſima: atque omni ex par
te cultiſſima. Sed loca ubi ſepulchra iſtiuſmodi ponerent /
apud ueteres fuere uaria. Ex pontificia lege publico in lo
co facere ſepulchrum uetabantur. Platoni ſic uiſum eſt ho
minem habendum ita ut neque uiuus neque mortuus ulla ex par
te hominum cetui ſit grauis. Eaque de re cum extra urbem tum
et non alibi quam in agro penitus ſterili conderent edicebat. Hunc
imitati fuere qui certum ſepulchris locum deſignarint ſub
diuo: et ab hominum cætu excluſum: quos ego uehementer
probo. Alii contra: cadauera condita gypſo aut ſale ſerua
bant domi. Micerinus ægyptiorum rex mortuam filiam in
boue ligneo condiderat: apud ſeque ſeruauerat aula regia: iu
bebatque in ſingulos dies ei qui myſteriis præerant paren
tarent. Solitos refert Seruius ueteres præſtantiſſimis filiis
atque nobiliſſimis locare ſepulchra excelſis et maxime con
ſpicuis in montibus. Alexandrini per Strabonis hiſtorici tem
pora ſepta et hortos habebant condendis corporibus dicatos.
Proxima patrum noſtrorum ætate ſacella templis maioribus
adacta extruebant ſepulchrorum cauſa: uiſunturque toto
in latio buſtuaria familiarum ſuffoſſa tellure inſtructa di
ſtinctis per parietem buſtulis: quibus crematorum reliquias
1conderent: ſtatque breuis titulus etiam piſtori / tonſori / eo /
quo / aliptæ / et eiuſmodi qui in familia uerſabantur. Vbi au
tem putos infantulos condidiſſent ſollatia matrum / eorum
effigies gypſo expreſſas in urna intercludebant. Maiorum
effigies præſertim ingenuorum marmoreas apponebant. Hæc
illi. At nos eos non improbabimus ubi uis corpus conden
dum inſtituerint: qui digniſſimis locis nominis monumen
ta mandarint. Cæterum quæ iſtiuſmodi in monumentis de
lectent hæc ſunt. Forma operis et titulus. Quam formam ædi
ficandi ueteres præcæteris condignam ſepulchris putarint.
non facile dixerim. Auguſti ſepulchrum romæ ſtructum mar
moreo fuit lapide quadrato: et opertum arboribus fronde per
petuo uirenti. In ſummo Auguſti ſimulacrum extabat. In in
ſula tyrina non longe a carmania Erithræ ſepulchrum fuit
ingens tumulus ſilueſtribus palmis conſitus. Zarinæ ſacro
rum reginæ ſepulchrum fuit pyramis trilatera: et in ſummo
coloſus aureus. Arthacheo præfecto xerſis ab uniuerſo exer
citu tumulus tellure congeſta effectus eſt. Sed apud omnes
quod primum quaererent videre uideor fuisse ut a caeteris li
neamento differrant: non quo aliorum opera uituperarent:
ſed quo inuenti nouitate ad ſe ſpectandum illectarent: exque
profuſa ſepulchrorum conſuetudine et ſtudio nouis in dies li
neamentis inuentis: eo progreſſi ſunt: ut nihil excogitari amplius
poſſit quod illi non uſurparint / belliſſimeque perfecerint: et cuncta
demum eiuſmodi ſunt ut egregie probentur. Sed ex omni multitudi
ne hoc aduertimus: alios nihil plus curaſſe quam ut id quod cor
pus caperet honeſtarent. Alios uero amplius quæſiſſe quidpiam
aſtruere: cui titulos et rerum geſtarum famam pulcherrime commen
darent. Ergo illi aut marmoreo tantum ſcrineo contenti extitere
aut inſuperſacellum addidere quantum loci religio poſtulaſſet.
Alteri uero columnam pyramidem aut molem et eiuſmodi maxi
ma opera ſuperaſtruxere / non ea quidem in primis ſeruan
di corporis gratia: ſed uel magis nominis atque poſterita
tis. Apud aſon troadis lapidem haberi diximus ſarchopha
1gon qui corpora confeſtim conſumat. In congeſtitio obrude
ratoque ſolo confeſtim humor abſumitur. Iſtiuſmodi minuta
non proſequar
Nunc quoniam ueterum ſepulchra probentur: uideo alibi
ſacella / alibi pyramides / alibi columnas / alibi aliud ut moles
et eiuſmodi poſitas: de his nobis ſingulis dicendum cenſeo:
ac prius de ſacellis. Velim ſacella iſtæc ſint ueluti puſilla
templorum exemplaria. Neque recuſabo ſi adiunxeris linea
menta a uariis quibuſuis ædificiorum generibus collecta: mo
do ea quidem ad gratiam faciant atque etiam ad perennitatem. No
bili ne materia an potius ignobili monimenta hæc quæ æter
na eſſe concupiſcimus aſtruxiſſe conferat non ſatis conſtat prop
ter aſportantium iniurias. Sed ornatus nimirum delectat:
quo / ut alibi diximus / nihil ad conſeruandas res poſteritatique
commendandas commodius eſt. Ex C. Cæſaris atque ex Claudii
ſepulchris tantorum principum / quæ quidem proculdubio
clariſſima fuere / nihil plus hac tempeſtate relictu uidemus
quam ſingulos puſillos quadratos lapides bicubitales: quibus
eorum nomina ſeruentur. Ea quidem ni fallor nominis monu
menta ſi commendata maioribus lapidibus fuiſſent: cum cæte
ris abrepta ornamentis et diffracta iam tum pridem defeciſ
ſent. Alibi alia uiſuntur ſepulchra uetuſtiſſima, quæ nemo
uiolarit / quod ſint opere reticulato / aut lapide a alios uſus in
utili: ut facile a cupidorum manibus ſeſe uindicarint. Ex quo
illud eſt quod hic monendos putem eos: qui ſua uelint eſſe ad
modum perpetua: ut lapide aſtruant non infirmo quidem ſed non
adeo elegam i ut ea quiſpiam aut facile concupiſcat: aut leuiter ar
ripiat. Præterea pro cuiuſque dignitate modum in his habendum pu
to. ut etiam in regibus profuſam impenſarum inſolentiam uituperem. Et
certe portenta illa opum quæ ſibi ægyptii aſtruxere ipſiſ quoque
ſuperis ingrata deteſtor: quandoquidem illorum nemo in tam fa
ſtuoſiſſimis ſepulchris humatus ſit. Laudabunt fortaſſis alii
noſtros ætruſeos quod ægyptus in magnificentia operum ſimilium
non multo ceſſerint: atque inter caeteros Porſennam qui quidem
1ſub urbe cluſio ſibi ſepulchrum condidit lapide quadrato in
cuius baſi alta pedes quinquagenos labyrinthus fuerit peni
tus inextricabilis: et ſupra id pyramides ſurgebant quinque
ſingulæ ſingulis angulis / una in medio. Quarum latitudo in
imo ad pedes fuerit quinos et ſeptuagenos: et in earum ſummo
aderat orbis æneus: ex quo pendebant excepta catenis tintin
nabula: quæ uento agitata longe ſonitum referebant. Idque in
opus inſuper quattuor aſſurgebant aliæ pyramides altæ pe
des centenos. Et in haſce iterato aliæ non modo uaſtitate uerum
etiam lineamento incredibiles. Iſta mihi prodigioſa et ad nul
los optimos uſus accomodata nequicquam ſatis probabuntur. Il
lud Cyri perſarum regis probarunt: eiuſque moderationem omnibus
uaſtiſſimorum operum iactantiis præferendam exiſtimarunt. Namque
illi quidem apud paſargadas reſtudinatum domicilium perpuſil
lum quadrato lapide aſſurgebat porta puſilla uix bipedali.
Intus pro regis dignitate aurea in urna reconditum Cyri erat
corpus. Aediculam hanc nemus ex omni pomorum genere conſi
tum circuibat: et late locus uirebat prato irriguo: neque de
erant rhoſa paſſim / et florum copia omnia odorata læta amoena.
Conueniebatque cum his titulus aſcriptus. Homo ego ille ſum
Cyrus Cambiſis filius: quem meminiſtis perſis impium conſti
tuiſſe. non eſt igitur ut inuideas quod me hoc habeat domicilium.
Sed iam redeo ad pyramides: Pyramidem alii fortaſſis tri
angulam reliqui omnes quadrangulam effecere. Earum placuit al
titudo quanta et latitudo. Laudatur qui alibi ita duxerit in
pyramide lineas ut a ſole umbram non exciperent: has plerique
omnes quadrato lapide: nonnulli etiam lateritus excitarunt.
columnarum aliæ ædificatoriæ: quibus paſſim in ædificiis
uterentur: aliæ fuere amplitudine ad ciuiles ædificandi uſus
minime aptæ: ſed ſolum notationis et poſteritatis gratia exco
gitatæ. De his igitur dicendum. Eius partes hæ ſunt / propo
dio et crepidine ſurgentes ab ipſo pauimento ſoli adſunt gra
dus. In eos ara quadrangula. In hanc rurſus altera eminet ara
prima non nihil minor. Tertio loco baſis columnæ: mox co
1lumna ipſa: in eam capitulum: extremo loco ſtatua ſuggeſto
imposita. sunt qui inter primam atque secundam aram quippiam
ueluti lataſtrum ſuggesti loco interposuerunt: quo eſſet opus
celsiore cum uenuſtate. Iſtarum partium omnium lineamenta ſume
tur uti in operibus templorum ex diametro imæ columnæ. Sed
basis isthaec ubi uaſtiſſima fient opera unicum tantum habebit
non plures quales cæteræ columnæ toros. Diuidetur idcirco ba
ſis craſſitudo in partes quinque: duas dabis toro: lataſtro aut
tris. Lataſtri amplitudo quaque uerſus capiet ex diametro co
lumnæ dimidium dimidii quinquies. Aræ aut in quibus aſſi
deat baſis partes habebunt haſce. Supremo loco quod ipſum
omnibus debetur partibus ſtructuræ prominebit cimatium: in
imo quidem aderit ſoccus. Sic. n. ſimilitudinis gratia appello
id ornamentum porrectum aut gradibus / aut undula / aut gulu
la / quod quidem partis alicuius propria ſit baſis. Sed de ara
iſtiuſmodi nonnulla dicenda ſunt: quæ ex induſtria in hunc lo
cum deſtinata ſuperiori libro praetermiſimus.
Dixi accidiſſe ut columnis murulos ſubſtinendos ducerent:
Cum igitur poſitis murulis itiones expeditiores habere uolu
iſſent amotis reliquis intermediis tantum ex murulo ſub baſi
bus columnarum reliquerunt: quantum ferendis columnis ipſis ſuffice
ret. Id nos ſic relictum aram nuncupamus. Huic mutulo fue
rat ornamentum in ſummo cimatium: gulula / aut undula / aut
quiduis tale. Tum et par in imo ſoccus reſpondebat. His igitur
ambobus ornamentis aram incinxere: effecereque ipſum id ci
matium ad aræ ipſius altitudinem ex quanta aut ex ſexta. Aram
aut poſuere craſſam nuſquam minus quam ut ad amplitudinem baſis
columnæ reſponderet: ne quid lataſtri ſuperaſtructio in uacuo
penderet. Alii firmitudinis gratia octauam lataſtri addidere
craſſitudini muruli. Cæterum arulæ altitudo præter cimatium
et ſoccum aut fuit par latitudini ſuæ aut ſupauit ex quinta.
Itaque iſtiuſmodi apud elegantes fuiſſe murulos et aras inue
nimus. Redeo ad columnam. Sub columnæ baſi ara ſtatuetur:
quæ ad baſim columnæ uti mox diximus commodis dimenſio
1nibus reſpondeat. Huic cimatium erit integrum opus coronæ
præſertim ionicæ: cuius meminiſti eſſe lineamenta hæc. Infi
mo loco gulula: mox gradus: poſt rudens: poſt mutulorum
frons prætectus: ultimo ſupremo loco undula cum funiculis
et nextrulo ordinibus inuerſis. Ara uero altera huic ſubſti
tuta itidem parilibus ducetur lineamentis: ita ut ſuper eam nihil
aſtructi pendeat in uacuo. Sed huic ab ſolo ipſo pauimenti aſ
ſurgent gradus aut tris aut quandoque altitudinibus inter ſe et re
tractionibus imparibus. Hi uero gradus una nihil plus quam quar
tam: nihil minus ſextam aræ ſupra ſe impoſitæ partem omni alti
tudine ſui adæquabunt. In ara iſtac adaperietur hoſtiolum appin
genturque ornamenta ei aut dorica aut ionica: qualia in templis
recenſuimus. In altera autem ſublatiore ara tituli aſcribentur:
et exuuiarum congeries aſculpetur. Siquid inter haſce duas aras
ſubinterponetur: altum fiet ex tertia ſuæ amplitudinis: idque ſpa
tium occupabunt ſigna adpacta uti ſunt plaudentes deæ / Vi
ctoria / gloria / Fama / copia / et eiuſmodi. Fuere qui ſupremam
aram cruſtarint ære aurato Aris abſolutis et baſi ſuperexcita
bitur columna: eius proceritas ſepties diametrum complebit ſui.
In ſummo ſcapo columna ſi erit ampliſſima fiet gracilior quam in
imo non plus quam ex decima. In cæteris minoribus ea ſequemur
quæ libro ſuperiore tranſegimus. Fuere qui columnæ altitudinem
ad pedes centenos duxerint: totamque circum aſperam ſignis et rerum
hiſtoria conueſtitam reddiderint: introrſuſque gradus ad cocleam
ſcalpſerint: quibus ad ſummum uſque conſcendas. In columna iſti
uſmodi capitulum appoſuere doricum amota colli adiectione
ſupra ſummum capituli operculum: in minoribus columnis trabs
faſciæ coronæque ornamenta quaque circumſepta imponuntur. In
maximis aut columnis iſta prætermittentur. Tantorum. n. lapi
dum fruſta non ſuppeditarent: neque facile operi ſuperſtitueren
tur. In utriſque ſupremo loco apponetur quippiam: quod ipſum
pro baſi ſit: in qua ſtatua collocetur. Id ſi forte erit quadra
ta ara: tunc illa quidem ſuis angulis ſolidum columnæ non exce
det. Sin autem eadem erit rotunda: eius amplitudo quadrati
1iſtius lineas non exibit. Statuæ magnitudo erat ex tertia ſuæ
columnæ. Ac de columnis hactenus.
Ad molem quidem ſic lineamenta ueteres ducere aſſueuere.
Primo loco quadrata arca templorum more exaggerata ſurge
bat. Inde paries attollebatur nihil minus quam ex ſexta: nihil
plus quam ex quarta longitudinis areæ. Ornamenta parieti aut non
niſi in ſummo atque in imo atque etiam in angulis adigebantur.
Aut præter id adpactæ per parietem columnationes prominebant.
Sed ſi non niſi in angulis columnæ apponebantur: tunc totius
parietis altitudo præter gradus crepidinum diuidebatur in par
tes quattuor: ex quibus dabantur tris columnæ cum capitulo
et baſi. Suprema uero pars unica dabatur reliquis ornamen
tis: hoc eſt trabi / faſciæ / et coronæ. Rurſus pars iſtæc unica
ſuprema diuidebatur in modulos ſexdecim: trabi dabantur
moduli quinque: faſciæ itidem quinque: coronæ cum undula daban
tur ſex. Quod aut erat ſub trabe uſque ad crepidinem aggera
tionis diuidebatur in partes quinque et uiginti: ex quibus tres
dabantur altitudini capituli: duæ autem baſi: reſiduum inter
medium complebat columnæ longitudo: fiebantque in angu
lis iſtiuſmodi ſemper quadrangulæ columnæ. Baſis unico for
mabatur thoro: fiebatque is ex dimidia totius altitudinis baſis.
columna in imo nextruli loco eadem habebat lineamenta proiectu
ræ ſui: qualia in ſummo ſcapo latitudo columnæ in his operibus
fiebat ex quarta ſuæ longitudinis. Vbi autem refertus erat pa
ries ordine columnationis: tunc quæ in
bant columnæ latæ habebantur ex ſuæ longitudinis ſexta: reli
quæ uero per parietem columnæ earumque ornamenta ex templorum linea
mentis ducebantur. Inter has columnationes et proxime ſuperio
res hoc intereſt: quod in illis ab angulo ad angulum tota parietiſ
longitudine: cum in imo baſis tum et in ſummo torques et nextrulum
columnæ ſub trabe perducitur. Id non fit ubi plures columnæ adpa
ctæ prominent. Tametſi fuerint quae baſis lineamentum eſſe iſtic to
to operi ueluti in templis circumduxerint. Intra quadrangulum
hunc parietum ambitum ſeſe attollebat rotundum et conſpicuum
1opus eminens amplius quam parietes iam poſiti parte diametri
ſui nihilo minus dimidia: nihilo plus tertia bis. Etuſque rotun
di latitudo ex maximo iſtius quadrangulæ areæ diametro ca
piebat nihil minus dimidiam: nihil plus ſextam quinquies. Plu
rimi quintam occuparunt ter: iterabantque rotunda quadratis: et
uiciſſim ſecundo quadrato alterum rotundum quibus dixi ratio
nibus ſuperimponentes ad quartam uſque aſtructionem: et ornabant
quæ hactenus recenſuimus. non deerant per molem ipſam aſcenſus
commodiſſimi: et ſacellorum religiones: et præſurgentes a parie
te in præcelſum columnationes: et inter columnas ſtatuarum decus
et tituli aptis locis diſpoſiti et collocati.
Sed iam uenio ad titulos. Eorum fuit uſus et multiplex et ua
rius apud ueteres. Non. n. ſepulchris ſolum: ſed et ſacris ædi
bus et priuatis etiam domibus habebantur: Inſcribebant inquit
Simacus / faſtigiis templi nomina deorum quibus dicaſſent: noſtri
ſacellis cui et quo eſſent annorum tempore dicata inſcribere aſſu
euerant. Quod mihi uehementer placet. Et ne ſit hoc quidem
ab re / cum appuliſſet cizicum Crates philoſophus: atque paſſim
priuatorum ædibus inſcriptos uerſiculos hoſce inueniret. Na
tus Iouis fortiſſimus uir Hercules hic habitabat: intret hanc
donum nihil mali: irriſit: ſuaſitque potius inſcriberent. Hic
paupertas habitat. Hanc. n. omne monſtri genus promptius et ua
lidius abacturam quam Herculem. Sed tituli quidem erunt aut ſcrip
ti: quos epigrammata nuncupabant: aut notati ſignis et imagi
nibus. Sepulchris Plato uerſus non plus quattuor ſcriberent
edicebat. Atqui tu media mihi inquit ille / carmen pone co
lumna: Sed breue: quod currens uector ab urbe legat. Et cer
te nimia prolixitas cum alibi tum maxime in his perquam odioſa
eſt. Aut ſi tandem paulo prolixior eſt: omnino ſit elegans dictum:
habeatque in ſe quod animum moueat ad pietatem / miſericordi
am: ad gratiam: quod ue legiſſe non poeniteat / et mandaſſe me
moriæ / et pronuntiaſſe iuuet. Laudatur illud Omeneæ. Si
penſare animas ſinerent crudelia fata: Penſarem pro te cara Ome
næa libens. At nunc / quod ſupereſt / fugiam lucemque deoſque: Vt te
1immatura per ſtyga morte ſequar. Et alibi. Nemo inquit il
le mihi funera faxit. Cur uiuus uolito docta per ora uirum.
Ad ſepulchra eorum qui apud termophilas occidere lacedemo
nii inſcripſerant. Hoſpes nuncia lacedemoniis nos hic iacere
dum eorum iuſſa ſequimur. Neque etiam aſpernabimur / ſi quid ha
bebit lepiditatis miraculum. Heus uiator: hic uir et uxor non
litigant. Quæres qui ſumus: non dicam. At eodum ipſa dico: hic
Belbius balbus me Brebiam peppam nuncupat. Oe coniunx etiam
defuncta garris: Iſtiuſmodi perplacent.
Notas litterarum maiores ære inauratas marmoribus affige
bant. Aegyptii ſignis utebantur hunc inmodum. Nam oculo
deum: uulture naturam: ape regem: ciclo tempus: boue pacem et
eiuſmodi ſignificabant: dicebantque quibuſque ſuas tantum litteraſ
notas eſſe: et futurum olim / ut earum cognitio penitus pereat:
ut apud nos ætruſcos euenit per ætruriam ex oppidorum ruinis
et buſtuariis defoſſa uidimus ſepulchra litteris uti omnes ſibi
perſuadebant inſcripta ætruſcis. Earum notæ imitantur græcas:
imitantur etiam latinas: ſed quod moneant intelligit nemo. Itaque
et cæteris fore futurum ut eueniat id æque autumant. Suum aut
adnotandi genus quo iſtic ægyptii uterentur toto orbe terrarum
a peritis uiris quibus ſolis digniſſime res communicandæ ſine
perfacile poſſe interpretari. Hos plerique imitati uaria ſepul
chris aſculpſere. Ad ſepulchrum Dyogenis cynici columna erat
erecta: in qua ex pario lapide canem impoſuerant. Sepulchrum
apud ſyracuſas Archimedis uetuſtate neglectum ut uepribus
obrutum. ſuiſque incognitum ciuibus arpinas Cicero ſe inueniſſe
gloriabatur coniectura ex chylindro et ſpherula: quam uidiſſet
inſculptam eminenti quadam in columna. Ad ſepulchrum Simandi
ægyptiorum regis ſculpta eius erat mater ſaxo cubitorum uigin
ti: tria regia inſignia ſupra caput geſtans: quo oſtendebat fi
liam uxorem et matrem fuiſſe regis. Sardanapali aſſyriorum regis
ſtatuam ſepulchro appoſuere manus collidentem plauſu / atque
ſubſcripſerant. Tarſum archileumque condidi die non amplius una.
At tu mi hoſpes agedum comede et bibe cum feſtiuitate iocoque:
1doquidem cætera quæ hominum ſunt haud quaquam hoc di
gna ſunt id eſt plauſu. Itaque iſtiuſmodi notis et ſignis illi qui
dem utebantur. Noſtri uero latini clariſſimorum uirorum geſta
exprimere ſculpta placuit hiſtoria. Hinc columnæ: hinc ar
cus triumphales / hinc porticus referti picta ſculpta ue hiſto
ria. Sed in his non niſi digniſſimarum grauiſſimarumque rerum uelim
monumenta mandes. De his hactenus diximus. Terreſtres
uias aquarum traiectiones iiſdem gaudebunt rebus: quæ et uiis
terreſtribus probentur. Sed quando maritimis atque non nihil etiam
terreſtribus uiis ſpecula debeatur: de ea tranſigendum eſt.
Præcipuum afferunt ornamentum ſpeculæ: ubi aptis locis po
ſitæ: et lineamentis commodis eductæ ſint. Quod ſi erunt etiam
non rariſſimæ: illæ quidem ſeſe procul uiſendas præſtabunt cum
dignitate. Non tamen proximam abhinc ad annos ducentos æta
tem laudo: quam habuit comunis quidem morbus turrium aſtruen
darum etiam minutis in oppidis. Nemo pater familias turre po
tuiſſe carere uiſus eſt. Hinc paſſim ſiluæ ſurgebant turrium.
Sunt qui putent aſtro mouente etiam hominum animos uariari: ad
annos abhinc. ccc: uſque. cccc. tantus uiguit feruor religionis
ut nati homines uiderentur non aliam ad rem magis quam ad ſacras
ædes aſtruendas. non dico plus. Romæ per hos dies tametſi de
numero plus parte dimidia corruerint ſacra ſupra duo milia
etiam quingenta luſtrauimus tecta. Aut quid hoc eſt quod ui
demus certatim totam italiam innouari? Quantas urbes totas aſ
ſerulis compactas pueuri uidebamus: quas nunc marmoreas red
didere? Redeo ad ſpeculas. non hic refero quod apud Hero
dotum legimus: ſpeculam fuiſſe in medio templo ad babylonem: cu
ius baſis quaque uerſus ſtadium adimpleret integrum: ſtructu
riſque conſtaret octo alteris in alteris ſuperimpoſitis. Quod qui
dem opus laudabo in ſpeculis. Structuræ. n. in altum iſtic
aceruatæ ad gratiam atque ad firmitatem faciunt: quandoquidem ca
rum teſtudinationibus concatenationes ita interſerantur: ut pa
rietes belliſſime contineantur. Specula erit aut quadrangula
aut rotunda. in utriſque altitudo latitudini reſpondeat ex quota
1neceſſe eſt. Quadrangula cum gracilis ſutura eſt / lata fiet ex
ſexta ſuæ altitudinis: rotunda quater habebit diametrum in al
titudine: craſſiſſima quæ futura eſt ſi erit quadrangula: fiet
lata nihil plus quam ex quarta ſuæ altitudinis. Si rotunda diame
trum habebit ter. Craſſitudini parietis ſi erit illa quidem ad cu
bitos alta quatraginta dabis nihil minus pedes quattuor. Si
ad cubitos uſque fiet quinquaginta tunc ei pedes dabis quinque.
Inque cubitos ſexaginta dabis ſex. At deinceps pari gradatio
ne proſequere. Atqui hæc quidem puris ſimplicibuſque ſpeculis
debentur. Sed fuere qui ſpeculis ad medium altitudinis porti
cum adiecerint extrinſecam columnis expeditis. et fuere quae por
ticum hanc ad cocleam lineam circumduxerint: et fuere qui totam
porticibus quaſi coronis cinxerint: et qui totam ſculptis animali
bus conueſtierint. In his columnationum ratio a cæteris publi
cis operibus non deuiabit. Verum licebit omnia ad gracilitatem de
ducere præter pondus aſtructionis. Sed ſpeculam qui uolet tu
tiſſimam contra uim tempeſtatis / et aſpectu iucundiſſimam facere:
ſuperadiiciet quadratis rotunda / at rurſus quadrata rotundis:
deducetque gradatim opus / ut ex columnarum ratione gracileſcat.
Deſcribam qualem fore decentiſſimam arbitremur. Principio
quadrangulæ ex area ſurgent crepidines: earum altitudo capiet
totius proceritatis quæ in opere a ſummo uertice uſque ad imum
pedem futura ſit decimam. Latitudo habebit iſtius ipſius pro
ceritatis quartam. columnæ pro parietibus ad ſingula crepidi
nis latera binæ in medio: et ſingulæ pro angulis appingentur
ſuis cum ornamentis diſtinctæ: uti mox diximus in ſepulchris.
In crepidine iſtiuſmodi adſiſtetur quadrangulum ueluti ſacellum
cuius amplitudo capiet altitudinem crepidinis bis. Altum fiet
æque atque latum: appingenturque huic columnæ extrinſecus qua
les in templis diximus tertio gradu et item quarto atque item quan
to. Sacella deinceps apponentur rotunda. Erunt igitur rotun
da ſacella hæc numero tria: et ca nos ab arundinibus ducta
ſimilitudine appellabimus nodos. Nodorum igitur ſingulorum
altitudo fiet quanta cuique ſit latitudo: addita inſuper latitudinis
1eius ipſius duodecima. Quam partem eſſe nobis pro ſocco
uolumus. latitudo autem ducetur a quadrangulo infimo ſa
cello quod in prima crepidine conſtitutum ſit hunc ſcilicet
in modum. Latus enim ſacelli iſtius quadranguli in partes
diuidetur duodecim: ex his abiecta parte una id quod reſi
duum ſit / dabis proximo primo nodo. Rurſuſque nodi huiuſce
primi diametrum diuidito in partes itidem duodecim: exque
partibus his nodo ſecundo partes dabis undecim. Tertium
uero nodum pari ratione ex ſui undecima graciliorem effi
cies quam ſecundas. Hac gradatione aſſequemur id quod in co
lumnis plerique docti ueteres probarunt / ut ſit truncum opis imo in
pede craſſius ex quarta quam in uertice. Nodis columnæ cum
ornamentis appingentur nihilo plus octaua / nihil minus ſex
ta. Tum et nodo cuique atque itidem ſacello aptis locis adape
rientur feneſtræ et ſcafi cum ornamentis quæ illis debeantur.
In feneſtra apertionis uacuum non plus capiet quam dimidium
intercolumnii ſui. Sextus ſummus gradus operis iſtac in ſpe
cula qui quidem ſupra tertium quem dixi nodum apponetur:
quadrangulum erit opus: et ſtatuetur eius altitudo atque item
latitudo: ut tertiam diametri ipſius ſupremi nodi non plus
capiat quam bis. Huic ornamento erunt ſolum columnæ angu
lares adpactæ pilis: quibus teſtudo incumbat. Aderunt et trabs
et capitula et iſtiuſmodi ornamenta. Sed media parietis iſti
us ſpatia fient ueluti in quadriuiis peruia.
Septimo et ultimo gradu excitabitur nudis atque expeditis co
lumnis quaque undique peruia porticus rotunda. Columnarum
erit longitudo cum ornamentis / quanta et in area iſtac ſit
diameter. Diameter uero ipſe ex amplitudine ſacelli ſub ſe
ſtatuti quartam capiet ter. Tectum imponetur huic ipſi co
lumnationi circulari ſphericum.
In ſacellis uero quæ quidem erunt rectilinea et quadran
gula / ſurgent in angulis extremis criſtæ. Earum tanta erit
proceritas: quanta eſt ſub ſe coronæ faſciæque et ima trabis
1altitudo. Primo in ſacello quadrangulo quod in imo ſu
pra crepidinem ſit ſpatium medianum ex tota extrinſeca
ſui amplitudine capiet octauam quinquies.
Sed apud ueteres illud perplacuit regis Ptolomei ad
inſulam pharum: qui ad nocturnos nauigiorum uſus ignes
in ſublimi ſpecula conſpicuos haberi iuſſit penſiles et con
tinuo deambalantes: ne quid flammæ a longinquo ſydera
eſſe putarentur. Mobiles etiam imagines monſtrantes qua
parte orbis uentus applicet: qua ue coeli regione ſit ſol: et
quantum diei peregerit iſtic pulcherrime facient ad rem.
Hactenus de his.
Sequitur ut intra urbem ingrediamur. Sed ſint uiæ quæ
dam multo digniores quam quidem eſſe natura ſui et intra ur
bem et extra urbem poſſunt: uti ſunt quæ in templum / baſi
licam / ſpectaculum ue ducant. De his igitur prius.
Legimus Eliogabalum latiores et digniores huiuſmodi
uias ſtrauiſſe ſaxo macedonico atque porphiritico. Lauda
tur apud hiſtoricos uia: qua apud Bubaſtim ægyptiam ur
bem iretur in templum. Erat enim directa per forum / et in
ſtrata lapidibus egregiis. Eius latitudo plectra implebat
quatuor. Hinc atque hinc uaſtiſſime uirebant arbores. Apud
hieroſolymam fuiſſe refert Ariſteus arduos per urbem tran
ſitus elegantes per quos patres dignioreſque honeſtius ince
derent. Id quidem uel ea maxime de re: ne quid ſacra feren
tes profanorum contactu polluerentur. Celebris etiam eſt
apud Platonem uia a gnoſio in antrum et ſacellum louis percu
preſſata. Comperio inter cæteras apud Romam duas fuiſſe
huius generis uias longe digniſſimas admiratione. Vnam
a porta ad baſilicam uſque Pauli ſtadia circiter quinque.
Alteram a ponte ad baſilicam uſque Petri pedes. MMD.
opertam porticu ex marmoreis columnis et plumbea tectu
ra. Ornamenta hæc uiis huiuſmodi mirifice conueniunt.
1Sed re deo ad militares.
Viarum quidem et earum quæ extra urbem ſint / et earum quæ intra
urbem ſint / caput et quaſi terminus quidam eſt terreſtribus
porta maritimis niſi fallimur portus. Ni forte ſit ea qui
dem ſubterranea: quales aegyptiis thebis fuiſſe prædicant ut
per eas reges exercitus emitterent / nullo id oppidanorum
ſentiente. Quales etiam apud peneſtrum in latio perplu
rimas fuiſſe comperio ſuffoſſas a monte ſummo uſque ad
plana miro artificio. In earum una Marium obſidione preſ
ſum interiſſe ſcribunt. Ex eo qui uitam ſcripſit Apollonii
uiam inueni dignam memoratu. Nam Meda inquit mulier
apud babylonem uiam lapide aſtructam et bitumine perduxit
latam ſub fluminis alueo: qua ſicco iretur pede a regia ad al
teram domum e regione tranſ fluuium poſitam. Sed liceat non
omnia græcis credere hiſtoricis. Redeo ad rem. Portæ ornabun
tur non ſecus atque arcus triumphorum: de quibus mox dicturi
ſumus. Portum ornabunt productæ circum porticus crepidi
ne hirta ſpatiis laxæ: et prominens celebre ſpectatumque templum: et
pro templo fori amplitudo patula: et ipſis in faucibus coloſſi: qua
les cum cæteris in locis pluſculis / tum et apud rhodum: quo loci
Herodem tris appoſuiſſe prædicant. Celebratur apud hiſtoricos
moles in ſamo ad portum exaggerata quam fuiſſe ferunt orgias al
tam uiginti: et ad duo intra mare ſtadia extenſam. Itaque iſtæc
ornabunt portum: ſi facta erunt arte eleganti: materia non
uulgari: Atqui uiam quidem intra urbem præter id quod recte
conſtratam et omnino mundiſſimam eſſe oportet belliſſime
ornabunt porticus lineamentis pariles: et hinc atque hinc mu
tuo coæquate domus ad lineam et libellam. Sed uici ipſius
partes quibus egregie ornamenta debeantur ſunt hæc. Pons:
triuium. Spectaculum uero haud aliud quippiam eſt / quam fo
rus gradibus circumſeptus.
Incipiam igitur a ponte / quando is potiſſima eſt pars uiæ.
Partes pontis ſunt pilæ / arcus / et inſtratura. Sunt etiam pontis
partes uia media: qua iumenta reptant: et hinc atque hinc de
1curſoria: quibus togati uadant: et pro lateribus ſpondæ: aliqui
bus et tectum. Quale romæ ad pontem omnium præſtantiſſimum
Adriani opus me ſuperi dignum memoratu: cuius etiam ut ita lo
quar cadauera ſpectabam cum ueneratione. Steterat. n. illic
tectum columnis excitatum quadraginta duobuſ marmoreiſ opere
trabeato / tectura ænea / ornatu mirifico. Pontem æque atque la
tam uiam efficiemus. Pilae fient inter ſe numero et amplitudi
ne compares. Earum craſſitudini dabitur apertionis tertia. Proræ
in pilis producentur aduerſus uim aquæ quoad operi dimidiam
latitudinem pontis adiiciant: emergentque uſque ſuperent alluuio
nes. Puppis itidem æque producetur: non tamen dedecebit. ſi
quid erit ea quidem minus acuminata et quaſi retunſa. Pla
cebitque ſi ex prora puppique anterides firmitudinis gratia ad
pontis latera ſubſtinenda in altum præſurgent: quarum craſſitudo in
imo nihil minus occupet latitudinis pilæ quam tertiam bis. Ar
cus apertionum totis extabunt capitibus ex aqua. Eorum lineamenta
ex ionica aut potiuſ ex dorica ducentur trabe: fientque craſſi ex
totius apertionis in magnis pontibus nuſquam minus quam ex quanta et
decima. Pro ſponda potis firmitudinis gratia diſponentur ad
lineam et libellam arulæ quadrangulæ: in quibus etiam ſi libeat co
lumnas excites tecti ſuperadducendi gratia. Spondarum erit alti
tudo cum ſocco et cimatio pedes quattuor. Spatia inter aras
complebis pluteo. Arulis et pluteo cimatium erit gulula: aut
potius undula per totam ſpondæ lineam producta. Cimatio par
imo ſoccus reſpondebit. Decurſoria quæ ſecundum mediam pon
tis uiam ad ſpondam mulierum et peditum gratia adiecta ſint
uno atque item altero adſtabunt gradu celſiora / quam ipſa iſtac uia
media quæ iumentorum gratia ſilice inſternatur. columnarum alti
tudo cum ornamentis erit quanta et pontis latitudo.
Triuium et forum ſola differunt amplitudine. Puſillus ni
mirum eſt forus triuium. Iubebat Plato ad triuium haberent ſpa
tia: ubi nutrices cum pueris conuenirent / eſſentque una. Credo id
quidem quo et pueri ualidiores redderentur uſu auræ liberio
ris: et nutrices laudis ſtudio eſſent lautiores et minus inter
1tot eius ipſius rei obſeruatrices errarent negligentia. Certe or
namento erit et triuiis et foro / ſi aderit elegans porticus: ſub
qua patres conſidentes ue aut meridient: aut mutua inter ſe of
ficia præſtolentur. Adde quod ludibundam et certantem ſpatiis la
xioribus iuuentutem patrum præſentia ab omni laſciuientis ætatis
improbitate et ſcurrilitate deterrebit. Forus alius argentari
us: alius olitorius: alius boarius: alius lignarius et huiuſ
modi: quibus et locus in urbe et propria debentur ornamenta.
Sed argentarium eſſe omnium præſtantiſſimum conuenit. Forum
græci quadratum conſtituebant: porticibus ampliſſimis et du
plicibus circuibant: columnis et trabibus lapideis ornabant: ſu
praque in contignationibus ambulationes faciebant. Apud no
ſtros italos fori latitudo tertiam bis habebat longitudinis: et
quod ex uetere inſtituto illic gladiatoria munera ſpectarentur:
rarioreſ ad porticum columnæ ſtatuebantur. Circaque ad porticum
argentariæ tabernæ adigebantur: et ſupra in coaxationibus me
niana / et quæ ad uectigalia publica ſeruirent parabantur. Hæc
illi. At nos forum etiam probabimus / cuius area duo compleat qua
drata: porticus et quæ circa aſtruentur certis dimenſionibus ad
ſubdiualem aream reſpondeant condecet: ne quid aut uaſtior appare
at ſi depreſſa circum aderunt ædificia: aut arctior nimium alta
ædificiorum ſeptus aceruatione. Percommoda erit tectorum alti
tudo: quæ fiat ex tertia latitudinis fori: aut nihil minus de
mum quam ex duodecima bis. Exaggeratas eſſe porticus uelim
ex quinta ſuæ ipſius latitudinis. Atqui latitudo quidem erit quanta
et columnis altitudo. columnationis lineamenta ex baſilica du
centur. Sed in his coronæ faſcia et trabs ſimul partem columnæ
capient quantam. Quod ſi primas in contignationes et alteras ſuper
aſtruere columnationes iuuabit: fient illæ quidem graciliores bre
uioreſque quam primæ ex quarta: ſubtendeturque aggerationis inſtar
ſoccus: cuius altitudo capiat aggerationis infimæ dimidiam.
Sed quod foroſque triuiaque maiorem in modum exornent ſunt ar
cus ad fauces uiarum ſtatuti. Eſt. n. arcus ueluti perpetuo pa
tens porta. Inuentum quidem arcum arbitror ab his qui imperium
1propagarint. Nam hi quidem inquit Tatius ex uetere more po
merium quoque ampliabant. Quod feciſſe Claudium prædicant.
Ergo aucta urbe antiquas portas utilitatis gratia ſeruandas
ducebant cum alias ob res: tum fortaſſis etiam ut eſſent in aduer
ſis caſibus contra irrumpentium hoſtium uim tutiores. Deinceps
quod opus id celeberrimo ſtaret loco: ea re illic captas ab ho
ſte exuuias et notas uictoriæ deponebant. Inde ceptus ornari
arcus eſt: adiectique et tituli et ſtatuæ et hiſtoria. Arcum aptiſ
ſime aſtruemus illic: ubi uia in plateam aut forum terminabit:
et præſertim uia regia. Sic. n. appello uiam quæ intra urbem
omnium digniſſima eſt. Atqui arcus quidem non ſecus atque pons
tris habebitur itiones peruias. Mediam qua miles. Hinc uero
atque hinc quibus matres: ſuique uictorem exercitum redeuntem ad
patrios deos conſalutandos comitentur: et ouantibus plaudant ac
congratulentur. Vbi arcum ædifices areæ linea quæ ſecundum uiam
ſit / dimidium habebit eius lineæ: quæ quidem tranſuerſam uiam
a dextris ad ſiniſtram interſecet. Et iſtius tranſuerſæ lineæ lon
gitudo nihil capiet minus cubitos quinquaginta. Opus hoc per
maxime pontibus ſimile est. Sed conſtat pilis non plus quattuor:
apertionibus tribus. Ex areæ linea breuiore hoc eſt quæ ſecun
dum uiam eſt / octaua ad latus areæ quod forum ſpectet: et rurſus
ad alterum poſticum latus areæ itidem octaua relinquetur / ut eam
occupent arulæ: quibus columnæ ad arcus excitabuntur. Areæ
uero altera linea quæ prolixior eſt / hoc eſt quæ tranſuerſam ad
uram obducitur / octo in modulos diuidetur: ex quibus duo
dabunt apertioni mediæ: ſingulis uero pilis et item ſingulis
collateralibus apertionibus ſinguli dabuntur moduli. Pilarum
quidem latera mediana quæ ad perpendiculum uſque ad medianæ ip
ſius apertionis arcum ferendum tollentur modulos fient alta duos ad
dita et parte moduli tertia. Eadem erit ratio laterum attollendorum in
reliquis duabus collateralibus apertionibus. Ad ſua. n. ſpatia ſi
mili dimenſione referentur. Teſtudo peruiis apertionibus erit for
nix. Ornamenta quæ pilis in ſummo ſub arcu et fornice extendentur
capitula imitabuntur doricum: ſed habebunt lancis operculique
1loco coronices prominentes opere corynthio aut etiam ioni
co: et ſub corona colli inſtar expeditam habebit faſciam. Subin
de quod in ſummis columnarum ſcapis adiungitur / torquem habebit
atque nextrulum. Tota iſtæc ornamenta ſimul collecta fient ex
nona altitudinis pilæ. Rurſus nona iſtæc pars in particulas
minutas diuidetur nouem: quarum ſupremas quinque dabis coro
næ: tris dabis faſciæ: unam uero dabis torqui et nextrulo. In
flexa trabs hoc eſt arcus qui pro fronte uergitur craſſitudine
ſui capiet apertionis nihil plus duodecima: nihil minus de
cima. Columnæ contra medias frontes pilarum appinguntur legitti
me atque expedite: ponenturque ſic / ut ſupremo ſcapo aequent
apertionis uerticem: longitudine aut ſui diſtendent quantum eſt ap
tionis medianæ laxitas. Sub columna ſubigetur baſis arulaque
 et ſoccus: ſupraque columnam capitulum ſeu corynthium ſeu itali
cum: ſupraque id trabs faſcia et corona ionica aut corynthia.
Singula hæc ſuis aptiſque expedientur lineamentis: de quibus ſu
pra tranſegimus. Supra columnationes iſtiuſmodi excreſcent
alæ nouiſſimi ſuperaſtructi parietis uſque addant opi etiam dimi
diam eius quod eſt a baſi infima ad extremam lineam ſuæ coronæ.
Huius ſuperadiccti parietis altitudo in partes diuidetur unde
cim. Ex his ſuprema dabitur puris coronis nulla aut faſcia
aut trabe ſubſtituta: et in imo pars una et dimidia dabitur ſocco:
qui quidem habebit ornamentum in uerſam undulam ex tertia ſuæ
altitudinis. Statuæ in capitibus trabium quae ſeſe ex ope ad colum
nas præhendendas porrigunt expedite locabuntur: habebuntque ſub pe
dibus arulam æque craſſam atque columna in imo est. Statuarum aſtitu
do tota cum arula ex undecim iſtiuſmodi partibuſ parietis iſtius ca
piet. viii. In ſuprema demum operis ſponda præſertim qua forum
ſpectet quadrigæ et maiores ſtatuæ et animantia et huiuſ
modi rerum ſimulacra diſponentur. Eis ſubſtituetur pro ſoc
co ubi acquieſcant murulus triplo altus quam eſt operis proxi
ma et contigua ſub ſe corona. Statuarum altitudo quæ ulti
mo et ſupremo iſto in loco apponentur priores quas columnis
impoſueram is ſtatuas excedent nihilo plus ſexta: nihil mi
1nus nona bis. Per frontes parietum locis idoneis tituli et ſcul
ptæ hiſtoriæ adcruſtabuntur ſpatiis diffinitis cum circulo tum
et quadrangulo. Itione autem peruia uſque ad dimidium parietis:
in quem fornix mediana incumbat: hiſtoriæ ab illius medio ſu
pra ponentur bene: ab illius uero medio infra propter illuta
tiones illæ quidem non recte habebuntur. Pilis pro ſocco ſub
ſtituetur gradus altus non plus cubitum et ſemis / ne quid axis
rotarum abtergat: fietque decuſſatus inuerſa undula. Vndula
uero fiet ex quarta altitudinis ſocci. De his quoque hactenus.
Venio ad ſpectacula. Epimenidem ferunt eum / qui in ſepul
chro annos ſeptem et quinquaginta obdormuerit / cum athenis lo
cum ludorum aſtruerent increpaſſe ciues dixiſſeque. Ignoratis
quidem hic locus quantarum cauſa cladium futurus ſit: id ubi intel
ligeretis / dentibus diſcerperetur. Et noſtros non audeo impro
bare pontifices morumque magiſtros, ſi conſulto ſpectaculorum uſum
prohibuere. Moyſem laudant: qui unico in templo gentem omnem
ſuorum conuenire ſolemnibus: et commeſſationes ſtatutis tempori
bus inter ſe concelebrare inſtituit. Quid ego hunc ſpectaſſe
aliud dixerim præter hoc ut vellet cociliis et communione ci
uium miteſcere animos atque ad amicitiæ fructum patiores red
dere. Sic cenſeo maiores noſtros non magis feſtiuitatis iucun
ditatiſque gratia in urbibus ſpectacula conſtituiſſe / quam utilita
tis. Et profecto ſi rem diligenter penſitabimus: multa occurrent
cur iterum atque iterum indoleas: tam præclarum utileque inſtitutum
iam tum pridem obſoleuiſſe. Nam cum ſpectaculorum alia ad ob
lectamenta pacis et ocii: alia ad ſtudia belli et negocii comper
ta ſint: in altero quidem certe ingenii mentiſque uigor et uis ex
citatur / aliturque: in altero animi uiriumque robur et firmitas mi
tifice adaugetur. In utroque certa et conſtans uia ineſt: quæ ma
iorem in modum ad patriæ ſalutem et decus faciat. Archades quod
eſſent uita auſteri et duri / quo ciuium animos mitigarent ludos in
ueniſſe prædicant: quos poſtea qui dimiſerint ita animis du
ruiſſe meminit Polibius: ut tota gratia execrabiles haberen
tur. Sed ludorum alioquin peruetus memoria eſt: uariique
1fuiſſe auctores perhibentur. Nam Dyoniſium quidem ſaltatio
nem et ludos principio inſtituiſſe ferunt. Herculem etiam aucto
rem fuiſſe certaminum comperio. Tum agonem apud olympum ex
cogitatum atque inuentum ab ætholis et epeis poſt reductionem a
troia praedicant. Apud græcos Dyoniſium lenneum qui primus
tragoediarum choros inuenerit: primum etiam et ſpectaculorum ſe
des conſtituiſſe referunt. In italiam primus L. Mummius theatra
les ludos in triumpho edidit annis ante Neronem principem du
centis: migraruntque in urbem hiſtriones ab ætruſcis. Equorum
certamina a tyriis: omnibuſque fere ludorum reliqua uarietas ab aſia
extitit ad italos deportata. Ludos ego bonam illam poſteritatem
quæ Ianum ſignabat in ære facile crediderim ſpectaſſe ſub fago
aut ſub ulmo ſtantem. Primus ſollicitos inquit Naſo / feciſti ro
mule ludos: Cum iuuit uiduos rapta ſabina uiros. Tunc neque
marmoreo pendebant uela theatro: Nec fuerant liquido pulpita
rubra croco. Illic quas tulerant nemoroſa palatia frondes Sim
pliciter poſitæ: ſcæna ſine arte fuit. In gradibus ſedit popu
lus de ceſpite factis: Qualibet hirſutas fronde tegente comas.
Ferunt tamen yolaum lpſiclei filium primum instituiſſe gradi
bus extructas ſedes in ſardinia inſula: cum ab Hercule theſpia
das accepiſſet. Sed ex uetere more lignea tum primum fiebant
theatra. Quin et ea re incuſarunt Pompeium: quod ſpectaculi ſe
dem poſuiſſet: non ut antea ſubitariis gradibus ſed manſuris.
Poſtea ad id deuenere ut intra urbem theatra maxima haberen
tur tria et amphitheatra cum alia plura: tum id quod hominum
milia caperet plus. cc. et circum omnium maximum. Cuncta hæc
quadrato lapide / et marmoreis columnis inſignia. Adde quod
huiuſmodi non contenti etiam temporaria ſpectacula marmore
et uitro et ſignorum copia incredibili excitarunt. Spectaculum
ad id uſque tempus omnium capaciſſimum per bellum Octauiani at
ſit apud placentiam urbem galliæ. Sed de his hactenus. Specta
culorum alia ad ocium: alia ad negocium ſpectant. Coniuncta otio
quæ oblectent ſunt poetæ / muſici / hiſtriones. Quæ uero ad
rem belli ſpectant / ſunt lucta / pugil / cæſtus / iacula curricula
1et ſiqua ſunt armorum præludia iſtiuſmodi: quæ heri quotannis
iubebat Plato: quod ad rei pu. ſalutem et urbis decus mirifice
conferant: uaria iſtis debentur opera: uariiſque perinde nominibus
nuncupantur. Nam cum ſint quidem alia in quibus poetæ / comici /
tragici et eiuſmodi uerſentur: hæc nos theatra dignitatis gra
tia appellabimus. Alia uero in quibus ingenua iuuentus cur
riculis / biga / quadriga ue exerceatur: hic circus appellabitur.
Alia demum in quibus uenationes concluſis feris habeantur: hoc
amphitheatrum dicetur. Spectacula ferme omnia ſtructam cornibus
ad bellum aciem imitantur: conſtantque area mediana: in qua ludi
ones / pugiles / iuga et eiuſmodi exerceantur: et gradationi
bus: in quibus ſpectatores confideant : ſed differunt lineamento
areæ. Nam ex his id quidem cuius forma ſeneſcenti lunæ ſimilis
eſt theatrum nuncupatur. Cum autem in oblongum cornibus proten
detur: ea re circus dicetur: quod in eo et bigæ et quadrigæ me
tas certando circuant. Atqui in his quoque certamen nauale habe
batur aqua immiſſa alibi ex riuo: alibi ex aquæ ductu. Sunt qui
dicant ueteres inter enſes et flumina tali ſeſe ludo ſolitos exer
ceri: eaque re circenſes nominatos. Et ludorum iſtorum fuiſſe Mo
nagum neſcio quem apud helidem aſiæ inuentorem. Quæ uero duo
bus theatris iunctis frontibus concludebatur: caueam nuncupa
bant: quod ipſum opus amphitheatrum dicitur. Spectaculis inpri
mis loca perquam ſaluberrima captentur opus eſt: nequid auræ gra
ues et ſoles / cætera ue quæ primo recenſuimus libro offendant:
et præſertim theatrum: quod menſe auguſto poetas et umbrati
les leueſque animorum delitias quærat populus omnino eſſe a ſole auer
ſum atque obtectum oportet. Nam intra ſtructuræ ambitum circum
impreſſus radius corpora excoqueret: et humoribus inferue
factis facile in morbos inciderent. Sonorus etiam ſit locus ne
ceſſe eſt / et minime ſurdus: et habeat conuenit porticus aut
iunctas operi: aut perproximas: quibus ſeſe populus a repenti
nis imbribus tempeſtateque recipiat. Plato theatri ſedem proba
uit intra urbem: equorum curricula extra urbem. Theatri partes
hæ ſunt / expeditum ſinus areæ medianæ ſubdiualis. circumque
1aream hanc ſubſelliorum gradationes: et pro faucibus exaggetum
opus pulpiti: ubi quæ ad fabulam pertineant coaptentur. Et in
ſupremo ambitu porticus et tecta: quibus uox diffuſa conti
neatur / fiatque ſonorior. Sed theatra græca a latinis differebant
ea re quod illi choros et ſcænicos ſaltatores media in area per
ducentes pulpito indigebant minore: noſtri quod totis ludionibuſ
fabulam agerent in pulpito. Id ea de re habere laxius uoluere.
In hoc omnes conuenere: ut principio emiciclum in area circum
ſcriberent: emiciclique cornua producerent. Sed ita alii rectis
lineis alii flexis. Qui rectis utebantur lineis: eas producebant æqui
diſtantes inter ſe uſque adderent cornibus emicicli quantum eſſet
diametri quarta. Qui uero flexis utebantur lineis illi quidem in
tegrum perſcribebant circulum: exque integro cicli ambitu quartam
partem adimebant. Quod igitur reſiduum eſſet theatro relinque
bant. Poſitis areæ limitibus gradationes ſubſelliorum expedi
ebantur. Principio ſtatuebant quam eſſe altas gradationes uellent:
ex earumque altitudine quantum ſpatii in imo eſſent occupaturæ
diffiniebant. Theatra plerique omnes alta efficiebant quantum eſſet
area mediana. Depreſſioribus. n. theatris comptum habebant uoceſ
dilabi atque euaneſcere: præaltis roborari et durius exaudiri.
Sed inter elegantes fuere quae iſtius areæ partem quantam dederint altitu
dini theatri quater. Ex iſta totiuſ opis altitudine nuſquam occu
parunt gradationes minus quam dimidiam: aut pluſ quam tertiam bis.
Gradibus ſubſelliorum alii dedere latitudini dimidiam altitu
dinis bis: alii dedere latitudinis quantam altitudini bis. Nos id
opus deſcribemus / quod omni ex parte fore abſolutiſſimum et pro
batiſſimum arbitramur. Fundamenta. n. extrema gradationum
hoc eſt pariet quibus deſinat ſupremus conſcenſus gradatio
num iacietur tam longe a centro emicicli / quantum erit ipſius
areæ medianæ ſemidiameter addita parte ipſius illius tertia.
Primi ad conſcendendum gradus non ab ſolo areæ medianæ in
cohabuntur: ſed illic ad prima hoc eſt ad infima gradationum
initia maximis in theatris extolletur altus paries ex nona ſe
midiametri areæ medianæ: ut inde incohantes gradus ſeſſio
1num conſcendat: in minoribus uero extolletur pedes nihil mi
nus ſeptem. Gradus iſti conſtituentur alti pedem unum et ſemis: lati
quoque et ſemis et pedes binos. Sed gradibus teſtudinabuntur
itiones compares et commoderatæ directæ partim in aream media
nam: partim ut inde ſupremas gradationes conſcendas / eruntque
numero ex laxitate quoad eaſ theatri amplitudo poſtularit.
Sed ex his ſeptem erunt itiones primariæ in centrum directæ atque
omnino expeditæ: et diſtabunt earum ingreſſus inter ſe paribus in
teruallis: earumque itionum una erit cæteris aptior in medio emi
cicli ambitu conſtituta. Quam ego apertionem regiam nuncupo
quod per eam regia perducatur uia. Vnaque item itio ad caput dia
metri dextrum: altera ad ſiniſtrum. Binæ aut ſubinde hinc: et
contra binæ alteræ hinc per emiciclum intermediæ itiones con
ſtituetur. Inter haſce quidem etiam alii meatus habebuntur qua
les et quammultos theatri ambitos patietur. Totas gradationes ſub
ſelliorum ueteres in maximis theatris diuidebant in partes tris:
circumducebantque ſingulis diuiſionibus gradum illic duplo cæ
teris latiorem: qui quidem ſuperiores gradus ab inferioribus qua
ſi interiecta circuitionis areola diſſeparet. In haſce igitur / ut
ſic eas appelleant / perſectiones conſcenſus per ſubreſtudinata gra
dationum confluebant. Aduerti aliquibus in theatris præclaros
architectos et bene conſultos artifices prouidiſſe: ut ad ſingu
las primarias itiones adiunctæ eſſent hinc atque hinc ſcalæ in
teſtinæ: quarum altera cupidiores et agiliores hirto et feſtino
aſcenſu continuatis gradibus in altum conuolarent. Aliæ uero
ſcalæ caſtigatiores paterent / haberentque areas interiectas et re
fractiones quibus matronæ et grandæui ſeſe lento ferrent gradu:
atque inter conſcendendum interquieſcerent. Hæc de gradationi
bus. Cæterum pro faucibus theatri coaptabantur exaggerata ſpa
tia: quo loci uerſarentur perſonati: qui fabulam agerent: et quibus
erat in locis conſuetudo: ut patres et magiſtratus certo et di
gniſſimo loco ſegregati a plebe conſiderent / puta ipſa in area
mediana ſubſelliis poſitis ornatu eleganti. Fiebat tum quidem
pulpitus tam amplus: ut in eo ludiones et muſici et qui choros
1agerent multo maiorem non deſiderarent. Eius ipſius pulpiti
area ad centrum uſque emicicli ſeſe proferebat: exagerabaturque pe
des non plus quandoque quo ſenatores ex plano geſtus omnes artificum
belliſſime conſpectarent. Quibus uero ex uſu non ueniebat ut
area mediana togatis occuparetur: ſed tota ſaltatoribus et con
cinentibus concederetur / pulpiti area fiebat puſillior. Verum celſi
us exaggerabatur uſque interdum ad cubitos ſex. Atque ornabatur quidem
hæc pars in utriſque columnis et contignationibus alteris in alteram
poſitis ex domorum imitatione: habebatque aptiſ locis fores ual
uaſque unam medianam ueluti regiam ornatu templorum: et in proxi
mo alias: quibus proſcæniti actores progrediendi et ſeſe recipi
endi aditus haberent: prout fabularum actus poſtularent. Cumque in
theatro triplex poetarum genus uerſaretur: tragicum / qui tyran
norum miſerias recitarent: comicum / qui patrumfamilias curas
et ſollicitudines explicarent: ſatyricum / qui ruris amoenita
tes / paſtorumque amores cantarent. Non deerat ubi uerſatili ma
china e ueſtigio frons porrigeretur expictus: et appareret ſeu
atrium / ſeu caſa / ſeu etiam ſylua: prout iis condicerent / fabuliſque
agerentur: Itaque et area et gradationes et artificum ſcænicorum
pulpita erant iſtiuſmodi. Vnam ex primariis in theatro parti
bus uocum et ſonorum confirmandorum gratia inuentam diximus
eſſe porticum. Hæc ſupremis erat poſita gradationibus et aper
tionibus columnationum ſpectabat aream theatri medianam. De
hac dicendum eſt. A philoſophis. n. ſic acceperant aerem percuſ
ſu uocis et ſonitus fractione moueri orbibus non ſecus atque
aqua in ciclos moueatur: cum quippiam repente emerſerit. in
telligebantque ueluti in cythara et ueluti in conuallibus præſer
tim nemoroſis ſonumque uocemque multo reddi ſonoriorem et cla­
riorem: ubi tumeſcentes: ut ſic loquar motionum orbes quippiam
offenderint: quod radios uocis a centro exeuntes ueluti immiſ
ſam ad parietem pilam ſiſtat atque ab ſe repellat. Ex qua reiectio
ne orbes illi ſpiſſiores confirmatioreſque reddantur. Hinc igitur
moti theatra principio ad ciclum eſſe ducenda inſtituerunt. Et
ne quid uox interea offenderet quo minus libero fluxu ſupre
1ma theatri corriperet / gradus ita poſuere / ut eorum porrectos
angulos omnes eadem recta linea contegeret: ſupremoque in loco
gradationum quod maiorem in modum conferret / porticum adiunxe
re ſpectantem / ut dixi / aream medianam theatri: cuius frons aper
tionibus eſſet prorſus expeditiſſimus. Poſtica uero eius por
ticus pars contra apertiones intercolumniorum penitus eſſet ob
cluſa pariete perpetuo. Tum et quaſi pro ſocco opis ſubcolumna
tionibus etiam parietis ſpondam ſubexcitabant: quo extumeſcen
tes uocum orbes concogerentur: quas quidem ex porticu denſatus
illac aer molliſſime exciperet: integraſque pleno appulſu non
reuibraret: ſed potius refirmaret. Adiiciebantque præterea cum
umbræ fouendæ cauſa / tum et uocum gratia ſuperne temporarium ue
lum pro coelo theatri: quod quidem ſtellis circum allaqueatum diſten
ſumque umbra ſui ex ſublimi aream medianam una et gradationes
et ſpectantes cooperiret. Atque habebat iſta quidem porticus pluri
mum artificii. Namque iſtius unius ſubſtinendæ gratia ſub ea ſub
ſtituebantur aliæ et columnationes et porticus in exteriorem thea
tri partem patentes: fiebantque in maximis theatris duplices: ne
forte ſi quando imber uento acriore actus et tempeſtas inſurgeret
per eas porticus perambulantes aſpergerentur. Erantque apertiones et
columnationes primis iſtiuſmodi ſubſtitutis porticibus non
quales in templis recenſuimus aut in baſilicis: ſed ope ſolido et
pariete firmiſſimo ductis lineamentis ex arcu triumphorum. De
his igitur inferioribus quæ ſupremarum cauſa fiant / prius dicendum
eſt. Apertionum in his porticibus talis est ratio / ut contra ſingu
las itiones quibus petas aream medianam theatri ſingulæ obiician
tur apertiones. Tum apertiones has etiam aliæ certis ordinibus
comitentur neceſſe eſt. Singulaſque apertiones conuenit altitudi
ne latitudine omnibuſque denique lineamentis et ornamentis inter ſe
altetæ alteris reſpodeant. Etiam oportet ut peruia longitudinis la
xitas per ipſam porticum ſit quantum eſt apertionis uacuum inter pilas.
Conuenit etiam pilæ ipſæ iſtic murales ſint ex dimidia uacui
ſuæ apertionis . Quas omnes res ſolerti induſtria diligentiſſime
curaſſe officii est. Cererum columnæ non uti in arcubus triumphali
1bus extantes expeditæ: ſed pro mediis frontibus pilarum adpa
ctæ apponentur ſubſtituenturque arulæ columnis ex ſexta altitudi
nis columnationis. Cætera ſequentur ornamenta uti in templis. Alti
tudo uero cum totis ornamentis columnarum et coronæ fiet ex di
midia perpendiculi intimarum gradationum. Itaque duos habebit or
dines iſtiuſmodi columnationum extrinſecarum / quarum ſecunda teſtu
dinatio ſummam æquabit altitudinem gradationum ad quam quidem
altitudinem ex libella coæquabitur etiam pauimentum porticus
eius / quam dixi introrſum aream ſpectare medianam theatri linea
mentum areæ theatri imitatur ueſtigium preſſum pede equino.
His pactis ſubaſtituetur ſuprema porticus. Eius frons atque
columnatorum non uti ſub ſe ſubſtituta quaſ recenſuimus ab extrinſe
co recipient lumina: ſed contra uti de ea prius diximus ſpecta
bit aream medianam theatri: hoc opus nos cum ea re fiat ne uoceſ
dilabantur ſed concogantur plenioreſque remittantur / circumuallationem
appellabimus. Huius circumuallationis altitudo ter capiet
dimidiam altitudinis primæ columnationis extrinſecæ partes
quidem habebit haſce. Parietem columnis ſubſtitutum: hanc nos
partem ſuggeſtum appellabimus: et capiet is paries ex tota cir
cumuallationis altitudine / quæ a ſupremis gradibus theatri
ad ſui tecti operimenta ſit in theatris maximis nihil plus ter
tiam in minoribus nihil minus quartam. In hoc pariete ſtabunt
columnæ ſuperinſtitutæ / et capient longitudine ſui cum baſibus
capituliſque tantum ex tota altitudine circumuallationis / quantum
ſit eius ipſius dimidia. Haſce ſupra columnas uenient ornamen
ta / et una quod baſilicas imitetur / præſurget alamentum parie
tis ſuper columnas inducti. Qui quidem paries ſextam ſibi totius
circumuallationis partem reſiduam occupet altitudine. columnæ
iſtic erunt expeditæ ductis lineamentis earum ex baſilica. Nu
mero æquabunt columnas quæ in porticu extrinſeca adpactæ ſit:
inque radiis eiſdem ſtatuentur. Radios appello rectas lineas du
ctas a centro theatri ad ſingulas columnas exteriores. In parie
te aut circumuallationis quod columnis ſubſtitutus ſit: quem eundem
ſuggeſtum appellamus / adaperientur uada infimis itionibus in
1theatro ad perpendiculum reſpondentia: aptiſque iſtiuſmodi et pa
rilibus locis formabuntur ſcafi: quibus ſi libeat ænea uaſa in
uerſa pendeant: ut eorum percuſſu uox cum eo appulerit reddatur
ſonorior. Hic illa Vitruuii non proſequar: quæ ex muſicorum
partionibus ſumpta ad quorum rationes per theatrum diſponi præ
cipiebat uaſa / quæ principales et medias et ſuperexcellentes uo
ces atque conſonantes referrent: dictu quidem res perfacilis: ſed quam
id aſſequi re in promptu ſit / nouere experti. Illud tamen non aſper
nabimur: quod etiam Ariſtoteli perſuadetur. Vaſa quæ uis ua
cua etiam et puteos conferre ut reſonet uox. Redeo ad porticum
ipſam circumuallationis. Hæc quidem porticus parietem habent po
ſticum integrum: quo quidem tota uallatio circumclauditur: nequid
eo appulſæ uoces effundantur, Ad cuius parietis cutim exti
mam theatri quæ ad uenientes ſpectet appingentur ornamenta co
lumnarum numero altitudine et perpendiculis et iſtiuſmodi parti
bus reſpondentes ſubſtitutis columnationibus: quæ ſub ſe in por
ticibus pro fronte ſunt. Ex his quæ dicta ſunt in promptu eſt qui
bus in rebus, theatra maxima differant a minoribus. Namque in
illis quidem extrinſeca porticus in imo dupla eſt: in his autem
ſimpla. Rurſus in illis non niſi ſecunda porticus extrinſeca operi
attollitur: in his etiam tertia imponitur. Hoc etiam differunt quod
aliquibus in theatris puſillis non intima porticus adhibetur:
ſed ſolo pariete et coronis circumuallatio aſtruitur: ut habeat
iſtic uim coronæ ad uoces firmandas: qualem in maximo thea
tro habet circumuallatio et eius porticus. In maximis uero
aliquibus theatris ſuperna iſtæc ipſa porticus poſita duplex
eſt. Cæterum theatris pro tecto ſubdiualia pauimenta cruſtan
tur faſtigianturque / ita ut ſtillicidia in gradationes procliuen
tur. Sed conceptarum pluuiarum riuuli per impluuia inter angulos
parietum ſorbentur: occultiſque fiſtulis demittuntur in cæcas cloa
cas. Circa ſummam extrinſecam theatri coronam ſedes et mutuli co
aptantur: quibus ad ludos publicos ornandos nauales mali in
ſtituti funiculos et loramenta ſuperextenſi ueli excipiant atque con
tineant. Sed cum tanta moles ſtructuræ ſit ad iuſtam altitudinem
1tollenda craſſitudo idcirco parietis oneri ferendo apte finien
da eſt. Fiet ergo extremus paries primis columnationibus
craſſus ex parte quanta et decima totius futuræ altitudinis ope
ris. Interſtitutus uero inter ambas porticus paries qui alte
ram ab altera porticu ſeparet: cum erunt porticus duplices cedet
exteriori ex quarta. Deincepſ qui parietes his ſuperexcitabuntur
cedent ſuis inferioribus ex craſſitudinis eorum duodecima.
Hactenus de his diximus theatris. Sequitur ut circum et am
phitheatra explicemus. Iſtiuſmodi omina ex theatris emana
runt. Nam eſt quidem circus nil fere aliud quam theatrum productis cor
nibus in extenſum lineis æquidiſtantibus: ſed porticus adiunctas
non habet natura ſui. Amphitheatrum uero duobus conſtat
theatris iunctis gradationum cornibus inter ſe ambitu perpetuo.
In hocque differunt quod eſt quidem theatrum ueluti pars amphithea
tri dimidia: Differunt etiam quod aream habet amphitheatrum media
nam uacuam pulpitis ſcænicis atque penitus expeditam. In cæteris
uero præſerti gradatione atque et porticu itionibuſque eiuſmo
di conueniunt. Amphitheatrum uenationum gratia in primis poſi
tum interpretamur: eaque de re placuiſſe rotunda facere: quo il
lic concluſa et uexata fera cum nuſquam inueniret angulum ubi ſeſe
reciperet promptius a concertantibus promoueretur. Eo. n. immitteban
tur qui miris modis contra beluas ferociſſimas decertarét. In
tra quos alii ſaltu et haſtæ adminiculo obuium taurum ſeſe in al
tum attollentes fallebant. Alii armaturam ex ſtimulis cannarum in
duti ſeſe ultro urſis attrectandos præbebant. Alii archa hoſti
olis pervia crebris flexionibus ſeſe ſubterducentes leonem irrita
bant. Alii pallio et malleo ferreo confiſi inſultabant. Denique
ſiquid cuique aut ex ingenio inuentum ad fallendum: aut ex
animi uiriumque firmitate aderat præſtantiæ ad ſubeundum
in medio periclitabantur / prout quiſque aut præmia aut laudem
appetendam inſtituiſſet. Comperio et in theatris atque amphitheatriſ
ſolitos principes populo ſpergere poma et demittere auiculas:
quibus raptorum rixæ pueriles excitarentur. Amphitheatri area
mediana et ſi a duobus iunctis theatris circunualletur / non ea ta
men re penitus oblonga fiet / quod fieret ſi producta amborum thea
1trorum brachia in opus uenirent. Sed habebit latitudinis lineam cer
ta rone ductam ex areæ longitudine. Fuere apud maiores quam octa
uam longitudinis dederint latitudini ſepties. Fuere et quam tertiam
latitudinis dederint longitudini quater. Cætera proſecuti
ſunt uti in theatris. Nam circum quidem extrinſeca porti
cus: et in ſuprema itidem gradatione porticus quam eandem
circumuallationem appellauimus adhibita eſt.
Sequitur circus. Hunc ex coeleſtium imitatione inſtitutum referunt.
Nam ei quidem a domiciliis coeli quoque xii. adeſſe hoſtiorum in
greſſus ex planetarum numero vii. impoſitas habere inſignes mæ
ras terminoſque ad orientem adeſſe atque ad occidentem longo inter ſe
tractu diſtantes: quo bigæ et quadrigæ per media circi ſpatia
uti ſol / uti ue luna per zodiacum diſcurrentes certent: exque horarum
numero miſſilibus perfici quattuor et uiginti. Certantes itidem
quattuor ſecerni claſſibus: et ſuum ſingulis adeſſe ueſtibus colo
rem: uirenten / quo hærbidum anni tempus: roſeum / quo æſtatis ignitum
aerem: album / quo expalleſcentem autumnum: fuſcum: quo triſtem hye
mem ſignificarent. Ad circos area mediana erat non expedita
uti in amphitheatro: neque uti in theatris occupata pulpitis: ſed
per lineam longitudinis / quæ in duo curricula hoc et in duo media
latitudine areæ diuideret / aptis locis mætæ excitabantur: quas
certantes ſeu quadrupedes ſeu uiri circuirent. Mætæ aut erant
primariæ tris: earum mediana erat omnium digniſſima / eratque qua
drangula et procera ſenſim graciliſcens. Eaque re quod ita graciliſcat
obeliſcum nuncupabant. Duæ reliquæ mætæ erant aut coloſſi aut
criſtæ lapideæ ſurgentibus in altum roſtris prout eaſ artifices ad
uenuſtatem et gratiam deformaſſent. Inter utraſque hinc binæ atque
hinc itidem binæ ſeu columnæ ſeu minores mætæ interponebantur.
Romæ circum maximum comperio apud hiſtoricos longum tria fu
iſſe ſtadia: latum unum: is hac ætate dirutus est: et qualis fuerit
ne minima quidem apparet coniectura. Sed alibi ex dimenſioni
bus opum ſic comperio. Aſſueſſe ueteres aream circi medianam
facere latam nihil minus cubitos ſexaginta: longam uero quoad
latitudinem caperet ſepties. Latitudo in partes diuidebatur ge
minas coæquales lineaque inlongum producebatur: in qua mætæ
1conſtituerentur ſic. Nam eam ipſam longitudinem diuidebant in partes
ſeptem: unam dabant anfractui: quo ex dextro curriculi ſpatio
in ſiniſtrum curriculum certatores propter metam ultimam inuerge
rent. Deinceps uero alias mætas per eandem lineam ita diſponebant:
ut per longitudinem circi æquis inter ſe ſpatiis diſtarent: et cape
rent totius longitudinis ſeptimam quinquies. Ducebaturque a mæ
ta ad mætam ueluti crepido alta pedes nihil minus ſex. Duo
illa hinc et hinc curriculi ſpatia ita diſcriminans / ut ſiue iu
gati ſiue ſingulares equi certantes declinarent / illi quidem quo
tranſuerſum flecterent non haberent. Adiungebanturque lateribus
circi hinc atque hinc gradationes nihil plus quam ex quinta: nihil
minus quam ex ſexta totius latitudinis areæ medianæ. Et gra
dus earum a crepidine incohabant uti in amphitheatris ſpecta
torum gratia: ne quod in ſe a beſtiis periculum incurreret.
Inter publica etiam opera ſunt ambulationes: quibus iuuen
tus pila / ſaltu / et armis tractandis exerceatur. Patres aut de
ambulatione / aut ſi ualitudinarii ſint / geſtatione reconfirmen
tur. Sub diuo aiebat Celſus phyſicus commodius exercemur
quam in umbra: ſed quo commodius etiam umbra id poſſent porti
cus adiungebantur: quibus aream circumcluderent. Areamque ipſam
alii marmoribus et teſſellato inſternebant: alii uiridantia obii
ciebant aſpectui: complebantque myrtho, iunipero / citro / et ci
pariſſo. Huic operi porticus a tribus lateribus erant ſimpli
ces et admodum amplæ / ut porticibus fori adderent nonam bis.
Quarto aut a latere quod meridiem ſpectaret porticus fiebat
longe ſpatioſiſſima et dupla. Pro fronte habebat columnas do
ricas altas ex altitudine porticuſ. Columnaſ anteriores qui
bus porticus anterior ab interiore diſcriminaretur / celſio
res facere iubebant quam primarias ex quinta ferendi columnas
ac diſpluuiandi tecti gratia. Eaque nimirum de re fieri ea do
cuit ionicas / quod natura ſui celſioreſ ionice ſint quam doricæ.
Sed non uideo in hiſ porticibuſ cur coelum tecti coæqua
tum utrinque ad libellam feciſſe non liceat: ad gratiam certe
condiceret. At in utriſque columnationibus craſſitudo columna
1rum ſic finiebatur. Nam in doricis quidem imæ columnæ craſſitu
do altitudinis ſuæ integro cum capitulo et baſi quintam decimam
capiebat bis. In ionicis autem atque corynthiis dabatur craſſi
tudini columnæ in imo una ex octo et dimidia partibus: quas
integer columnæ truncus caperet: cætera diffiniebantur uti in tem
plis: adiungebanturque extremo parieti porticus perquam digniſ
ſima ſeſſiones: quibus togati et philoſophantes digniſſimis
de rebus diſputarent. Sed ex his erant ſeſſiones aliæ æſtiuæ /
aliæ brumales. Nam qua parte boreas aquilo ue perflaret / æſti
uas adhibebant. Brumalibus aut ſoles lætiſſimos captabant
immunes uentis. Ea re brumales concluſæ integris adſtabant la
teribus: æſtiuæ ſublato pariete hinc atque hinc / quo tecta ſub
ſtinerentur: aduerſus uero boream extabant feneſtris uel potiuſ
columnatione propatulæ: mare montes / lacum / et quas uis amoe
nitates liberrime ſpectantes: quantumque poterant luminis admitten
tes. Ad dextram autem ambulationis porticum atque itidem ad ſini
ſtram adiungebantur itidem aliæ ſeſſiones ab extrinſecis uentis cir
cumtectæ: quæ ſolem matutinum poſt meridianumque ſuſciperent
ex coelo areæ medianæ. Seſſionum quidem iſtarum lineamenta
erant uaria. Namque aliæ producebantur ad emiciclum: aliæ ad re
ctas lineas: utræque ad aream et porticum aptis reſpondebant di
menſionibus. Latitudo operis totius dimidium habebat longi
tudinis. Diuidebatur latitudo in partes octo: dabanturque areæ
medianæ ſubdiuali partes ſex: porticibus aut ſingulis ſingu
læ. Vbi aut ſeſſionem ad emiciclum producebant: tunc eius dia
meter bis quintam partem areæ ſubdiualis capiebat. Sed paries
poſticus in porticu fiebat ad ſeſſionem ipſam peruius aper
tionibus. Altitudo emicicli iſtius ſeſſionis in maximis
operibus tanta erat quanta et latitudo. At in minoribus ha
bebat quartam latitudinis nihil minus quinquies. Supra
tectum porticus ad frontem emicicli et ſeſſionis apertio
nes feneſtrarum eminebant: quibus intra emiciclum ſoles
exciperentur: atque locus abunde illuſtraretur. Sin aut quadran
gulæ ſeſſiones adiungebantur: tunc fiebant duplo latiores quam por
1ticus: et longitudini quoque dabatur duplex latitudo ſui. Lon
gitudinem iſtic appello / quæ ſecundum porticum extenditur. Ergo
ingredientibus in ſeſſionem eius longitudo a dextris protendi
tur ad ſiniſtram a dextris in ſiniſtram ſit.
Eſt etiam inter publica opera porticus litigioſa minorum iudi
cum quam ſic efficiebant. Earum amplitudo pro urbis et loci digni
tate habebatur minime modica: erantque ad porticum iunctæ cel
læ in ordinem conticuæ quibus de conſidentium arbitrio negocia
finirentur. Quæ hactenus dixi maxime publica eſſe uideban
tur: quod in his et plebei et patritii paſſim ac libere conueni
rent . Sed ſunt quoque publica nonnulla: quæ non niſi primariis
ciuibus et publicum negocium gerentibus pateant: uti eſt comi
tium curia ſenatuſque. De his nobis dicendum eſt.
Plato comitium haberi templo ſtatuebat. Romæ comitiorum
proprius erat dicatus locus. Apud cerauniam conſitus arbori
bus lucus Ioui dicatus aderat. Quo loci Achei de repu. con
ſultaturi conuenirent. Aliæ perplures ciuitates medio in foro con
ſulebant. Romanis ſenatum cogere niſi augurato loco non lice
bat: et maxime templis conueniebant. Poſtea curias habuere: et
curias duorum eſſe generum aiebat Varro: alteram ubi rem ſacerdo
tes curarent diuinam: alteram ubi ſenatus humanas moderaretur.
Quid aut cuique proprium ſit / nihil habeo certi: ſed ſic poſſu
mus interpretari: hanc templo / illam baſilicæ ſimiliorem futuram
eſſe. Erit igitur ſacerdotum curia teſtudinata: ſenatoria uero
curia opta contignatione. In utriſque rogati conſultatores uerba
habituri ſunt: uocum idcirco ratio habenda est. Adeſſe ea de re
oportet quod uocem non ſinat altius diffluere / et maxime in te
ſtudine / ne quid durius in aurem retonet. Venuſtatis nimirum atque
in primis utilitatis gratia coronæ parietibus appingentur. Quadran
gulas ex ueterum operibus effectas curias annotaui. In teſtu
dinatis habetur paries altus æque atque eſt opis lata frons /
adempta illius parte ſeptima teſtudine fornicea obtegun
tur. E regione hoſtii introeuntibus patet tribunal: cuius ſa
gicta partem capit cordæ tertiam. Hoſtii latitudo ſeptimam
1occupat illius parietis partem apertione. Circa dimidiam parie
tis altitudinem addita etiam dimidiæ octaua prominent extantes
coronæ cum faſcia trabe et columnis: quas alii plures: alii pau
ciores poſuere prout confertis aut diſpanſis delectati ſunt: du
cta columnationum ratione ex porticu templorum. Supra coronas
dextra atque ſiniſtra in pariete in ſcafis ſtatuæ et quæ ad reli
gionem faciant collocabuntur. Sed pro fronte operis in pariete
ad parem cum ſcafis altitudinem duplo lata feneſtra quam altior
adaperiebatur columnellis duabus interſtitutis: quibus ſuperli
minare aſſideat. Itaque huiuſmodi erit pontificia. Senatoria
quidem curia ſic fiet. Latitudo areæ capiet longitudinis ter
tiam bis: altitudo ad: rabes tecti erit quanta ſit areæ latitu
do / addita parte ipſius latitudinis quarta. Circa parietem co
ronæ appingentur ſic. Nam altitudo quidem a contignatione di
uidetur in partes nouem: ex quibus dabitur pars una ſolido:
quod ſit pro crepidine: et podio: in quo excitentur columnæ.
Hanc ſolidi parietis partem occupabunt ſubſelliorum renes.
Quod aut reliquum erit ſupra id diuidetur in partes ſeptem: ex
his partes dabis integras quattuor columnationibus primis:
in haſce primas imponentur alteræ: quibus trabs regius et or
namenta quæ ſequuntur habebuntque. Columnationes tam
primæ quam ſecundæ ſuas habebunt baſes, capitula / et coronas /
et eiuſmodi: quales baſilicis deberi diximus. Eorum interual
la ad dextram atque item ad ſiniſtram parietem numero fient impari
et maxime uno: ſpatia erunt coæqualia. In frontibus uero inter
ualla fient non plus tria: ex quibus medianum cæteris erit
latius ex quarta. Per ſingula interualla ſeu columnarum
ſeu mutulorum quæ ſupra medianas coronices ſint / fient
feneſtræ. Eſſe enim oportet curias huiuſmodi illuſtriſſimas.
Ponenturque ſub feneſtris plutei / uti in baſilicis diximus.
Atque feneſtrarum quidem ornamenta quæ illis pro fronte
in ſummo pariete ſint non excedent celſitudines columnarum
proximarum præter capitula. Altitudo autem apertionis
feneſtrarum diuidetur in partes undecim: ex his dabuntur lati
1tudini partes ſeptem. Quod ſi amoris columnis mutulos capitu
lorum loco ponere libuerit: tunc his utemur lineamentis: quibus
in portis uterentur ionici. Perpendebunt igitur hic / quales il
lic auriculæ. Eorum hæc eſt ratio. Mutulorum ipſorum latitudo
fiet quantum fuiſſet in columnationibus supremus columnæ ſcapus
amota torquis et nextruli prominentia. Pendebitque quantum ſuiſſet
altitudo corynthii capituli amoto capituli operculo. Promi
nentia mutuli iſtius non excedet cimatium trabis regiæ.
Habuere et pleriſque in locis cum ad neceſſitatem tum ad uolupta
tem nonnulla quæ ornamentum reciperent: et urbem digniorem red
derent. Perpulchrum fuiſſe apud achademiam lucum diis ſacra
tum referunt: quem excidit Sylla ad aggerem contra athenas ex
truendum. Alexander ſeuerus adiunxit thermis ſuis nemus: ther
miſque antonianis egregias addidit natationes. Agrigentini
ſtruxere ex uictoria: Zelonis contra charchedonioſ natationem
ſtadiorum ſeptem: profundam cubitos uiginti: ex qua etiam uecti
gal caperent. Apud tyburtum publicam et celebrem fuiſſe biblio
thecam memini me legiſſe. Libros athenis publice poſuit Pi
ſiſtratus primus. Xerſes eam librorum copiam in perſas aſporta
uit. Seleucus reſtituitchstelle ṡ In ægypto. Prolomei reges bibliothe
cam habuere uoluminum ſeptingentorum milium. Sed quid publi
ca miremur? In gordianorum bibliotheca libros fuiſſe ad
lxii. M. comperio. In agro laodiceo templo Nemeſis maxima
concelebrabatur medicorum ſcola a zeuſide conſtituta. Apud
carthaginem ſcribit Appianus ſtabula fuiſſe elephantorum tre
centa. et ſtabula item equorum. cccc: et naualia quæ caperent
naues, ccxx. et armamentum et horrea et ubi pabula exer
citus conderent atque ſeruarent. Vrbem Solis quam the
bem nuncupant / ſtabula habuiſſe publica centum ampli
tudinis tantæ / ut ſingulis ſub recto equi ducenti haberen
tur. In propontide inſula cizico duo erant portus. In me
dio erant naualia: ſub quorum tectis naues haberentur du
centæ. Apud pyreum armamentarium Philonis opus celebre
et ſtatio erat inſignis nauium quadringentarum. Naualia ſtruxit
1Dyoniſius ad portum ſyracuſarum partita ædificiis centum ſexa
ginta: quibus ſingulis binæ caperentur naues: et armamentum
quo paucis diebus plus centum uiginti ſcutorum et incredibilem
gladiorum uim congeſſit: Apud ſithicum ſpartanorum nauale exti
tit ſtabulorum plus centum ſexaginta. Itaque iſtiuſmodi uaria apud
uarios fuiſſe comperio. Sed qualia eſſe oporteat / nihil habeo
præcipuum quod referam: niſi ut quod in eis ad uſum futurum ſit
ex priuatis excipiatur: quod uero ad dignitatem atque ornamen
tum eſſe futurum uelis: id ex publicorum rationibus uſurpetur.
Hoc non prætermittam bibliothecis ornamento in primis erunt
libri et plurimi et rariſſimi præfertur: ex docta illa uetuſtate
collecti. Ornamento etiam erunt mathematica inſtrumenta cum
cætera tum ſimilia: quæ feciſſe Poſſidonium ferunt. In quibus
ſeptem planetæ propriis motibus mouebantur. Quale etiam illud
Ariſtarchi: quem in tabula ferrea orbis deſcriptionem et prouin
cias habuiſſe prædicant artificio eleganti. Et Tyberius quidem
recte imagines ueterum poetarum bibliothecis dicauit. Quæ
ad publica ſpectarent opera exornanda ferme omnia mihi uideor
abſoluiſſe. Diximus ſacra / diximus profana / diximus templa /
porticum / baſilicas / monumenta / uias: portum / triuia / foros /
pontem / arcum / theatra / curricula / curias / ſeſſiones / ambulatio
nes / et eiuſmodi: ut præter thermas nihil amplius reſiduum
ſit in quo uerſemur.
Thermas fuere qui uituperarint / quod molliri corpora arbi
trarentur. Alii ita probarunt / ut ſepties die lauarentur. Noſtri ue
teres medici curandis corporibus lauacro intra urbem extru
xere thermas complures impenſa incredibili. Inter cætera He
liogabalus thermas fecit locis multis: ſed niſi ſemel in ſin
gulis lauari ſe paſſus eſt: mox lotus diruit: ne ex uſu bal/
nea haberet. Apud me nondum ſatis conſtat priuatum ne magis
opus ſint an publicum. Certe quantum uidere licet ex utriſque mixtum
est. Inſunt. n. multa ducta a priuatis: et multa item ducta a publi
cis ædificiis. thermarum opus cum ampliſſima indigeat area urbis
partes occupabit non celeberrimas / neque item neglectiſſimas: eo
1enim et patres et matronæ munditiæ gratia conueniunt. Ter
marum tecta circumeunt plateæ: plateas uero concludit ſeptum pari
etis minime depreſſi. Nec niſi certis aptiſque locis ingreſſuſ
præbetur in plateas. Sed tectis medium eſt quaſi centrum ædis
atrium ampliſſimum et digniſſimum cum cellis ex lineamento tem
pli: quod eſſe ætruſcum diximus. In antrum datur aditus ex ue
ſtibulo quodam primario: cuius frons ſeſe porrigit ultro me
me
ridiem uerſus ſpectans. Ingredientes a ueſtibulo ſeptentrionem pe
tunt. Ex hoc ueſtibulo maximo datur aliud arctius ſeu ue
ue
ſtibulum ſeu potius itio in atrium illud ampliſſimum, Ex atrio
ad ſeptentrionem uerſus patet adapertus egreſſus atque laxus in
aream amplam ſubdiualem. Ad iſtius areæ ſubdiualiſ dextrum ca
put atque item ad ſiniſtrum perampla et perquam ſpatioſa habetur por
ticus: peneſque ipſam porticum a tergo adiungitur lauatio frigida.
Regrediamur iterum ad atrium primarium. Ad extremum iſtius
atrii caput dextrum ad orientem uerſus protenditur itio teſtudi
nata admodum patula et plane lata / cellis hinc fulta ternis:
atque item alteris ternis comparibus mutuo correſpondentibus. Ex
itione iſtac ſubinde ſeſe offert area ſubdiualis: quam xiſtum ap
pello circumſepta porticibus. Sed ex his ea porticus quæ e re
gione contra fauces itionis pateat: penes a tergo ſui maiuſcu
lam habet ſeſſionem. Quæ uero porticus iſtic pro fronte ſui me
ridianum excipiat ſolem / habet illa quidem lauationem eandem ipſam
quam diximus frigidam. Porticibus etiam areæ ſubdiuali amplæ
ſubiunctam habet etiam contiguam ſibi ueſtiariam. Porticus uero
contra iſtanc quæ e regione obiecta eſt pones a tergo habet te
pidarias lauationes: quæ a meridie ſoles feneſtrarum apertioni
bus excipiant. Adſunt etiam aptis locis ad angulos in portici
bus xiſti ueſtibula minora ingredientibus: atque in exteriorem
illam plateam / qua tecta termarum circueuntur egredientibus opor
tuna. Talis igitur ſeries rerum ad dextrum atrii caput protendetur
contra par æque ad alterum atrii caput ſiniſtrum ad occidentem
uerſus reſpondeat. Itio partibus obfulta cellis ternariis / et ſubin
de parilis quoque area ſubdiualis xiſti cum porticibus ſeſſione
1ueſtibuliſque angularibus. Rurſus egredior ad primarium to
tius opis ueſtibulum / quod eſſe contra meridiem diximus. Ad
huius quidem dextram ſuccedunt per lineam in orientem ductam manſio
nes numero tris: et ad ſiniſtram quoque lineam iſtac uerſus occi
dentem in continuum perductam etiam tris: ut ſint hæ mulierum uſibus:
hæ uero alteræ uirorum. Primis igitur manſionibus ponebant ' ue
ſtem: ſecundis ungebantur: tertiis lauabantur. Quartas insuper man
ſiones aliqui amplitudinis gratia addidere: fortaſſis id quidem
ut eo familiares et comites ueſtiti exciperentur. Manſionibus
iſtis balnearibus a coelo meridiano feneſtris ampliſſimis ſol
exciperiebatur. Inter iſtas manſiones atque cellas illas quas adhæ
rere lateribus itionum intimarum diximus / quæ quidem itiones
ex atrio in aream xiſti porticatam protendantur / interliquebatur
ſpatium ſubdiuale / qua meridianum latus inteſtinarum cellarum
quæ ad itionem ex atrio adiacent / lumen exciperet. Hunc uniuer
ſum tectorum ambitum circuebant ut dixi plateæ perquam ſpatioſæ quæ
quidem etiam ludorum curriculis ſufficerent. Neque deerant aptis
locis mætæ / quas certantes circuirent. Ad plateam meridia
nam quæ pro ueſtibulo extendatur areæ laxamentum fundebatur ad
uerſus meridiem productum in emiciclum: cui opi circumeminebant
gradationes ex theatri imitatione: præſurgebatque paries quo
meridianas auras abarcerent. Et totas plateas iſtiuſmodi qua /
ſi oppidum extremus et continuus quidam paries ſeptas et conclu
ſas continebat. Adiungebanturque ſepto ſeſſiones digniſſimæ cum
emiciclæ tum et quadrangulæ thermarum tecta primaria circum
ſpectantes. His ſeſſionibus et ſoles et umbras hinc matutinas
hinc ueſpertinas ſuiſ horarum conuerſionibuſ ciueſ ad arbitrium cap
tabant. Tum et præſertim ad ſeptentrionem ultra ſeptum hoc maxi
mum pietis applicabantur areæ ſubdiuales altitudine mediocres
oblongæ finitæ linea ad arcum modice inflexa. Eas areas am
bibat in conflexum porticus recluſa ſuo poſtico pariete: et ni
hil ſpectabat amplius quam modicum coeli / quod iſtic ex ſua
area ſubdiuali inter parietem ſepti et ipſam hanc inflexam porticum
relictum eſſet æſtiuum diffugium. Nam eo ſol ob areæ anguſtias
1et parietum altitudinem uixdum æſtiuo ſolſtitio penetrabat. In
angulis ſepti maximi ueſtibula ſacellaque habebantur: quibus
ut alii dicunt purgatiores factæ matronæ diis propitiarentur.
Itaque ſumma hæc erat partium ex quibus thermæ conſtarent. Earum
partium lineamenta ſummebantur ex his quæ ſupra recenſuimus / atque
item ex his quæ mox dicturi ſumus: prout magis illis aut
iſtis hoc eſt publicis aut priuatis conuenirent: opiſque totius
area in pleriſque omnibus quadratos capiebat pedes plus cen
tenos decies centies.
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE
AEDIFICATORIA LIBER NONVS
QVI PRIVATORVM ORNA
MENTVM INSCRIBITVR.
mEMINISSE OPORTET PRIVA
torum ædificiorum alia urbana eſſe / alia ru
ſticana. Ex hiſque alia quibus tenuiores /
alia quibus lautiores uterentur. Nos de
his omnibus exornandis tranſigemus. Sed pri
us nonnulla quæ faciant ad rem non præter
mittamus. Apud maiores noſtros uideo prudentiſſimis et
modeſtiſſimis uiris uehementer placuiſſe cum in cæteris rebuſ
et publiciſ et priuatiſ / tum hac una in re ædificatoria frugalita
tem atque parſimoniam omnemque luxuriem in ciuibus tollendam cohercendamque putaſſe: eoſque huic rei et monitis et legibus omni ſtudio
atque induſtria prouidiſſe comperio. Ergo apud Platonem illi proban
tur / qui ſanxiſſent quod alibi diximus / nequis illuſtriores pi
cturas afferret quam quæ templo a ueteribus pictæ haberentur. Tem
plumque uetuit pictura ornari alia / quam ut unicam pictor unus uni
ca abſoluiſſet die. Deorum que itidem ſimulacra aut ligno tantum
aut lapide facerent edicebat: æs aut ferrum que ad uſus bellorum
quorum eſſent inſtrumenta relinquerent. Priſcorum athenienſium mo
res Demoſthenes ſuorum temporum moribus longe præferebat.
Nam publica inquit ædificia et præſertim templa tam multa tam
1magnifica / tam ornata nobis relinquerunt: ut quibus ſuperaren
tur nullus relictus ſit locus. At priuata quidem ea fecerunt
moderatione: ut etiam præclariſſimorum uirorum ædes non multo
a mediocrium ciuium ædibus differrent. Quare inter mortales
aſſecuti ſunt: ut inuidiam gloria ſuperarent. Sed ne hi quidem laudan
di lacedemoniis uidebantur / ſi forte urbem fabro magis quam rerum
gloria excoluiſſent: ſe aut laudandos qui ciuitatem haberent uir
tute cultam magis quam ſtructura. Apud eos ex Lycurgi lege te
cta niſi ſecuri / et fores niſi ſerra elaborari permittebatur. Age
ſilaus cum in aſia quadratas ædium trabes uidiſſet / arriſit: ro
gauitque num apud eos quadratæ ſi orte eſſent / rotundas effi
cerent: et recte quidem: nam pro uetere ſuorum modeſtia priuatam
eſſe domum ad uſus neceſſitatem ædificandam / non ad uenuſtatem
et delitias arbitrabatur. Apud germanos per Cæſaris tempora
cauebatur / ne accuratius præſertim rure ædificarent: nequid
inde inter ciues diſſenſionis cauſa oriretur cupiditate rei alie
næ. Valerius romæ cum in aesquiliis domum haberet altiſſimam
inuidiæ uitandæ cauſa diruit / et in plano ædificauit. Itaque
hanc frugalitatem bona illa poſteritas et publice et priuati ſe
cuta est quoad per bonos mores licuit. Poſtea uero aucto impe
rio tantum in pleriſque omnibus creuit luxuries / praeterquam in Octa
uiano / nam is quidem ſumpto oſiore ædificatione grauabatur: quando
et uillam quoque nimium profuſe extructam diruit / tantum inquit ex
creuit luxuries in urbe: ut inter cæteros fuerint ex Gordianorum
familia qui domum ſtruxerint uia peneſtrina columnis ducentis
uno ſtilo et pari magnitudine. quarum quinquaginta numidicaſ:
quinquaginta claudianas: quinquagita ſimiadas: quinquaginta
iſteas fuiſſe memini me legiſſe. Quid illud quod etiam memi
nit Lucretius? Aurea fuiſſe iuuenum ſimulacra præ ædes lam
padas igniferas manibus retinentia dextris: lumina noctur
nis epulis ut ſuppeditarent. Quorſum hæc? ut ex eorum compatio
ne id ſtatuam ipſum quod alibi diximus placere quæ pro cuiuſque
dignitate moderentur: et ſi me audias malim quidem in priua
tis lautiſſimi aliquid deſiderent / quod ipſum ad ornamentum fa
1ciat quam ut modeſtiſſimi et parciſſimi ulla ex parte luxuriem re
prehendant. Verum quando poſteritati famam tum ſapientiæ tum etiam
potentiæ relinquendum omnes aſſentiamur: eaque re uti aiebat Tuchi
dides magna ſtruimus / ut poſteris magni fuiſſe uideamur.
Quando item patriæ familiæque condecorandæ non minus quam lauti
tiæ gratia noſtra ornamus quod eſſe boni uiri officium quis neget?
Placebit nimirum qui partes eas quæ maxime publicæ quæ ue in
primis hoſpiti gratificaturæ ſit: uti est frons ædis / ueſtibulum et
eiuſmodi admodum eſſe decentiſſimas uoluerit. Cumque uituperan
dos profitear qui modum exceſſerint: maiore tamen dignos uitu
peratione cenſeo: qui grandi impenſa ita ædificarint / ut eorum opera
ornari non poſſint quam qui ornatum pluſcula impenſa concupiuerint.
Sed ſic ſtatuo uerum certumque ædificiorum ornamentum qui recte
uolet aduertere, intelliget profecto non opum impendio / ſed uel
maxime ingenii ope compari atque conſiſtere. Credo ne uolet
quidem qui ſapiat in ſuis priuatis ædibus pandis egregie dif
ferre ab aliis: cauebitque nequid ſumptu et oſtentatione contrahat
inuidiæ. At uolet contra qui bene conſultuſ ſit in artificiſ diligentia
et conſilii iudiciique laudibus a nemine uſpiam ſupari: ex quo
omnis partitio et lineamentorum conuentio mirifice comprobetur / quod
ipſum ornandi genus præcipuum primariumque est. Sed redeo ad rem.
Domus regia et illius qui libera in urbe ſenator prætorius
conſularis ue ſit / prima erit omnium / quam eſſe decentiſſimam deſi
deres . In his qua parte quippiam coueniat quod publicum ſit /
ſupra qui id ornetur diximus. Nunc uero quæ tantum priuatis
uſibus commodentur ornata facere ordiamur. Veſtibulam quidem
uelim pro cuiuſque dignitate ſeſe præſtet honeſtiſſimum atque ſplen
didiſſimum. Succedat et porticus clariſſima. Neque deſint ſpa
tia magnifica. Demum et cætera deinceps omnia ex publicorum imi
tatione ſibi quantum res ipſa permittat quod faciat ad decus di
gnitatemque deſument. Hac rerum moderatione adhibita ut præ
ſe ferat longe uenuſtates maluiſſe captare quam ullos faſtus ſequi :
ea re uti in libro ſuperiore in opibuſ publicis profana quantum
par fuit ſacris dignitate conceſſerunt: ita iſtic priuata in omni
1ornamentorum elegantia et copia ſuperari ſe facile a publicis
patientur. Non ſibi quod camillo inter crimina obiiciebatur
ualuas aſſiſcet æneas aut eburneas. Non ſplendeſcent lacuna
ria multo auro et uitro. Non imeto et pario marmore uniuer
ſa colluſtrabuntur. Templorum. n. iſta ſunt: ſed utetur mediocribuſ
eleganter: elegantibus moderanter. Contentus erit cupreſſo / lari
ce / buxo. Cruſtabit ope albario ſignito: picturaque ſimplicio
re ueſtiet. Lunenſi uel potiuſ tyburtino lapide coronaſ ducet
non tamen præclara illa omnia ab ſe penitus abdicabit atque pro
ſcribet. Sed quaſi in corona gemmas digniſſimis locis perciſſi
me collocabit. Quod ſi breuiſſime totam rem diffiniſſe iuuat /
ſic ſtatuam. ſacra ita parari oportere / ut ad maieſtatem et pul
chritudinis admirationem addi amplius nihil poſſit. Priuata
aut ita habenda / ut contra adimi nihil poſſe uideatur / quod exi
mia cum dignitate coniunctum ſit. Cæteris uti ſunt publica profa
na id quod inter iſtæc medium ſit relinquendum cenſeo. Itaque
in priuatis ornamentis ſeueriſſime continebit ſeſe: tamen in
pleriſque liberiore utetur uia. Nam columnam quidem ſiquid forte
toto erit corpore tenuior / aut uentre fortaſſis non nihil turgi
dior / aut retractione gracilior quam publicorum exacta ratio permi
ſerit : non tamen uitio dabitur atque improbabitur: modo id nihil ha
beat informe aut deprauatum. Quin quod publicis operibus non
conceditur / ut a grauitate et conſultiſſima lineamentorum lege pau
lo aberretur: id in iſtis etiam ad iucunditatem interdum facit. Et
quam illud cadebat peruenuſte quod feſtiuiſſimi aſſueuere ad fo
res tricliniorum pro lateribus hoſtii uaſtas mancipiorum ſtatuas
ſuperliminare in caput ſuſtentantes appangere: et columnas in
porticibus præſertim hortorum ponere: quæ aut arborum trun
cos nodis deſectis: aut faſces loro concinctos referrent: aut quæ
uolubiles et palmatæ et aſperæ frondibus et auiculis riuuliſque
refertæ eſſent. Aut etiam ubi robuſtiſſimum eſſe opus uoluiſſent:
quadrangulam columnam / cui dimidia rotunda hinc: atque altera
hinc dimidia promineret. Tum et pro capitulis aut fiſcellas
pendentibus racemis fructibuſque plenas: aut reuirentem ſummiſ
1caulibus palmam: aut anguium globos uariis implexibus connoda
tos: aut alis plaudentes aquilas : aut gorgoneos uultus colubri
bus inter ſe rixantibus imponerent: et quæ ſimilia longum eſſet proſe
qui. Sed his quoad poterit artifex digniſſimas partium formas
productis arte linearum et angulorum finibus tuebitur: et uoluiſſe
non fraudare opus decenti membrorum concinnitate: ſed uiſentes
loco ludere uenuſto / uel potius oblectare inuenti lepiditate
uideatur. Cumque tricliniorum et itionum et conceptaculorum alia
popularia ſint: alia occluſoria et prorſus intima: in illis ſeruiet
ſplendori forenſi cum publica urbis pompa nequaquam odioſa. In his
aut reconditioribus paulo ſublaſciuere ad arbitrium licebit:
Sed cum priuatorum ædium aliæ ſint urbanæ / aliæ non urbanæ:
quod cuique ornamenti condicat conſideremus inter ædes urba
nas et uillam præter illa quæ ſuperioribus libris diximus / hoc in
tereſt / quod urbanarum ornamenta præ illis multo ſapere grauita
tem oportet: uillis aut omnes feſtiuitatis amoenitatiſque illece
bræ concedentur. Tum et hoc intereſt / quod in urbanis multa ex
uicini perſcripto modereris neceſſe eſt: quæ uilla liberiore iu
re proſequemur. Exaggeratio cauendum eſt ne multo ſuperbior
ſit quam uicini ædificii cohæſio poſtulet. Porticus etiam ex con
iunctorum parietum ductu ſibi modum ſtatuent laxitudinis. Pa
rietum craſſitudo et altitudo romæ non ad arbitrium finiebatur.
Nam ex uetere lege craſſiorem ducere non licebat
Cauit et Iulius Cæſar ob ruinarum picula necubi intra urbem
paries attolleretur ſupra. His legibus uilla
non tenetur. Babiloniis ciuibus dabatur laudi quod in ædibus con
tignationum quattuor habitarent. Roma uotiua oratione Aeli
us Ariſtides orator laudans in contione admirabile illud præ
dicabat quod maximas domos maximiſ domibus ſuperimpoſuiſ
ſent / grata aſſentatio. Sed populi amplitudinem is magis quam
operum rationes comprobabat. Tyrum aiunt altitudine domorum
ſuperaſſe romam: ex eaque re olim parum abfuiſſe quando tota terremo
tibus corrueret: ædificiis cum ad commoditatem / tum et in primis
ad gratiam faciet / ſi nullas habebit plus ſatis conſcendendi aut
1deſcendendi neceſſitates. Et recte illi quidem admonent: qui ſca
las eſſe ædificiorum perturbatrices prædicant: ab quarum impedi
tione ueteres ualde præcauiſſe uideo. At uilla ut altera im
ponat alteris ædificia nulla cogit neceſſitas. Nam fuſiore
quidem laxamento ſibi ſpatia decentiſſima uendicabit: quibus
æquali gradu alia ex aliis ſubueniant. Quod ipſum mihi etiam in ur
bibus modo id liceat uehementer perplacebit.
Eſt et genus quoddam ædificii priuati: quod una ædium ur
banarum dignitatem et uillæ iucunditates exigat: quod ſuperiori
bus libris huic loco prætermiſimus deſtinatum. Hi ſunt horti
ſuburbani: quos minime negligendos duco. Faciet. n. ad bre
uitatem / cui uehementer ſtudeo. Nam una quidem quid cuique gene
rum iſtorum deceat explicabimus. Sed prius est ut de horto ip
ſo aliqua referam non prætermittenda. Qui apud ueteres aiunt
qui agrum parauit / domum uendat urbanam: Cui urbana cordi
ſunt / ruſtica non ſunt opus / fortaſſis eo tendunt / ut eſſe hortum
commodiſſimum ſtatuant. Aere monent phyſici fruamur quam id fie
ri poſſit liberrimo et puriſſimo. Hoc non inficior præſtabit
alto in ſeceſſu poſita uilla. Alia ex parte urbanorum ciuiliumque
negociorum ratio patremfamilias exigit: ut perquam frequenter ſeſe
habeat foro / curia / templiſ ue. Hoc facillime ut poſſis domuſ
dabit urbana. Sed illa negociis: hæc ualitudini aduerſatur.
Conſueuere duces mutare caſtra: nequid fetores grauius offen
dant. Quid tu futurum ex urbe cenſeas: in qua tot ſordium tantis tem
poribus accumulationes ſeruatæ quam que undique euaporent? Hæc
cum ita ſint omnium quæ ad uſus commoditatem ædificentur primarium
ſaluberrimumque eſſe hortum ſtatuo: qui neque ab rebus urbanis agen
dis detineat: neque non ſit aeris impuritate immunis. Curabat Ci
cero ſibi per Atticum hortos pari loco celebri. At ipſe non adeo
uelim celebres / ut nunquam pro foribus enem abſque toga liceat. Illud
uelim præſtari commoditatis quod ille apud Terentium ſe cape
gloriabatur dicens. Ne ulla me aut uillæ aut urbis ſatietas te
neat. Belle apud Martialem. Rure morans quod agam, reſpondeo
pauca roganti. Prandeo / poto / cano / ludo / lauo / coeno / quieſco
1Inde lego / phoebumque cio / muſamque laceſſo. Et urbi ſane uici
na iuuant / facileſque receſſus: Vbi quæ libeant / ex libidine lice
ant. Celebritatem dabit urbis propinquitas: uiæ claritas: regi
onis amoenitas. Delectabit iſtic ædificatio: ſi tum primum ex
urbe egreſſis tota ſe facie uidendam obtulerit lætam: ac ſi ad ſe
proficiſcentes illectet atque præſtoletur. Velim ea re elatula: et uelim
in eum locum uia præſurgat cliuo molli adeo ut uadentes fallat:
quoad conſcendiſſe non ex alia re quam circunſpectato agro id ex al
titudine loci ſentiant. Prati ſpatia circum florida: et campus
perquam apricus: et ſiluarum umbræ ſubgelidæ: et limpidiſſimi fontes
ac riuuli: et natationes: et quæ alibi uillis deberi diximus /
non deerunt ad uoluptatem æque atque ad uſum. Ceterum tota ædium
facies atque congreſſio / quod in omni ædificatione iterum atque iterum
conciliat ad gratiam peruelim penitus ſit quaque undique illuſtris
atque admodum perſpicua coelo latiſſimo plurimum admittat lu
cis / plurimum ſolis / plurimumque ſalubris auræ. Nolo ſpectetur
uſpiam aliquod / quod triſtiore offendat umbra. Arrideant omnia aduen
tu hoſpitis atque congratulentur. Sub tecta ingreſſi in dubio ſint
malint ne animi gratia iſtic reſidere ubi ſint: an ulteriora petere:
quorum hilaritate ac nitore prouocentur. Ex quadrangulis areis
rotundas: ex rotundis rurſus angulares: ex his in eas progreſſus
detur: quæ neque totæ rotundæ: neque lineis omnibus rectis conclu
dantur; Cumque ad ſinum interiorem domus inieris non ad
erit ubi gradum deſcendiſſe oporteat. Verum in ultimum
uſque conclaue aut æquabili ſolo / aut limitibus modicis pe
netrabitur.
Sed cum partes ædificiorum inter ſe multum differant natura. ſ. et
ſpecie: de his omnibus nobis conſideranda cenſeo quæ alibi etiam huic
loco deſtinata reliquimus . Nam ſunt quidem quæ tu ſeu rotunda fa
cias ſeu quadrangula / modo recte ad uſum conferant minimi
intereſt. Quanta uero eadem ſint / et quibus locis diſpona
tur plurimum intereſt : Et earum aliæ maiores fiant neceſſe
eſt. Vti ſunt ædium ſinus aliæ minore indigent area: uti eſt
conclaue penetraliaque omnia. Aliæ ſunt mediæ uti coenacula atque
1etiam ueſtibulum. Membro cuique in ædibus quæ nam apta diſpoſitio
ſit alibi diximus: Areis uero qui differant iſta inter ſe non eſt
ut referam. Sunt. n. multa ex parte arbitrii et ex uaria locorum
uiuendi ratione immutantur. Veteres aut porticum ædibus aut
ſeſſionem apponebant: utrumque non ſemper lineis rectis / ſed inſinu
atis in theatri modum. Ad porticum adigebant ueſtibulum ferme
omnes rotundum. Inde erat itio in ſinum ædium: et quæ ſuo loco dixi
mus: quorum ſi proſequar lineamenta nimium prolixus ſim. Sed
quæ faciant ad rem hæc ſunt. Area ſi erit rotunda dimetietur ex
lineamentis templorum: ni hæc differant: quod altitudines parie
tum celſiores iſtic debentur quam in templis: quid ita ſit modo uide
bis. Si erit quadrangula: tunc erit quidem in quo ab his diffe
rat quæ de ſacris et quæ de publicis profanis diximus. Ali
quod tamen habebit quod cum ſenatu et curia etiam conſentiat.
Ex uulgato uetere maiorum more atrium aut latum erit ex
tertia longitudinis bis: aut longitudo quidem ipſa latitudi
nis tertiam habebit quinquies: aut dabitur longitudini quan
tam latitudinis ſepties. Cui uis iſtarum ſic inſtituiſſe uete
res uidebantur / ut parietem in altum attollerent quoad pars
longitudinis areæ tertia altitudini daretur quater. Nos ex
operum dimenſionibus ſic compertum habemus: altitudi
nem poſcere quadrangulas areas in pariete: aliam ubi teſtu
dinetur: aliam ubi contignetur. Item in maximis ædificiis
aliud prouidendum: aliud in minuſculis. Non enim par in
uniſque proportio interuallorum eſt a centrico ſpectantis
radii puncto ad extremas conſpectas altitudines. Sed de his
alibi. Arearum magnitudines ex tecto: tecti uero ex trabium
longitudine / quibus operimento opus ſit diffinimus. Tectum
eſſe dicam mediocre / cui ferendo mediocris ſufficiat arbor et
materia. Et ſunt quidem præter iſtas quas recenſebamus com
plures aliæ linearum concinniſſimæ dimenſioneſ et correſponden
tiæ quaſ conabimur ſubcincte et dilucidiſſime explicare hunc
in modum ſi erit areæ longitudo ad latitudinem dupla: tunc in co
tignatis fiet altitudo quanta et latitudo: addeturque in ſuper
1et eius ipſius dimidia. In teſtudinatis uero parieti addes la
titudinis tertiam. Hoc in mediocribus. Verum in maximis ædi
ficiis ſi erunt teſtudinata: tunc altitudo a ſummo ad imum quartam
habebit latitudinis quinques : in contignatis uero quantam ſepties. Sin
autem erit areæ longitudo tripla ad latitudinem / tunc ſi contigna
bitur / addetur quarta latitudinis ter. Si teſtudinabitur / fiet alti
tudo æqualis latitudini addita et dimidia. Sin aut erit qua
drupla in teſtudinatis capiet longitudinis dimidiam. In trabea
tis uero diuidetur latitudo in partes quattuor. Atque ex his da
bis altitudini partes ſeptem. Si erit quincupla / fiet altitudo uti in
quadrupla: et eius ipſius altitudinis addetur ſexta. Quod ſi
erit ſexcupla / fiet uti in proxima: ſed addetur pars non ſexta ut
ibi / ſed quinta. Si erit area lateribus comparibus / excedet alti
tudo teſtudinatorum uti in triplis: trabeatæ uero non excedent.
Quin et in maiuſculis areis licebit deprimere quoad la
titudo ſuperet altitudinem ex quarta. Quibuſ longitudo excedet
latitudinem parte ſui nona / fiet ut æque altitudo ab latitudine
excedatur ex nona ſui: hac non niſi in trabeatis utimur. Cum habebit
longitudo tertiam latitudinis quater / tolles in altum pietatem quantum est
integra latitudo addita et amplius eiuſdem ſexta in contignatis.
Sin aut teſtudinabitur addito inſuper ut habeat integram ipſam quidem
latitudinem / atque etiam longitudinis partem ſextam: Cum dabitur longitudi
ni dimidia latitudinis ter: tunc in contignationibus altitudo
excedet latitudinem ex parte ſeptima. In teſtudinatis uero ad
des partem lineæ vii. longioris / qua area circumclaudatur. Si denique
haſce habebit linearum coniunctiones ut ſit linearum altera v. altera
vii. aut altera tres / altera quinque et eiuſmodi / quas aut loci ne
ceſſitas / aut inuenti uariatio / aut ornamentorum ratio poſtula
rit. Tunc ambæ iungentur lineæ / et altitudini dabitur dimidia. Hic
illud non prætereo. Atria nuſquam fieri oportere longiora quam ut
ſint ad latitudinem dupla. Conclauia nunquam fieri longiora
quam ut ſint lata ex tertia minus quam longa / Tripla uero et qua
drupla et deinceps iſtiuſmodi longiora porticibus deben
tur : quæ et ipſæ ſexcuplam non excedent. In pariete ha
1bebuntur apertiones et feneſtrarum et hoſtiorum. Feneſtra ſi adape
rietur in pariete latitudinis / quæ natura ſui breuior eſt quam ſit
areæ longitudo / tunc fiet non plus unica. Atque erit illa quidem
ita poſita: ut in ea latitudinis linea breuior ſit linea altitu
dinis : aut contra ut eius latitudo amplior ſit quam altitudo: quod
genus feneſtrarum accubantium dicitur. Si igitur erit latitudo uti in
foribus retractior: tunc dabis ut ſit uacuum apertionis a dextra
in ſiniſtram pars totius parietis intimi nihil plus tertia / nihil
minus quarta, Apertioniſque ipſius infima linea diſtabit a
pauimento nihil plus quam ex nona totius altitudinis quater:
nihil minus quam eadem ex nona bis. Longitudo apertionis capiet
dimidiam latitudinis ter. Itaque ſic fiet ſi erit in apertione latitu
dinis linea quam altitudinis breuior. Sin aut erit apertio a dex
tris ad ſiniſtram laxior: et ab imo ad ſummum preſſior: tunc ex to
ta parietis linea dabis amplitudini apertionis nihil minus dimi
diam / nihil plus tertiam bis. Altitudo aut in ea fiet itidem aut ex
dimidia latitudinis: aut bis partem illius occupabit tertiam.
Sed binæ interſtituentur columnellæ ſuperliminaris ſuſtinendi gra
tia. Quod ſi erunt feneſtræ habendæ in pariete prolixiore / tunc
fient plures / et numero impares. Numerum probaſſe in his ma
iores uideo ternarium / et fient hunc in modum. Tota parietis lon
giſſima linea diuidetur in partes nihil plus ſeptem: nihil mi
nus quinque. Ex quibus tibi ſummito partes tris: eaſque feneſtris ſin
gulas ſingulis diſtribuito. Altitudini autem apertionis dabis
quartam latitudinis ſepties: aut quantam nouies. Quod ſi demum
placuerint feneſtræ numeroſiores: tunc id opus quando natu/
natu
ram ſapiat porticus ab illis et præſertim a theatralibus dimenſio
nes apertionum / quas ſuo loco diximus / tranſumentur. Hoſtiorum
apertiones fient quales ſenatui curiæ ue deberi diximus. Fene
ſtras ornabis opere corynthio: primarium hoſtium ionico: Fo
res tricliniorum et cellarum et eiuſmodi dorico. Hæc de lineis
quantum ad rem facerent hactenus.
Sunt præterea quæ adigas ornamenta priuatis ædibus ali
qua non prætermittenda. Veteres in pauimentis porticus qua
1drangulos rotundoſque labyrintbos pingebant / quibus pueri
exercerentur Vidimus per areas pictam hærbam uolutilem flagelliſ
undantibus late circumfuſis. Viſuntur et qui trapetes in cubicu
lis inſtratos finxerint teſſellatura ex marmore. Alii corol
lis et ramuſculis inſperſere. Laudarunt Oſi illius inuentum:
qui pauimentum pergami ſtrauerit: in quo reliquiæ a coena re
miſſæ apparerent: opus me ſuperi coenaculo nequicquam indecenſ:
Agrippam percommode feciſſe arbitror: qui cruſtis figulinis
pauimenta conſtrauerit. Odi ſumptuoſitatem. Delectant quæ inge
nium ad uenuſtatem et lepiditatem attulerit. In cruſtationibus
parietum nulla picturæ coniectatio erit gratior atque ſpectatior
quam quæ lapideas columnationes exprimat. Porticum qua ſpatia
ri conſueſſet Titus Cæſar terſis foeniceis lapidibus diſtinxe
rat: quorum ſplendore quaſi ex ſpeculo omina uiderentur. Anto
nius Caracalla princeps in porticu pinxit geſta et triumphos
patris. Ipſum id etiam effecit Seuerus. Agathocles aut non pa
tris res geſtas ſed ſuas pinxit. Apud perſas pingere aut ali
ud fingere ex uetere lege non licebat quam cædes a ſuis regibus
ferarum interfectarum. Et certe ſuorum ciuium fortia et memoratu
digna facta uultuſque tum in porticibus tum in tricliniis aptiſſi
me pingentur atque applicabuntur. Statuas eorum quam rem pu. au
xiſſent . C. Cæſar ſumma cum omnium approbatione ſua poſuit in
porticu. Mihi hi quidem probantur. Sed parietem nolim affatim
refertum eſſe aut ſimulachris aut ſignis aut penitus opertum
hiſtoriaque occupatum. Videre hoc licet in gemmis atque maxime
in margaritis: ſi gregatim compingantur / ſordeſcunt. Velim id
circo certis aptis digniſque locis diſtinctas haberi per parietes
formas lapideas / ubi collocentur cum ſtatuæ tum et tabulæ: qua
les triumpho detulit Pompeius: in quibus laudes rerum a ſe geſta
rum mari et terra pictæ intuebantur. Vel adeſſe potius uelim
quæ poetæ ad bonos mores confinxerint: uti illud Dædali: qui
ad cumas in foribus Icarum uolantem pinxit. Cumque pictura et poe
tica uaria ſit: alia quæ maximorum geſta principum digniſſima
memoratu: alia quæ priuatorum ciuium mores: alia que arato
1riam uitam exprimat. Prima illa quæ maieſtatem habet publicis
et præſtantiſſimorum operibus adhibebitur. Vltima hortis ma
xime conueniet / quod omnium ſit ea quidem iucundiſſima. Hilare /
ſcimus maiorem in modum animis cum pictas uidemus amoeni
tates regionum / et portus et piſcationes / et uenationes / et na
tationes / et agreſtium ludos / et florida et frondoſa. Illud etiam
Octauiani principis faciat ad rem: qui quidem maximorum animalium
oſſa inuiſa immania ornamento ſuarum ædium apponebat. Antris
et criptis aſſueuere cruſtam ueteres adigere aſperam ex indu
ſtria adpactis minutis glebis ex pumice aut ſpuma lapidis
tyburtini: quam Ouidius uiuum appellat pumicem. Et uidimus
qui cæram uiridem induxerint: quo muſcoſi antri lanugines
fingerent. Illud uehementer delectauit quod uidimus ad ſpe
luncam: quo loci aquæ fons erumperet cruſtam ductam ex uariiſ con
chis oſtreiſque maritimis aliis inuerſis / aliis incumbentibus com
pactis ex colorum uarietate inter ſe artificio ſane lepidiſſimo.
Vbi uxoribus conueniant non niſi digniſſimos hominum et for
moſiſſimos uultus pingas monent. Plurimum. n. habere id mo
menti ad conceptus matronarum et futuram ſpeciem prolis ferunt.
Aquarum ſpectare fontes pictos et riuulos maiorem in modum fe
bricitantibus confert. Experiri hoc licet / ſi quando per noctem
ſonus cubantem fruſtrabitur: tunc limpidiſſimas quas uſpiam ui
deris aquas fontium / riuorum / aut lacus ubi mente repetere inſti
teris / illico uigiliarum illa ſiccitas humectatur / irrepitque ſo
por / quoad dulciſſime obdormiſcas. Accedent et horti plan
tarumque delitiæ / et porticus hortenſis / qua ſoles / qua item um
bras captes. Aderit et area feſtiuiſſima. Prærumpent aquulæ
præter ſpem locis compluſculis. Itiones diffinient planta: quæ
perhenni uireant folio: uallabis parte obtecta buxo. Nam aperto
coelo et uento et præſertim maris aſpergine leditur atque mar
ceſcit. Aprico autem loco ſunt qui myrthum / quod æſtiuo tem
pore lætum fieri dicant exponunt. Sed gaudere myrthum
laurum hæderamque umbra Theophraſtus aſſerit: eaque re
breui ſerendam interuallo putat: quo ſolis æſtus mutua uiret
1umbra. Neque deerunt cupreſſi ueſtiti hædera. Præterea et ci
cli et emicicli: et quæ deſcriptiones in areis ædificiorum proben
tur ex lauro ex citro / ex iunipero deflexis ac ſeſe mutuo com
plectentibus ramis concludentur. Phiteon agrigentinus trecenta
uaſa lapidea in ſua priuata domo habuit: quorum quodque cape
ret amphoras centum. Talia in hortis uaſa pro fontibus ornamen
to ſunt. Vitem ueteres qua ſtratas horti obtegerent columnis mar
moreis imponebant. Earum craſſitudo longitudinis habebat deci
mam ope corynthio. Arborum ordines ad lineam et interuallis com
paribus et angulis correſpondentibus ponentur / uti aiunt ad quin
cuncem. Hærbis rarioribus / et quæ apud medicos in precio
ſint hortum uirentem reddet. Gratum id quod apud maiores uilli
ci aſſueuere dominis applaudere inſcriptis eorum nominibus
per aream buxo aut hærbis odoratis. Sepem obiiciet rhoſa: inne
ctet corilos et punicas. At ille corna inquit uepres et pru
na ferat et quercus et ilex. Multa fruge pecus: multa domi
num iuuet umbra. Sed iſta uillis fortaſſis conuenient fructuariis
magis quam horto. Quin et illud Democriti quod ferunt. Parum
prudenter eum facere / qui aut lapide aut lapidea ſtructura cir
cumſepiat hic non improbatur. Laſciuientium. n. proteruiæ proſpi
ciendum eſt. Statuas ridiculas per hortum non reprobo: mo
do nihil obſcoeni. Itaque iſtiuſmodi quidem erunt horti.
Vrbana aut domus inteſtinis parietibus conclauiorum coenacu
lorum ue feſtiuitate nequicquam cedet hortenſibus: ſed extimis uti
eſt porticus et ueſtibulum non ita feſtiuitates captabit ut non
multo meminiſſe grauitatis uideatur. Atque præſtantiſſimorum qui
dem ciuium porticum trabeatam eſſe condecet: mediocrorum autem ar
cuatam. In utriſque teſtudinata perplacebit . Ornamenta et trabis
et coronarum quæ columnis imponentur capient columnationis quartam.
Si in primas columnationes columnæ alteræ ſuperponentur / fient ſe
cundæ breuiores primis ex quarta. Quod ſi et tertiæ ſuperexci
tabuntur / fient illæ tum quidem ex quanta breuiores quam ſubſtitutæ. In
iſtarum ſingulis arulæ et plutei quæ columnis ſubiguntur partem ſuæ
columnæ habebunt quartam. Vbi aut unica fiet collumnatione contentus
1ad rationes publicorum operum quæ profana ſint ſe accomoda
bit. Faſtigium priuatis ædibus non ita fiet / ut templi maieſtatem
ulla ex parte ſectetur. Veſtibulum tamen ipſum fronte paulo ſub ela
tiori atque etiam faſtigii dignitate honeſtabitur. Reliquum parietis
utrimque leni ſurgente criſta coronabitur. Et præſertim primarios
angulos ædificii ſtare criſta non nihil ſuperbiore conferet ad ele
gantiam. Mihi non probantur qui ædibus priuatorum ciuium pinnaſ
et minas impoſuere. Arcis. n. iſta ſunt uel potiuſ tyrannorum: alie
na a ciuibus pacatis et bene inſtituta re pu. quandoquidem aut
conceptum metum aut paratam iniuriam ſignificent. Meniani opus
pro fronte ædis præſtabit lepiditatem ſi erit non uaſtum non
profuſum non indecens.
Nunc quod dicturos polliciti ſumus ad ea uenio ex quibus
uniuerſa pulchritudinis ornamentorum que genera exiſtant: uel
quæ potius expreſſa ex omni pulchritudinis ratione emanarint: dif
ficilis nimirum perueſtigatio . Nam quicquod unum illud quod ex uni
uerſo partium numero et natura exprimendum ſeligendumque ſit / aut
ſingulis impartiundum ratione certa et coæquabili / aut ita habendum
ut unam in congeriem et corpus plura iungat / contineatque recta et
ſtabili cohæſione atque coſenſu: cui nos hic perſimile quippiam
quærimus: profecto ipſum id eorum omnium uim et quaſi ſuccum ſapi
at neceſſe est: quibus aut cohæreſcat aut immiſceatur: alioquin di
ſcordia diſcidiiſque pugnarent atque diſſiparentur. Quæ ſane pro
quiſitio atque ſeleceo cum cæteris in rebus minime prompta / mini
me expedita eſt: tum egregie in his de quibus dicturi ſumus
omnium anceps atque periculoſa eſt: tam multis conſtat res ædificato
ria partibus: tamque uariis ornamentorum generibus ſingulæ ſe uti
uidiſti partes dignari poſtulant. Sed nos ex inſtituto pro inge
nii uiribus rem proſequemur: non illa repetentes / qua ratione ex
partium numero ſolida integrorum cognitio percipiat . Verum quod
faciat ad rem hinc ordiemur / notantes quid nam ſit quod
ſui pulchritudinem efficiat. A peritiſſimis ueterum admone
mur et alibi diximus eſſe ueluti animal ædificium in quo finiundo
naturam imitari opus ſit. Perueſtigemus igitur quid ita ſit in
1corporibus a natura productis cur alia pulchriora alia mi
nus pulchra aut etiam deformia dicantur. In promptu eſt ex his
quæ in pulchrorum numero cenſeantur non eiuſmodi cuncta eſſe / ut
inter ſe protinus nihil differant: quando uel ea re maxime qua non
conueniunt eadem ipſa re ineſſe quippiam aut impreſſum aut inſuffuſum
ſentimus. Cur quæ diſſimillima ſint / tamen una eſſe admodum
uenuſta profiteamur. Vtar exemplo. Puellam aliquis teneritudi
ne gracilem cupiet. Ille apud comicum cæteris puellis antepo
nebat uirginem illam quod eſſet illa quidem habilior et ſuci plena.
Tibi fortaſſis perplacebit uxoris forma: quæ neque tenuitate in
ualidos: neque membrorum ſpiſſitudine ruſticanos pugiles imi
tetur. Sed quantum illi addi / huic detrahi ſeruata dignitate poſ
ſit: tantum in ea reperiatur. Quid igitur quod iſtarum alteram aut al
teram mauis / ea de re cæteras eſſe forma non liberali et digna
ſtatues minime. Sed iſtæc ut præcæteris placeat efficere po
tuit quippiam/ quod quale ipſum ſit non requiro. Vt uero de
pulchritudine iudices non opinio: uerum animis innata quædam
ratio efficiet. Id ita eſſe apparet: quandoquidem turpia / infor
mia / obſcoena nemo est quin illico intuens offendatur atque ode
rit. Vnde aut is animi ſenſus excitetur et prodeat / etiam non re
quiro funditus. Sed ex his quæ ultro ſeſe offerunt quantum ad rem
faciat penſitemus. Eſt. n. in formis profecto et figuris ædifi
ciorum aliquid excellens perfectumque naturæ quod animum excitat
eueſtigioque ſentiatur. Credo equidem formam / dignitatem / uenu
ſtatem / et quæuis ſimilia in his conſiſtere: quæ ſi ademeris aut
minutaris: illico uitientur et pereant . Hoc ſi perſuadetur / haud
erit quidem prolixum ea recenſere quæ adimi / augeri / mutariue
præſertim informis atque figuris poſſint. Conſtat. n. corpus omnem
partibus certis atque ſuis: ex quibus nimirum ſiquam ademeris: aut
maiorem minorem ue redegeris: aut locis tranſpoſueris non
decentibus / fiet ut quod iſto in corpore ad formæ decentiam
congruebat uitietur.
Ex quo ſtatuiſſe poſſumus / ne cætera iſtiuſmodi prolixius
proſequar / præcipua eſſe tria hæc in quibusomnes quam quærimus
1ratio conſumetur numeruſ et quam nos finitionem nuncupabimuſ et
collutatio. Sed est amplius quippiam ex his omnibus compactis atque an
nexis: quo tota pulchritudinis facies mirifice colluceſcat.
Id apud nos concinnitas nuncupabitur: quam eandem profecto omnes
eſſe gratiæ atque decoris alumnam dicimus. Atqui esse quidem con
cinnitatis munus et paratio partes/ quæ alioquin inter ſe natu
ra diſtinctæ ſunt perfecta quadam ratione conſtituere / ita ut mutuo
ad ſpeciem correſpondeant. Hinc fit / ut cum ſeu uiſu ſiue auditu
ſeu quauis ratione admoueantur ad animum / concinna confeſtim
ſentiantur. Natura. n. optima concupiſcimus / et optimis cum
uoluptate adhæremus: neque in toto corpore aut partibus uiget
magis concinnitas quam in ſe ipſa atque natura: ut eam quidem eſſe
animi rationiſque conſortem interpreter: habetque campos latiſſi
moſ ubi exerceatur atque effloreſcat. Totam complectitur hominiſ
uitam et rationes: totamque pertractat naturam rerum. Quicquid. n. in
medium proferat natura / id omnem ex concinnitatis lege moderatur.
Neque ſtudium eſt maius ullum naturæ quam ut quæ produxerit ab
ſolute perfecta ſint. Quod ipſum amota concinnitate minime aſ
ſequeretur: ſummus. n. qui operatur conſenſus partium interiſſet.
Sed de his hactenus: quæ ſi ſatis conſtant / ſtatuiſſe ſic poſſu
mus pulchritudinem eſſe quendam conſenſum et conſpirationem par
tium in eo / cuius ſunt ad certum numerum finitionem collocatio
neque habitam / ita uti concinnitas hoc esse abſoluta primariaque ra
tio naturæ poſtularit. Hanc ipſam maiorem in modum res ædifica
toria ſectatur. Hac ſibi dignitatem / gratiam / auctoritatem uendi
cat / atque in precio est. Cuncta quæ hactenus diximus cum ita eſſe
ex ipſa rerum natura percepiſſent maiores noſtri : nec dubitarent
his neglectis ſe nihil aſſecuturos / quod ad opis laudem et de
cus faceret: non iniuria naturam optimam formarum artificem ſibi
fore imitandam indixere. Ea re leges quibus illa in rebus produ
cendis uteretur quoad hominum induſtria ualuit collegerunt:
ſuaſque ad rationes edificatorias tranſtulerunt. Spectantes igitur
quid natura et integrum circa corpus et ſingulas circa partes
aſſueuerit / intellexere ex primordiiſ rerum / corpora portioni
1bus non ſemper æquatis conſtare. Quo fit / ut corporum alia gra
cilia / alia craſſiora / alia intermedia producantur: ſpecianteſque
ædificium ab ædificio / uti ſuperioribus tranſegimus libris: fine
et officio plurimum differre. Ea re haberi uarium oportere.
Natura idcirco moniti tris et ipſi adinuenere figuras ædis
exornandæ: et nomina impoſuere ducta ab his / qui alteris aut
aliis delectarentur: aut ſorte uti ferme inuenerint. Vnum fuit
eorum plenius: ad laborem perhennitatemque aptius: hoc doricum nun
cuparunt. Alterum gracile lepidiſſimum: hoc dixere corynthium.
Medium uero quod quaſi ex utriſque componerent ionicum appel
larunt . Itaque integrum circa corpus talia excogitarunt. Poſt
hæc cum tria illa quæ recenſebamus aduertiſſent præcipue ad
pulchritudinem aſſe quendam facere: numerum / finitionem / colloca
tionem: his tribus quomodo uterentur naturæ opibus penſitatis
compertum fecere principiis uti opinor ductis hinc.
Namque ex numero quidem ipſo primum intellexere alium eſſe
parem: alium imparem. Ambobus uſi ſunt. Sed paribus alibi: im
paribus item alibi. Oſſa. n. ædificii naturam ſecuti hoc eſt colum
nas et angulos et eiuſmodi numero nuſquam poſuere impari. Nul
lum. n. dabis animal quod pedibus aut ſter aut moueatur impari
bus. Tum et contra nuſquam pari apertiones numero poſuere: quod
ipſum naturam obſeruaſſe in promptu eſt / quando animantibus hinc
atque hinc aures / oculos / nares compares quidem: ſed medio loco unum
et propatulum appoſuit os. Verum inter numero pares atque impareſ
nonnulli ſunt / et familiares naturæ magis quam cæteri: et apud ſa
pientes in primis celebres: quos ſibi in componendis partibus ædi
ficiorum uſurparunt architecti ea maxime de re quod habeant in ſe
quippiam: quo merito digniſſimi cenſeantur. Et. n. naturam quidem
ternario conſtare principio philoſophantes omnes aſſeuerant. Et
quinarium cum tam multa tamque uaria tamque admirabilia penſito quæ
aut in ſe quinarium obſeruent: aut a quinarium habentibus / quales
ſunt hominum manus / prodierint: no iniuria diuinum et merito
diis artium Mercurioque in primis dicatum aſſentior . Et ſeptemna
rio conſtat ſummum rerum opificem deum maiorem in modum delecta
1ri : qui ſeptem poſuerit coelo uagantes ſtellas: et quem ſuas
eſſe delitias uoluerit hominem ita moderetur / ut et concipi et
perfici et adoleſcere et confirmari et huiuſmodi omnia ad hunc ip
ſum redegerit numerum ſeptemnarium. Veteres inquit Ariſtoteleſ
nato infanti nomen ante diem a natiuitate ſeptimum non impone
bant / quaſi non prius ſaluti deſtinato. Namque et in matrice ſe
men et natus infans ab ſui ortu plurimum infra diem ſeptimam
periclitatur. Ex imparibus etiam numeris celebrant nouenarium: ad
quem numerum ſolers natura ſpheras appoſuit coelo. Tum et
apud phyſicos conſtat naturam parte integri nouenaria multis
et maximis in rebus uti aſſueſſe. Nona. n. ex annuo ciclo ſo
lis pars dierum eſt circiter quadraginta. Hunc ad numerum forma
ri in utero foetum aiebat Hypocras. Tum et motus a grauiori
bus pleriſque ualitudinibus ad conualeſcentiam ex quadrageſi
ma terminari die paſſim conſpicimus. Purgari deſinunt quæ
concepere / ſi erit maſculus. Et rurſus poſt partum nato maſculo
ad iſtam hanc diem purgari incipiunt matres. Et infantem ipſum ante qua
drageſimam quoque diem inter uigilandum neque ridere neque lacrhy
mas fundere uiſum affirmant: dormientem uero feciſſe utrum que refe
runt. De imparibus hactenus. Ex paribus aut fuere inter philoſophan
tes qui diuinitati conſecratum dicarint numerum quaternarium: eoque ſi
bi præſtari maximum iuſiurandum uoluerint: et ſenarium inter ra
riſſimos perfectum nominant: qui ſuis omnibus integris conſtet parti
bus. Octonarium in rerum natura uim habere maximam conſpicuum
eſt. Menſe præterquam in ægypto qui naſcuntur octauo uitam produ
xiſſe nullos uidemus. Quin et ſi peperit menſe pregnans octa
uo / et foetus mortuus ſit: matrem etiam ſubinde morituram di
cunt. Tum ſi concubuerit menſe octauo parens fiet infans opple
tus lentoris mucoſi / et cute reddetur foeda atque oſtreacea ual
de obſcoena. Decimum putabat Ariſtoteles numerum omnium ha
beri perfectiſſimum: ea fortaſſis re uti interpretantur, que quattu
or continuis collectis cubis eius quadratum compleatur. Itaque
his paſſim inde uſi architecti ſunt. Sed paribus quos apertio
ni deſtinarunt denarium: imparibus uero noueuarium trangreſſi
1maxime in templis non ſunt. Nunc ſequitur ut de finitione
dicendum ſit.
Finitio quidem apud nos eſt correſpondentia quædam linearum
inter ſe / quibus quantitates dimetiantur. Earum una eſt longitudi
nis : altera latitudinis: tertia altitudinis. Finitionis ratio
aptiſſime ducitur ex his / quibus perſpectum quidem et cognitum esse na
turam ſeſe nobis ſpectandam admirandanque præbere. Et profecto
iterum atque iterum affirmo illud Pytagoræ. Certiſſimum eſt natu
ram in omnibus ſui eſſe perſimilem. Sic ſe habet res. Hi quidem nume
ri per quos fiat ut uocum illa concinnitas auribus gratiſſima red
datur / iidem ipſi numeri perficiunt / ut oculi animuſque uoluptate
mirifica compleantur. Ex muſicis igitur quibus ii tales numeri
exploratiſſimi ſunt: atque ex his præterea quibus natura aliquid
de ſe conſpicuum dignumque præſter tota finitionis ratio perducetur.
Sed non longius proſequar quam ad rem faciat architecti. Sinamus er
go quæ ad ſingularum uocum ordines / quæue ad tetracordorum ra
tiones pertinent. Quæ aut ad opus noſtrum faciant hæc ſunt. Armo
niam eſſe dicimus uocum conſonantiam ſuauem auribus. Vocum similiæ
graues / aliæ acutæ. Grauior uox a longiore neruo reſonat:
acutæ a breuioribus. Ex uocum iſtarum uaria diſparitate uariæ
habentur armoniæ: quas ex cordarum conſonantium mutua compera
tione ueteres ad certos numeros collegere. Conſonantiarum iſta
ſunt nomina. Diapente: quæ eadem ſexquialtera . Diateſſeron: quæ
ſexquitertia. Tum et diapaſon: quæ dupla. Et diapaſon diapen
te quæ tripla. Et diſdiapaſon: quæ quadrupla nuncupatur. Hiſ
addidere tonum: qui et ſexquioctauus dicitur. Conſonant hu
iuſmodi quas recenſuimus cordarum inter ſe comperationibus ſic
ſe habent. Namque ſexquialtera eo dicta eſt / quod iſtic neruus ma
ior longitudine ſui integrum minorem atque inſuper alteram in ſe mi
noris partem contineat. Quod. n. apud ueteres ſexqui dicebatur /
ſic nos interpretamur dictum. In ſexquialtera igitur maiori da
bitur neruo numerus ternarius: minori autem binarius. Sexqui
tertia dicta / in qua maior corda minorem contineat integram
atque inſuper minoris ipſius partem quoque tertiam. Maiori ergo
1dabis numerum quattuor: minori tria. In ea uero conſonantia
quæ diapaſon dicitur / numeri habentur reſpondentes ex dupla
uti binarii ad unitatem / et totum ad ſui dimidiam. In tripla ter
narii ad ipſam eandem unitatem / aut integri ad ſui partem tertiam:
in quadrupla quaternarius ad ipſam itidem reſpondet unitatem
uti integrum ad ſui quartam. Numeri demum ipſi muſici / ut eoſ
ſummatim colligan / hi ſunt. Vnus / duo / tres / quattuor. Eſt etiam
ut dixi tonus: in quo maior neruus ad minorem comperatus eum ſu
perat ex minoris parte octaua. His omnibus numeris utuntur archi
tecti perquam commodiſſime: et binatim ſumptis uti ponendis foro
plateis et areis ſubdiualibus / in quibus ſolum duæ conſiderantur
diametri latitudinis et longitudinis. Ternatim etiam ſumptis
utuntur ueluti in feſſionibus publicis et ſenatu ponendo atque
aula et eiuſmodi: in quibus una comparant longitudini la
titudinem: et utriſque iſtorum altitudinem uolunt ad armo
niam correſpondere.
De his nobis dicendum eſt. Prius de areis: in quibus binatim
diametri coaptantur. Arearum aliæ breues: aliæ prolixiores: aliæ
mediæ: omnium breuiſſima eſt quadrata: cuius latera quæuis
mutua longitudine ſunt æqualia: et angulis reſpondent omnibus
rectis. Proxima eſt iſtic ſexquialtera / tum et inter breues areas
annumerabitur ſexquitertia. Tres igitur iſtiuſmodi reſponden
tiæ quæ eadem apud nos ſimplices nuncupantur breuibus deben
tur areis. Mediocribus quoque æque tris conueniunt. Earum opti
ma eſt dupla: huic proxima quæ a ſexquialtera duplicata com
ponitur. Atqui producitur ea quidem ſic: poſito minimo areæ
numero puta quattuor / producitur prima ſexquialtera: fient
ſex. Huic etiam addis rurſus etiam iſtius alteram: fiunt nouem. Ex
cedet igitur longitudo maxima iſtic breuiſſimam ex dupla atque
amplius ex duplæ tono et mediarum etiam erit quam dederis bis
ſumpta ſexquitertia pari ducta ratione uti proxima. Erit igi
tur ex hac re ſumpta productione linea iſtic minor ut nouem lon
giſſima ut ſexdecim. Ergo hic maior linea exceditur a dupla
minoris uno minus tono: In prolixioribus areis ratio ducitur
1ſic. Nam aut iungitur dupla cum ſexquialtera et fit tripla: aut
iungitur duplæ etiam ſexquitertia / et fiunt extremi numeri uti
tres et octo: aut ſumuntur ut reſpondeant mutuo diametri ex
quadrupla. Diximus de breuioribus arcis in quibus numeri
reſpondeant aut ex æquo / aut uti duo ad tres aut uti tres ad
quattuor. Et de mediocribus areis in quibus reſpendent nume
ri aut ex dupla / aut uti quattuor ad nouem / aut uti nouem ad
ſexdecim. Vltimo recenſuimus prolixiores in quibus reſpondent
ex tripla aut ex quadrupla / aut uti tres ad octo. Ternatim
aut uniuerſos corporis diametros / ut ſic loquar / coadiuga
bimus numeris his: qui aut cum ipſis armoniis innati ſunt: aut
ſumpti aliunde certa et recta ratione ſunt. In armoniis inſunt nu
meri / ex quorum correſpondentiis proportiones earum complentur
uti in dupla / tripla / quadrupla. Nam dupla quidem ex ſimpli
ci habetur ſexquialtera: cui adiuncta quoque ſit ſexquitertia exem
plo huiuſmodi. Eſto ſit duplæ numerus minimus duo. Ex
hoc produco per ſexquialteram ternarium: ex ternario inde per ſex
quitertiam habebitur quaternarius: qui idem numerus ad binari
um duplus eſt. Aut itidem ſic. Eſto ſit minimus numerus
tris: produco ſexquitertiam: fiunt quattuor: addo ſexquialteram:
habentur ſex: qui relati ad tris complent duplam. Tum et tripla
componitur ex dupla et ſexquialtera ſimul iunctis. Eſto ſit nu
merus iſtic minimus binarius: Is ex dupla fiet quaternari
us: huic addo ſexquialteram: fit ſenarius: qui quidem ſenarius
numerus reſpondet ad binarium ex tripla. Aut iſtuc itidem ſic.
Poſito eodem binario minori capio eius ſexquialteram fiet ter
narius. Addo etiam duplam ternarii: habemus ſenarium ipſum mi
noris triplum. Similibus extenſionibus producitur quadrupla
ex quibus componitur dupla addita illis altera quoque dupla.
Nam fit ea quidem ex dupla duplicata: quæ eadem diſdiapaſon
appellatur. Fitque in modum hunc. Eſto ſit numerus iſtic mini
mus duo: hunc duplo / et fit diapaſon: quæ reſpondet utique quattuor
ad duo. Hanc iterum duplo: et fiunt biſdiapaſon: in qua respon
dent ad duo octo. Componitur etiam quadrupla iſtec additis
1ad duplam ſexquialtera et ſimul ſexquitertia . Id qui fiat ex
proxime dictis conſpicuum eſt. Nam quo ſit explicatio iſtæc aper
tior poſita puta dualitate per ſexquialteram fit ternarius: qui per
ſexquitertiam fit quaternarius. Qui demum quaternarius per du
plam fit octonarius. Aut ſic. Nam poſito quidem ternario habes
ex dupla iſtius ſenarium: cui addis alteram ſui partem: fiunt no
uem: huic addis tertiam / dabuntur duodecim: qui quoque ad ſui mi
nimum tris quaternarius eſt. His numeris quales recenſuimus
utuntur architecti non confuſe et promiſcue: ſed correſpondenti
bus utrinque ad armoniam. Vti qui parietes uelit attollere in area
fortaſſis: cuius longitudo ſit ad ſui latitudinem dupla: is iſtic
utatur reſpondentiis no quibus tripla: ſed iis tantum: quibus ea
dem ipſa coponatur dupla. Aeque itidem ſequetur in area tripla:
nam ſuis quoque utetur reſpondentiis : utetur in quam non aliis quam ſuis.
Itaque diffiniet diametros ternatim numeris quoſ recenſuimus:
uti accommodatiores eos uenire ſuum ad opus intelligat. Dia
metris etiam finiundis innatæ ſunt quædam correſpondentiæ quæ nu
meris nequicquam terminari poſſunt : ſed captantur radicibus et po
tentiis. Radices ſunt latera quadratorum numerorum. Po
tentiæ quidem ſunt ipſorum quadratorum areæ. Ex arearum accretio
ne concipiuntur cubi. Cuborum primus cuius radix unitas diui
nitati conſecratus eſt / ea re quod ex unitate productus totus ipſe
quaque unus ſit. Accedit quod aiunt unum eſſe omnium figurarum
in primis ſtabilem: et in omnem baſim æque conſtantem et permanſu
rum . Sed unitas ſi non ipſa numerus eſt: ſed numerorum ſcatu
rigo ſeſe ipſam continens atque profundens: primum eſſe numerum for
taſſis licebit dicere dualitatem. Ex radice hac producis aream
quaternariam / quam qui in altum ſuſtulerunt ad radicis parilita
tem complebitur cubus octonarius: ex cubo iſtiuſmodi finitio
num conſtitutiones habebuntur. Namque imprimis quidem iſtic ſe
offerret ipſum cubi latus / quod cubica dicitur radix cuius area
numerorum esse quattuor: et cubi ipſius plenitudo octo. His ac
cedit linea ab angulo areæ ad oppoſitum angulum: per quod di
rectum ducta quadratum areæ diuidens in duo æqualia / ex quo
1diameter dicta esse. Hæc. n. quanta ſit ad numerum ignoratur. Sed
eſſe hanc conſtant radicem areæ octonariæ. Eſtque ſubinde et ' diame
ter cubi: quam certo ſcimus eſſe radicem numeri duodenarii.
Poſtremo est linea in triangulo rectangulo maxima / cuius quidem
trianguli duo minora latera rectum angulum continentia ſint:
eorum alterum radix quaternariæ areæ: alterum uero latus ſit
radix duodenariæ. Tertia uero linea maxima recto angulo
ſubtenſa radix numerorum exiſtat ſexdecim. Tales igitur qua
les recenſuimus diametris finiendis et numerorum et quantita
tum correſpondentiæ innatæ ſunt. Iſtorum omnium uſus est / ut mi
nima linea detur areæ latitudini: maxima uero huic correſpon
dens longitudini. Mediæ uero dentur altitudini. Sed interdum
pro ædificiorum commoditate commutabuntur.
Quæ aut diffinitionis ratio non innata armoniis et corpori
bus: ſed ſumpta aliunde ad diametros ternatim iungendos ſub
ſeruiat nunc dicendum eſt. Et. n. ſunt quidem trium diametrorum in
opus coaptandorum annotationes quædam ualde commode du
ctæ cum a muſicis / tum a geometris / tum etiam ab arithmetri
cis: quas iuuabit recognouiſſe. Has philoſophantes appella
runt mediocritates: earum ratio et uaria et multiplex esse. Sed in
primis apud ſapientes captandarum mediocritatum modi ſunt
tres: quorum omnium ſinis ut poſitis duobus extremis medius qui
dam comparetur numerus ambobus illis poſitis correſpondens
certa cum ratione: hoc eſt / ut ita loquar / affinitatis quadam
adiunctione. Hac in diſquiſitione terminos conſideramus
tris: duos / quorum alter hinc maximus: et contra hinc alter mi
nimus dicatur. Tertius uero intermedius utriſque correſpon
deat ex mutua relatione interuallorum: quibus interuallis
hic medius numerus ab utriſque diſtet. Ex tribus quas in pri
mis probarint philoſophantes / facillima inuentu mediocri
tas eſt: quam arithmetricam dicunt. Poſitis enim extremis nu
merorum terminis: hoc eſt hinc maximo / puta octauo: atque
hinc e regione minimo / puta quattuor: hos ambos in unam
iungis ſummam: fient igitur duodecim: qua ſumma compoſita
1tum in duas partes diuiſa accipiam ex eis alteram: ea erit uni
tatum ſex. Hunc numerum ſenarium iſtic eſſe arithmetrici
mediocritatem ſtatuunt: quæ quidem inter illos poſitos ex
tremos quattuor atque octo æquo ab utriſque diſtet interuallo.
Altera uero mediocritas geometrica est: ea captatur ſic. Nam
minimus quidem terminus puta quattuor in maximam pu
ta nouem ducitur. Ex his ita multiplicatis fit ſumma unita
tum ſex et triginta: cuius ſummæ / uti loquuntur / radix / id
eſt lateris numerus totiens ſumptus quotiens in eo adſit uni
tas ipſam compleat aram numerorum triginta ſex. Erit igi
tur radix iſtæc ſex: nam ſexies ſumpta aream dabunt ipſam
triginta ſex. Hanc arithmetricam mediocritatem perdiffi
cile eſt ubiuis adinueniſſe numeris: ſed lineis eadem belliſ
ſime explicatur: de quibus hic non eſt ut referam. Tertia me
diocritas quæ muſica dicitur paulo eſt quam arithmetrica labo
rioſior: numeris tamen belliſſime diffinitur. In hac propor
tio quæ minimi eſt terminorum poſitorum ad maximum /
iſta eadem proportione ſe habeant oportet diſtantiæ hinc a
minimo ad medium: iſtinc a medio ad maximum termino
rum exemplo iſtiuſmodi. Eſto ſint poſiti numeri: minor tri
ginta: maior uero ſexaginta: hi quidem iſtic ſeſe habent ex
dupla: capio igitur numeros: qui minores eſſe in dupla non
poſſunt: hi ſunt hinc unus: hinc uero contra duo: iungo eoſ /
fiunt tres. Diuido exinde totum illud interuallum quod inter
maximum datum numerum ſexaginta et minimum triginta eſt in
partes iſtas ipſas tris: erit hinc ſingula trium partium iſtarum de
cem: adiungam ea de re minori termino unam iſtarum partium hoc
eſt decem / fient quadraginta. Hæc erit quæſita mediocritas
muſica: quæ diſtet a maximo numero ex duplo interualli eius:
quo medius ipſe numerus diſtat a minimo. Hac. n. proporti
one maximum extremorum reſpondere ad minimum propoſuera
mus. Huiuſmodi mediocritatibus architecti et totum circa
ædificium et circa partes operis perquam plurima digniſſima adinuenere
quæ longum eſſet proſequi. Atque mediocritatibus quidem iſtiuſmodi
1ad altitudinis diametrum extollendam apprime uſi ſunt.
Sed columnarum ponendarum modum et dimenſionem quam illi tria in
genera pro trium temporum uarietate diſtinxerint / pulchrum erit in
tellexiſſe. Hominem. n. contemplati columnas ſibi ex illius ſimi
litudine faciundas cenſuere. Itaque diametros hominis metiti
a latere ad alterum latus ſextam: ab umbilico aut ad renes deci
deci
mam eſſe partem longitudinis inuenere. Quod ipſum noſtri ſacro
rum interpretes aduertentes arcam per diluuium factam ad hominis figu
rationem autumant. Ad tales dimenſiones fortaſſis columnas po
ſuerunt: ut eſſent aliæ ad baſim ſexcuplæ: aliæ uero decuplæ.
Sed nature ſenſu animis innato / quo ſentiri diximus concin
nitates tantam iſtic craſſitudinem / et contra hic tantam gracilita
tem non decere moniti abdicarunt utramque. Denique hos inter ex
ceſſus eſſe quod quærerent exiſtimarunt. Ea re arithmetricos
imprimis imitati ambo illa extrema in unum coegere: et ſummam
iunctorum per mediam diuiſere. Ex quo eum qui a ſenario et dena
rio numero ſpatiis comparibus diſtaret / numerum eſſe octona
octonarium compertum fecere: placuit atque adeo ea de re longitudini co
lumnæ octies diametrum dedere baſis / et ionicas nuncupauere.
Doricum uero columnarum genus quod craſſioribus debetur ædi
ficiis eadem ipſa ratione qua ionicum habuere. Namque iunxere qui
dem minimum illum terminorum qui fuit ſex medio huic conſti
tuto ionicis / qui fuit octo: et facta ſumma esse denum et quattuor.
Hanc ſummam diuiſere in partes æquales: et datus eſt inde nume
rus ſeptenarius ad quem numerum columnas duxere doricas / uti
eſſent illis quidem baſes ſcaporum amplæ ex parte ſeptima longi
tudinis ſui. Tum et graciliores quidem quas corynthias appel
larunt / ex medio illo ionico numero cum maximo terminorum
iunctis / et iunctorum ſumma quoque per medium diuiſa conſtituerunt.
Nam fuit quidem ionicarum numerus octo: maximi uero termi
norum numerus decem: qui collecti unam in ſummam dedere nu
meros octo et decem: cuius erit pars altera nouem. Itaque nouies
diametrum imi ſcapi dedere longitudini corythiarum columnarum
Ionicis aut octies. Doricis ſepties. De his hactenus.
1
Sequitur ut de collocatione dicendum ſit. Collocatio ad ſi
tum et ſedem partium pertinet: ea magis ſentitur / ubi male habi
ta eſt / quam intelligatur per ſe qui decenter ponenda ſit. Nam ea quidem
multa parte ad iudicium inſitum natura animis hominum refertur.
Et multa etiam parte finitionis rationibus condicit. Tamen ad rem
de qua agitur ueluti genera ſint hæc. Suo quidem poſitæ loco
partes etiam minimæ quæ per opus ſint / aſpectu uenuſtatem affe
runt. Alieno aut ac non ſe digno et condecenti loco poſitæ uile
ſcunt / ſi elegantes ſunt: ſin aut minus uituperantur. Eccum et in
operibus naturæ illa quidem / et ſi forte catello aſini auriculam
fronti appegerit: aut ſi pede prodibit quiſpiam prægrandi: aut
manu altera uaſtiore: altera uero perpuſilla : is quidem informis
ſit. Et oculo ſpectare altero ceſio, altero nigranti ipſis etiam iu
mentis non probatur: tam ex natura eſt / ut dextera ſiniſtris omni
parilitate correſpondeant. Quare imprimis aſſeruabimus ut
ad libellam et lineam et numeros et formam et faciem etiam minutiſ
ſima quæque diſponantur: ita ut mutuo dextera ſiniſtris: ſumma
infimis: proxima proximis / æqualia æqualibus æquatiſſime
conueniant ad iſtius corporis ornamentum: cuius futuræ parteſ
ſint. Quin et ſigna et tabulæ et quicquid inſigne applicabitur
ita coaptentur neceſſe eſt: ut innata locis accommodatiori
bus et ueluti gemella uideantur. Veteres hanc parilitatis co
æquationem tanti fecere: ut etiam ponendis marmoreis tabulis uo
lucrint quantitate / qualitate / circumſcriptione / et ſitu / et colo
ribus exactiſſime reſpondere. Illud egregium apud priſcos: in
quo artis præſtantiam ualde admirari ſolitus ſum. Statuis cum
alibi tum in faſtigiis templorum ponendis curarunt / ne iſtic poſitæ
alteris poſitis e regione ulla ex parte aut lineamento aut mate
ria differrent. Bigas. n. et quadrigas uidemus equorum et du
ctorum et adſiſtentium ſtatuas uſque adeo mutuo ſimiles ut in ea
re naturam ſupaſſe poſſumus atteſtari: in cuius opibus ne na
ſum quidem naſo ſimilem intueamur. Itaque et quid nam ſit pul
chritudo: et quibus conſtet partibus / et quos ad numeros no
ſtri maiores et quali finitione collocarint hactenus.
1
Sequitur ut ſummas et breues quaſdam admonitiones colli
gam: quas ueluti leges cum in tota exornatione pulchritudi
numque comperatione / tum et in tota re ædificatoria obſeruaſſe ne
ceſſe eſt. Faciet etiam ad ipſum id quod pollicebamur nos ue
luti epilogum collecturos. Principio quidem quod uitia omnia defor
mitatis longe fugienda fore diximus: uitia idcirco præſertim
grauia in medium proferemus. Vitiorum alia ex conſilio ac men
te: uti iudicium / electio: alia ex manu: uti ea quæ fabrili opere
tractantur. Conſilii iudiciique errores atque peccata priora ſunt na
tura ſui et tempore /atque in ſe magis graues: atque item poſt com
miſſum peccatum cæteris longe minus emendabiles. Ergo ab his
ordiemur. Vitio quidem dabitur / ſi regionem inſalubrem / impa
catam infecundam / infoelicem / triſtem / maliſque tum patentibus tum
etiam occultis obnoxiam uexatanque elegeris / ubi opus ponas.
Erit et uitium / ſi areæ modum præſcripſeris non aptum / non acco
modatum. Si membra membris adiunxeris: quæ non mutuo inter
ſe conſentiant ad uſus incolarum atque commoditatem. Si non ſingu
lorum ordinibus. Si non toti familiæ liberorum / ſeruorum / matro
narum / puellarum / urbanorum ruſticanorumque commodiſ ſatiſ cum di
gnitate cúiuſque prouiſum ſit una et hoſpiti etiam atque ſalutatori
bus. Si aut nimium uaſta: aut nimis puſilla / aut nimium paten
tia / aut plus ſatis recondita / aut nimis coniuncta / aut nimis
diſſepata / aut ualde plura / aut pauciora effeceris quam res po
ſtulet. Si deerunt quibus æſtum / quibus frigora coleres ſine
moleſtia. Si non aderunt diuerſoria: quibus te per bonam ualetu
dinem exerceas atque oblectes: quibus etiam ab inualidis et non be
ne habentibus coeli temporumque offenſiones prohibeas. Adde ſi non
erit ab hominum iniuria / a ſubitis caſibus ſatiſ munita et tu
ta. Si erit paries aut gracilior quam ut ſeſe ferre et tectum poſſit:
aut longe craſſior quam firmitudo exigat. Si tecta inter ſe ſtilli
cidiis / ut ita loquar / altercantia. Si imbrium uim in parietem intra
itionem fundentia. Si nimium excelſa / aut nimium depreſſa poſue
ris. Si apertionum hiatus uentos infectos / pruinas moleſtas /
ſoles importunos. Aut contra ſi obſtruſiores cæcitatem odioſam
1intulerint. Si oſſibus parietum non pepercerint. Si perpediti an
fractus itionum. Si foeda obſcoenaque offenderint / et iſtiuſmo
di quæ ſuperioribus libris qualia eſſe debeant explicauimus.
Cæterum quæ inter ornamentorum uitia imprimis odiſſo opor
teat / erant ueluti in operibus naturæ ſiquid forte præpoſte
rum, mancum / exuberans / aut ulla ex parte informe interceſſerit.
Nam ſi id quidem in natura improbatur / atque monſtro habetur / quid
in architecto: qui uſus ſit partibus indecenter ? Et ſi ſunt partes
quidem / quibus circa formas utatur / lineæ anguli / extenſio et
talia. Ergo recte aſſeuerant qui dicunt reperiri uitium nullum de
formitatis obſcoenius atque deteſtabilius quam aut angulos aut
lineas aut ſuperficies numero magnitudine ac ſitu non dili
genter examinateque inter ſe comparatas coæquatas atque compa
ctas intermiſcere. Et quis non uehementer redarguat eum / qui
ubi nulla cogat neceſſitas ex aberrantis lumbrici imitatione
ducat parietis lineas horſum / iſtorſum / incompoſite / inconſiderate
alias oblongas: alias minuſculas / angulis imparibus compactio
ne informi: eademque præſertim in area iſtic obtuſiore / ex aduer
ſo acutiore confuſa ratione / perturbato ordine / conſilio non
præcogitato et caſtigato. Et uitium erit ita rem duxiſſe / ut cum
alioquin ex fundamentorum rationibus ſeſe habeat non peſſime:
tamen ita ſit / ut cum ornamenta deſiderent / tamen excultiora red
di ornamentorum elegantia nullo pacto poſſit ueluti qui in parieti
bus nihil curarit præterquam ut tecta ſuſtineant: nihil uſpiam re
liquerint ubi apte atque diſtincte aut columnarum dignitatem / aut ſta
tuarum decus / aut tabularum et picturæ uenuſtatem aut cruſtatio
num lautitiem recte poſſis impertiri. Huic uitio pene coniunctum est: ſi
quæ pari potueris impenſa efficere / ut eſſent illa quidem longe pul
cherrima et multo uenuſtiſſima / non id totis uiribus aſſequi ela
boraris. Eſt. n. informis profecto et figuris ædificiorum aliquod ex
cellens perfectumque a natura quod animum excitat / e ueſtigioque ſen
titur ſi adſit: ſi uero deſit maiorem in modum deſideretur. Et ſunt præ
præ
ſertim oculi natura percupidi pulchritudinis atque concinnitat : et
in ea re ſeſe præſtant moroſos et admodum difficiles. Neque ſcio
1unde ſit: cur magis quod deſit flagitent: quam probent quod adſit
Quærunt. n. continuo quod addi ad nitorem ſplendoremque poſſit:
et offenduntur quidem ni quantum a curioſiſſimo atque perſpica
ciſſimo atque etiam diligentiſſimo prouideri fierique potuiſſe iudi
cent: tantum uideant artis laboris induſtriæque expoſitum. Quin
et interdum quid nam ſit quod offendat nequeunt explicare præ
ter unum id quod immoderatam ſpectandæ pulchritudinis
cupiditatem non habeant qui penitus adimpleant. Quæ cum ita
ſint / profecto erit officii omnem ſtudio opera et diligentia eniti ut
quoad in nos ſit / quæ aſtruamus ornatiſſima ſint: et præſertim
quæ eſſe ornata omnes concupiſcunt. Quo in genere ſunt publi
ca et imprimis ſacra. Ea. n. extare nuda ornamentis homo perpe
ti poterit nemo. Erit etiam uitium / ſi quæ publicis debentur or
namenta / ea priuatis adiunxeris: aut contra / quæ priuatis / tu
ea publicis appoſueris: præſertim ſi erunt illa quidem ſuo in ge
nere nima. Si erunt non manſura ueluti qui futilia caduca pu
tidulaque picturæ illimenta publicis adegerit. Aeterna. n. eſſe
publica oportet. Et uitium profecto graue eſt / quod ipſum apud
nonnullos ineptos uidemus: qui opera uixdum inchoata fuco pi
cturæ et ſculpturæ inſignibus expoliunt atque explent. Ex quo
fit ut caduca iſtæc prius deleantur / qua opus eductum ſit. Nudum
enim abſoluiſſe oportet opus antequam ueſtias: ultimum erit / ut
ornes: cui rei et temporum et rerum occaſio et facultas ſeſe tum de
mum præſtabit / cum id commodiſſime et ſine ulla impeditione
poteris. Sed ornamenta quæ adigas uelim bene multa experte
ſint eiuſmodi / ut in his perficiundis complures mediocrium artifi
cum manus exerceantur. Si qua uero placuerint elegantiora et
cultiora ut ſtatuæ tabulæ ue / quales Phidiæ Zeuſiſ ue: illæ
quidem quod rariores habeantur / locis æque rarioribus et digniſ
ſimis collocabuntur. Deiocem illum medorum regem non laudo qui
ecbatanam urbem ſepteno incinxit muro / diſtinxitque colori
bus ut eſſent alii purpurei: alii cerulei: alii argento tecti:
alii etiam aurati. Odi et calliculam qui equile habuit mar
moreum: præſepe eburneum. Quæ ædificabat Nero cuncta
1erant auro tecta diſtincta gemmis. Eliogabbalus inſanior / qui
ſtrauit auro pauimenta / dolens quod non poſſet electro. Et uitupe
randi nimirum hi opum immo inſaniæ oſtentatores: qui ſubſidia
mortalium hominumque ſudores in ea re profundant / quam neque uſuſ
neque inchoati opis ratio expoſcebat: quam ue nulla aut inge
nii admiratio honeſtet: aut inuenti gratia commendet. Hæc igi
tur uitia ut uitentur / iterum atque iterum admoneo priuſquam opus
aggrediare: totam rem et ipſe tecum penſites: et una peritos con
ſulas exemplaribus ad modulos diductiſ. Ex quibus uelim bis /
ter / quater / ſepties / decies / cum intermiſſis / tum reſumptis tempo
ribus omnes repetas futuri opis partes / quoad a radicibus imiſ
ad ſummam uſque tegulam nihil neque abditum / neque propatulum / neque
magnum neque paruum toto ſit in opere futurum: quod non tibi et
diu et multum percogitatum / perconſtitutum / deſtinatumque habeas
quibus rebus / locis / ordine / numeroque locaſſe / adiunxiſſe /
præfiniſſeque deceat aut præſtet. Itaque ſic efficiet bene conſul
tus : parate accurateque rem aggredietur: condiſcet uires naturamque
ſoli / ubi ædes ponat: diſcetque cum ex ueteribus ædificiis / tum
ex uſu et conſuetudine incolarum quid ſub eo coelo / quo ædifi
candum ſit / quiſque lapis / quid harena / quid calx / quod materia
ex eo loco ſumpta / quid etiam aliunde importata ualeat contra tem
peſtates. Statuet fundamentorum pedamentorumque latitudinem / al
titudinem et primos ortus. Tum parieti et corticibus et infar
cturæ et nexuris et oſſibus repetet quid quale ue ſingulis de
beatur. Repetet etiam quod apertionibus / quid tecto / quid cruſtati
oni / quid pauimento ſubdiuali / quid operi inteſtino debeatur.
Præſcribetque loca / uias / argumenta / quibus ſuperflua noxia
foedaque deriuentur / auertantur / coherceantur: uti ſunt pluuiarum
egerendarum cloacæ: et arearum exſiccandarum foſſuræ:
prohihendarum humectationum præmunitiones: uti etiam
ſunt quæ irruentium ponderum / impetentium undarum laceſcen
tium uentorum uim/ molem / iniuriam fruſtrentur atque ſupe
rent. Denique omnia diffiniet / nihil relinquet / cui non quaſi
legem modumque præſcribat. Hæc ferme omnia tametſi ad
1firmitatem uſunque pertinere in primis uideantur / tamen de ſe hoc
præſtant / ut ſi negligantur / uitium afferant perquam maximum de
formitatis. Quæ potiſſimum ad ornamenti elegantiam faciant /
hæc ſunt. Exactam eſſe oportet condecorandi operis rationem / atque
porro expeditam rebus illuſtribus non nimium crebre confertis /
non inculcatis / unamque in cogeriem coactis: ſed ita diffinite ap
te appoſiteque diſtributis et collocatis: ut qui mutarit omnem
concinnitatis iucunditatem perturbatam ſentiat. Præterea nihil
habendum eſt quauis parte operis neglectum atque expers artificii:
non tamen omnia æquabiliter eſſe ornatu eximio perducta / et di
uitiis reſerta uelim: ſed copia utetur non magis quam uarietate. Ex
præſtantiſſimis alia ponet locis primariis: alia etiam colloca
bit media inter minus elegantes: alia iterum inter poſtremas.
Illud in ea re cauebit / ne precioſiſſimis nimium friuola / ne
grandioribus minutiſſima / ne retractioribus anguſtioribuſque
multo perfuſa atque ampliſſima coniungat: ſed quæ erunt inter ſe
dignitate diſſimiles et generibus no uſque pares artificii con
formatione coæquabuntur. Vt cum alia grauitatem maieſtatemque
præ ſe ferant: alia iucunditatem et feſtiuitatem exhibeant. Omnium
ratio et ordo ita comperentur : ut non modo ad opus honeſtan
dum certatim conueniant: ſed ne altera quidem ſine alteris per ſe
conſtare / aut ſatis ſuam ſeruare dignitatem poſſe uideantur: iuua
bitque certis locis paulo neglectiora intermiſcere: quo excul
tioribus lumen compatione ſui reddatur illuſtrius: Illud omni
no cauebitur / ne lineamentorum rationes peruertantur. Id fieret ſi co
rynthiis dorica / ut dixi aut doricis ionica miſcerentur et eiuſ
modi. Ordini etiam ſuæ dabuntur partes: nequid interrupte / nequid
confuſe diſſeminetur: ſed locis et ſuis et aptis collocetur. Media
enim mediis / et quæ a mediis pariter diſtabunt pariter colli
brabuntur. Erunt denique omnia dimenſa et nexa et compacta li
neis / angulis / ductu / cohæſione / comprehenſione / non caſu: ſed
certa et diffinita ratione: præbebuntque ſe ut per coronas / per in
tercapedines / omnemque per intimam extimaque faciem operis quaſi flu
ens libere et ſuaue decurrat intuitus uoluptatem augendo ex
1uoluptate ſimilium diſſimiliumque rerum: neque qui ſpectent ſatis
diu contemplatos ducant ſe quod iterum atque iterum ſpectarint
atque admirentur: ni iterato etiam interabeundum reſpectent. Et cum
ſatis quæſierint toto in opere nuſquam offendant aliquod non æquabi
le: non correſpondens: et totis numeris ad decus gratiamque conſen
tiens . Itaque huiuſmodi ex modulis excogitabuntur atque penſa
buntur: neque ſolum quæ inchoes / ſed etiam quæ inter efficiendum uſul
futura ſunt ex ipſis exemplaribus admoniti præcogitemus ne
ceſſe est / atque etiam paremus. Quo coepto opere non hæſitandum non ua
riandum / non ſuperſedendum: ſed tota re breui et circumſcripta qua
dam explicatione percepta quæ apta commodaque ſint exquiſita col
lecta promptaque ſuppeditent. Itaque hæc ſunt quæ et conſilio et iu
dicio curaſſe architectum oporteat. Fabriles aut errores non
conuenit repetere: ſed curabit fabros / ut perpendiculis / linea / re
gula / normaque recte utantur. Aptis aut temporibus ædificabit /
intercalabit / reſummetque opus attemperate: pura / incorrupta / in
permixta / ſolida / ſincera / commoda / accomodata / ualida / po
net diſponetque / ſuiſ et aptis locis atque ſedibus collocabit / ut
ſtent / iaceant incumbant / fronte / latere ſeu patenti ſeu apto: uti
cuiuſque natura et uſus exigat.
Sed quo in his rebus curandis / parandis / exequendis ſeſe re
cte atque ex officio gerere architectus poſſit / nonnulla ſunt mi
nime negligenda. Cogitandum ei quid ſuſcipiat muneris / quod
profiteatur / quem ſeſe haberi uelit / quantam rem aggrediatur /
quantum laudis / quantum emolumenti / quantum gratiæ atque etiam poſte
ritatis / ſi ſuo recte functus fuerit officio nanciſcatur. Et con
tra ſiquid imperite / inconſulte / inconſiderate inchoarit: quantum
uituperationis / quantum odii ſubiturus ſit / quam dicax / quam aptum / pa
tens aſſiduumque teſtimonium ſtultitiæ ſuæ generi hominum exhi
biturus ſit. Magna eſt res architectura: neque eſt omnium tantam
rem aggredi. Summo ſit ingenio / acerrimo ſtudio / optima do
ctrina / maximoque uſu præditus neceſſe eſt: atque imprimis gra
ui ſinceroque iudicio et conſilio qui ſe architectum audeat profi
teri. De re. n. ædificatoria laus omnium prima eſt iudicare be
1ne quid deceat. Nam ædificaſſe quidem neceſſitatis est: commode
ædificaſſe cum a neceſſitate id quidem: tum et ab utilitate ductum
eſt. Verum ita ædificaſſe / ut lauti approbent: frugi non reſpuant:
non niſi a peritia docti et bene conſulti et ualde conſiderati arti
ficis proficiſcetur. Præterea facere quæ uſui commoda uideantur:
et quæ poſſe pro inſtituto et fortune ope fieri non dubites / non
magis architecti est / quae operarii fabri. Sed præcogitaſſe ac men
te iudicioque ſtatuiſſe quod omni ex parte perfectum atque abſolutum futu
rum ſit: eius unius esse ingenii quale quærimus. Ingenio igitur
inueniat: uſu cognoſcat: iudicio ſeligat: conſilio componat: ar
te perficiat oportet quod aggrediatur. Quarum rerum omnium eſſe fun
damentum ſtatuo prudentiam et conſilii maturitatem: reliquas aut
uirtutes / humanitatem, facilitatem / modeſtiam / probitatem non in eo
magis deſidero quam in cæteris cuiuis artificio deditis hominibus.
Iſta. n. ſunt quæ qui non habeat / ne hominem quidem putandum cenſ
am. Sed omnino ei fugienda eſt leuitas / peruicacia / iactantia / intemperan
tia / et ſiqua ſunt / quæ bonam gratiam minuant in ciuibus: odium
ue augeant. Cæterum ſic gerat uelim ſeſe uti in ſtudiis litterarum fa
ciunt. Nemo. n. ſe ſatis dediſſe operam litteris putabit: ni au
ctoreſ omnes etiam non bonos legerit atque cognorit: qui quidem in ea fa
cultate aliquid ſcripſerint quam ſectentur. Sic iſtic quot quot
ubique aderunt opinione et conſenſu hominum probata opera perquam dili
gentiſſime ſpectabit: mandabit lineis: notabit numeris: uo
let apud ſe diducta eſſe modulis atque exemplaribus: cogno
ſcet / repetet ordinem / locos. genera numeroſque rerum ſingulari
um / quibus illi quidem uſi ſunt: præſertim qui maxima et digniſ
ſima effecerint: quos fuiſſe uiros egregios coniectura esse: quan
do quidem tantarum impenſarum moderatores fuerint: non tamen ua
ſta illa exaggeratione operum mouebitur / ut in eo acquieſcat.
Res magna esse / inquit ille / quam colonus facit: ſed imprimis diſ
quiret quid in quocumque ſit artificii percogitati et reconditi aut in
uenti ratione rarum et admirabile: aſſueſcetque ſecum nihil proba
ri / niſi quod omnino ſit elegans dignumque admiratione ingenii: et
quicquid erit ubique probabile ad ſe recipiet ut imitetur.
1autem multo fieri poſſe lautiora intelliget: ea tractabit arti
ficio et meditatione ut corrigat atque emendet. Quin et quæ
alioquin erunt non peſſima enitetur ingenti uiribus reddere me
liora: ſemperque acri et concitata rerum optimarum perueſtigatione
maiora concupiſcens ingenium exercebit atque augebit. Eoque pa
cto non diſperſas modo et quaſi diſſeminatas / uerum etiam intimis
penetralibus / ut ita loquar / naturæ conditas laudes omnes ad ſe
colliget: animoque concipiet / quas in ſuis opibus cum mirifico lau
dis et gloriæ fructu conferat. Gaudebit et aliquod in medium ſuo
depromptum ingenio afferre: quod admiremur / forte quale fuit
illius inuentum: qui ædem ſtruxit ſacram nullo adhibito ferramen
to. Quale ue illius / qui romæ ſtantem tranſtulit coloſſum atque
ſuſpenſum: cui operi quod etiam faciant ad rem quattuor et uiginti exer
cuit elephantos. Quale ue illius qui ex fodina labyrinthum
aut templum aut quoduis utile uſibus et præter ſpem effecerit. Ne
ronem architectis uſum referunt prodigioſis: quibus nihil uenie
bat in mentem / niſi quod efficere homines uix poſſent. Hos ne
quicquam probo. Verum ita uelim comperent ſeſe / ut ſemper omni in re uti
litati et frugalitati primas dare partes uoluiſſe præſe ferant.
Quin et cum ornamenti gratia omnia fecerit tamen ita parabit ut in
primis utilitatis gratia id feciſſe non neges. Et probabo ſi no
uis inuetiſ operum probatiſſimæ rationes ueterum et illiſ noua in
genii commenta non deerunt. Itaque hunc in modum uires ingenii
ſui uſu et tractatione rerum quæ ad hanc eruditionem multa cum
laude aſſequendam conferant excitabit: officiique putabit non eam
ſolum facultatem habere / qua ſi careat / non is ſit / quem ſeſe eſſe pro
fiteatur. Verum bonarum omnium artium cognitione et cultu quantum
ad rem faciat ipſum ſe muniet: promptum expeditumque reddet / quo
ad plura aut maiora in ea re adiumenta doctrinæ non deſide
ret: ſibique nunquam ponendum ſtudium: nunquam ceſſandum ſtatuet ab
induſtria / uſque ſentiat ſe his eſſe perſimilem: quorum laudibus ad
di amplius nihil poſſit. Neque ſibi ſatiſfactum putabit: ſiquid
uſpiam erit ulla ex parte conferens: quod arte et ingenio poſ
ſit conſequi: ni id præhenderit / penituſque tenuerit: atque pro
1uiribus egerit / ut in ſe ſit ipſum id laudis ad ultimam ſui ge
neris ſpeciem formamque redactum.
Quæ aut conferant / immo quæ ſint architecto penitus neceſ
ſaria ex artibus hæc ſunt. Pictura et mathematica. In cæteris
doctus ne ſit non laboro. Nam qui architectum dixerit iuriſcon
ſultum eſſe oportere / quod aquarum arcendarum / finium regundorum ope
rum nuntiandorum iura / et quæ multa huiuſmodi interdicto diffini
untur inter ædificandum tractentur non auſcultabo. Aſtrorum etiam
in eo exactam peritiam non poſtulo ea re / quod ad boream bibliothe
cas: ad occiduum ſolem balnea poſuiſſe conueniat. Ne muſicum
etiam eſſe oportere dixero ea re / quod in theatris uaſa reſonantia
apponantur. Aut rhetorem quod quæ acturus ſit prædocuiſſe re
demptorem iuuet. Satis. n. rerum earum de quibus dicturus ſit /
cogitatio / peritia / conſilium / diligentia præſtabit: quod apte ac
comodateque ad rem et prudenter loquatur. Quod ipſum in eloquen
tia primarium et præcipuum eſt. Nolo quidem elinguem: nolo auri
bus ad armoniam penitus obtuſis. Sat erit ſi non inpublico / in
alieno ædificarit: non luminibus offecerit: non ſtillicidio: non
deriuatione: non itinere ſeruitutem indixerit: præter interdictum.
Si uentos qua parte orbis / et quibus nominibus appellentur te
nuerit . Qui ſi tamen inſtructior fuerit non recuſabo. Verum
pictura et mathematica non carere magis poterit quam uoce et
ſyllabis poeta. Atque haud ſcio an ſit ea ſatis uel mediocriter
præcepiſſe. De me hoc profiteor / multas incidiſſe perſæpius in
mentem coniectationes operum / quæ tum quidem maiorem in modum
probarim eas cum ad lineas redegiſſem / errores inueni in ea parte
ipſa quæ potiſſimum delectaſſet et ualde caſtigandos. Rurſus
cum perſcripta penſitaui / et numero metiri adorſus ſum / indi
ligentiam cognoui meam / atque redargui. Poſtremo eadem cum mo
dulis exemplaribuſque mandaſſem: nonnumquam ſingula repetenti
euenit / ut me etiam numerum fefelliſſe depræhenderim. Sed ne
Zeuſim quidem eſſe pingendo / aut Nichomacum numeris / aut
Archimedes angulis et lineis tractandis uolo. Sat erit ſi no
ſtra quæ ſcripſimus pictura elementa tenuerit.. Si eam etiam
1peritiam ex mathematicis adeptus ſit / quæ angulis una et
numeris et lineis mixta ad uſum eſt excogitata. Qualia ſunt
quæ de ponderibus / de ſuperficiebus / corporibuſque metiendis
traduntur: quæ illi podiſmata embadaque nuncupant. His artibus
adiuncto ſtudio et diligentia ſibi gratiam architectus opes no
miniſque poſteritatem et gloriam nanciſcetur.
Vnum hic non præteriſſe iuuet / quod ad architectum perti
net: non ultro omnibus qui ſe ædificaturos prædicant / opera polli
cenda tua est. Quod leues et gloriæ plus ſatis cupidi certatim fa
ciunt. Equidem haud ſcio an expectandum ſit ut iterum et iterum
expoſcant. Tibi. n. credant oportet ſponte ſua qui tuo ſe uti
uelle conſilio præſe ferant. Aut quod ego ut mihi unus alter ue
imperitus credat ultro meas dignas et utiles excogitationes
explicaturus prodeam nulla repenſa gratia. Te. n. ut meis
monitis peritiorem efficiam in ea re: in qua aut maximo te le
uem diſpendio: aut commodis et uoluptati uehemeter conferam /
me ſuperi præmium meretur non mediocre. Dignitatem idcirco
ſeruaſſe conſulti eſt / fidum conſilium poſcenti / caſtigataque linea
menta præſtitiſſe ſat eſt. Quod ſi forte ad te ſuſcepis / ut ope
ris curator et finitor eſſe uelis: uix erit ut uites ne omnia alio
rum uitia erroreſque ſeu imperitia ſeu negligentia commiſſa ſint /
ad unum te ipſum referantur. Adſtitoribus iſta quidem ſolertibuſ
circumſpectis rigidis demandanda ſunt: qui quæ facto opus ſit
diligentia / ſtudio / aſſiduitate procurent. Velim quoque quoad
liceat cures / ſit res tibi non niſi cum ſplendidis / et harum rerum cu
pidiſſimis principibus ciuitatum. Opera . n. quibusuis præſtita
non dignis uileſcit. Quid putas ſummorum uirorum auctoritates
quibus in primis inſeruiendum cenſueris / tibi ad fructum laudis
conferat? Ego uero præter id quod plerique omnes neſcio quo
pacto uidemur interdum ex fortunatorum ſenſu et iudicio pluſ
longe ſapere uulgo quam ſit in re. Is ſum qui cuipiam architecto
prompte abundeque ea præſtari / quæ ad opus efficiendum exigan
tur. Hoc tenuiores perſæpe cum minus poſſint / etiam minus uo
lunt. Adde his quod uidere licet: ubi alioquin par ſit artificiſ
1ingenium et induſtria illic æque atque iſtic in opere comperari :
tamen ex pretio et præſtantia rerum quibus id opus conſtet
gratia in altero multo habebitur quam in altero accumulatior.
Poſtremo gloriæ cupiditate nuſquam quippiam præſertim inſue
tum atque inuiſum temere aggrediaris moneo. Penſata dige
ſta ſint ad minimum omnia quæ in medium afferentur. Alio
rum. n. manu perficere quæ tuo proprio ingenio commentatus
ſis laborioſa eſt res: et alienis uelle uti pecuniis ad arbitrium
quis non intelligit quam nuſquam futurum ſit uacuum querimonia?
Tum et commune illud uitium quo ſæpius fiat / ut ferme nul
lum maximorum operum grauibus atque ualde uituperandis erro
ribus careat peruelim abste longe abigas quotus erit omnium
qui non affectet uitæ / artis / morum / inſtitutorum tuorum emenda
tor moderator directorque uideri. Maxima quæque ædificatio
ad uitæ hominis breuitatem et operis magnitudinem uix nunquam
dabitur / ut per eundem abſolui poſſit qui poſuerit. At nos
procaces qui ſequimur omnino aliquid innouaſſe contendimus
et gloriamur. Ex quo fit / ut aliorum bene inchoata depra
uentur et male finiantur. Standum quidem cenſeo auctorum de
ſtinationibus : qui per maturitatem illas excogitarunt. Po
tuit enim primos eos conſtitutores aliquid mouiſſe / quod
ipſum te diutius et diligentius perſcrutantem atque rectius con
ſulentem quoque non latebit. Tamen quicquid attentandum
inſtitueris / id non niſi de peritiſſimorum conſilio uel potiuſ
edicto aggrediaris moneo. Sic. n. et commodis ædificationis
et tibi ab obtrectatorum inſimulationibus belliſſime conſulue
ris. Diximus publica: diximus priuata: diximus ſacra: dixi
mus profana: quæ ad uſun.: quæ ad dignitatem: quæ ad uo
luptatem. Nunc quod reliquum eſt / ſiquid aut architecti in
peritia atque indiligentia: aut temporis hominum ue inſuria
aut ſiniſtris impræmeditatiſque caſibus per ædificium mana
rit uitii / dicemus quo pacto id corrigi reſtituique poſſit. Fa
uete his ſtudiis litterati.
1
LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE AEDI
FICATORIA LIBER DECIMVS ET VLTI
MVS QVI OPERVM INSTAVRATIO
INSCRIBITVR.
I DE OPERVM VITIIS EMEN
dandis deinceps diſputandum eſt / conſi
deraſſe oportet quæ nam ea quidem et qualia
ſint uitia quæ manu hominum emendentur.
Sic. n. et phyſici arbitrantur maximam re
mediorum partem ex morbi cognitione pende
re . Aedificiorum uitia cum publicorum tum priuatorum alia ab ar
chitecto ſunt ueluti inſita atque innata: alia importantur aliunde
Et rurſus horum alia emendari arte poſſunt et ingenio: alia pe
nitus emendari nequeunt Ab architecto ea ſunt qualia proximo
ſuperiore libro quaſi digitum intendentes oſtendimus. Nam alia qui
dem animi ſunt uitia: alia manuſ. Animi electio: partitio : diſtri
butio: finitio: præpoſtera / diſſipata confuſa. Manus aut ui
tia ſunt paratio / collectio / aſtructio / coagmentatio neglecta
atque deſidioſa et eiuſmodi in quæ uitia male conſulti atque in
diligentes facile incidunt. Quæ aut importentur uix recenſeri poſ
ſe arbitror / tam multa et tam uaria ſunt / inter quæ illud eſt
quod aiunt / omnia uinci æuo: et inſidioſa nimiunque ualida eſſe
tormenta uetuſtatis: nec poſſe aduerſus foedera naturæ niti
corpora quin ſenectutem ſubeant: ut uel ipſum coelum mortale ar
bitrentur nonnulli ea re quod corpus ſit / ſentimus quid ardor ſolis
quid umbræ gelatio / quid pruinæ / quod uenti ualeant. His tor
mentis actos cernimus fatiſcere et putreſcere etiam duriſſi
mos ſilices: et altis a rupibus auelli protrudique ſaxa immania tem
peſtate : ut multa cum parte montis corruant. Adde his hominum
iniurias: Me ſuperi interdum nequeo non ſtomachari / cum uideam
aliquorum incuria / nequid odioſum dicam dicerem auaritia / ea de
leri / quibus barbarus et furens hoſtis ob eorum eximiam dignitatem
peperciſſet . Quæ ue tempus peruicax rerum proſternator aterna
1eſſe facile pariebatur. Adde caſus repentinos incendiorum: adde
fulgura: terremotus: et aquarum impetus atque inundationes: et
quæ multa in dies prodigioſa naturæ uis poſſit afferre / inaudita
inſperata / incredibilia / quibus omnes bene deducta ratio architecti
uitietur atque diſturbetur. Athlantem inſulam epyro non minorem eua
nuiſſe aiebat Plato. Ex hiſtoriis accepimus buram helidemque
alteram hiatu / alteram undis deletam fuiſſe. Tritonidamque paludem
e ueſtigio diſparuiſſe . Et contra apud argos ſubito exundaſſe pa
ludem ſtymphalidam. Apudque teramenem repente inſulam cum aquis
calidis excreuiſſe. Et ex pelago inter thyreſiam et theram proru
piſſe flammam / quæ totum mare integros dies quattuor æſtuans ar
denſque reddiderit: ſubinde inſulam emerſiſſe ſtadiorum duodecim
in qua rhodii templum tutori Neptunno ædificarint. Et mures ali
bi adeo multos concreuiſſe / ut ſequuta ſit peſtis. Et ab hiſpa
nis legatos ad ſenatum miſſos / qui auxilia peterent contra lepu
ſculorum iniurias: et quæ multa his ſimilia in eo collegimus
opuſculo qui theogenius inſcribitur. Sed non omnia quæ impor
tantur aliunde uitia talia ſunt ut emendari nequeant. Neque ab ar
chitecto ſiquod aderit uitium tale ſemper erit emendari ut que
at. Corrupta. n. funditus et omni ex parte penitus deprauata emen
dationes non ſuſcipiunt. Quæ item ſic ſe habent / ut niſi totis line
is peruertantur reddi nequicquam poſſunt meliora: ea quidem non emendan
tur magis quam ut noua illic faciaſ demoliuntur. Sed non hic inſiſto.
Nos ea proſequamur quæ reddi manu poſſint commodiora.
Ac primum quidem publica. Horum maximum et ampliſſimum est urbs
uel potius / ſi id ita interpretari libeat / urbis regio. Regio
qua indiligens architectus urbem condiderit hæc forte patietur
uitia emendanda. Nam aut contra repentinas hoſtium excurſiones
erit non ſatis tuta: aut coelo erit immiti et parum ſalubri / et quæ
ad uſum facient non abunde ſuppeditabunt. De his igitur tranſige
mus. Ex lidia in ciliciam iter est perquam anguſtum a natura inter montes
ut regioni facere uoluiſſe portam dicas. In faucibus iugi quaſ
græci pilas nuncupant iter etiam esse: quod terni cuſtodiant armati: uia
prærupta crebris aberrantibus riuis / qui ex radicibus montium
1manant. Similes in piceno ſerræ: et quas uulgo foſſumbronias
nuncupant: et alibi complures. Sed hi aditus natura muniti non
ubique ad arbitrium habentur: poſſe tamen uidemur multa ex parte
naturam imitari. Quod ipſum locis pleriſque fecere prudentiſſi
mi ueteres. Nam hi quidem quo regionem contra hoſtium excurſiones
munitam redderent ſic rem parunt. Referam ex geſtis præſtantiſſi
morum principum breuiſſime quæ ad rem faciant. Apud euphratem
Artaxerxes foſſa lata pedes. lx. longa paſſuum milium decem ab ſe
hoſtem excluſit. Murum per britaniam Cæſares inter quos Adrianuſ
milia. lxxx. duxit : quo barbaros a romanorum agro ſepararet.
Antonius etiam pius eandem per inſulam murum aſtruxit ceſpiceum. Seue
rus poſt hunc tranſuerſam per inſulam utrimque ad fines oceani perduxit
uallum milia paſſuum. c. et duo et uiginti. Apud margianam re
gionem indiæ Anthiochus ſoter quo loci anthiochiam condidit:
muro ambitum regionis circumdedit longo ſtadia. M. quingenti .
 Duxit et ſeoſoſis murum a latere ægypti arabiam uerſus a pelu
ſio ad urbem uſque ſolis quam thebem nuncupant deſerta per loca ſta
dia itidem quingenta et mille. Neritom ad leucidem cum fuiſſet conti
nens abſciſſo hyſtmo mari perducto fecere ut essent inſula. At chal
cidenſes et boetii eurippo aggerem duxere: quo euboia boetiæ
iungeretur: ut eſſet altera alteri ſubſidio. Ad oxum fluuium alexan
der ſex condidit oppida inter ſe non multo diſtantia: ne ſubitis
hoſtibus laceſſitis procul eſſent auxilia petenda. Tyrſes appel
lantur alto uallo munita præſidia caſtellis ſimillima: quibus
contra hoſtium aditus paſſim utebantur. Perſæ iactis cata
ractis fluuium impedierant tygrim / nequa poſſet nauis ho
ſtiliter aſcendere. Eas Alexander quod eſſe animi opus di
ceret ignaui diruit; ſuaſitque potius uirium uirtute confiderent.
Sunt qui regionem aquarum copia inducta effecere ut eſſet ſimi
lis arabiæ: quam paludibus et ſtagnis ab euphrate contra hoſti
um ingreſſus fuiſſe munitiſſimam ferunt. Regionem igitur præſi
diis talibus contra hoſtem munitam reddidere. Hiſdem artibus
effecere ut eſſet quidem hoſtium regio imbecillior.
Quæ aut ſint quæ coelum graue faciant / ſuo prolixius loco
1diximus: ea tu ſi collegeris / ferme eſſe generibus hæc inue
nies. Nam aut ſoles immodici aut crudæ umbræ aut graues affla
tus obiicientur: aut ex terra malis uaporibus inficietur: aut ex ip
ſo erunt coelo quæ nocuum importent malum. Coelum quidem uix poſ
ſe putant ullis artibus emendari hominum: ni illud conferat
quod ſcribunt / placatis ſuperis deorum ue monitis uti clauo per con
ſulem affixo acres interdum fuiſſe ſedatas peſtes. Contra ſoles
uentoſque incolis oppidorum et uillarum quod forte iuuet non deerit.
Sed regioni uniuerſæ quod ſatis conferat compertum non habemus.
tametſi magna ex parte uitia quæ ex aura importantur emendari
poſſe non negem: ubi euenerit / ut uapores ex terra noxii tollan
tur. Quam ob rem non eſt ut illa proſequar. Solis ne ui: an concep
to uiſceribus intimis ardore tellus duo illa ſpiret: anhelitum
.ſ. qui ſublatus in aerem frigore in pluuias niueſque concogatur:
et ſiccum ſpiritum / quo putant fieri / ut uentorum impulſus moueantur.
Tantum conſtet apud nos ſpirare utrumque ex tellure: ac ueluti ex
corporibus animalium qui exalant uaporeſ ipſum id ſape ſentimus:
quale illud ſit corpus a quo effunditur: ex peſtilenti peſtifer:
ex odorato ſuauis et huiuſmodi. Interdum etiam fieri in promptu eſt /
ut qui ſudor et uapor alioquin ſuapte natura minime moleſtus
ſit / ueſtium tamen nidore infectus tetrum oleat. Sic in tellure.
Namque qui ager neque aqua bene opertus ſit / neque etiam ſatis ſiccus
ſit: ſed ex utriſque luteſcat: is quidem pluribus de cauſis anhe
litus ſpirituſque fundet infectos et noxios. Et faciat hoc qui
dem ad rem. Nam ubi mare altum ſit frigidas / alibi uero tepentes in
uolui undas ſentimus. Id ea re fieri prædicant / quod profundius
immergi et altius penetrare ſolis ardores non poſſunt: atque uti
ignitum candenſque ferrum ſi forre in oleum dimiſeris / fueritque
tum quidem oleum modicum / illico fumos excitabit acres turbu
lentos. Id uero ſi oleum multo ſupernatabit extinguetur / fumoſque
non dabit. At nos de his qua coepimus breuitate proſeque
mur. Palude iuxta quoddam oppidum exſiccata / et ex ea re
orta cum eſſet peſtilentia / Apollinem ſcribit Seruius rogatum
iuiſſe penitus exſiccarent. Apud tempe lata ſtagnabat
1aqua: Hercules ducta foſſa purgauit: hydramque quo ex loco
eruptiones aquarum propinquam ciuitatem uaſtarent uti ferunt
exuſſit: inde factum aiunt ut conſumato humore ſuperfluo ſo
loque denſato exundantium ſtillarum meatus abſtraſi ſint. Olim ni
lus plus æquo excreuerat abſque luto multa et uaria animan
tia concreta reſtiterant. Siccato igitur ſolo putruerant: inde
ingens manarat peſtis. Sub argeo monte ciuitas inquit Stra
bo Mazara bonis quidem abundat aquis: ſi æſtate quo fluant
non pater / aerem ea re dant inſalubrem et peſtilentem. Tum et in
libya ad ſeptentrionen / atque item in æthiopia non pluit: ex quo
ſæpe lacus ob ſiccitatem fiunt coenoſi. Eaque de re cum cætera
iſtiuſmodi animantia orta corruptionibus / tum maxime locu
ſtarum ingens copia exuperat. Contra iſtiuſmodi fetores et pu
tredinum uim Herculis utraque remedia percommoda adhibebun
tur foſſa ducta / nequid ex mora ſtagnantis aquæ ſolum illute
ſcat: proxime pandetur ſolibus / Nam hi quidem ignibus uſum
Herculem interpretamur. Et confert ſaxo / tellure / harena ue
complere. Quo autem pacto concaua ſtagnantium aquarum poſ
ſis facile harena complere ex fluuio ſuo dicetur loco. Rauen
nam inquit Strabo per ſua tempora quod plurimo inundaretur ma
ri ſolitam affici odore tetro: aere tamen fuiſſe non peſtilenti.
Et mirantur quid ita: ni forte quod euenire urbibus uenetia
rum dicunt id fiat ea re / quod circumfluentes paludes uentis
æſtuque maris actæ nunquam conquieſcant. Huic perſimilem
quoque fuiſſe alexandriam ferunt. Sed ibi per æſtatem nili in
crementa id uitium amouere. Natura igitur admonemur quod
facto opus ſit. Nam iuuabit quidem aut penitus exiccare: aut
reddere bene aquoſam riuis / fluento / mariue immiſſo: aut de
mum tellure exempta uſque ad intimam ſcaturitatem aquæ in
fodere. De his hactenus.
Nunc ſi quod ad uſus neceſſitatem deerit / id ne deſit prouideamuſ
Neceſſaria quæ nam ſit non longius repeto / in promptu ſunt. Eſca:
ueſtis: tectum: et imprimis aquae. Aquam mileſius Tales principium
eſſe rerum et humanæ coniunctionis dixit. Plus mille uicos ſe
1inquit uidiſſe Ariſtobolus deſertos quia indus fluuius alio
diuertiſſet. Ego uero eſſe aquam animantibus ueluti pabulum
caloris / uitæque alimentum non negarim: aut quid plantas refe
ram? quid cætera / quibus mortales utuntur? Sic exiſtimo quæ
in terris creſcant et coaleſcant omnia / ſi aquam ademeris / fore ut
futura ſint nulla. Apud euphratem pecora a paſtu pellunt que
pratis plus ſatis feracibus nimium pingueſcant: eius rei cauſam
putant humoris exuberantiam eſſe. Marique immaniſſima uige
re corpora ea potiſſimum cauſa aſſeuerant: quod ex aqua nutri
menti copia multa ſuppeditetur. Regibus lacenarum meminit
Xenophon dignitatis gratia dabatur ut ſtagnum aquæ haberent
pro foribus ante domum. In nuptiis in experiationibus ac ferme
omnibus denique in ſacris uetuſtiſſimo ritu aquam adhibemus.
Quæ omnes res indicio ſunt quanti maiores noſtri aquam fece
rint. Sed quis negarit eius copiam multis modis plurimum ge
neri hominum inſeruire atque opitulari / ut nuſquam adeſſe non mo
dica putanda ſit / niſi cum affluentiſſime omnes ad uſus abunda
rit. Ab aqua igitur quando ea uti aiunt per bonam et malam ua
litudinem utimur ordiemur. Maſſagetæ multis locis ſciſſo
arago fluuio regionem aquoſam reddidere. Ad babylonem qua
eſſet in ſicco ædificata tygris et euphrates immiſſi ſunt. Aquæ
ductum in urbem ecbatanam induxit Semiramiſ perfoſſo mon
te alto ſtadia uiginti quinque foſſura lata pedes quindecim. Ab
choro fluuio arabiæ uſque in deſerta et arida loca Arabs rex
eo loci Cambiſem expectans aquam deduxit facto / ſi omnia credi
mus Herodoto / ex taurorum pellibus aquæductu. Apud ſa
mios rara inter opera admirabantur foſſam ſtadia longam ſeptua
ginta / ductam per montem altum orgias centum quinquaginta. Ad
mirabantur et cuniculum Megarei opus altum pedes uigin
ti: quo fons in urbem deduceretur. Sed meo iudicio urbs ro
ma omnes facile et opum magnitudine et ducendi artificio / indu
ctarum aquarum copia longe ſupauit. Aquam unde ducas non ſemper
amnes fontes ue patebunt. Puteos Alexander iuſſit fodi ſe
cus mare et littus perſicum ut claſſem aquaret. Hannibal
1cum a Scipione urgeretur inquit Appianus ad colliam urbem
mediis in agris quod aqua non adeſſet puteis effoſſis militum
neceſſitati prouidit. Adde etiam quod aqua non omnis inuenta uſi
bus hominum accomodatur. Nam præter id quod aliæ calidæ / aliæ
frigidæ reperiuntur: quod ue aliæ dulces / aliæ acidæ: aliæ amaræ
aliæ puriſſimæ / aliæ limoſæ / uiſcoſæ / unctuoſæ / piceæ / aliæ
quæ etiam immiſſa reddant ut ſint ſaxea: aliæ curſu eodem partim
claræ partim fluant turbulentæ: et alibi aluo eodem hic dulces
alibi ſalſæ amaræ ue: ſunt etiam alia memoratu digna: quibus
aquæ inter ſe natura et ui multo differant / quæ plurimum ad
ſalutem et perniciem hominum faciant. Et liceat quoque nobis aliqua
de aquarum miraculis recenſere: quæ oblectent. Arſiones apud
armeniam ueſtes eo lotas lacerat. Diana apud camerinum non
coit cum uiro. In debri oppido garamanthum fons die friget /
noctu feruet. Apud ſegeſtanos helbeſus in medio curſu ſubi
to efferueſcit. In epyro fons ſacer / quo ardentia immiſſa extin
guntur: extincta incendantur. In eleuſina fons ad ſonitum tybiarum
exultat. Peregrina animantia ſi ex indo potarint colores mu
tant. In littore quoque maris eryctrei fons eſt / quem ſi oues bi
berint / illico mutant uellus in colorem atrum. Sunt et laodicenſium
fontes apud quos conceptus quadrupes colore enaſcitur giluo.
In agro cadareno aqua eſt / quam ſi guſtarit pecus pilos et un
gues amittat. Ad mare hyrcanum eſt lacus / quo lotus quiuis
incidat in ſcabiem: et ſolo curetur oleo. Suſis aqua est / quæ di
ſcutiat dentes. Apud ſtagnum zelonium fons ex quo ſteriles fiant:
aliuſque mox / ex quo reddantur fæcundæ. Et in chio qui inſipi
entes reddat: Et alibi quæ non pota modo / ſed uel guſtata ri
ſu in mortem ſoluat. Eſt qua etiam ſi laueris interimat. Et in ar
chadia apud non agrum aquæ genus alioquin puriſſimum: ſed tam
tam habet ueneni uim / ut nullo queat metallo cotineri. Et
contra ſunt quæ bonam inſtaurent ualitudinem puteolanæ / ſenenſes
uolaterranæ / bononienſes / et quæ paſſi per italiam celebrantur. Sed
illud maius quod de corſica referunt aquam affuiſſe / quæ oſſa
confracta reſolidaret: qua et uenena peſſima curarentur.
1Sunt et alibi quæ bonum ingenium diuinantemque inſpirent. In cor
ſica item fons oculis utilis: ſi quis fur coram furto negarit ſa
cramento / et oculos lauerit cæcatur. De his hactenus. Cæte
rum aqua locis aliquibus neque pura neque impura penitus inue
nietur. Ciſternis ea re pluuiam excipere et aſſeruare paſſim
per apuliam aſſueuerunt.
Quattuor igitur circa rem aquarum ſunt / quæ ad opus faciant.
Vt inuenias: ut ducas: ut ſeligas: ut aſſerues. De his nobis
dicendum eſt. Sed nonnulla præcenſenda ſunt: quæ ad uniuerſum
uſum aquarum pertineant. Aquam non niſi in uaſe detineri poſſe ar
bitror: et illis aſſentior / qui ea de re moti mare quoddam im
menſum eſſe uas autumant: eorumque ſimilitudine fluuium eſſe
quoque uas ualde oblongum interpretantur. Sed hoc intereſt quod
in his aquæ nulla extrinſecus adhibita ui ſuapte natura per
fluant et moueantur. Alteræ uero facile acqeſcerent / ni uento
rum appulſu agitarentur. non illa philoſophantium hic proſequar /
petant ne aquæ mare quaſi quietis locum: radio ne fiat lunæ
ut mare momentis augeatur / uiciſſimque diminuatur. Nihil enim
ad rem noſtram conferent. Illud non prætereundum eſt quod ipſis
oculis perſpicimus : aquam natura petere ima : nec pati aerem uſ
piam eſſe depreſſiorem ſe: odiſſeque omnium tum leuiorum tum grauiorum
quam ipſa ſit corporum mixtionem: et cupere complere omnes in quaſcumque
influat concauitatum formas: et ſuiſ quo magis uti prohibeaſ
uiribus / eo contumacius illuctari aduerſum atque inniti: neque in
terquieſcere quoad pro uiribus aſſequatur quæ ad quietem affe
ctat. Adeptis ubi conquieſcat ſedibus ſeſe tantum contentam eſſe:
mixta omnia cætera aſpernari. Superficiemque ſummam ſeſe ad coæqua
tam altitudinis parilitatem limbo extremiſque labris collibra
re. Et quod etiam ad aquas pertineat memini ex Plutar
cho. Quærebat enim an infoſſa tellure aqua ueluti ſan
guis in uulnus inſtillaret. An potius ueluti mammas nu
tricis lac ſenſim generatum conflueret. Sunt qui aquas quæ
perhennes fluant / non ueluti ex uaſe conceptas effundi : ſed
locis unde manarint aſſiduis momentis generari aſſeuerant ex
1aere non quidem omni: ſed eo qui demum paratior ſit ut fiat
uapor. Terram. n. et præſertim montes ueluti ſpongiam eſſe mea
tibus refertam: per quos conceptus aer inſpiſſetur frigore / atque
concogatur. Id cum cæteris inditiis / tum uel hinc præberi ut ita
exiſtimant quod maxima quoque flumina maximis a montibus or
ta intueantur. Alii non penitus iſtorum auctoritati acquieſcunt:
Et. n. cum plureſ alii tum pyramuſ inquiunt fluuiuſ minime exi
guus / nauigabilis. n. eſt: quid ita non ex montibus: ſed media
exoritur planicie. Quare qui dixerit tellurem humores imbibe
re imbrium / qui quidem grauitate ſui atque ſubtilitate penetrent:
inque uacua locorum inſtillent / fortaſſis erit minime redarguen
dus. Namque uidere quidem licet regiones: ubi imbres rariſſimi
ſint / aquis omnino deficere. Libyam quaſi lipygiam dicta ferunt quod
raro ibipluat: ergo aqua indigeat. Aquas demum uberrimas
inueniri ubi plurimum pluerit quis negabit? Facit etiam ad rem
conſiderandam quod uidemus puteum fodienti non prius præ
beri aquas quam ad fluminis libramentum deſcenderit. Apud uol
ſconium montanum oppidum ætruriæ puteo profundiſſimo / ducentos
enim ac uiginti pedes antequam uenas ullas attigerint deſcenderunt /
aqua non prius repta est quam ad fontium libramentum uentum eſt quæ
ſuis locis de montis latere ſcaturiat. Idem ipſum quidem montanis
puteis euenire locis ferme omnibus intelliges. Compertum habemus
ſpongiam ex aeris humectatione commadeſcere: indeque libram
efficimus: qua uentorum aeriſque grauedines et ſiccitates ponde
ramus. Atque ego uero nequicquam negarim ſuccum nocturni acriſ a
leui tellure attrahi: aut ſponte meatibus ingredi facileque poſſe
in humorem uerti. Tamen quod affirmem nihil ſatis apud me conſti
tutum habeo: tam uaria de iſtiuſmodi rebus apud ſcriptores comperio
tamque multa et diuerſa ultro ſeſe conſideranti offerunt. Et con
ſtat quidem locis pluribus aut terremotu aut ſponte ſua repente fon
tes erupiſſe / et fluxiſſe diu / et temporibus defeciſſe uariis: ut
aliæ quidem per æſtum alie per hyemem euanuerint: et fonteſ poſteaquam aru
iſſet rurſus aquarum affluentia exuberaſſe. Et aquae fontium non a tel
lure meo: ſed etiam mediis ex fluctibus maris dulces emanaſſe.
1Ipſis etiam ex plantis aquas præberi affirmant. In inſula qua
dam apud eas quæ fortuitæ dicuntur ſurgere aiunt ferulas ad
arboris magnitudinem: ex quibus quæ nigræ ſint ſuccum expri
mas amarum: ex albis uero aqua excillet perpura potui commo
diſſima: mirabileque in montibus armeniæ quod ſcribit Strabo
ſane grauis auctor inueniri animalia uermes media ortos in
niue quidem pleni ſunt aqua potu optima. Apud feſulas apud
etiam urbinum quauis montanæ ſint urbes / aqua illico fodientibus
præſto eſt: id quidem quod ſint petroſi et petræ compactæ creta.
Adeſſe etiam glebaſ puriſſimam aquam tunicæ ſuæ uerticulo conti
nentes. Quæ ſi ita ſunt profecto naturam noſſe minime facile
et ualde obſcurum eſt
Redeo ad rem. Latentes aquas indiciis inuenies. Indicia
præſtabit forma et facies loci / terræque genus: quo aquam requi
ras : et quædam quæ hominum ſolertia adinuenit . Natura ſic ſe
habet ut qui locus ſinuoſus et ſubincauo ſimilis ſit. is quidem
quaſi uas ad aquam continendam paratum eſſe uideatur. Vbi pluri
mum ſoles poſſint / quod humores illic radio exurantur: aquæ
aut exiguæ aut nullæ reperientur: aut ſiquæ tandem in campeſtri
bus apparebunt / graues illæ quidem et lentoſæ ſalſinoſæque ha
bebuntur. Ad ſeptentrionem in montibus / et ubi opaciſſima umbra
eſt / perprompta ſuccedet aqua. Montes qui diu niue operti ſtent
aquas exhibent uberrimas. Hoc aduerti montes qui in ſubli
mi habeant pratum complanatum aquis nunquam defeciſſe. Et omneſ
ferme amnes non aliunde quam ab locis iſtiuſmodi exoriri comperi
es . Aduerti etiam fontes non ſcaturire alibi quam ubi ſub ſe atque cir
cum habeant ſolum telluris integrum et ſolidum: ſupra uero ſe
aut planities incumbat ſidens: aut tellure ſint operti rarenti et
ſoluta: ut ſi rem penſites quaſi fracto catini latere collectam
emanare aquam non inficieris. Hinc illud eſt quod tellus denſi
or minus aquarum / et eas quidem non niſi in ſummo præbet. Solu
tior uero tellus plus humoris / ſed non niſi in profundo reddat.
Aliquibus locis quod ſylua cæſa ſit / aquam exortam fuiſſe meminit
Plinius: meminit Tatius Moyſen cum per diſerta peregrina
1retur et ſiti periclitaret / ex coniectura ſoli herbidi aquarum ue
nas adinueniſſe. Aemilius cum haberet exercitum apud olympum
et aquæ penuria laborarent: ex uiriditate ſyloarum admonitus
inuenit. Quærentibus aquam militibus puella uirguncula uenas
quaſdam uia collatina monſtrauit: quas ſecuti foſſores uberri
mum patefecere fontem: et fonti ædiculam iunxere: et rei memoriam
appinxere. Terra ſi ueſtigiis preſſa facile ceſſerit / et una pe
dibus adhæſerit / aquam ſubeſſe indicat. Sunt etiam indicia proxi
miora illic ſubeſſe aquam ubi ea naſcantur et uigeant quæ aquas
optent / aut aquis producantur: ſalicta / camuſcula / uincus / hæ
dera / et quæ non niſi multo humoris nutrimento ad eam qua ſit
peruenire amplitudinem poſſint. Quæ terra uites bene frondoſas
alit: quæ ue præſertim hebulum et trifolium prunamque ſilueſtrem fe
rat / bonum ſolum et dulces præſtare uenas inquit Columella.
Tum et ranulæ et lumbrici copia et culices et cateruæ puſillo
rum uermium alatorum ubi uolitando inglomerantur / illic ſubli
teſcere aquam indicant. Quæ aut ingenii perſpicacitas indagarit
hæc ſunt. Aduerterunt. n. perſcrutatores cum reliquam omnem tellu
rem / tum maxime montes conſtare cutibus quaſi paginibus aliis
denſioribus / aliis rarioribus / aliis tenuioribus. Et montibus
aduerterunt eſſe cutes haſce alteris alteras ſuperimpoſitas atque
exaggeratas / ita ut extrinſecus exaggerationum ordines et li
neæ compactionum a dextris in ſiniſtram ſint ad libellam ductæ: in
trorſus aut uerſus mentis centrum cutes deprimantur ad lineam obli
quam tota ſublimi ſuperficie in pronum coæquabili / ſed ductu ſui
atque ſucceſſu ad intimum non continuato. Nam in quoſque ſingulos
centenos ferme pedes in tranſuerſum deſcenſum cute abruptæ gra
dibus ſubſidunt. Ac deinceps ordinum interruptione iſtiuſmodi
parili gradatione uſque ad montis contra utroque ex montis late
re procurrunt. His igitur perſpectis acres ingenio uiri facile in
tellexere aquas ſeu genitas ſeu pluuias per intercutes atque in
terpacturas paginarum excipi: ex quo intima montis madida
redderentur. Inde argumentum ſumpſere / ut ſuffoſſo monte aquis
collitentes peterent ex eo præſertim loco ubi gradatiorum
1deſcenſus et ordinum lineæ mutuo concurrant. Qui locus maxi
me perpromptus eſt illic / ubi muſculi montium alter alteri cohæ
rentes ſinum aliquem effecerint. Præterea compertum fecere cutes
inter ſe uaria et diuerſa eſſe natura ad aquas inbibendas ue ex
hibendaſue. Rubra. n. ſaxa ferme nunquam inueniri non aquoſa:
ſed aſſueſſe fallere quod per interuenia quibus id genus lapidis
abundat / dilabantur. Et ſilicem lapidem omnem ſuccoſum et rediui
uum: qui in radice montis interfractus et admodum aſper ſit /
aquam facile exhibere. Terram quidem tenuem etiam exhibere copiam
aquæ: ſed eſſe malo ſapore. Sabulum uero maſculum et hare
nam quæ carbunculus dicitur aquas præbere minime incertas
ualde ſalubres et perhennes. Contra euenire in cretam: quod. n. nimium
denſa ſit ex ſe aquam non præbere: ſed aduentitiam ſuſtinere. In ſa
bulo admodum exiles et limoſas / et in profundo ſidentes inue
niri. Ex argilla aquam manare tenuem: ſed cæteris dulciorem.
Ex tofo frigidiorem. Ex nigra tellure limpidiorem. Glaream ue
ro ſi ſolutior ſit / ſpe fodi non certa. Vbi uero denſior coeperit
profundius fodi non penitu incerta. In utriſque inuenta ubi ſit /
haberi ſapore bonam. Arte etiam adhibita locum ipſum ubi uena
ſubeſt cognitum eſt / compertum dedere. Sic. n. admonent. Coelo
ſereno mane ad diluculum procumbito: mentumque firmato ipſo in
ſolo: inde circum proximam regionem quaque undique luſtrato:
quod ſicubi ſurgentes uaporeſ uideriſ criſpare aere qualeſ ge
lida hyeme hominum anhelitus ſolent: illic aquam putato non de
eſſe: ſed quo fias certior fodito locum fouea profunda et lata
cubitos quattuor: in ea circa ſolis occaſum collocato aut te
ſtam nuper ex fornace exemptam: aut uellus lanæ ſucidæ: aut fi
ctile crudum: aut nudum æneum uas inuerſum et perunctum oleo / et
operito aſſeribus foueam / terraque inſternito. Poſtridie mane
ſi ponderi multum acceſſerit teſta: ſi infuſa lana ſit: ſi comma
duerit fictile: ſi ſtillæ ad uas hærentes pendebunt: item ſi ardens
lucerna illic intercluſa minus olei conſumpſerit: aut ſi illic
facto foco tellus ſumarit: proculdubio aquæ non deerunt. Iſta
quo tempore fieri magis conducat non ſatis explicarunt. Sed
1apud ſcriptores alibi ſic inuenio. Per ſydus caniculæ terram
et animantium corpora multo humeſcere. Ex quo fit ut per eos
dies arbores ſub corticibus admodum commadeſcant humoris
exuberantia. Tum et per id temporis in hominibus aluus ſoluitur: et
præ nimia corporum humectatione crebræ infeſtant febres: aquas
etiam per id tempus plus emergere ſolito. Cauſas rei arbitratur
Theophraſtus / quod auſtri tum flarent / qui natura ſui udi et ne
buloſi ſint. Ariſtoteles aſſerebat cogi terram ut uapores emit
tat ab ingenito igne qui uiſceribus immixtus ſit. Hac ſi ita ſunt
ea nimirum tempora conuenient: quibus ignes hi aut ualidiores
ſunt / aut minus ab humoris copia preſſabuntur: quibus ue
tellus ipſa non penitus arens uſtaque ſit reddita. Ac mihi quidem
tempora ad eam rem probantur: ſiccioribus in locis uer: umbro
ſioribus autumnus. Spe igitur ex his quæ diximus inditiis
confirmata fodere aggrediemur.
Foſſura erit duplex. Nam alia puteus in profundum: alia cu
niculus in oblongum. Puteum fodientes nonnunquam periclitantur. Fit id
aut malo uapore ſurgente: aut foſſuræ lateribus corruentibus.
Serui apud ueteres aliquo ex maleficio damnati ad fodinas
metallorum mittebantur: quo loci ex aeris peſtilentia breui confi
cerentur. Contra uapores ſic monemur. Aerem aſſidua uentilatio
ne commoueamus: et lucernas ardentes adhibeamus: quo ſi for
te uapor leuis eſt / conficiatur flammis. Si grauior : tunc habeant
foſſores unde muniti nocuum malum attemperate fugiant. Graui
enim uapore inceſſate flamma extinguetur. Si aut ingrueſcent /
perſeuerabunt ue uapores / fodito inquiunt utrimque in dextram ſini
ſtraque ad latus æſtuaria: quibus liberrime uis mala uaporis
aſpiret. Contra ruinæ periculum ſic opus ducito. Primo in ſolo
ubi puteum fodere inſtituas corona inſternito marmoream aut
firmiſſima ex materia tantam quantam uelis eſſe putei amplitu
dinem. Ea tibi erit tollendi operis baſis. In hanc igitur aſtruito
putei latera alta cubitos tris / ſinitoque ſicceſcat. Cum ſiccue
rit infodito in imum purei: atque eximito quæ intus ſint. Fiet
ut quanto foſſuram deprimat / tanto ſeſe ſtructile opus impri
1mat profundumque petat. Tu inde additamentis cum foſſuræ tum
ſtructuræ tuto ad quantam uoles altitudinem deuenies. Parie
tem putei ſunt qui extrui ſine harenato uelint: ne uenæ obſtru
antur. Alii triplicem abduci iubent parietem: quo aqua ex imo
fundo inſtillet nitidior. Sed maxime intereſt quo fodias lo
co. Nam cum habeat quidem tellus cutes alteras in alteris uarias fit
ut interdum imbrium aquæ ſub congeſtitia tellure illico in pri
ma denſiore cute inuenta contineatur. eandem quod impura quidem
ſit aſpernabimur . Contraque interdum eueniet: ut aqua inuenta ubi
ad huc profundius excauare proſequaris / illa euaneſcat / abque
oculis deperdatur . Fit adeo id ea re quod uaſis quo ea continebatur
fundum perfoderis. Qua de re perplacent qui puteum ſtructura fi
niunt huiuſmodi. Quaſi. n. uegetem effecturi circulis ligneis
tabuliſque obuallant intima effoſſi putei uallationis lorica du
plici: ita ut inter utramque interſit ſpatium cubiti: in idque inter
uacuum quod inter loricas ipſas eſt refundunt pultem ex glarea
maiuſcula aut potius ex ſiliceis marmoreiſue fragmentis ſub
actis calce: Sinuntque menſes ſex opus inter haſce uallationum
formas ſicceſcere atque dureſcere. Id opus integri uaſis uicem
et munus præſtat: a cuius fundo non aliunde ſurgens pleuis pu
rataque aqua influat: Cuniculum ſi feceris eadem foſſoribus con
tra uapores obſeruabuntur quæ recenſuimus. Nequid uero in
caput ruat fulctura ac deinceps etiam teſtudinato communietur.
Sed per cuniculum crebra æſtuaria perducentur partim ad perpendi
culum / partim in linea obliqua: non ea re tantum / quo uapores no
cuos uetent: uerum et maxime quo eximendi atque exhauriendi
deſecta ſubreptaque operis exitus expeditiores pateant. Quæ
rentibus aquas inter fodiendum ni aſſiduo humectiores gle
bæ reſpondebunt: et ferramenta facilius deſcenderint fruſtrabitur
ſpes aquæ inueniendæ.
Inuentis aquis uelim non temere uſibus hominum dentur / ſed
cum urbibus aquæ copia non ſolum optatur / ut potent / uerum etiam ut la
uent / ut hortis / coriariis / fullonibus / cloacis: ut etiam impri
mis ſubitis incendiorum caſibus abunde ſuppeditet: optima
1rum ſeligenda erit / quam potui des. Cæteræ demum uti qui
buſque conferant accomodentur: Aquam aſſerebat Theophraſtus
quo frigidior ſit / eo planetis eſſe commodiorem: tum et lutoſa atque
turbulenta / quæ præſertim a ſolo delabitur fertili reddi agrum
ualidiorem conſtat. Equi puriſſimis aquis non delectantur: mu
ſcoſis tepentibuſque pingueſcunt. Fullonibus crudiſſimæ in
precio ſunt. Apud phyſicos ſic inuenio: neceſſitatem aquæ
ad tuendam mortalium uitam eſſe duplicem: unam ut ſitim ſedet :
alteram ut quæ inter ueſcendum ſumpſerint nutrimenta quaſi ue
hiculum perducat in uenas: quo depuratus coctuſque inde ſuccus
in membra adigatur. Et ſitim aiunt appetentiam eſſe quandam hu
moris imprimis frigidi. Et frigidas putant aquas præſertim
poſt coenas bene ualentibus ſtomachum corroborare: Paulo
aut gelidiores etiam firmioribus ſtuporem inducere: præcor
dia tundere: neruos quatere: et cruditate uirtutem concoquendi
extinguere. Oxus fluuius quod ſemper ſit turbulentus / ea re po
tui inſaluberrimus eſt. Accolas romæ cum ab aeris inconſtantia
tum a nocturnis fluuii uaporibus / tum etiam poſt meridianis uen
tis graues excitatæ febres occupant. Nam hi quidem per æſtatem
nona diei hora qua maxime corpora aſtu ferueant algentes
perflant : uenaſque obſtipant. Sed mea ſententia et febres et mali
plerique omnes morbi maxima ex parte a tyberinis aquis eueni
unt quas cuncti forme nunquam non turbidas potant. Neque ſit ab
re quod phyſici ueteres curandis febribus romanis ſquillitico
potiſſimum abſciſiuis utamur monent. Ad rem redeo. Optimam
inueſtigemur aquam. Ex aquis Celſus phyſicus ſic ſtatuit: le
uiſſimam eſſe pluuiatilem. Secundo loco fontanam. Tertio fluen
ti . Quarto putei. Poſtremo loco eam: quæ ex niue aut gla
cie liquata ſit. Grauiorem his eſſe quæ ex lacu. Omnium autem
peſſimam quæ ex palude. Sub argo monte ciuitas mazara
aquis abundat alioquin bonis: ſed quod æſtate quo fluant non ha
beant / ſunt inſalubres et peſtilentes. Iſta quidem in ſententia pe
riti omnes ſunt: ut aquam natura ſui dicant corpus eſſe impermix
tum et ſimplex: cui frigiditas et humiditas ineſt. Eam igitur
1optimam dicemus: quæ a natura ſui minime aliena minime
prauata ſit. Quare ni puriſſima et omni lentitudinis mixtione
omniſque ſaporis odoriſque uitio immunis fuerit / proculdubio ſalu
ti plurimum officiet / inteſtinos uti loquuntur euentationum mea
tus obſtruendo: uenas oblimando: ſpirituſque miniſtros uitæ in
tercludendo atque obfocando. Hinc eſt quod aiunt / pluuiam quan
do quidem ex tenuiſſimis uaporibus coactis conſtet / merito
eſſe omnium optiman / modo id ei non adſit uitium / quod aſſerua
ta facile putreſcit / et fetore inficiatur / craſſiorque reddita al
ui duritiem inducit. Dixere aliqui fieri id quod a nubibus ex ni
mium uariis et diuerſis in unum commixtis aquis hauſtæ ſint:
puta ex mari: in quod omne fontium genus confluat: et nihil
ad corruptionem dari aptius paratiuſque quam diſſimilium confuſam
commixtionem poſſe. Confuſus in unum multarum uuarum ſuccus
uetuſtatis impatiens eſt. Apud hebreos peruetus fuerat lex ne
quid ſemina niſi ſelecta et ſimplicia ſeminarent / naturam in
dicantes diſſimilium permixtionem penitus abhorrere. Qui autem
Ariſtoteli aſſentiuntur / et hauſtos a terra uapores in parte aeris
quæ algida ſit / frigore primum ueluti in caliginem cogi: et
mox in guttas depluere arbitrantur / aliter ſentiunt. Cultas
arbores aiebat Theophraſtus ocius in morbos incidere quam ſil
ueſtres. Has. n. rigidas duritie indomita aduentitiis impreſ
ſionibus acrius reſiſtere. Has uero alteras teneritudine ſui
exhibere ſeſe ad repugnandum inualidas / quod ſint ad obſequium
domitæ diſciplina. Simile et illi in aquis ducuntur / quo tene
riores dederis / eo ut ſuis utar uerbis / eſſe paſſibiliores. Et
fieri aſſeuerant hinc ut decoctæ aquæ et ignibus factæ mitio
res ociſſime frigeſcant / ociſſime iterato ferueſcant Sed de plu
uia ſatis. Proxime ad iſtas nemo non probat fontes. Sed qui flu
mina fontibus præferunt / ſic inquiunt. Quid nam aliud eſſe flu
men dicemus quam exuberantiam fluxumque plurimorum fontium unam
in coniunctionem atque corriuationem ſolibus / motu / uentiſque ni
mirum commaturatam. Puteum etiam fontem eſſe arguunt / ſed profun
diorem. Quod ſi radium ſolis aliquid aquis conferre non ne
1gabimus / qui nam iſtorum crudior ſit in promptu esse. Ni forte igne
um uerſari ſpiritum uiſceribus terræ conſentimus: quo aquæ
ſubterraneæ concoquatur. Aquæ puteorum inquit Ariſtoteles æſta
te poſt meridiem fiunt tepidæ. Sunt qui aſſeuerant aquas puteorum
a ſtare non eſſe ſed uideri comperatione feruentis aeris gelidas.
Tum contra multorum inueteratam opinionem experiri licet hauſtas
nuperrime nequaquam irrorare: ſi id quo exceptæ ſint / uitrum ſa
tis terſum et ſucidiore non punctum ſit. Sed inter prima principio
rum quibus uniuerſa conſtant cum duo maxime ex pythagoreorum
ſententia eſſe maſcula dicantur / calor atque frigus: ſitque caloris
natura et uis penetrare / ſoluere / rumpere / rapere ad ſe humorem
atque depaſci. Frigoris uero comprimere / conſtringere / im duritiem
cogere atque conformare. Ab utriſque tamen aliqua ex parte præſer
tim in aquis par prope effectus manat: ſi adſint illi quidem immodi
ci / aut plus ſatis aſſidui. Inferunt. n. ambo ' ferme pares con
ſumptiones partium tenuiſſimarum: unde aritudines uſtionum ſub
ſequuntur. Ex quo illud eſt quod arbores caloribus uſtas atque etiam
eaſdem frigore quoque etiam uſtas dicimus. Id quidem quoniam mollio
ribus abſumptis partibus confectiſque a gelu a ſole ue materiem ſca
bram et torridam relictam uidemus. Itaque pari quidem ratione aquæ
et ſolibus lentoſæ et gelu cineroſiores redduntur. Sed inter pro
batas aquas alia rurſus differentia eſt. Nam coeleſtes quidem
aquas plurimum intereſt quo anni tempore / qua diei hora him
bribus quo flante uento collegeris: quo etiam loco aſſeruaris: quam
etiam diu aſſeruatæ ſint. Aquas poſt brumam grauiores dari e
coclo putant. Collectam per hyemen eſſe affirmant dulciorem / quae
quæ aſtate colligatur. Primæ poſt caniculam pluuiæ amaræ et
peſtilentes ſunt. Aduſtis. n. terræ mixtionibus inficiuntur: et
terram quidem ob eam rem ſapere amaritudinem dicunt / quae ſolibus
aduſta ſit. Hinc eſt quae collectam tectis quam ex area præferunt: et
collectam tectis alteram ex priore pluuia dilutis haud inſalubrem
putant. Phyſici qui punica ſcripſere lingua ſic affirmant. Plu
uiam quæ per æſtatem præſertim cum tonitru ceciderit impuram eſſe et
ſalſitudine nocuam. Nocturnum arbitratur Theophraſtus
1bymbrem præſtare diurnis. Ex his ſalubriorem putant eam quæ ce
ciderit flante aquilone. Aquam pluuidam Columella fore ait
non peſſimam / ſi tubulis fictilibus ducatur in ciſternam contectam.
Sub diuo. n. et ſolibus facile putreſcere: ligneo etiam uaſe aſ
ſeruata uitiis obnoxia. Aquæ fontium etiam inter ſe differunt: eas
quidem quæ a monticulorum radicibus ſcaturiant putabat Hypo
cras eſſe omnium optimas. Tum de fontibus ueteres ſic ſtatuebant.
ut inter optimos primo haberent loco fontem / qui ſeptentriona
lem / qui ue æquinoctium ad ſolem orientem ſpectet. Vltimo po
nunt loco fontem / qui meridiem. Proximos optimis eos putant
qui ad exortus hyemales ſint: et occiduos etiam non uſque quaque
penitus aſpernantur . Qui locus rore et plurimo et leuiſſimo
eſſe udoſus ſolet / is quidem ſuauiſſimas præbebit aquas. Roſ
enim non niſi quietis puris temperatiſque aere locis inſpergitur.
Theophraſtus aquam terra infici arbitratur non ſecus atque in
fructibus ſuccus uitis arborum que: qui omnes terram quam ſuxerint
et eas res quæ radicibus iunctæ ſint ſapiant. Tot genera uini
haberi dixere ueteres / quot ſint terræ glebæ /ubi uitis plante
tur. Patauina dicebat Plinius uina ſalicem ſapiunt / qua illi ma
ritant uites. Cato uites docet ubi medicentur ueratro hærba
ad aluum ſine periculo ducendam / manipulis eius hærbæ ad radi
ces inter ablaqueandum deiectis. Hinc eſt quae aquas præferendas
putant / quæ ex petra rediuiua erumpant / quam quæ ex limoſo ſub
gemunt. Sed præſtare omnibus arbitrantur quæ ex ea tellure extil
larint: quam tu ſi in peluim aquæ admiſcueris ut luteſcat ſeda
to motu confeſtim ſidat. Et aquam colore / ſapore odoreque non omnino
impuro relinquat. Eadem ratione aquis quæ per ſaxa præcipites
uoluantur putabat eſſe optimas Columella quod aduentitiis mix
tionibus non inficiantur. Sed aqua non omnis quæ per ſaxa fluat eiuſ
modi eſt / ut eam egregie probem. Nam ſi alueo decurrat cæco
ripiſque multo umbroſis atque profundis incrudeſcit. Sin aut al
ueo defluat patulo / tunc Ariſtoteli facile aſſentior. Nam fer
uore quidem ſolis parte leuiori conſumpta reddetur craſſior. Scri
ptoreſ nilum fluminibus omnibus præferunt his de cauſis. Primo
1quidem quod curſu deſcendat multo: quod ue terras ſecet puriſſi
mas / et nullis infectas uitiis putredinis aut ſicci nocui conta
gione uitiatas: quod ue ſeptentrionem petat / quod ue alueo fluat
pleno et purgato: Aquas quæ quidem curſu longiore et tardio
re ueniant / negandum non eſt motu minus crudas: laſſitudineque
magis extenuatas / atque inde bene deſecatas reddi / ſordium ſar
cina inter fluendum deſtituta. Tum et in hoc ueteres omnes conuene
re / aquas non modo eſſe tales / qualis ſit terra: uti nunc dice
bamus / ubi quaſi in parentis gremio aſſeruentur: utrum etiam ta
les reddi / quale ipſum ſit ſolu qua perfluant: qualis etiam ſit ſuc
cus hærbarum quem lauerint: non ea præſertim re quod eas defluendo
libet: quam uel maxime ea re quod ſudores immiſcuerit terræ iſtius
in qua peſtilens hærba uigeat. Hinc eſt quod aiunt degeneras
hærbas præbere aquas nimirum inſalubres. Pluuiam aliquando
ſenties ferentem / atque fortaſſis etiam amaram. Id fieri ex loci infe
ctione aiunt: unde primum is ſudor euaporarit. Succum etiam terre
ſtrem ubi natura digeſtum et maturum eſt / dulcia: et contra ubi in
digeſtum / amara omnia reddere quibus admiſceatur prædicant. Quæ
ſeptentrionem petant aquæ / eas forte ea re dices eſſe commodio
res quod frigidiores ſint Nam radios quidem ſolis præcipites
fugiunt: et luſtrantur ſole potius quam urantur. Contra ſunt quæ in hau
ſtrum. Nam illæ quidem ſeſe ueluti in flammas ultro ingerunt.
Igneum ſpiritum corporibus a natura immixtum aiebat Ariſtoteles
borea uento retundi quando gelidus ſit / atque intimum concogi /
nequid euaneſcat: ex quo aquæ coctiores redduntur: et ſpiritum
eundem ipſum hunc flamma ſolis diſſipari conſtat. Puteos et aquarum
fontes ſub tectis uaporem non emittere ex peritorum ſententia refere
bat Seruius. Id quidem ea re fit / quod aerem denſatum ex pariete te
cto comprehenſum atque grauem tenuis ille miſſus anhelitus perfin
dere / peruadere ſummouereque non potest. Libero aut et ſoluto cælo
liquidius efflat / et quaſi anhelitus ſoluitur atque expurgatur.
Hic eſt quae puteum ſub diuo probant: contectum aut ædificio non pro
bant. In cæteris ea ferme omnia puteis deſiderantur / quæ in fontibuſ
exiguntur’ Genere enim puteus et fons cognati ſunt: nulla
ue differunt præterquam fuſionis motu. Tametſi non infre
1quentes inuenias puteos: quorum uenæ largo fluxu moueantur:
Affirmant que nullaſ perhennes dari poſſe aquas motu penitus im
munes. Immota. n. aqua ubi uis inſalubris est. Quod ſi multa
in ſingulas horas aqua ex puteo hauriatur: erit is quidem eo æque
atque inde redditus ut ſit ueluti depreſſior fons . Contra ſi fons
ipſe non redundet / ſed quietus reſideat: erit is quidem modice profun
dus puteus potius quam fons. Sunt qui putent nullas dari aquas uti
aiunt iugi et perhennes / quæ non ad fluentis torrentisque proximi flu
xum moueatur. Quod mihi quidem probatur. Apud iuriſconſultos iter
lacum et ſtagnum hoc intereſt: quod lacus quidem aquas habet perhennes:
ſtagnum uero temporales et collectaſ hyeme. Lacus ipſe iriplex
eſt: alter quidem ſtatarius / ut ſic eum appellem / qui ſuis contentus
aquis ſeſe contineat: nuſquam redundet. Alter qui fluminis parens
aquis profundat. Tertius qui quidem aquas aliunde influenteſ excipi
at: iterum que per, fluentem remittat. Primus ſtagni naturam ſapit.
Secundus fonti ſimillimus eſt. Tertius ni fallor dilatatus eo
loci fluuius est. Ergo ea repetenda non ſunt. quæ de fonte et flumine
diximus. Hoc addendum tectas qualeſcumque aquas umbra frigidi
ores et clariores / ſed crudiores eſſe quam ſit quas luſtrarit ſol.
Contra multo excoctas ſole aquas ſalinoſas et lentoſas reddi.
In utriſque profunditas prodeſt iſtic ut æſtus feruentes / illic ut
gelationes tolleret ſine incommodo. Demum ſtagnum ipſum non ſem
per uſque quaque deteſtandum arbitrantur. Nam ubi anguillæ ſcatent /
aquas heri non omnino incommodas putant. Stagnantium peſſimam di
cunt eſſe aquam / quæ ſanguiſugas alat: quæ tela ſuperinducta pi
gruerit: quæ fetore nauſeam cierit: quæ colore atro et liuenti /
quæ ſpiſſitudinem in uaſe multum aſſeruet: quæ mucoſa grauita
te lenteſcat: quæ ſi manus ea laueris / tarde ſicceſcat. Sed ut
de aquis ſummatim quæ dicta ſunt colligam: leuiſſimam eſſe aquam
oportet limpidam / tenuem / pellucidam. Addenda item his ſunt quæ
primo attigimus libro. Præterea ex uſu ueniet: ſi menſes ali
quot pecudem et potam et lotam ex ea quam cæteris præſtare dixi
mus inſpexeris quæ membris totoque corporis habitu ualeat. Exque
iocinerum habitu didiceris an bene ſit. Nam omnem quidem quod
1lædat / lædere aiunt tempore: et poſſunt nimirum grauius læ
dere quæ tardius ſentiantur.
Denique inuenta et probata aqua prouidendum eſt ut belliſſime
ducatur: aptiſſimeque uſibus præbeatur. Aquæ ducendæ ratio
duplex est. Nam aut deriuatur aquario ſulco / aut cogitur fiſtulis:
In utriſque aqua non mouebitur / niſi quo ea ducatur locus depreſ
ſior ſit quae unde motum inchoarit. Sed hoc intereſt quod deriuata
quidem aqua continuo deſcendat opus eſt: coacta aut inſurgere
tantiſper aliqua itineris parte poteſt. De his nobis dicendum est.
Ergo prius nonulla recenſenda quæ ad rem faciant. Terram qui
iſta inueſtigarunt eſſe aiunt ſphericam / tametſi multa ex parte
montibus aſperam : multa etiam ex parte ueſtitam mari. Sed maximo in
orbe uix ſentiri aſperitatem: eſſeque id ueluti in ouo: quod cum
aſperum ſit / tamen in ea ambitus magnitudine minutas illas
prominentias non putari. Et conſtare quidem maximum terræ am
bitum ſtadia eſſe. Et inueniri montem nullum adeo excel
ſum neque aquam adeo profundam / cuius perpendiculum milia exce
dat cubitorum quindecim: Ne caucaſus quidem: cuius cacumen
ad tertiam uſque noctis horam illuſtretur ſole. Eſt in archadia mons
omnium maximus cyllenus. Eius perpendiculum metiti ſtadia non
excedere uiginti atteſtantur. Et mare putant habendum non ſecus
atque illimentum: quod ſit ueluti in pomo æſtiuus ros. Sunt qui
ioco dicant mundi opificem concauitate maris uelut: ſigillo
uſum fuiſſe: cum primo formaret montes. His addunt geometræ
quod egregie faciat ad rem. Rectam lineam quæ terræ globum conti
gerit ſi a puncto contactus ad mille paſſus in longum producatur /
fore ut interuallum illic quod inter eam et maximum terræ ambitum
ſit no plus denos excedat digytos: ea re ſulco aquario aquam
non moueri / ſed ſtagnari in ſingulis octonis pactis ſtadiis ua
do ſit depreſſiore pedem integrum quam fuit locus / unde inciſa ripa
ſit: quem locum iuriſconſulti incile nuncupant dictum a ſa
xi terræ ue inciſione: quæ fiat aquæ ducendæ gratia. Sin
autem eo ſtadiorum octonum ſpatio pedes declinarit plus
ſex / curſum aquæ reddi putant nauibus rapiditate incomo
1dum. Ab incile autem ſuperficies uadi ad foſſuram deriua
tionis excauati: utrum depreſſior ſit: et quantum obliquitas
deſcendat: quo pacto dinoſcatur inſtrumenta quædam et ars
perutilis inuenta eſt. Eam rem imperiti fabri cognoſcunt pila
ipſam in foſſionem poſita: quæ ſi rotetur / ſatis procliuem du
ctum fore arbitrantur. Peritorum inſtrumenta ſunt libella / nor
ma / atque denique ſimilia omnia quæ angulo recto finiantur. Ars
paulo ſecretior hæc eſt. Sed eam non niſi quantum ad uſum faciat
explicabimus: Fit quidem intuitu et ſpectatione / nam ea nos
puncta nuncupamus. Si erit illic planities expedita / qua du
cenda eſt aqua erit intuitus dirigendi ratio duplex. Nam aut
modicis interuallis aut longioribus terminis certa quædam ſi
gna et limites ponentur: puncta extrema interualli quo ma
gis erunt inter ſe finitima: eo a flexo terræ ambitu directio in
tuitus minus abſcedet. Quo aut erunt interualla ipſa produ
ctiora / eo terræ ambitus ſolunque ab recta libræ linea eſſe pro
cliuius inuenietur. In his obſeruabitur ut in quoſque mille paſ
ſus digytos uſque declines decem. Sin aut non erit planities ex
pedita: ſed interextabit tumulus: tunc in his quoque duplex
erit ratio: una ut altitudinem hinc ab incili: hinc uero centra
ab emiſſario condiſcas. Emiſſarium appello deſtinatum uſui lo
cum / quo uelis aquam peruenire: ut inde aut libera / aut ad cer
tos uſus emittatur. Diſcuntur altitudines iſtic productis di
menſionum gradibus. Ex graduum ſimilitudine quibus in tem
plum conſcendimus hic gradus appello: quorum una eſt linea ra
dius intuitus productus ab oculo ſpectantis ad parem oculi
altitudinem. Id fit libella atque etiam normis. Altera uero linea
eſt / quæ ab oculo ipſo ſpectantis dimenſoris ad pedes cadat
ex perpendiculo. In iſtiuſmodi gradibus adnotato ex eorum per
pendiculis quæ nam ſumma longitudinum excedat / hinc neque co
ſcendas ad uerticem ab incili: an contra / qua ab emiſſario. Al
tera erit ratio / ut lineas ducas ab incili ſummum uſque ad ca
cumen tumuli qui interſurgit: et inde quoque lineas ad emiſ
ſarium anguloſque ex geometrarum rationibus directos anno
1tes qui inter ſe conueniant. Sed ratio hæc cognitu ſubdiffici
lis quidem eſt: factu etiam non ſatis fida. Magno enim inter
uallo anguli error qui ad oculum intuentis cauſetur quamuis
modicus ſit: plurimum tamen habet momenti ad rem. Sed
rationi huic conſentanea erant quædam / ut mox dicemus quibuſ
quidem ſi forte tranſfoſſo monte aqua in oppidum ducenda ſit /
ad directiones habendas utamur peroportune. Id fiet ſic. Sum
mo in montis cacumine unde hinc incile / hinc emiſſarium ſeſe
uiſendum præſtet complanato in ſolo ſignabis circulum pedes
latum decem. Is circulus orizon nuncupatur. In circuli centro figis
haſtile, ut ſtet ad perpendiculum. His peractis director artifex
extrinſecus ambibit circulum quæritans quo loci linea intui
tus ad alterum aquæ ducendæ terminum intenta terminum ipſum pe
tat: et ima centricum illud infixum haſtile contingat. Loco igitur
iſtoc in orizonte circuli certo et noto artifex ipſam hanc ſigna
bit lineam directionis utrinque hinc atque hinc perſcriptum circu
li ambitum ſecantem. Erit hæc nimirum linea cicli ipſius diame
ter : quando per centrum directa utrinque coronam ſecet circuli.
Eadem ipſa hæc linea ſi æque contrario ab intuitu in longum
et directum producta hinc incile / hinc emiſſarium periierit, re
ctus ea ductione præſtabitur ducendæ aquæ curſus. Sin autem
non petierit: ſed alia quæ incile ſpectet / alia quæ emiſſarium
ſpectet diameter diuerſam petierunt directionem / tunc ex mu
tua linearum iſtarum interſectione ipſum ad centricum haſtile facta
patebit qui differant illæ quidem directiones inter ſe. Nos cir
culi iſtius adminiculo ad urbium prouinciarum que deſcriptionem
adnotandam atque pingendam: ad cuniculos etiam ſubterraneos pro
ducendos belliſſime utimur. Sed de his alibi. Quo uis igi
tur riuo adducatur aqua ſeu modica ad potum: ſeu multa
ad nauium uſus ſit / his utemur directionibus / quas hacte
nus recenſuimus. Sed riui parandi opus non idem erit in
maiore aquæ copia æque atque in minori. Nos hic ea proſequa
mur uti coepimus quæ ad potum: poſtea ſuo loco nauiga
bilem tranſigemus. Opus riui aut erit ſtructile aut foſſile.
1Foſſa erit duplex: aut quæ per agrum ducatur in plano aut quæ
montis intima peruadat / quod cuniculum nuncupant. In his
omnibus ubi lapidem / aut tofum / aut denſiorem cretam / aut quid ta
le quod aquam no combibat inueneris / ſtructura opus non erit.
Vbi uero ſolum aut latera non ſolida ſubſequentur: tunc fiet ſtru
ctile. Foſſa cadem ſi ducetur per telluris uiſcera / tunc quibus ſu
pra diximus rationibus ſuccidetur. Cuniculis ſingulis quoſque
in pedes centenos puteorum æſtuaria adapientur: et foſſura atque
uti telluris firmitas exiget opere ſtructili firmabuntur. Vidi
mus puteos in marſis ad emiſſarium fucini lacus ſtructos opere
eleganti lateritio cocto altitudine incredibili. In urbe annos
ab urbe condita quadringentos et unum et quadraginta romæ nul
li fuerant aquæ ductus ſtructiles. Poſtea eo deuenit res ut etiam
flumina penſilia inducta ſint. Et fuiſſe ſtructiles ductuſ rome præ
dicant uno tempore quam plurimos quorum affluentia omnis domus
abundaret. Sed in principio coepere ſtruere ductus ſubterrane
os. Id habuit commoditates. Namque latens opus id minus pate
bat iniuriis. Tum et aquas quod neque gelicidiis neque æſtui ca
niculæ eſſent expoſiti præbebant paratiores et frigidiores:
nec facile ab excurrentibus hoſtibus intercipiebantur. Po
ſtea delitiarum gratia ut ſubſilientes aquas fontibus hortorum et
balneis haberent / ducere opere arcuato aggreſſi ſunt ſtructura
locis nonnullis alta pedes plus centum uiginti / perducta paſſus ſe
xagies milies. Id etiam habebat commoditates. Nam cum alibi tum et
tranſtyberim ex aquæductu molebant fruges: quo deſtructo
ab hoſtibus faciunda tyberi molendina curarunt in nauibus. Ad
de quod aquarum copia urbis facies et ſpiritus purior atque purga
tior effectus eſt. Adiunxere etiam architecti quæ ad uſus ciuiles
horarum et temporum ſumma cum rerum illic motarum feſtiuitate face
rent: puſilla enim pro frontibus emiſſarii ſimulachra ex a re
obambulantia et ludos triumphique pompam repræſentabant. Audi
ebantur et muſica / organa / uocumque concinnitates per quam ſono
ræ et ſuaues mouente aqua. Structiles riuos operiebant teſtudi
ne paulo craſſiore: nequid aquam intepeſceret ſolibus / cruſtabantque
1intrinſecus cruſta qua pauimenta cruſtari diximus / craſſa
digitos ne minus ſex. Cæterum ſtructilis riui partes hæ ſunt.
Ad incile obiicitur ſeptum: deinceps per interductum interſeruntur
caſtella. Vbi uero prominentius ſolum offenderint: ſpecus fo
ditur extremo loco ad emiſſarium adiungitur calix. Iſta ſic a
iuriſconſulto diffiniuntur. Riuus locuſ eſt per longitudinem de
preſſus. Septa ſunt quæ ad incile apponuntur aquæ deriuandæ
gratia. Caſtella receptacula ſunt, quæ aquam publicam ſuſcipi
unt . Specus ſublatus eſt ripis locus ex quo aqua deſpicitur.
Calix extrema eſt ducti pars / quo aqua funditur. Cuncta hæc
pariete firmo et fundo perquam ſtabili et cruſta integra minimeque
futili perficiantur neceſſe eſt. Pro faucibus ſepti obiicietur por
ta, qua poſſis turbidiorem fluentum excludere ualuis obductis:
et opus ad arbitrium ſiquid ulla parte collapſum ſit / reficere aqua
non impediente: ſubappingeturque cribrum æneum / quo aqua reli
ctis frodibus et ſurculis caducorum que impuritaribus nititior in
fluat. A ſepto in centenos deinceps cubitos caſtellum / et rurſuſ
in contenos alios cubitos item caſtellum aut ſpecus interſtruito
latum pedes uiginti, longum triginta / profundum ſub riuo ductus ad
pedes quindecim . Id quidem adeo ut terrenæ labentis aqua mixtio
nes impetu raptæ et conuectæ inuenta interquieſcendi ſede e ue
ſtigio ſidant: undamque riuo defectiorem admittant. Calix mo
dum aquæ fundendæ ex fluentis appulſu atque ex fiſtulæ qua uo
mat habitu uariabit. Quo erit enim aqua ex largo et celeri
fluento excepta: quo ue erit eadem uia ducta expeditiore et
preſtura accumulatione augebit modum. Segnities quidem du
ctus deperdit fundendi modum. Fiſtula ad libram atque in directum
collata modum ſeruabit: fiſtulamque ipſam qua mittas aquam compertum
habent / ut ſic loquar / micturitu aquæ delimari: et nullum
metalli genus denſius reſiſtere quam aurum. Qui igitur et foſ
ſili et ſtructili opere aqua deriuetur hactenus. Ceterum co
getur quidem aqua fiſtulis plumbeis uel potius tabulis. Nam
plumbeas quidem phyſici inteſtinorum excoriationes inducere atte
ſtantur. Par uitium dabit æs. Quæ potentur et quæ edantur
1ex uaſe terreo ſaporatiora eſſe periti affirmant. Naturalem. n.
benequieſcendi ſedem tum aquæ / tum rerum quis terra tulerit nimi
rum eſſe terram profitentur. Ligneæ fiſtulæ ad tempus aliquod
aquam colore / ſapore / non grato inficiunt. Fiſtulas eſſe firmiſ
ſimas oportet: uaſa ænea inducunt epilentiam / cancrum / epatis
dolorem et ſpleniſ. In fiſtula uacui diameter habebit ſolidi la
teris craſſitudinem nil minus quater pixidatis commiſſuris.
Tubuli alter in alterum inibit: calce uiua ex oleo leuigabuntur
et communientur ſtructura ualidiſſima / ponderum que gravi accu
mulatione firmabuntur: præſertim ubi curuo ducas aquam tractu
ubi ue indepreſſius dimiſſa rurſus præſurgat: ubi ue in anfra
ctum inuerſiones coarctiores reddantur. Nam ex pondere quidem
impreſſantis aquæ / exque illabendi mole atque impetu facile tu
buli tollerentur et diſrumperentur. Id periculum ut euitarent periti
maxime in geniculis lapide rediuiuo præſertim rubro ad opus
perforato utebantur. Vidimus marmora pedes longa plus duode
cim a ſummo ad imum traiecto foramine peruia lato palmum:
quod effeciſſe ænea fiſtula tornatili et harena aptiſſimis con
iecturis indiciiſque ex ipſo lapide intelleximus. Id etiam uitium
ut euites eruptionis tardabis aquæ celeritatem flexionibus
alioquin minime geniculatis ſed modice flexis / ita ut modo
in dextram flectantur modo in leuam: modo etiam ſubeant / modo
ſcandant uicibus iteratis. Adiicietur etiam his quod fit ſepti ca
ſtellique loco cum nitidificandæ aquæ gratia tum etiam ut ſiquid ui
tii apparuerit facilius qui locus emendandus ſit pateat. Sed
ne ponetur quidem caſtellum in imo decurſu uallis: neque ubi
aqua preſſibus cogatur conſcendere / ſed ponetur ubi perpetuam
curſus æquabilitatem ſeruet. Quod ſi forte ductus agendus
erit, ut ſtagnum lacum ue tranſcendat / leuiſſima id fiet impenſa
hunc in modum. Habeto tigna ilicea: in eaque per tigni longitudi
nem cauabis ſulcum latum et profundum ad tubuli modum: inque
ſulco iſto tubulos coaptato et leuigato calce / firmiſſimisque
firmato æneis. Poſt hæc ratibus per lacum ad lineam expoſitis
tigna iſtiuſmodi alternis capitibus alternis tignis iniungito
1et innectito hunc in modum. Habeto quidem fiſtulas plumbeas
craſſitudine compares: tubulis longas pedes quoad habiliſſi
me ubi id ita opus ſit inflectantur: has filtulas ſic liceat loqui tu
bulis impixidabis et calce ex oleo ſubacta compacturas illuta
biſ : atque æneiſ nexibuſ affirmabiſ : eoque pacto componito et
porrigito ſuſpenſum ex ratibuſ opuſ tignorum uſque a ripa ad al
teram perueniat ripam capitibuſ opiſ ambobuſ illa et iſta in ri
pa reſidentibus in ſicco. Poſtea ubi lacuſ altior eſt / primum ſi
nito illic materiam hanc ipſam tignorum quam tubuliſ comperaſti
in profundum ſenſim et coæquabiliter: reliqua una ſubcomitan
te congerie iſtac deſcendere fumum adminiculiſ fiet illic ut plum
beæ fiſtulæ quantum reſ poſtulet inflectantur: et opuſ tignorum ſe
ſe aptiſſime in fundo lacuſ collocet. Paratiſ igitur ductibuſ
prima immiſſione aquæ ſimul immittiſ fauillam / ut ſiqua ſint
non ſatiſ oblita coagmenta illiniantur. Dabiſ et aquaſ ſenſim
nequid ea ingurgitanter infuſa ſpiritus per fiſtulas introuertan
tur. Incredibile dictu est quanta ſit naturæ uis ubi ſpiritus iſti
uſmodi coherceantur / et in anguſto conſtringantur. Inuenio apud
phyſicos oſſa tybiarum in homine ex concepti uaporis eruptione
obcrepuiſſe. ydraulici aquaſ cogunt ex uaſe in ſublime proſi
lire aere duas inter aquas interſtricto.
Venio ad ciſternas. Ciſterna grandius quoddam aquarum est uas ca
ſtello non diſſimile. Fundo igitur omnibusque lateribus bene com
pacta et ſolida et conſtans ſit neceſſe eſt. Atque ea quidem erit du
plex. Alia ut aqua ad potum: alia ut cæteris uſibus puta incen
diorum ſeruiat. Illam nos ex uetere more / uti qui argentum nuncu
pabant eſcarium / ita et nos potoriam appellabimus. Alteram ue
ro quæ ſolum ad qualeſcumque aquas continendas paretur / capaci
tateque probetur capaquia dicemus. Potoria quidem ciſterna
pura ne an impuram aquam præbeat plurimum intereſt. In utriſque
curaſſe oportet / ut aqua recte immittatur: recte aſſeruetur: re
cte uſibus impartiatur. Ductibus aquam ex fluuio fonte que mitti
in ciſternam promptum eſt: atque item ex tectis area ue colligere
pluuias paſſim conſueuere. Sed mihi perplacuit architecti
1inuentu: qui ad uaſtam et nudam in ſupremo collis uertice pe
tram prominentem circumexcidit ſcrobem profundam pedes decem
quæ ueluti corona circunducta ex nudo illo montis uertice
omnem cadentem pluuiam exciperet . Depreſſiore aut in loco ſub col
le in plano eadem capaquiam circumquaque peruiam extruxit lateri
tiam ex calce altam pedes triginta: lata quadraginta: longam qua
draginta. Inque hanc per ſubterraneum ductum a ſcrobe ſuperiore im
brem exceptum tubulis inducebat. Nam erat illa quidem ſcrobs
multo ſublimi poſita quam eſſet operis capaquiæ tectura. Si angu
lari glarea aut harena fluuiatili maiuſcula bene lota ciſter
nam inſtraueris uel potius quota ex parte impleueris / puta
uſque ad pedes tris / præſtabit aquam puram / ſinceram / frigidam.
Quo ue inſtratura iſtæc erit craſſior: eo dabit aquam limpi
diorem. Ciſternis aqua interdum effluit per interuenia male aſtru
ctæ et rimoſæ capaquiæ. Interdum foeditate aqua ipſa uitiatur.
Atqui aquam quidem parietum carcere continere perdifficile eſt:
niſi ſtructura firmiſſima et præſertim lapide facta ſit ordina
rio . Et in primis opus ipſum ſicciſſimum ſit oportet antequam aquam
immittas. Nam illa quidem de grauitate premit / et humectatio
nibus exſudat: inuentiſque poris eos extillando abſtergit: quoad
largioribus ueluti fiſtulis liberrime effluat. Maiores huic
incommodo ut præuiderent præſertim in angulis parietum multi
plici harenationum illimento prouidebant: cutimque operi obduce
bant ſumma diligentia marmorato. Sed nulla re commodius
a quæ iſtic proruptiones cohercebuntur / quam creta inter ciſternæ
parietem atque foſſuræ latus ingeſta et ualde addenſata acri pin
ſatione. Nos creta ad huiuſmodi opus uterentur iuſſimus ſic
ciſſima et in puluerem contrita. Sunt qui putent ſi uitreum uas
plenum ſale bene obturaueris calce ſubacta oleo nequid a qua
in uas penetret: idque immiſeris ut medias inter aquas ciſternæ
pendeat / fore ut aquæ illic nulla putreſcant mora. Addunt ali
qui etiam argentum uiuum. Nonulli putant: ſi uas nouum
ſicule acri plenum aceto uti diximus bene obturatum immiſe
ris / mucoſam ocius aquam inſtaurari. Ciſternam puteumque
1aiunt piſciculis iniectis reddi purgatiorem. Piſcis enim aquæ
mucore terræque uligine ali atque depaſci arbitrantur. Fertur
Epigenii uetus illa ſententia: quæ ſemel putruerit aqua ſpa
tio deſecari / et rurſus inſtaurari: poſt id amplius non putre
ſcere. Quæ putreſcere coepit aqua uehementer ſubagitata ite
rum atque iterum tranſlata et commota fetorem amittet. Quod
ipſum etiam euenire mucoſo conſtat uino atque item oleo. Cum
incidiſſet inquit loſephus in aridum locum Moyſes: et non ad
eſſet alia niſi puteus amaræ aquæ et ſordidæ iuſſit exhauri
ri. Id cum feciſſet miles excuſſione exagitationeque iſtiuſmodi
potabilis reddita eſt. Coctura certum eſt aquas atque extillatio
ne purgari. Nitroſæ item amaræque aquæ polenta inquiunt
addita mitigantur / ut inter duas horas poſſis bibere. Sed po
toriis ciſternis præterea ut aqua purgatior præbeatur adſciſce
tur puteolus proprio et ſuo pariete circumcluſus: loco poſitus
oportuno: fundo paulo depreſſiore quam ciſterna. Habebitque pu
teus hic ad latus ſui feneſtrellas obtruſas aut ſpongea aut pu
mice: ne quid aqua ex ciſterna intus in puteum huc niſi craſſio
ribus mixtionibus dimiſſis et bene liquata penetret. Apud
tharaconem hiſpaniæ pumex candidus inuenitur minutiſſi
mis refertus meatibus: quibus aqua eueſtigio limpidiſſima
extillet. Liquabitur etiam ſi hoſtiolum quo peruentura ſit obſtru
xeris uaſe crebris foraminibus omni ex parte perterebrato : et
mox completo harena fluuiatili / ut aqua tenuiſſimam per hare
nam penetret. Apud bononiam tofum habent harenaceum ful
uum: per quem aqua guttatim ſtillet leuiſſima. Sunt qui aqua
maris panes efficiant: qua nihil ad morbum procliuius. Tan
tam habent iſtiuſmodi quas recenſuimus inſtillationes uim
ut eam ſalubrem reddant. Marina inquit aqua Soliuas arzil
la ſi percoletur dulceſcit: et ſalem adimi copertum eſt / ubi
tenui torrentis harena iterum et iterum coletur. Vas fictile
bene occluſum ſi habueris immerſum mari implebitur dulci.
Et hoc ſit non ab re / ubi turbulentam nili fluminis aquam po
ſuere / ſiquid ſupra limbum et marginem aquæ amigdalam perfri
1caris / e ueſtigio clareſcet. Hæc ſatis. Si quando uero fiſtula
rum ductus limo fieri obſtruſi coeperint. immittito aut gallam
aut pilam factam cortice ſuberis / illigatam filo tenui et præ
longo. Cum igitur pilam fluens unda perductum ad imum ca
put perduxerit: filo huic tenui aliud firmius ac deinceps fu
niculum ex ſparto alligato. Poſt id trahendo et retrahendo
funiculo abuerrentur quæ obſtiparant.
Nunc ad reliqua ueniamus. Diximus eſcam et ueſtem de
beri accolis. Has res dabit agricultura: quas artes proſequi
ad inſtitutum non pertinet: Sunt tamen ex architecto aliqua
quæ aratori conferant. Id quidem ubi ager ad cultum ſeu ſic
citate ſeu aquarum nimietate et moleſtia aptus nequicquam ſit de
his aliqua breuiſſime cenſuiſſe iuuet. Vineam in prato et hu
mecto facies ſic. Infodies ab oriente in occaſum lineis dire
ctis et æquidiſtantibus foueas quam maxime id liceat profundas
latas pedes nouem diſtantes inter ſe pedes quindecim: et quam
exemeris ex foſſa tellurem accumulabis in area interualli:
ut accliuitate meridianum excipiat ſolem. Iſtiuſmodi colli
culis factis manu uitis tutior erit et feracior. Contra in col
le et ſicco facies pratum ſic: foſſam oblongam non decurſo
riam ſed ſtagnantem in parte ſublimiore facies margine ad
libellam collibrato et coæquabili. In eam deriuabis aquam ex
proximis fontibus: ea ſuperfluens a latere continua parilita
te ſubſtitutum corrigabit agrum. In campeſtri ueronenſi ſa
xis globoſis referto et alioquin nudo atque penitus infoecundo
nonnullis locis crebra irrigatione effecere ut cutis obduce
retur ceſpiticea: et pratum excreuerit lætiſſimum. Sylua uti
creſcat in paluſtri uerſabis agrum aratro: omnemque extirpabis
ceſpitem radicitus: poſt id ad exortum ſpargito glandem ex
robore. Hac ſatione locus plantarum copia refertos redde
tur: quibus maxima ex parte humor exuberans exhauriatur. Tum
et radicum accretione caducorum que foliorum et ſurculorum accumu
latione in dies ſolum reddetur ſubelatius. Turbulentas etiam
alluuiones ſi immiſeris ut quieſcant / ſidoſis ſuperobduces
1cruſtam. Sed de his alibi.
Sin autem aquarum moleſtia regio uexabitur: qualem ui
dimus galliam ad padum. Quales uenetiæ et eiuſmodi: ſunt
quæ conſideraſſ: oportet. Nam aut nimietate ' aut motu ue
xabunt / aut utriſque. De his nos breuiſſime tranſigemus.
Apud lacum fucinum Claudius perfodit montem: et aquæ
nimietate obduxit in fluuium ripim. Et lacum uelinum for
taſſis quoque ea re. M. Curius eduxit ut flueret in mare. Et la
cum nemorenſem itidem uidemus ſuffoſſo monte deductum
in laurentem lacum: ex quo hortorum illa amoenitas et lu
cus fructifer ſub nemorenſi aquis libera relicta ſit. Cæſar foſ
ſas complures facere apud hylerdam inſtituerat: quibus par
tem aliquam ſicoris fluuii auerteret. Herymanthus crebris
flexionibus curuatus ab accolis agrum rigantibus conſumi
tur adeo ut reliquias ſine nomine remittat in mare. Cyrus
gangem plurimis factis ductibus abſcidit. Numero eos fu
iſſe dicit Eutropius centies quater et decies ſex: ad eamque
demum exiguitatem reddactum ut ſicco peruaderetur pede.
Apud tumulum Halyactis in ſardis quod ex parte maxima
ancillæ effecere lacus eſt colous factus manu ad excipiendas
alluuiones. Lacum effodit Myris apud meſopotamiam ſu
pra urbem ambitu ſtadia trecenta et ſexaginta: profundum
cubitos quinquaginta: quo nilum ſi quando acrius inſurge
ret exciperent. Ad euphratem ne tecta urbis diripiat præter
moles quibus coherceretur nonnullos etiam lacus qui exci
piant uim fluminis addidere. Addidere etiam caua os ſinus
ingentis magnitudinis: quibus ſtantem et quietam aquam
undis impetentibus pro aggere obiicerent. De aquis igitur
ubi ſuperfluant / et nonnulla ex parte ubi motibus infeſtæ ſint
diximus. Siquid uero ad eam rem deerit / dicemus proxime:
ubi de flumine et mare tranſigemus.
Sequitur ut quæ non poſſit ex ſe alimenta regio præbere
incolis / illud aliunde quoad id fieri poſſit commode ſuſci
piat. Ad hanc rem facient itinera et uiæ: quæ quidem haben
1da ſunt ita ut perquam facile commodeque poſſint oportunis tem
poribus neceſſaria comportare. Itinerum / quod alibi ſuo lo
co attigimus / duo ſunt genera: terreſtre atque aquaticum.
Lutoſa carriſque corrupta ne ſit uia præter exaggerationes / de
quibus alibi diximus / curandum eſt ut plurimum capiat ſo
lis: plurimum uentorum: minimum umbræ. Apud lucum ra
uennæ per hos dies quod uiam abſciſſis arboribus dilatarint: ſo
leſque immiſerint / ex corruptiſſima percommoda reddita eſt. Vi
dere iſtuc licet ſub arboribus quæ propter uiam ſunt / quod ſo
lum illic tardius ſiccetur fouente umbra fieri ex quadrupe
dum attritu lacuſculos: qui collecto imbre ſemper commade
ſcant atque dilatentur. Aquatica uero uia erit duplex: una
quæ coherceri poſſit / ut flumen et foſſa aquaria. Altera quæ
non poſſit / uti eſt mare. Et dicere poſſe uideor fluminibus
æque adeſſe atque in uaſe uitia: ubi fortaſſe fundo ſint aut la
teribus non aptis / non integris / non accomodatis. Nam cum
ferendis nauibus opus aqua ſit non modica: ea quidem in la
teribus firmis contineatur prorumpet. Agrumque uaſtans la
te manabit et diſſipabitur: ut etiam terreſtrium itinerum uſuſ
turbetur. Præterea ſi erit fundum obliquius / quis dubitat na
uim contrariam unda præceps refutabit. Adde etiam ſiquid
erit a fundo ſurgens ſalebroſum aut dorſuoſum impediet.
Conuecto romam obeliſco ex ægypto intellexere tyberim
nauigationibus commodiorem eſſe quam nilum. Illum ſane pro
fuſa patere laxitudine: hunc alterum eſſe profunditatis al
titudine potentiorem. Neque enim magis aquarum copia hunc
ad uſum nauium quam altitudine indigemus. Tametſi etiam fa
ciat latitudo ad rem. Ripis enim aquæ tardiores redduntur.
Fluuio fundum cum erit non ſtabile: huic etiam latera mini
me erunt ualida. Inſtabile ferme fundum eſt omne præte: id
quod ſtructuræ operibus probari diximus: hoc eſt quod ip
ſum ſoliditate ſui ferrum aſpernetur. Eritque omnino mobi
le quod ripa in creta / plano in campo globoſoque et rotabili
inſtratum ſit ſolo. Cui fluuio latera infirma ſint: huic et al
1ueus erit ſalebris ruinarumque excrementis et truncorum aut
lapidum tranſuerſariis molibuſque impeditus. Omnino infir
miſſima et momentis mutabilia erunt latera / quæ alluuio in
poſuerit. Ex hac laterum labilitate ſequuntur quæ de me
andro euphrateque feruntur. Nam is quidem quod ſolum ſecet
infirmum / multas in dies flexiones innouat. Euphrates uero
canales quibus inducitur ſæpiſſime obſtruit laterum ruina.
Iſtiuſmodi laterum uitiis maiores prouidebant ſtructo in
primis aggere. Atqui aggeris quidem ipſius modus ad cæ
teras ædificationum rationes refertur. Nam intereſt quidem
qua ducatur linea / aut quo aſtruatur firmeturque opere. Qui ag
ger recta ſecundum flumen ducetur linea: is quidem undis
non elidetur. Aggerem uero quem tranſuerſum fluuius of
fenderit / ſi erit inualidus proſternet: Aut ſi erit depreſſus
ſuperfluitabit. Qui iſtic non proſternetur agger / in dies au
gebitur fundo tenus. Nam conuecta quidem eo compinget /
et quaſi ad conſcendendum ſuccumulans alueo ſe ſe attol
let : et deſtitutis illic quæ longius uectare aut propellere non
liceat alio deflectet. Si proſternet aggerem ui ſui et mole:
tunc quibus naturis diximus utetur: complebit uacua : di
ſpellet aerem: et rapiet quæcumque aduerſentur. Sed gra
uia et quæ ægre moueantur una cum præterlabendi impe
tu ſenſim uadendo deſtituet. Hinc eſt quod in faucibus erup
tionum inundatio quæ in agrum fit harenam craſſiorem re
linquit præaltam. Deinceps uero leuior et limoſior accre
tio telluris inuenitur. Sin autem ſuperabit alluuio aggerem
acque ſuperfundet: tunc ruentium undarum appulſu ſolum
illuſum commouebitur: et commota fluxu aſportabuntur /
quoad ſubacta foſſione opus ſubrutum collabeſcat. Atqui
unda quidem fluens ſi neque directum neque tranſuerſum /
ſed ex infractu aggerem offenderit / pro ipſius flexione et
fluminis latitudine ripam utranque non minus hanc qua ex
1cipiatur quam alteram in quam retundetur / preſſabit atque con
ficiet. Et ſapit quidem tranſuerſi naturam flexio. Quare of
fenſiones perferet eaſdem quæ tranſuerſis infeſtæ ſunt: et una
duris abſterſionibus delibabitur. Quæ quidem tanto erunt
acriores moleſtioreſque quanto illic uertigines citatiores /
turbidiores / ut ita loquar ebuliant. Terebra quidem fluenti
inuoluolus aquarum et uertigo eſt: cui nulla durities diu
queat reſiſtere. Videre id licet cum ex pontibus lapideis quam
illi quidem parte inferiore ſint alueo cauato et profundo:
tum ex his locis fluenti / quæ ripis coarctata ſunt / ubi ex fau
cibus anguſtioribus in ſpatia laxiora proruperint / quam illa qui
dem cadendo eſſe ſe inuergendo late circumuoret atque ab
ſumat quicquid riparum aut fundi offenderit. Pontem Adria
ni romæ audeo dicere omnium quæ homines fecerint operum
eſſe ualidiſſimum: tamen alluuiones adduxere ut dubitem
diutius poſſe reſiſtere. Stipitibus enim et ramis quos ex agro
alluuiones arripuere / pilas annuis moleſtiis onerant: et fau
ces arcus multa ex parte obturatas reddunt. Fit ea re ut aquæ
intumeſcant: at que inde ex alto præcipites et moleſti uorti
ces corruant et conuergantur. Ergo pilarum puppim ſubruunt:
molemque operis perturbant. Hactenus latera. Nunc de flu
minis fundo. Nitrotix apud meſopotamios ſcribit Herodo
tus nimium concitatum euphratis curſum curuo tortuoſoque
retardauit ductu. At proxime quidem accedit / ut diutius aſ
ſeruetur ubi tardius effluat. Tum et ſimile quippiam iſtud
eſt. uti ſiquis arduo ex monte deſcendat uia non precipiti:
ſed nunc in dextram nunc in ſiniſtram cliui. Et fluuii nimia
uelocitas utrum a prono eueniat alueo ſatis conſtat. Fluenti
curſus nimium citus et contra piger uterque uſibus nocuus
eſt. Is quidem ſubruit ripas: is aſter facile hærbeſcit / et faci
le in glaciem cogitur. Amnem qui anguſtarit / aquas fortaſ
ſis reddet altiores: et alueum qui excauarit / habebit profun
1diores. Excauandi / impedimenta tollendi / atque purgan
di eadem ferme ratio et finis eſt / de quibus mox dicemus.
Sed excauatio iſtic erit fruſtra / niſi infra uerſus mare fundum
ad defluxus rationes æque depreſſum ſubſequatur.
Venio ad foſſas. Optandum ne copia aquarum deſit: ne ue
uſus ad quos inſtituta eſt impediatur. Ne deſit duplex erit
ratio. Prima ut aliunde deriuata abunde influat: altera ut
concepta diutius aſſeruetur. Deriuabitur foſſura ex his quæ
ſuperius dicta ſunt. Ne aut impediatur iam deductæ uſus
aſſequemur cura et diligentia. Siquidem ſæpe purgabitur
et importata deplebuntur. Sed foſſam aquariam fluuium eſſe
conſopitum dicunt eique ferme omnia debentur / quæ fluento et in
primis fundi lateriſque ſoliditas et firmitudo exigit: nequid in
miſſas aquas abſorbeat: aut per interuenia deperdar. Et item
profundiorem eſſe oportet quam latam: id quidem cum nauis feren
dæ gratia tum et a ſole minus exhauriatur / minus hærbeſcet.
Multæ ab euphrate in tygrim foſſæ perductæ ſunt / quod ſit ille
quidem aluo ſublimior. Gallia pars italia quæ circa infimum
padum et athiſim est / tota foſſis enauigatur. id illic facile præſti
tit planities. Ex nilo Prolomeus inquit Diodorus / cum nauiga
ret foſſam aperiebat : enauigata claudebat. Vitiis remedia erunt
hæc. Cohercio / purgatio / clauſuræ. Aggere flumina coher
centur. Aggeris lineam ducito / ut non repente / ſed ſenſim
premat latera atque interſtringat. Vbi uero ex faucibus angu
ſtioribus laxiora in uada dimiſſurus ſis: non abrupto immiſſo
ſed producto canali ſinito ut deinceps dilatatis undis ſe ſe
fluuius in priſtinam amplitudinem uendicet: nequid ob repen
tinæ libertatis licentiam petulantibus inuoluulis et uortiginibus
lædat. Confluebat fluuius melas in euphratem cupiditate fortaſ
ſis nominis adductus. Artanatrix rex exitum fluuio obſtruxit re
gionemque late inundauit. non multo poſt moles interpellatæ
aquæ tantis turbinibus tantoque abrupit impetu ut multa ſecum ar
ua traxerit: multaque ex parte galatiam phrygiamque uaſtauit. Ho
1minis inſolentiam ſenatus mulctauit talentis triginta. Et fa
cit ad rem quod etiam legimus lphicratem cum Stimpha
lim obſideret aquam Eraſii qui fluuius montem ſubintrat
et in agrum argiuum reſurgit obcludere conatus eſt ſpongi
is innumerabilibus adiectis. Sed louis monitu reuocatum
deſtitiſſe. Quæ cum ita ſint / ſic admonuiſſe iuuet. Opus
aggeris facito ualidiſſimum. Validitatem dabit materiæ
ſoliditas et operis ratio atque amplitudo. Qua parte unda
ſuperuadendo excidat non ad perpendiculum id latus ex
trinſecum / ſed modice caſtigatum dimittito / ut perquale /
niſſime et nulla cum uertigine defluat. Quod ſi cadendo
coeperit excauationes facere / confeſtim completo non mi
nuta materia: ſed ſaxo amplo / integro / ſtabili / angulari. Pro
derit et faſces ſarmentorum coniicere, quo procidens aqua
non niſi infracta et laſſa fundum petat. Apud romam uide
mus tyberim multa ex parte opere ſtructili coarctatum. Se
miramis non contenta lateritio aſpaltum etiam ſuperindu
xit aggeri craſſum cubitos quattuor. Quin et muros indu
xit multa per ſtadia altos ut urbis moenia coæquarent. Re
gia hæc ſunt. Nos aggere contenti erimus terreno / quali
Nicotrix apud aſſyrios ex limo: quali et apud gallias ma
xima flumina quaſi penſilia uidemus: quoad locis nonnul
lis interdum ſuperent libella / mappalium culmina. Sat qui
dem erit ſi pontes ſtructili opere confirmabuntur. Aggeri
bus extruendis ſunt qui ceſpite hærboſo ex prato ſucciſos
probent. Mihi etiam probantur. Radicularum enim comple
xu ferruminantur modo uehementi pinſatione aſſolidentur.
Tota quidem aggeris congeries et præſertim ea pars quam undæ
labunt duretur oportet ſpiſſitate impenetrabili atque diſſolu
bili. Sunt qui uimineas perticas aggeri intertexunt. Firmum
id ſane opus: ſed natura ſui temporarium. Nam cum ſint perticæ
facile putreſcibiles / ſit ut radii aquarum locos materiæ putre
1factæ occupent. Atque inde peruadentes auctis meatuum fiſtu
lis grandiores riui conſequantur. Hoc tamen minus ute
mur ſi perticis utemur uirentibus. Alii ſalictam / alnum po
pulum / et quæ aquas amant arbores per ripam ordinibus
frequentes plantant. Habet id quidem commoditatem. Ser
uitium ſubeſt id quod de perticis dicebamus. Nam interdum
ſtipitibus carie confectis demortuarum arborum perterebra
tiones et cuniculi manant. Alii / quod mihi in primis pla
cet / uirgulta et omnem hærbarum copiam quæ uiuax aquiſ
quæ radicibus quam ramis ferax ſit / ad ripam complantant. Quo
in genere præcipua eſt ſaliuncula / uincus / cannuſcula / et in
primis uitrex. Nam is quidem multa et populoſa ſubcre
ſcit radice / prælongiſque et rediuiuis fibris ſeſe profundit: ra
mis contra ſurgit humilibus et flexulis: qui undis alludan
tur / et minime irritent: et quod mirifice conferat planta hac
aquarum auiditate continuo ſeſe per fluuium immerſum pro
uehit. Quo autem loci ſecundum fluminis rigorem agger
directus erit nudam et terſam penitus ' eſſe ripam oportet /
nequid offendat / quo fluendi lenitas irritetur. Vbi uero ſe
ſe in flexu agger obiecerit fluuio / quo illic robuſtius obſi
ſtat pluteis obfirmabitur. Sin autem tota fluminis moles tranſ
uerſo erit obice depellenda aut ſuſtinenda: tunc per æſtatem
ubi erit aqua minor alueo patenti facito cratem iunctis ſtipi
tibus robuſteis prelongis: cratemque fibulis bene compagina
to et concatenato: ponitoque ſtipites directum per alueum:
ut frontibus undam defluentem excipiant: perfigitoque quo
ad per id ſolum liceat profundum in alueum palos præacu
tos inditos foraminibus ad eam rem factis. Qua obfirmata
inſternito alternis tranſuerſariis tignis: et in cratem huiuſ
modi exaggerato lapidum molem: eamque adglutinato cal
ce: aut ubi per impenſam non liceat faſcibus iuniperi inter
mixtis annectito. Fiet inde ut ponderis immanitatem cratiſque
firmitatem nequeant promouere. Quod ſi uorticibus ſubruere
inſtraturam proſequentur / conferet iuuabitque rem. Nam præſtabit qui
1dem ut premendo / et ſe ſe inferendo in profundum pondus
ipſum ſedem illic petar firmiſſimam. Sin autem fluuius per
henni erit altitudine ut ratis haſce poſuiſſe non liceat: tunc
his utemur argumentis quibus pontium pilas excitari ſuo
loco diximus.
Corroborabitur etiam littus maris aggeribus: ſed non iiſdem est
quibus et fluens. Nam fluentium quidem aquæ iniuriis læ
dunt uia non eadem / qua fluctus maris. Etenim mare aiunt
ſuapte natura quietum eſſe atque tranquillum. Sed uentorum
agitari pellique preſſura: fierique hinc ut ſurgentes undarum or
dines littus petant: quo loci ſi tranſuerſum et præſertim aſpe
rum quid atque hirtum ſeſe illis obiiecerit: totis illæ quidem
illic pectoribus impetunt: relixæque reſiliunt et infriguntur:
atque ſic ex alto irruentes ſolum commouent: aſſiduaque mo
leſtia excauant atque demoliunt quicquid obuerſetur. Hoc
ita euenire indicio ſunt fundi altitudines: quas ad rupes ma
ritimas inuenias. Sin autem facili et depreſſa accliuitate ſeſe
littus ſubactum undis præſtiterit non habens perinde com
motum mare / qui cum æſtu feruidiore pugnet / ponit impe
tus, et in ſe undis mollioribus reciprocans remoratur: et ſiquid
ex commotionibus harenarum corripuit atque conuexit / in
terea deſtituit / et loco relinquit quietiore: ex quo littora
quæ iſtiuſmodi porriguntur ex humili campo in dies intra
mare excreta eſſe ſentimus. Vbi uero promontorium offen
derit mare / et ſubinde in ſinum arcum ue littoris perfluxe
rit linea incurua / illic ſecundum littus citatum diſcurſitat
atque obuergitur. Ex quo fit ut locis eiuſmodi paſſim pro
littore excauati productique canales hebeantur. Alii mare
ſuapte ſpirare et reſpirare prædicant / annotaruntque hominem
nunquam expirare a uita / nili æſtu decedente quaſi argumentum hoc
de ſe præſtet: cum noſtra hominum uita ipſius maris animam mo
tumque aliquod habere affine et conſonum. Sed de his hactenus. Cæ
terum maris quidem incrementa et decurſus alioquin locis mutari pa
lam est. Calcidicum mare ſingulos per dies ſexies alternat fluctus
1Ad bizantium non mutatur niſi excurſione in ponto. In pro
pontidem ſuapte natura mare continuo ab ſe quæcunque a flu
minibus inuecta ſint reiicit ad Iittora. Quæ enim agitatio
nibus commouentur / ubi quieti data ſedes eſt immorantur.
Sed cum littoribus pleriſque omnibus uim harenæ aut lapides
reiectos intueamur / iuuat id referte quod apud philoſophan
tes inuenio. Harenam alibi diximus fieri ex limo: quem ſol
denſarit poſtquam id æſtus in minuta corpuſcula diſciderit. La
pides a maris aqua gigni autumant. Nam ſole quidem et mo
tu aquam dicunt intepeſcere / exſiccari / ac perinde inſpiſſa
ri partibus leuioribus exhauſtis: ducique ad eam craſſitudinem
ut ſi quando mare paululum interquieſcat: ſenſim cutim ob
ducat mucoſam et admodum bituminoſam: rumpique mox cu
tim hanc / et diſſipari nouiſſimis motibus et colliſionibus in
globeſcere : fierique quippiam ſpongiis perſimile: deferrique
globos hoſce ad littus. Quo loci harenas illic commotas ad
glutinat ſibi atque ad ſe comprehendit. Apprehenſas aut ui
ſolis et ſalis exiccari / denſiuſque concogi: et temporibus du
reſcere uſque ut fiat lapis. Hæc illi. Nos tamen uidemus ad
fluminum hoſtia paſſim excreſcere littora: præſertim ſi ſint
illa quidem flumina / quæ per agros ſolubiles fluant: in quæ
plures torrentes confluant. Nam ea quidem pro faucibus ad
littus maris hinc atque hinc multum harenarum et calculorum
exaggerant: littuſque producunt. Id ita eſſe manifeſtant hy
ſter et phaſis colchorum / et alii maximeque nilus. Aegyptum ue
teres nili domum appellauere / et olim mari opertum fuiſſe
uſque ad paludes peluſias aſſeuerant. Tum et ciliciæ magnam
eſſe agri partem a fluuio adiectam referunt. Ariſtoteles mo
tum eſſe rerum continuum arguit: et futurum ſpatio temporis
ut locum mare monteſque commutent. Hinc ille. Quicquid ſub
terra eſt inquit in apertum proferet ætas: Defodiet condetque latentia
Redeo ad rem. Habet hoc præterea fluctuſ in ſe / ut ad maceriem
obiectam appellens infeſtus arietet atque inſurgat recedens aut quam al
to cadant propulſæ aquæ tam multo harenas excauent. Videre li
1cet iſtuc quam ad rupes et ſcopulos profundius ſubſiſtat mare:
multo ibi illidatur quam ubi nullos interpellatores præter molle
caſtigatumque littus offenderit. Quæ cum ita ſint / magna ni
mirum erit opus induſtria ſolertique ingenio, ut maris uim ſpi
rituſque coherceas. Artes n. multa ex parte manumque fruſtra
bitur mare: et non facile uiribus hominum peruincetur. Pro
derit quidem quam alibi deberi pontibus exaggerationem
diximus.
Sed ſi res poſtulabit ut portus muniendi gratia moles pro
ducenda in mare ſit / a continenti et ſicco rem incipiemus:
additamentiſque deinceps opus producemus in mare: curabi
muſque inprimis ut id perquam ſtabile ponatur ſolo: et ubiuis po
ſueris profuſa maximorum lapidum accumulatione coaceruan
dum eſt / ita ut ſtet maceries contra fluctus ad lineam ſenſim
procliuem: quo appellens undarum moles et / ut ſic loquar mi
nacitas deinceps inſtinguatur: et non inuento qui cum totis
pectoribus conflictetur / recurrens non proruat: ſed leniſſi
me dilabatur. Sic enim refluens unda poſt ſe nouiſſime ap
pellentes fluctus excipiet atque retardabit. Ad rationes por
tus etiam pertinere fluminis hoſtia uidentur / quando ſeſe eo
loci naues a tempeſtatibus recipiant. Hoſtia imprimis communiri
et coartari uelim contra fluctus maris. Aiebat Propertius . Vin
ceris aut uincis hæc in amore rota eſt. Sic fit iſtic. Namque ho
ſtia quidem ſempiterne aut mari contumacius inceſſante ſu
perantur / harenaque obſtruuntur: aut contra peruincunt aſſi
duitate impetus et uincendi peruicacia. Quare perplacebit
ſi duobus diuerſis ramis modo aquæ ſuppeditent / fluuium
dimittas in mare. Non id quidem tantum quo nauibus mu
tatis uentis promptiores ingreſſus pateant: uerum etiam ut ſi
qua tempeſtatum uis obſtiterit aut exitus alter forte hauſtro
flante obſtruſus ſit tumidiores acræ alluuioneſ redundent in agrum.
Sed pateant qua libero excipiantur mari. De his hactenus.
Sequitur purgatio. Cæſar maximam adhibuit curam purgando tybe
ri. Erat. n. iniectis ruderibus repletus. Extant effecti ex textis
1ex flumine exemptis mentes immodici non longe a tyberi cum in urbe
tum extra urbem facti, Tantam materiam tam uiuido ex fluuio quibuſ
nam argumentis eduxerint legiſſe me non memini. Sed uſos qui
dem ſeptis arbitror: quibus diſcluſo fluuio atque exhauſta aqua
impedimenta eruerint. Septa ſic fient. Parabis tigna dolata
ad rectam lineam: et aſummo ad imum eorum caput per lateris ampli
tudinem ſulcos induces utrinque profundos digytos quartuor:
latos ad tabulæ craſſitudinem: quibus ad opus uſus futurus
ſit: et parabis tabulas æquali inter ſe longitudine / æquali etiam
craſſitudine. His paratis figito tigna quæ diximus ut ſtent
ad perpendiculum interuallis inter ſe moderatis ad tabularum pa
ratarum longitudinem. Tignis ſtatutis et recte firmatis immitti
to tabula; capitibus / ut per ſulcos tignorum deſcendant in profun
dum. Simile opus uulgo cataractas nuncupant. Tu uero ſuper
iniungito alteras alteris tabulis atque comprimito ut bene cohæ
reant. Mox diſponito locis aptis et oportunis cocleas aqua
rias / et ſucones / et ſiphones / et ſitulas / et omne exiccarium in
ſtrumentum/ atque adhibeto manum operariam perquam numeroſam: et
confeſtim opere irrequieto atque nequicquam intermiſſo incluſam a
ſepto aqua exhaurito. Siqua uero immingit / obſtruito centoni
bus . Succedet opus ex ſententia. Inter iſtiuſmodi ſeptum aqua
rium et aliud quo aſtruendis pontibus uſi ſumus hoc intereſt:
Nam illud quidem ſtabile et diu manſurum eſſe oportuit / quoad
pilæ non perficerentur modo / uerum etiam extructæ conſolidarentur.
Hoc iſtic temporarium eſt: atque poſtridie limo depleto amouen
dum et tranſferendum. Sic moneo ſiue ſepto iſtoc purges / ſiue
obuertas fluuium / caueto ne cum tota aquarum copia et ui uno eo
demque concertes loco: ſed additamentis memoratim que opus perdu
cito . Opera quæ quidem contra aquarum molem et impetum fient / ſi
ducta in arcum ſint dorſo contra pondus aquæ urgentis obiecto
ualidius obſtabunt. Torrentem excauabis ſi tranſuerſum feceris
obicem ita ut aqua ſe in altum ſubleuet: cogatur que multo contu
meſcere. Aſſequere enim hinc ut ſuperuadens unda ſuo caſu
foſſam deprimat: rurſuſque quantum inferiore a parte riui
1depreſſius infoderis: tantum alueus uſque ad fontem excaua
bitur. Promens. n. aqua continuate commouet: perturbatque ſolum
atque abſportat. Quin et riuum foſſamque aquariam bubulis immiſ
ſis purgabis ſic: Occludito ut aquæ inſurgant: mox coge pe
cus / ut crebris et concitatis motibus aquam limoſam reddant: con
feſtim adapito / ut præceps perfundatur atque abluat. Quod ſi
ſorte in flumine demerſum aut infixum quippiam impedierit / præ
ter cæteras quas nouere fabri machinas illud aptiſſimum est ut
nauim onuſtam adigas: atque firmiſſime id ipſum hoc ſiue ſit
palus / ſeu quid uis eruendum adlaquees: mox nauim leues
onere: fiet inde ut ſeſe leuigata attollens nauis radicitus reuel
lat alligata. Iuuabit ſi clauis modum ſurgente naui palum inuer
teris. In agro præneſtino madentem cretam uidimus / in qua ſi
fuſtem gladiumque infixeris / non in profundum plus cubitum / nulla
ui manu poſſis trahendo euellere. Sin autem inter trahendum
paulo inuerteris / uti qui terebrant facile ſequetur. Apud ianuam
latens ſub undis ſcopulus fauces ad portum impediebat: inuen
tus homo eſt per noſtra tempora mira præditus arte et natura qui
diminuit: adituſque longe patefecit. Hunc rumor eſt ſolitum ſub
aquis durare: et multam per horam anhelitus cauſa non emerge
re. Limum ex profando hauries rete oſtreaceo ueſtito ſacco tra
hendo. n. implebitur. Hauries etiam ubi mare modicum ſit / pa
latia inſpumento. Id fiet ſic. Habeto mioparones duos in
horum altero ad puppim firmabis axim: in quo non ſecus atque in
libra ludat antenna prælonga / in cuius antennæ capite / quod
e naui perſtat / affixa ſit pala pedes lata tris: longa ſex. Hanc
operarii immergendo limum deſument: et in altero ad id parato
mioparone exponent. Ex his principiis multa fient ſimilli
ma et utiliora: quæ longum eſſet hic proſeque Hactenus de hiſ.
Sequitur clauſura. Claudetur aquæ defluuium cataractis:
claudetur et uallis. In utriſque labra lapidea pilarum opere fir
miſſima debentur. Cataractæ pondus tollemus ſine hominum
periculo adhibitis ad tractatorium fuſum rotis dentatiſ quas
ueluti in horologio moueamus / dentibus alterius fuſi ad id
1opus et motum adactis. Sed omnium commodiſſima erit ual
ua: qua medio ſui habeat ſuſum ſtatutum ad perpendiculum
uertibilem. Fuſo appingetur ualua quadrangula: ut panſa
adeſt ueluti in oneraria naui quadratum explicatur uelum:
quod hoc et hoc ſui brachio poſſit ad proram uerſus puppim
ue circum agi. Sed ualuæ iſtius brachia erunt non coæqualia
altero enim paulo erit retractior ad digytos uſque tris. Nam
fiet tum quidem ut uno a puero referetur / et rurſus ſpon
te claudatur uincente ponderibus latere prolixiore. Dupli
ceſ facito clauſuraſ ſecto duobuſ lociſ flumine / ſpatio inter
miſſo quod nauiſ longitudinem capiat: ut ſi erit nauis con
ſcenſura cum eo applicuerit: inferior clauſura occludatur:
aperiatur ſuperior: ſin autem erit deſcenſura / contra clauda
tur ſuperior / aperiatur inferior. Nauiſ eo pacto cum iſtac
dimiſſa parte fluenti euehetur fluuio ſecundo. Reſiduum aut
aquæ ſuperior aſſeruabit clauſura. Illud non prætermittam
quod ad uias pertinet / nequid iſta repetamus per oppidum
uiam non imponendo atque aggerando ruderibus / quod pra
ua conſuetudine fit: ſed potius adimendo / et late circum ex
planando atque abſportando bene terſam beneque auerſam faci
to: ne inſulæ et ſuperficies urbis ſtratarum accumulationi
bus immergantur.
Nunc cætera minutiora quæ emendari patiantur quam id po
tero breuiſſime proſequar. Locis nonnullis quod aqua inducta
ſit / regio effecta eſt calidior: et contra nonnullis effecta eſt
frigidior. Apud Iariſſam theſſaliæ ager ſtagnanti et pigra
erat opertus aqua ea re acrem habebant craſſum atquod æſtuo
ſum. Poſtea educta aqua exſiccatoque agro facta eſt regio
frigidior: adeo ut poſthac olea quæ prius multa paſſim ex
creuerat circum / nulla ſuperuixerit. Contra apud philippe
os: illic. n. meminit Theophraſtus educta aqua exſiccatoque
lacu effectum est ut minus rigerent. Harum rerum causam ex puritate in
puritateque illic ſpirantis aeris eſſe interpretantur. Nam craſſumquidem
1aerem tardius moueri: ſed diutius ſeruare quæ a gelu æſtu
ue impreſſa ſint prædicant. Tenuem uero aerum ſe ſe haberi ge
lationi aptum / et cito radiorum commutationibus affici.
Et aiunt agrum incultum et neglectum aerem præſtare craſ
ſum et immitem. Vbi etiam materia excreuerit conferta /
ita ut eo neque ſol neque uenti penetrent / nimirum erit aer
crudior. Auerno in lacu antra ſiluarum denſitate ita am
biebantur , ut exalans ſulphur alites per anguſtias ſuperuo
lantes necaret. Cæſar detectis ſiluis ex peſtilenti reddidit
amoenum. Apud liburnum maritimum oppidum ætruriæ
grauiſſimis febribus ſingulas per caniculas uexabantur: ob
iecto ad mare muro accolæ bene habuere. Poſt uero foſſis
aqua munitionis gratia inducta iterato periclitantur. Scri
bit Varro cum exercitum haberet apud corcyram / et paſſim
peſte caderent occluſiſſe omnes feneſtras / quæ hauſtri pa
rerent: et eo pacto exercitum ſeruaſſe. Murano celebri ue
netiarum oppido raro in peſtem incidunt: cum proxima me
tropolis ciuitas et frequens et grauiter infeſtetur. Euenire
id arbitrantur copia uitrariorum. Nam certum quidem eſt
aerem maiorem in modum purgari ignibus. Et odiſſe uene
na ignem inditio eſt quae annotarunt uenenoſa animalium ca
dauera non gignere uermes uti aliorum / ex ea re quae ueneni
natura eſt / necare atque protinus extinguere uim omnem ut
tæ. Sed eadem ſi tacta ſint fulgure / gignere tum quidem uer
mes: eo quod ſit eorum uenenum extinctum igni. Gigni autem
in cadaueribus animalium uermes non aliunde quam ab ui qua
dam naturæ ignea mouente humidum id illic aptum ignibus:
quos extinguere proprium eſt ueneni: ubi ſuperet: ubi uero
ſuperetur igne / nihil poſſe. Si hærbas extirparis uenenoſas
et præſertim ſquillam: fiet ut malum id terræ nutrimentum
ad ſe bonæ hauriant plantæ: eoque alimenta inficientur. Iu
uabit ſiluam præſertim pomariam nocuis uentis obiicere.
Nam plurimum intereſt auram qua foliorum umbra exci
1pias. Syluam piceam aiunt partiſicis et hiſ qui longa ualitu
dine uires non recolligunt / plurimum prodeſſe. Contra
uero arbores / quæ amaro ſint folio / nam illæ quidem auras
præbent inſalubres: ſicubi erit ſidoſus / paludeſcens / uligino
ſus ue locus / iuuabit bene patulum et bene illuſtrem redde
re. Nam fetores et noxiæ beſtiolæ quæ inſurgunt aritudi
ne et uentis cito conficientur. Apud alexandriam locus pu
blicus eſt: quo non alibi urbis excrementa et purgamenta ru
derum exponantur. Iamque montem excitarunt tam altum /
ut nautis multam oportunitatem præbeant ad hoſtia peten
da. Quanto commodius humilia et concaua huiuſmodi le
ge complebuntur. Venetiæ / quod uehementer probo / per
mea tempora purgamentis urbis areas intra paludes amplia
runt. Qui agrum apud ægyptias paludes colunt inquit He
rodotus / quo uim culicum et muſcarum uitent altiſſimis per
noctant turribus. Ferrariæ ad padum intra urbem culices
haud multæ apparent: extra urbem inſuetis execrabiles ſunt.
Pelli ab urbe ignium et fumi copia arbitrantur. Muſca um
broſo et frigenti et uentoſo in loco non uerſatur: præſertim
abi feneſtras habuerit in ſublimi. Sunt qui dicant muſcas
no ingredi quo lupi cauda ſepulta ſit: et ſquilla ſuſpenſa abi
gi uenenoſa. Maiores noſtri contra uim aſtuſ plurimis ute
bantur remediis. Inter quæ delectant criptoporticus et teſtu
dinata: quæ quidem niſi ſummo uertice lumen acciperent. De
lectabant etiam aulæ feneſtris patulis atque auerſis a meri
die : quæ præſertim umbroſas auras a contectis acciperent.
Metellus Octauia Auguſti ſorore genitus forum inumbra
uit uelis: ut ſalubrius litiganteſ uerſarentur. Sed auram ad
refrigerandum plus ualere quam umbram / intelliges uelo ſtra
tis inducto / ita ut auræ minus perueniant. Plinius concep
tacula umbrarum in ædibus fieri ſolita meminit. Ea qualia
eſſent non deſcripſere. Sed qualiacunque ſint / natura in eis
imitanda eſt. Spectare licet ubi ore aperto oſcites / animam
1emittis tepentem. Vbi uero labiis preſſioribus ſufflas / tunc
miſſus aer ſubgelidus appellit. Sic iſtic in ædificio ubi la
xo ueniat aura ſpatio præſertim luſtrato ſole tepet: ubi ue
ro arctiorem per callem umbroſumque confluat: illic citatior
refrigeratiorque eſt. Feruens aqua ſi ex fiſtula per aliam fri
gentem aquam ducta ſit / refrigeratur. Par quidem ratio erit
in aura. Quærunt quid ita ſit / quod in ſole perambulantes non
fuſcantur: conſidentes fuſcantur / promptum eſt. Nam mo
tu cieri auras: quibus radii uis fruſtretur. Rurſus umbra ex
ſe ut gelida ſit proderit tectum tecto / et parietem parieti ob/
ducere. Atque hi quidem quo plus inter ſe diſtabunt / eo erit
umbra æſtus ualidior. Quoad locus ita contectus et circum
ſeptus minus inferueſcat. Interſtitium enim hoc inter utroſque
parietes uim ferme habet eam / quam haberet parilis craſſi
tudinis murus. Sed eo etiam præſtat / quod murus a ſole concep
tum ardorem tardius exuit: et importatum etiam frigus diu
tius tener. Inter hoſce quos diximuſ parieteſ dupliceſ tem
peramentum aeriſ æquabiliter perſeuerat: in lociſ ubi ſoliſ
ardoreſ offendant / pieſ ductuſ ex pumice in calefactiones minus
ſuſcipiet / ac minus aſſeruabit. Hoſtia ad conclauia ſi fue
rint ualuiſ conduplicata: hoc eſt ſi ualuiſ exterioribuſ atque
item alteris ualuiſ interioribuſ occludantur: ita ut inter pri
maſ et ſecundas ualuas aer mediuſ ad ſpatium cubiti conclu
datur / efficient / ut qui intuſ loquantur ab excluſis neque
ant ſubaudiri.
Nunc ſi ædificandum ſit loco nimium algenti / utemur
igne. Vſus ignis uarius eſt. Sed omnium commodus erit
is / qui habebitur loco patulo et collucenti. Nam ſi ex con
cluſo fumorum aut teſtudinatorum præſtabitur / aerem male
affectum dabit: qui oculis inducat ſcaturiginem / et aciem
hebetet. Adde quae ipſe flammarum et lucis aſpectus ex uiuo fo
co perquam hilaris / ut aiunt / comes est patribus ad larem confabulan
tibus . Sed in media gula fumaria ſuperne adeſſe oportet fer
ream tranſuerſam ualuam: quam tu quidem ubi omnis fumus euacuerit: et
1pruna candore nitens ſe ſe ipſam fouere coeperit / inuertas:
gulamque occludas: nequis externus auræ flatus per eam aper
tionem poſſit inferri. Paries ſiliceus marmareusue cum et al
gidus / tum et humectuoſus eſt. Nam aerem frigore ſui concogit:
et in ſudorem uertit. Tofineus atque item teſtaceus commodior
eſt / ubi penitus ſicuerit. Nouos et madentes intra parieteſ
præſertim teſtudinatos qui pernoctabit / graues ſubibit ægro
tationes doloris febriumque ex pituita. Inuenti ſunt qui ea re
uiſum amiſerint: neruis obtorpuerint: mente animiſque ceci
derint: et uecordes facti ſint. Vt autem ocius ſicceſcant /
peruiæ apertiones diſcurſitantibus uentis relinquendæ ſunt.
Omnium erit commodiſſimus paries ualitudini : qui fiat crudo
latere per biennium ante exſiccato. Cruſta ex gypſo inducta
acrem ſpiſſitudine inſalubrem reddit / et pulmonibus cerebroque
nocua est. Materia præſertim abieginea aut item populea ſi parie
tem conueſtieris erit locus ſalubrior / et bene ſatis hyeme tepens:
æſtate uero haud multo erit calens: ſed ſorice et cimice for
taſſiſ fiet inf;eſtus. Id uitabitur / ſi interuacua oppleueris cala
mo: ſiue latebras omnes et profugia beſtiis obſtruxeris. Creta et
rapillo et amurca ſubacta rectiſſime obſtruentur. Oleum. n.
genus omne id animantis quod ex putrefactione ortum ſit:
penitus abhorret.
Sed quando in iſta incidimus / iuuat hic referre nonnulla
quæ apud graues auctores legimus. Aedificium omni uacet
moleſtia optandum eſt. Oetes Hercuſi ſacrum fecere / quae eos a
culicibus liberaſſet. Et Meliuntæ quod campas abegiſſet a uineis.
Eoles ſacrificabant Apollini per copiam murum. Magnum
id quidem beneficium. Sed quo nam pacto iſta efficerent /
non tradidere. Tametſi apud aliquos ſic inuenio. Aſſyrii pul
mone uſtolato / cæpe nem ſquilla ex ſuperliminari hoſtii pendenſ
uenenoſa omnia fugari animalia. Serpentes inquit Ariſtote
les ex ædibus odore diſpelles rutæ. Et in ollam ſi carnes in
ieceris ingreſſam ueſparum copiam concludes. Et ſulfure origanoque
agreſti latebris formicarum impoſitis exterminabis formicas.
1Sabinus tyro ad Mecenatem ſcripſit limo marino aut cine
re obruratis eorum feraminibus tolli. Efficaciſſime ait Pli
nius elitropio hærba curantur. Alii aquam diluto latere immiſſam
inimicam putant. Apud ueteres hoc reſtantur mutuas a natura
quibuſdam rebus et animantibus inter ſe innatas eſſe inimicitias
acres / quoad alter alteri peſtem perniciemque afferat. Ex quo
illud fit / quod muſtella nidore uſtæ felis / et ſerpentes odore fu
gentur leopardi. Et aiunt ad ſanguiſucæ caput / ubi membris
hominum pertinacius hæret / ſi cimicem applicaris / illico ſol
uetur / languidaque decidet. Et contra fumo uſtæ ſanguiſucæ ab
intimis diffugiis cimicem diſcuti atque depelli. Puluerem in
quit Solinus ſumptum ex inſula athamo: quæ in britania eſt /
qui inſparſerit / illico ſerpentes omnes fugient. Idem ipſum aiunt
hiſtorici efficere terram / quæ pleriſque aliis locis / et maxime
ex inſula eubuſſo ſumpta eſt. Quæ uero ex inſula galeon ga
ramathum / ſcorpiones atque item ſerpentes interimit. Strabo
apud libyam propter metum ſcorpionum pedes cum eant dor
mitum lectos illinire ſolitos alleo. Cimices quemadmodum
interfici oporteat ſcribit his uerbis Saſernas. Cucumerem an
guinum condito in aquam: eamque infundito quo uoles: nullæ
accedent. Aut felle bubulo cum aceto mixto ungito lectum
Alii fece uini latebras oblutari iubent. Radix cerrei / inquit
plinius / aduerſatur ſcorpionibus: et contra iſtiuſmodi noxi
as beſtiolas / maximeque ſerpentes uim habet fraxinus egregi
am. Filicis folia ſerpentes non recipiunt. Capillo muliebri
aut cornu caprino / aut ceruino / aut ſcobe cedri / aut gutta
galbari : aut ſileris uirentiſque hederæ iuniperque incenſis pro
fligabuntur: iuniperique femine uncti penitus immunes ab in
iuria ſerpentum ſunt. Haxum hærba odoratu haſpides inebriat:
ſopiunturque ut torpeant. Contra crucas palo iubent imponas in hor
tis oſſa capitis ex femella. Platani aduerſantur ueſperti
lionibus. Decoctam ex ſambuci fore ſi aſperſeris cunctas neca
bis muſcas. Id fiet promptius helleboro. Tum et muſca de
cocta ex helleboro nigro necabitur. Dens caninus una cum
1cauda pedibus ue in aula ut fertur ſepultus muſcarum mol
ſtias abigit. Stelliones croci odorem non perferunt. Crema
torum lupinorum fumus culices interficit. Mures aconiti odore
quanuiſ a longinquo necabantur. Tum et mures atque item ci
mices fumos odere atramenti. Pulices ſi locum decocta ex co
loquintida aſperſeris / aut item tribuli marini omnes euane
ſcent. Si uero hirci ſanguine aſperſeris / eo cateruatim omnes
curſabunt: fugantur odore braſſicæ / et longius oleandri.
Vaſis patulis plenis aqua per pauimentum diſpoſitis teme
re ſaltitantes pulices facile perdentur. Tineæ abſinthio ani
cique ſemin ſabinæque odore fugabuntur. Veſtem a tineis non
tangi quæ fuerit in funem prædicant. Sed de his hactenus /
quæ fortaſſis fuere plura quam grauiſſimus lector poſtulaſſet.
Sed dabis ueniam / ſi non aliena ſunt ab emendandis locorum ui
tiis: tam et ſi contra moleſtiam odioſamque aſſiduitatem infe
ſtiſſimarum iſtiuſmodi peſtium nihil ſit quod ſatis confer
re poſſe uideatur.
Redeo ad rem. Mirum quid ita ſit. Parietem atrii ſi ueſtias
auleis intextis lanificio, locum habebis tepentem: ſi ex lino /
fiet frigidior. Locus ſi erit nimium uliginoſus infodito cloa
cas et foſſas puteales eaſque completo pumice aut glarea ne
quid aqua interputreſcat. Poſtea ſolum inſternito carbone
ſtratura alta pedem. In idque ſternito fabulonem: aut potius et
commodius tubulos: ſuperne pauimentato. Omnino proderit
ſi aer ſub pauimento ſpirarit. Sed contra ſolis ardores et con
tra hyemis ſæuitiem belliſſime faciet: ſi alioquin ſolumnon hume
ctum / ſed ſiccum ſit. Fodito aream coenaculi foſſione ad pedes
duodecim : et hunc contabulato materia nuda: pauimento cruſta in
ducta intro aerem dat ſupra quam poſſes credere frigidiſſimum
adeo ut etiam ueſtiti ſocco pedes ea frigeſcant materia nullo
impoſito pauimento præter tabulaſ : tectum uero cenaculi iſtius
ad ſublime ſupra caput teſtudinato: mirabere quantum aſtate ſub
algidus / hyeme tepens ſit. Quod ſi forte eueniet quod ille in ſa
tyra queritur. Vt eripiat ſonum redarum tranſitus arcto. Vicorum
1inflexu et inſtantis intonet conuitia mandræ. Ex quo æger
ſtrepitu uexatus laboret. Huic incommodo diſcimus ex epi
ſtola Plinii iunioris quo pacto belliſſime ſubueniatur hiſ uer
bis. Iunctum eſt cubiculum noctis et ſomni / non illud uoces ſer
uulorum: non maris murmur: non tempeſtatum motus: non ful
gurum lumen: ac ne diem quidem ſentis / niſi feneſtris apertis tam
alti abditique ſecreti. Illa ratio eſt quod interiacens andron pa
rietem cubiculi hortique diſtinguit: atque ita omnem ſonitum me
dia inanitate conſumit.
Venio ad parietes. Parietum uitia hæc ſunt. Nam aut rimam
faciunt: aut diſſoluuntur: aut oſſa perfringuntur: aut a perpendicu
li rectitudine diſcedunt. Iſtorum malorum uariæ ſunt cauſæ: uaria
etiam remedia. Cauſarum aliæ manifeſtæ: aliæ occultiores:
et niſi poſt acceptum detrimentum quod conferat non ſatis con
ſtat . Et alia præterea nequicquam obſcura ſunt: ſed fortaſſis non tan
tum ad perniciem operum ualere / quantum ualeant ſibi ignauia homi
num perſuaſit. Cauſa in pariete prompta erit hæc: puta ubi ſit
plus ſatis gracilis: ubi ſit nexuris non commodis: ubi apertio
nibus refertus nocuis: ubi denique oſſa contra iniurias tempe
ſtatum non ſatis munita ſint. Quæ aut occulta et præter ſpem
eueniant hæc ſunt. Motus terræ / fulgura / ſoli naturæque omnis in
conſtantia. Sed imprimis quid uniuerſis operum partibus pluri
mum obſit eſt hominum negligentia atque incuria. Surdus inquit
ille / aries parietibus eſt caprificus: neque dictu credibile quam in
mania uiderim ſaxa commota et diſtruſa ui et cuneo radicu
læ inter fiſſuras obortæ: quam ſi quis tum primum tenellam ab
ſterſiſſet / opus peſte immune perduraſſet . Mihi uehementer
probantur ueteres qui familias ex publico conſtituebant ut opera
curarent publica atque tuerentur. Fuere quos reliquit Agrippa
aſcriptos numero huic. cc. et quinquaginta. Quos uero Cæ
ſar. cccc. et ſexaginta: dicaruntque operi pedes quinos denos
proximos: ut circum ad aquarum ductus uacarent: ne radici
bus inſurgentium arborum camerationes latera ue ſoluerentur.
Id quoque priuati ſpectaſſe uiſi ſunt in his operibus quæ eſſe
1æterna optarent. Nam in ſuis quidem monumentis ſepulchro
rum inſcribebant quot pedes in agrum dicarent religioni. Alii
denos quinos: alii uigenos. Sed ne iſta repetam: adultas ar
bore, interimi abolerique arbitrantur / ſi per eos dies quibus ſol
caniculam: ingrediatur unum ad pedem recidantur: et facto
foramine per medullam oleum quod petroleum nuncupant / in
fundatur : ſulfuris farina immixta: aut ſi decocta ex putami
nibus labarum uſtis abunde inſpargantur. Syluam extirpabis
inquit columella / lupini flore ſucco cecutæ uno die comma
cerato et inſperſo radicibus. Menſtruo tacta arbor amittit fron
dem inquit Solinus. Alii etiam necari afferunt. Radice paſti
nacæ marinæ arbores contactæ necantur inquit Plinius. Nunc
redeo ad ſuperiora. Paries ſi erit plus ſatis gracilis: tunc aut
nouiſſimum alterum parietem applicabimus ueteri ut fiat unuſ:
aut impenſæ uitandæ gratia oſſa tantum interſtruemus / hoc
eſt pilas columnas ue trabeales. Applicabitur paries parieti
ſic. Nam in ueterem parietem pluſculis locis captus lapideſ
ualidi ex lapide rediuiuo perfigentur: puta obfirmabuntur pro
minentes ut nouiſſimum quem attollis parietem ineant / ac ue
luti duas inter cruſtas pro nexura ſint: et non niſi ordinario no
uus astruetur paries hic lapide. Pilam per parietem excita
bis ſic: eius futuram latitudinem ſignabis in uetere pariete
rubrica. Poſt id ab ipſo fundamento incipies murum perfodieſ
feneſtra: cuius latitudo ſit parte aliqua maior quam perſcriptum
illud in pariete / quod rubrica ſignaſti. Altitudo uero fene
ſtræ erit non multa. Mox ſumma diligentia quadrato lapide
ordinibus æquatis obſtruetur. Fiet hoc pacto / ut illa parietis
pars quæ intra perſcriptiouem rubricæ relicta eſt / pilæ craſ
ſitudine comprehendatur: et paries conſtabiliatur. Pari dein
ceps ratione qua primam pilæ iſtius partem ſubſtituiſti dein
ceps reliquas ſuperinducito partes ad ſummam uſque operis fini
tionem. De gracilitate hactenus.
Nexuræ uero ubi deerunt ferreis uel potius æneis illaquea
tionibus utemur. Sed cauandum ne uulneribus oſſa debili
1rentur. Sed ſi forte pondus irruentis telluris urgebit latus /
aut humectatione uitiabit / ducito ſecundum parietem foſſi
latam uti res poſtulet: et emiciclos extruito / qui quidem pon
deris uim incumbentis telluris excipiant: et nares pluſculis
locis adigito: quibus inſtillans humor fundatur atque expur
getur. Aut tigna inſternito / quæ frontibus protunſum abirru
ente tellure parietem captu prehendat atque detineat: tignaque
iſtæc tranſuerſariis adfibulato ac deinceps congeſtitiis onera
to. Conferet quidem id. Nam denſabitur aggeſta congeries
priusquam materiæ neruus deficiat.
Venio ad ea quæ non prouideri / ſed iam effecta emendari
poſſint. Fixura in pariete atque linearum proclinatio interdum
fiet a teſtudine quod arcus parietes trudant aut quod impoſitam
ponderum iniquitatem non tolerent: ſed grauia ferme omnia uitia
iſtiuſmodi non niſi a fundamentis ueniunt: uerum aliunde an a
fundamentis ſint inditiis intelligemus. Nanque fixura quidem
parietis / ut ab ea incipiam / quam in partem ſurgendo defle
xerat / illic ſubeſſe uitii cauſam indicabit. Sin autem in nullam
partem fixura deflexerit / ſed ſurſum recta conſcenderit in ſum
mo dilatabitur. Conſiderabimus hinc et hinc lapidum ordi
nes. Nam hi quidem quam in partem a libella deſcenderint /
illinc ſubeſſe fundamentum infirmum demonſtrabunt: Sin aut
in ſummo illeſus fuerit paries / et ab imo rimæ plures hiabunt
labris: quæ ſe ſe capitibus ſuis interſurgendum contingant: tunc
firmos eſſe angulos parietum / ſed uitium adeſſe indicant in
media longitudinis fundamenti. Sin aut unica tantum iſtiuſ
modi erit rima / quo illa quidem erit in ſummo adapertior tan
to in angulis factam commotionem indicabit. Itaque fundamen
tis prouidiſſe ubi opus ſit: tunc pro operis magnitudine
et ſoli firmitate iuxta parietem anguſtum fodito puteum
ſed profundum uſque ſolidum firmumque inuenias: ſuffoſſoque
illic infimo pariete confeſtim ordinario lapide ſuffarcina
to: et ſinito dureſcat. Cum duruerit / alium ſimilem alibi
puteum info dito / parique ratione ſubaſtruito / ſinitoque ſicce
1ſcat. Hoc igitur pacto traductis foſſuris parieti firmamen
tum ſubſtitues. Quod ſi ex ſententia ſolum conſtans non præ
ſtabitur: tunc certis locis paulo ab angulis diſtantibus hinc
atque hinc ad radices parietis utroque latere hoc eſt in area quæ
ſub tecto eſt / et area quæ extra eſt e regione factis puteis fi
gentur pali in ſolo confertiſſimi: et ' inſternentur tignis omni
ex parte firmiſſimis ſecundum parietis longitudinem. Poſt
id traiicientur craſſiores et longe ualidiſſimi trabes per tranſ
uerſas parietis radices: ita ut in tignorum ſtraturas inſideant:
et dorſo parietem quaſi pontes iuga ue ſuſtineant. In omni
bus iſtiuſmodi quas recenſuimus inſtaurationibus prouiden
dum eſt ne ſit nouum hoc quod adiungis opus aliqua ex par
te ſui imbecillius quam ut onus ſuſceptum diuque bem que perferat .
Nam illico tota parietis moles in hanc ipſam imbecilliorem
partem ſidendo conflueret. Sin autem illic fundamenta ad medi
um parietis erunt commota: et ſupernæ partes illeſæ conſtant:
tunc ſignabis in parietis facie arcum rubrica amplum quantum
exigit res: hoc eſt ut concipiat ſub ſe id totum quod commo
tum ſit. Tum ab altero quouis capite arcus iſtius incipiens
tranſfodito parietem foramine non maiore / quae quod unicum ad
ſe capiat lapidem arcus: quem nos lapidem alibi cuneum
nuncupauimus: cuneumque hunc ipſum ad ſuas lineas inſtituito
uti radius a centro iſtius cicli productus diriget. Poſt id pro
ximum aliud contiguum foramen adaperito: ſimilique cuneo
repleto: ac deinceps opere ſucceſſiuo arcum pficito. Succe
det inſtitutum nullo cum periculo .
Columna et oſſa ſicubi erunt debilitata / ſic reſtitues. Sub
ſtruito ad trabem operis arcum ualidum tegula et gypſo ſub
iectis quoque ex gypſo pilis ad eam rem accomodatis / ut ar
cus iſtic qui nouiſſime ſubducetur apertiones ueteres bene
compleant: fiatque aſtructio hæc ſumma feſtinantia nulla operis
intermiſſione. Gypſi natura eſt ut inter ſicciſcendum excre
ſcat. Ergo aſtructio hæc nouiſſima humeris ſuis quoad erit
in ſe ſuſceptum ſublenabit onus ueteris parietis formicis ue.
1Tu paratis rebus illinc læſam columnam eximito: et loco
integram ſubſtituito. Quod ſi ex materia fulcire et ſubiici
bus eniti libuerit: ex trabibus ſtateras ſubmittito: et produ
ctum earum ſportulis harena onerato. Extollent pondus ſen
ſim ſine ulla quaſſatione coæquabiliter: et paries ſi a perpen
diculo diſceſſerit: ſtatuito tigna ut hæreant adpacta parieti.
His ſingulis adiicito ſingula fulcimenta ex materia bene ua
lida pedibus imis a pariete diuaricatis. Tunc uectibus aut
cuneolis ſenſim ſtringito / ut parietem urgeant. Sic diſtribu
tis conatibus compingendo paries ad perpendiculum reſti
tuetur. Si id non licuerit / firmabis fulctura trabium firmo
in ſolo: et trabes bene picabis pice et oleo: nequid calcis con
tactu uitientur. Mox aſtruito quadrato ex lapide anterides:
ita ut picata fulctura conueſtiatur.
Incidet forte ut coloſſus ædicula ue in alteram partem to
ta cum baſi proclinati ſint: tunc ſubleuabis qua ſubſidant:
aut ſubdemes qua præſurgant. Audax utrumque opus. Prius
igitur et baſim et quæ diſſolui motu poſſint tignis et omni
illaqueatione bene coniugato et concingito. Cingendi ge
nus commodum / ergaſcula cuneis perſtricta ſubleuabimus ſub
miſſa trabe in modum uectis: quod ipſum ſtateram nuncu
pauimus . Subdemes foſſura ſenſim producta. Ea fiet ſic. Nam
incipies a medio lateris ſub ad radices imi pedamenti: et illic
ad profundum ſubcides apertionem non multum latam: al
tam uero quoad eam ordinariis lapidibus firmiſſimis ſub
ſtitutis poſitis ad arbitrium ſubinſternere. Apertionem hanc
ſubſtruendo non ad ſummum uſque penitus completam reddes:
ſed palmos aliquot relinques in uacuo: quos cuneis robuſteis
non inter rariſſimis complebis. Pari deinceps opere totum
ſuffulcies latus iſtic ſacelli: quod inde preſſius ſidere uelis.
Iſta ubi onus ſuſceperint / tu belle et cautiſſime cuneos ipſos
ſubmoueas: pronum parietem ad iuſtam perpendiculi recti
tudinem reſtitues. Mox quæ inter cuneos interuacua pateant
ſubfirmabis cuneis ex lapide firmiſſimo. Apud romam ad
1baſilicam Petri maximam quod alæ parietum incolumis a per
pendiculo declinantes ruinam tectis minentur / ſic excogitaram
Pronam parietis ſingulam partem eam/ quam columna quæ
uis ſubſtineat / inſtitueram abſcidere: atque e medio amouere.
Idque parietis quod demptum eſſet / reſtituere opere ordina
rio ad perpendiculum relictis interſtruendum hinc atque hinc
dentibus lapideis anſeoliſque ualidiſſimis: quibus reliqua
ſtructuræ innouatio annecteretur. Denique ad tectum trabem
cui proclinata muri pars ſubadimenda eſſet commendaſſem
capreis machinis ſupra tectum erectis: firmatis hinc atque
hinc machinarum pedibus in tecti parietiſque parte ſtabilio
re. Hoc deinceps in alteris atque alteris columnis quantum
res poſtulaſſet effeciſſem. Capra nauticum inſtrumentum est
tignorum trium: quorum ſumma capita in unum coniuncta fi
bulantur et connodantur: pedes autem in triangulum collo
cantur. Hac machina adhibitis trocleis coclea ue ad onera
tollenda utimur commodiſſime.
Cruſtam uetuſto parieti aut pauimento nouiſſime indu
cturus prius obluito aqua pura liquentique flore. calcis immix
ta farina marmoris perenniculo dealbato: ſic arenationes te
nebit. In pauimenti ſubdiualis rimulam ſi cineres in cerni
culo puratos oleo præſertim linaceo ſubegeris atque infuſeris
ſtagnabit. Huic operi commodiſſima erit creta calce uiua be
ne ſubacta et furno excocta et illico inducta ex oleo fiſſura
prius omni puluere immuni reddita. Id fiet terſura pinarum
et multa follium ſufflatura: et operis etiam elegantiam non negliga
mus. Parietes ſi forte ſint altitudine informi ducito aut ope
re adpacto coronas aut pictura ſectiones: quæ illam altitu
dinem aptis locis diuidant. Sin autem erit paries nimium
oblongus: inducito a ſummo ad imum columnas non nimium
frequentes / ſed ſubdiſpanſas. Conſiſtet enim et remorabitur
intuitus quaſi diuerſoriis offenſis ubi intorqueſcat atque mi
nus offendatur uaſtitate. Hoc etiam faciat ad rem. Multa qui
dem quod in loco depreſſiore ſita quod ue parietibus cincta humi
1lioribus ſint quam ratio poſtulat: ea te minora et anguſtiora ui
debuntur quam re ipſa ſint. Contraque multa poſtea quam elatiora
reddita ſunt / adauctis pauimento pariete ue longe uiſa dehinc
maiora ſunt quam prius uidebantur. Et apertionibus commoda
tis / hoſtio ue apertiore loco poſito: feneſtris ue in parte pa
rietis celſiore adapertis / coenacula et manſiones redactas con
ſtat / ut digniores multoque elegantiores habeantur.
LAVS DEO HONOR ET GLORIA.
LEONIS BAPTISTAE
ALBERTI FLOREN
TINI VIRI CLA
riſſimii de re
Aedificatoria opus elegantiſſi
mum et qua maxime utile / Flo
rentiæ accuratiſſime impreſ
ſum opera Magiſtri Nicolai
Laurentii
Alamani: Anno
ſalutis Milleſimo octua
geſimo quinto: quarto chalendas ianuarias.
1
Baptiſta ſiculus in auctoris perſona Ad lectorem
Ingenuum ſupereſſet opus nunc Dædale: ſi me
Legiſſes: ualidis uolitare per aera pennis
Vidiſſes teneri trepidantia brachia nati
Poſſet et Archimedes totum qua uerteret orbem
Inuenta gaudere baſi: curaque ſolutus
Siquis hyperboreos ardet diſcindere montes:
Aemulus aſſiduo ſuperet babylona labore:
Condat et excelſo pendentia culmina olympo
Velificatus athos narratur: iungere terras
Pontibus humana inſtruxit ſollertia: ſed te
non minus iſta iuuent uolumus quam pagina ſignat.
Pugnabit noſtra hæc armatos machina mutos
Cautius: hac poterit ſe ſe hoſtis ab hoſte tueri:
Terrigeniſque minus nocuiſſent tæla tonantis:
Fruſtra et trinacrii ſudaſſent brachia fabri:
Encheladus ſicula nec iam premeretur harena.
Quo priuata domus / quo regia tecta ſtruantur
Ordine: quo loca ſacra deum ornes: quoue prophana
Certus eris: quo rura colas: quam fertilis illinc
Surgat ager: læta ut capiant uix horrea meſſes:
Inde operum uitia emendes qua regula: quem ut
Quiſque modum rebus tandem proponat agendis:
Accedit poſt hæc romanæ gratia linguæ /
Si te forte iuuat / nulla palleſcere culpa
Eloquii: eloquium hic est: quodque imiteris habebis /
Et quæ nulla tibi ueterum monumenta dedere /
Hic noſces: lecture meas ſi uoluere carthas
Non pigeat: loculiſque tenax ſi parcere auaris
Dediſcas: largas ſi bibliopola ſonanti
Impleat ære manus. Noſtros legiſſe labores
Non te poeniteat: celeri quos callidus arte
Impreſſor doctæ perſtrinxit robore dextræ .
FINIS
1
REGISTRVM
a primum album Leonis ſubactæque eadem b atque ueluti quod illic quotiens Namque c ſui quando ut ſit imbres d et acres principales quæ neque e latentes rubra Nam f in materiam Creſiphum foſſæ ſecundo g perpendiculum mittito fateri quæ h aedificia expeditis adeo non i putent profecto ponendis ſtetur eiuſdem penetralibus fluento aut l inciſis portam ſupra eos et m neque ueteres uerſo crudo n ſic ſtatu uſu et tum et faciet o quo uis ſunt ti aqua ronem p locata neis athenas q craſſitudi thiis uero quæ ſuper non niſi r dinem coronas armamenti adiecit ſ eſt non phis apud in ea re memo t lumna ipſa iſtius immatura neceſſi u et ſiqua num conſc ma theatri theatr x ueſtibuliſque magnifica ornamentorum deſcen y ratio ri qui dabiſ nu ad dup z uoluptate autem peritiam Leoniſ et retur et ſiti apud rum ſeligem gabim c et innectito aiunt cruſtam ueus rum opus et illic aptum pruna cauda