GEORGII AGRICOLAE
DE RE METALLICA LIBRI XII. QVI
bus Officia, Inſtrumenta, Machinæ, ac omnia denique ad Metalli
cam ſpectantia, non modo luculentiſſimè deſcribuntur, ſed & per
effigies, ſuis locis inſertas, adiunctis Latinis, Germanicisque appel
lationibus ita ob oculos ponuntur, ut clarius tradi non poſſint.
EIVSDEM
DE ANIMANTIBVS SVBTERRANEIS Liber, ab Autore re
cognitus: cum Indicibus diuerſis, quicquid in opere tractatum eſt,
pulchrè demonſtrantibus.
BASILEAE M. D. LVI.
Cum Priuilegio Imperatoris in annos v.
& Galliarum Regis ad Sexennium.
iuſticiers & officiers ou à leurs lieutenans ſalut.
I
tons de noz alliez conſederez & bons
liures non encores uenz & entre autres un intitulé
lequel liure recouurer & imprimer il leur à conuenu & conuiendra faire des grans fraiz & deſpens, &
doubtent que les libraires & imprimeurs, ne facent ſi toſt que leſdicts expoſans
luy imprimer, qui ſeroit leur oſter tout moyen de ſe pouuoyr r'embourſer de leurſdicts fraiz & miſes,
& de receuoir le fruict quilz eſperent de leur labeur.
loir ſurce pouruoir de nostre remede
rablement traicter leſdicts expoſans en ceſt endroit,
ons par ces preſentes noulons & nous plaiſt de noz grace ſpeciale, plaine puiſſance & auctorite
qu'ilz puiſſent & leur loyſe imprimer, oufaire imprimer, & mettre en uente le liure deſuſdict ſans ce que
pendant & durant le temps & terme de ſix ans enſuyuans, à compter du iour & datte que ledict liure ſera
acheué d'imprimer, nul autre libraire ou imprimeuer de noſdicts
stre obeiſſance puiſſent imprimer, ou faire imprimer, ny en partie ny entier, ne mettre, ne expoſer en uente
ſans le congé & permißion deſdicts expoſans.
traire à nous à applicquer.
tiendra que de noz preſentes permißion, &conceßion, & octroy, & de leffect & contenu en icelles.
ctes, permettez & ſouffrez leſdicts expoſans iouyr & uſer plainement & paiſiblement ſans en ce le met
tre ou donner, ne ſouffrir eſtre faict, mis, ou donné aucun empeſchement au contraire, lequel ſi faict, mis,
ou donné leur eftoyent faictes, mettre incontinent & ſans delay à plaine & entiere deliurance au premier
eſtat & deu,
le
ILLVSTRISS. ET POTEN
TISS. SAXONIAE DVCIBVS, LAND
grauijs Toringiæ, Marchionibus Miſenæ, Comitibus Palatinis
Saxoniæ, Burggrauijs Aldeburgi & Magdeburgi, Comiti
bus Brenæ, dominis terræ Pleiſenſis, MAVRICIO ſacri
Imperij Archimarſchalco & Electori, atque eius fra
tri AVGVSTO, GEORGIVS Agri
cola S. D.
Cvm saepe nvmero, illuſtriſſimi Principes, to
tius rei Metallicæ, ut Moderatus Columella Ruſti
cæ, magnitudinem,
illius corporis membra,
ueritus ſum, ne uita prius me deficeret, quàm uni
uerſam percipere poſſem, nedum literis
nam quàm longe lateque hæc pateat, quot & quan
tarum artium, ſi non magna, at aliquantula cogni
tio metallicis ad eam
telliget. Tametſi uerò res Metallica ſit ampliſſima, nec ulla ex parte à Græ
cis & Latinis ſcriptoribus, qui extant, abſoluta, perdifficiles habeat explica
tus: tamen quia ueterrima eſt, &
ctuoſiſſima, non debere à nobis negligi uidebatur. Etenim Agricultura ſci
entiarum nulla ſine dubitatione uetuſtior, tamen hac res Metallica eſt anti
quior, uel ſaltem æqualis & coæua: nemo enim omnium mortalium
abſque inſtrumentis agrum coluit. Ea uerò, ut etiam reliquarum
omne opus eſt in faciendo;
tallis non potuerunt confici: qua de cauſa res metallica hominibus etiam eſt
maxime neceſſaria. Nam cùm hi paucis iſtiuſmodi artibus carere poſſint, ea
rumque maximus ſit numerus, nulla ſine inſtrumentis quicquam efficit: tum
omnium rerum, quibus magnæ diuitiæ bona & honeſta ratione acquirun
tur, nihil eſt arte metallica utilius: ex agris enim bene cultis (ut alias res omit
tam) fructus capimus uberrimos, ſed uberiores ex fodinis. Certe una fodi
na ſæpe multo maiores utilitatis fructus nobis præbet, quàm agri plurimi:
quocirca ex omnium ferè ſeculorum memoria cognoſcimus, complures ex
metallis diuites factos eſſe, & eadem
ſed de his nunc plura non dicam: quod eos locos in primo libro, partim hui
us operis, partim alterius, inſcripti De ueteribus & nouis metallis, tractaue
rim, ac ea, quæ contra metalla & ipſos metallicos
quam
diffuſa, tamen in multo plures, quàm hæc noſtra, partes
tam facile præcepta huius à me tradi poſſunt, quàm Columella illius tradi
dit: quod ipſe
cenſet: Latinos plus decem, quos ipſe Columella commemorat: ego ſolum
C.Plinium Secundum, quem ſequar, habeam: qui tamen perpaucas ra
tiones uenarum effodiendarum, & metallorum conficiendorum exponit:
res enim metallica tantum abeſt, ut uniuerſa ſit tractata ab aliquo ſcriptore,
ut ne ij quidem, qui diſperſe ſcripſerunt alius alia de re, ſingulas eius partes
abſoluerint: quinetiam eorum magna eſt paucitas: ſiquidem ſolus ex Græ
cis omnibus Strato Lampſacenus Theophraſti ſucceſſor librum unum De
machinis metallicis edidit: niſi forte Philonis poetæ metallicus aliquam ar
tis particulam ſit complexus: nam Pherecrates in comœdiam, inſcriptione
Latinis autem Plinius, ut iam dixi, tradidit pauculas laborandi rationes: qui
bus nouos ſcriptores, qualeſcunque ſint, oportet annumerare: nemo enim iu
ſta reprehenſione poterit carere, qui eos, quorum ſcriptis, etſi paucis, utitur,
debita laude fraudat. Noſtra quidem lingua duo libri ſcripti ſunt: alter De
materiæ metallicæ & metallorum experimento, admodum confuſus, cuius
operis
ſcripſiſſe fertur: ſed librum Germanicum confecit Calbus Fribergius, non
ignobilis medicus: uerum uenter eam, quam ſumpſit, partem abſoluit. Nu
per uerò Vannocius Biringuccius Senenſis, homo diſertus, &
rum peritus, uulgari Italorum ſermone tractauit locum De metallis funden
dis, ſeparandis, agglutinandis. Rationem autem
quendarum breuiter perſtrinxit: quorundam ſuccorum
nius expoſuit: quibus legendis renouaui memoriam
dam in Italia confici: reliquas res omnes, de quibus ſcribo, aut prorſus non
attigit, aut leuiter. Hoc libro Franciſcus Badoarius, patricius Venetus, uir ſa
ne prudens & grauis, me donauit: quod tunc ſe facturum recepit, cùm pro
ximo ſuperiore anno FERDINANDVM regem, ad quem legatus à Vene
tis miſſus erat, ſecutus Mariebergi eſſet: plura ſcriptores de re metallica lite
ris mandaſſe non comperio: quapropter, etiamſi Stratonis liber extaret, ex
his partibus non dimidium artis metallicæ corpus confici poſſet. Quo
minus multi ſunt qui de re Metallica ſcripſerunt, eò magis mihi mirum ui
detur tot chymiſtas extitiſſe, qui
alia mutandis: multos Hermolaus Barbarus, homo dignitate generis & gra
dus, ac omni doctrina ornatus, nominatim protulit: ego plures proferam,
ſed inſignes tantum, delectum enim ſeruabo: itaque
nes, Hermes, Chanes, Zoſimus Alexandrinus ad
lympiodorus item Alexandrinus, Agathodæmon, Democritus,
rites ille, ſed alter, neſcio qui: Orus Chryſorichites, Pebichius, Comerius, Io
annes, Apuleius, Petaſius, Pelagius, Africanus, Theophilus, Syneſius, Ste
phanus ad Heracleum Cæſarem, Heliodorus ad
lides Rachaidibus, Veradianus, Rodianus, Canides, Merlinus,
Lulius, Arnaldus Villonouanus, Auguſtinus Pantheus Venetus: fœminæ
tres, Cleopatra, uirgo Taphnutia, Maria Iudæa: atque hi chymiſtæ omnes o
rationera ſolutam uſurparunt: præter Ioannem Aurelium Augurellum AriSunt alij multi de hac re libri, ſed
omnes obſcuri: quod ſcriptores iſti res alienis, non proprijs uocabulis no
minent: & quod alij alijs atque alijs uocabulis, à ſe confictis, utantur, cum res
non mutent. Iſti magiſtri ſuis diſcipulis uias tradunt, quibus progreſſi uilia
metalla uarijs modis cocta corrumpant, &
materiam reducant, eaque ratione id, quod in ipſis redundat, auferant: quod
deficit, compleant: atque precioſa, hoc eſt aurum & argentum, ex eis confici
ant, quæ in catillis aut catinis perdurent, hæc facere poſſint necne poſſint,
non decerno: quia enim tot ſcriptores omni nobis aſſeueratione affirmant
ſe eò perueniſſe, quò curſum ſuum dirigebant, eis fides eſſe uidetur adhiben
da: quia nullos ex hac arte quondam diuites eſſe factos ſcriptum legimus,
nec nunc fieri uidemus, cùm tot ubiuis gentium fuerint, & ſint chymiſtæ, o
mnesque omnes induſtriæ neruos dies noctesque contendant, ut maximos au
ri & argenti aceruos conſtruere poſſint, res in dubium uocatur: ſed ut ea fue
rit ſcriptorum indiligentia, ut nomina magiſtrorum, qui ex hoc opificio ma
gnam pecuniam
creta eorum uel non cognoſcunt, uel cognita non ſeruant. Nam ſi ea perci
perent, cùm tam multi fuerint, & ſint: oppida iam diu auro & argento reple
uiſſent: quorum uanitatem etiam libri declarant, in quibus Platonis & Ari
ſtotelis, aliorumque philoſophorum nomina inſcribunt, ut iſtæ glorioſæ in
ſcriptiones ſpecie doctrinæ uiris ſimplicibus imponant. Eſt alterum genus
chymiſtarum, quod uilium metallorum ſubſtantiam non immutat, ſed ipſa
uel auri uel argenti colore tingit, & noua forma induit: ut ca uideantur eſſe
quæ
am redeunt ſpeciem: qui, quia decipiunt,
eorum fraus capite plectitur. Nec minus fraudem capitalem admittit tertium
chymiſtarum genus: quod auri uel argenti particulam, in aliquo carbone in
cluſam, in catinum conijciens fingit ſe additamentis, quæ uim eliciendi ha
beant, admiſtis conficere uel aurum ex auripigmento, uel argentum ex plum
bo candido ſimilibusque. Verùm de arte chymica, ſi modo ars eſt, aliàs plu
ra nunc ad metallicam reuertar: quoniam eam integram nulli ſcriptores lite
ris mandarunt, ac exteræ nationes & gentes noſtram linguam non intelli
gunt, & ſi eam intelligerent, exiguam artis partem ex noſtris iſtis ſcriptori
bus poſſent diſcere, hos duodecim libros Dere metallica conſcripſi: quo
rum PRIMVS habet ea quæ contra hanc
ab ijſdem dici poſſunt: SECVNDVS metallicum informat, & .n ſermonem,
qui haberi ſolet de uenis inueniendis, dilabitur. TERTIVS eſt de uenis &
fibris, eorumque QVARTVS explicat rationem dimetiendi ue
nas, atque etiam expromit officia metallica. QVINTVS foſſionem uenarum
& artem menſoris docet. SEXTVS deſcribit inſtrumenta & machinas me
tallicas. SEPTIMVS eſt de experimento uenarum.
OCTAVVS præcipit
de opificio uenæ urendæ, contundendæ, lauandæ, torrendæ. NONVS ex
coquendarum uenarum rationem exponit. DECIMVS rei metallicæ ſtudi
oſos inſtruit ad munus diſcernendi
dem & argento. VNDECIMVS tradit uias ſeparandi argentum ab ære.
torij, ſulfuris, bituminis, uitri. Hoc autem munus ſuſceptum, ut propter mul
titudinem rerum
tum operæ & laboris inſumpſi, aliquem etiam ſumptum impendi: etenim
uenas, inſtrumenta, uaſa, canales, machinas, fornaces, non modo deſcripſi,
ſed etiam mercede conduxi pictores ad earum effigies exprimendas: ne res,
quæ uerbis ſignificantur, ignotæ aut huius ætatis hominibus aut poſteris
percipiendi difficultatem afferant: ut nobis non pauca uocabula afferre ſo
lent, quæ ueteres (quia res erant omnibus notæ) nuda ab enodatione
diderunt
ex hominibus fide dignis cognoui: id profecto quod non uel uidi, uel
aut auditum expendi, non eſt ſcriptum: ſiue uerò præcipio ea, quæ fieri de
beant, ſiue narro, quæ fieri ſoleant, nec quæ fiunt improbo, eadem docendi
ratio Verùm quò magis ars metallica abhorret ab omni ſermo
nis
ſatur, interdum nominibus carent, uel quod nouæ ſint, uel quod, etiamſi ue
teres, nominum, quibus uocabantur, memoria interierit: quare neceſſitate,
cui uenia datur, coactus quaſdam ſignificaui pluribus uerbis coniunctis,
quaſdam ueteribus uerbis deſignaui, quale eſt ciſium. Etenim cùm Nonius
Marcellus ſcribat, uehiculi biroti genus eſſe: eo uocabulo nominare conſue
ui paruum uehiculum, cui unica eſt rotula: quæ nomina ſi quis non proba
uerit, is rebus iſtis aut imponat magis propria, aut proferat ueterum literis
uſitata. Hi autem libri, principes illuſtriſſimi, multis de cauſis in ueſtro no
mine apparent, ſed maxime quod uobis metalla ſint fructuoſiſſima:
maiores ueſtri ex amplis earum & diuitibus regionibus uberes redituum
fructus ceperint: item uectigalium, quæ peregrini ex uijs penſitant, incolæ
ex decumis: tamen multo uberiores ex metallis ceperunt, ex quibus quoque
non pauca oppida nobilia orta ſunt, Fribergum ſcilicet, Annebergum, Ma
riebergum, Snebergum,
ego ſentio, maiores diuitiæ nunc etiam in montoſis ueſtrarum
cis ſub terra latent, quàm ſupra Valete, Kemp
nicij Hermundurorum Cal. Decembris, Anno M. D. L.
GEORGIVS FABRICIVS IN LI
bros Metallicos GEORGII AGRICOLAE phi
loſophi præſtantiſſimi.
AD LECTOREM.
Si iuuat ignita cognoſcere fronte Chimæram,
Semicanem nympham, ſemibouemque uirum:
Si centum capitum Titanem, totque ferentem
Sublimem manibus tela cruenta Gygen:
Si iuuat Ætneum penetrare Cyclopis in antrum,
Atque alios, Vates quos peperere, metus:
Nunc placeat mecum doctos euoluere libros,
Ingenium AGRICOLAE quos dedit acre tibi.
Non hic uana tenet ſuſpenſam fabula mentem:
Sed precium, utilitas multa, legentis erit.
Quidquid terra ſinu, gremioque recondidit imo,
Omne tibi multis eruit antè libris:
Siue fluens ſuperas ultro nitatur in oras,
Inueniat facilem ſeu magis arte uiam.
Perpetui proprijs manant de fontibus amnes,
Eſt grauis Albuneæ ſponte Mephitis odor.
Lethales ſunt ſponte ſcrobes Dicæarchidis oræ,
Et micat è media conditus ignis humo.
Plana Nariſcorum cùm tellus arſit in agro,
Ter curua nondum falce reſecta Ceres.
Nec dedit hoc damnum paſtor, nec Iuppiter igne:
Vulcani per ſe ruperat ira ſolum.
Terrifico aura foras erumpens, incita motu,
Sæpe facit montes, antè ubi plana uiæ eſt.
Hæc abſtruſa cauis, imoque incognita fundo,
Cognita natura ſæpe fuere duce.
Arte hominum, in lucem ueniunt quoque multa, manuque
Terræ multiplices effodiuntur opes.
Lydia ſic nitrum profert, Islandia ſulfur,
Ac modò Tyrrhenus mittit alumen ager.
Succina, quâ trifido ſubit æquor Viſtula cornu,
Piſcantur Codano corpora ſerua ſinu.
Quid memorem regum precioſa inſignia gemmas,
Marmoraque excelſis ſtructa ſub aſtra iugis?
Nil lapides, nil ſaxa moror: ſunt pulchra metalla,
Crœſe tuis opibus clara, Mydaque tuis,
Quæque acer Macedo terra Creneide fodit,
Nomine permutans nomina priſca ſuo.
At nunc non ullis cedit GERMANIA terris,
Hic auri in uenis locupletibus aura refulget,
Non alio meſſis carior ulla loco.
Auricomum extulerit felix Campania ramum,
Nec fructu nobis deficiente cadit.
Eruit argenti ſolidas hoc tempore maſſas
Foſſor, de proprijs armaque miles agris.
Ignotum Graijs eſt Heſperijsque metallum,
Quod Biſemutum lingua paterna uocat.
Candidius nigro, ſed plumbo nigrius albo,
Noſtra quoque hoc uena diuite fundit humus.
Funditur in tormenta, corus cum imitantia fulmen,
Æs, inque hoſtiles ferrea maſſa domos.
Scribuntur plumbo libri: quis credidit antè
Quàm mirandam artem Teutonis ora dedit?
Nec tamen hoc alijs, aut illa petuntur ab oris,
Eruta Germano cuncta metalla ſolo.
Sed quid ego hæc repeto, monumentis tradita claris
AGRICOLAE, quæ nunc docta per ora uolant?
Hic cauſſis ortus, & formas uiribus addit,
Et quærenda quibus ſint meliora locis.
Quæ ſi mente prius legiſti candidus æqua:
Da reliquis quoque nunc tempora pauca libris.
Vtilitas ſequitur cultorem: crede, uoluptas
Non iucunda minor, rara legentis, erit.
Iudicioque prius ne quis malè damnet iniquo,
Quæ ſunt auctoris munera mira Dei:
Eripit ipſe ſuis primùm tela hoſtibus, inque
Mittentis torquet ſpicula rapta caput.
Fertur equo latro, uehitur pirata triremi:
Ergo necandus equus, nec fabricanda ratis?
Viſceribus terræ lateant abſtruſa metalla,
Vti opibus neſcit quòd mala turba ſuis?
Quiſquis es, aut doctis pareto monentibus, aut te
Inter habere bonos ne fateare locum.
Se non in prærupta metallicus abijcit audax,
Vt quondam immiſſo Curtius acer equo:
Sed prius ediſcit, quæ ſunt noſcenda perito,
Quodque facit, multa doctus ab arte facit.
Vtque gubernator ſeruat cum ſidere uentos:
Sic minimè dubijs utitur ille notis.
Iaſides nauim, currus regit arte Metiſcus:
Foſſor opus peragit nec minus arte ſuum.
Indagat uenæ ſpacium, numerumque, modumque,
Siue obliqua ſuum, rectaúe tendat iter.
Paſtor ut explorat quæ terra ſit apta colenti,
Quæ bene lanigeras, quæ malè paſcat oues.
En terræ intentus, quid uincula linea tendit?
Fungitur officio iam Ptolemæe tuo.
Vtque ſuæ inuenit menſuram iuraque uenæ,
In uarios operas diuidit inde uiros.
Iamque aggreſſus opus, uiden'ut mouet omne quod obſtat,
Aſſidua ut uerſat ſtrenuus arma manu?
Ne tibi ſurdeſcant ferri tinnitibus aures,
Ad grauiora ideo conſpicienda ueni.
Inſtruit ecce ſuis nunc artibus ille minores:
Sedulitas nulli non operoſa loco.
Metiri docet hic uenæ ſpaciumque modumque,
Vtque regat poſitis finibus arua lapis,
Ne quis transmiſſo uiolentus limite pergens,
Non ſibi conceſſas, in ſua uertat, opes.
Hic docet inſtrumenta, quibus Plutonia regna
Tutus adit, ſaxi permeat atque uias.
Quanta (uides) ſolidas expugnet machina terras:
Machina non ullo tempore uiſa prius.
Cede nouis, nulla non inclyta laude uetuſtas,
Poſteritas meritis eſt quoque grata tuis.
Tum quia Germano ſunt hæc inuenta ſub axe,
Si quis es, inuidiæ contrahe uela tuæ.
Auſonis ora tumet bellis, terra Attica cultu,
Germanum infractus tollit ad aſtra labor.
Nec tamen ingenio ſolet infeliciter uti,
Mite gerat Phœbi, ſeu graue Martis opus.
Tempus adeſt, ſtructis uenarum montibus, igne
Explorare, uſum quem ſibi uena ferat.
Non labor ingenio caret hic, non copia fructu,
Eſt adaperta bonæ prima feneſtra ſpei.
Ergo inſtat porrò grauiores ferre labores,
Intentas operi nec remouere manus.
Vrere ſiue locus poſcat, ſeu tundere uenas,
Siue lauare lacu præter euntis aquæ.
Seu flammis iterum modicis torrere neceſſe eſt,
Excoquere aut faſtis ignibus omne malum,
Cùm fluit æs riuis, auri argentique metallum,
Spes animo foſſor uix capit ipſe ſuas.
Argentum cupidus fuluo ſecernit ab auro,
Et plumbi lentam demit utrique moram.
Separat argentum, lucri ſtudioſus, ab ære,
Seruatis, linquens deteriora, bonis.
Quæ ſi cuncta uelim tenui percurrere uerſu,
Ante alium reuehat Memnonis orta diem.
Poſtremus labor eſt, concretos diſcere ſuccos,
Quos fert innumeris Teutona terra locis.
Quo ſal, quo nitrum, quo pacto fiat alumen,
Vſibus artificis cùm parat illa manus:
Nec non chalcantum, sulfur, fluidumque bitumen,
Maſſaque quo uitri lenta dolanda modo.
Suſcipit hæc hominum mirandos cura labores,
Pauperiem uſque adeo ferre famemque graue eſt,
Tantus amor uictum paruis extundere natis,
Et patriæ ciuem non dare uelle malum.
Nec manet in terræ foſſoris merſa latebris
Mens, ſed fert domino uota precesque Deo.
Munificæ expectat, ſpe plenus, munera dextræ,
Extollens animum lætus ad aſtra ſuum.
Diuitias CHRISTVS dat noticiamque fruendi,
Cui memori grates pectore ſemper agit.
Hoc quoque laudati quondam fecere Philippi,
Qui uirtutis habent cum pietate decus.
Huc oculos, huc flecte animum, ſuauiſſime Lector,
Auctoremque pia noſcito mente Deum.
AGRICOLAE hinc optans operoſo fauſta labori,
Laudibus eximij candidus eſto uiri.
Ille ſuum extollit patriæ cum nomine nomen,
Et uir in ore frequens poſteritatis erit.
Cuncta cadunt letho, ſtudij monumenta uigebunt,
Purpurei donec lumina ſolis erunt.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER PRIMVS.
Mvlti habent hanc opinionem, rem metallicam
fortuitum quiddam eſſe, & ſordidum opus, atque
omnino eiuſmodi
indigeat quàm laboris. Sed mihi, cum ſingulas
eius partes animo, & cogitatione percurro, res
uidetur longe aliter ſe habere. Siquidem me
tallicus ſit oportet ſuæ artis peritiſsimus, ut pri
mo ſciat, qui mons, qui collis, quæue ualleſtris
aut campeſtris poſitio utiliter fodi poſsit, aut re
cuſet foſsionem. Deinde uenæ, fibræ, commiſſuræque ſaxorum ipſi pate
ant. Mox pernoſcat multiplices uariaſque ſpecies
marum, lapidum,
at cognitam omnem omnis operis ſub terra faciendi rationem. Nota de
nique ipſi ſint artificia materiæ experiendæ, & parandæ ad excoctionem,
quæ etiam ipſa eſt admodum diuerſa. Nam aliam exigit
aliam æs, aliam argentum
diſsimilem candidum ac Quamuis autem ars ſuccos
liquidos coquendi ad ſpiſsitudinem eſſe ſecreta à metallica poſsit uideri,
tamen quia ijdem ſucci effodiuntur etiam in terra denſati, aut excoquun
tur ex quibuſdam
& quorum quædam metallis non carent, ab ea ſeparari non debet, quæ
excoctio
alia atramenti ſutorij, alia ſulfuris, alia bituminis. Metallicus præterea ſit
oportet multarum
phiæ, ut
das uenas faciliore &
piet fructus. Secundo Medicinæ, ut foſſoribus & alijs operarijs proui
dere poſsit, ne in morbos, quibus præ cæteris urgentur, incidant: aut ſi
inciderint, uel ipſe eis curationes adhibere, uel ut medici adhibeant cura
re. Tertio Aſtronomiæ, ut cognoſcat cœli partes, atque ex eis
tenſiones iudicet. Quarto
alte fodiendus ſit puteus, ut pertineat ad
certos cuique fodinæ, præſertim in profundo,
Tum
foſsiones habendi ſunt, ad calculos reuocare poſsit. Deinde Architectu
ræ, ut diuerſas machinas ſubſtructioneſque ipſe fabricari, uel magis fabri
candi rationem alijs explicare queat. Poſtea Picturæ, ut
empla deformare poſsit. Poſtremo Iuris, maxime metallici ſit peritus, ut
& alteri nihil ſurripiat, & ſibi petat non
ſpondendi ſuſtineat. Itaque neceſſe eſt ut is, cui placent certæ rationes &
gat, aut de quaque re conſulat experientes metallicos, ſed paucos inueni
et gnaros totius artis. Etenim plerunque alius fodiendi
percepit ſcientiam lauandi, alius arte excoquendi confidit: alius diſcipli
nam terræ metiendæ occultat: alius artificioſe fabricatur machinas: alius
denique iuris metallici peritus eſt. At nos ut
rum
ad eam Verum accedamus
ad inſtitutam rationem.
Cvm ſemper fuerit inter homines ſumma de metallis diſſenſio, quod
alij eis
eſt, antequam metallica præcepta tradam, ueritatis inueſtigandæ cauſa
rem ipſam diligenter expendere. Ordiar autem ab utilitatis quæſtione,
quæ duplex eſt, aut enim quæritur, utilis nec ne ſit ars metallica his qui
uerſantur in eius ſtudio: aut reliquis hominibus utilis ne ſit, an inutilis.
Qui metallicam cenſent inutilem eſſe his, qui ſuum ſtudium in ipſa collo
cant, aiunt primo uix
alia, fructus ex ea re capere. Sed metallicos, quia omnes ſuas opes certas
& bene conſtitutas
falli, ſumptibusque & iacturis exhauſtos
ſerrimam degere. Verum iſti non uident
ritus metallicus ab artis ignaro atque imperito, hic ſine ullo delectu & diſ
crimine fodit uenas, ille eas experitur atque tentat: Sed quia inuenit uel ni
mis anguſtas & duras, uellaxas & putres, ex eo colligit ipſas utiliter fodi
non poſſe: itaque fodit ſelectas tantum: quid igitur mirum? rerum
carumperitum uero fructus ex foſsione cape
re uberrimos? Contingit idem agricolis.
Nam qui terram arant,
riter & denſam & macram, eique mandant ſemina,
ſem, quantam hi qui ſolum pingue ac putre colunt, & in eo faciunt
temCum autem multo plures metallici ſint artis imperiti quàm periti, fit
ut metallorum foſsio perpaucis emolumento ſit,
tis. Siquidem uulgus
narumque, non raro & operam & Id enim magna ex parte ſo
let accurrere ad metalla, cum uel propter
ſe obſtrinxit,
rit falcem & aratrum. Quamobrem ſi quando incidit in uenas
aliorúmue foſsilium fœcundas, id bona magis fortuna accidit, quàm ali
qua ſubtili animaduerſione. Quod autem metallica multos auxerit diui
tijs ex hiſtorijs intelligimus, etenim inter ſcriptores antiquos conſtat ali
quot reſ pub. florentes, nonnullos reges, plurimos homines priuatos ex
metallis eorúmue ramentis diuites eſſe factos. Quam rem multis claris &
illuſtribus exemplis uſus, in primo libro De ueteribus & nouis metallis
inſcripto dilataui atque explicaui, ex quibus exemplis apparet metallicam
ſuis cultoribus eſſe utiliſsimam. Dein de ijdem reprehenſores dicunt me
tallicæ Quàm autem uere hoc dicant non uideo: cum argentaria metalla
Fribergi ad annos iam
lariæ ad ſexcentos, quorum utrunque ex annalium monumentis conquiri
poteſt: Schemnicij uero & Cremnicij communia argenti et auri ad octin
gentos, quod antiquiſsima Sed dicunt
ſingularum fodinarum quæſtum ſtabilem non eſſe quaſi uero metallicus
uni fodinæ aut ſit aut addictus eſſe debeat, ac non multi
penſas faciant in metalla: aut peritus artis non fodiat
oris fortuna eius uotis amplius non
talli, quod Fribergi eſt, quæſtus ſupra hominis ætatem ſtabilis
Verum mihi
minusque ſtabilem
ſemper fatebor, quod uenæ tandem deſinant effundere metalla, cum agri
in Sed metallicorum quæſtus quo minus
eſt ſtabilis, eò eſt uberior, ut inita ratione quod ſtabilitati deeſt, ubertate
reperiatur æquari: Etenim fodinæ plumbariæ quæſtus annuus cum fru
ctibus agri optimi Quot
ergo partibus antecedit eiſdem fructibus quæſtus
uenæ? Quocirca uere ac ſcite Xenophon ſcripſit de
tarijs metallis. Eſt terra in qua, ſi
ro eam foderis, multo plures alit, quàm ſi fruges ferret. Habeant igitur
ſibi agricolæ uberes campos colantque colles fertiles
cis ualles tenebricoſas
mas
tur. Tum dicunt periculoſum eſſe metallicæ operam dare, quod metallo
rum foſſores interimantur modo ab aere peſtifero, quem ſpiritu ducunt,
modo haurientes puluerem pulmones
modo intereant, ruinis montium oppreſsi: nunc uero de ſcalis in puteos
delapſi brachia, crura, ceruices frangant,
tanti æſtimare debere, ut propter eius
ad ducatur in Hæc
quidem fateor
ipſorum
in ea incurrerent
ſent. Qui enim non potior eſſet uiuendi ratio, quam uel uniuerſa
diquanque qui ſic perit, poſsidet quidem nulla, ſed ea re
linquit hæredi. Cum autem raro eiusmodi accidant, & improuidis dun
taxat foſſoribus, metallicos non abſterrent à foſsione
ſuo artificio fabros materiarios abſterret unus aliquis ex ipſis, qui, quia
incaute egit, ab alto ædificio delapſus Iſta reſpondi ad ſin
gula, quæ mihi obijcere ſolent hi, qui uociferantur rem
toribus eſſe inutilem, cum quod ſumptus impendant ad
tum quod ipſa Nunc uenio ad eos qui e
andem cæteris hominibus utilem non eſſe aiunt, quia ſcilicet metalla &
gemmæ, & reliqua foſsilium genera ipſis inutilia ſint. Quod contendunt
quere: utuntur autem primo his Terra non occultat & ab o
culis remouet ea quæ
fica benignaque mater maxima largitate fundit ex ſeſe, & in aſpectum lu
cemque profert herbas, legumina, fruges, fructus
fundo penitus abſtrudit, eruenda igitur non ſunt. Quia uero ipſa eruunt
homines ſcelerati, quos ut poetæ loquuntur, ferrea iſta ætas progignit,
Ouidius eam audaciam merito inſequitur his uerſibus.
Nec tantum ſegetes alimentaque debita diues
Poſcebatur humus, ſed itum eſt in uiſcera terræ,
Quaſque recondiderat, Stygijsque admouerat undis,
Effodiuntur opes, irritamenta malorum.
Iamque nocens ferrum ferroque nocentius aurum
Prodierat, prodit bellum.
Alterum eorum argumentum eſt: Metalla nullum utilitatis
mini præbent, eaigitur ſcrutari non debemus. Cum enim homo conſter
ex animo & corpore,
mus eſt contemplatio naturæ, optimarum artium diſciplinarumque co
gnitio, perceptio uirtutum, in quibus optimis rebus ſi ſe exerceat ſatu
ratus bonarum Corporis
uero natura quamuis uictu ueſtituque neceſſario
terræ atque diuerſi generis animantes, ipſi
tionis copiam, qua
poris producit. Linum autem & lana multorumque
pori
ro nec difficilem inuentu arborum lanugo, quod ſericum appellatur, &
tis & Quare quod ab Euripide dictum eſt ferunt
probari in omni doctorum hominum cœtu, atque id merito ſemper in ore
habuiſſe Socratem.
Non opera ſunt argentea atque purpura
Vitæ hominum, ſed magis tragœdis uſui.
Laudant etiam hoc Timocreontis Rodij: Vtinam cæce Plute nec in ter
ra, nec in mari, nec in
charonte, ex te enim omnia oriuntur mala quæ ſubeunt homines. Ad cœ
lum laudibus extollunt uerſus Phocylidis.
Aurum atque argentum damno eſt mortalibus, aurum
Dux ſcelerum, uitæ peſtis, rerumque ruina,
O utinam clades non delectabilis eſſes,
Te propter fiunt raptus, homicidia, pugnæ,
Fratribus infenſi fratres, natiſque parentes,
Placet præterea eis illud Naumachij:
argentum puluis & aurum.
Puluis arenoſo pelagi quicunque lapilli
Littore quique iacent fluuiorum margine ſparſi.
Contra uituperant hos Euripidis uerſus.
Plutus deus ſapientibus, ſunt cætera
Nugæ, ſimulque uerborum præſtigiæ.
Item hos Theognidis, Te pulcherrime & ò placidiſsime Plute deorum
Dum teneam, poſsum uel malus eſſe bonus.
Inſectantur
per nullus neque bonus eſt, neque honoratus. Reprehendunt hæc Timo
clis carmina.
Argentum & anima & ſanguis eſt mortalibus..
Cuius ſibi qui non congeſsit copiam,
Vagatur ille uiuos inter mortuus.
Accuſant denique Menandrum quod ſcripſerit.
Epicharmus eſſe prædicat Deos, aquam,
Ventoſque & ignem, terram, ſolem, ſydera.
At ipſe iudico eſſe Deos utiles
Aurum argentumque noſtrum, nanque ſi domi
Ponens tuæ locaueris hos, quicquid uoles
Petas licet, tibi contingent omnia:
Ager, domus, ſeruique & opera argentea,
Nec non amici, iudices, teſtes, modo
Largire, nam deos miniſtros poſsides.
Hæc præterea premunt argumenta,
tur
ram foderet, & agros illos uberrimos, ac uineta oliuetaque
uæ & nemora ſucciduntur, nam lignis infinitis opus eſt ad
ad machinas, ad metalla excoquenda. Syluis autem & nemoribus ſucciſis
exterminantur uolucres & beſtiæ,
tus & ſuauis. Venæ metallicæ lauantur, quæ lotura, quia uenenis inficit
riuos & fluuios, piſces aut necat, aut ex eis abigit. Cum igitur incolæ re
gionum propter agrorum, ſyluarum, nemorum, riuorum,
tatem incurrant in magnam difficultatem rerum, quæ ſuppeditant ad ui
ctum, parandarum: propter lignorum
in ædificia extruenda, palàm ante oculos
menti eſſe, quàm in metallis emolumenti, quæ foſsione Deinde
exemplis acriter pugnantes, contra metalla clamant,
que uirum uirtutibus
pterea quod iſta ludibria fortunæ ne ſua quidem putauerit, eius enim
triam
diſſent ſeſe in fugam, interrogatus à quodam cur nihil de ſuis bonis
efferret, reſpondit: omnia mea mecum porto. Et Socrates inquiunt acce
pit uiginti minas ad ſe miſſas ab Ariſtippo grato diſcipulo, ſed eas Dei
iuſſu aſpernatus eidem remiſit. Ariſtippus autem in hac re ſecutus præ
ceptorem aurum ſpreuit, ac pro nihilo putauit. Cum enim iter faceret u
nà cum ſeruis, & ij præ auri pondere tardius irent, iuſsit eos tantum ipſi
Quin Anacreon Teius uetus atque nobilis poeta quinque talenta, quibus à
Polycrate donatus fuit, cum de ijs duas noctes ſolicitus fuiſſet, reddidit
dicens, non eſſe digna curis, quæ ſint ſuſcipienda de ipſis. Nobiles item
& egregiè fortes imperatores fuerunt
deſpicientia ac contemptione: ſiquidem Phocion Athenienſis, qui ſæpius
dux exercitus fuit,
Macedonum rege, paruum duxit & contempſit. & M.
Curius aurum,
Fabricius Luſcinus argentum & æs referre Samnitibus iuſsit. Sed etiam
reſpub. quædam aurum & argentum legibus & inſtitutis ab uſu et tracta
tione ſuorum ciuium Etenim Lacædemones decreto & diſci
plina Lycurgi diligenter inquirebant in ſuos ciues, ea poſsiderent nec ne,
poſſeſſor autem deprehenſus pœnas legibus & iudicio dedit. & oppidi
ad Tigrim, quod Babytace nominabatur, incolæ atque habitatores
defodiebant in terra, ne quis eo uteretur. & Scytarchæ uſum auri argen
tique condemnabant, ut auaricia ſe abdicarent. Tum metalla conuicijs ia
ctantur. Primo autem petulanter iſti
funeſtas
in periculo ſunt, quos deficiunt, poſſeſſoribus tendunt inſidias, quam
obrem utriſque Siquidem Po
lymneſtor rex Thracum, ut potiretur auro, interfecit
hoſpitem & filium Priami, ſoceri ſui & ueteris amici. Theſauros quoque
auri argentique ut raperet Pygmaleon Tyriorum rex ſororis
cerdotem, nullam habens rationem neque affinitatis, neque religionis, ob
truncauit. Auri gratia Eriphyle Amphiaraum maritum hoſti prodidit.
Laſthenes Olynthum urbem Philippo Macedoni: Sp. Tarpeij filia auro
corrupta Sabinos in arcem Romanam accepit. C.
Curio patriam auro
uendidit Cæſari dictatori. At Aeſculapio ſummo medico, & ut habitus
eſt, Apollinis filio, aurum interitus cauſa fuit. Similiter M.
Craſſus cum
auro Parthorum inhiaret, profligatus una cum filio & undecim legioni
bus, hoſti ludibrio fuit. Is enim aurum liquidum infundens in rictum in
terfecti dixit: Aurum ſitiſti, aurum bibe. Sed quid multis hiſtoriarum ex
emplis hic nobis opus eſt? cum uideamus diebus ferè ſingulis propter au
rum argentúmue fores effringi, perfodi parietes, miſeros uiatores occidi,
ab iſto rapaci & crudeli genere
curſiones & latrocinia, fures
comburi, latronum artus rota confringi, bella quoque non exitioſa
ijs quibus inferuntur, ſed ijs etiam qui ea faciunt, geri propter eadem.
Quinetiam ea ipſa, dicunt, dant facultatem ad omne flagitium, uirginum
ſcilicet corruptelas, & adulteria, & inceſta, ſtupra denique quæ per uim
ferunturItaque Poetæ cum fingunt louem in aureum imbrem uerſum, atque
illapſum in ſinum Danaes, non aliud uolunt, quàm ipſum auro muniſſe
ſibi tutam uiam, qua ingrederetur in turrim ad uitium faciendum uirgini.
Præterea auro & argento multorum fides labefactatur, emuntur iudicia,
infinita ſcelera eduntur. Etenim ut Propertius inquit,
Aurea nunc uere ſunt ſecula, plurimus auro
Venit honos, auro conciliatur amor.
Auro pulſa fides, auro uenalia iura,
Aurum lex ſequitur, mox ſine lege pudor.
Et Diphilus
Auro puto nihil quicquam potentius,
Illo ſecantur, illo fiunt omnia.
Optimus igitur quiſque iſta meritò ac iure contemnit, & pro nihilo du
cit. Illudque dicit ſenis Plautini:
Odi ego aurum, multa multis ſæpe ſuaſit perperam.
Ibi uero etiam Poetæ acerbe, &
ex auro & argento conflatam. Inprimis autem Iuuenalis:
Quando quidem inter nos ſanctiſsima diuitiarum
Maieſtas, & ſi funeſta pecunia templo
Nondum habitas, nullas nummorum ereximus aras.
Et in alio loco.
Prima peregrinos obſcœna pecunia mores
Intulit, & turpi fregerunt ſecula luxu
Diuitiæ molles.
Et plerique uehementer laudant rerum
pecuniam quondam homines uſi ſunt, & nunc ſimplices quædam natio
nes utuntur. Deinde reliquis metallis grande conuitium faciunt, impri
mis uero ferro, quo nulla pernities maior hominum uitæ afferri potuit:
etenim ex eo efficiuntur gladij, pila, haſtæ, conti, ſagittæ, quibus homi
nes uulnerantur, & cædes, latrocinia, bella fiunt, quæ res cum Plinio
machum
ſili uolucrique, nunc tormentis excuſſo, nunc lacertis, nunc uero pennato,
quam Siquidem ut ocy
us mors perueniret ad hominem, alitem illam fecimus, pennasque ferro de
dimus. Veruntamen miſsile in unius corpore figitur, item ſagitta ſiue e
am mittat arcus, ſiue ſcorpio, ſiue catapulta, at ferreus bombardæ globus
in aerem expreſſus, per
úmue obiectum tam durum eſt, ut ipſum ſuo ictu ſuaque ui non perfringat
Quocirca altiſsimas turres æquat ſolo, et muros firmiſsimos findit,
pit
menta, quæ murum percutiunt, & propugnacula deijciunt, cum bom
bardis comparata, non magnam uim habere uideantur. Quæ
quia horribiles fundunt ſonos & fremitus, non ſecus ac ſi tonitrua eſſent:
emittunt ex ſe flammas coruſcantes, ut fulgetra, ædificia quæque affligunt,
comminuunt, diſsipant, ignem euomunt & incendium excitant, non ali
ter atque fulminum iactus: de noſtræ ætatis impijs hominibus diceretur re
ctius, quàm quondam de Salmoneo, fulmina eos eripuiſſe loui et à mani
bus extorſiſſe, imò uero hanc perniciem hominum ab inferis emiſſam in
terras, ut plures unò ictu concidentes ad ſe raperet orcus. Sed quoniam
nunquam, ſed ex æris & plumbi candidi quadam miſtione, idcirco in æs
& plumbum plura maledicta conferunt, quàm in ferrum. Hocloco eti
am commemorant æneum Phalaridis taurum, æneum
uem, canem ferreum, eculeum, manicas, compedes, cuneos, uncos, lami
nas ignitas. His homines crudeliter torti, confitentur maleficia & facino
ra, quæ nunquam
ſic ex cruciati Plumbum etiam nigrum peſtiferum et nocens eſſe,
eoque liquido puniri homines, ex hoc carmine Horatij, de fortuna loquen
tis conuincitur.
Te ſemper anteit ſæua neceſsitas
Clauos trabaleis, & cuneos manu
Geſtans ahena, nec ſeuerus
Vncus abeſt, liquidumque plumbum.
Vtuero magis odium concitent in hoc metallum, non ſilent de plum
batis & globulis paruarum
cauſam in ipſum Itaque cum natura in profundo terræ metalla pe
nitus abſtruſerit, ad uſus uitæ non ſint neceſſaria, ſpreta ſunt ab optimo
quo que uiro & repudiata, effodienda non ſunt, & cum effoſſa ſemper mul
torum & magnorum malorum cauſa extiterint: ſequitur ipſam etiam ar
tem metallicam
Iſtis autem tragœdijs uiri boni complures ita
biſsimum in metalla concipiant, eaque prorſus non gigni uelint, aut genita
à nemine omnium effodi. Sed quo magis ſingularem illorum integrita
tem & innocentiam bonitatemque laudo, eò maiori curæ mihi erit, ut om
nis error ex eorum animis extirpetur, ac funditus tollatur, utque aperiatur
ſententia uera, & humano generi perutilis.
& ea uſu abdicant, non uident ſe Deum ipſum accuſare, & ſcelerum dam
nare, ut quem res quaſdam fruſtra ac ſine cauſa condidiſſe autument, &
malorum autorem eſſe putent, quæ ſanè ſententia pijs hominibus & peri
tis uiris digna non eſt. Deinde, metalla certè terra non
do, propterea quod ea ab hominibus fodi non uelit, ſed quia prouida ſo
lersque natura
risque
in reliquis elementis aut gigni non poſſunt, quòd ipſis materia deſit, aut
genita in aere, id quod perraro euenit, non reperiunt locum conſiſtendi,
ſed ſua ui ſuoque pondere deorſum in terram feruntur. Cum igitur metal
la ſedem propriam et ſtabilem
iſtos, id quod uolunt probabili Sed di
cunt: quanquam metalla ſunt in terra, ut in proprio ſui ortus loco locata,
quia tamen incluſa & abdita latent in occulto, non ſunt eruenda. Ego au
tem iſtis reprehenſoribus nimium moleſtis pro metallis piſces regeram,
quos occultos & latentes in aquis, marinis etiam, capimus, cum multo
magis alienum ſit ab hominis terreni animalis uita maris interiora, quàm
terræ uiſcera ſcrutari. Siquidem ut aues ad liberè uolitandum per aerem
natura dedit terram, ut in ea habitent, homini præterea ut ipſam colat, &
ex eius cauernis metalla aliaque foſsilia eliciat. Rurſus ijdem dicunt piſci
bus ueſcimur, at foſſilibus neque fames ſitisque depellitur, neque utilia ſunt ad
corpus ueſtiendum: quod eſt alterum argumentum, quo
bare, metalla eruenda non eſſe. Verum homo ſine metallis non poteſt pa
rare ea, quæ ſuppeditant ad uictum & ad ueſtitum. Etenim cum res ruſti
ca maximam uictus copiam præbeat noſtris corporibus, primum nullus
labor abſoluitur & perficitur ſine inſtrumentis, ſiquidem terra ſubigitur
uomeribus & dentalibus, dolabra refo diuntur præfractæ ſtirpes & radi
ces ſummæ, ſemen ſparſum occatur, ſeges ſarritur & runcatur: matura fru
ges falcibus cum parte culmi demeſſa in area deteritur, aut ſpicæ eius reci
ſæ
gantur
munturIam ad fructus
meliores & uberiores capiendos ex arboribus & fruticibus nobis opus
eſt paſtinatione, putatione, inſitione, quæ iterum ſine inſtrumentis fieri
non queunt, ut necliquores, lac dico, mel, uinum, oleum ſine uaſis coer
cere & continere poſſumus: nec tot generum animantes ſine ſtabulis tue
ri à pluuia diutina et à frigore intolerabili. Inſtrumenta autem ruſtica ple
raque ſunt ferrea, ut uomer, dentale, dolabra, dentes quos habet occa, ſar
culum, runcina, falx fœnaria,
pellum, furcæ, ſcirpiculæ: uaſa uero ænea uel plumbea. Atneque inſtru
menta uasáue lignea ſine ferro ſunt fabricata: neque cella uinaria, uel olea
ria, neque ſtabulum, neque ulla alia uillæ pars ſine inſtrumentis ferreis potu
it ædificari. Deinde ſiue ex pecuarijs paſtionibus abducantur ad
taurus, ueruex, hædus & alia eiuſdem generis animalia, ſiue ex uillaticis
auiarius coco tradat pullum, gallinam, eapum, num ſine ſecuribus aut cul
tris animantes ſecari ac diuidi poſſunt? Vt nihil hic dicam de ahenis, et co
calis æneis, quia ad coquendas carnes eundem uſum afferant fictilia, quæ
ne ipſa quidem ſine inſtrumentis à figulo fingi formarique queunt, ut nec
ſine ferro inſtrumenta ulla ex ligno fieri. Cum autem homini præterea
uictum præbeant uenatio, aucupium, piſcatus, nónne uenator ceruum ir
retitum uenabulo tranſuerberat? ſtantem currentémue ſagitta configit?
uel globulo bombardæ traijcit? nónne auceps item tetraonem uel phaſi
anum ictu ſagittæ conficit? aut in eius corpus globulum bombardæ im
mittit? Vt taceam tendiculas aliaque inſtrumenta, quibus capitur attagen
& picus, aliæque ſylueſtres uolucres, ne ſingulas intempeſtiue nuncſpeci
atim perſequar. Piſcator denique nónne hamo & uerriculo capit piſces in
mari, in maritimis uiuarijs, in piſcinis, in fluuijs? At hamus ferreus eſt, &
è uerriculo interdum plumbeas aut ferreas maſſas appenſas uidemus, piſ
ces autem capti plerique mox cultris & ſecuribus in fruſta ſecantur aut ex
enterantur. Sed de uictu ſatis ſuperque dictum: Nunc dicam de ueſtitu,
qui fit ex lana, lino, pennis, pilis, pellibus, corio. Verum oues primo
dentur
ex filis tantum: uel ex filis & pilis fiat pannus. Linum uero uulſum primo
pectitur hamis. mox mergitur in aquas, rurſusque ſiccatur: tum tuſum ſti
pario malleo uel confractum carminatur, deinde extenuatur in fila, poſt
remo texitur tela. Sed artifex panni aut textor num aliquod habet inſtru
mentum non ferreum? uel ligneum ſine ferro factum?
iam ſarcinatori diſ
cin dendus pannus uel tela: num id ſine cultro uel forfice faciet? num
ſuetne populus quidem tranſmarinus pennarum
contextu corporis tegumentum faciet ſine ijsdem inſtrumentis, nec pelli
ones ipſis carere poſſunt cuiuſcunque generis animantium ſuant pelles. Et
ſutor indiget ſcalpri, quo ſcindat coriu: cultri, quo radat: ſubulæ, qua per
foret, ut poſsit Sed hæc tegumenta corporum uel texta
uel ſuta ſunt. Ædificia uero quæ idem corpus tuentur ab imbribus, uen
tis, frigore, calore, non Sed quid plu
ribus uerbis opus eſt? Metallis ex uſu hominum ſublatis, tollitur omnis
ratio & tuendæ ſuſtentandæque ualetudinis, & tenendi curſum uitæ cul
tioris. Etenim homines
ras, ni metalla eſſent, redirent ad glandes atque ſylueſtria poma & pruna:
herbis & radicibus euulſis ueſcerentur, unguibus foderent ſpeluncas, in
quibus noctu iacerent, interdiu in ſyluis & campis paſsim more
uagarentur, quæres quia hominis ratione, preſtantiſsima & optima na
turæ dote, prorſus eſt indigna, adeóne quiſquam erit ſtultus aut perti
nax, ut metalla ad uictum ueſtitumque neceſſaria eſſe, & ad uitam
tuendam pertinere, non concedat? Tum quia metallici plerumque
montes nihil frugum ferentes, & ualles tenebris circumfuſas agris uaſtita
tem exiguam aut nullam inferunt. Poſtremò ubi ſyluæ & nemora ſucci
duntur, ibi fruticum et arborum radicibus extirpatis frumenta ſerunt, qul
noui agri tam uberes breui efferunt fruges, ut damna, quæ lignis carius e
mendis faciunt incolæ, relarciant. Atque metallis, quæ ex uenis conflan
tur, alibi innumeræ uolueres, beſtiæ edules, piſces comparari, & ad loca
montoſa afferri poſſunt. Abeo ad exempla: Bias Prienenſis capta patria
nihil de rebus precioſis exportauit ex urbe, ut uir qui habitus eſt ſapiens,
ab hoſtibus ſibi periculum non metuerit, quanquam hoc de eo dici uere
non poſsit, quod ſe coniecerit in fugam, non magna mihi res uidetur eſſe,
iacturam horum etiam bonorum facere, perdita domo, prædijs, patria
ipſa, qua nihil charius. Quin ego iudicarem Biantem iſtius generis bona
contempſiſse, ac pro nihilo putaſſe, ſi anteaquam patria capta eſſet, ea lar
gitus eſſet cognatis & amicis, aut diſtribuiſſet in egentiſsimos homines:
nam idipſum ſine
ratur Græcia, ui So
crates uero non ſpreuit aurum, ſed docendi precium noluit ſibi perſolui.
At Ariſtippus Cyrenenſis ſi comportaſſet ipſe atque ſeruaſſet
iuſsit ſeruos de ſe abijcere, potuiſſet emereres quæ
tæ neceſſarias & propter egeſtatem non habuiſſet neceſſe adulari Diony
ſium Siciliæ tyrannum, nec unquam ex eo nominatus fuiſſet regius canis.
tem diuitias inquit:
Quid ſimile iſti
Græcus Ariſtippus?
qui ſeruos proijcere aurum
In media iuſsit Libya, quia tardius irent
Propter onus ſegnes, uter eſt inſanior horum?
Inſanit enim qui pluris facit diuitias, quàm uirtutes.
Inſanit etiam qui
eaſdem reſpuit, ac pro nihilo ducit, cum liceat ipſis bene uti. Quod
idem Ariſtippus aliàs aurum ab nauigio proiecit in mare, animo magno
& prudenti eam rem egit. Siquidem cum aduerteret eſſe piratarum ſca
pham, in qua uehebatur, timuit de uita ſua, numerauitque aurum, & cum
id ſponte eieciſſet in mare, tanquam feciſſet inuitus, ingemuit: ſed poſte
aquam euaſiſſet ex periculo, dixit: ipſum aurum perijſſe ſatius eſt, quàm
me perijſſe eius cauſa. Verum eſto, Philoſophi quidam & Anacreon
Teius contempſerint aurum & argentum, Anaxagoras etiam Clazome
nius fundos, qui oues alerent, deſeruit: & Crates Thebanus cum moleſte
ferret ſe rei familiaris, aliarumque curas ſuſtinere, & his animum ſuum in
contemplando diſtrahi, bonis, quæ ualerent octo talenta, relictis, atque
ſumpto pallio & pera pauper omnem curam, cogitationem, operam ad
philoſophiam Num quod iſti philoſophi hæc ſpreuerint, omnes
alij pecuariam rem non curarunt? non coluerunt agros?
non habitarunt
domos? certe multi contrà cum diuitijs affluerent præclare in ſtudijs ſci
entiæ cognitionisque rerum diuinarum &
ſtoteles, Cicero, Seneca. Sed Phocioni non erat
andro ad ſe miſſum accipere. Si enim eo uti uoluiſſet, tam rex quàm ipſe
incurriſſet in odium offenſionemque populi Athenienſis: qui populus
poſtea in uirum illum bonum ingratus fuit: nam eum
biberet cicutam. Quid autem M. Curio, & Fabricio Luſcino minus con
ueniens, quàm aurum ab hoſtibus accipere? qui his machinis ſperabant
eos poſſe labefactari, aut ſuis ciuibus in odium uenire uolebant, ut ipſis
Romanis inter ſe diſsidentibus rempub. funditus euerterent.
Sed Lycur
gus debuerat auro & argento utendi præcepta tradere Spartanis,
per ſe bonas tollere de medio. Babytacenſes uero quis non uidet homi
nes fuiſſe amentes & inuidos? poterant enim auro mercari ea quibus in
digebant: uel ipſum donare finitimis populis, ut eos ſibi donis benefici
is que deuincirent. Poſtremo Scytarchæ ſolo auro argentique uſu damnato,
auaritia ſe non prorſus abdicarunt, quod auarus etiam ſit aliorum bono
rum poſſeſſor, ſi eis non utitur. Nunc
bus res foſsiles iactantur. Itaque aurum & argentum primò uocant peſtes
do quæ tandem res quam poſsidemus, peſtis humani generis non dice
tur? an equus?
an ueſtis?
an denique aliud ſimile?
Vectus autem in equo
inſigni, aut uiator bene ueſtitus cauſa latroni fuerit, ut ab eo occideretur,
num igitur in equis non uehimur, ſed pedibus iter facimus, quia prædo
cædem fecit ut raperet equum? aut num ueſtiti non prodimus?
ſed nudi,
ſimilis
eſt poſſeſsio auri & argenti. Quoniam uero his omnibus
ne carere non poteſt, cauebimus à prædatoribus, & quia ſemper non poſ
ſumus ex eorum manibus effugere, eſt
ratos & nefarios homines ad tortorem & carnificem rapere. Belli etiam
cauſa res foſsiles non ſunt: ut enim cum unus aliquis Tyrannus magno a
more
uſmodi belli in effrenata tyranni libidine eſt culpa, non in facie mulieris:
Ita cum alius cæcus cupiditate auri & argenti bellum infert diuitibus po
pulis, metalla extra cauſam ponere debemus, & omnem culpam in auari
tiam transferre. Nam furentes impetus & turpes
& ciuium Quare
non recte Tibullus in aurum contulit belli culpam, cum inquit:
Diuitis hoc uitium eſt auri, nec bella fuerunt
Faginus aſtabat cum ſcyphus ante dapes.
At Virgilius dicit homicidij culpam in auaritia reſidere de Polyme
ſtore loquens:
Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat, & auro
Vipotitur.
quid non mortalia pectora cogis
Auri ſacra fames?
Et iterum recte, cum loquitur de Pigmaleone, qui Sicheum interfecit.
atque auri cæcus amore,
Clam ferro incautum ſuperat.
Fames enim & cupiditas auri aliarumque rerum reddit homines cæcos.
Atque impia iſta
bro fuit & crimini. Quin etiam auaritiæ tantum dediti, quod eius ſerui eſ
ſent, ſemper illiberales & ſordidi ſunt habiti. Similiter auro & argento,
& gemmis expugnauerit aliquis pudicitiam mulierum, multorum fidem
labefactarit, emerit iudicia, innumera ſcelera fecerit, iterum res foſsiles in
culpa non ſunt, ſed inflammatus atque ignitus furor
cæca & impia cupiditas. Quan quam autem in aurum &
pecuniam potiſsimum dicantur, tamen quia nominatim eam carpunt Po
etæ, ipſorum conuicia infringenda ſunt: quod uno illo fieri poteſt. His
pecunia eſt bono, qui ea bene utuntur: dat damnum aut malum, qui ma
le. Quamobrem rectiſsime Horatius:
Neſcis quid ualeat nummus, quem præbeat uſum
Panis ematur, olus, uini ſextarius.
Atque etiam in alio loco.
Imperat aut ſeruit collecta pecunia cuique,
Tortum digna ſequi potius quàm ducere funem.
At homines ingenioſi & ſolertes cum
onem, qua quondam homines rudes uſi ſunt, & hodie immanes quæ
dam & barbaræ nationes utuntur, qualis eſſet, id eſt, quam difficilis factu
& laborioſa, Ea uero nihil utilius excogitari potuit.
Siquidem parua auri argentique maſſa, precium eſt rei magnæ & grauis.
lime faciunt mercaturas, quibus uita ciuilis uix carere poteſt. Deinde ma
ledicta quæ dicuntur in ferrum, æs, plumbum, neipſa quidem apud uiros
prudentes & graues locum habent. Etenim ut illa metalla
dio, homines certè uehementius efferueſcentes iracundia, & effrenato furo
re incitati, pugnis, calcibus, unguibus, dentibus tanquam feræ certabunt.
Alij alijs fuſtes
etiam homo hominem non ſolum ferro interficit, ſed necat ueneno, inedia,
ſiti: premit faucibus & ſtrangulat,
& ſuffocat,
necis. Tum denique alius feris obijcitur: alius in mactati pecoris cadauer to
tus inſuitur, excepto capite, ſicque uermibus
uarijs immerſum, totum pariter murenæ diſtrahunt: alius oleo incoquitur:
alius oliuo inunctus ligatuſque muſcis & crabronibus
alius uirgis cæſus uel fuſtibus mulctatus neci datur: alius ſaxis facta lapida
tione obruitur: alius præcipitatur ex altis locis. Præterea homo ſine metal
lis cruciatur non uno modo? ut cum carnifex cereis
ſi & alas adurit: uel
ter in fauces tractum, repente & uiolenter retrahit: uel manibus poſt
illigatis, ipſum fune paulatim in ſublime
à trabe religato ſaxum grandis
nique eius artus torto diſtrahit. Itaque ex his intelligimus non metalla eſſe cul
panda, ſed noſtra uitia, iram dico, Sed exiſtit hoc loco quæſtio, utrum res foſ
ſiles in numero
Vniuerſas quidem diuitias Peripatetici in bonorum numero duxerunt, &
modo nominarunt externa, quod neque in animo neque in corpore, ſed extra
ſint. Tum autem ut multa alia
uti ſit in noſtra Etenim boni uiri his bene
utiles: mali, male, eiſque inutiles ſunt. Socratis eſt dictum,
tari, diuitias ad eorum, qui ipſas poſsident mores. Stoici uero
eſt ut ſubtiliter & argute
lerint, non tamen
differens collocarunt. Etenim ipſis uirtus eſt una, bonum, uitium tantum
modo malum, omne reliquum genus indifferens. Itaque ut ipſi de hac re ſen
tiunt, nihil intereſt bene ualeat quiſpiam, an grauiter ægrotet: nihil inter
eſt formoſus ſit an deformis. Denique
Diues ne priſco natus ab Inacho
Nil intereſt, an pauper & infima
De gente ſub dio moreris.
At ego quidem non uideo cauſam cur ei quod naturaliter & per ſe
eſt, inter bona eſſe aliquid loci non debeat. Res foſsiles certè natura creat,
& humano generi præbent
natu, qui cum utilitate mirifice Igitur ipſa deijci de ſuo ſtatu & gra
du quem tenent in bonis Nec uero ſi quis malè ipſis eſt uſus,
Quibus enim rebus bonis malè æque atque bene
uti non poſſumus? Liceat mihi exempla ponere ex utroque genere
Vinum, potus longe optimus, ſi modice bibitur, prodeſt cococtioni cibo
rum, ad ſanguinis ortum iuuat: promouet ſuccos in omnes corporis par
tes: nutricationi bono eſt, nec corpori ſolum, ſed animo etiam utile. Nam
tenebras &
rat: reddit fidentes rebus. Sin immodice bibitur, corpus lædit, & grauibus
morbis opprimit. Vinolentus etiam nihil tacitum tenet: furit & bacchatur,
multaque ſcelera nefaria facit & flagitia. Qua dere Theognis perdoctè ſcri
pſit uerſibus, quos ſic latine reddere poſsumus:
Vina nocere ſolent, auida ſi fauce trahantur,
Si modice biberis, uina iuuare ſolent.
Sed ne diutius morer in externis, uenio ad corporis & animi bona, inter
quæ mihi robur & forma atque ingenium occurrunt. Igitur ſi quis robore
fretus, multum laborat, ut ſe ſuoſque honeſte & laudate alat, eo bene utitur:
Sin ex cæde uiuit & latrocinatur, male. Similiter fœmina pulchritudine exi
mia ſi nupta uiro, ei uni placere ſtudet, forma utitur: ſin
itque in libidinem, ea, ut Pari ratione adoleſcens qui do
ctrinæ ſeſe dat, & artes ingenuas colit, recte utitur ingenio. Qui fingit,
titurVt autem is qui
uinum, robur, formam,
non habet, in
oſus eſt, ita qui res foſsiles eximit ex
meliamRectiſsime igitur
Quæ uirtute pecunia
Exornata nitet, ſuppeditat uias
Non unas bene agas, quibus
Quæ ſors cunque ferens obtulerit tibi.
Vt Sappho.
Sine uirtutis amore hoſpes iniquus
Nocet aurum, at ſociata hæc caput & ſumma bonorum.
Vt Callimachus.
Diuitiæ magnos ſine nec uirtute: nec ipſæ
Virtutes faciunt magnos ſine diuite censu.
Vt Antiphanes.
Nam per deos cur oportet quis diteſcere?
Pecuniæ cur optet habere plurimum?
Quàm poſsit auxiliari ut amicis, gratiæ
Fructumque ſerere Diuarum ſuauiſsimæ.
Argumentis & conuitijs aduerſariorum refutatis colligamus utilitates
metallicæ. Primum autem ea utilis eſt medicis.
Etenim effundit copiam
te ſi nulla alia eſſet cauſa cur ſcrutaremur
fodere deberemus. Deinde utilis eſt pictoribus.
Siquidem eruit genera pi
gmentorum, quibus cum ipſis tectoria picta fuerint, humor allapſus extrinTum utilis eſt architectis.
Etenim inue
nit marmora ad firmitatem magnorum Vti
lis præterea eſt ijs, Nam ef
fodit metalla, è quibus nummi & ſtatuæ aliaque fiunt, quæ poſt
nimenta hominibus quodammodo
Mercatoribus etiam utilis eſt, quod multis de cauſis, ut aliàs dixi, moneta,
quæ ex metallis
Poſtremo cui non eſt utilis? nam ut nunc
guras formant fabri aurarij,
que artifex ſine metallis aliquod opus elegans &
certe ſi non utitur
pidea ſine eiſdem Ex quibus omnibus
fructus quæque Ea uero ne habere
mus quidem niſi ars metallica eſſet Quis igi
tur non intelligit eam eſſe maximè utilem, imo potius neceſſariam huma
no generi? ne plura: Homo metallica carere non potuit, nec ipſum ea care
re uoluit diuina benignitas. Porro quæritur metallica honeſtá ne ſit inge
nuis, an pudenda & inhoneſta. Nos
artes. Cuius enim artis quæſtus non eſt impius, non odioſus, non ſordidus,
illam honeſtam poſſumus exiſtimare. Talem uero metallicæ
quod augeat rem bonis & honeſtis rationibus iam oſtendemus: iure igi
tur inter honeſtas numeratur artes. Primum autem quæſtus metallici, lice
at mihi eam conferre cum cæteris rationibus, quibus magna pecunia quæ
ritur, æquè pius eſt atque agricolæ. Nam ut hic, cum in agris ſuis
cit, quamuis ipſi fructuoſiſsimi ſint, nemini tamen facit
ſuum fodit
men mortalium dat damnum. Omninoque hæc duo genera rei familiaris au
gendæ in primis ſunt liberalia & ingenua. At præda bellatoris plerumque
impia eſt, quod militaris furor rapiat bona tam ſacra quàm prophana. Vt
uero
nis, non poſſunt in eo homines improbi rem atque fortunas amittere, ut non
innocentem & miſeram plebem, ſenes dico, matronas, uirgines, pupillos ſe
cum in eandem calamitatem trahant. Metallicus autem magnas diuitias in
breui congerere poteſt ſine ulla ui, ſine fraude & malitia. Quocirca omni
no uerum non eſt illud uetus prouerbium. Omnis diues aut iniquus, aut
iniqui hæres. De quo tamen quidam contendentes aduerſus nos, inſectan
tur & exagitant metallicos, eosque aut ipſorum liberos dicunt in breui in
geſtatem
do congeſſerint. Nihil enim uerius eſſe illo, quod eſt apud Næuium poe
tam, male parta male dilabuntur. His autem improbis rationibus homi
nes ex fodinis diuites fieri aiunt. Vbi ſpes aliqua metalli
tur, aut regulus magiſtratúsue exturbat fodinæ dominos ex poſſeſsione,
aut callidus & uerſutus aliquis uicinus antiquis poſſeſſoribus infert litem,
ut eos aliqua fodinæ parte ſpoliet: aut præfectus fodinæ ideo indicit domi
poſſeſsionis amittant, ipſe contrà quàm fas eſt amiſſum uſurpet. Aut deni
que præſes fodinæ uenam, qua parte abundat metallo oblinit luto, uel
terris, ſaxis, aſſere, palo tegit, ut aliquot poſt annis, cum domini fodinam Præ
terea colluuies Etenim
ut de multis alijs nihil dicatur, ſed ſolum de his quæ ex uendito & empto
contra fidem fiunt, aut uenas effert fictis
rum partes dimidio carius quàm æſtimentur, poſsit diuendere, aut contrà
aliquid detrahit de earum æſtimatione, ut partes paruo precio mercari poſ
ſit. Hæc crimina cum protulerint in
ſtimationem uiolatam putant. Omnia autem bona ſiue bene ſiue male par
ta fuerint, aduerſo aliquo caſu adflicta
culpa & uitio poſſeſſoris, qui ea uel inertia & negligentia amittit & perdit
uel per luxuriam effundit atque obligurit: uel conſumit largitionibus & ex
haurit: uel ludendo profundit & eijcit:
uelut exhauſta rediuiuus pullulet arca
Nummus & è pleno ſemper tollatur aceruo.
Nec igitur mirum ſi metallici non memores huius præcepti quod dedit
Agathocles rex, fortunam repentinam
cauſis in Præſertim uero cum mediocribus diuitijs
ti
metalla Verum non regulus aut magiſtratus pellit dominos poſ
ſeſsione, ſed tyrannus, qui homines ſubditos non bonis modo honeſte par
tis, ſed etiam uita crudeliſsime priuat. Attamen cum ſolitus ſum inquire
re in eas querelas, quas iſti apud uulgus habent de talibus iniurijs, ſemper
reperio male audientibus cauſam
nis, male dicentibus nullam cur de illis Etenim quod non de
derunt ſymbola ius poſſeſsionis
lo ſunt pulſi. Nam improbi quidam homines uenulas, proximas uenis af
fluentibus aliquo metallo, fodientes in Itaque
eos Iſti igi
tur plerum que graues de eo rumores At aliter cum quæ
dam, ut ſolet, inter uicinos controuerſia eſt orta, ipſam arbitri à magiſtratu
dati dirimunt: aut de ea iudices
ſia ergo dirempta, quia utriuſque partis
de iniurijs
eſt, altera inferior iure non poteſt. Sed ut non magnopere pugnem de hac
re interdum unum aliquem præfectum fodinæ maiorem exigere
dominis, quàm neceſsitas poſtulat. Quinetiam ut
næ præſidem uenam, qua parte abundat metallis, oblinere luto, aut ſtru
ctura tegere, num unius aut alterius improbitas plurimis bonis uiris notam
fraudis inurere poteſt? quid ſenatu ſanctius & integrius ſolet eſſe in repu
blica? nonnulli tamen in peculatu deprehenſi pœnas dederunt.
Num iccir
co honeſtiſsimus ordo Sed certe præ
magiſtri Quare eiuſmodi dolos ad
hibere non poſſunt. Præſides autem
duntur uirgis: ſin furti, Fraudolentos autem eſſe aliquos par
tium Sed num fallere poſſunt
alium quàm
rum? uir ſane prudens, impiger, gnarus huius artis, ſi fides
ptoris ipſi in dubium uenit, mox ſe
laudatam aut
uel Sed dicant, ut is ſibi à dolis cauere poſſit, ſim
plex tamen & qui ſe præbet At non raro uidemus, eum
qui hoc modo
bus ludibrio eſſe. Nam plerumque tam qui ſtudet
uidetur, rei metallicæ eſt ignarus. Itaque cum uena præter
ris metallis abundauerit, tum is qui putabatur deceptus eſſe
decepiſſe damnum. Veruntamen ipſi metallici raro uendunt emúntue par
tes, ſed frequenter iurati uenditores, qui eas uenales tanti
quanti emere uel uendere fuerint iuſsi. Cum igitur magiſtratus ex æquo &
bono iudicet res
bus fallere non facile poſsit, aut ſi fallat, non ferat impune, ſermo
de honeſtate
bet. Deinde metallici quæſtus nemini eſt odioſus.
Quis enim non natura
maleuolus & inuidus
delatæ ſunt? quique hoc amplectitur genus
omni caret crimine? Sed fœnerator ſi uſuram exercet
eam non exhauriat, ex ipſa diues admodum non efficitur. Tum quæſtus me
tallici non eſt ſordidus. Quî enim talis eſſe poteſt, tam magnus, tam copio
ſus, tam pius? Turpe uero & illiberale eſt
coſas & fallaces merces, aut paruo emptis nimis magnum
eaque de cauſa mercator non minori in odio quàm fœnerator eſſet apud ui
ros bonos, niſi haberent
Verum qui hoc loco
quondam
la, eosque aut ſeruos venas fodiſſe: nunc uero metallicos eſſe mercenarios,
utque reliquos opifices in ſordida arte uerſari. Profecto ſi metallica ob hanc
cauſam pudenda & inhoneſta ingenuo homini iudicatur, quod ſerui
dam
coluerint, & nunc apud Turcas colant: nec architectura, quod ſerui quidam
in ea artifices reperti ſint: neque medicina, quod non pauci medici fuerint ſer
ui, neque plures aliæ artes ingenuæ, quod manu capti eas exercuerint. At a
gricultura, & architectura, & medicina, nihilo minus in numero
artium habentur. Nec igitur metallica ea cauſa
Concedamus præterea iſtis quæſtum
didum, nos certe non intelligimus foſſores modo cæterosque operarios, ſed Inter quos
numerari poſſunt reges, principes, reſpub. & in his honeſtiſsimus quiſque
ciuis. Tum denique intelligimus præfectos
des nobilis ille
ſiorum metallis. Attamen conſumere aliquid operæ & laboris in foſsione
uenarum non eſt
talla. Alioqui Ro
manus ſenatus L.Quintium
ſet dictatorem: nec uiros ciuitatis primarios à uillis arceſsiſſet in Simi
liter neque Maximilianus Cæſar noſtra ætate
rum nobilium, qui comites nominantur. Fuit uero ille, cum in metallis Sne
bergi operas daret, egentiſsimus: quare cognomentum habebat pauperis.
Sed non multos poſt annos ex metallis Firſti, quod eſt
gia, diues factus, nomen ex fortuna inuenit. Neque Vladislaus rex in cœtu
metalla eius partis regni Vngarorum, quæ quondam Dacia fuit dicta, for
tunis locupletarunt. Quinetiam ne metallica quidem plebs eſt uilis & ab
iecta. Etenim nocturnis æque ac diurnis uigilijs & operibus exercitata ha
bet duriciam
munera militiæ ſuſtinet. Quippe quæ
tractare ferramenta, foſſas ducere, agere cuniculos, machinas fabricari, one
ra ferre. Quocirca rei militaris periti, eam non modo.
urbanæ plebi præfe
runt, ſed etiam ruſticæ. Verum ut tandem huic diſputationi finem faciam:
cum quæſtus maximi ſint fœneratoris, bellatoris, mercatoris, agricolæ, me
tallici: fœnus autem ſit odioſum, præda crudeliter capta ex fortunis plebis,
non culpa calamitoſæ, impia, quæſtus metallici honeſtate ac decore præſtet
mercatoris lucro: non minus ſit bonus quàm agricolæ, multo uberior.
Quis non intelligit metallicam inprimis eſſe honeſtam? Certe cum
una ſit ex decem maximis rebus optimisque,
modo inuenire, id homo ſtudioſus & diligens rei familiaris
non alia ratione facilius quàm metallica poteſt aſſequi.
De re metallica Libri
primi finis.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER SECVNDVS.
Qvalis eſſe debeat perfectus metallicus, & quæ
contra artem metallicam & metalla atque ipſos me
tallicos uidentur ualere, uel pro eis ſunt, primo li
bro ſatis explicaui: nunc decreui metallicos ampli
us informare. Qui inprimis neceſſe habent ſan
ctè Deum colere, ac ea, quæ dicam, ſcire, &
dare ut quoque opus efficiatur rite atque diligenter.
Etenim diuina prouidentia
norunt ea quæ oportet facere, & curant ut perfici
poſſint, plerumque omnia ſecunda accidant: inertibus
in rebus abſoluendis non ponunt, aduerſa. Nemo certe ſatis habet omnes
artificij metallici partes in animi notione reponere ſine impenſis, quæ faci
endæ ſunt in metalla: uel ſine laboribus quos ſibi ipſe ſumit & ſuſtinet. Ita
que ſi quis facultatem habet id quod opus eſt in
rios, quotquot uult, in operas cuiuſque generis mittet. Vt quondam Soſias
Thracenſis in
cias Athenienſis filius Nicerati. Si nullam
bus operibus Ex quo genere hæc
duo potiſsimum ſunt, ducere foſſas, &
Nam ex his ſæpenumero
bus Illæ aperiunt uenas,
quæ interdum abundant metallis, in ſummo ceſpite inuentis. Siue igitur ar
te, ſiue caſu in eius manus tales arenæ aut uenæ inciderint, quæſtum ſibi in
ſtituere poterit ſine impendio, et ex paupere diues repente fieri. Contrà ue
ro ſi optatis non
Verum cum unus aliquis rei familiaris
ſas
re omnia, quæ effici iuſsit. Quamobrem aut ad fodinam
ut ſe in
um munus negligenter exequatur: aut habitet in propinquis locis, ut & cre
bro metallicas operas interuiſat, & crebrius ad metallum ſe
ſit uenturus, operarijs per nuncium ſignificet. Etenim ſuo aduentu uel eius
denunciatione
ter negotium ſuum agat. Sed cum inuiſerit
det, &
contrà negligentes obiurget atque aliquos ex metallis amoueat, & in eorum
locum ſedulos ſubſtituat.
maneat in metallo. Quæ non ſit manſio deſidioſa & mollis.
Nam metallici
in re familiari augenda diligentis intereſt, frequenter deſcendere in
& aliquid temporis conferre ad naturam
Nec id ſolum agere debet, ſed interdum aliquos labores ſuſcipere: non ut in
ijs ſe frangat, ſed ut & ſua diligentia mercenarios excitet, & eos doceat
Etenim bene ſe habet metallum, in quo quid faciendum ſit non præſes mo
do, Quocirca barbarus quidam, ut eſt apud Xe
nophontem recte reſpondit regi, oculus domini ſaginat equum, nam dili
gentia domini omnibus in rebus ualet At cum multi
penſas faciunt in metalla, ipſis
fodinarum eligere, item præſides. Quia enim plerunque ſua homines
aliena negligunt, non poſſunt illi ſua curare, quin aliena curent, nec aliena
negligere, ut ſua non negligant. Quod ſi nemo ex ipſis eiusmodi
onera ſuſcipere uelit, aut ſuſtinere poſsit, è re
misQuondam certe hæc res curæ fuit præfectis metallorum: ſiue
domini eſſent reges, ut Priamus
fuerunt in Berimo monte, Gyges, Alyattes, Crœſus eorum, quæ
oppidum deſertum inter Atarneam & Pergamum: ſiue reſpub. ut Cartha
ginienſes
ſtres, ut Athenis fodinarum Laurei montis. Hoc porro rationibus domini
artis adhuc ignari maxime conducit, ſumptum
nere non in foſsione uenæ unius, ſed plurium. Nam qui ſolus impenſas fa
cit in unam aliquam fodinam, ſi ſecunda fortuna ipſi uenam
tallis alijsque foſsilibus elargitur, ampliſsimæ pecuniæ fit dominus: ſin ad
uerſa inopem & ſterilem, in omne tempus perdit omnino omnem
quem in eam impendit. Qui uero nummos
plures uenas alicuius loci nobilitati copia
& operam, ſed ipſius optatis plerumque fortuna reſpondet. Cum enim ex du
odecim uenis in quas
non reddat modo pecuniam impenſam, ſed det præterea
res metallica ampla & fructuoſa, cui duæ uenæ aut tres, aut quatuor plu
résue effundunt metalla. Xenophontis autem non
ſilium
detrimento uoluerint quærere. Sunt, inquit, Athenienſium decem tribus.
Itaque ſi ciuitas ſingulis dederit ſeruos pares numero, atque ipſæ
tuna nouas uenas ſecuerint, hoc ſane modo ſi una inuenerit uenam argenti
diuitem, utique uniuerſis, id quod habet utilitatem, oſtendet: ſin duæ tribus
inuenerint, aut tres, aut quatuor, aut dimidia earum pars, profecto hæc o
pera utiliora fient. Spem enim omnes tribus fruſtrari,
ſimile. Quamuis autem hoc Xenophontis
men ei locus non eſt in ullis ciuitatibus, niſi liberis & opulentis. Nam quæ
in regum & principum ditione ſunt, uel tyranni dominatu premuntur, ſine
eorum permiſſu non audent facere tales impenſas. Quæ præditæ ſunt par
uis opibus ac facultatibus, præ indigentia non poſſunt: tum etiam, ut mos
eſt noſtrorum nullos habent ſeruos, quos tribubus elo
care poſſent. Quare hodie qui cum poteſtate ſunt, nomine rerumpub.
im
penſas agunt in metalla, non aliter ac priuati homines. Nonnulli uero do
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
transcription missing frames 31-106
P
P
Tam
mox eos alteris, ex philyris tiliæ factis, quod hi nihil, illi multum remittant, Atque hos in æquatam planiciem
Primo quidem
per deuexam montis partem deſcendentem obliquè. Deinde funiculum ſe
cundum, cui longitudo eſt cuniculi, ſub puteum agendi, rectà collocant, ut
altero capite primi funiculi caput inferius attingat: tum tertium
rectà. locant: & quidem ſic ut ſuperiori ſuo capite ſuperius primi funiculi ca
put contingat, inferiori Huius au
tem tertij funiculi altitudinem ad inſtrumenti, cui index eſt, partem,
ad perpendiculum reſpondentem, exigunt: cuius funiculi longitudo putei
altitudinem demonſtrat.
F
S
Quidam uerò menſores, ut ratio altitudinis putei dimetiendæ certior ſit
quinque funiculis extentis utuntur: primo obliquè deſcendente, duobus, ſe
cundo ſcilicet & tertio, quibus eſt cuniculi longitudo, duobus, quibus pu
tei altitudo: quo ſanè modo conſtituunt quadrangulum, in duos triangu
los æquales diuiſum: qui magis ad ueritatem dirigit.
F
Q
Atque hæ rationes altitudinis putei & longitudinis cuniculi dimetiendæ
tunc ueræ ſunt, cum uena atque ſic etiam puteus uel putei uno eodemque teno
re rectà uel obliquè uſque ad
ctà ad puteum pertingit: at cùm uterque modo in hanc, modo in illam
ſe flectit, ſi neutrius ſpacium fuerit perfoſſum, nemo omnium
acri eſt ingenio, ut quantum de recto curriculo deflectant animo poſsit cer
nere: ſin totum alterutrius, de alterius quidem longitudine, de alterius uerò
altitudine facilius poſſumus exiſtimare: itaque locus cuniculi, qui eſt ſub pu
teo iam primum fodi cœpto, ex dimetiendo ſic diſcitur. Ad os cuniculi pri
mò figitur tripus, itemque ad puteum, qui fodi cœpit, aut ad locum in quo fo
dietur puteus. Tripus autem fit ex tribus palis in terram infixis, & aſſerculo
quadrangulo, ſuper quem inſtrumentum, partes mundi indicans, ſtatuitur,
in palos impoſito & ad ipſos affixo. Deinde ab inferiori tripode rectà in ter
ram demittitur funiculus pondere grauatus: iuxta quem
tur in cuniculum uſque ad eum finem, dum nullum fundamenti uel tecti ue
næ angulum attingat: poſtea à funiculo, ex inferiori tripode pendente, funi
culus tertius, item affixus rectà ſurſum uerſus per decliuem montis partem
ducitur uſque ad palum tripodis ſuperioris, atque ad eum alligatur et affigitur:
ut autem altitudinis dimenſio certior ſit, unum & idem latus funiculi, ex in
feriori tripode pendentis, contingat tertius iſte funiculus, quod ſecundus,
in cuniculum ductus, contingit: his omnibus ritè factis menſor cùm iam fu
niculus, rectà in cuniculum ductus, angulum ſiue fundamenti ſiue tecti ta
cturus eſt, in ſolum cuniculi collocat aſſerem, & ſuper eum ſtatuit
altero, cui item index, libro tertio à nobis deſcripto. Ad utrumque autem, tan
quam ad regulam & normam, decernit utrum funiculi extenti rectà
ad extremam cuniculi partem, an modo rectà tendant, modo ad fundamen
tum uel tectum declinent: utrumque inſtrumentum in partes diuiſum eſt: ſed
quod habet indicem, quem regit magnes, in quatuor & uiginti: orbis uerò
in ſedecim. Etenim primò in quatuor principales, quarum quæque rurſus in
quatuor: utrique ſunt circuli cerati, uerum ei, quod habet indicem, ſeptem: al
teri, tantum quinque. Hos circulos ceratos menſor ſiue hoc ſiue illo utatur in
ſtrumento, pungit, ipſis punctis ordine notans partes, in quas funiculi di
uerſis modis extenduntur. Sed orbis præterea foramen habet ex eius exti
ma parte circulari ad punctum uſque pertinens: in quod cochleam ferream,
ad quam ſecundum funiculum alligat, immittit & uerſando in aſſerem infi
git: ut etiam orbis maneat immobilis. Ne uerò funiculus ſecundus & dein
ceps alij extenti, de cochlea detrahantur, cauit ferro graui, in cuius foramine
cochleæ caput includit: at alterum
ramine, tantummodo ad cochleam apponit.
I
A B C D E F G,
Hic inſeratur pagina, picturam Orbis quinque circulorum
ceratorum continens.
Vt autem inſtrumentum in priorem uel poſteriorem partem non incli
net, atque ita nec menſura in maiorem quàm par ſit, longitudinem excreſcat,
ſuper ipſum libellam ſtatiuam collocat: cuius ligula, ſi inſtrumentum in neu
tram partem propenderit, nullos numeros, ſed
Ponatur fol. 100.
O
D. E. E
C
F
L
Sed cùm iam menſor ſingulis cuniculi angulis diligenter obſeruatis tan
tam eius partem dimenſus fuerit, quantam dimetiri debuit, ſub dio in æqua
ta planicie rurſus ſingulis angulis non minori diligentia obſeruatis, eodem
modo dimetitur: atque primò ad quenque angulum, prout trianguli ratio &
ars hoc poſtulant, rectum funiculum, tanquam lineam, adijcit. Deinde funi
culum, per deuexam montis partem
feriori capite prius huius recti funiculi caput attingat: tum tertium funicu
lum ſimiliter rectà, & quidem ſic ut ſuperiori ſuo capite ſuperius ſecundi fu
niculi caput contingat, inferiori poſterius primi funiculi. Tertij autem funi
culi longitudo altitudinem putei, ut ſuprà dixi, demonſtrat ſimul et partem
caniculi, ad Si uerò ad cuniculum pute
us unus uel plures per intermedias foſſas latentes & puteos pertinuerint,
menſor à proximo, qui ſub dio eſt, orſus, breuius & citius altitudinem fodi
endi putei dimetitur, quàm ſi ordiatur ab ore cuniculi. Primò autem inter
uallum ſubdiale, quod eſt inter puteum effoſſum & effodiendum metitur:
tum omnium puteorum, quos metiri oportet, obliquitatem, &
ſarum latentium, quibus quodam modo
ad cuniculum. Poſtremò cuniculi partem, atque his omnibus ritè factis altitu
dinem putei & Sed
interdum ibi puteus rectus admodum altus fodiendus eſt, ubi prius eſt ob
liquus: & quidem iccirco ut onera machinis directo ſurſum ſubleuari & ex
trahi poſsint: ſub dio certè ea, quam uerſant equi: intra terram eadem & ijs
quas impetus aquarum circumagit: itaque talem puteum ſi neceſſe fuerit fo
dere menſor primò cochleam ferream uerſando in ſuperiorem ueteris pu
tei partem infigit: atque ab ea funiculum demittit uſque ad primum angulum,
ubi rurſus infigit cochleam, rurſuſque demittit funiculum uſque ad ſecundum
angulum. Id autem iterum ac ſæpius facit, & quidem uſque eò dum funiculus
ad imum puteum pertineat. Deinde ad quamque funiculi partem inferius ap
plicat hemicyclium, & ſemicirculum ceratum prope quamque lineam, quam
ligula demonſtrat, pungit, & numero, ne perturbetur ordo, ſignat: tum ſin
gulas funiculi partes altero funiculo, ex philyris tiliæ facto, dimetitur: po
ſtea cùm ex puteo redijt, ſecernit ſe ab alijs & puncta ex hemicyclij ſemicir
culo cerato transfert in aliquem orbis circulum, item ceratum. Poſtremò fu
niculis in æquata planicie extentis angulos, ut trianguli ratio hoc poſtulat,
metitur: ac docet qua parte fundamenti, qua tecti ſaxa
teus rectà deſcendat. Quod ſi menſor fodinæ dominis oſtendere debeat lo
cum foſſæ latentis uel cuniculi, in quo puteus etiam rurſus uerſus
ſit ut citius perforetur, ab inferiore foſſa latente uel cuniculo dimetiendi ini
tium facit ſpacio ferè unius anguli ultra eum locum, ad quem putei foſſa de
preſſa pertinget: ubi eam foſſam latentem uel cuniculi partem uſque ad prio
rem puteum, qui ab ipſa ad ſuperiorem pertinet, dimenſus fuerit, eius quo
que putei obliquitatem hemicyclio uel orbe ad funiculum applicato meti
tur. Deinde ſimiliter ſuperiorem foſſam
in ea foditur & ſurſum uerſus perforandus ſit: tum iterum in æquata plani
cie funiculis omnibus extentis, & quidem ultimo ſic ut ad primum
cuniculi ſurſum uerſus
puteus perfodi poſsit. Dixi de priori
Cùm una uena propius ad
qui nuper uenerunt in
ue puteum fodiant, in ueterum dominorum quadratum nullo iure inua
dunt, aut inuadere uidentur: quocirca hi plerumque ius ſuum repetunt, aut
perſequuntur iudicio. Sed menſor uel ipſe controuerſiam inter dominos di
rimit, uel arte ſua iudices inſtruit ad decernendum, ut alter ab alterius metal
lo manus abſtineat. Itaque primò utriuſque partis fodinas metitur funiculis ca
nabinis & ex philyris tiliæ factis: & ad eos orbe, uel inſtrumento, cui index
eſt, applicato punctis notat partes, in quas extenduntur. Deinde funiculos
in æquata planicie extendit: tum ab ea parte, cuius domini ſunt in antiqua
quadrati poſſeſsione orſus alteram uerſus, ſeu in uenæ tecto ſeu in funda
mento fuerit, tranſuerſarium funiculum rectà ſecundum ſextam inſtrumen
ti, cui index eſt, partem tendit ſpacio paſſuum trium & dimidij: atque ueteri
bus dominis Quod ſi
culis uel foſsis latentib. aduerſis fodiatur, menſor prius expendit
cuniculum uel foſſam latentem, poſterius ſuperiorem, & conſiderat quan
tum uterque paulatim altior factus ſit: utrinque
tentos ſic manu comprehendunt & tenent, ut nihil remittant: utrinque men
ſor perticas, longas paſſum dimidium, funiculis ſupponit: & poſteriori qui
dem parte bacillum breue, quoties eo ſibi opus eſt, perticæ: ſed quidam ad
perticas funiculos, ut minus uacillent, alligant. Libram uerò menſor, ut certi
us utrinque expendere poſsit, ad medium funiculum appendit: atque ex ea re
cognoſcit utrum alter cuniculus magis quàm alter, ſimiliter altera foſſa la
tens magis quàm altera aſſurrexerit. Deinde utrinque obliquitatem
metitur, ut utrinque eorum rectitudinem habere poſsit. Tum facile perſpicit
quot paſſuum ſpacium perfodiendum reſtet. Cuniculus autem quiſque, ut di
xi, centum paſſuum ſpacio altior uno paſſu fieri debet.
L
At menſores Alpini cum cuniculos, in altiſsimos montes actos, metiri ſo
quibus ſunt cochleæ conſtant, ut eas breuiores facere poſsint: utuntur funi
culo, ex philyris tiliæ facto, ad quem alligatæ ſunt ſchœdæ, numerum paſſu
um indicantes:
quamque inſtrumenti, in poſteriorem perticam impoſiti partem, quam ligu
la, & funiculus extentus, per eius tria foramina penetrans, demonſtrant, &
numeros paſſuum notant: eadem ligula indicat utrum funiculus in
uel poſteriorem partem inclinet. Penſilis autem, ut in libra, non eſt, ſed ad
inſtrumentum affixa, in eo quaſi iacet: ſed cuniculos iccirco metiuntur ut ſci
re poſsint quot paſsibus facti ſint altiores: quot paſſus inferior à ſuperiori
diſtet: quot paſſuum interuallum, nondum perfoſſum, ſit inter foſſores, qui
aduerſi cauant unam eandemque uenam uel
rum altera in
I
Sed redeo ad noſtras fodinas.
Si menſor intus in cuniculis, uel foſsis
tibus
mo
eo
ſignum eſſe Deinde
ta planitie extentis ab ea ſupremi parte, quæ ſtipitem
ſus
dit
ſarius pertinet, ablata demonſtrat quo loco
ſit in Inciditur
Vt enim magiſter me
gni cauſſa
Si uerò in puteo uenæ, nuper fodi cœptæ, terminos areæ pangat, primo ei
us putei
to, metitur et Deinde
ſigna terminalia ſunt
metitur:
& ſigna in ſaxis incidit. Quod ſi
latente, quæ ſub hac eſt,
los angulos notans metitur: & in inferiore foſſa
eum locum, in cuius ſaxo exiſtimat
ſæpius dixi, in planicie extendit. Etſi uerò uena ſe in inferiore foſſa latente a
liter ac in ſuperiore, in qua primum
dit, tamen in inferiore Etenim ſi
rius
næ aliquid de poſſeſsione detrahitur, alteri datur. Si præterea acciderit ut ſi
nale in ſaxo incidit. Poſtremò menſor interdum rei in ueritatis lucem profe
rendæ gratia areæ terminum pangit in his locis, in quibus iam antè multa ſi
gna terminalia in ſaxis ſunt inciſa. Tunc uerò à ſtipite terminali, ſub dio in
terram infixo, orſus primò uſque ad
titur
& ab eo
ſtipitem, qui ipſi eum dimetiendi finem ſignificet, in
terra ab eo loco, in quo deſitum eſt, rurſus incipit metiri tot puteos & foſſas
latentes, quot meminiſſe poteſt. Mox redit in planiciem: & iterum à ſecun
do ſtipite orſus metitur: atque id facit uſque ad foſſam latentem, in qua ſignum
terminale in ſaxo eſt incidendum: ad extremum à ſtipite terminali, primum
in terra fixo, orſus tranſuerſarium funiculum rectà tendit uerſus ultimum,
qui infimæ foſſæ latentis longitudinem demonſtrat: & qua parte eum attin
git, ea uerè iudicans ſignum hæreditarium in ſaxo incidit.
De re Metallica Libri V. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER SEXTVS.
Dixi de uenarum foſsionibus, de
ris, de
ſtructionibus, de arte menſoris: nunc dicam primò
de ferramentis, quibus uenæ ſaxaque
inde de uaſis in quæ conijciuntur globæ
xorum,
trahi uel euehi uel efferri poſsint: atque etiam de ua
ſis aquarijs & canalibus: tum de diuerſi generis ma
chinis: poſtremò de malis
dum
Ferramenta
præterea, laminæ, bracteæ, mallei, bacilla, conti, ligones, uerricula, batilla.
Sed eorum, quæ proprio nomine
quæ ferè non figura, ſed longitudine uel craſsitudine inter ſe differunt: ete
nim
in
que præter Primùm quidem, quo foſſores quotidie
utuntur, longum eſt dodrantem: latum, ſeſquidigitum: craſſum, digitum. In
ſecundo eſt eadem quæ in primo latitudo, itemque craſsitudo, ſed
duos dodrantes, quo foſſores duriſsimas quaſque uenas ſic findunt, ut rimis
fatiſcant. Tertium eandem quam ſecundum
lò latius & craſsius eſt: quo fodiunt ſolum eorum puteorum, qui paulatim
colligunt aquas. Quartum ferè longum eſt palmos tres & digitum unum:
craſſum, digitos duos: ſuprema parte
ut cætera cuſpidatum. Hoc uenas duriores
ti foramen à ſumma parte diſtat palmum: ſecundi & tertij, digitos ſeptem.
Quodque uerò circa foramen hinc illincque extuberat, in id indunt manubri
um ligneum: quod altera manu tenent, cùm ferramentum, ad ſaxa applica
tum, malleo feriunt. Hæc ferramenta maiora uel minora, prout res hoc po
ſtulat, fabricari ſolent. Omnia retuſa fabri ferrarij rurſus, quoad fieri poteſt,
acuunt. At cuneus plerunque longus eſt palmos tres & digitos duos: latus,
digitos ſex: ſumma parte ad palmi altitudinem craſſus digitos tres, deinde
paulatim tenuior, ut ima fiat acutus. Sed lamina alta & lata eſt digitos ſex:
ſumma parte craſſa digitos duos, ima ſeſquidigitum. In bractea uerò eſt ea
dem, quæ in lamina altitudo & latitudo, ſed admodum tenuis eſt. His omni
bus, ut proximo libro explicaui, utuntur cum uenas duriſsimas excindunt.
Atque etiam cunei, laminæ, bracteæ modo maiores, modo minores ſolent
confici.
F
Q
M
mento incluſum
Mallei quoque duplices ſunt: minores,
nu tenent: maiores, quorum utraque: in illis, quod ad magnitudinem et uſum
pertinet triplex eſt differentia: minimo, tanquam leuiſsimo, percutiunt ſe
cundum
ſus eſt digitos duos. In maioribus uerò bipartita eſt uarietas: paruis
ferramentum feriunt, magnis cuneos in fiſſuras impingunt: illi lati & craſsi
ſunt tres digitos, hi quinque, & longi pedem. Omnes autem media parte, in
qua eſt foramen manubrij capax, extuberant: ſed maioribus manubria ſunt
imbecilliora, ut operarij mallei pondere inclinatiore uehementius ferire
poſsint.
M
M
M
M
Bacillum ferreum item duplex eſt: utrumque ima parte acutum, ſed
teres, quo puteum, aqua plenum, cùm ad eum pertinet cuniculus,
alterum
conto detrudi non poſſunt. Eſt autem contus metallicorum, ut nautarum,
pertica oblonga in capite ferrum habens.
B
Sed ligo metallicus differt à ruſtico: nam hic ima parte latus et acutus eſt:
Similiter
rutrum & batillum nihil diſtant à uulgaribus. Altero conuerrunt terras &
glareas, altera eaſdem inijciunt in uaſa.
L
Terræ
mentis exciſæ in uaſis aut corbibus aut ſaccis è puteis
capſis Vaſa ſunt
duplicia: quæ non materia,
rè
neutris enim certa eſt capacitas, ſed ſæpius uaria. Vtraque conficiuntur ex aſ
ſeribus & duobus circulis ferreis,
ciuntur: nam colurni & querni aſſerib.
durant. Maiorib. ut aſſeres ſunt craſsiores & latio.
es, ita
ut plus firmitatis & roboris habeant, octona bacilla ferrea ſunt, aliquantum
lata: quorum quaterna ex ſuperiori circulo deorſum
quaſi obuia ex inferiori ſurſum:
cus duobus uel tribus bacillis Sed
tranſuerſum: utraque
nent: utraque
ut expeditius moueri poſsit: utraque multo altiora quàm latiora ſunt,
ſumna
di poſsint. In minora fermè pueri, in maiora uiri terras è ſolo putei trahunt
rutro, reliquas res foſsiles batillo in ea inijciunt, uel manibus ingerunt: ex
qua re ingeſtores ſunt nominati: mox ſemicirculo ferreo funis ductarij
cum
circumagunt. Quidam uerò in uaſorum locum
tundem capiant, aut, quod leuiores quàm uaſa ſint, etiam plus. Quidam ſac
cis, ex taurinis tergoribus factis, pro uaſis utuntur: quorum ſemicirculos fer
reos unco
ni ſimul extrahuntur, tres demittuntur, tres à pueris implentur: hi Snebergi
uſitati ſunt, illæ Fribergi.
V
di
Quod
duas, ut id quod equi trahunt: ipſum rebus foſsilibus refertum ex cuniculis
uel caſis ab operario euehitur: ſed hoc modo formatur. Aſſeres duo longi
circiter quinque pedes, alti
mæ futuræ ad unius pedis Deinde primæ excauantur, ut in
foraminibus circularibus axiculi capita circumagi poſsint. Mediæ uerò bis
perforantur & prope
tur aſſeres, recipiant: & in medio, ut capitula
rum: atque claui, in his capitibus foras eminentibus infixi, totam firmant com
pagem. Ex poſtremis aſſerum longorum partibus fiunt manubria:
capitula inferius ſunt reflexa, ut firmius manibus teneri poſsint. Sed rotula,
quia unica, neque modiolum habet, neque circum axiculum uerſatur,
ipſo circumuertitur: à curuaturis enim, quas
dij tranſuerſarij, in eas incluſi, per medium axiculum penetrant in oppoſitas
curuaturas. Axiculus
trumque teres ut in foramine uolui poſsit: hoc ciſium terris & ſaxis
perarius euehit, inane reuehit. Eſt præterea metallicis
dius, quo hi, qui terram, cum lapillis nigris permiſtam, lauant, riuis in eam
deductis, utuntur. Eius
geſta non decidat.
C
R
Capſa
tuor, lata & alta circiter pedes duos & dimidium: ſed quia ei figura eſt qua
drangula, tribus laminis
bacillis ferreis munitur: ad ipſius fundum duo axiculi ferrei ſunt affixi,
quorum capitula utrinque orbiculi lignei uerſantur: qui, ne ex axiculis immo
bilibus decidant, paruis clauis ferreis cauetur: ut magno illo obtuſo ad Eam capſam ue
ctor ipſius partem poſteriorem manibus tenens & protrudens euehit onu
ſtam rebus foſsilibus, uacuam reuehit. Quoniam uerò cùm mouetur,
efficit, qui nonnullis uiſus canum latratui ſimilis, canem uocarunt. Hac ca
pſa utuntur ſi quando ex longiſsimis cuniculis onera euehunt, & quòd mo
ueatur facilius, & quòd grauius onus ipſi poſsit imponi.
C
ferreus
M
Sed alueos cauant ex ſingulis arborum truncis: quorum minores longi
ſunt plerumque duos pedes, lati unum: hos metallo refertos, præſertim cùm
multum non effoditur, è puteis & cuniculis uel humeris egerunt, uel funicu
lis, ex collis pendentibus, deuinctos efferunt. Veteres quicquid effoſſum e
rat humeris egeſsiſſe Plinius autor eſt. Verùm ea ratio
rum quia plures homines magnis laboribus defatigat, & multa pecunia in
operas erogatur, ſpreta à noſtris & repudiata. Maiorum autem
gitudo eſt ad tres pedes, latitudo palmi pedalis: in quibus terras metallicas
A
At aquaria uaſa differunt uſu, quem habent, & materia, ex qua forman
tur. Nam
dam aquarum plena machinis extrahuntur, ut moduli et bulgæ. Alia ſunt li
gnea, ſicuti ſitulæ & moduli: alia ſcortea, ueluti bulgæ. Moduli
rij æque ac uaſa, in quæ res aridæ ingeruntur, duplices ſunt, minores & ma
iores: ſed hi moduli diſtant à uaſis ſumma parte, quam
& quidem iccirco ne, cùm ex puteis, maximè multum deuexis, trahuntur &
illiduntur aſſeribus, aquæ effundantur. In hos modulos aquas ſitulis infun
dunt, quæ ſunt lignea uaſcula, non ut moduli in ſummo anguſta, neque uin
cta circulis ferreis, ſed colurnis, quod neutrum neceſsitas flagitet: atque
hic etiam moduli minores extrahuntur ea machina, quam
uerſant homines: maiores ea quam equi
circumagunt.
M
Sed bulgas noſtri nominant maximos illos utres aquarios, qui conſtant
ex taurinis tergoribus duobus, uel duobus & dimidio: ex his bulgis tritis
& uſitatis primò excidunt pili, atque glabræ & candidæ fiunt. Poſt id tempo
ris rumpuntur. Quod ſi parum, in partem
ticula immittitur, ac in ipſius ſtrias bulga rupta undique illigata ſuitur: ſin
multum, eam reſarciunt particula tergoris taurini. Bulgæ autem unco cate
næ ductariæ implicatæ & demiſſæ merſantur in aquis, & quàm primum
eas hauſerint machina maxima extrahuntur: duplices uerò ſunt: al
teræ per ſe hauriunt aquas: in alteras batillo ligneo agi
tatæ quodammodo infunduntur.
B
aquæ pala agitatæ infunduntur
Aquas autem, ex puteis extractas, excipiunt canales, uel infundibula, per
quæ tranſmittuntur in canales: ſimiliter aquæ è lateribus cuniculorum efflu
entes in canales deriuantur. Hi
coniunctis ut aquas profluentes poſsint continere: ex ore cuniculi uſque ad
extremam eius partem pertinent aſſeribus contecti, ne terra uel
incidens Quòd ſi multus limus paulatim in ipſis
ſubſederit aſſeribus ſublatis purgantur, ne, quod etiam tunc eis accidit, ob
ſtruantur & obturentur. Quos autem canales metallici extra terram infun
dibulis quæ ſunt ad caſas puteorum, ſubijciunt, eos plerunque cauant
ex ſingulis arboribus. Infundibula uerò ferè conficiuntur
ex quatuor aſſeribus ſic inferius exciſis & con
iunctis, ut ſumma infundibulorum
pars fiat latior, angu
ſtiorima.
C
Quæ ſint ferramenta
Tractorijs
onera ex puteis Spiritales aerem
cuniculos uel puteos: quod ni fiatin
ſpirandi difficultate non poſſunt. Scanſoriæ ſunt ſcalæ
tallici deſcendunt in puteos: & ex eis rurſus aſcendunt.
& diuerſæ ſunt formæ: & quædam ex ipſis multùm artificioſæ: &, niſi ego
fallor, ueteribus incognitæ: quæ iccirco inuentæ ſunt, ut & aquæ trahi poſ
ſint ex terræ profundo, ad quod nulli cuniculi
teis, quos item nulli
rum non ſed
ſunt uſitatæ, Tigna duo, quàm puteus paulo lon
giora, collocantur: Eorum partes ex
tremæ habent foramina, in quæ pali, ad imum cuneatiores, immiſsi altius in
terram adiguntur ut maneant immobilia. Habent præterea formas, in qui
bus incluſa ſunt capita duorum tignorum
dextrum putei latus occupat: alterum tantum abeſt à ſiniſtro, ut inter ipſa
locus ſit aptus ad ſcalas affingendas: in horum tignorum tranſuerſariorum
formis, quæ in media eorum ſunt parte, ſtipites uel aſſeres craſsi infiguntur
& configuntur clauis ferreis: in quorum ſtipitum uel aſſerum caua craſsis la
minis ferrata conijciuntur ſuculæ capita: utrumque autem caput, ex ſtipitis
aut aſſeris cauo foras
gi
gitos
religatur: at utraque eiuſdem anſa habet
implicatur: itaque uectibus coacta ſucula dum uoluitur ſemper alterum uas
onere plenum ex puteo extrahitur in eundem demittitur uacuum. Cogunt
autem ſuculam uiri duo robuſti, uterque prope ſe
uas ei propius fuerit extractum, exoneret. Duo uerò uaſa plerunque
ciſium. Quare ubi quatuor extracta fuerint uterque ſuum ciſium ex caſa eue
hit et euertit: ita fit, ut ſi putei fodiantur profundi, collis aſſurgat circa machi
næ caſam. Quod ſi uena
mine remoto profundunt: ſi fœcunda, ſeorſim exonerata ſeruant, tundunt,
lauant. At cùm uaſa aquaria extrahunt, ea euertentes aquam per infundibu
la tranſmittunt in canalem, per quem effluit.
T
P
L
F
Altera machina, qua metallici, cùm putei ſunt altiores, utuntur, à prima
differt rota, quam præter uectes habet: eam, ſi pondus altè non extrahitur,
unus uectiarius uerſat, rota in alterius locum ſuccedente: ſin altius, tres, rota
in quarti locum ſubſtituta. Etenim ſucula ſemel mota rotæ uolubilitate iu
maſſulæ plumbeæ appenduntur, uel in aſſerculis, ad eam affixis, includun
tur, ut cùm uerſatur pondere depreſſa ad motum propenſior fiat. Quidam
eadem de cauſa duo uel tria uel quatuor bacilla ferrea includunt in ſucula,
eorumque capita maſſulis plumbeis aggrauant: ſed iſta rota differt à rota cur
rus, & ea, quam fluminis impetus uerſat. Etenim caret pinnis, quæ rotæ,
quam uertit flumen, ſunt: caret modiolo, qui eſt currus rotæ. Eius autem lo
co habet ſuculam craſſam: in cuius formis inferiorum radiorum capita ſunt
incluſa, ut ſuperiora in curuaturarum formis: cùm tres uectiarij hanc machi
nam torquent in orbem, tunc ad alterum ſuculæ caput quatuor uectes re
cti ſunt, in eo incluſi: ad alterum unicus ille in metallis uſitatus, qui è duo
bus membris conſtat: quorum teres, quod
ditur: quadrangulum, quod rectà aſſurgit, duas habet formas, in inferiore
membrum teres includitur, in ſuperiore ſuculæ caput. Hunc uectem unus
circumagit, illos duo: quorum alter eos trahit, alter trudit. Omnes uerò ue
ctiarios, quamcunque
magnum laborem ſuſtinere poſsint.
S
R
Tertia machina minus fatigat operarios, cùm onera maiora ſubleuet.
Et
ſi uerò tardius, ut omnes aliæ machinæ, quibus tympana ſunt, tamen altius:
nempe ad pedes centum & octoginta: quæ ſic ſe habet axis ſtatuti codaces
ferrei uerſantur in duobus catillis ferreis:
co in terra locato, ſuperior in trabe: axis ille inferiore parte habet orbem, ex
craſsis aſſeribus coagmentatis & compactis factum: ſuperiore tympanum
dentatum: id axis ſtrati tympanum quod ex fuſis conſtat, circumagit: circa
hunc axem, cuius codaces uerſantur item in ferreis tignorum catillis, ducta
rius funus eſt inuolutus: operarij duo manibus quidem, ne cadant, prehen
dentes & tenentes perticam, ad duo tigna ſtatuta affixam, pedibus uerò ta
bellas retrò trudentes machinam circumagunt: quoties autem uas unum, re
bus effoſsis plenum, extraxerunt & ſubuerterunt, toties contrariè
uerſantes alterum extrahunt.
A
dentatum
F
Quarta machina ſubleuat onera ſeſcuplo maiora quàm duæ machinæ
primò explicatæ: quæ ita fit. Tigna ad ſedecim, longa pedes quadraginta,
tur: eorum ſingulorum inferiora capita in ſingulorum
torum formis
lata ſeſquipedem, craſſa pedem. Quodque autem tignum erectum cum tigno
humi ſtrato connectitur tertio quodam tigno obliquè deſcendente: cuius
caput ſuperius includitur in forma tigni erecti: inferius in forma tigni humi
iacentis. Eiuſmodi uerò tignum longum eſt pedes quatuor, craſſum &
pedem: quomodo fit area rotunda, cuius linea dimetiens habet ad quinqua
ginta pedes: in eius areæ medio crater altus ad decem pedes foditur, & fiſtu
ca ſpiſſatur, aut, ut ſatis habeat firmitatis, contiguis tigillis, per quæ
pali, ſtabilitur: eorum enim coniunctione terra crateris continetur ut deci
dere non poſsit. In imo crateris
tuor, craſſum & latum ſeſquipedem: id, ut immobile maneat, in tigillis conti
guis eſt incluſum. In eius medio ferreus eſt catillus, acie temperatus, in quo
ferreus axis codax uerſatur: ſimili modo tignum, quod in ſummo ſub fibula
in formis duorum tignorum erectorum eſt incluſum, habet catillum
in quo alter ipſius axis codax ferreus uoluitur: nam quiſque axis metallicus,
ut quæque ſemel, ſi res ita ferat, dicam, duos ferreos habet codaces, tanquam
clauos, in medio capitum, ad circinum rotundatorum, infixos: eorum pars,
quæ in axis caput in figitur tam lata eſt quàm ipſum caput, & craſſa
quæ extat teres & craſſa palmum, aut craſsior, ſi res hoc poſtulat. Capita eti
am cuiuſque axis metallici circulo ferreo cinguntur & uinciuntur, ut eò firmi
us codaces continere poſsint. Axis
quadrangulus eſt & longus pedes quadraginta, craſſus & latus ſeſquipe
dem: in cuius axis formis quæ ſunt ſupra caput inferius, quatuor tignorum
obliquè aſcendentium capita incluſa fibulantur: eorundem capita ſuperio
ra ſuſtinent duo tigna tranſuerſaria duplicata, item in eorum formis in cluſa.
Tigna uerò obliquè aſcendentia ſunt longa pedes decem & octo, craſſa pal
mos tres, lata quinque. At tranſuerſaria duplicata ſic ad axem affixa ſunt & in
ter ſe clauis ligneis coniuncta, ut non ſeparentur: ea autem longa ſunt pedes
quatuor & uiginti. Deinde
rum media tam à ſuprema quàm ab infima diſtat pedibus ſeptem. Eis qua
tuor ſunt radij, quos totidem tigilla obliquè aſcendentia ſuſtinent: quorum
capita inferiora circum axem fibula coniunguntur: ſingulorum
alterum caput in forma axis, alterum in forma curuaturæ incluſum eſt. Ex
curuaturis infimæ rotæ ad curuaturas mediæ undique
ex curuaturis mediæ ad curuaturas ſupremæ: quibus fuſis duo ductarij fu
nes inuoluuntur: alter inter infimam rotam & mediam, alter inter
ſupremam. Hoc ædificium, in metæ figuram, excepta ea parte quandrangu
la quæ ſpectat ad puteum formatum, totum ſcandulis contegitur. Tum du
plicis ordinis ſunt tigna tranſuerſaria utrinque ſtatutis incluſa: utraque longa
ſunt pedes decem & octo: ſed ſtatuta craſſa & lata pedem, tranſuerſaria tres
palmos. Statuta numero ſunt ſedecim, tranſuerſaria octo, ſuper quæ collo
cantur duæ trabes latæ pedem, craſſæ tres palmos, excauatæ ad ſemipedis
latitudinem, ad quinque digitorum altitudinem: & altera quidem locatur ſu
eſt, ut ferè ex machinæ tympano uſque ad puteum pertineat. Vtrique prope i
dem tympanum axiculus ligneus eſt teres & craſſus digitos ſex, cuius capi
tula, lamellis ferrata, uerſantur in armillis ferreis: utrique ſunt orbiculi lignei,
qui unà cum axiculis ſuis ferreis uoluuntur in earundem trabium foramini
bus: atque hi orbiculi
dere non poſsit: itaque uterque funis per ſuum axiculum ſuoſque orbiculos ex
tenſus uerſatur: utriuſque uncus ferreus uaſis ſemicirculo inijcitur: utrique præ
terea capiti alterius inferioris tigni duplicati, quod eſt in axe incluſum, eſt ti
gillum longum pedes quatuor: id quaſi ex duplicato pendet: cui inferius ti
gnum curtum eſt incluſum, in quo auriga ſedet: quodque ferreum habet cla
uum, qui recipit catenam, atque ea rurſus ſtateram. Quo modo fieri poteſt ut
duo equi hanc machinam modo hac, modo illac trahant: uiciſsimque uas alte
rum onere plenum ex puteo extrahatur, alterum uacuum in eundem demit
tatur. Si uerò puteus fuerit profundus, quatuor equi machinam circuma
gunt. Vaſi autem extracto, ſiue ſiccæ ſiue humidæ res effundendæ fue
rint, operarius harpagonem inijcit, ipſumque ſubuertit:
is ex catena, cui tres uel quatuor annuli ſunt,
ad trabem affixa, dependet.
T
ſcendentia
tum
T
duplicato pendens
C
Quinta ſimilis eſt partim machinæ maximæ, partim tertiæ, quæ ab equis
uerſata pilis aquas haurit: quarum utranque paulò pòſt exponam. Etenim ſi
quem, in terræ cauernam penetrantem, ſimiliter inferius eſt tympanum den
tatum: atque ſtratum, circum quem tympanum quod ex fuſis conſtat. Vt ue
rò machina maxima duo habet tympana circum axem ſtratum, prorſus illi
us tympanis ſimilia, ſed minora, quod uaſa ex puteo
ta tantummodo pedes alto trahere poſsit: quorum alterum ex orbibus, ad
quos affixa ſunt tigna compoſitum eſt: alterum, quod exiſtit prope tympa
num quod ex fuſis conſtat, altum eſt undique circum axem pedes duos, craſ
ſum unum: huic harpago impingitur: qui ipſum
id poſtulauerit, ſiſtit. Toties uerò poſtulat, quoties uel ſacci è corio
fragmentis aut terris pleni, extracti euertuntur, uel aquæ ex uaſis, item extra
ctis effunduntur: nam hæc machina non onera modo ſicca leuat, ſed etiam
humida, perinde ac aliæ quatuor machinæ iam nunc à me deſcriptæ: quine
tiam hac in puteum demittuntur tigna, ad eius catenam ductariam alligata.
Sed harpago craſſus pedem, longus ſemipedem extat è tigno, catena appen
ſo ex altero capite tigni, quod uerſatur circum axiculum ferreum, quem
tinentEx altero uerò mobilis illius tigni capite
tena appenſum eſt tignum longum, & ex eo rurſus catena alterum tignum
breue: cui, cùm machina ſiſtenda fuerit, operarius inſidet, atque ſic ipſum de
primit. Mox ei inijcit aſſerem uel tigillum, quod ſubter duo tigna pertinens
ab eis ne attolli poſsit retinetur: quo modo harpago ſubleuatus, tympa
numque amplexus tam ualidè prehendit, ut ſæpe ex ipſo ſcintillæ Ha
bet autem tignum dependens, ad quod harpago eſt affixus aliquot forami
na, in quibus catena includitur, ut ipſe quemadmodum conuenit ſubleuari
poſsit. Supra tympanum eſt tabulatum, ne id aqua deſtillans madefaciat.
Nam ſi madefactum fuerit, harpago machinam minus retinebit. Iuxta uerò
alterum tympanum eſt palus, ex quo dependet catena, in cuius annulo po
ſtremo incluſus eſt alter harpago, hoc eſt uncinatum ferrum,
tres. Is annulo, ad fundum tam uaſis quàm ſacci affixo, iniectus illud retinet
ut aqua effundi poſsit, hunc ut ſaxorum fragmenta euerti.
T
T
T
T
Venas autem illis quinque machinis è puteis extractas uel è cuniculis eue
ctas metallici de montibus aut deuehunt, aut detrahunt aut deijciunt. No
me de montibus, qui non admodum alti ſunt, deuehunt. Carni uerò ijſdem
temporibus hybernis eas in ſaccos, è corio factos, ingerunt: quorum duos
uel tres imponunt paruæ trahæ, quæ priore parte altior eſt, poſteriore hu
milior: quibus ſaccis animoſus uector non ſine uitæ periculo inſidens
de monte in uallem decurrentem bacillo, quod gerit in manu, regit. Eam e
nim uel nimis celeriter decurrentem oppoſito ſiſtit: uel aliò, quàm quo de
bet, At Norici quidam hyeme eaſdem
in ſaccos, è ſetoſis pellibus ſuillis
bus, quos equi, muli, aſini Eorum uerò ſaccos
uacuos robuſti canes clitellarij, his rebus aſſuefacti, ferunt in montes: uena
rum plenos & loris conſtrictos atque ad funem alligatos homo, eum in bra
chium uel pectus
equi, muli, aſini clitellarij aſcendere poſſunt: ubi uenæ, è ſaccis ſuillis erectæ,
inijciuntur in alios ſaccos, è lineo panno bilice uel trilice factos: qui iumen
torum clitellis impoſiti deferuntur in officinas, in quibus uenæ uel lauan
tur uel excoquuntur.
T
C
Si uerò equi, muli, aſini, clitellarij montes ſcandere poſſunt, eorum clitel
lis primò ſacci linei uenis repleti
quæ nec plauſtra nec trahas recipiunt, in ualles, rupibus altis & difficilibus
aditu ſubiectas deferunt. At in rupibus, in quas iumenta ſcandere non poſ
ſunt, decliues collocantur longæ capſæ patentes ex aſſeribus factæ, & tabel
lis tranſuerſis, ne concidant, diſtinctæ. In has uenæ ciſijs, quibus unica eſt ro
ta, aduectas conijciunt: easque in planiciem deuolutas, & uel in ſaccos lineos
collectas iumenta clitellis deferunt, uel in trahas aut plauſtra coniectas de
uehunt. Cùm autem aurigæ uenas de arduis montium cliuis deuehunt bi
rotis utuntur ciſijs, quæ à tergo trahunt duos arborum truncos in
miſſos: hi ſua grauitate renitentes pronum grauium ciſiorum, quæ in capſis
uenas continent, decurſum impediunt: qui ni eſſent aurigæ ſæpius catenas
rotis implicare cogerentur. Sed cùm ijdem aurigæ uenas de montibus, qui
carent iſtiuſmodi cliuis, deuehunt, plauſtris, quorum capſæ duplo ſunt lon
giores quàm ciſiorum, utuntur: utrarumque aſſeres ita coagmentati ſunt, ut
cùm uenæ rurſus ab aurigis de plauſtris excutiendæ ſunt, leuari & diſſolui
poſsint. Nam eos tantummodo repagula coercent.
Aurigæ uerò uenarum
plauſtra triginta uel ſexaginta de dominis conducunt deuehenda: quorum
ſingulorum numerum præſes officinæ in bacillo ſignat. Sed quædam ue
næ, potiſsimum
nouem, ſi domini fodinæ dominis cuniculi dant nonas, diſtribui ſolent: id
rarius fit modulis, ſæpius capſis: quæ ex tignis contiguis, & qua ad cauum
conuertuntur planis, ſunt confectæ. Dominus uerò quiſque eam par
tem, quæ ei ſortitò obtigit, auehendam, lauandam,
excoquendam curat.
E
E
T
cutitur
merum in bacillo ſignans
buendæ inijciuntur
In uaſa, quæ quinque hæ machinæ
ſunt nominati: eædem uerò machinæ non ſicca modo, ut dixi, leuant onera, Verùm priuſquam exponam uaria & diuerſa
genera machinarum, quibus metallici aquas ſolum exantlare ſolent, dicam
quo modo res graues, quod genus ſunt axes, catenæ ferreæ, fiſtulæ, ligna
grandia in puteos rectos & profundos Machina erigitur,
cuius ſucula, utrinque quatuor uectes rectos habens, in tignis ſtatutis includi
tur, et circa eam ductarius inuoluitur funis, eiuſque caput alterum ad eandem
affigitur, alterum alligatur ad res illas graues: quæ rectà ſenſim operarijs re
nitentibus demittuntur: atque, ſi in aliqua putei parte ſubſtiterint, paululùm
retrahuntur. Cùm uerò eædem ſunt grauiſsimæ, tunc
nam altera ei prorſus aſsimilis erigitur, ut & oneri robore pares ſint, & idi
pſum ſenſim demitti poſsit: quinetiam interdum ijſdem de cauſis trochlea
funiculis ad trabem religatur: per cuius orbiculos ductarius funis traductus
deſcendit & aſcendit.
S
Aquæ autem ex puteis aut
in uaſa uel utres aquarios infuſæ: hos
duplices habet pinnas: illa quinque machinæ
quib. foramina ſunt, uel pilis.
Cùm
Sed primò machinas ſitulis aquas exantlantes in
duos &
tem &
culis ferreis acie temperatis uerſantur: atque quatuor ferrea tympana:
duo ex fuſis conſtant,
mentum eſt rotula lignea, ut propenſior ad
nus prioris generis
gis, conſtat:
ra parte minus
altera maius prioris generis
longis, conſtat.
eſt maius
os et ſeptuaginta dentes: utriuſque uerò tympani dentibus ſunt cochleæ: qua
ges, ut in Tam
acie temperati: at ſupremus axiculus ex
incluſus in forma alterius axiculi, ut unus eſſe uideatur: is per
ex tignis
trunco querno incluſi, orbiculo, ex mera ferri acie facto, uerſatur:
militer ſunt fibulæ ter curuatæ: quib. quia ferreæ catenæ ductariæ annuli in
hærent, tam
tus
loris alligantur: quare ſi annuli fuerint
rentes:
putei fuerint decliues. Nam cùm recti fuerint, ſitulæ operculis neceſſe non
habent. Itaque uectiarius infimi axiculi caput in uectis forma includens eum
ſimul cum tympano uerſat: cuius fuſi
hi rurſus ſupremi axiculi
ſunt infixæ: quomodo catena ſimul cum uacuis ſitulis demittitur iuxta ue
næ
mentum: cuius tympani axiculus ferreus utrinque in craſsi ferri catillo uerſa
tur: in quo tympano catena inuoluta ſitulis aquas haurit: quas plenas iuxta
uenæ
ſimul inuerſas
lem. Veruntamen talis machina minus eſt utilis, quòd, cùm ſine magno im
pendio conſtrui non poſsit, paucas aquas efferat: & quidem tardius, ut eti
am cæteræ machinæ quibus plura ſunt tympana.
L
conſtat minus
quod ex fuſis constat maius
C
ferreus
A
Altera iſtius generis machina, paucis uerbis à Vitruuio deſcripta, congi
ales ſitulas citius effert. Atque propterea ad aquas ex puteis, in quos multæ
continenter influunt, hauriendas utilior eſt quàm prima: ea ferreo locula
mento tympaniſque carens habet circum axem ligneum rotam, quæ à calcan
tibus uerſatur. Axis
teris primæ ſimilis eſt, niſi quod duplicem habeat catenam ab illa diuerſam.
Fibulas autem in huius machinæ axem, ut in aliarum
bet, quos alij ſimplices, alij ter curuatas
R
A
F
Tertia, quæ longè præſtat duabus iam expoſitis, fabricatur cùm riuus ad
fodinam deduci poteſt: cuius impetus pinnas
quam habet loco rotæ à calcantibus uerſatæ: quod ad axem attinet, ſimilis
eſt
primæ. Situlas uerò habet multò capaciores quàm etiam ſecunda.
Sed quia
ſitulæ citò frangi ſolent, metallici rarò his machinis utuntur: maluntque pau
cas aquas quinque primis machinis extrahere uel ſiphonibus exantlare, mul
tas uel pilis per fiſtulas haurire uel in utribus item extrahere.
R
in quod fibulæ ſunt infixæ
S
Verùm de primo machinarum genere ſatis: nunc alterum, hoc eſt ſipho
nes aquam ſpiritu tractam orbiculis haurientes exponam: quorum ſeptem
ſunt formæ: quæ licet ſtructura inter ſe differant, tamen
ctum metallicis præbent: Primus ſypho ſic fit.
Super lacunam ſtatuitur contignatio: ad quam fiſtula una uel duæ, quarum
altera in altera incluſa eſt, in lacunæ fundum immiſſæ fibulis ferreis cuſpida
tis & utrinque directò deorſum uerſus actis affiguntur, ut immotæ maneant:
inferioris autem fiſtulæ inferior pars incluſa eſt in trunco, alto ad duos pe
des: is fiſtulæ inſtar perforatus ſtat in fundo lacunæ: ſed inferius eius fora
men ligno tereti occluditur: idem truncus circum circa habet foramina, per
quæ aqua in ipſum manat. In ſuperiore uerò eius parte excauata, ſi una fiſtu
la fuerit, pyxis ferrea, uel ærea, uel orichalcea, palmum alta, ſed fundo
includitur: quam foricula rotunda tam arctè claudit, ut aqua ſurſum ſpiritu
ducta relabi non poſsit: ſin duæ fiſtulæ fuerint, qua coniunguntur pyxis in
inferiore includitur, ſuperioris apertura uel ſiphunculus ad cuniculi canales
pertingit. Itaque operarius impiger ad labores, in contignationis tabulato
eſt uectis: imum eſt calceo indutum: ſic uocatur corium turbinis ferè figura:
nam iſto modo ſutum eſt, ut inferiore parte, qua ad pilum, in ipſo incluſum,
affigitur, anguſtum ſit: ſuperiore, qua haurit aquam, pateat. Vel orbiculus
ferreus, digitum craſſus, aut ligneus, ſex digitos craſſus, uterque longè calceo
præſtans, ad imum pili, quod per eam penetrat, clauo ferreo traiecto affixus
eſt, aut in eadem, in cochleæ figuram formata, incluſus: qui orbiculus ſuperi
us circumcirca corio tectus quinque aut ſex foramina habet uel rotunda uel
longiuſcula, quæ uniuerſa ſtellæ ſpeciem exprimere uidentur. Habet etiam
eandem, quam fiſtulæ foramen, latitudinem, ut tantummodo in eam demit
ti & rurſus attolli poſsit. Cùm autem operarius pilum ſurſum uerſus trahit,
aquam orbiculi foraminibus, cuius corium
aperturam uel ſiphunculum per quem effluit: foricula uerò pyxidis aperi
tur, ut aqua, quæ in truncum influxit, ſpiritu ducta denuo aſcendat in fiſtu
lam: cùm idem operarius pilum intrudit, foricula clauditur, ut orbiculus ite
rum aquam haurire poſsit.
L
F
E
rotunda
C
T
Alterius ſiphonis pilum facilius
ſum refertur: qui ſic fit. Tigna duo ſuper lacunam
Ad hoc fiſtulæ fibulis ferreis
affiguntur: ad illud uel ſtipes chelas habens perforatas, uel tignum ſuperius
excauatum, ut pro chelis ſit. Axiculus autem ferreus per tigni cuiuſdam ſta
tuti latius & rotundum foramen, quod in eius medio eſt, penetrans in chela
rum foraminibus ſic includitur, ut ipſe quidem maneat immobilis, tignum
uerò circa eum uerſetur intra chelas: in cuius tigni altero capite ſuperius pi
li caput eſt incluſum, ferreoque clauo transfixum: in altero uectis item ſuperi
us caput. Inferiori uerò manubrium eſt ut eò firmius manibus teneri poſſit.
Itaque cùm operarius uectem ſurſum trudit, pilum in fiſtulam impellit: cùm
retrahit uectem, ex fiſtula pilum extrahit: atque ita pilum iterum aquam, orbi
culi foraminibus hauſtam, ducit ad ſiphunculum, per quem effluit in cana
lem. Hic autem ſipho, ut etiam ſequens, quod ad pilum, orbiculum,
pyxidem, foriculam pertinet, eodem modo, quo primus, ſe habet.
T
uerſatur
coniungi ſolent
Tertius ſipho iam dicti
Loco enim ſtipitis duo ſta
tuuntur tigna circa ſummum perforata: in quibus foraminibus axis capita In medio eius axis duo tigilla ſunt incluſa: in quorum alterius ca
pite infixum eſt pilum: ad alterius uerò caput affixum eſt tignum graue, ſed
curtum, ut protruſum inter duo illa tigna ſtatuta moueri, atque quaſi ire & re
dire poſſit. Id tignum cùm protrudit operarius, pilum ex fiſtula extrahitur:
cum ſua ui redit, intruditur: quo modo aquam, quam fiſtula concipit, pilum
orbiculi foraminibus hauſtam exprimit per ſiphunculum in canalem. Sunt
qui uectem in locum tigni curti ſupponunt: uerùm hic ſipho, ut etiam pro
ximus ſuperior, minus quàm cæteri, in metallis eſt uſitatus.
T
T
canali effluentem, ne in foſſas actas influat
Quarta ſiphonum ſpecies ſimplex non eſt, ſed duplex: ea ſic ſe habet.
Se
xangulus truncus faginus, longus pedes quinque, latus duos & dimidium,
craſſus ſeſquipedem in duas partes ſecatur: quæ ſecundum, ferreum axicu
lum, in eis collocandum diſtribuuntur, & tam altè & latè excauantur, ut in
ipſis uerſari poſsit: cuius axiculi pars, quæ in Deinde altitudine pedis re
ſidet, rurſusque recta procedit: qua pilum teres ex eo dependet. Poſtea tam aſ
ſurgit altè quà in reſedit, iterumque paululùm rectà procedit. Deinde altitudi
ne pedis aſſurgens rurſus rectà procedit: qua
ſum eſt. Poſtea tam reſidet altè quàm aſſurrexit: tum eius altera pars, quæ i
tem pro codace eſt, recta exiſtit: quæ, quia ex trunco extat, ne aqua, in eum
tracta, erumpat duabus bracteolis ferreis orbiculi figura, cum quibus duo
coria eiuſdem figuræ & magnitudinis ſunt coniuncta, cauetur: quorum al
ter intra truncum, alter extra, circum axiculum eſt. Poſtremò ſequitur pars
eius quadrangula duo habens foramina, in quibus duo bacilla ferrea inclu
duntur, eorumque capita maſſulis plumbeis aggrauantur, ut axiculus ad mo
tum fiat propenſior. Qui, poſtquam eius caput in forma uectis fuerit inclu
ſum, facilè circumagi poteſt. Superior autem trunci pars eſt humilior: inferi
or, altior: illa in medio ſemel fiſtulæ modo, cuius foramen ſimplicem habe
at latitudinem rectà deorſum perforatur: hæc bis, nempe ad utrunque latus
item rectà deorſum duarum fiſtularum modo, quarum foramina duplicem
habeant latitudinem: quæ trunci pars imponitur duabus fiſtulis, in eum ſu
periore parte incluſis, inferiore in truncos, in lacuna ſtatutos, quibus forami
na ſunt, per quæ aquæ in eos influunt, penetrantibus. Deinde ferreus axicu
lus in trunci cauo locatur, duobus pilis ferreis, quæ ex ipſo dependent, per
eius foramina demiſsis in fiſtulas altitudine pedis: utrique pilo inferius eſt co
chlea, quæ craſſam laminam ferream, in orbiculi figuram formatam & fora
minibus plenam, atque corium, quod eam tegit, continet, ut fiſtula
xidem, cui eſt rotunda foricula eam claudens. Tum ſuperior trunci pars ſu
per inferiorem ex omni parte congruenter aptata imponitur: & qua
guntur
reis adactis coercentur, fibulis uinciuntur: in ea ſuperiore trunci parte fiſtu
la includitur: quam altera excipit, eamque rurſus tertia, atque deinceps alia ali
am uſque dum ſuprema ad cuniculi canalem pertingat. Itaque cùm uectiarius
axiculum uerſat, pila uiciſsim laminis hauriunt aquas. Quod quia celeriter
fit, & duarum
iora ſunt quàm foramen ſupra
inferiorum impetus continenter ſuperiores aſcendere & ex ſupremæ fiſtu
læ apertura in cuniculi canalem effluere cogit.
us rimis fathiſcere ſolet: ſatius eſt eum ex plumbo, uel ære uel orichalco con
flato conficere.
T
F
tuta
biculi figura
B
V
Quarta ſiphonum ſpecies minus ſimplex eſt: nam conſtat ex duobus uel
tribus ſiphonibus: quorum pila attollit machina, quam uerſant homines:
etenim cuique pilo eſt dens, quem ſuculæ bini dentes uiciſſim tollunt. Eam
duo uiri robuſti, uel quatuor, cogunt. Sed cùm pila decidunt in fiſtulas, eo
rum orbiculi hauriunt aquas: cùm attolluntur, eaſdem aquas
fiſtulas. Cuiuſque
uerſariorum continetur, quadrangula eſt, & craſſa atque lata ſemipedem: reli
qua, quæ in fiſtulas incidit, & ex alio ligno facta eſt, tota teres. Horum
ſiphonum quiſque ex duabus continentibus fiſtulis, ad tigna putei affixis,
poniturVerùm hæc machina altius aquas haurit, utpote ad pedes quatuor
& uiginti. Si foramina fiſtularum magna ſunt duo tantum modo ſiphones
fiunt: ſi paruæ, tres: ut utroque modo machina oneri par eſſe poſsit. Idem de
cæteris machinis earumque fiſtulis ſentiendum eſt. Quoniam uerò hi ſipho
nes ex duabus fiſtulis conſtant, pyxis ferrea, ut
la ferrea, non includitur in trunco, ſed in qaeſtula inferiore: & quidem ea par
te, qua ad ſuperiorem adnectitur: atque ita pili pars teres ſuperioris tantum
modo fiſtulæ longitudinem habet. Sed hanc rem mox planius explicabo.
P
gula
ſaria
Sexta ſiphonum forma prorſus eadem eſſet quæ quinta, niſi pro ſucula
axem haberet, eamque non homines uerſarent, ſed rota, quam
tus, eius pinnas percutiens circumagit: qui quia longè ſuperat uires huma
nas hæc machina aquas ex puteo amplius Infima
ſtulæ pars, ne reſegmina
runque includi ſolet in corbe craſsis uiminibus contexta, & in lacuna poſita.
R
Septima ſiphonum ſpecies ab hinc annis decem inuenta cùm
ximè artificioſa & durabilis & utilis ſit, ſine magno impendio confici po
teſt, ea conſtat ex pluribus ſiphonibus: qui ſimul, ut proximi, in puteum
deſcendunt, ſed alter alteri quodammodo ſubijcitur: etenim ſi tres fuerint,
ut eſſe ſolent, ultimus exorbet aquas putei, & eas in
dit: ſecundus ex eo rurſus exhauſtas in ſecundum transfundit: tertius in cu
niculi canalem: pila horum ſiphonum omnium rota pedes quindecim alta
attollit pariter pariterque deijcit: quam eius pinnæ, ab impetu riui, in
deducti, percuſſæ, cogunt uerſari: rotæ radij in axe, longo pedes ſex, craſſo
pedem, incluſi ſunt: cuius utrunque caput circulo ferreo cingitur: ſed in
quidem infixus eſt codax, in alterum uerò
craſſum digitum & tam latum quàm ipſum caput eſt: quod tamen teres &
circiter digitos tres craſſum primò longitudine pedis recta extat, quatenus
obtinet locum codacis: mox curuatum & quaſi lunatis obliquatum corni
bus altitudine pedis aſſurgit: deinde rurſus pedem recta eminet: quo modo
fit ut hæc pars recta, cùm in orbem uoluitur, uiciſsim fiat pedem altior & hu
milior quàm illa. Ex hac poſteriore ferri teretis parte pendet primum pilum
latum: ipſa enim in ſuperius iſtius pili caput
marum chelarum in inferius infigitur. Ne uerò pilum ex ea excidat, ut facilè
excidere poteſt, &, cùm neceſſitas id poſtulat, eximi ſolet, quod eius
latius ſit quàm ferri pars, utrinque clauo ferreo, in ipſam infixo, coercetur: ne
ij atterant caput pili bracteis ferreis uel corijs intermedijs cauetur: tale
primum
uiginti. Sed quodque latum eſt palmum, craſſum digitos tres: utraque cuiuſque
pars lata tecta & munita eſt laminis ferreis: quæ cochleis item ferreis conti
nentur: ut pars, quæ uitium fecerit, refici poſsit. At chelæ in axiculum inclu
ſæ ſunt teretem, longum ſeſquipedem, craſſum palmos duos: is utrinque cin
gitur circulo ferreo, ne codaces ferrei, qui in
tur, ex eo excidant: ex quo axiculo utraque chelarum pars lignea eminet lon
ga pedes duos, lata & craſſa digitos ſex. Altera ab altera diſtat palmos tres:
utriuſque rurſus pars tam interior quàm exterior etiam laminis eſt ferrata. In
chelas uerò claui duo ferrei teretes et craſsi digitos duos ſic infixi ſunt, ut im
mobiles maneant. Eorum poſterior per primi pili lati inferius & ſecundi ſu
perius caput perforatum & immobile penetrat. Prior
bilis per ferreum primi pili teretis caput item immobile & deflexum. Iſtiuſ
modi pilum quodque longum eſt pedes tredecim, craſſum digitos tres, & in
priorem cuiuſque ſiphonis fiſtulam deſcendit tam profundè, ut eius orbicu
lus Quod cùm decidit in fiſtulam, aquæ, per
orbiculi foramina penetrantes, corium attollunt: cùm ſubleuatur, eædem
corium, quod ipſas fert, Foricula uerò pyxidem, ut foris ianuam,
claudit. At fiſtulæ coniunguntur duobus circulis ferreis, palmum latis, alte
ro interius, altero extrinſecus. Sed interiore utrinque acuto ut in utramque fi
ſtulam penetrare & eas Quanque nunc fiſtulæ carent interio
re circulo: ſed habent commiſſuras, quibus Etenim ſuperioris in
ferius caput
in
cùm extrahitur, aperitur: ut aquæ pateat foramen. Vnuſquiſque autem iſtiuſ
modi ſiphonum conſtat ex duabus fiſtulis: quarum utraque longa eſt pedes
duodecim: utriuſque foramen Inferior in putei lacuna
uel in lacuſculo collocatur, eiusque foramen inferius obſtruitur ligno tereti:
ſupra quod fiſtulæ circumcirca ſex ſunt foramina, per quæ aqua in eam in
fluit. At ſuperioris fiſtulæ pars ſuperior aperturam habet altam pedem,
palmum, per quam aqua effluit in lacuſculum uel in canalem: quiſque lacuſcu
lus longus eſt pedes duos, latus & altus unum. Quot uerò ſunt ſiphones,
tot ſunt axiculi, tot chelæ, tot utriuſque generis pila. Sed ſi tres fuerint ſipho
nes duo tantummodo lacuſculi ſunt, quòd lacuna putei & canalis cuniculi
in duorum locum ſuccedant. Hæc autem machina ſic aquas ex puteo hau
rit: rota uerſata primum pilum attollit: id ſubleuat primas chelas: atque ita eti
am ſecundum pilum latum & primum teres. Deinde ſecundum latum ſecun
das chelas, & ſic tertium pilum latum et ſecundum teres: tum tertium pilum
latum tertias chelas & tertium pilum teres. Nam ex harum chelarum clauo
ferreo nullum pilum
poſsit. Contra uerò cùm primum latum decidit, quæque chelæ delabuntur,
quodque pilum latum, quodque teres. Atque iſta ratione uno eodemque tempo
re aqua in lacuſculos infunditur & ex eiſdem exhauritur: ex lacuna uerò pu
tei ſolum exhauritur, in canalem cuniculi tantum infunditur.
cum axem longiorem duæ rotæ fieri poſſunt ſi riuus tantam aquarum copi
am ſuppeditauerit, quanta eas uerſare poſsit: atque ex utriuſque ferri teretis par
te poſteriore unum uel duo pila lata appendi poſſunt: quorum quodque tri
um ſyphonum pila Poſtremò neceſſe eſt puteos, è quibus aquæ
fiſtulis hauriuntur, eſſe rectos. Nam omnes ſiphones, ut etiam aliæ machi
næ tractoriæ, quibus fiſtulæ ſunt, aquas minus altè hauriunt, ſi fiſtulæ obli
què in obliquis puteis locantur, quàm ſi rectà in rectis ſtatuantur.
P
L
incluſum
T
teres
Verùm ſi riuus tantam aquarum copiam, quanta machinam proximè
tam humilis & leuis ſit rota, ut eam tantuli riui aqua circumagere poſsit: ea
dem in canalem decidens ab eo delabitur in inferioris machinæ rotam
et grauem, quæ ſiphonibus è profundo puteo aquas haurit. Quia uerò tam
exigui riui aqua alteram rotam ſola uerſare nequit, eius axis initio uectibus
à duobus operarijs circumagitur, ſed quam primum aquas ſiphonibus hau
ſtas in lacum effuderit,, eas ſuperior machina ſuo ſiphone haurit, & in alte
rum canalem effundit, ex quo etiam influunt inferioris machinæ rotam, ei
usque pinnas percutiunt. Tam autem hæ aquæ quàm riui canalibus iſtis de
cliuibus in altiorem illam &
tribus ſiphonibus aquas ex profundiore putei parte haurit,
eam poſſunt conuertere.
M
M
Si uerò riuus tantam aquarum copiam ſuppeditat, quanta ſtatim
tam & grauem uerſare poteſt, tum ad alterum axis caput fit tympanum den
tatum, id uerſatum circumagit alterius axis tympanum, quod ex fuſis con
ſtat, ei ſubiectum: ad utrumque
quaſi lunatis obliquatum cornibus, in iſtiuſmodi machinis uſitatum. Hæc
autem quod utrinque ſiphonum ordines habeat permultas aquas haurit.
A
dentatum
F
At machinarum, quæ pilis aquas
tæ: quarum prima ſic ſe habet. Sub ſummo terræ corio uel cuniculo foditur
cauerna, ac undique robuſtis tignis & aſſeribus ſubſtruitur, ne ruinis uel ho
mines opprimantur uel machina frangatur. In ea cauerna ſubſtructa collo
catur rota, in axi angulato incluſa. Axis autem codaces ferrei in dimidiatis
catillis item ferreis uerſantur: qui in tignis
Rota uerò plerunque alta eſt pedes quatuor et uiginti, rarò triginta, nihil diſ
ſimilis ad molendum frumentum fabricatæ: niſi quod paulò ſit anguſtior:
axi ab altera parte
tæ fibulæ ferreæ quater curuatæ ſunt infixæ: in quib. quia annuli
tena ductaria per fiſtulas extrahitur ex lacuna, rurſusque in eandem demitti
tur per tigna excauata uſque ad ad imum libramentum: orbis eſt ferreus cir
cum axiculum ferreum: cuius uterque codax in craſſi ferri, ad tignum affixi, ca
tillo uerſatur: in quo tympano catena inuoluta aquas pilis hauſtas per fiſtu
las effert. Quæque fiſtula quinque ferreis circulis palmum latis & digitum craſ
ſis cingitur: qui æqualia eius ſpacia diuidunt & muniunt, eorum primus ei
communis eſt cum fiſtula antecedente in qua includitur: ultimus cum
ſequente
trinſecus circumcirca longitudine digitorum ſeptem craſsitudine trium ex
cauata eſt, ut in eam quæ antecedit, inſeri poſſit: quæque, excepta ultima, ima
parte interius circumcirca pari longitudine, ſed craſſitudine palmi, reſecta
eſt ut eam quæ ſequitur recipere poſſit: quæque ferreis fibulis ad putei tigna
affigitur, ut immobilis maneat. Per has continentes fiſtulas aquæ pilis cate
næ ductariæ ex lacuna extrahuntur uſque ad cunículum: ubi per ſupremæ fi
ſtulæ aperturam exprimuntur in canalem per quem Pilæ uerò quæ
altera pedibus ſex: conſtant ex caudæ equinæ pilis corio inſutis, ne ferreis
tympani fibulis Si autem
hæc machina ſub ſummo terræ corio fuerit collocata, riuus, qui eius
agit
os. Itaque rotæ pinnæ, ab impetu fluminis percuſſæ,
tam: atque unà cum ea tympanum: quo modo catena ductaria extracta pilis
per fiſtulas exprimit aquas. Huius machinæ rota ſi alta fuerit pedes quatu
or & uiginti ex puteo, alto pedes
triginta, ex puteo alto pedes ducentos & quadraginta. Sed huic opus eſt ri
uo cui maior uis aquarum ſit.
R
A
P
Altera machina duo habet tympana, duos fiſtularum ordines, duas cate
nas ductarias, quæ pilis aquas exprimunt. Cætera proximis prorſus ſunt ſi
Hæc machina
aquas. Hoc uerò eſt indicium accretionis et diminutionis aquarum, quas in
ſe continet lacuna ſubterranea, ſiue eas aquas hæc altera machina pilis hau
ſtas per fiſtulas efferat, ſiue prima, ſiue tertia, aliaúe. Et rabis, quæ eſt ſupra
puteum tam altum quàm profunda eſt lacuna, altera parte lapis, aſſer altera,
uterque uno fune appenſus. Sed hic tamen ferreo filo, quod pendet ab altero
eius capite demittitur: & quidem lapis uſque ad oris putei latus, aſſer uerò re
ctà per puteum in lacunam, cuius aquis innatat. Is aſſer tam grauis eſt, ut
ferreum, quod ipſius fibulam ferream hamulo prehendit, unà cum fune de
orſum, lapidem ſurſum trahere poſsit: itaque quo magis aqua decreſcit, eo ma
gis aſſer deorſum fertur, lapis ſurſum: quo uerò magis accreſcit, eò magis
tràHic cùm ferè trabem contingit, quia ſi
gnum dat aquas ex lacuna pilis per fiſtulas eſſe exhauſtas, machinæ præfe
ctus riui canales occludit, rotamque ſiſtit: cùm ferme terram, quæ eſt ad oris
putei latus, attingit, quia ſignificat lacunam eſſe aquis, quæ in eam rurſus
fluxerunt
filum ferreum retrahit) idem præfectus canales recludit: quare aquæ riui ite
rum percutientes rotæ pinnas uerſant machinam. Quoniam uerò operarij
plerunque anniuerſarijs diebus feſtis non laborant, & profeſtis non ſemper
prope machinam, atque ea, ſi res hoc poſtulat, continenter trahit aquas, tinti
nabuli ſonus aſsiduè auditus declarat machinam hanc æquè ac primam in
tegram & nulla re
bes, quæ ſunt ſupra Alter uerò funiculus lo
gus, cuius ſuperius caput ad axiculum religatum eſt, demittitur in puteum:
inferiori eius capiti alligatum eſt lignum: quod quoties axis manus percu
tiunt, toties tintinabulum Tertia
neris machina tunc utuntur metallici, cùm nullus riuus, qui uerſet rotam, de
duci poteſt: cuius hæc eſt fabrica. Cauernam primò fodiunt: quam etiam ro
buſtis tignis & aſſeribus conſtruunt, ne latera ruinas edant, quæ
machinam & homines lædant. At ſuperiorem cauernæ partem contegunt
tignis: ut equi machinam trahentes per ea poſsint incedere. Deinde
gna ad ſedecim, longa pedes quadraginta, lata & craſſa pedem unum, fibu
lis in ſummo
riora capita in ſingulorum tignorum humi ſtratorum formis includunt, &
tertio quodam connectunt: quo modo rurſus fit area circuli ſpeciem
cuius linea dimetiens ſit Per foramen, quod eſt in me
dia area, deſcendit axis quadrangulus ſtatutus, longus pedes quinque & qua
draginta, craſſus & latus ſeſquipedem: cuius codax inferior uoluitur in catil
lo tigni humi in cauerna ſtrati, ſuperior in catillo tigni, quod in ſummo ſub
fibula in formis duorum tignorum erectorum eſt incluſum. Catillus inferi
or diſtat ab altero cauernæ latere, item ab eiuſdem fronte & à tergo pedes
XVII. axi ad pedem ſupra inferius caput eſt rota dentata: cuius linea dimeti
ens habet pedes XXII.Ea rota conſtat ex quatuor radijs & octo curuaturis.
Radij ſunt longi pedes XV. craſsi & lati dodrantem: quorum alterum caput
iungunturHæ curuaturæ craſſæ ſunt dodrantem, latæ pedem: ex quibus
ſurſum uerſus eminent & extant dentes recti, alti dodrantem, lati
craſſi digitos ſex: qui uerſant tympanum alterius axis ſtrati, id conſtat ex du
odecim fuſis, longis pedes tres, latis & craſſis digitos ſex: quod
uoluit axem, circum quem eſt tympanum, habens fibulas ferreas quater cur
uatas: in quibus annuli catenæ ductariæ, quæ pilis per fiſtulas haurit
inhærent. Huius axis ſtrati codaces ferrei in armillis, quæ in medio trabium
ſunt incluſæ, uerſantur. Supra loculamentum rotæ in axis ſtatuti formis ca
pita duorum Eorundem
uerò capita ſuperiora
mis incluſa. In altero autem tigni tranſuerſarij capite incluſum eſt tigillum,
quod quaſi ex duplicato pendet: cui ſimiliter inferius tignum curtum eſt in
cluſum. Id uerò habet ferreum clauum, qui recipit catenam, atque ea rurſus ſta
teram. Hanc machinam, quæ extrahit aquas ex puteo, alto pedes ducentos
& quadraginta, duo & triginta equi circumagunt: atque eorum octo quatu
or horis: deinde hi quieſcunt duodecim horis, & totidem in eorum locum
ſuccedunt. Talis autem machina ad radices Meliboci montis & in uicin is
locis eſt uſitata. Quin, ſi res hoc poſtulat, plures eiuſmodi machinæ unius
uenæ fodiendæ gratia, ſed alia alio in loco profundiore ſolent conſtrui: ut
in Carpato monte Schemnicij tres: quarum infima ex infima lacuna trahit
aquas ad primos canales, per quos in ſecundam lacunam influunt: media ex
ſecunda lacuna ad ſecundos canales, è quibus in tertiam lacunam defluunt:
ſuprema ex terra ad cuniculi canales, per quos effluunt. Eiuſmodi tres ma
chinas circumagunt equi ſex & nonaginta: qui per puteum decliuem & co
chleæ inſtar contortum gradibus deſcendunt ad machinas: quarum infima
in loco profundo eſt collocata: qui diſtat à ſubdiali terræ corio ad pedes ſex
centos & ſexaginta.
A
D. T
num
Ex eodem genere eſt quarta machinæ ſpecies, quæ ita fit.
Duo tigna ſta
tuuntur, in quorum foraminib. ſuculæ capita uoluuntur: eam duo uel qua
duo eoſdem trudunt, atque ita illos iuuant. Viciſſim
in eorum Sucula iſtius machinæ, non aliter ac ſtratus
ductariæ inhærentes aquas pilis per fiſtulas hauriunt, altitudine
& quadraginta. Altius enim eas extrahere
labor ille maximus non homines modo, ſed etiam equos defatiget. Nam ſo
la aqua rotam, cui eſt eiuſmodi
res etiam iſtius generis machinæ, ut proximæ, unius uenæ
ſed alia alio in loco profundiore ſolent conſtrui.
S
Quinta machina partim tertiæ ſimilis eſt, partim quartæ.
Nam à uiris ro
buſtis ut hæc circumagitur: ut illa duos habet axes, quanque utrunque
& tria tympana utriuſque axis codaces ſic in
exilire ne Inferiori
tatum: ſuperiori altera tympanum quod ex fuſis conſtat, altera id, in quo fi
bulæ ferreæ ſunt infixæ: quibus annuli catenæ ductariæ ſimiliter inhæren
tes aquas pilis per fiſtulas eadem altitudine hauriunt. Hanc machinam uo
lubilem duo uirorum paria uiciſſim uerſant: alterum ſtans laborat, alterum
dit, tympana ad machinam facilius circumagendam adiuuant.
A
ex fuſis conſtans
Sextæ machinæ item duo ſunt axes: inferior altera parte habet
à duobus calcantibus uerſatur, altam pedes tres & uiginti, latam quatuor,
ut alter iuxta alterum ſtare poſſit: altera tympanum dentatum. Inferiori ue
rò ſunt duo tympana & una rota: alterum tympanum ex fuſis conſtat, in al
tero infixæ ſunt fibulæ ferreæ. Rota ſimilis eſt ei, quam habet ſecunda ma
china, quæ terras & Cal
cantes autem ne cadant manibus prehendunt perticas, ad rotæ latera interi
us affixas: quam cùm uerſant tympanum dentatum ſimul circumactum im
pellit alterum, quod ex fuſis conſtat, quo modo rurſus annuli catenæ ducta
riæ tertij tympani fibulis inhærentes aquas pilis per fiſtulas hauriunt altitu
dine pedum ſex & ſexaginta.
A
T
ſunt fibulæ ferreæ
Sed machina,
Primò
caſtellum in cauerna ſubſtructa collocatur, Caſtel
lo ſunt duo oſtia et leuari
in antis excauatis et rurſus demitti poſſunt, ut illo modo oſtia
claudantur. Sub oſtijs ſunt duo canales, ex aſſerib.
facti: qui
caſtello
ſant rotam: breuior defert aquas, quæ percutiunt pinnas rotam uoluentes
uerſus caſtellum: longior eas, quæ percutiunt pinnas rotam uerſantes in
trariamRotæ autem theca ſiue loculamentum conſtat ex contigna
tione, ad quam etiam interius affixæ ſunt tabulæ. Ipſa rota eſt alta pedes ſex
& triginta, atque incluſa in axi. Habet uerò duplices, ut iam dixi, pinnas: qua
rum alteræ alteris ſitu ſunt oppoſitæ, ut rota modo uerſus caſtellum uerſari
poſſit, modo retro contrario motu. Axis quadrangulus eſt et longus pedes
XXXV. craſſus & latus pedes duos: cui poſt rotam ad pedes ſex ſunt quatu
or orbes alti & craſſi pedem:
tuor. Ad hos affixa ſunt clauis ferreis tot tigna, ut eos orbes omnes conte
gant. Vt autem continenter collocari poſsint, in ſummo ſunt latiora, in imo
anguſtiora: atque iſto modo fit unum tympanum, circa quod uerſatur catena
ductaria, cuius capitibus implicati ſunt unci bulgas prehendentes. Tale ue
rò tympanum iccirco conficitur, ut axis integer maneat. Id enim cum uſu de
teritur facile reparari poteſt. Non longè præterea ab axis capite eſt alterum
tympanum altum undique circum axem pedes duos, latum unum, huic har
pago, quoties res poſtulat, impactus machinam retinet: qui qualis ſit ſuprà
explicaui. Ad axem infundibuli loco eſt tabulatum aliquantum decliue, ha
bens in fronte uenæ latitudinem quindecim pedum, & totidem in tergo: in
cuius utraque parte palus eſt robuſtus, habens catenam ferream, cui grandis
eſt uncus. Hanc
tens oſtia caſtelli occludit, & eoſdem ad ſuperiorem partem trahens reclu
dit. Atque rector ille machinæ iuxta caſtellum in loculamento penſili conſi
ſtit. Itaque cum altera bulga iam ferè uſque ad
claudit oſtium ut rota ſiſtatur. Effuſa autem bulga reſerat alterum
alteræ pinnæ ab impetu aquarum percuſſæ rotam in partem contrariam a
gant. Quod ſi mox oſtium occludere non poteſt, & aquarum
tinere, inclamat ſocium atque eum iubet harpagonem ſubleuatum alteri tym
pano impingere, atque ſic rotam ſiſtere. Duo uerò uiciſsim
quorum alter ſtat in ea tabulati parte, quæ eſt in fronte putei: alter in ea quæ
eſt in dorſo. Itaque ſi bulga iam ferè fuerit extracta, cuius rei ſignum dat annu
lus quidam catenæ ductariæ, qui in altera tabulati parte conſiſtit:
pagonem, hoc eſt grande ferrum uncinatum uni catenæ ductariæ annulo
implicat, & partem catenæ ſubſequentem omnem uſque eò ad tabulatum tra
hit, dum bulga ab altero effundatur. Et quidem iccirco ut catenæ ductariæ
pars cum altera bulga uacua demiſſa ſuo pondere
partem de axe non detrahat, totaque in puteum Sed eiuſdem labo
ris ſocius cernens bulgam aquis plenam ferme eſſe extractam, inclamat ma
chinæ rectorem, eumque iubet oſtium caſtelli claudere, ut ſpacium effunden
di habere poſsit. Bulga effuſa rector machinæ alterum caſtelli
puteum demittatur: deinde totum reſerat. Itaque cùm iam pars catenæ ad ta
bulatum tracta rurſum circumuoluta, tympano etiam ipſa demiſſa fuerit in
puteum, extrahit uncum alterius harpagonis grandem, qui eum annulo ca
tenæ implicauit. At quintus iuxta lacunam in foſſa quadam latente
ne, ſi contingat ut annulo dirupto pars catenæ aut aliud quiddam decidat,
lædatur: is batillo ligneo & bulgam regit et aquas in eam ingerit, ſi ſua ſpon
te ipſas non hauſerit. Quoniam uerò nunc in ſupremam cuiuſque bulgæ par
tem inſuunt circulum ferreum ut ſemper pateat, & in lacunam immiſſa per
ſe ipſa hauriat aquas, non opus eſt ullo bulgarum gubernatore. Præterea
quia his temporibus eorum, qui in tabulato conſiſtunt, alter bulgam effun
dit, alter uectibus demiſsis oſtia caſtelli occludit, aut ſurſum tractis reſerat:
idem
modo tres tantum in hac machina Quinetiam quia in
terdum is, qui effundit bulgam, priorem harpagonei.
pano imprimens rotam ſiſtit, duo omnem laborem ſibi ſumunt.
C
oſtijs
num maius
lamentum penſile
V
Sed de machinis tractorijs ſatis:
Cùm puteus fuerit
ualde
pertinet: aut cuniculus
aer, quòd extenuari craſſus offunditur, atque difficulter ſpi
Itaque
opus eſt machinis, quas etiam Græci
rentPrimum uenti flatus exce
ptos in Su
per
longiora,
tium
atiores, immiſſi altius, pariter ac primæ machinæ tigna, in
maneant immobilia. Quodque
in
cluſa ſunt tria tigna tranſuerſaria:
terumAd hoc & ad illud
per antecedentis
unt quatuor anguli et
cipiuntVtuerò ad ſuperiora ſublati
res operculo, in orbis
re uentis neceſsitate inſpirantur.
Atta
men id genus
ſic locari poteſt, ut uentus per ſupremam eius partem flatum inſpiret.
T
V
Secunda huius generis machina uenti flatus in puteum canali longo in
ducit. Is ex quatuor aſſeribus toties coniunctis & coagmentatis, quoties al
titudo putei hoc poſtulat, in quadranguli
ræ
ex puteo uel extat, & quidem altitudine trium quatuorúe pedum: uel non
extat: ſi extat, ſpeciem infundibuli quadranguli præ ſe ferens latius & paten
tius quàm ipſe canalis eſt, ut eò facilius flatum concipere poſſit: ſi non extat,
latius canali non eſt, ſed ad id è regione uenti ſpirantis aſſeres affiguntur,
qui flatum excipientes in ipſum ingerunt.
O
Tertia ex fiſtula uel fiſtulis & uaſe conſtat: etenim ſuper
ſtatuitur uas
ius os
fiſtula in canalem in
Suprema fiſtulæ pars
incluſa eſt in orbe tam craſſo, quàm uaſis
circum ipſum uerſari poſsit. Ex orbe
do foramine, quod eſt in medio uaſis fundo: qua parte ad
axiculus ſtatutus, qui per uas ferè
ſimillimi, foramen, inque eo includitur,
xa eſt: & quidem è regione ſpiritalis oris: quod eſſe quadrangulum & ſemEtenim uentus, ex
pulſam rectà uerſus partem ei aduerſam extendit: quo modo uas os ſpirita
le in ipſum uentum obuertit: quod eius flatum concipit, eumque fiſtula in ca
nalem longum, uel fiſtulis in puteum deducit.
V
A
Alterum machinarum ſpiritalium genus ex flabellis conſtat, itemque uari
um & multiplex eſt: nam flabella uel in ſucula includuntur, uel in axe. Si in
ſucula, ea aut cauum tympanum, ex duabus rotis & pluribus tabulis inter ſe
coagmentatis compoſitum, in ſe continet, aut quadrangulum loculamen
tum. Sed
tummodo habet foramina: &
habet præterea duo ſpiritalia foramina quadrangula: quorum ſuperius con
cipit auram: inferius canalis longus excipit, quo eadem in puteum induci
tur. Suculæ autem capita utrinque ex tympano eminentia chelæ ſtipitum, uel
tignorum caua craſſis laminis ferrata ſuſtinent: quorum alterum habet ue
ctem, in altero quatuor infixæ ſunt perticæ, quibus capita craſſa & grauia
ſunt, ut eorum pondere ſucula cùm circumagitur depreſſa ad motum proni
or fiat: itaque cùm operarius uecte uerſat
lò poſt dicam, foramine ſpiritali auram
excipit canalis longus, impellunt: quæ per eum penetrat in puteum.
T
C
Loculamento prorſus eadem quæ tympano ſunt: ſed alterum altero lon
gè præſtat. Etenim flabella
ferè attingant, omnemque auram conceptam in canalem longum impellant:
ra partim recedat, ipſum tam utile quàm tympanum eſſe Verùm
loculamentum non humi modo locatur, ſed etiam ſuper tigna, ſicuti mola,
quam uerſant uenti, ſtatuitur, habetque eius ſucula loco uectis etiam extra i
pſum quatuor alas molæ alis ſimiles. Hæ impetu uentorum percuſſæ ſucu
lam circumagunt: quo modo eius flabella, quæ intra
tum, foramine ſpiritali hauſtum, per canalem Quan
quam
tamen quia cùm cælum ſilet à uentis, ut ſæpè ſilet,
cæteræ eſt ad uentulum puteo faciendum accommodata.
L
E
E
A
Si uerò flabella includuntur in axe, ea plerunque
mobile capit: cui axi ex altera parte eſt tympanum, quod ex fuſis conſtat: id
aquarum impetus percutit, uerſatum: ſi locus aquarum copiam ſuppeditat,
hanc machinam fabricari utiliſsimum eſt, & quòd nullo egeat uectiario, cui
merces danda ſit, & auram perpetuam puteo per longum canalem inſpiret.
T
ſunt
ferior
Flabellorum uerò, quæ in formis ſuculæ uel axis incluſa
culamentum in ſe continent, tria ſunt genera: unum fit ex tenuibus tabulis,
altis & latis prout altitudo & latitudo tympani uel loculamenti poſtulat: al
terum ex tabulis æquè latis, ſed humilibus, ad quas tenuia & longa populi
uel alterius arboris lentæ reſegmina ſunt affixa: tertium ex tabulis proxi
mis ſimilibus, ad quas alæ Hoc
minus uſitatum eſt quàm ſecundum: quod rurſus minus quàm primum. In
P
S
Tertium machinarum ſpiritalium genus, non minus quàm ſecundum ua
rium & multiplex, conſtat ex follibus: quorum non flatu ſolum putei & cu
niculi canalibus longis uel fiſtulis inſpirantur, ſed etiam hauſtu à grauibus
& peſtilentibus halitibus purgantur. Hos diducti foraminibus ſpiritalibus
per canales hauriunt & in ſe alliciunt, illum compreſſi per nares in canales
uel fiſtulas inſpirant: eos uerò uel homo comprimit, uel equus, uel impetus
aquæ. Si homo, ſuper canalem longum, ex puteo eminentem, ſic ponitur &
ad tigna affigitur inferius follis magni tabulatum, ut, cùm flatum per cana
lem inſpirare debet, eius naris in ipſo includatur: cùm graues uel peſtilentes
halitus haurire, canalis os follis foramen ſpiritale undique
cum ſuperiore follis tabulato uectis copulatus, per medij axiculi formam, in
qua ſic incluſus eſt ut ea parte immobilis maneat, penetrans deſcendit. Axi
culi autem codaces ferrei in foraminibus tignorum ſtatutorum uerſantur.
Itaque cùm operarius uectem deprimit, ſuperius follis tabulatum attollitur, ſi
mul & fores ſpiritalis foraminis ſpiritu rapti aperiuntur: quomodo follis, ſi
naris eius in canali incluſa fuerit, aerem liberum in ſe allicit, ſin canalis os fo
ramen eius ſpiritale comprehenderit, graues uel peſtilentes halitus ex pu
teo, centum & uiginti etiam pedes alto, trahit & canali haurit. Cùm uerò la
pis in ſuperius tabulatum impoſitus, id deprimit fores ſpiritalis forami
nis clauduntur, & follis priore modo aerem ſalubrem per narem canali
expirat. Quoniam uerò tunc aura ſalubris maiore putei parte intrat, foſſo
res, quòd ea fruantur, laborem ſuſtinere poſſunt: nam putei minor
pars, quæ in æſtuarij loco eſt, ab altera maiore tabulis continentibus, & ex
ſummo putei ad imum uſque pertinentibus, diſtinguenda eſt: per quam cana
lis longus, ſed anguſtus, ferè ad imas putei fauces deſcendit.
P
F
Vbi uerò nullus puteus in eam altitudinem fuerit depreſſus, ut cunicu
lum, longius in montem actum, attingat, fabricetur talis machina, quam
operarius trahat: iuxta cuniculi canales, per quos aqua effluit, fiſtulæ ligneæ
collocentur arctius connexæ, ut flatum continere poſsint. Hæ ab ore cuni
culi uſque ad ultimam eius partem pertineant: ad quos os exiſtat follis ſic col
locatus, ut flatum conceptum per narem fiſtulis, uel canali longo, inſpirare
poſsit. Quia enim alius flatus alium ſemper impellit, in
aeris mutationes facit: quare foſſores inſtituta perficere poſſunt.
C
Sin halitus graues follibus è cuniculis hauriendi fuerint,
plicati uel triplicati, naribus carentes & priore parte clauſi, in ſedilibus col
locantur: quos operarius non aliter pedibus calcando
in templis ſunt ad organa, quæ uarios & dulces ſonos edunt. Follium
quiſque graues iſtos halitus inferioris tabulati foramine ſpiritali per canalem
longum tractos foramine tabulati ſuperioris expirat uel in aerem liberum,
uel in aliquem puteum, uel in foſſam quampiam latentem. Hoc foramen fo
riculam habet, quam flatus noxius toties aperit, quoties exit. Quoniam ue
rò aerem follibus tractum alius continenter ſubſequitur, non grauis modo
extrahitur ex cuniculo mille & ducentos pedes longo, aut etiam longiore,
ſed ſalubris naturaliter ipſum eundem parte eius aperta, quæ
extra canalem illum Quo modo cùm aeris mutationes
fiant, foſſores laborem ſuſceptum ſuſtinere poſſunt: quod genus machinæ
ni eſſent
re, & poſt pedes ſummùm ducentos ſemper puteum ex ſuperiore cuniculo
ad inferiorem pertinentem fodere, ut aer, qui in illum influxit, in hunc pute
is deſcendens foſſoribus ſalutaris eſſe poſsit: quod ſine magno impendio
perficere non poſſent. At duas machinas ſupradictis aſsimiles follibus equi
uerſant: quarum altera ad axem habet ligneum orbem, circumcirca gradi
reis calceandi induci ſolent, incluſus continenter, pedibus calcans orbem ſi
mul cum axe circumagit: cuius dentes longi deprimunt tigilla folles com
primentia. Quale uerò ſit organum quod eos rurſus diducit, & qualia ſunt
ipſorum ſedilia libro nono planius explicabo. Follis autem quiſque ſi graues
halitus ex cuniculo trahit, eos ſuperioris tabulati foramine expirat: ſin ex
puteo, eodem uel nare. Orbi præterea eſt rotundum foramen, quod, cùm
machina ſiſtenda eſt, trude traijcitur. Altera uerò machina duos habet axes,
ſtatutum equus uerſat: eius autem
ti tympanum, quod ex fuſis conſtat. Cæteris machina ſimilis eſt proximæ:
hic etiam follium nares in canalibus longis collocatæ, flatum in puteum uel
cuniculum inſpirant.
M
O
F
F
C
M
O
E
M
A
A
E
Vt
dare poteſt, ita etiam uetus ratio Aer enim non tantum ipſa putei altitudine, cuius rei ille
mentionem facit, fit grauior, ſed etiam cuniculi longitudine.
C
At metallicorum machinæ ſcanſoriæ ſunt ſcalæ, ad alterum putei latus af
fixæ: hæ pertinent uel ad cuniculum, uel ad ſolum putei: earum fabricam
neceſſe habeo tradere quòd omnibus in locis ſint uſitatæ, &
cùm conficiuntur, requirant, quàm diligentiam cùm affiguntur. Verùm me
tallici non ſolùm ſcalarum gradibus deſcendunt in fodinas, ſed etiam inſi
dentes in bacillo uel in crate, ad funem ductarium religata, in eas demittun
tur trib. machinis tractorijs quas primo deſcripſi.
Cùm præterea putei ual
dè deuexi fuerint foſſores alijque operarij inſidentes in corio, circum lumbos
dependente, quaſi deuehuntur non aliter ac pueri tempore hyberno, cùm
in aliquo colle aqua conglaciauerit frigoribus. Attamen ne decidant altero
brachio circundant funem extentum, qui ſuperius ad tignum, quod ad os
putei collocatur, religatus eſt: inferius ad palum, in eius ſolo defixum. His
tribus modis metallici annumerari poteſt quar
tus: qui eſt, cùm homines & equi per puteum, ut dixi, decliuem & cochleæ
inſtar contortum gradibus in ſaxo inciſis deſcendunt ad machinas ſubter
raneas: atque rurſus aſcendunt.
D
I
Reſtat de malis & morbis metallicorum ac de modis quibus ſibi ab ipſis
cauere poſſunt: nam ſemper maiorem rationem ualetudinis ſuſtentandæ,
quàm lucri faciendi habere conuenit, ut liberè munerib. corporis fungi poſ
ſimus. Eorum
tim oculos, quæ dam denique homines interimunt. Aqua in quibus puteis
ineſt multa & frigidior crura uitiare ſolet: etenim frigus eſt
Sed foſſores ad eam rem ſatis altos perones ſibi comparent, qui crura tuean
tur ab aquarum frigore: cui
commodoContra uerò a
liquæ fodinæ adeo ſiccæ ſunt, ut prorſus aqua careant: quæ ariditas maius
etiam malum dat operarijs: ſiquidem puluis, qui cietur & agitatur foſsioni
bus, penetrans in aſperam uſque arteriam & pulmones, parit difficultatem an
helitus & uitium, quod Quod ſi uim corrodendi
habuerit, pulmones exulcerat, & tabem ingignit in corporibus: hinc in me
tallis Carpati montis
omnes dira illa tabes immatura morte affecit. Aldebergi certe in Miſena in
fodinis reperitur pompholyx nigra, quæ uſque ad oſſa exedit uulnera, & ul
cera. Ferrum quoque corrodit: atque ob id claui earum caſarum omnes ſunt li
gnei. Quin etiam cadmiæ quoddam genus eſt quod operariorum pedes, a
quis madidos, itemque manus exedit: pulmones & oculos lædit. Fodientes
igitur ſibi non modo perones comparent, ſed chirothecas etiam ad
uſque altas: & ueſicas laxas Per has enim puluis neque trahetur ad
arteriam & pulmones, nec in oculos inuolabit: non diſſimiliter apud Roma
nos ſibi cauebant minij confectores, ne puluerem eius lethalem haurirent.
Tum
in cuniculo: cui malo remedia ſunt machinæ ſpiritales, quas paulò antè ex
poſui. Sed eſt aliud malum magis peſtiferum, quodque homini mox affert
necem: in quibus puteis, uel foſsis latentibus, uel cuniculis duricies
igni frangitur, in his aer inficitur ueneno: ſiquidem uenæ & uenulæ
ſuræque
bus metallicis alijsque foſsilibus: quod ipſum cum fumo ſubleuatur, non ali
ter ac pompholyx, quæ in officinis, in quibus uenæ metallicæ
ad ſuperiorem parietis partem adhæreſcit: id ſi ex terra euolare nequiuerit,
ſed deciderit in lacunas, atque eis innatauerit, Etenim
ſi quando aqua iactu lapidis aut alterius rei
cunis euolat: itaque ſpiritu ductum homines inficit: ſed idem magis efficit fu
mus igni nondum extincto. Corpora autem animantium iſto ueneno infe
cta plerunque continuo turgeſcunt, & omnem motum ac ſenſum amittunt,
ſineque dolore intereunt. Homines etiam ex puteis ſcalarum gradibus aſcen
dentes, ubi uirus incrementum ſumpſerit, rurſus in eos decidunt: quia ma
nus non faciunt ſuum officium globoſæque & rotundæ ipſis uidentur eſſe, i
temque pedes. Aut ſi bona fortuna parumper læſi ex his malis euaſerint, palli
di ſunt & ſimiles mortuorum. Itaque tunc nemo in eam ipſam fodinam uel in
proximas deſcendat: aut ſi fuerit in eis, aſcendat ocyus. Prouidi certè ſoler
tesque foſſores die Veneris ad ueſperam incendunt ſtruem In
terea uis illa fumi uiroſi euaneſcit. Eſt etiam ubi ratio cum Orco habetur:
nam quidam loci metallici, licet rari ſint, ſua ſponte uirus gignunt, peſtilen
temque auram exhalant: ſicut etiam quædam uenarum cauernæ, ſed hæ ſæpi
us graues halitus in ſe continent. Ad Planam Boemiæ oppidum ſunt non
nulli ſpecus qui quibuſdam anni temporibus halitum ex acidulis emittunt
lucernas reſtinguentem, & foſſores, diutius in eis morantes, necantem. Pli
nius quoque
rentia putearios necant, experimentum huius periculi demiſſa
na ſi extinguatur: tunc ſecundum puteum dextra ac ſiniſtra fodiuntur æſtu
aria, quæ grauiorem illum halitum recipiant. Verum Planæ conſtruunt fol
les, qui graues iſtos halitus
dixi. Quinetiam interdum operarij de ſcalis in puteos delapſi brachia, cru
ra, ceruices frangunt, aut decidentes in lacunas ſuffocantur: plerunque uerò
in cauſa eſt negligentia præſidis: cuius eſt proprium munus & ſcalas ita ue
hementer ad tigna affigere ut non abrumpantur, & lacunas, ad quas putei
pertinent, ita firmè aſſeribus contegere, ne ipſis motis homines decidant in
aquas: quocirca præſes diligenter ſuum munus exequatur: tum ianua caſæ
non uergat in aquilonem, ne tempore hyberno ſcalæ frigoribus congelent:
nam id ubi factum fuerit, manus frigore rigentes, uel lubricæ ſuum tenendi
officium facere non poſſunt: ipſi etiam homines ſint prouidi, ne, ſi nihil ho
rum fuerit, ſua cadant incuria. Concidunt præterea montes, eaque ruina op
preſsi homines intereunt. Certè cum quondam Goſelariæ Ramesbergum
deſediſſet, ruinis tot homines ſunt oppreſſi, ut uno die circiter quadringen
tas fœminas uiris orbatas eſſe annales loquantur: et ab hinc annos undecim
Aldebergi ſuffoſſi montis pars reſoluta reſedit, & ſex foſſores improuiſò
oppreſſit: abſorbuit Id
his accidit montibus, quibus uenæ ſunt cumulatæ. Itaque foſſores
fornices crebros montibus ſuſtinendis, aut ſubſtructiones faciant. Saxum
quoque abruptum articulos atterit: quod ne fiat metallici ſtructuris neceſſa
rijs puteos, cuniculos, foſſas latentes fulcire debent. At in noſtris fodinis
non eſt ſoli fuga, quam Sardinia gignit. Animal eſt, ut Solinus ſcribit, perex
iguum ſimileque araneis forma: ſolifuga dicta, quod diem fugiat. In metallis
argentarijs plurima eſt: occultim reptat, & per imprudentiam ſuperſedenti
bus peſtem facit. Sed, ut idem ait, fontes calidi & ſalubres aliquot locis effer
ueſcunt, qui abolent à ſolifugis inſertum uenenum. Sed in quibuſdam fo
dinis noſtris, quanquam perpaucis, eſt alia peſtis & pernicies: dæmones ſci
licet aſpectu truci: de quibus dixi in libro De ſubterraneis animantibus in
ſcripto: quod genus Quæ
dam autem ex his malis atque aliæ quædam res cauſa ſunt, cur putei amplius
fodi non ſoleant. Itaque prima & potiſſima cauſa eſt, quòd non ſint fœcundi
ſteriles. Secunda affluentis aquæ multitudo: quam neque metallici poſſunt
deriuare in cuniculos, quia tam altè in montes agi non poſsint: neque machi
nis extrahere, quod putei ſint admodum profundi: aut ſi poſſent eam extra
res quàm pauperioris uenæ fructus. Tertia eſt aer grauis, quem
mini non arte,
foſſio non puteorum tantum, ſed etiam cuniculorum deſeritur. Quarta
uirus in ſingulari loco genitum, ſi id funditus tollere, uel leuius facere in no
ſtra poteſtate non fuerit: ea de re ſpecus ad Planam Laurentius dictus non
fodi ſolebat, cùm argento non careret. Quinta dæmon truculentus & ho
micida: etenim ab eo, ſi expelli non poſsit, nemo non fugit. Sexta, ſubſtru
ctiones ſi labefactatæ conciderint: eas enim ruina montis ſequi ſolet. Sub
ſtructiones autem tunc ſolum reſtituuntur, cùm uena admodum diues me
talli fuerit. Septima motus bellici: propter quos niſi certò conſtet foſſo
res deſeruiſſe puteos & cuniculos, reficiendi non ſunt. Non enim credamus
maiores noſtros tam inertes & ignauos fuiſſe, ut foſſiones, quæ potuerint
fieri cum fructu, reliquerint. Noſtris profecto temporibus non pauci metal
lici, cùm anilibus fabulis perſuaſi refeciſſent puteos deſertos, operam & ole
um perdiderunt: ne igitur poſteritas acta agat, ex re eius erit in tabulas refer
re, Id quod quon
dam Fribergi factum eſſe conſtat puteis deſertis propter copiam & affluen
tiam aquarum.
De re Metallica Libri VI. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER SEPTIMVS.
Sextvs liber deſcripſit ferramenta, uaſa, machi
nas, hic uenarum experiendarum rationes deſcri
bet: eas enim effoſſas, ut utiliter excoqui, et ex ipſis
à
operæ precium eſt prius experiri. Sed talis experi
menti quanquam mentio facta eſt à ſcriptoribus,
tamen nemo ex illis præcepta eius memoriæ tra
didit: quocirca mirum non eſt ſi ætate poſteriores
nihil de eo ſcripſerint. Metallici certè ex iſtius ge
neris experimento cognoſcunt de uenis utrum aliquod quodpiam metal
lum, an nullum in ſe contineant: aut, ſi ipſæ nobis indicia unius metalli uel
plurium oſtenderint, multum an paucum in eis inſit: qua ratione
uenæ partes metalli participes, ab his, quæ eius expertes ſunt, ſeparari poſ
ſunt. Atque illæ rurſus, in quibus multum eſt ab his in quibus paucum.
Niſi
enim hoc antea, quàm ex uenis conflentur metalla, diligenter factum fuerit,
non ſine magno dominorum detrimento excoquentur. Nam partes uena
Hoc modo cum fumo euolant, altero cum recremento & cadmia
tur
nis præparandis, & eos nouas impenſas in eiuſmodi recrementa & cæteras
res facere neceſſe eſt. Verum metalla iam excocta experiri ſolemus, ut explo
ratum habere poſſimus quota
plumbi: aut quotam auri particulam libra argenti in ſe contineat. Et contrà
quotam æris uel plumbi portionem habeat
ta argenti particula ſit in auri libra: atque ex ea re conijcere licet, utiliter poſſit
necne metallum precioſum à uili ſecerni: quin etiam tale experimentum do
cet utrum nummi boni ſint an adulterini, manifeſtoque deprehendit argen
tum, ſi eius plus quàm fuerit iuſtum, monetarij miſcuerint auro: aut æs, ſi ei
us plus, quàm fas ſit, ijdem temperauerint cum auro uel argento:
mnium rationem quàm potero, diligentiſsimè explicabo. Venarum
experimentum, quod ſolis metallicis utile eſt, ab excoctione differt ſola ma
teriæ paucitate: etenim
nobis lucrum dabit an damnum, niſi enim metallici ſtudio incumberent in
eam
cum detrimento, interdum ſine ullo emolumento excoquerent: nam expe
riri uenas impenſis admodum exiguis, excoquere
ſumus. Simili autem modo fiunt.
Primùm enim ut uenas experimur in for
nacula, ſic eaſdem excoquimus in fornace. Deinde utrobique non ligna, ſed
carbones incenduntur: tum ut in catillo fictili, cùm uenas experimur, metal
la quæ in ipſis inſunt, ſi aurum, argentum, æs, plumbum fuerint, iuſtiſſimè
miſcentur, ita in primis fornacibus, cùm eædem excoquuntur, permiſceri ſo
lent. Præterea ut hi, qui uenas explorant igni, metallum uel liquidum effun
dentes, uel frige factum fracto catillo terreno purgant à recrementis, ita ex
coctores quàmprimum metallum è fornace defluxerit in catinum,
infundentes, ab eo rutris auferunt recrementa. Poſtremò ut in catillo ci
nereo aurum uel argentum à plumbo ſeparatur, ita quoque in ſecundis forna
cibus. Sed artificem
ſtructum rebus neceſſarijs ad experimentum uenire: atque fores conclauis, in
quo ſtatuta eſt fornacula, claudere, ne quis intempeſtiuè accedens mentem
eius, in operas intentam, perturbet: libram præterea in ſuo loculamento col
locare, ut ea, cùm ipſe maſſulas metallorum ponderat, flatu uentorum huc
& illuc agitari Verùm res ſingulas,
ad experimentum neceſſarias, deſcribam exorſus à fornaculis: quarum alia
ab alia differt figura, materia, loco in quo collocatur: figura quidem quòd
ſit teres uel quadrangula. Atque hæc magis eſt ad uenas experiendas accom
modata.
F
F
Materia uerò
dam fictilis. Lactericia extruitur in camini foco, alto pedes tres & dimi
ferrea in eodem collocatur, ſimiliter fictilis. Sed latericia eſt alta
tus lata
digitos, quæ laterum
ctea ferrea, luto ſuperius oblita, ne propter uim ignium detrimentum acci
piat. In fronte fornaculæ ſupra bracteam eſt os, altum palmum,
At bractea habet tria foramina, in utroque
latere unum, tertium in poſteriori eius parte: quæ lata ſunt digitum, longa
tres digitos: per ea tum cinis ex carbonibus candentibus decidit, tum ſpirat
flatus penetrans in cameram, quæ ſub ipſa bractea eſt: itaque is flatus ignem
excitat.
riendo appellant, apud chymiſtas ex uento nomen inuenit: uerum bracteæ
ferreæ pars, quæ è fornacula extat & eminet longa eſſe ſolet dodrantem, la
ta palmum. In ea carbunculi locati expeditè in fornaculam per ipſius os for
cipe imponuntur, rurſusque, ſi res hoc poſtulat, ex fornacula exempti in ea
dem reponuntur.
B
Ferrea autem fornacula conſtat ex quatuor bacillis ferreis, altis ſeſquipe
dem, inferius parumper diuaricatis & latis ut firmius ſtare poſſint: ex quo
rum duobus prior fornaculæ pars, ex duobus poſterior efficitur: cum iſtis
bacillis utriuſque partis conglutinata & conferruminata ſunt bacilla ferrea
tranſuerſaria, numero tria: prima ubi ad altitudinem palmi aſſurrexerunt:
ſecunda ubi ad altitudinem pedis: tertia in ſumma eorum parte. Recta
quidem bacilla ca parte perforata ſunt, qua cum ipſis conglutinantur
tranſuerſaria, ut à lateribus in ea includi poſsint alia bacilla ferrea ſimi
liter utrinque tria numero. Itaque duodecim ſunt bacilla tranſuerſaria,
quæ tres efficiunt ordines, imparibus interuallis diſtinctos: etenim ab u
no bacillo recto ad alterum in infimo ordine eſt interuallum unius pedis &
quinque digitorum. At in medio inter priora
ſpacium trium palmorum & unius digiti. Laterum uerò bacilla inter ſe di
ſtant tribus palmis et
dem bacilla et poſteriora eſt interuallum duorum palmorum, inter laterum
uerò bacilla trium, ut iſto modo fornacula in ſumma parte fiat anguſtior:
tis bacillo includitur: quod os æquè ac lactericiæ fornaculæ, altum eſt pal
mum, latum quinque digitos. Tum prius infimi ordinis bacillum tranſuerſa
rium ad
foramina penetrant duo baccilla ferrea, quæ cùm ipſa, tum quatuor infi
mi ordinis bacilla ſuſtinent bracteam
è fornacula extat: inferiora quoque fornaculæ latera ab infimo bacillorum or
dine uſque ad ſupremum bracteis ferreis teguntur: quæ filis ferreis
ad bacilla, lutoque oblinuntur, ut quàm diutiſſime uim ignium ferre poſſint.
At fictilem fornaculam ex terra pingui & ſpiſſa & mediocri, quod ad molli
tudinem et duriciem attinet, fingere conuenit. Ea uerò ferè eandem habet al
titudinem quam ferrea: eiusque pes conſtat ex duabus tabulis fictilibus, lon
gis pedem & tres palmos, latis pedem & palmum. Vtriuſque
tis prioris utrunque latus ſic ſenſim eſt reciſum ad palmi
tummodo latum fiat ſemipedem & digitum: quæ pars eminet è fornacula.
Sed tabulæ ſunt craſſæ ferè ſeſquidigitum: ſimiliter fictiles parietes, qui ad
digitum tranſuerſum à margine
ſuperiorem eodem modo ſuſtinent. Sunt uerò parietes alti tres digitos, ha
bentes foramina quatuor, quæ ſingula alta ſunt circiter ternos digitos: ſed
poſterioris quidem partis & utriuſque lateris lata ſunt quinque digitos: prio
ris uerò latum eſt ſeſquipalmum, ut eò
caluerit
tabula ideo exteriori parte filo ferreo, in
tur
tres digitos, lata digitum, ut cùm ſuperior propter ignium uim, aut propter
aliam cauſam uitium fecerit, inferior pede inuerſo in eius
ea foramina & cinis ex prunis, ut dixi, decidit, & fornaculæ inſpiratur aura
penetrans in cameram per parietum foramina. Ipſa uerò fornacula quadran
gula eſt: inferiori eius parte intus lata palmos tres & digitum unum, longa
palmos tres & totidem digitos: ſuperiori lata palmos duos & digitos tres,
ut etiam ipſa fiat anguſtior: Alta autem eſt pedem. Poſterior
inferius in medio exciſa eſt in modum ſemicirculi, qui ſit ſemidigitum altus:
pari modo latus utrunque: atque non ſecus ac fornacula in priori eius parte ha
bet os ſuperius rotundum, altum palmum, latum palmum &
fores feneſtrati etiam ex terra ſunt, habentque anſam. Quin operculum forna
culæ ex terra factum ſuam habet anſam, filoque ferreo uincitur: tum ipſius for
naculæ exteriorem
bus impreſſis triangulorum formæ ſolent effici. Fornaculæ
manent ac fixæ ſunt, fictiles uerò & ferreæ ex uno loco portantur ad
atque latericiæ citius parari poſſunt, ferreæ magis durant, fictiles ſunt aptio
res. Metallici præterea faciunt fornaculas temporarias hoc modo.
Late
res tres ſupra focum ſtatuunt, utrinque unum, tertium à tergo: pars prior pa
tet flatui: his lateribus imponunt bracteam ferream: cui rurſus tres lateres,
qui carbones arceant & contineant. Sed loco fornacula alia ab alia differt,
quòd quædam in altiori collocetur, quædam in humiliori. Ea uerò locatur
ponit: in humiliori, per cuius
naculæ loco artifici eſt circulus ferreus: etenim ſuper
& inferius oblinitur luto, ne flatus follis ſub ipſo exeat. Quod ſi fieret tardi
us, uena excoqueretur, & æs liqueſceret in catino triangulari, qui in
pe imponitur, & rurſus eximitur. Circulus
ſus ſemidigitum: eius ſpacium interius plerunque latum eſt pedem et
qua parte flatus follis in ipſum penetrat, exciſus eſt. Sed follis eſt duplica
tus, qualem habere ſolent aurifices, aliquando etiam fabri ferrarij: cui in me
dio eſt aſſer, in quo ineſt foramen ſpiritale, latum quinque digitos, longum ſe
ptem, ſuo aſſerculo tectum: quod è regione eſt foraminis ſpiritalis infimi aſ
ſeris. Eius uerò eadem eſt latitudo & longitudo.
Sed follis longus eſt, exce
pto capite, tres pedes: latus poſtrema parte, ubi quodammodo rotundatur,
pedem & palmum: ad caput, tres palmos. Ipſum autem caput etiam
eſt tres palmos:
mos & Poſtea paulatim fit anguſtius: naris, quæ unica, longa eſt pe
dem & duos digitos: ea in foramine muri, craſſi pedem &
ut etiam dimidia capitis pars, in quam naris includitur: circulum uerò ferre
um in foco ſtatutum tantummodo attingit: nam extra murum non eminet.
Corium follis ſui generis clauis ferreis infixum eſt aſſeribus: tum corio u
trinque aſſeres
aſſeris parte clauis, quibus lata ſunt capitula, infixum: ſimiliter
te capitis: Medius
uis ferreis utrinque cuſpidatis & utrinque directò deorſum uerſus actis affigi
tur, ut leuari non poſſit. Bacillum uerò ferreum in medio eſt duorum tigno
rum erectorum, per quæ penetrat. Superius etiam axiculus ligneus, habens
codaces ferreos, in foraminibus eorundem tignorum uoluitur: in cuius me
dij forma incluſus eſt uectis, et clauis ferreis affixus, ut Lon
gus autem eſt quinque pedes & dimidium: cuius poſtremam
dit annulus ferreus bacilli ferrei, pertinentis ad caudam infimi aſſeris ipſius
follis: quam alter eius annulus ſimiliter prehendit. Itaque cùm artifex uectem
deprimit, follis pars inferior leuatur, flatumque in narem compellit: atque eti
am ſpiritus, per
leuat ſuperiorem follis partem: cuius aſſeri ſuperpoſitum eſt plumbum tam
graue, ut eam follis partem rurſus poſſit deprimere: quæ depreſſa æquè ac
inferior pars per narem Iſto modo ſe habet follis duplicatus:
qui fabricatus eſt propter circulum ferreum, in quo catillus triangularis, in
quo uena æris excoquitur, & æs liqueſcit, collocatur.
C
E
Dixi de fornaculis & circulo ferreo, nunc dicam de tegula & catillis.
Te
gula Tegit
culi, in eos incidentes, experimentum impediant. Lata eſt ſeſquipalmum: al
titudine, quæ plerunque ſolet eſſe palmaris, reſpondet ori fornaculæ, longi
tudine ferè toti fornaculæ. Veruntamen priori tantum parte attingit os ei
us, alioqui undequaque à lateribus & poſteriori parte iccirco diſtat digitos
tres, ut carbones in medio loco, qui eſt inter ipſam &
ſint. Habet uerò
integra eſt, poſterior duas habet feneſtellas, & utrunque latus duas uel tres
uel etiam quatuor: per quas calor penetrans in catillos uenam excoquit: uel
loco feneſtellarum habet parua foramina: & poſteriori quidem parte
in utroque uerò latere plura. Quinetiam poſterior pars ſub feneſtellis uel par
uis foraminib. ter exciſa eſt in modum ſemicirculi alti
quater. Poſterior
T
At catilli materia, ex qua fiunt, inter ſe
Sunt enim uel terreni uel
cinerei: atque terreni, quos etiam fictiles appellamus, rurſus in figura & ma
gnitudine ſunt diſsimiles. Nam quidam in ſcutellæ figuram ſunt formati, &
mediocriter craſſi, latique tres digitos & unciæ menſuralis capaces: in quibus
uena cum
uel argenti experiri ſolent.
ſiores & capaciores: utpote quinque uel ſex uel
liquatur, ut fundi, dilatari, igni explorari poſſit. In
runque excoquitur. Sed cinerei ex cinere
ius inferior pars admodum craſſa, eſt figura: uerum minus
plumbum ſeparatur ab argento, & experimentum perficitur.
C
finguntur & de modo, quo efficiuntur, eſt Alij eos ex ſimplici o
mnis generis cinere formant: qui boni non ſunt, quod iſtiuſmodi cinis ali
quam pinguitudinem in ſe contineat: quamobrem tales catilli quando con
caluerunt, facile rumpuntur. Alij faciunt eos item ex cinere quiſcunque
fuerit, ſed qui ante percolatus ſit: qualis eſt in quem, lixiuij faciendi gratia,
aqua calida fuit infuſa: atque is rurſus in ſole aut fornace ſiccatus cribro, è ſetis
facto, purgatur: quamuis autem aqua calida pinguitudinem cineris eluerit,
tamen catilli ex eo facti non ſunt boni, quod ipſe cinis cum minutis carbun
culis, arenulis, lapillis ſoleat eſſe permiſtus. Alij uerò ſimiliter eos ex quo
cunque cinere efficiunt, ſed primò in cinerem ipſum infundunt aquam, et pur
gamentum ei innatans auferunt. Dein aquam, poſtquam pura facta fuerit,
effundentes
tis lapillis & arenulis.
gamentum auferatur: quod duplex eſt,
culi & pinguitudines, atque res aliæ aquis innatantes: alterum graue, quales
ſunt lapilli, arenulæ, & ſi quæ aliæ res reſident in fundo uaſculi. Itaque primo
aqua infundatur in cinerem & leue purgamentum auferatur. Deinde cinis
agitetur manibus, ut bene
datur in alterum uaſculum: quo modo remanent in priori uaſculo lapilli &
arenulæ, ac ſi quid aliud fuerit graue quæ reijciuntur. Poſtquam uerò cinis
omnis in hoc altero uaſculo reſederit, quod ex aqua cognoſcitur ſi pura fa
cta guſtatum non
tem, qui remanſit in uaſculo in ſole aut fornace ſiccetur: atque is aptus eſt ad
catillos: maximè ſi fuerit faginus, aut ex alijs lignis, cui accretiones annuæ te
nues ſunt. Qui uerò ex uitio ſarmentis & lignis, quibus accretiones annuæ
ſunt craſſæ, factus fuerit,
ſatis ſicci non ſint, in igni diuidi & Quo
circa ſi faginus aut eius ſimilis non fuerit, in promptu globulos ex tali cine
re, qui modo iam dicto fuerit purgatus, artifices faciunt, eosque in fornace pi
ſtoris uel figuli Ignis
midumOmnis
tuſtior, eo melior eſt:
ſa cinis qui fit ex oſſib.
Poſtremò aliqui
alutarij Nonnulli uerò malunt
uti
mantium uel ex ſpinis piſcium partem
tem unam, cineris ſcobis corij combuſtæ partem dimidiam: ex hac enim mi
ſtura fiunt boni catilli, ſed multò meliores conficiuntur ex paribus portio
nibus cineris ſcobis corij combuſtæ, cineris oſſium capitis ouilli uel uituli
ni, cineris cornu ceruini: at omnium optimi formantur ex ſolius cornu cer
uini uſti puluere: nam is propter uehementem ſiccitatem metalla minime
combibit. Veruntamen noſtrates metallici plerunque eos efficiunt ex cinere
fagino: quem modo iam dicto paratum primò
ut cohærere poſſit, & in mortariolo tundunt. Deinde cineribus, qui ſunt ex
caluarijs quadrupedum, aut ex piſcium ſpinis, inſperſis iterum
autem magis tunduntur, eo meliores fiunt. Quidam uerò lateres terunt, &
eum puluerem cribratum inſpergunt cineri fagino: nam iſtiuſmodi pulue
res non ſinunt molybdænam corrodentem catillos, aurum uel
bere. Alij ut idem caueant catillos formatos oui albumine
rum in ſole ſiccatos tundunt, maximè ſi uenam uel æs, quod ferrum in ſe
tinet
madefaciunt cineres, eosque exiccant, & in mortariolo tundunt, atque format
catillos. At in officinis, in quibus argentum ab ære ſecernitur, ex cineris cati
ni ſecundæ fornacis, qui admodum ſiccus eſt, duabus partibus et una Sed his etiam modis formati catilli locandi ſunt in ſole aut
in fornace. Deinde quocunque modo formati ſiccis in locis diu
tò enim fuerint uetuſtiores, tantò ſunt ſicciores atque meliores.
figuli modo formant catillos terrenos & triangulares, ſed ipſi
riciam & mollitudinem attinet. Miſcent
catillorum ueterum fractorum, aut lateris uſti & triti: itaque terram ſic
uere permiſtam formant piſtillo, quam deinde exiccant: hi etiam catilli quò
uetuſtiores fuerint, eò ſunt ſicciores atque meliores. At mortariola in quibus
catilli formantur, duorum ſunt generum, minora ſcilicet & maiora. In min o
ribus conficiuntur catilli cinerei, in quibus
bum combibit, purgatur: in maioribus item cinerei, in quibus argentum ab
ære & plumbo ſeparatur. Vtraque uerò ex orichalco fiunt: atque ima ſui parte
fundum non habent, ut catilli integri ex eis eximi poſſint. Piſtilla quoque du
plicia ſunt, minora ſcilicet & maiora: utraque
us eminet tuber
format cauam catilli partem. Quæ uerò ipſi contigua eſt, ſuperficiei morta
rioli reſpondet.
M
E
Hæc hactenus: nunc de uenarum
parantur autem urendo, torrendo, tundendo, lauando: ſed
dus ſumere neceſſe eſt, ut ſciri poſſit quotam eius partem iſtiuſmodi præpa
rationes conſumpſerint:
duricie depoſita poſſit tundi & lauari. Duriſſimus uerò priuſquam uritur
aceto perfunditur, ut citius igni molleſcat: ſed lapis mollis primò
eſt malleo, & in mortario tundendus, atque redigendus inSi uerò terra fuerit
in alueo, atque id quod reſedit
les, quæ lauantur, rurſus ſiccandæ ſunt: at uena cuiuſque metalli diues
tur, neque tunditur, neque lauatur, ſed torretur tantum, ne iſtis præparandi mo
dis aliquid metalli pereat. Succenſis uerò ignibus torretur in olla, quæ lu
to obſtructa eſt, incluſa. Vilior
ta: non enim magnam metalli iacturam facimus, ſi quid ex ea perdamus. Ve
rùm de omnibus his uenarum & paulo poſt & in
ſequenti libro uberius diſputabo: nunc explicare decreui ea quæ metallici
additamenta ſolent nominare, quod adijciantur ad uenas
endas, ſed
quando cum uenis permiſta coquuntur in fornacula uel in fornace, ex eis
de calfaciant uenas, aut penetrent in ipſas igni ſunt magno ad purgamenta
à metallis ſeparanda
ab igni tuentur uenas,
latum ex fornace euolat: In primo genere ſunt
plumbum, idem in globulos redactum, aut ignis ui in cinerem
nium
plumbarius, æs, idem uſtum, eius bracteæ,
auri, argenti, æris, plumbi,
ctum, atramentum
tibus fornacibus facile liqueſcunt, arenæ ab eis reſolutæ, tofus mollis,
quoddam fiſſile album. Sed
ſpuma argenti utiliora ſunt uenis quæ facile
difficile: lapis In ſecundo genere ſunt ferri ſqua
ma, eiuſdem recrementum, ſal artificioſus, ſiccæ feces uini, aceti,
aurum ab argento ſecernunt: atque hæ feces & ſal artificioſus habent uim pe
netrandi in uenas: & quidem permagnam feces uini, ſed maiorem aceti, ma
ximam Ferri uerò ſquamis & recre
mentis, quia tardius liquantur, In tertio gene
re ſunt pyrites, panes ex eo conflati,
us ſquama, eius ſcobs elimata, eius recrementum,
à lapidibus facile igni liqueſcentibus reſolutæ, tofus. Sed in primis pyrites
& panes ex eo conflati uenarum ſorbent metalla: atque ipſa ab igni, conſum
ptore eorum, tuentur. In quarto genere ſunt plumbum & æs, atque eis cogna
ta. Itaque de additamentis liquet quædam eſſe natiua, alia in recrementorum
numero, cætera à Certe quidem cùm uenas experimur
exiguam
gno impendio poſſumus: cùm uerò eaſdem excoquimus, grandem adiun
gere ſine magno nequimus: quocirca conſideremus impenſam quanta ſit,
ne in uenas excoquendas faciamus maiorem, quàm ex metallis conflatis ca
piamus fructum. Color autem fumi quem emittunt uenæ, batillis uel lami
nis ferreis candentibus impoſitæ, docet nos de additamentis, quibus ad eas Etenim ſi fue
rit purpureus, eſt optimus, & uenæ plerunque non indigent ſingularis alicu
ius
dam lapide æroſo conflatus: ſi luteus, ſpuma argenti & ſulfur: ſi ruber, nitri
recrementum & ſal: ſi uiridis, panis ex æroſis lapidibus conflatus, & ſpuma
argenti & uitri recrementum: ſi niger, ſal liquefactus, uel ferri recrementum
& ſpuma argenti, atque ſaxum calcarium candidum: ſi candidus, ſulfur & fer
rum quod uitio æruginis infeſtatur: ſi in uiridi candidus, ferri
& arenæ à lapidibus facile liqueſcentibus reſolutæ: ſi media eius pars lutea
fuerit & denſa, extimæ uerò uirides, eædem arenæ & ferri Ve
rùm color fumi non modo nos docet de remedijs, quæ cuique uenæ ſunt ad
hibenda, ſed etiam ferè de ſuccis concretis cum ea permiſtis, qui talem
emittunt: nam plerunque cæruleus ſignificat uenam cæruleo eſſe infectam: lu
teus auripigmento: ruber, ſandaraca: uiridis, chryſocolla: niger, bitumine
nigro: candidus, candido: in uiridi candidus, eodem eum chryſocolla per
miſto: cuius media pars eſt lutea & extimæ uirides, ſulfure.
aliæque res foſſiles cum metallis permiſtæ,
Quod ſi uenæ participes fuerint ſtibij, ad eas adijcitur ferri recrementum: ſi
pyritæ, panis ex lapide æroſo
tibus reſolutæ: ſi uenæ ferri, pyrites & ſulfur: ut enim uenæ cum ſulfure per
miſtæ additamentum eſt ferri recrementum, ita contrà auri uel argenti ue
næ, ferri uena infectæ, à qua non facile ſeparantur, ſulfur: ſed etiam arenæ à
lapidibus facile liqueſcentibus reſolutæ. Sal autem artificioſus ad uenas ex
periendas aptus multis modis conficitur: primò ex paribus portionibus
aridæ uini fecis, aceti, hominis urinæ ſimul decoctis donec in ſalem uertan
tur. Secundo item ex paribus portionibus cineris, quo infectores lanarum
utuntur, calcis, aridæ uini fecis purgatæ, ſalis liquati: etenim ſingulorum li
bra Deinde omnia decocta ad ter
tias colantur: tum ad reſiduum ſalis non liquati libra adijcitur, &
ciæ quatuor, atque lixiuij libris octo ſuperfuſis ſimul in olla, argenti ſpuma in
trinſecus obducta, coquuntur uſque dum exiccata ſal fiant. Tertiò ſic confici
tur: ſal non liquatus, & ferrum, quod rubigine infeſtatur, inijciuntur in uas:
quod hominis urina ſuperfuſa operculo tegitur, ac triginta diebus reponi
tur in loco tepido: poſtea
diu Quartò, ſal artificioſus hoc modo
fit. In lixiuio ex calcis & cineris, quo infectores
tionibus facto, pares portiones ſalis, ſaponis, aridæ uini albi fecis, halinitri
coquuntur uſque ad eum finem dum in ſalem abeant: is ramentum lotura col
lectum miſtum, liquefacit. At
experiendas aptum ſit: ipſum in ollam, argenti ſpuma intrinſecus
inijcitur, & lixiuium ex calce uiua factum ſæpius ſuperfunditur & coquitur
uſque dum ignis id conſumat. Quod ſi halinitrum non inflammatur igni à
quo ipſum ſal, ex lixiuio, quod calcem combibit, ortus, tuetur, præparatum
eſt. Sed in primis laudantur ſequentes compoſitiones, quæ omnem uenam
excoquunt, quam ardor ignis difficulter diſſoluit & diffundit: quarum una
le liqueſcunt candidis & puris atque comminutis: cum eius enim pulueris ſe
muncia permiſcentur ſpumæ argenti fuluæ, item comminutæ, unciæ duæ:
quæ miſtura inijcitur in catillum fictilem eius capacem: ac ſub tegulam
dentisCùm autem aquæ inſtar fluxerit, quod ei horæ
dimidio ſpacio accidit, ex fornacula exempta effunditur in aliquem
ea temperatura, ubi refrixerit, uitri ſimilis eſſe apparebit: quæ rurſus commi
nuitur. Iſtiuſmodi uerò puluis qualicunque uenæ metallicæ, quæ, cùm eam
experimur, non facile liqueſcit, inſpergitur & recrementum exſudabit. Alij
in locum ſpumæ argenti cinerem plumbi ſubſtituunt, qui ſic conficitur. In
plumbum, in catino liquefactum, conijcitur ſulfur: et mox quadam quaſi cu
te tegitur: qua ſublata rurſus inijcitur ſulfur, rurſuſque cutis nata detrahitur:
quod ſæpius fit, et quidem, donec plumbum in puluerem reſolutum fuerit.
Sed ualens additamentum
parati, ſalis liquati, recrementorum uitri, fecis uini aridæ, ſingulorum uncia,
ſpumæ argenti triente, uitri in puluerem triti beſſe, hoc additamentum ad
uenam, quæ par pondus habeat, adiectum eam liquefacit. Valentius uerò
conſtat ex paribus portionibus fecis albi uini ſiccæ, ſalis communis, halini
tri præparati, quæ tria ſimul in olla, argenti ſpuma intrinſecus obducta, tor
rentur uſque dum puluis inde fiat candidus: cum quo tantundem ſpumæ ar
genti commiſcetur. Huius uerò miſturæ pars unà cum duabus uenæ expe
riendæ partibus permiſcetur. Quo ualentius fit ex nigri plumbi cinere, hali
nitro,
gento ſeparant: ſed nigri plumbi cinis conficitur ex plumbi libra, & ſulfuris
libra: plumbeo malleo percuſſum dilatatur: atque alterius bractea, alterius ſul
fur inijcitur in catinum uel ollam, & ſimul torrentur uſque dum ignis ſulfur
conſumat & plumbum in cinerem uertat. Halinitri uerò comminuti libra
cum auripigmenti item in puluerem triti libra commiſcetur, & in patina fer
rea coquuntur donec liqueſcant: poſtea effunduntur, & refrigerata iterum
in puluerem conteruntur. Stibij autem libra & fecis ſiccæ bes alternatim in
ijciuntur in catinum, & coquuntur uſque ad eum finem dum maſſula inde fi
at: quæ ſimiliter reſoluitur in puluerem: huius pulueris bes & plumbei cine
ris libra, itemque pulueris ex halinitro & auripigmento facti libra permiſcen
tur, & ex eis conficitur puluis: cuius una pars ad duas uenæ partes addita
liquefacit, & à recrementis purgat. At ualentiſſimum eſt quod habet ſulfu
ris drachmas duas, & recrementi uitri totidem, ſtibij, ſalis ex urina decocta
confecti, ſalis
ti ſutorij, fecis uini ſiccæ, ſalis ex anthyllidis cinere facti, ſiccæ fecis aquarum
quibus aurum ab argento aurifices ſeparant, aluminis igne reſoluti in pul
uerem ſingulorum
ctilem, & miſtura puluere uitri Venetiani comminuti conſpergitur: quæ
cùm ſeſquihora, uel duabus horis cocta fuerit, maſſula in fundo catilli reſi
debit, à qua mox plumbum ſeparatur. Eſt etiam
tiones recrementi ferri, toſi albi, ſalis. Sed poſtquam tales ſucci fuerint ſecre
ti, ipſæ uenæ arida uini fece ad eas adiecta excoquuntur. Eſt quod ab igni
tuetur ſtibium, ne id conſumat: et à ſtibio metalla, quale eſt quod conſtat ex
paribus portionibus ſulfuris, halinitri præparati, ſalis liquati, atramenti ſu
torij ſimul in urina uel lixiuio coctorum, donec nullus odor affletur è ſulfu
re: quod fit trium uel quatuor horarum ſpacio. Eſt præterea operæ precium
ſubijcere aliquas alias miſturas. Accipito uenæ ut conuenit præparatæ par
tès duas, ſcobis ferri elimatæ partem unam, ſalis item partem unam: atque mi
ſceto: deinde ea inijcito in catillum fictilem, & in fornacula locato: ubi igni
reſoluta confluxerint, maſſula in fundo catilli reſidebit. Vel accipito uenæ
et ochræ plumbeæ pares portiones, atque cum ipſis miſceto paucam ferri ſco
bem elimatam, & inijcito in catillum: tum ſuper ipſam
bem ferri elimatam. Vel accipito uenam in puluerem contritam, eamque ſpar
gito in catillum: deinde ei inſpergito tantundem ſalis ter aut quater urina
madefacti & rurſus torrefacti: tum iterum atque iterum uenæ puluerem & ſa
lem: poſtea catillum operculatum & oblitum imponito in carbones arden
tes. Vel accipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem u
nam, uitri Venetiani partem dimidiam, recrementi uitri tantundem. Vel ac
cipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem unam, ſalis
partem dimidiam, aridæ uini ſiccæ quartam unius partis, fecis
aurum ab argento ſecernunt tantundem. Vel accipito pares portiones ue
næ præparatæ, & pulueris in quo item inſunt pares portiones minutorum
plumbi globulorum, ſalis liquati, ſtibij, recrementorum ferri. Vel accipito
pares portiones uenæ, in qua ineſt aurum, atramenti ſutorij, fecis uini ſiccæ,
ſalis. Hactenus de additamentis.
In fornaculam autem eo, quo dixi, modo
præparatam primo tegulam imponito: deinde prunas ſuper eam conijci
to, electosque carbunculos: nam ex minus bonis multum fit cineris, qui
tegulam collectus operationem ignis impedit: tum catillos fictiles forcipe
ſub tegulam locato, & ſub priorem ipſius partem ponito carbonem arden
tem, ut catilli citius calefiant: quem, cùm plumbum
uel uena, rurſus forcipe eximito. Poſtquam autem catilli excandeſcent igni,
primò per cannam ferream duos pedes longam & capacem digiti cinerem
uel carbunculum, ſi quis in eos inciderit, ſpiritu difflato & diſpergito: quod
idem faciendum erit, ſi cinis uel carbunculus in catillos cinereos inciderit:
deinde plumbeum globulum inijcito forcipe: quod plumbum ubi in
uerti, conſumique cœperit, ad ipſum addito uenam præparatam in charta in
uolutam. Multo autem artifici præſtat eam inuoluere in chartam, ſicque im
ponere in catillos, quàm æneo cochleari in ipſos infundere. Cùm enim ca
tilli ſint parui, ſi cochleari uſus fuerit, non raro aliquam uenæ partem diffun
dit. Charta uerò cremata carbunculo forcipe prehenſo uenam moueto, ut
plumbum eam combibat, cumque ipſo metallum uenæ miſceatur: quæ mi
ſtio cùm facta fuerit, tunc
rescit, nigrique annuli ſpeciem quandam gerit: partim innatat plumbo cum
auro uel argento permiſto: quod mox ab eo auferto. Quod ſi eiuſmodi non fuerit
in promptu, ſeorſum plumbum eſt experiendum, ut certo ſciatur, quantam
argenti portionem in ſe contineat, utque calculis ſubductis de uena rectè iu
dicetur: niſi enim tale plumbum fuerit, experimentum erit falſum & fallax.
Verùm globuli plumbei hoc modo formantur: forceps eſt ferrea longa cir
citer pedem unum: eius chelæ continent ferrum diuiſum, quod
oui figuram exprimit: utrunque habet duas partes cauas, quod ferrum diui
ſum, cùm compreſſum fuerit ſuperius, ex ipſo eminet infundibulum: in quo
ſunt duo foramina, quorum alterum ad unam partem cauam penetrat, alte
rum ad alteram. Itaque plumbum infuſum defluit per foramina, in partes ca
uas, efficiunturque una effuſione globuli duo.
F
I
Nec hoc in loco de diuerſa quorundam artificum experiendi ratione re
ticere debeo: qui primò in catillos inijciunt uenam præparatam, eamque co
quunt. Deinde addunt plumbum: quæ ratio mihi non probatur: etenim ue
na iſto modo ferruminari ſolet: quare poſtea commota non bene, aut admo
dum tardè cum plumbo miſcetur. Quod ſi catillis eiuſmodi fictilibus omne
fornaculæ ſpacium, quod contegit tegula, non compleatur (nam interdum
compleri ſolet, cùm ſcilicet multarum uenarum, aut multarum unius uenæ
partium una experimur) in uacua loca catillos cinereos ponito, ut interea i
gneſcant. Quod etſi una hora plerunque fit, tamen id ipſum minoribus citi
us, maioribus tardius contingit: niſi uerò catilli, anteaquam in eos inijciatur
metallum, cum plumbo permiſtum, igniti fuerint, ipſi ſolent ſæpe diſrum
pi, plumbum ſemper contremiſcere, nonnunquam ex ipſis exilire. Si autem
catillus diſrumpatur, aut plumbum ex eo exiliat, aliam uenæ partem experi
ri oportet: ſin plumbum contremiſcat, tunc catillus pruna lata ac tenui tega
tur: quam cùm
exhalat. Quinetiam ſi in ſecunda excoctione plumbum, quod in miſtura in
eſt, non conſumeretur, ſed ſtabile & fixum permanens tegeretur quadam
quaſi cute, ſignum eſt, quod non ſatis ardore ignis concaluerit. Aridum igi
tur lignum tedæ, uel arboris ei conſimilis, in miſturam imponito, inque ma
nu teneto, ut cùm concaluerit, retrahere ab ea poſſis: tum curato, ut ſemper
calorem ſatis multum, eumque æqualem habeat. Quod ſi calor miſturam
caudata uideatur, ſigno eſt calorem ipſum, qua cauda eſt, nimium eſſe: qua
re catillum paruo unco ferreo, cuius manubrium item ſit ferreum &
ſeſquipedem, circumagito, ut altera pars æquè caleſcat ab igni.
P
Præterea ſi quando miſtura ſatis plumbi non habuerit, addito cum forci
pe ferrea, uel cochleari æneo, cui manubrium prælongum eſt, tantum eius, Ne uerò miſtura frigeſcat, id ipſum ante concalefacito: ſed
ſatius eſt primo tantum plumbum, quanto opus eſt ad uenam excoquen
dam, addere, quàm poſtea cùm dimidia excoctio perfecta fuerit: ne totum Porrò ubi calor ignis iam
ferè conſumpſerit plumbum, tunc aurum argentumué, uarijs coloribus ef
floreſcit: at ubi totum fuerit conſumptum, auri uel argenti reſidet in catillo:
quam ſtatim ex fornacula eximito, maſſulamque, dum adhuc calet, ex eo ex
trahito, ne cinis ad eam adhæreſcat: quod plerunque fit, ſi maſſula, ubi iam re
frixerit, ex eo extrahatur. Quod ſi etiam tunc cinis ad eam adhæſerit, cultro
non radito, ne aliquid pereat, atque experimentum fiat falſum: ſed forcipe fer
rea comprimito, ut cinis diſſiliat ipſo preſſu. Vtile denique eſt duo, triaué uni
us uenæ experimenta facere eodem tempore, ut ſi forte unum non ſucceſſe
rit, ex altero aut ſaltem ex tertio certior fieri poſſis. At interea dum artifex
uenam experitur ne uehemens ignis calor oculos eius lædat, quia ſæpius in
troſpicere, accurateque conſiderare omnia neceſſe eſt, utile erit ei ſemper in
promptu habere tabellam ligneam ſubtilem, latam duos palmos,
quaſi rimam quandam poſſit cernere.
T
Verùm plumbum, quod uenæ metallicæ argentum combibit, horæ pa
tium trium de quatuor ſpacio ignis conſumit in catillo cinereo. Experimen
to autem perfecto ex fornacula eximitur tegula, rutroque ferreo extrahitur
cinis non modo ex latericia et ferrea, ſed ex fictili etiam, ne eam deponere de
pede opus ſit. At ex uena in catillum triangularem coniecta ſic conflatur
maſſula, ex qua poſtea conficitur metallum. Primò in circulum ferreum im
ponuntur prunæ carbonesque: deinde catillus triangularis, qui continet ue
nam, atque res quæ eam liquefacere atque à recremento purgare poſſunt: tum
folle duplicato excitatur ignis, uenaque tamdiu coquitur, uſque dum maſſula
in fundo catilli reſideat. Duplicem rationem uenarum experiendarum eſſe
demonſtrauimus: unam qua in catillo fictili plumbum miſcetur cum uena,
deinde in cinereo rurſus ab eo ſeparatur: alteram, qua excoquitur primo in
catillo fictili triangulari, deinde in altero fictili cum plumbo permiſcetur,
in cinereo rurſus ab eo ſeparatur.
ueniat
ſimus: ſed iure ordimur ab auri uena, ouam utraque ratione ſolemus experiri:
etenim ſi illa diues fuerit, & nobis igni non repugnare uideatur, ſed facilè li
queſcere, eius centumpondium, minora pondera intelligimus, unà cum ſeſ
centia uel duabus uncijs plumbi, de maioribus ponderibus loquimur, mi
ſtum conijcitur in
miſceantur: quia uerò talis etiam uena
adijcito parum ſalis
nabit, facietque ne miſtura multum
ea filo ferreo moueto, ut plumbum undiquaque circumeat aurum, idque abſor
beat & expurgat purgamenta: quod ubi factum fuerit, miſturam eximito & à
recrementis purgato: tum eam conijcito in catillum cinereum & coquito,
uſque eò, dum exhalet totum plumbum, aurique maſſula reſideat in fundo: ſin
auri uena igni
urina, quæ ſalem
enim illam ſæpius uſſeris & reſtinxeris, eò facilius
us igni liqueſcit, & quicquid habet recrementi, exſudat. Huius uenæ uſtæ,
liquefacit, partibus tribus & plumbi partibus ſex
inijcito in catillum triangularem: quem in circulum ferreum, ad quem follis
duplicatis pertinet, imponito: atque primùm lento igni coquito, deinde ſen
ſim acriori uſque dum liqueſcat, & aquæ inſtar fluat. Quod ſi uena liquefacta
non fuerit, ad eam pluſculum iſtiuſmodi additamenti, cum æqua ſpumæ ar
genti fuluæ portione permiſti, addito: & filo ferreo
eum finem dum omnis liqueſcat: tum ex circulo
ubi refrixerit, decutito: quam
poſterius in cinereo. Aurum denique, quod in catilli fundo reſedit,
& refrigeratum coticulæ atterito, ut cognoſcere poſſis quota in eo inſit ar
genti portio: aut uenæ auri centumpondium minoris ponderis in catillum
triangularem conijcito, & ad eam addito recrementi uitri drachmam maio
ris ponderis. Quod ſi excoctioni repugnabit, adijcito fecis uini ſiccæ & u
Quod ſi etiam tum repugnabit, tantundem fecis
aceti, aut aquarum, quæ aurum ab
la in fundo catilli reſidebit: quam iterum coquito in altero catillo fictili, ter
tiò in cinereo. Sed utrum pyrites aurum in ſe contineat necne, anteaquam
in fornacula excoquatur, ſic cognoſcimus. Si ter crematus, ter acri aceto re
ſtinctus, non fuerit fractus, nec ei color immutatus, auri particeps eſt: ſed a
cetum, quo reſtinguitur, permiſtum ſit, uel cum hominis urina uel cum ſale,
qui in ipſum coniectus & ſæpius agitatus triduo reſoluitur: nec pyrites au
ro caret, qui cùm crematus coticulæ atteritur, eam
cùm atterebatur crudus, colorabat. Nec auri expers eſt is, cuius
tura collectum igni coctum facilè liqueſcit, olet parum, pulchrum remanet:
ſed id ipſum cùm igni coquitur, in carbonem excauatum inijcitur, & altero
carbone tegitur. Quinetiam uenam auri, ſeu potius eius arenam &
lotura, uel
lum aqua madefacti & igni ſic calfacti, ut
argenti uiui partes duæ primò conijciuntur in patinam ligneam, catini mo
do profundam: &
ſpacio
ſubactæ inſtar craſſeſcat: & nec
neque Tum aqua
calida uel ſaltem tepida, in
ra: deinde in eandem patinam infunditur frigida, ac mox argentum uiuum,
quod aurum omne abſorbuit, à reliquo ramento lotura collecto
unum confluit: poſtea id ab auro hac ratione ſeparatur. Olla tegitur linteo,
filorum lini xylini contextu facto, uel aluta tenui: in cuius mediam
nu depreſſam miſtura infunditur: poſt aluta complicata funiculo incerato
ligatur, & argentum uiuum per eam expreſſum patina excipit. Aurum ue
rò, quod in aluta reſedit, in catillum fictilem effunditur, atque ardentibus car
bonibus appoſitis purgatur. Alij ſpurciciam non eluunt aqua calida, ſed a
cri lixiuio & aceto: eos enim liquores in ollam infundunt, & in eandem ra
mentum lotura collectum cum argento uiuo permiſtum
lam
cicia effundunt, &
inde in urceum, in terra defoſſum, hominis urinam infundunt: & urceo im
ponunt ollam, cuius fundum habet foramen: inque eam aurum
perculo tectam oblinunt:
donec rubeſcat olla.
bo excoquunt in catillo cinereo, ut id ipſum æs ab eo ſeparari poſſit: ſin ar
gentum, ab eo aqua, quæ hæc duo ſecernit metalla, ſeparant. Quidam, cùm
aurum ſecernunt ab argento uiuo, miſturam in alutam non infundunt, ſed
eam inijciunt in uas fictile cucurbitinum, quod in fornacula locatum carbo
nibus ardentibus ſenſim calfaciunt: mox operculi foramen bractea ferrea te
gunt: quæ humore ſudat. Sed quamprimum amplius non ſudauerit, eam lu
to oblinunt: & ad breue tempus
& argentum uiuum, quod ad ipſum adhæret, pede leporino
At uena argenti ſi diues fuerit, quale eſt argentum rude, ſed ſæpius ſui colo
ris uel plumbei, rarius cinereum, nigrum, rubrum, purpureum, luteum, poſt
quam purgatum &
intelligo, in plumbi, in catillo cinereo liquefacti, unciam conijcitur & coqui
tur, uſque eò, dum miſtura exhalet plumbum: ſin pauper uel mediocris, pri
mò exiccari debet, deinde comminui, tum ad eius centumpondium plum
bi uncia Quæ ſi mox ignis
calore liquata non fuerit, ei oportet paucum puluerem primi additamenti
compoſiti inſpergere: atque ſi tunc etiam liquata non fuerit, iterum atque
paucum donec liqueſcat & recrementum exſudet: ut uerò id citius perficia
tur puluis inſperſus agitetur filo ferreo: poſtquam catillus è fornacula fue
rit exemptus, temperatura infundatur in foramen lateris cocti: ubi cùm re
frixerit à recremento purgata, inijciatur in catillum cinereum & coquatur,
uſque dum ipſa omne plumbum exhalet. Argenti, quod in catillo remanet,
pondus indicat quotam argenti portionem uena in ſe contineat. Sed æris
uenam ſine plumbo experimur: nam ſi cum eo fuerit excocta, æs euolare ſo
let & diſſipari: itaque talis uena certo pondere primo uritur & acri igni cre
matur circiter ſex aut octo horas. Deinde cùm refrixerit,
uatur: tum ramentum lotura collectum rurſus crematur,
tur, ſiccatur, expenditur: portio, quam, dum cremaretur & lauaretur, perdi
dit, reuocatur ad calculos: quod ramentum lotura
na æris conflato, habetur: huius tria centumpondia cum ſquamæ æris, hali
nitri, uitri Venetiani ſingulorum totidem centumpondijs
lum triangularem inijcito, eumque in circulum ferreum, qui eſt in foco cami
ni ante follem
nam excoquendam incidat, & citius liqueſcat, tegito. Primò autem
folle leniter efflato ut uena ſenſim igni caleſcat: deinde ualenter: tum ualenti
us, donec liqueſcat, & quæ ad
quid habet
tandem fracto inuenies æs, quod expendito ut ſcire poſſis quotam rurſus
uenæ partem ignis conſumpſerit.
tumpondia, ſalis
tumpondium
uenitur maſſula æris puri, ſi uena eius metalli diues ſuerit: ſin minus, maſſu
la lapidea, cui æs eſt immiſtum: quæ rurſus crematur, tunditur, iterumque ex
coquitur in altero catillo fictili, adiectis lapidibus facile liqueſcentib. & hali
nitro: atque reſidet in fundo catilli æris puri maſſula. Quod ſi ſcire uolueris,
quota in ipſo
catillo cinereo: de quo experimento dicam poſtea. Qui uerò mox ſcire cupi
unt, quotam argenti portionem uena æris in ſe contineat, hi eam cremant,
mam argenti fuluam
gulam ardentis fornaculæ collocant, ad horæ dimidiæ ſpacium: ubi cùm
uerit, eximunt: refrigeratam à recremento purgant, rurſusque eam comminu
unt: cum eius centumpondio ſeſcuntiam globulorum
inijciunt in alterum catillum fictilem: quem ſub tegulam ardentis fornacu
læ collocant adijcientes ad miſturam
ti compoſiti, quod uenas liquefacit: liquatam eximunt: refrigeratam à
mentoPoſtremò eam
bum exhalauerit, ſolumque argentum remanſerit. Nigri autem plumbi
iſto modo experiri conuenit: lapidis plumbarij puri ſemunciam, & chryſo
collæ, quam boracem uocant, tantundem
fictilem inijcito, carbonem
mum chryſocolla crepuerit, & lapis plumbarius liquefactus fuerit, quod ci
to eis accidit, carbonem à catillo amoueto: & in ipſius fundo plumbum reſ
debit: quod expendito: & eius portionem, quam ignis conſumpſit, ad calcu
los reuocato. Si uerò etiam ſcire uolueris, quota argenti particula in plum
bo inſit, id in catillo cinereo excoquito, uſque dum omne plumbum exhalet.
Vel uenam plumbi qualemcunque urito, lauato, ramenti lotura collecti cen
tumpondium & pulueris compoſiti, qui uenas liquefacit, tria centumpon
dia commiſta in catillum fictilem inijcito, & in circulum ferreum colloca
to ut liqueſcat: refrigeratum à
perficito. Vel accipito uenæ præparatæ uncias duas, æris uſti drachmas
quinque, uitri aut recrementi eius in puluerem redacti unciam unam, ſalis
munciam
lento igni calefacito ne Vbi miſtura liquefacta fuerit ignem fol
le magis excitato: deinde ex prunis eximito catillume, t ſinito refrigeſcere in
aere: aqua uerò non perfudito, ne plumbi maſſula nimio frigore commota
cum recrementis miſceatur: atque ſic experimentum fiat falſum: poſtquam au
tem catillus refrixerit, in eius fundo inuenies maſſulam plumbeam. Vel acci
pito uenæ uncias duas, ſpumæ argenti
duas, halinitri ſemunciam. Quod ſi uena difficulter excoquitur, ad eam ad
ijcito ſcobem ferri elimatam, quæ, quia ualde calefacit,
cernit à plumbo ac reliquis metallis. Quinetiam uena plumbi nigri, ut con
uenit, præparata conijcitur in catillum, & ſolum ad eam adijciuntur arenæ à
lapide facile liqueſcente reſolutæ, aut ſcobs ferri elimata, & experimentum
perficitur. Venam uerò plumbi candidi hac ratione experiri poteris: eam
primò urito, deinde comminuito, tum lauato: ramentum lotura collectum
rurſus urito, comminuito, lauato: eius centumpondium unum &
cum chryſocollæ, quam boracem nominant, centumpondio
miſtura, aquis madefacta, maſſulam formato, poſtea carbonem magnum &
teretem perforato. Foramen
tres, inferius anguſtum: hoc, cùm collocatur carbo, inferiorem locum, illud
ſuperiorem occupet. Collocetur uerò in catinum fictilem, & undique ad eum
apponantur carbones ardentes. Vbi uerò carbo perforatus ignem conce
perit, maſſula in ſuperius eius foramen imponitur, & lato carbone ardente
tegitur: atque pluribus e arbonibus circum eum appoſitis folle acris ignis ex
defluxerit in catinum. Vel accipito carbonem magnum, eumque excauato &
luto oblinito, ne uena candens exiliat. Præterea in media eius parte facito fo
quos uenam proijcito: at in paruum foramen imponito ignem, & follis ma
nualis narem ut ignem excitare poſſis: uerùm carbonem eum locato in fo
uea luto oblita: in qua excoctione perfecta inuenies maſſulam plumbi can
didi. At uenam plumbi cinerei hoc modo experimur: eius fragmenta in ca
tillum fictilem inijcimus, & ſub tegulam ardentis fornaculæ collocamus:
quamprimum calefacta fuerint, ſtillant plumbo: quod in unam
fluit. Venam uerò argenti uiui ſic experiri conuenit:
in
bones ardentes imponito: poſtquam ei inſederit uſtæ color catinum extra
hito: nam ſi diutius ipſum coxeris, miſtura argentum uiuum, unà cum fumo
exhalat: quod ipſum in fundo catini uel alterius uaſis refrigerati inuenitur.
Aut uenam eius tritam inijcito in uas fictile cucurbitinum, & id in fornacu
lam imponito, atque operculo, cui longa eſt naris, contegito: nari autem ſup
ponito ampullam, quæ recipiat argentum uiuum, quo ipſa ſtillat: ſit uerò a
qua frigida in ampullam infuſa, ut argentum uiuum igni
tinuo refrigeretur & confluat: nam argentum uiuum ui ignis in ſublime fer
tur, & per operculi narem in ampullam defluit. Experimur etiam uenam ar
genti uiui eodem plane modo, quo eam excoquimus: quem ſuo loco expli
cabimus. Poſtremò uenam ferri experimur in camino fabri ferrarij: eadem
uritur,
imponitur, qui ſcobem ferream ad ſe trahit: ea pennis deterſa catino excipi
tur: atque magnes uſque eò in ramentum lotura collectum imponitur, & ſcobs
detergitur, dum reſtet, quam ad ſe alliciat. Ea
tur in catino donec liqueſcat, & ex ea ferrea maſſulula Quod ſi ma
gnes citò, facileque ſcobem ad ſe traxerit, uenam ferri diuitem eſſe
ſi tardè, pauperem: ſi prorſus eam reſpuere uiſus fuerit, ferri paulum, aut ni
hil in ſe continere. Sed de experimento
cam de metallorum experimento. Quod utile eſt tum monetarijs & merca
toribus, qui metalla emunt & uendunt: tum metallicis, ſed maxime domi
nis & præfectis fodinarum: atque dominis & præfectis officinarum, in qui
bus metalla excoquuntur, aut alterum ab altero ſeparatur. Primò autem di
cam quomodo experiri
contineat: ſed aurum & argentum habentur nunc precioſa, reliqua uerò o
mnia uilia. Quondam metalla uilia combuſta ſunt, ut precioſa pura haberi
poſſent. Veteres etiam uſtione indagarunt quotam argenti portionem au
rum in ſe contineret: eoque modo omne
uis iactura fuit:
tificaturus inuenit rationem idem deprehendendi non
& qua maſſa magna accuratius quam parua explorari poteſt:
tarijsSed
tum, in quo aurum, primò coticulæ atteratur: deinde eidem acus auri uel ar
genti ſimillima: quo modo ex lineis productis cognoſcitur, quota argenti
portio in auro inſit, quota auri in argento: mox ad
ro, adijciatur tanta eiuſdem portio, ut auri Tum
in
pote eius ſemuncia, uel ſemuncia & ſicilicus minoris ponderis: ſi Etenim catillus, cùm plum
bum & æs deſunt, quæ conſumat,
bibitTandem auri trientem & argenti libram in
quere conuenit: nam ſi aurum &
tur, is, ut iam dixi,
fuerit, purum non inuenitur. Coquantur uerò hæc metalla uſque dum ipſum
coquatur in altero catillo cinereo: utraque maſſula malleo percuſſa dilatetur:
utraque bracteola in fiſtulæ figuram formetur: utraque conijciatur in paruam
uncia & drachma maioris ponderis affundantur: lento igni calefiant: quo
modo bullulæ figura margaritis aſſimiles ad fiſtulas adhæreſcere uidentur.
Quo Sed poſt
quam rubor euanuerit, bullulæ candidæ margaritis non tantum figura, ſed
effundatur, & infundatur altera:
excitauerit, effundatur & fiſtulæ
fontana lauentur: magis uerò
re
ni ignis calore
nibus tegatur, ac oris flatu modico
ad ſi par pondus erit, artifex
Poſtremò ambæ in altera lance poſitæ ponderen
tur. Vnæ
remanet in auro, & ab eo ſeparari Ex
gnoſcimus pondus & auri & argenti Quod ſi quis artifex
ei opus eſt
ſed
excitat: &
or Ad
rò
reo
uel triens æris, minora pondera intelligo. At ſi
aurum
rit, altero Sed uilia metalla experimenti gratia
talli maſſa
moque Artifex ex
aliquot panibus æris excindit portiones, ex paruis paruas, ex mediocribus
mediocres, ex magnis magnas:
cis auellanæ æquant, magnæ dimidiæ caſtaneæ
cres mediocri modo ſe habent. Excindit uerò portiones ex media inferiori
parte cuiuſque panis: quas portiones ſimul
uum
æris panes quanti Hæ portiones, ſic enim ſcribit,
exciſæ ſunt ex ære, quod pendit uiginti centumpondia: itaque cùm ſcire uult
in
iam uires habuerit,
gnem
poſtea flatu follis duplicati dimidio horæ ſpacio excitat et auget
enim Itaque cùm ferè ad definiti temporis
rit follem, tunc forcipe remouet prunas, & ligno in tenue ſciſſo, quod forci
pe prehendit, æs mouet. Quod fi facile mouere
prorſus
nem
pus inflat Vbi uerò æs omne
utitur: nam ſi eo uteretur ignis
eſſet ditius Itaque
primum
gnus aut paruus ſolet eſſe, prout
gratia liquefit. Habet autem ſuum manubrium ſimiliter ferreum, quo capit
ipſum cùm æs infuſum fuerit, ac immergit in aquam ſolij prope locati, ut æs
refrigeretur: quod rurſus ad ignem exiccat, cuneoque ferreo eius
cutit. Portionem uerò cuſpidi proximam ſuper incude cudit, efficitque bra
cteam: quam diſcindit in particulas.
C
Alij æs
nouas & puras
Alij loco Alij
effundunt: ex quo dilapſo globuli minuti fiunt. Alij æs
dunt in
æs fundatur & ex eo efficiatur bractea, uel in globulos reſoluatur, uel lime
tur, Quod ſi
rit, omnis labor fruſtra eſt ſuſceptus. Eodem
Sed redeo ad
æris Cùm æs iſtis modis
boPrimò
bum
unius horæ et quartæ eius partis ſpacio ignis
bo: id ubi
trunque
apponere ad
dere. Quod ſi tale æs fuerit, à quo difficulter
igni exploretur in catillo cinereo,
ctilem: deinde æs
bibat
dum
& in
fit ſi temperatura aliqua, in qua ineſt Cùm ue
rò At
miſtum
to. Dein ut æs in
dilatato, & ex eo
obeſt: quare non eſt neceſſe neque
re, neque At metalla miſta ſignata, quæ monetæ nomi
nantur, hoc modo experimur. Nummos
& ſuprema parte, eiusque laterib. exemptos primo bene purgato: deinde in
catillo triangulari liquefactos uel in globulos redigito, uel ex eis bracteas ef
ficito: Maiores uerò qui
tum beſſem
rum beſſem:
ticulas in duos catillos cinereos prius calefactos inijcito: quanto
ta fuerit precioſior, tanto minore
pus eſt: quanto uilior, tanto maiore: etenim ſi bes
ciamSed quam
ito: lento igni coquito, donec omne
ſuo calore
gato: ſi neutra libræ
erit pondus,
lancem, plenum eſt erroris: quare id ipſum iterare oportet. Quod ſi bes in ſe
netam, adimit
tales, atque in æs quod ad argentum adiecit: qua de re copioſius dixi in libris
De precio Aureos
dis experimur: etenim ſi æs cum auro
argenteos igni excoquimus: ſi
cernit: ſin æs &
donec ignis æs &
Reſtat de coticula, qua explorare
bis deeſt fornacula, ſæpe tegula, ſæpe catilli, nec ulla mora
coticulæ, quam ſemper in promptu habere poſſumus, aurum argentumúe
atterimus: quid quod aureos
ſit? uerùm eligere oportet
grior fuerit, & ſulfuris magis expers, eò melior eſſe ſolet: de cuius natura ali
bi ſcripſi. Coticulæ
ſiue canalienſe, ſiue igni Deinde una aliqua
acus, quam eius eſſe
acus altera
quæ dilutiorem habet colorem, ea nanque nobis indicat quota
ris, uel argenti ſimul et æris portio ſit in auro: aut quota æris in Sunt
enim quadruplices. Primæ ex auro & argento factæ, ſecundæ ex auro & æ
re, tertiæ ex auro & argento & ære, quartæ ex argento & ære. Primis tribus
Sed eiuſmodi
acus ſic parantur. Pondera minora proportione reſpondent maioribus: u
triſque utuntur non modo metallici, ſed
minora formantur, & unaquæque pendit beſſem,
cam nominant. Cùm autem bes, quo utuntur, qui cudunt
in quatuor & uiginti binas ſextulas, quas Græco nomine
lant: binæ uerò ſextulæ quæque in quatuor ſemiſextulas, quæ grana uocant:
ſemiſextula quæque in tres quaternas ſiliquas, quas granula nuncupant, ſi a
cus fecerimus ad
octo: ſi ad
Sed iſtis duobus modis numerus
non paucæ propter
tur ad numerum binarum
quatuor & uiginti fiunt:
eſt. Quæ cunque igitur uirgula argentea coticulæ attrita eam ita ut hæc acus
colorat, ipſa unam auri
cùm iam
liquis acubus eſt iudicandum. Secunda acus fit ex duabus & uiginti duellis
argenti, & ex duabus auri. Tertia ex una & uiginti duellis argenti, & ex tri
bus auri. Quarta ex uiginti duellis argenti, & ex quatuor auri.
Quinta ex de
cem & nouem duellis argenti, & ex quinque auri. Sexta ex decem & octo du
ellis argenti, & ex ſex auri. Septima ex decem & ſeptem duellis argenti, &
ex ſeptem auri. Octaua ex ſedecim duellis argenti, & ex octo auri.
Nona ex
quindecim duellis argenti, & ex nouem auri. Decima ex quatuordecim du
ellis argenti, & ex decem auri. Vndecima ex tredecim duellis argenti, & ex
undecim auri. Duodecima ex duodecim duellis argenti, & ex totidem auri.
Decimatertia ex undecim duellis argenti, & ex tredecim auri. Decimaquar
ta ex decem duellis argenti, & ex quatuordecim auri. Decimaquinta ex no
uem duellis argenti, & ex quindecim auri. Decimaſexta ex octo duellis ar
genti, & ex ſedecim auri. Decimaſeptima ex ſeptem duellis argenti, & ex de
cem & ſeptem auri. Decimaoctaua ex ſex duellis argenti, & ex decem & o
cto auri. Decimanona ex quinque duellis argenti, & ex decem & nouem au
ri. Viceſima ex quatuor duellis argenti, & ex uiginti auri.
Viceſimaprima
ex tribus duellis argenti, & ex una & uiginti auri. Viceſimaſecunda ex dua
bus duellis argenti, & ex duabus & uiginti auri. Viceſimatertia ex una du
ella argenti, & ex tribus & uiginti auri. Viceſimaquarta tota formatur ex
auro puro.
Itaque primis undecim acubus coticulæ attritis experimur,
ta Quoniam
uerò Se
cunda ex tredecim duellis auri & ex undecim æris. Tertia ex quatuordecim
duellis auri & ex decem æris. Quarta ex quindecim duellis auri, & ex
æris. Quinta ex ſedecim duellis auri, & ex octo æris.
Sexta ex
duellis auri, & ex Septima ex decem & octo duellis auri & ex ſex
æris. Octaua ex
Nona ex uigin
ti duellis auri, & ex quatuor æris. Decima ex una & uiginti duellis auri, &
ex tribus æris. Vndecima ex duabus & uiginti duellis auri, & ex duabus æ
ris. Duodecima ex tribus & uiginti duellis auri & ex una æris.
Decimater
tia ex auro puro. Sed hoc genus
aurei nummi rariores ſint: maxime hi in quibus magna æris portio ineſt. At
quod tales aurei nummi ſint uulgati. Sed quia cum auro pares uel impares
tur ex duodecim duellis auri & ſex argenti ac Secunda ex trede
cim duellis auri & quinque duellis & una ſextula argenti ac
naque ſextula æris. Tertia ex quatuordecim duellis auri & quinque argenti ac
Quarta ex quindecim auri, & quatuor duellis ac una ſextula ar
genti, atque totidem duellis unaque ſextula æris. Quinta ex ſedecim duellis au
ri, & quatuor argenti ac totidem æris. Sexta ex
& tribus duellis atque una ſextula argenti, ac
ris. Septima ex decem & octo duellis auri, & tribus duellis argenti ac
æris. Octaua ex
la argenti, atque totidem duellis unaque ſextula æris. Nona ex uiginti duellis
auri, & duabus argenti ac totidem æris. Decima ex una & uiginti duellis au
ri, & ex una duella unaque ſextula argenti, item ex una duella unaque ſextula
æris. Vndecima ex duabus & uiginti duellis auri, & ex una duella argenti,
atque etiam una æris. Duodecima ex tribus & uiginti duellis auri, & una ſe
xtula argenti unaque æris. Decimatertia ex auro puro.
Alij ut duo ſcripu
la argenti uel æris, quæ inſunt in auri beſſe,
que & uiginti conficiunt: quarum prima conſtat ex duodecim duellis auri,
& ſex argenti ac totidem æris. Secunda ex duodecim duellis unaque ſextu
la auri, & quinque duellis unaque ſextula & dimidia argenti, ac totidem duel
lis unaque ſextula & dimidia æris: eadem proportione reliquæ acus forman
tur. At Romanos ſcripulari differentia dixiſſe Plinius autor eſt, quantum
auri eſſet in aliqua temperatura, quantum argenti uel æris. Vtroque
do acus, & de quibus dixi, & de quibus iam dicturus ſum, confici poſſunt.
Si uerò impares argenti & æris portiones cum auro permiſtæ fuerint, acus
ſeptem & triginta fiunt, quarum prima formatur ex duodecim duellis au
ri, nouem argenti, tribus æris. Secunda iterum ex duodecim duellis auri, o
cto argenti, quatuor æris. Tertia
Quarta ex tredecim duellis auri, octo duellis & dimidia ſextu
la Quinta ex tredecim
duellis auri,
tiSexta ex tre
decim duellis auri, ſex duellis & dimidia ſextula atque binis quaternis duellis Septima ex quatu
ordecim duellis auri, duellis unaque
ſextula æris. Octaua ex quatuordecim duellis auri, ſex duellis & una ſextu
la atque binis quaternis ſiliquis duellis & dimidia ſextula ac unis
quaternis ſiliquis æris. Nona ex quatuordecim duellis auri, quinque duellis
& ſeſquiſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, quatuor duellis & binis
quaternis ſiliquis æris. Decima ex quindecim duellis auri, ſex duellis & ſeſ
quiſextula Vndecima ex quinde
cim duellis auri, ſex Duodecima ex quindecim duellis au
ri, quinque duellis & ſemiſextula
Decimatertia ex ſedecim duellis auri, ſex Decimaquar
ta ex ſedecim duellis auri, quinque duellis & ſemiſextula atque unis quaternis
ſiliquis argenti, duab. duellis & una ſextula ac binis quaternis ſiliquis æris.
Decimaquinta ex ſedecim duellis auri, quatuor duellis & una ſextula atque
binis quaternis ſiliquis argenti, tribus duellis & ſemiſextula ac unis quater
nis ſiliquis æris. Decimaſexta ex
ſemiſextula Decimaſeptima ex
&
quis De
cima octaua ex
ſiliquis duellis & ſeſquiſextula atque binis quaternis ſiliquis æ
ris. Decimanona ex XVIII. duellis auri, quatuor duellis & una ſextula
tiViceſima ex
tuor Viceſima prima ex
duellis & una ſextula Viceſima ſe
cunda ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſeſquiſextula argenti, una duella
& ſemiſextula æris. Viceſima tertia ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſe
miſextula ac unis quaternis ſiliquis
quaternis ſiliquis æris. Viceſima quarta ex XIX. duellis auri, duabus duellis
& ſeſquiſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti, duabus duellis & unis
quaternis ſiliquis æris. Viceſima quinta ex uiginti duellis auri, tribus argen
ti, una æris. Viceſima ſexta ex uiginti duellis auri, duabus duellis & una ſe
xtula atque binis quaternis ſiliquis argenti, una duella & ſemiſextula ac unis
quaternis ſiliquis æris. Viceſima ſeptima ex XX. duellis auri, duabus duellis
& ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella unaque ſextula &
binis quaternis ſiliquis æris. Viceſima octaua ex XXI. duellis auri, duabus
duellis & ſemiſextula Viceſima nona ex una & ui
ginti duellis auri, duabus argenti, una æris. Triceſima ex una & uiginti duel
lis auri, una duella & ſeſquiſextula argenti, una duella & ſemiſextula æris.
Triceſima prima ex XXII. duellis auri, una duella unaque ſextula argenti, una
ſextula æris. Triceſima
nis ſiliquis æris. Triceſima tertia ex duabus & uiginti duellis auri, una duel
la & binis quaternis ſiliquis argenti, ſeſquiſextula ac unis quaternis ſiliquis
æris. Triceſima quarta ex tribus & uiginti duellis auri, ſeſquiſextula
ſemiſextula æris. Triceſima quinta ex trib.
& uiginti duellis auri, una ſextu
la atque binis quaternis ſiliquis argenti, ſemiſextula & unis quaternis ſiliquis
æris. Triceſima ſexta ex trib.
& uiginti duellis auri, una ſextula & unis qua
ternis ſiliquis argenti, ſemiſextula & binis quaternis ſiliquis æris. Triceſima
ſeptima ex auro puro.
cus efficiunt: atque
ære
ri, ſex duellis & una ſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti, duabus du
ellís & ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis æris.
ellis auri, ſex duellis & unis quaternis ſiliquis duellis & ſeſqui
ſextula ac binis quaternis ſiliquis æris. Tertia ex quindecim duellis auri,
quinque duellis & ſemiſextula duellis & ſeſquiſextula æris.
Quar
ta ex ſedecim duellis auri, ſex duellis & ſemiſextula
quiſextula æris. Quinta ex ſedecim duellis auri, quinque duellis & una ſextu
la atque binis quaternis ſiliquis
quaternis ſiliquis æris. Sexta ex ſedecim duellis auri, quatuor duellis & ſeſ
quiſextula atque binis quaternis ſiliquis
nis ſiliquis æris. Septima ex
ſextula unisque quaternis ſiliquis
quaternis ſiliquis æris. Octaua ex
& unis quaternis ſiliquis
nis ſiliquis æris. Nona ex
ſextula ac unis quaternis ſiliquis duellis & ſemiſextula atque bi
nis quaternis ſiliquis æris. Decima ex
ellis & una ſextula Vndecima ex
& octo duellis auri, quatuor duellis argenti, duab. duellis æris.
Duodecima
ex XVIII. duellis auri, tribus duellis & una ſextula duellis & u
na ſextula æris. Decimatertia ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſeſquiſe
xtula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella atque binis quaternis ſili
quis æris. Decimaquarta ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſemiſextula
ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella unaque ſextula atque binis quater
nis ſiliquis æris. Decimaquinta ex XIX. duellis auri, duab.
duellis & ſeſqui
ſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, duabus duellis & binis quaternis
ſiliquis æris. Decima ſexta ex uiginti duellis auri, tribus
De
cima ſeptima ex uiginti duellis auri, duabus duellis & una ſextula
na duella unaque ſextula æris. Decima octaua ex XX. duellis auri, duabus ar
genti & Decimanona ex XXI. duellis auri, duabus duellis & ſe
miſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una ſextula atque binis quaternis
ſiliquis æris. Viceſima ex una & uiginti duellis auri, una duella & ſeſquiſe
xtula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella atque binis quaternis ſi
liquis æris. Viceſima prima ex una & uiginti duellis auri, una duella &
ac unis quaternis ſiliquis æris. Viceſima ſecunda ex duabus & uiginti du
ellis auri, una duella unaque ſextula, atque binis quaternis ſiliquis
ſextula ac unis quaternis ſiliquis æris. Viceſima tertia ex duab.
& uiginti du
ellis auri, una duella unaque ſextula argenti, una ſextula æris. Viceſima quar
ta ex duabus & uiginti duellis auri, una duella et ſemiſextula, ac unis quater
nis ſiliquis argenti, una ſextula atque binis quaternis ſiliquis æris. Viceſima
quinta ex tribus & uiginti duellis auri, ſeſquiſextula ac unis quaternis ſili
quis argenti, binis quaternis ſiliquis æris. Viceſimaſexta ex tribus & uigin
ti duellis auri, ſeſquiſextula argenti, ſemiſextula æris. Viceſima ſeptima ex
tribus & uiginti duellis auri, una ſextula atque binis quaternis ſiliquis
ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis æris. Viceſima octaua ex auro puro.
Sequitur quartum genus
nent, aut æreos, qui Bes
diſtribuitur dupliciter: uel enim duodecies in quinque drachmas &
pulum
in quatuor & uiginti quaternas ſiliquas, quas
uel in ſedecim ſemuncias, quas lothones nuncupant: quarum quæque rurſus di
uiditur aut in decem & octo quaternas ſiliquas, quas uocant granula, aut ſe
decim ſemuncias, quarum ut quæque diſtribuitur in quatuor drachmas, ita
quæque drachma in quatuor
mantur acus,
ginti:
una & triginta: nam ſi conficerentur ad
numerus
guam
las quàm monetas, quæ ex argento & ære conſtant, experimur. Alteræ ſic
ſe habent. Prima efficitur ex tribus & uiginti æris partibus, & una argenti
parte: quare quæcunque uirgula uel
rat ut hæc acus, in ea ineſt quarta & uiceſima
tur ex duabus & uiginti æris partibus & duabus Tertia ex una & ui
ginti æris partibus, & tribus argenti. Quarta ex uiginti æris partibus et qua
tuor argenti. Quinta ex decem &
Se
xta ex decem & octo æris partibus & ſex argenti. Septima ex
æris partibus & Octaua ex ſedecim æris partibus & octo ar
genti. Nona ex quindecim æris partibus & nouem argenti.
Decima ex qua
tuordecim æris partibus & Vndecima ex tredecim æris parti
bus & undecim argenti. Duodecima ex duodecim æris partibus &
argenti. Decimatertia ex undecim æris partibus & tredecim argenti.
Deci
maquarta ex decem æris partibus & quatuordecim argenti. Decimaquinta
ex Decima ſexta ex octo æris parti
bus & ſedecim Decima ſeptima ex
&
Decimaoctaua ex ſex æris partib.
&
Decimano
na ex quinque æris partib. &
Viceſima ex quatuor æris
partibus & uiginti Viceſima prima ex tribus æris partib, & una & ui
æris partib.
& duab.
ac uiginti
Viceſima tertia ex una æris parte ac trib. ac uiginti
Viceſima
quarta ex puro argento. Alteræ uerò acus ita ſe habent.
Prima conficitur ex
quindecim Tertia ex quatuor
decim ſemuncijs æris, & duabus argenti. Quarta ex tredecim ſemuncijs &
ſicilico æris, & duabus ſemuncijs & ſicilico argenti. Quinta ex tredecim ſe
muncijs æris & tribus argenti. Sexta ex duodecim ſemuncijs & ſicilico æ
ris & tribus ſemuncijs atque ſicilico argenti. Septima ex duodecim ſemun
cijs æris & quatuor argenti. Octaua ex undecim ſemuncijs & ſicilico æris
& quatuor ſemuncijs atque ſicilico argenti. Nona ex undecim ſemuncijs æ
ris & quinque argenti. Decima ex decem ſemuncijs & ſicilico æris, ac quinque
ſemuncijs atque ſicilico argenti. Vndecima ex decem ſemuncijs æris & ſex
argenti. Duodecima ex nouem ſemuncijs & ſicilico æris, & ſex ſemuncijs
atque ſicilico argenti. Decimatertia ex nouem ſemuncijs æris, & ſeptem ſe
muncijs argenti. Decimaquarta ex octo ſemuncijs & ſicilico æris, &
ſemuncijs & ſicilico argenti. Decimaquinta ex octo ſemuncijs æris, & toti
dem argenti. Decimaſexta ex ſeptem ſemuncijs & ſicilico æris, ac octo ſe
muncijs & ſicilico argenti. Decimaſeptima ex ſeptem
uem argenti. Decimaoctaua ex ſex ſemuncijs & ſicilico æris, & nouem ſe
muncijs atque ſicilico argenti. Decimanona ex ſex ſemuncijs æris, & decem
argenti. Viceſima ex quinque ſemuncijs & ſicilico æris, ac decem ſemuncijs
atque ſicilico argenti. Viceſimaprima ex quinque ſemuncijs æris, & undecim
argenti. Viceſima ſecunda ex quatuor
ſemuncijs & ſicilico argenti. Viceſima tertia ex quatuor ſemuncijs æris, &
duodecim argenti. Viceſima quarta ex tribus ſemuncijs & ſicilico æris, ac
duodecim ſemuncijs & ſicilico argenti. Viceſima quinta ex tribus ſemun
cijs æris, & tredecim argenti. Viceſima ſexta ex duabus ſemuncijs & ſicili
co æris, ac tredecim ſemuncijs & ſicilico argenti. Viceſima ſeptima ex dua
bus ſemuncijs æris, & quatuordecim argenti. Viceſima octaua ex una ſe
muncia & ſicilico æris, & quatordecim ſemuncijs atque ſicilico argenti. Vi
ceſima nona ex una ſemuncia æris, & quindecim ſemuncijs argenti. Trice
ſima ex ſicilico æris & quindecim ſemuncijs atque ſicilico argenti. Triceſima
prima ex argento puro. Hæc hactenus.
Pluribus fortaſſe uerbis quàm o
ptimarum artium ſtudioſi deſiderent, tamen ad harum rerum cognitionem
neceſſarijs: nunc de ponderibus dicam,
plicia ſunt metallicis, maiora ſcilicet & minora. Centumpondium eſt
& maximum pondus, nimirum centum librarum, atque ob id
ctum. Dimidium
rum. Quarta centumpondij pars, quæ eſt quinque & uiginti librarum, eſt ter
tium pondus:
ptimum, duarum: octauum, libræ unius. Hæc uerò libra eſt ſedecim uncia
rum: cuius dimidia pars nempe ſelibra, quam noſtri marcam nominant, eſt
unciarum octo: ſiue, ut ipſi diuidunt, ſemunciarum ſedecim: quæ ſelibra eſt At decimum eſt
duodecimum, duarum, decimumtertium, unius ſemunciæ: decimumquar
tum, ſicilici: decimumquintum, unius drachmæ: decimumſextum, dimidiæ
drachmæ. Ita diſtribuuntur maiora pondera.
Minora uerò ſunt portiones
factæ ex argento uel orichalco, uel ære: quarum prima & maxima plerunque
pendit drachmam unam: quanto enim minora fuerint, tanto utiliora ſunt:
minus enim & uenæ, uel metalli Ea au
tem portio nominatur centumpondium, reſpondetque maiori librarum nu
mero: quas item centum pendit. Secunda eſt librarum quinquaginta: tertia,
quinque & uiginti: quarta, ſedecim: quinta, octo: ſexta, quatuor: ſeptima, dua
rum, octaua, unius libræ: nona, ſelibræ: decima, octo ſemunciarum: undeci
ma, quatuor: duodecima, duarum: decimatertia, unius: decima quarta, ſicili
ci: quæ eſt ultima. Nam portiones, quæ reſpondent drachmæ & dimidiæ
drachmæ non ſunt uſitatæ. In his autem portionibus ponderum minorum
omnibus numeri librarum & ſemunciarum ſunt inſcripti. At metallici qui
dam ærarij minora, ut etiam maiora, pondera aliter diſtribuunt in partes: e
tenim eorum maximum pondus pendit libras centum & duodecim, quæ
prima particula eſt: ſecunda, quatuor & ſexaginta: tertia, duas & triginta:
quarta, ſedecim: quinta, octo: ſexta, quatuor: ſeptima, duas: octaua, unam: no
na, ſelibram, ſiue ſemuncias ſedecim: decima,
tuor: duodecima, duas: decimatertia, unam.
Verùm minorem ſelibram, quam noſtri, ut ſæpe dixi, appellant marcam,
Romani beſſem
partiuntur in quatuor & uiginti binas ſextulas: ſingulas binas ſextulas in
quatuor ſemiſextulas: ſingulas ſemiſextulas in tres quaternas ſiliquas. Sin
gulas præterea quaternas ſiliquas
nas ſiliquas: nec has partiuntur in quatuor ſiliquas. Itaque prima & maximæ
particula, quæ bes eſt, pendit quatuor & uiginti binas ſextulas: ſecunda, du
odecim: tertia, ſex: quarta, tres: quinta, duas: ſexta, ſingulas ſiue quatuor ſe
miſextulas: ſeptima, duas ſemiſextulas: octaua, unam: ſiue tres quaternas ſili
quas: nona, duas: decima, unam. Quinetiam monetarij, qui ſignant
beſſem minorem ſimiliter atque maiorem partiuntur: noſtri quidem in
ciasIpſis
particulæ ſunt decem, quibus in alteram libræ lancem impoſitis, ponderant
argentum, quod, cùm igni experiuntur miſturam, ſupereſt ære iam conſum
pto: quarum prima eſt bes, & pendit ſemuncias ſedecim: ſecunda, octo: ter
tia, quatuor: quarta duas: quinta
ſexta, nouem quaternas ſiliquas: ſeptima, ſex: octaua, tres: nona, duas: deci
ma, unam. At Norebergij monetarij, qui cudunt argentum, beſſem etiam di
uidunt in
in quatuor nummulos: quibus ſunt nouem particulæ: quarum prima pen
dit ſemuncias ſedecim: ſecunda, octo: tertia, quatuor: quarta, duas: quinta, u
nam. Beſſem enim non aliter ac noſtri diſtribuunt: ſed quia ſemunciam par
unum, ſiue nummulos quatuor: octaua, nummulos duos: nona unum. Ve
rùm Agrippinenſes & Antuerpiani diuidunt beſſem in duodecim quinas
drachmas & ſingula ſcripula, quæ pondera nummos Quodque ue
rò rurſus diſtribuunt in quatuor & uiginti quaternas ſiliquas, quas nomi
nant grana: eis autem ſunt decem particulæ:
duodecim nummos: ſecunda, ſex: tertia, tres: quarta, duos: quinta, unum ſi
ue quatuor & uiginti quaternas ſiliquas: ſexta, duodecim quaternas ſili
quas: ſeptima, ſex: octaua, tres: nona, duas: decima, unas. Itaque his æquè ac no
ſtris bes diuiditur in quaternas ſiliquas ducentas octoginta octo: Noreber
gijs uerò in nummulos ducentos quinquaginta ſex. Poſtremò Veneti beſ
ſem partiuntur in uncias octo: unciam, in quatuor ſicilicos: ſicilicum, in ſili
quas ſex & triginta: qui duodecim particulas facere poſſunt, quibus
ſi quando miſturas argenti & æris experiri uelint: quarum prima erit bes &
pendet uncias octo:
quatuor: quinta, ſicilicos duos: ſexta, ſicilicum unum: ſeptima, ſiliquas
& octo: octaua, nouem: nona, ſex: decima, tres: undecima, duas: duodecima,
unam. Quoniam uerò Veneti diſtribuunt beſſem in ſiliquas mille centum
quinquaginta duas, & quaternæ ſiliquæ ducentæ octoginta octo, in quot
noſtri diuidunt beſſem, efficiunt totidem ſiliquas, utrique idem ſentiunt: etſi
Veneti beſſem minutius concidunt. Atque ponderum tam maiorum quàm
minorum, quibus metallici utuntur, hæc ferè ratio eſt: itemque
bus monetarij & mercatores cùm metalla & monetas experiri ſolent. Maio
res uerò beſſes, quos adhibent cùm magnas earundem rerum maſſas pon
derant, explicaui libro De reſtituendis menſuris & ponderibus inſcripto,
& ſecundo De precio metallorum & monetis. Tres autem minores libræ
ſunt, quibus uenas, metalla, additamenta ponderamus: prima, qua
deris uncijs in eius alteram lancem, & totidem in alteram impoſitis uitium
non facit. Secunda ſubtilior eſt, qua ponderamus uenas
tallum: ea
ce, atque in altera uenam uel metallum tam graue quàm tantulum
diumTertia eſt ſubtiliſſima, qua ponderamus maſſulam auri uel argen
ti, quæ experimento perfecto in catilli cinerei fundo reſedit. Quod ſi quis ſe
cunda libra ponderabit plumbum, uel tertia uenam, multum eis nocebit.
Quod autem metalli pondus minus ex uenæ uel metalli miſti centumpon
dio minore conficitur, idem metalli pondus maius ex uenæ uel metalli mi
ſti centumpondio maiore conflatur.
P
T
De re Metallica Libri VII. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER OCTAVVS.
Qvemadmodvm uenas experimenti gratia tra
ctare conueniat, ſuperiore libro explicaui, nunc ag
grederer ad maius opus, id ipſum ſcilicet, quod no
bis parit metalla, niſi prius uenarum præparanda
rum rationes eſſent exponendæ: cùm enim natura
metalla plerunque procreare ſoleat impura & miſta
cum terris & ſuccis concretis, & lapidibus, neceſſe
eſt eas res foſſiles, pleraſque à uenis metallicis antea
quam excoquantur, quoad fieri poteſt, ſeparare. I
taque quibus modis uenæ diſcernantur, tundantur malleis, urantur, tundan
tur pilis, molantur in farinam, cribrentur, lauentur, torreantur, crementur
nunc dicam, exordiarque à prima laborandi ratione. Periti metallici cùm ue
nas fodiunt, mox in ipſis puteis aut cuniculis
à terris, ſuccis concretis, lapidibus: precioſamque in alucris, uilem in uaſis re
ponunt. Quod ſi foſſor aliquis rerum metallicarum imperitus non fecerit,
aut peritus etiam neceſſitate, cui parendum fuit, coactus facere non potue
rit, quamprimum id quod effoſſum eſt, ex fodina fuerit extractum, omne lu
ſtrari debet, uenæque pars metalli diues diſcerni ab eius parte metalli exper
te, ſiue terra ſiue fuccus concretus, ſiue lapis fuerit. Nam uenam inutilem ſi
mul cum utili excoquere damnoſum eſt: ſiquidem impenſæ pereunt, quod
ex terris & lapidibus conflentur, recrementa tantummodo inania & inuti
lia: ex ſuccis concretis quidam impediant metallorum excoctionem, & da
mnum dent. At ſaxa, quæ ſunt ad uenam diuitem, etiam ipſa, ne quid metal
li pereat, ſunt tundenda, comminuenda, lauanda. Verùm ſi foſſores uel igna
ri, uel incauti uenas, dum eas cauarent, cum terris & ſaxis commiſcuerunt,
munus metalli rudis ſecernendi, uel uenæ præſtantis non uiri modo ſuſci
piunt, ſed etiam pueri uel mulieres: eam uerò miſturam in abacum longum,
cui totos ferè dies aſſident, inijciunt, & ab ea metallum ſeparant: ſeparatum
in alueos colligunt: collectum in uaſa inijciunt: quæ in officinam, in qua ue
næ excoqui ſolent, inuehuntur.
A
Sed metallorum, quæ pura uel rudia ſunt effoſſa, quod genus ſunt argen
tum purum, aut rude plumbei uel cinerei coloris, maſſas præſides
lapidi ſuperimpoſitas malleis quadrangulis & craſſis percutientes dilatant:
quas laminas deinde uel trunco impoſitas ferreis cuneis malleo percuſſis ſe
cant in partes: uel ferramento, forficis ſimili concidunt: eius altera chela, in
trunco immobili infixa, longa eſt pedes tres: altera, quæ metallum concidit,
ſex. Eas autem metalli partes poſthæc excoctores in catillis ferreis calfactas
in ſecundis fornacibus excoquunt.
M
T
Etſi uerò foſſores in puteis aut cuniculis res foſſiles diſcreuerunt, tamen
uenæ metallicæ ex ipſis extractæ aut euectæ malleis in partes frangen
dæ ſunt, uel minutim contundendæ, comminuendæque, ut iſto etiam modo
præſtantiores & meliores partes à uilioribus & deterioribus diſcerni poſ
ſint: quod in uenis excoquendis plurimum ualet: etenim ſi diſcrimine remo
to uenæ excoquantur, precioſa non raro magnum
uſquam uilis igni liqueſcat: aut una alteram conſumit: quod ne fiat partim
hac diligentia, partim additamentis poſſumus cauere: ſed ſi uena metalli ali
cuius uilis fuerit, eius extractæ uel euectæ, meliorem partem conijcere opor
tet in unum aliquem locum: deteriorem uerò itemque ſaxa abijcere. Diſcre
tores autem cuique abaco durum & latum lapidem Abaci
longi
quorum latera & tergum aſſeres, ex eis circiter pedem
frons, cui ſecretor aſſidet, patet. Eorum uerò alij uenæ auri uel argenti, diui
tis maſſam lapidi ſuperimpoſitam & malleo lato, ſed non craſſo, percuſſam
modò in partes frangunt, & in unum uas conijciunt: modò
ſtantes à uilioribus diſcernentes, unde nomen inuenerunt, eas ſeparatim in
diuerſa uaſa inijciunt & colligunt. Alij uerò uenæ minus auri uel argenti di
uitis maſſam item lapidi ſuperimpoſitam, malleoque lato & craſſo percuſſam
minutim contundunt: ac, cùm multa fuerit comminuta, collectam in unum Vaſorum duplex genus eſt: alterum altius, & in medio paulo
amplius quàm in infimo uel ſummo: alterum humilius. Quod cùm in imo
amplius ſit, continuo ſurſum uerſus aliquanto eſt anguſtius: illud ſuperius
operculo tegitur, hoc non tegitur: ſed bacillum ferreum per eius anſas pe
netrans utrinque recuruatur: quod manibus, cùm uas
henditur. Diſcretores autem in primis aſſiduos eſſe oportet.
A
gulus
Alter modus uenas
ta contunduntur anteaquam urantur. Operariorum certe, qui Goſelariæ i
ſto modo magnis malleis tundunt pyritas, pedes ſunt corticibus quaſi ocre
is armati, manus chirothecis prælongis: ne glareæ de fragmentis deſilien
tes eos ſaucient.
P
At in magnæ Germaniæ regione, quæ Veſtofalia dicitur, & in Germa
niæ inferioris regione quæ Eifalia nominatur, operarij contrà uenarum pri
us uſtarum fragmenta in rotundam aream, lapidibus duriſſimis arctè ſtra
tam, coniecta terunt ferramentis, quæ figura ferè malleis ſimilia ſunt, uſu tri
bulis: nam longa pedem, lata palmum, craſſa digitum, in medio ſicuti mallei
habent foramen, in quo includitur manubrium ligneum
ſum, ſed longum ad pedes tres &
tiore uehementius
ti parte percutientes ea conterunt: quo modo etiam tribulis, quanquam ea
lignea & teretia ſunt, atque ad perticas appenſa, frumenta in area Ve
nas autem comminutas ſcopis
uantur in area curta: ad cuius caput lotor ſtans rutro ligneo ſurſum uerſus
trahit aquam: quæ rurſus delapſa id, quod leue eſt, rapit in ſubiectum cana
lem: quam lauandi rationem paulo poſt planius explicabo.
A
A
F
A
At duabus de cauſis uenæ uruntur: uel enim ut ex duris molles & fragi
les factæ facilius aut tundi malleis pilisúe, aut mox excoqui poſſint: uel ut
res pingues
sulfur ſæpius in uenis metallicis ineſt, & plerunque plus quàm cætera nocet
metallis omnibus, excepto auro: uerùm maximè nocet ferro, minus plum
bo candido quàm uel cinereo, uel nigro, uel argento, uel æri. Quoniam ue
rò rariſſimè inuenitur aurum, in quo non ſit argentum, etiam uenæ auri ſul
fur in ſe continentes urendæ ſunt priuſquam excoquantur: etenim ſulfur in
cinerem reſoluit metallum in uehementiſſimo fornacum igni, atque ex eo re
crementum efficit: idem agit bitumen: imo interdum argentum conſumit: Sed nunc ad urendi modos uenio: &
primò uenis
Terra
fit area
leis comminutarum fragmenta: primò maxima, deinde mediocria, poſtre
mò minima: ſicque coagmentatio clementer aſſurgens metæ forma figura
tur. Ne uerò diſſipetur eiuſdem uenæ arenula aquis madida ipſi illinitur, &
Quidam ſi talis arenula eis defuerit, pyram puluere, à car
bonibus reſoluto, non aliter ac carbonarij tegunt. At Goſelariæ compoſiti
oni, in metæ figuram formatæ, atramentum ſutorium rubrum, quo deſtillat
pyrites uſtus, aquis madefactum illinunt. Alibi autem ſemel uena uritur:
alibi bis, alibi ter, prout ipſius duricies id poſtulat. Goſelariæ quidem cùm
pyrites tertiò uritur, is, qui in
pſi, quiddam ſubuiride, aridum, aſperum, tenue: quod ignis non aliter ac a
miantum non facile comburit. Quinetiam perſæpe aqua immittitur in ue
nam uſtam & adhuc calentem, hac de cauſa, ut magis molleſcat & friabilis
fiat. Nam cùm uis ignium eius humorem exiccauit, aqua calentem facilius
diſſoluit: cuius rei maximum indicium ſunt ſaxa calcaria uſta.
A
figura
Sed terra item effoſſa fiant areæ multò ampliores, & ad normam quadra
tæ: à quarum lateribus atque tergo muri ducantur, ut ignis ardorem magis
contineant: à fronte uerò ſimiliter patere debent. In his ſeparatim uena
plumbi candidi uratur hoc modo. Primò ligna circiter duodecim pedes
longa in area locentur, quater uiciſſim, recta & tranſuerſa. Deinde maiora
rum latera apponantur: quin eiuſdem uenæ arenulæ ipſis quoque illinantur
& batillis tundantur, ne prius quàm uſta fuerint, decidant: tum ligna incen
dantur.
P
L
Plumbi uerò nigri uena, ſi uſtionis indigebit, in aream conijciatur pror
ſus aſſimilem, ſed decliuem: eique ligna ſuperimponantur: à fronte etiam ad
uenam, ne decidat, arbor apponatur. Vena ſic uſta quodammodo liqueſcit,
& recrementis fit ſimilis. In Tauriſcis autem pyrites, in quo aliquid auri, ſul
furis, atramenti ſutorij ineſt, poſtquam ultimum ex eo aqua cocto
fuit, in fornacem furni figura ferè ſimilem, in quam ligna ſunt impoſita, con
ijcitur, ut, cùm uritur, id quod utile, cum fumo non euolet, ſed ad fornacis te
ſtudinem adhæreſcat: quo modo ſæpe etiam ſulfur de duobus eiuſdem te
ſtudinis foraminibus, per quæ fumus eluctatur, ſtiriarum inſtar pendet.
P
O
ſimilis
Si uero pyrites uel cadmia, uel alia uena metalli particeps
ris uel bituminis in ſe Eam
minamSub ipſa ollæ, in qui
bus aqua ineſt, collocantur: in
tur: inque ea pinguitudo, ſi ſulfur fuerit,
nigra ſupernatans
uena, Ab ea uerò ſic ſeparata
bus præbet: maxime ſulfurea. Ex uapore
fertur, ſulfur uel bitumen fit pompholygis ſimile, & tam leue, ut difflari ſpiri
tu poſſit. Alij
meras diſtincta.
les diuidit, in quibus ollæ, ſimiliter Supe
rior uerò rurſus in tres partes eſt diſtributa:
muro, cuius ſuprema pars eſt, ſemper patet: in ea enim ligna imponuntur: a
lijs duabus ſunt ferreæ fores, quæ lignis accenſis clauduntur, ut non minus
quàm teſtudo ignis
uimento habent, collocantur ollæ fundo carentes: cuius loco cancelli, ex fer
reis ſilis facti, in quanque imponuntur: per quorum foramina ſulfuroſi uel bi
tuminoſi uapores à uena uſta manant in ollas inferiores.
ollarum ſingulæ centumpondium uenæ capiunt: qua repletæ operculis te
guntur, lutoque oblinuntur.
L
uenæ ſuperiniecti ardentes
dia
O
Eislebij quoque & in finitimis locis cùm
expertes, ex quibus æs conflatur, non utuntur ſtrue lignorum, ſed faſcibus
uirgultorum: quondam id genus lapides ex puteis extractos mox ſuper fa
ſces uirgultorum ſubſtratos inijciebant, eisque accenſis urebant. Nunc
primò in unum aceruum conuehunt: deinde ad quoddam tempus ita
ut aer & imber eos aliquo modo molles efficiant: tum prope aceruum ſter
nunt faſces uirgultorum: atque in ipſos inuehunt proximos lapides: poſtea
rurſus in uacuo loco, à quo primi lapides ablati ſunt, faſces uirgultorum po
nunt: & lapides primis proxime adiunctos eis inijciunt: quod
eum finem dum lapides omnes fuerint in faſces uirgultorum coniecti, fiatque
tumulus: poſtremò incendunt faſces uirgultorum: uerùm non ea parte, qua
flat uentus ſed oppoſita, ne ignis ui uenti
gultorum quàm lapides urantur & molles fiant: quo ſane modo lapides eti
am faſcibus uicini ignem concipiunt, eumque communicant cum proximis:
atque hi iterum cum finitimis: ardetque ſic pyra ſæpenumero dies triginta plu
resue continuos. Lapis autem iſte æroſus fiſſilis copioſius, ut aliàs dixi, exu
dat illud, cui natura eſt ſimilis amianto.
A
L
At uenæ pilis præferratis iccirco tunduntur, ut metallum à lapidibus &
tecti ſaxis diſcerni poſſit. Machinæ, qua id ipſum perficitur, ſpecies, quarto
machinarum, quibus metallici utuntur, generi ſubiecta, hoc modo fabrica
tur: truncus quernus longus pedes ſex, latus & altus duos & palmum humi
locatur: in cuius medio capſa eſt longa pedes duos & digitos ſex, alta
& ſex digitos: eius frons patet, quæ oſtium appellari poteſt: eiuſdem
tegitur ſolea ferrea, craſſa palmum, lata palmos duos & totidem digitos: cu
ius utrunque latus cuneatum in truncum adigitur. Prior uerò & poſterior ei
us pars eidem trunco affiguntur clauis ferreis: ad latera capſæ ſuper
ſtatuuntur duo tigna, quorum ſuperiora capita aliquantum reciſa in formis
trabium domicilij includuntur: à capſa pedibus duobus & dimidio duo ti
gna tranſuerſa continenter coniunguntur: quorum capita intrinſecus
reciſa iacent in formis exterioribus iſtorum tignorum ſtatutorum: atque ibi
cum ipſis terebrantur, perque foramen hoc
cuius alterum caput duo habet cornua: alterum
traiecto ſic coercetur, ut tigna arctius conſtringat: quinetiam ex cornibus al
terum uerſus uergit, alterum deorſum: at ſuper ea tigna tranſuerſa ad
pedum trium & dimidij iterum duo eiuſmodi tigna tranſuerſa ſimili modo Tignis autem tranſuerſis ſunt foramina quadrangula, in quæ
pila præferrata immittuntur: ea longe inter ſe non diſtant, & arctius in illis
continentur. Habet uerò quodque pilum retro dentem, quem inferius ſeuo li
nire oportet, ut eò facilius attolli poſſit: eum autem axis angulati bini den
tes longi & ſuperiore parte in rotundo lati uiciſſim attollunt, ut pilum deci
dens in capſam capite ferreo ſaxa in eam coniecta contundat & comminu
at. Sed axis rotam habet pinnatam, quam aquæ impetus impellit: uerùm ca
pſæ oſtio pro foribus aſſer eſt: qui in antis trunci excauatis & leuari poteſt,
ut oſtio reſerato operarius arenam, in quam ſaxa contrita ſunt, itemque ſabu
lum & glareas batillo eximat: & demitti, ut oſtio clauſo alia ſaxa iniecta rur
ſus pilis præferratis tundantur: ſed, ſi truncus quernus in promptu non fue
rit, duo tigna humi locantur, & inter ſe fibulis ferreis coniungantur:
utrunque longum ſit pedes ſex, latum pedem, altum ſeſquipedem: quæ altitu
do capſæ eſſe debet: ea fit priore tigno latitudine dodrantis, & longitudine
duorum pedum & trientis ac ſemunciæ prorſus exciſo: in cuius ſolo effoſſo
locetur ſaxum duriſſimum, craſſum pedem, latum
cauum remanet, ipſum terra uel arenula
eſt ante capſam aſſeribus tegatur: ſaxum perfractum auferatur, & in eius lo
cum aliud reponatur: licet etiam capſam minorem &
lorum facere capacem.
C
P
D
Pila autem efficiuntur ex tigillis nouem pedes longis, quadrangulis, un
diquaque latis ſemipedem: cuiusque caput ferreum ita ſe habet. Inferior eius
pars
craſſa eſt
gitos, craſſa
ſa
ta: ſimili modo
cuncus ferreus latus: qui Vt uerò
nenter
partis inferioris
ta digitos Qui uerò tria pila
maiora faciunt: etenim cum quadrangula exiſtant, undique lata ſunt tres pal
mos: cuiuſque autem caput ferreum ita ſe habet: totum longum eſt pedes du
os & palmum: inferius ſexangulum: ubi latum & craſſum exiſtit digitos ſe
ptem. Inferior eius pars, quæ ex pilo extat, longa eſt
ſuperior, quæ in eo includitur, palmos tres: inferiore eius parte lata & craſſa Deinde paulatim fit anguſtior & tenuior, ut ſuperiore parte mane
at lata digitos tres & dimidium, craſſa duos: ubi anguli quodam modo reci
ſi ſunt: eaque parte perforatum eſt. Foramen uerò longum digitos tres,
quæ in pilo inferius exciſo includitur uncinatam & ſtriatam faciunt, ut un
cis in pilum infixis & cuneis in ſtrias adactis in ipſo prorſus immobilis ma
neat: præſertim cum duabus præterea quadrangulis laminis ferreis cingan
tur. Axem uerò alij ad circinum diſtribuunt in ſex partes, alij in nouem: ſed
ſatius eſt eum in duodecim partiri, ut uiciſſim una pars plana dentem in ſe
contineat, altera eo careat.
P
tum & ſtriatum
pili
Rota uerò ne hyeme uel altæ niues uel glacies, uel
& conuerſionem impediant, in quadrangula contignatione prorſus inclu
ditur. Tigna
num
trat: quæ in rotæ pinnas
contignatione effluit. Rotæ autem radij non raro in medio axe longo inclu
duntur: cuius dentes utrinque pila attollunt, quæ uel utraque uenas ſiccas aut
udas tundunt, uel altera ſiccas, udas altera, pro ut res hoc aut illud poſtulat:
foramina infixis, altera tantummodo uenas tundunt.
C
ut rota uideri poſsit. R
At glareas ſaxorum uel lapidum & ſabulum atque arenas è capſa huius ma
chinæ exemptas & cumulatas, aut è tumulo, qui eſt prope fodinam raſtro
erutas operarius inijciat in capſam ſuperius & è fronte
des tres, latam ferè
bus: ſed fundum filis ferreis inſtar retis contextum ſit, & ad duo bacilla fer
rea, quæ ad utriuſque lateris aſſerem affixa ſunt, item filis ferreis Hoc
eius fundum foramina habet, per quæ glareæ nucis auellanæ magnitudine
penetrare non poſſunt: quæ ſunt maiores quàm ut penetrent, eas operarius
reportat, rurſusque pilis ſubijcit: eas uerò quæ penetrarunt, & ſabulum atque
arenas in uas magnum colligit & ad loturam reſeruat: cùm autem laboran
di munus exequitur capſam duobus funiculis de trabe ſuſpendit. Hæc ca
pſa cribrum quadrangulum rectè nominari poteſt, ut etiam id genus aliæ
quæ ſequuntur.
C
conſtat
de trabe ſuſpenſa, cuius fundi pars prona conſpicitur.
Alij utuntur cribro, cuius uas ligneum duobus ferreis circulis cingitur:
fundum, non aliter ac capſæ, ferreis filis inſtar retis contexitur: id imponunt
duobus aſſerculis ſic affixis ad ſtipitem, in terra
uerſus ſuperpoſitus ſit. Quanquam quidam ſtipitem terræ
eum ſuper ſolum
fiat: cui illam infigunt: in hoc cribrum operarius glareas, lapillos, ſabulum,
arenas tumulo erutas, batillo ferreo inijcit: & eius anſas manibus tenens, i
pſum agitando ſuccurit: ut eo motu per fundum arena, ſabulum, lapilli, mi
nutæ glareæ decidant. Alij non uſurpant cribrum, ſed capſam patentem:
cuius fundum item filis ferreis
obus tignis ſtatutis incluſo, locatam ducunt & reducunt.
C
fundum
tranſuerſum
Alij utuntur cribro, cui uas æneum eſt, utrinque habens anſam
drangulam: per quas anſas pertica penetrat: cuius alterum caput, quod ex al
tera anſa eminet ad dodrantem, cùm operarius in
ſum impoſuerit, perticam ſæpius, & quidem uiciſſim, à ſe abſtrahit, & ad ſe
retrahit: quo motu per cribri fundum res minutæ
put in funem facile imponi poſſit, ipſe inferius bacillo longo duos palmos
diducitur: etenim duplicatus deſcendit: quod utrunque eius caput ad trabem
ſit religatum. Attamen pars funiculi poſt bacillum dependet longa ſemipe
dem. Quinetiam magna capſa in hac re eſt uſitata: cuius fundum uel ex aſſe
re foraminum pleno conficitur, uel filis ferreis, ut cæterarum capſarum con
texitur: ex medijs aſſeribus, qui ad eius latera ſunt, ſemicirculus ferreus ex
tat: ad quem funiculus, ex tigno uel trabe ſuſpenſus, alligatur, ut capſa trahi
& in omnes partes inclinari poſſit: ei utrinque duo ſunt manubria, ciſij manu
brijs non diſſimilia: quæ duo operarij prehendentes capſam, ultro citroque
tractam et retractam agitant: hac Germani, qui in Carpato monte habitant,
potiſſimum utuntur: iſtis autem tribus capſis & duobus cribris minutæ res
à maiuſculis iccirco diſcernuntur, ut earum quæ tranſmiſſæ ſimul lauandæ
ſunt, æquales fiant portiones: nam fundum tam capſarum quàm cribrorum
foramina habet, quæ glareas nucis auellanæ magnitudine non
in fundo remanentes metallici ſiccas, ſi metallo
ri uel adoleſcentes ab eis, & lapillis, & ſabulo, & arenis, & terris in tumulo è
fodina egeſto ſitis ſaxorum fragmenta raſtris quinque dentibus ſepararint.
C
M
E
Neuſolæ uerò, quod
ris uenæ, quæ ſunt in iugis & cacuminibus
perarius alter diſcernit, alter terras, arenas, ſabulum, lapillos, glareas, atque eti
am uenas pauperiores, ne impenſæ in non tritam & interdum ferè præcipi
tem uiam, atque longam & difficilem uecturam faciendæ ſint, ciſio aduehit:
& idipſum inuertens eas in capſam longam patentem, & tabellis tranſuer
ſis diſtentam, & ad rupem præcipitem affixam inijcit: quæ pedum fere cen
tum & quinquaginta altitudine delabuntur in capſam breuem, cuius fun
dum ex ærea lamina craſſa & foraminum plena conſtat: ea capſa habet duo
manubria, quibus attrahitur & retruditur: ſuperius
lis colurnis factos, quib. uncus ferreus funis ex arboris ramo uel trabe, quæ
ex tigno ſtatuto eminet, ſuſpenſi inijcitur: hanc capſam diſcretor aliquoties
attrahit, ’& ad arborem uel tignum ualide appellit: quo modo res minutæ
uem, cuius
ad arborem uel tignum ualide appellit: iterumque minutiores tertia capſa ex
ceptæ delabuntur in tertiam capſam breuem, cuius
bet foramina, quam capſam tertius diſcretor, ſimiliter ad arborem uel
ualide appellit, ac tertio res minutulæ per foramina Dum
autem operarius ciſio aduehit aliam tumuli partem
terea diſcretor unco ex arcubus extracto ſuam capſam aufert, camque inuer
tens, glareas uel ſabulum, quod in eius fundo remanſit, coaceruat. Minutu
las uero res, in abacum delapſas, primus lotor, nam
tores, deuerrit, et cribro, cuius foramina ſunt anguſtiora quàm tertiæ capſæ
breuis foramina, exceptas lauat in uaſe, aquis ferè pleno. Quod cùm fuerit
eo, quod cribrum tranſmiſit,
id, quod in uaſe reſedit, batillo conijcit in abacum
lauat in cribro, cui anguſtiora ſunt foramina: quod etiam tunc in uas decidit
idem eximit & in tertij lotoris abacum inijcit: qui id ipſum lauat in cribro,
cui anguſtiſſima ſunt foramina. Æris autem ramenta, quæ in ultimo uaſe re
ſederunt, exempta excoquuntur: id uerò, quod quiſque lotor radio abſtulit,
in area linteis extenſis contecta lauatur. Quin etiam Aldebergi, quod plum
bi
capſis breuibus ex trabe ſuſpenſis
& priore parte patent: qua glareæ, quas non tranſmiſerunt, earum ad
appulſu ſtatim excuti poſſunt.
O
P
F
S
pſa breuis
primum
S
T
At ſi uena metalli diues fuerit, terræ, arenæ, ſabulum, glareæ
cto Cribrum
latum
ut per ea glareæ eruo non maiores decidant. Filis uerò ferreis rectis et tranſ
uerſis, quæ ubi ſe contingunt clauiculæ ferreæ complectuntur, contextum
circulo ferreo, duobusque bacillis tranſuerſis item ferreis innititur: reliquam
cribri partem, è tabulis in uaſis figuram formatam, duo circuli ferrei
ueruntamen nonnulli id ipſum colurnis aut quernis circulis uinciunt: ſed
tunc tribus. Habet autem utrinque anſam: quas materiam metallicam lauatu
rus manibus tenet: in hoc cribrum adoleſcens res lauandas conijcit: mulier
ipſum uiciſſim ad dextram & ſiniſtram uerſans ſuccutit: quo modo terras,
arenas, glareas minores tranſmittit: maiores in eo remanent: quæ eiectæ &
coaceruatæ ſubijciuntur pilis. Limus uerò cum arenis, ſabulo, glareis aqua
exant lata ex uaſe batillo ferreo eijcitur: & in canali, de quo paulò poſt di
cam, lauatur.
C
C
A
materiam, quam cribrum tranſmiſit, ex uaſe eijcit.
Sed Bohemi utuntur corbe uiminibus contexta, ſeſquipedem lata, ſemi
ſe uel parua lacuna aquis fere plena: quod ex ea in uas uel
emptum lauant in lance: quæ poſteriore parte altior eſt, priore humilior &
plana: ex qua, cum anſis, quas item duas habet, prehenſam agitant in aqua,
id, quod leue eſt, effluit: quod graue & metallicum, in eius fundo reſidet.
C
pars
At auri uena malleis contuſa uel pilis
di molitur in farinam. Prima mola, quam aquarum impetus circumagit, ſic
ſe habet: axis ad circinum rotundatur, aut angulatus efficitur: cuius codaces
ferrei uerſantur in dimidiatis catillis ferreis, qui in tignis incluſi ſunt: is uerò
axis impellitur rota, cuius pinnas, ad frontem affixas, percutit fluminis im
petus. In eodem axe incluſum eſt tympanum dentatum: cuius dentes in late
re fixi ſunt: hi impellunt alterum tympanum, quod ex fuſis materiæ duriſsi
mæ conſtat. Hoc autem tympanum eſt circum axem ferreum, habentem in
imo codacem, qui in tigni cuiuſdam catillo ferreo uerſatur: in ſummo ſub
ſcudem ferream quæ molam continet, itaque cùm alterius tympani dentes al
terius fuſos
ta effunditur in canalem, & ex eo in officinæ ſolum delapſa accumulatur: in
de auecta reſeruatur ad loturam: quoniam uerò hæc
ut mola modò attollatur, modò demittatur, duæ trabes, quæ trudibus at
tolli & demitti poſſunt, tignum, in cuius catillo ferreo axis ferrei codax uer
ſatur, ſuſtinent.
A
conſtat
L
Molæ præterea tres ſunt in auri uenis, in primis uerò lapidibus
tibus
rum impetus, ſed hominum uires, etſi duas etiam iumentorum,
Prima uerſatilis à proxime deſcripta tantummodo differt rota: quæ clauſa
uerſatur ab hominibus ipſam calcantibus, aut ab introductis equis, uel aſi
nis, uel etiam buſtis capris: quorum iumentorum oculi linteis illigantur.
Secunda tam truſatilis quàm uerſatilis à ſuperioribus duabus differt altero
axe ſtatuto, qui ei pro ſtrato eſt. Axis ille ad inferius caput habet uel
quem operarij duo tabellas eius pedibus retro trudentes
aut aſinus, unde aſinaria dicta, circumagit. Axis autem circumacti
dentatum, quod eſt ad ſuperius eius caput, uerſat id, quod ex fuſis conſtat,
& unà cum eo molam. Tertia uerſatilis eſt: nam non truſa manibus, ſed cir
cumacta uerſatur: inter quam & cæteras magnum eſt diſcrimen: etenim in
ferior lapis molaris ſuperius formam habet, ut molam, quæ uerſatur circum
ferreum axiculum continere poſſit. Is in media molaris forma incluſus per
molam penetrat. Operarius autem ferreum uectem ſtatutum, qui eſt ad ſu
periorem lapidem molarem, qui proprie mola dicitur, manu
cumagit: mola media eſt perforata: in quod foramen uena coniecta delabi
tur in inferiorem lapidem molarem, ibique molitur in farinam: quæ ſenſim ex
eius foramine decidit: & uarijs modis, quos poſtea exponam, lauatur, pri
uſquam cum argento uiuo permiſceatur.
P
O
mola
axiculus ſtatutus
molaris uectis
Attamen quidam fabricantur machinam, quæ una auri uenam uno eo
demque tempore Machinæ unica eſt rota, quam riui impetus eius pinnas percutiens
uerſat: axi ab altero rotæ latere exiſtunt longi dentes: qui pila attollunt, ue
namque ſiccam contundunt: mox in rotundum molæ receptaculum iniecta,
& ſenſim per eius foramen illapſa molitur in farinam. Inferior lapis molaris
eſt quadrangulus, ſed formam habet rotundam, in qua mola rotunda uerſa
tur: atque foramen, ex quo farina in primum uas delabitur. Verùm axiculi fer
rei ſubſcus in mola, codax in trabis catillo includitur: cuius axiculi tympa
num, quod ex fuſis conſtat, à tympano axis dentato circumactum
ſat. Vt uerò farina continenter incidit in
ſus ex eo effluit in ſecundum, quod humilius eſt: & ex ſecundo in tertium,
quod humilimum: ex tertio plerunque in lacuſculum ex una arbore
in unoquoque autem uaſe ineſt argentum uiuum, unicuique aſſerculus eſt im
poſitus & ad ipſum affixus: per cuius medij foramen penetrat axiculus ſta
tutus: is ne altius quàm oportet, in uas deſcendat, qua
tuberat: ad eius inferius caput duæ tabellæ inter ſe
tertia decuſſat: ſuperiori codax eſt in trabis catillo incluſus: at
axiculum eſt paruum tympanum, quod ex fuſis conſtat:
ſatur à paruo tympano dentato, quod eſt circum
terum caput in magno axe ſtrato incluſum eſt:
uo craſſis laminis ferrato: itaque tabellæ, quarum ternæ in ſingulis uaſis in or
bem torquentur, farinana cum aqua permiſtam
ri ramenta ab ea ſeparant: quæ delapſa argentum
gat. Sordes uerò aqua rapit: argentum uiuum in alutam, uel linteum lini xy
lini contextu factum infunditur: quæ cùm, ut aliàs ſcripſi, comprimitur, ar
gentum uiuum per eam defluit in ollam ſubiectam: aurum in ea remanet pu
rum. Alij in locum uaſorum tres canales latos ſubſtituunt: quorum quiſque
habet axiculum angulatum: in quo ſenæ tabellæ anguſtæ incluſæ ſunt, &
ad eas totidem tabellæ latiores tranſuerſæ affixæ: quas aqua immiſſa percu
tiens circumagit: hæ farinam cum aqua permiſtam agitantes metallum ab
ea ſecernunt: ueruntamen ſi farina, in qua auri ramenta inſunt, purgatur, pri
or lauandi ratio hac longe præſtat, quod ea argentum uiuum, quod in uaſis
continetur, ſtatim ad ſe alliciat: ſi farina, in qua lapilli nigri, ex quibus confla
tur plumbum candidum, inſunt, minime eſt aſpernanda. Quanquam rami
abiegni conuoluti, & in canales, in quibus talis farina de mola per canalicu
lum in eos delapſa lauatur, impoſiti utiliores ſunt: nam lapilli uel ab eis reti
nentur, uel, ſi aqua ipſos rapit, de eis decidunt & ſubſidunt.
M
E
E
E
conſtat
A
E
incluſus
axiculi
At ſeptem lauandi rationes ſunt plurium metallorum uenis communes:
lauantur enim uel in canali ſimplici, uel in canali tabellis diſtincto, uel in ca
tectaCæteræ uerò lauandi rationes aut alicuius me
talli propriæ ſunt, aut cum ratione pilis tundendi uenas udas Ca
nalis autem ſimplex ſic ſe habet: primò caput altius eſt quàm canalis,
pedes tres, latum ſeſquipedem: quod conſtat ex aſſeribus ſuper tigna impo
ſitis & ad ea affixis: eius latus utrunque habet tigillum in aſſeres immiſſum:
quod aquam in id per fiſtulam uel canaliculum influentem arcet, cogitque re
ctà defluere. Eius uerò medium aliquanto depreſſius eſt, ut in eo glareæ ſa
xorum & maiuſcula metallorum ramenta ſubſidere poſſint: ad altitudinem
dodrantis ſub capite eſt canalis depreſſus in
latus & altus ſeſquipedem: cuius fundum & utrunque latus eſt ex aſſeribus fa
ctum, ne terra ſorbeat metallorum ramenta, aut aquis madefacta incidat in
canalem,
cum hoc canali recto
latus & altus ſeſquipedem, atque ſimiliter aſſerum munitione ſeptus: infima
parte occluditur tabella, ſed etiam humiliore, ut aqua defluere poſſit: quam
tertius canalis excipit, & extra domicilium deducit. In illo canale ſimplici la
uatur materia metallica, quam quinque cribra ampla tranſmiſerunt in offici
næ ſolum: ipſam enim auectam & coaceruatam lotor inijcit in caput cana
lis, & aqua in ipſum per fiſtulam & canaliculum immiſſa, cam, quæ in medi
um caput defluxit & reſedit, agitat rutro ligneo: ſic poſthac appellabimus
inſtrumentum
mum, infixa: qua agitatione aqua fit turbida, rapitque limum & arenam, atque
minutula metallorum ramenta in ſubiectum canalem: maiuſcula uerò cum
glareis remanent in capite: quæ ablata adoleſcentes in abacum ampli lacus
aut in aream curtam conijciunt, eaque à glareis diſcernunt: poſtquam canalis
limo & arenis refertus fuerit, lotor fiſtulam, per quam aqua influit in caput,
occludit. Mox ea, quam continet canalis, effluit: quod quamprimum
fuerit, limum & arenas, cum minutulis metallorum ramentis permiſtas, ba
tillo eijcit, & eas in area linteis extenſis contecta lauat: quinetiam canali non
dum repleto perſæpe adoleſcentes eas in alueum iniectas, in eandem aream
inferunt & lauant. In capite huius canalis etiam farina metallica lauatur, ſed
maxime ea, in qua lapilli nigri inſunt, quo modo in
conuolutus imponitur, ſicuti quoque, cùm uenæ udæ pilis tunduntur, in ma
gnos canales imponi ſolet. Lapilli autem maiuſculi, qui in ſuprema canalis
parte reſident, ſeparatim lauantur in canali deuexo: ſeparatim in eodem me
diocres, qui in media ſubſidunt: ſeparatim limus, cum minutulis lapillis mi
ſtus, qui poſt ramum in infima canalis parte ſubſidit in area linteis extenſis
contecta.
C
C
Ab hoc alter canalis differt pluribus tabulis, quibus in
ſi quibuſdam gradibus diſtinguitur. Imponuntur uerò ſi longus pedes du
odecim fuerit, quatuor: ſi nouem, tres: quanto quæque capiti proximior, tan
to altior: quanto ab eo remotior, tanto humilior. Itaque cùm ſuprema fuerit al
ta
digitos duos, infima In hoc canali
metallica,
materia uſque ad eum
ipſum immiſſa rutro ligneo agitatur,
lotore exemptis aqua colatur. Deinde materia metallica, quæ in eius rece
ptaculis reſedit, rurſus lauatur uel in area curta, uel in area linteis extenſis
tecta
runque coniungitur, fiſtula aquam primo in canalem tranſuerſum infundit:
ex quo per unum canaliculum defluit in canalem, per alterum in aream.
F
canalis
Canalis uerò deuexus, quod ad aſſeres attinet, reliquis duobus diſſimilis
de aſſere tegitur:
rima remaneat, per
re poſſit: recta enim defluere debet in
extra Adoleſcens
menta impura, uel lapillos nigros impuros de aceruo ſumit, eosque in canalis
caput inijcit, uel Lotor uerò eadem in canali agitat rutro ligneo:
quo modo limus
uel lapilli ſimul cum limo
ferè ſex
ſtus effluat in
Schlaccheualdi & Irbereſdorfi lapilli nigri in iſtiuſmodi canali lauantur ſe
mel aut bis: Aldebergi ter quaterué: Gairi ſæpe ſepties: nam Schlaccheualdi
& Irbereſdorfi uena, in qua ſunt lapilli nigri ſatis magni, ſub pila ſubijcitur:
Aldebergi, in qua multo minores: Gairi etiam
uix exigui lapilli
qui tractant uenas
rijs officinis in Certior. n. hæc lauandi ratio eſt que
cribris Prope
A
Nunc duo canales deuexi ſimili modo facti plerunque
quidem à capite diſtat pedes tres: Canalis uerò à canali quatuor: ſed unus
canalis tranſuerſus ſub utroque deuexo eſt: unus
menta uel lapillos nigros
caputDuo
alterius ſiniſtro inſidens
mento
domicilio, dimidiata armilla ferrea uoluitur pertica teres,
craſſa
et
in cuius foramine uerſatur alterum caput axiculi, in quo incluſum eſt rutelli
mine, quæ
tres &
gitos ſex, craſſa
ius
pillos nigros cum limo permiſtos, qui
in
miſtus defluit in
S
I
armilla ferrea ad trabem affixa
Quinetiam priuſquam arca curta eſſet inuenta, & cribrum anguſtum me
tallorum uenæ inprimis uerò plumbi candidi, ſiccæ pilis tuſæ
amplo lacu, ex una uel duabus arborib. cauato: ad cuius caput erat abacus,
in quem uena comminuta conijciebatur: quam lotor rutro ligneo, cui lon
gum erat manubrium, detrahebat in lacum, & aqua in eum immiſſa uenam
eodem rutro agitabat.
L
Area autem curta eſt ſuperiore parte, qua per
fluit, anguſta: nempe lata tantummodo pedes duos: inferiore latior, pedes
ſcilicet tres & totidem palmos: ad latera uerò longa pedes ſex affixæ ſunt
tabellæ altæ palmos duos: cæteris ſimplicis canalis capiti ſimilis eſt, niſi
in medio non eſt depreſſa: ſub hac eſt canalis tranſuerſus tabella humiliore
clauſus: in hac area non uenæ modo agitatæ rutro ligneo lauantur, ſed ado
leſcentes etiam metallorum ramenta, in eam coniecta, ſecernunt à ſaxorum
glareis, & in uaſa colligunt: ea metallici nunc raro utuntur:
negligentia ſæpius deprehenſa in cauſa eſt cur in eius lo cum ſucceſſerit cri
brum anguſtum: quin limus, qui in canali reſedit, ſi uena diues fuerit, ſubla
tus in cribro anguſto, uel in area linteis extenſis contecta lauatur.
A
Verùm area linteis extenſis
Tigna duo, longa pedes
decem & octo, lata ſemipedem, craſſa tres palmos decliuia
rum pars prona dimidia eſt exciſa, ut
aſſeribus longis pedes tres & tranſuerſis, continenterque poſitis teguntur: di
midia eſt integra & altior quàm aſſeres
ex lateribus, ſed rectà defluat:
quatis
tur, ut ipſum
in alijs: ſi. n.
ta, uel lapillos nigros rapit ſub ipſa, & labor inutilis ſuſcipitur: linteis ita
tenſis
ſtos
tunt
rum
nec limus in lacum uel in canalem tranſuerſum defluat. Quàm primum
nullus aut paucus in linteis inſederit, ſed tantummodo metallorum ramen
ta, uel lapilli nigri, tunc ea
cidunt: redeuntque ſubinde ad eundem laborem. Poſtremò aquam ex uaſe
ſi uel ramenta uel lapilli de linteis delapſi in lacu aut canali tranſuerſo reſede
cint, limum iterum lauant.
T
L
Aliqui lintea nec auferunt, nec in uaſis lauant, ſed ipſis utrinque tabellas an
guſtas atque non multum craſſas ſuperimponunt, & eas ad tigna clauis affi
gunt: ſimilique modo materiam metallicam rutris ligneis agitantes lauant:
quamprimum autem iterum nullus aut paucus limus in linteis inſederit, ſed
tantummodo metallorum ramenta uel lapilli nigri, tum alterum tignum
gunt
fundunt: quo modo id quod ad lintea adhæreſcit, decidit in canalem ſubie
ctum, ex una arbore cauatum, & in terra effoſſa locatum: cuius cauum ſupe
riore parte latum eſt pedem, inferiore minus latum, quod
eiuſdem canalis medio includunt tabellam, ut maiuſcula
ta, uel maiuſculi lapilli in priore parte, in quam inciderunt, remaneant, minu
& tandem per eius foramen defluit in lacum. Maiuſcula autem metallorum
minutula uerò ramenta uel lapillos rurſus in hac area linteis extenſis conte
cta: quæ iſto modo, quòd affixa maneant, diutius durant: & ferè
pus ab uno lotore tam cito perficitur, quàm altero ſimplum à duobus.
A
generis ſitula
Cribrum etiam anguſtum nuper in uſu metallico eſſe cœpit: in hoc mate
ria metallica conijcitur, cribraturque in uaſe aqua ferè pleno: ſuccutiturque cri
brum: quo ſuccuſſu id quod eſt infra erui magnitudinem tranſmittit in uas,
reliquum in eius fundo remanet: hoc duplex eſt: metallicum, quod inferio
rem locum obtinet: ſaxeum & terrenum, quod ſuperiorem: graue enim ſem
per deſcendit, leue uis aquarum ſurſum fert, quod aufertur radio, qui tabel
la tenuis eſt ferè ſemicirculi figura, longa dodrantem, alta ſemipedem: ſed le
ue Poſtea iterum alia materia in cribrum conijcitur & ſuccutitur.
Vbi uerò
multa metallorum ramenta in cribro reſederint, in alueum aliquem propè
poſitum eijciuntur. At quia cum limo non ſolum auri uel argenti ramenta,
ſed etiam arenæ, pyritæ, cadmiæ, galenæ, lapidum
decidunt in uas, nec eas aqua, quod graues ſint, à ramentis metallicis ſepara
re poteſt, Ne au
tem eam arenam mox cribrum rurſus
aut glareas. Quoniam uerò ſi cribrum non recte ſuccuſſerit, ſed inclinauerit
ad latus, lapilli uel glareæ ex una parte amouentur, ac iterum tam metallica
materia quàm inanis decidit in uas, laborque fruſtra ſuſcipitur, anguſtius eti
am cribrum fecerunt metallici noſtrates, quod ne inertes
teſt fallere: ad quam loturam eis nihil opus eſt fundo ex lapillis ſubſtratis fa
cto: qua lauandi ratione limus cum minutulis metallorum ramentis decidit
in uas: maiuſcula in cribro reſident: quæ inanis arena contegit: ea radio au
fertur: ramenta collecta ſimul cum alijs excoquuntur: limus cum minutulis
contextum: id quod radio eſt ablatum, ſi uena metalli diues fue
rit, in area linteis extenſis contecta lauatur:
ſi pauper, abijcitur.
C
guſtius
Perſolui lauandi rationes plurium metallorum uenis communes, uenio
nunc ad alteram uenarum tundendarum rationem: nam de hac prius, quàm
uenitCùm anno M. D. XII.
Georgius illuſtris Saxonum Dux in Miſe
na ius omnium tumulorum è fodinis egeſtorum dediſſet nobili & pruden
ti uiro Sigiſmundo Malthicio, patri loannis epiſcopi Miſeni & Henrici: Is
Dippoldeſualdi & Aldebergi, quibus in locis
bus plumbum candidum
inuenit machinam, quæ uenas udas pilis præferratis tunderet. Venas
udas uocamus aquis, quæ in capſam influunt, madefactas: quo modo etiam
interdum pila uda nominamus, item aquis madida: contrà pila ſicca uel ue
nas ſiccas appellamus nullis aquis, dum pilis tunduntur, madefactas: ſed re
deamus ad noſtrum propoſitum. Hæc machina non multum diſſimilis eſt
ei, quæ uenas ſiccas pilis præferratis tundit: horum
midio ſunt maiora quàm illorum: nec capſa, quæ, ex trunco querno uel fa
gino confecta, in ſpacio, quod eſt inter tigna ſtatuta locatur, è fronte patet,
sed ex altero latere: ea longa eſt pedes tres, lata dodrantem, alta pedem & di
gitos ſex: ſi caret fundo, ſimiliter ſtatuitur ſuper ſaxum durum atque planum,
in terra paululum effoſſa poſitum: & qua
teolis rallis obturantur: ſin habet fundum, ſolea ferrea, longa pedes tres, la
ta dodrantem, craſſa palmum in ea locatur, qua patet ad ipſam ferrea lamina
foraminum plena affigitur, ut inter eam & caput proximi pili ſpacium duo
rum digitorum ſit: atque tantundem inter laminam & tignum ſtatutum, in
cuius foramine poſitus eſt canalis paruus & longiuſculus: per quem argen
ti uena minutim contuſa cum aqua defluit in
ſit, batillo ligneo eijcitur in proximum ſolum aſſeribus tectum: quod in la
cu ſubſedit, batillo ferreo ſeparatim in ſolum: plerique faciunt duos canales,
ut dum operarius unum, eo, quod reſedit, refertum, exinanit, interea aliud
in altero reſideat: ad alterum capſæ latus, quod eſt prope rotam, quæ machi
nam uerſat, aqua per canaliculum in eam influit: qua etiam operarius
contundendam inijcit in capſam, ne fragmenta, ſi in pila fuerint coniecta, i
pſis ſint impedimento: atque hac ratione uena argenti uel auri minutim pilis
tunditur.
C
L
B
V
Cùm uero
ma
quam
lem
cim, altus
pilli mediocres & limus
cres
uolutus
claudit Seorſum
gri lapilli maiuſculi batillo
mus. Etenim ſeparatim in area linteis extenſis
uantur, & torrentur, & excoquuntur: exceptis lapillis, qui in media canalis
parte reſederunt. Hi.
n.
etſi ſemper ſeparatim
canalis parte reſederunt, ſimul
tur, ſimul
cta
orſum Duos
uerſus: atque eum rurſus rectus in lacum, qui eſt extra conclaue, exonerans.
C
pit
fluit, ad
eius
ſedit,
quos lotor batillo ligneo eijcit: in
ctos
lemIs
illos canales magnos: in
lis permiſti
tim eiecti bis
uexo. Hi
xo. Canalis ſimplicis aſſimilis ab eo differt capite:
alter in medio depreſſum. Hic præterea habet
nibus
ſtis laborib. defatigaretur: in q̊s ſtans totos dies inſumit: ſed canales magni,
ſimplicis aſſimilis, deuexus, area linteis extenſis
tur
ſtat
um munus exequi poſſint.
C
milis
In area autem linteis extenſis
ſubſederunt in infima parte magnorum canalium & canalis ſimplicis aſſi
milis & deuexi lauantur: eius lintea in lacu ex una arbore cauato, & duabus
tabellis, ut tres capſæ fiant, diſtincto abluuntur: & primum quidem & ſe
cundum in prima, tertium & quartum in ſecunda, quintum & ſextum in ter
tia. Sed quia in iſtis lapillis minutulis aliquæ lapidis ſaxi marmoris arenulæ
ineſſe ſolent, eos magiſter in canali deuexo puros facit ſcopis ſupremam eo
rum partem leniter uerrens, non æqualibus ductibus, ſed modò rectis, mo
dò tranſuerſis: quo modo aqua arenulas, quòd ſint leuiores, per canalem ra
pit in lacum: lapillos, quòd grauiores, in canali relinquit. Canalibus autem
omnibus tam intra quàm extra conclaue ſubijciuntur uel lacus, uel canales
tranſuerſi, in quos exonerant: ut aqua perpaucos lapillos minutulos in flu
men deferre poſſit. Sed lacus magnus, qui eſt extra conclaue, plerunque con
ficitur ex contignationibus quadratis: atque longus, & latus, & altus eſt pe
des octo: in quo cùm multus limus,
ſederit, primò aqua turbine extracto emittitur: deinde limus eiectus laua
tur extra domicilium in area linteis extenſis contecta: tum in canali
deuexo, qui eſt in conclaui: quibus modis minutiſſimi
lapilli fiunt puri.
C
L
Sed limus, cum minutulis lapillis
canali tranſuerſo, qui extra domicilium eſt ſub linteis, ſubſedit, is effluit in ri Vt uerò etiam lapillorum par
tem metallici capere poſſint, plures in alueo riui uel fluuij faciunt extructio
nes ſimilimas his, quæ conficiuntur ſupra moletrinas, ut impetus aquarum
deflectant ad foſſas, in quibus curſu ſuo ad rotas profluunt. Ad alterum au
tem cuiuſque extructionis latus eſt area ad quinque uel ſex uel ſeptem
titudinem
plius ſexaginta: itaque cùm aqua riui uel fluuij autumno & hyeme inundaue
rit terram, tunc fores extructionum clauduntur: quo modo uis aquarum li
mum cum lapillis permiſtum, rapit in areas: qui uere & æſtate ſimiliter la
uatur in area linteis extenſis contecta, & in canali deuexo: colligunturque la
pilli nigri, ſed minutuli. At cùm alueus riui uel fluuij à domicilijs, in quibus
lauantur lapilli nigri, iam cœperint diſtare quatuor millibus paſſuum, me
tallici tales extructiones non faciunt, ſed in pratis ſepes obliquas, & ante ſin
gulas eiuſdem longitudinis foſſam, ut limus cum lapillis nigris miſtus, riui
uel fluuij
lectus
dem tales areas & ſepes plurimas, quæ iſtius generis limum
ſena ſub Aldebergo uidere licet ad Mogelicium fluuium illum ſemper ſub
rubrum, cùm ſaxa, cum lapillis nigris permiſta, tunduntur pilis.
F
Sed redeo ad machinas.
ſtruere
do neceſſe eſt riuum deductum altius defluere in ſuperiores rotas, quòd a
xes uerſent, quorum dentes grauiora pila attollunt. Machinarum enim
periorum
dem propterea, quòd omnes capſæ in eadem planicie collocentur: qua de
cauſa etiam ea pila dentes habent ſub parte ſuperiore,
inferiorem. Aquas autem ex duabus ſuperioribus rotis defluentes duo ca
nales lati excipiunt, ex quibus præcipitant in duas inferiores rotas. Quia ue
rò iſtiuſmodi machinarum omnium pila ferè contigua ſunt, ne capita ferrea
ſe conterant, qua in eis Vbi uerò propter
uallis anguſtias tot machinæ conſtrui non poſſunt, monte duobus in locis,
quorum alter altero ſit altior, cauato et æquato duæ machinæ, quas
micilium in ſe continet, ſolent confici: aquam ex ſuperiore rota defluentem
item canalis latus excipit: ex quo ſimiliter præcipitat in inferiorem. Verùm
capſæ non in una planicie
circa duobus operarijs, qui uenam in capſas inijciant opus eſt. At cùm nul
lus riuus, qui ex altiore loco præcipitet in ſuperiorem rotæ partem deduci
poteſt, deducitur qui inferiorem uerſet: eius aquæ multæ in unum
ipſas continendas aptum, colliguntur: ex quo foribus ſubleuatis emittun
tur in rotam, quæ in canali uerſatur. Iſtiuſmodi autem rotæ pinnæ altiores
ſunt, & ſupinæ ſurſum uerſus extant: alterius uerò humiliores, & pronæ de
orſum uerſus uergunt.
P
S
T
Q
Quinetiam in Iulijs & Rheticis Alpibus, ac in Carpato monte nunc au
ri, uel etiam argenti uena ſubiecta pilis, interdum amplius uiginti ex ordine
næ, per quæ uena
tranſuerſum: ex quo duobus canaliculis defertur in capita
tenſis
& ad quem utrinque eminentes tabellæ ſunt affixæ, conſtat: in eo aſſere mul
ta ſunt caua catillis, in
tur, & magnitudine æqualia & figura ſimilia: quibus cauis deorſum uerſus
breues ſunt receſſus auri uel argenti ramenta recipientes: quibus cum caua
ferè plena fuerint, aſſer in alterum latus erigitur, ut ramenta excidant in alter
um grandem: caua etiam aquis affuſis eluuntur. Separatim
ta lauantur in alueo, ſeparatim ea quæ in linteis reſederunt: alueus ille læuis
& altus duos digitos tranſuerſos figura ferè nauiculæ ſimilis eſt: nempe pri
ore parte latus, poſteriore anguſtus: in cuius medio canaliculus eſt tranſuer
ſus: in quo auri uel argenti ramenta pura ſubſidunt, arenæ quod leuiores;
ex eo excidunt.
P
A
A
In quibuſdam præterea Marauiæ locis auri uena, quæ ex lapidibus lique
ditur:
minutæ particulæ, quæ in ſupremo lacu reſident, in alueo nigro lauantur.
Hactenus de machinis, quæ uenas udas
orſus ab auro: uenæ certe in quib. illius metalli particulæ inſunt, & arenæ ri
næ præterea in lacu: ſed non uno modo
las uel
rint foramina: retinent, ſi eis caruerint:
capſa in eius primò
Area
duodecim, lata tres, Ne uerò uena
uel arena, cui Hæc area ſuper duo ſcabella imponitur:
tius poſteriore, ut glareæ et lapilli ex ipſa deuolui poſſint. Lotor
caput, quod altius eſt,
aream deuoluuntur in humum: auri particulæ uel
per foramina in
A
R
Capſa uerò, cui
In hanc capſam
auri materia lauanda
lauatur, batillo ferreo diſcuſſis id
nalem, quod craſſum in eo remanet: id ipſum rutro ex eius parte ferè media
alterius lateris patente extrahitur. Quia uerò aqua multa neceſſario in
immittitur, ne delapſa in
dio longior fuerit, quindecim tabellis,
or eſt, ex ordine in ipſum impoſitis diſtinguitur, & capſulæ
tranſmittit replendæ: ſed
cœperit, canaliculus, per
aliò deriuatur: mox infima tabella ex canali eximitur, & id
reliqua aqua
quodque ſeparatim alueo excipitur: quodque
& ca
pſulis, minutula in inferioribus Alueus
quippe oleo uel alia re pingui imbutus, ut ad
adhæreſcant: niger, nempe fuligine infectus, ut
dat: utrinque inferius in medio paulatim exciſus, ut manibus
teneri atque agitari poſſit: qua ratione auri particulæ uel ramenta
ſolet, in
C
bellæ
At auri ramenta
earum cauis reſident: ſi tectæ, tegumentis Caua fiunt uarijs mo
dis: aut enim filis ferreis uel tabellis tranſuerſis ad aream affixis, aut non pe
netrantibus foraminibus, uel rotundis in ipſa eiuſué capite cauatis, uel qua
drangulis, uel tranſuerſis.
tibus: quas ſingulas ordine perſequar. Ad aſſeris, longi pedes ſex, lati unum
& quadrantem, latera lotor item affigit eminentes tabellas, ne arena, in qua
auri ramenta inſunt, de eis delabatur: Deinde multa fila ferrea,
uerſum inter ſe
reis affigit:
area ad caput habet, manibus prehendens eam aliquoties in flumine uel ri
uo ducit & reducit: quo modo lapilli & glareæ per aream deuoluuntur, are
næ,
cuſſas & in
A
Alij, in quorum numero ſunt Luſitani, lateribus areæ itidem longæ circi
ter pedes ſex, latæ ſeſquipedem affigunt eminentes tabellas, ſed ſupinæ plu
res tranſuerſas, digitum tranſuerſum inter ſe diſtantes. Lotor autem uel eius
uxor, aquam in areæ caput immittit: arenam, in qua auri ramenta inſunt, in
pius eruit: quo modo auri ramenta in eis reſident: arenas & alias res inutiles
aqua rapit in uas areæ ſubiectum. Ipſa uerò ramenta minuto batillo ligneo
eijcit in
ſum uerſus ducendo & reducendo auri ramenta facit pura: etenim
reliquiæ ex lance effluunt, ramenta in medio eius cauo ſimili catillo
plana: ueruntamen ea planicies, qua ſtriges in ipſam exonerant, anguſtior
eſt: latior, qua defluit aqua.
C
cuſpidatum
Sed caua rotunda ſimul cum canaliculis in ipſo areæ corpore inciduntur,
uel eidem inuruntur: id
latum eſt ad pedes quatuor: eius
anguſtius eſt. Hæc area, ſimiliter habens tabellas ad latera affixas, plena eſt
iſtiuſmodi cauis
ad
area duob. ſcabellis in riuo uel flumine, aut in
ui poſſint. Lotor autem arenas in eius caput inijcit batillo, & canali recluſo
aquam immittit: quæ
& lapillos cum cæteris arenis in uas areæ
ferta fuerint, excutit, & in alueo lauat: has iterum atque iterum in hac area.
A
S
Quidam in area, item ex tribus aſſeribus compoſita & longa pedes octo
plures canaliculos tranſuerſos & palmo inter ſe diſtantes incidunt:
ſuperior pars deuexa eſt, ut auri ramenta, cùm lotor arenas batillo ligneo a
gitat, in eos illabi poſſint: inferior recta, ut eadem ex eis elabi non poſſint:
qui canaliculi quàmprimum ramentorum cum arenulis
rint, area à ſcabellis ablata in caput, quod hic non aliud quam ſuprema aſſe
rum, ex quibus area conſtat, pars eſt, inuertitur: quo modo ramenta retror
ſum lapſa in alterum uas
deuoluuntur: aliqui in uaſorum locum alueos amplos areæ ſupponunt. Ra
menta autem impura, ut cæteri, in alueo paruo lauant.
C
Verùm Toringi rotunda caua, quibus digiti tranſuerſi latitudo & altitu
do eſt, ſimul cum canaliculis ex alijs ad alia pertinentibus in areæ capite inci
dunt: ipſam uerò aream contegunt linteis: arena lauanda in caput conijci
tur & rutro ligneo agitatur: quo modo leuia auri ramenta aqua rapit in lin
tea, grauia in cauis reſident, quibus cùm plena fuerint, caput ablatum in uas
inuertitur, & ramenta collecta in alueo lauantur. Aliqui utuntur area, ha
bente quadrangula caua, quibus deorſum uerſus breues ſunt receſſus auri
ramenta recipientes. Alijs eſt area compoſita ex aſſeribus aſperis propter
minutula reſegmina ad eos adhuc adhæreſcentia: quæ areæ ſunt loco tegu
mentorum, quibus nuda eſt. Ad ea cum arena lauatur auri ramenta non mi
nus adhærent quàm uel ad lintea, uel ad pelles, uel ad pannos, uel ad ceſpi
tes. Lotor autem aream ſurſum uerſus ſcopis uerrit: qui poſtquam tantam
arenam lauit, quantam lauare uoluit, aquam copioſiorem, quæ ramenta elu
at, in aream remittit, eaque in uas areæ ſubiectum colligit, atque in alueo lauat.
Vt autem Toringi aream contegunt linteis, ita nonnulli pellibus taurinis
uel equinis. Hi arenam auri non expertem rutro ligneo ſurſum uerſus agi
tant: qua ratione id, quod leue eſt, unà cum aqua defluit, auri ramenta inter
pilos reſident: pelles deinde lauantur in uaſe: poſtremò ramenta collecta in
alueo.
A
in uaſe
mina adhæreſcunt
Quo ſanè modo Colchi in fontium lacunis pelles animantium colloca
runt: quas quia cùm multa auri ramenta eis adhæſiſſent, abſtulerunt, aura
tus Colchorum aries confictus eſt à poetis: ſimiliter autem pellibus non ſo
lum auri, ſed etiam argenti rameta & gemmas excipere rationibus metalli
corum conducet.
F
Multi aream panno uiridi, tam longo & lato quàm ipſa eſt, contegunt, &
eum clauis ferreis ita affigunt, ut hi facile rurſus extrahi poſſint, ille auferri:
qui cùm aureus propter ramenta quæ adhæſerunt, eſſe apparuerit, in pro
prio lauatur uaſe: ramenta collecta in alueo: reliquæ res in uas deuolutæ
denuo in area.
C
V
Quidam in locum panni uiridis ſupponunt pannum ſetis equinis arctè
contextum: cui plurimi ſunt noduli, leuiter à contextu raſi. Quia uerò hi ex
tant & pannus eſt aſper, etiam minutula auri ramenta ad eum
item in uaſe aqua abluuntur.
P
cui
Aliqui fabricantur aream non diſſimilem linteis extenſis
tamen longam. Linteorum
in areæ caput coniectam aqua immiſſa lauant: quo modo auri ramenta reſi
dent in ceſpitibus, limus & arena ſimul cum aqua deferuntur in
nalem ſubiectum: qui munere perfecto recluditur:
fluxit, arena & limus auferuntur, et iterum iſto modo lauantur. Ramenta ue
rò quæ ad ceſpites adhæſerunt, maior aquarum uis, per canaliculum in
immiſſa defert in Hanc
auri lauandi rationem Plinius non ignorauit: ulex, inquit, ſiccatus uritur, &
cinis eius lauatur ſubſtrato ceſpite herboſo, ut ſidat aurum.
A
C
Quinetiam arenæ cum auri ramentis permiſtæ lauantur in lacuſculo, uel
in lacu, uel in alueo. Lacuſculus, ex poſteriore parte patens, aut ex arboris
trunco quadrangulo cauatur, aut ex aſſere craſſo, ad quem tabellæ eminen
tes affiguntur,
tres: eius cauum in aluei altera parte anguſti figuram formatur: quam
anguſtam ad caput conuertit: ad quod habet duo manubria longa, quibus
in riuo curſum uerſus ducitur & reducitur: hoc modo lauatur arenula, ſiue
in ea fuerint auri ramenta, ſiue lapilli nigri, ex quibus plumbum candidum
conficitur.
L
Itali, qui ſe auri colligendi gratia ad Germaniæ montes conferunt, riuo
rum arenas, cum auri ramentis &
lauant in longiuſculo & humili lacu, ex una arbore cauato, intrinſecus & ex
trinſecus rotundato, ex altera parte patente, ex altera clauſo: quem ſic in riui
alueo infodiunt, ut aqua in eum non incidat, ſed leuiter influat: arenam in i
pſum coniectam agitant rutro ligneo item rotundato: ne uerò ramenta uel
carbunculi ſimul cum leui arena effluant, eius apertam partem tabella ſimili
ter rotundata, ſed humiliore, quàm lacus cauum eſt, occludunt. Auri autem
ramenta uel carbunculos, qui unà cum pauca arena graui in lacu
in alueo lauant, & in utres colligunt, ac ſecum aſportant.
L
R
Quidam id genus arenas in alueo lauant amplo: is in domicilio duobus
funiculis ex trabe ſuſpenditur, ut facile agitari poſſit: inque eum arena conijci
tur, & aqua infunditur. Deinde alueus agitatur:
rurſusque infunditur pura: quod iterum atque iterum fit. Quo modo auri ra
menta in poſteriori aluei parte reſident, quod grauia ſint: arenæ in priore,
quod leues. Hæ autem abijciuntur, illa ad excoquendum
Redit
uerò qui lauat ſubinde ad opus: uerùm hac lauandi ratione metallici raro u
tuntur, monetarij & aurifices ſæpe, cùm lauant aurum, Sed eo
rum alueus tres tantummodo habet anſas: quarum unam, cùm alueum agi
tant, manibus
ille ſuſpenditur de trabe, uel de ſtipite, quem ſuſtinent chelæ duorum ſtipi
tum ſtatutorum & in terra defixorum. At metallici in alueo paruo experi
menti gratia frequenter lauant uenas. Is autem, cùm agitatur, in manibus te
netur, & ſæpe altera manu concutitur: alioqui hæc lauandi ratio ab illa non
differt.
A
amplus quo monetarij utuntur
Dixi de uarijs arenæ, in qua auri
de materiæ permiſtæ Ta
lis
gè lateque reperitur: etſi
foſſores ligonib. latis
bus
let.
liter deuexi &
ebus primo
Deinde
plus minus ſex, & latis
ſam,
dentNe uerò ſimul
& lapidib.
obſtruitur: at ipſi lo
tores,
ſtant in foſſa, & radices
ex ea Poſtque ſpacio qua
tuor
do
ſublatam huc & illuc in aquis agitant uſque dum arena ex eis defluat & deci
dat in foſſam, ſoli lapilli nigri reſtent: quos omnes collectos rurſus in lacu
liqua ab eis ſecernatur. Poſtea ſemper ad eundem laborem redeunt, donec
eos materia metallica deficiat, uel riui in foſſas agendas deduci non poſsint.
R
L
Lacuſculus
eſt pedes v. alta dodrantem, lata digitos VI.Is ut decliuis ſit, collocatur, eique
ſubijcitur uas, quod abiegnos ramos
ſculus, cuius pars caua longa eſt pedes tres, alta & lata
minuti lapilli, qui ſimul
los ſurſum uerſus agitatos & conuerſos lauant. Lacuſculo ſubijcitur canalis
ſus & in medio perforatus in
quantumHæc uerò foſſa qualis ſit,
L
C
riam
Sin
XXX. uel XXXVI. longam: cuius
inter ſe Ad
etiamSed quia ar
bores in laterib. obliquè
E canali uerò aqua alte defluit prius in abiegnos ramos
tos
quanque aliqui ramos canali
nem: qui,
nec Operarius
uandam
bas diſſipat furca ſepticorni, eaque radices
cit: quo modo lapilli nigri ſidunt: qui
fit poſtque lotor
nam apponit, ac materia rurſus in foſſam
nus exequitur. In infima uerò foſſa ſtat adoleſcens atque ligone tenui & cuſpi
dato in id, quod ibidem ſubſedit, infixo ipſum ſubleuat, ne lapilli aqua rapti
deuoluantur: quod fit, cùm id, quod ſubſedit, tam multum fuerit, ut etiam a
biegnos ramos, quibus foſſæ exitus obſtruitur, contegant.
C
foſſa tam alte materia iam lauata ſit completa, uideri non poteſt
cipitis
Tertia iſtiuſmodi materiæ lauandæ ratio ſic ſe habet.
Canales duo con
pedem. Ad eorum capita locatur lacuſculus, in quem aqua per canaliculum
influit: in alterum canalem adoleſcens uenam, ſi pauper fuerit, multam: ſi di
ues, minus multam conijcit: inque eum aquam turbine uel ligno tereti extra
cto immittit: ac ipſam uenam batillo ligneo agitat: quo modo lapilli
ui materia permiſti ſubſidunt in canalis fundo, leuem aqua rapit in canalem
ſubiectum, per quem influit in aream linteis extenſis contectam: in quibus
lapilli minutuli, quos rapuit aqua, In canalem quoque,
poſt eius partem ſupremam imponit tabellam humilem, ut maiuſculi lapilli
ibidem reſideant. Quàm primum autem canalis materia lauata fuerit reple
tus, claudit os lacuſculi, & in altero canali idem lauandi munus exequitur.
Canalis uerò repleti latera malleo ligneo, poſtquam aqua turbine extracto
defluxit in lacuſculum ei
cidat. Quod autem in ipſo ſubſedit, id batillo ligneo, cui
tum, eijcit: quinetiam in iſtius generis canali recrementa argenti tuſa pilis la
uantur, atque ſtannum & particulæ panis, ex pyrite conflati, ſidunt.
C
B
manubrium curtum
L
Materia talis inſuper uda lauatur in cribro, cuius fundum eſt ferreis filis
contextum: atque hæc quarta Cribrum autem in aquam,
uas in ſe continet, immiſſum conquaſſatur: cuius uaſis fundum tam
habet foramen, ut tantum aquæ, cum eo, quod cribrum tranſmittit, permi
ſtæ, continenter ex ipſo effluere poſſit, quantum influit: id, quod in canali
ſubſedit, adoleſcens uel ferreo raſtro tridenti eruit, uel rutro ligneo uerrit:
quo modo aqua magnam tam arenæ,
C
C
Hæ ueteres materiæ, quæ nigros lapillos in ſe
ſunt: Si lapilli nigri, cum terra uel arena
uexa montis uel collis parte
caret, uel in quam riuus deduci non poteſt, iſta lauandi ratione metallici nu
per uti cœperunt etiam hybernis menſibus: capſa patens ex aſſeribus confi
citur longa circiter pedes ſex: lata tres: alta duos & palmum: in cuius parte
rea longa & lata pedes tres, ac foraminum, per quæ lapilli, maiores
ſemina, penetrare & decidere poſſint, pleniſſima. Capſæ autem ſubijcitur ca
nalis, ex una arbore cauatus, longus circiter pedes quatuor & uiginti, altus
& latus dodrantem: quem plerunque tres tabellæ, in eum impoſitæ, interual
lis
excipit lacus. At materia metallica
ſolet, interdum uerò tam alte, ut & cuniculos agere & puteos fodere neceſſe
ſit: ea ciſijs ad capſam aduehitur: cùm iam lauaturi ſunt, canaliculum collo
cant: per quem tantum aquæ, quantum ad loturam ſatis eſt, in laminam fer
ream influit: in quam mox adoleſcens materiam metallicam batillo ferreo
conijcit: ac maſſulas eodem huc & illuc agitans diſſipat: tum aqua & arena
per laminæ foramina penetrantes decidunt in capſam. Quod uerò craſſum
eſt, in lamina reſtat: id eodem batillo in ciſium inijcit. Interea alter
minor natu
bro trudit, & in ſupremam capſam pellit: quod leue eſt aqua defert in ſubie
ctum canalem: quanquam paucos etiam lapillos nigros:
leſcentes continenter ſuſtinent, quoad quatuor ciſia, uel, ſi materia diues la
pillorum
uehunt & proijciunt: tum præſes laboris aſſere, in quo ante laminam ſito a
doleſcens ſtabat, ſublato arenam cum lapillis permiſtam crebro ſurſum &
deorſum rutro trudit, & eodem arenam, quæ, quod leuior ſit quàm lapilli,
ſuperiorem locum tenet, de eis detrahit ut
capſæ partem tractos batillo euertit, ut etiam tunc, quod leue eſt, defluere
poſſit. Mox omnes coaceruatos ex capſa eijcit & aufert.
Hæc dum præſes
agit, alter
defluens in canali reſedit, rutro ferreo agitat, & retro ad ſupremam canalis
partem trudit: quæ, quod plurimos lapillos nigros in ſe contineat, rurſus
in laminam coniecta lauatur: at ea quæ in infima canalis parte reſedit, ſepara
tim eiecta cumulatur, & in canali deuexo lauatur: quæ uerò in lacu, in area
linteis extenſis Omnis hic labor fructuoſus æſtiuis diebus ſæpius,
nempe decies aut undecies iteratur. Sed lapilli nigri, quos præſes ex capſa
eijcit, deinde in cribro anguſto
omnis arena ab eis ſeparatur. Quinetiam omnibus his rationibus materiæ
miſtæ cum ramentis aliorum metallorum, ſiue ea fuerint à uenis & fibris ab
repta, ſiue in uenis dilatatis ad riuos & fluuios orta, lauari poſſunt.
C
L
Hac etiam recentior & utilior eſt ſexta talis materiæ lauandæ ratio: duæ
conficiuntur capſæ: in quarum utranque aqua per
materiæ batillis ferreis à duobus adoleſcentibus agitatæ & concuſſæ pars,
quæ per ferreas laminas
cidit, ex capſa in obliquis canalibus defluit in alterum
& ex eo in aream longam pedes ſeptem, latam duos & dimidium: in qua ru
tro ligneo à præſide rurſus agitatur, ut pura fiat: id
lapſum in ſubiecto canali
tertius adoleſcens raſtro bidenti radit: quo modo lapilli ſidunt, arenam ina
nem aqua rapit in riuum. Vtilior uerò hæc lauandi ratio eſt: nam quatuor
homines munus in duabus capſis lauandi exequi poſſunt, eùm proxima ge
minata ſex requirat: duos enim adoleſcentes, qui
nas inijciant, & batillis ferreis agitent: duos item, qui arenam cum lapillis ni
gris miſtam ſub lamina rutris ligneis crebro trudant, & in ſupremam capſæ
partem pellant: duos præſides, qui lapillos nigros eo, quo dixi, modo pu
ros faciant. Verùm laminæ foraminum plenæ loco nunc in capſis infigunt
cancellos, qui ex ferreis filis tam craſſis, quàm ſecalis calamus eſt, conſtant:
ne uerò depreſſi pondere ſinuoſi fiant, eos tria bacilla ferrea, quæ ipſis tranſ
uerſa ſubſternuntur, ſuſtinent: ne batillis ferreis, quibus agitatur materia la
uanda, atterantur, eis quinque uel ſex bacilla ferrea ſuperimponuntur recta,
& ad capſam affiguntur, ut batilla potius ea quàm cancellos atterant: qui ea
de cauſa diutius quàm laminæ durant: ipſi certe integri manent, atque etiam
in bacillorum attritorum locum alia facile reponi poſſunt.
C
C
tranſuerſus
canalis tranſuerſus
R
Septima lauandi ratione lotores utuntur, cùm mons eo loco, quo in ſe
tinet
enim lotores, in decliui, quæ ei ſubijcitur, parte foſſas ſæpius plures quàm
quinquaginta agunt, uel totidem lacus faciunt, longos pedes ſex, latos tres,
altos dodrantem: quorum alius ab alio
his temporibus, quibus torrens ex magnis & diuturnis imbribus ortus fer
tur per montem, lotorum alij in ſylua materiam metallicam ligonibus latis
fodiunt & in torrentem trahunt: alij torrentem in foſſas uellacus deriuant:
alij radices arborum,
ſepticornibus eijciunt. Poſt quam uerò torrens delapſus eſt, lapillos nigros,
uel metallorum ramenta, quæ in foſſis aut lacubus impura reſederunt, batil
lo exemptos faciunt puros.
L
Octaua ratio proximæ
Luſitani in ſua poteſtate & ditione tenent, eſt uſitata. In montium charadris
& deuexis atque concauis locis ex ordine plures foſſas profundas agunt: in
quas aquæ uel ex niuibus ſolis calore liquefactis & delapſis, uel ex imbri
bus collectæ ſimul cum terris & arenis rapiunt, apud alios lapillos nigros,
apud Luſitanos auri ramenta à uenis fibrisque reſoluta: quæ
quæ torrentis omnes defluxerint, lotores ex foſſis eijciunt batillis ferreis, &
lauant in area trita.
M
A
At Poloni in canali longo pedes decem, lato tres: alto unum & quadran
tem, lauant impuram plumbi nigri uenam dilatatam: etenim cum terra ferè
lutea eſt permiſta, quam argilla tegit uda & arenoſa. Itaque ea prius, uena po
ſterius effoditur, quam ad riuum uel
aqua canaliculo immittitur, coniectam lotor inferiori canalis parti inſiſtens
eruit rutro anguſto & ferme cuſpidato: cuius ligneum manubrium ad pe
des decem longum eſt: quo modo aqua terram rapit in
lena in canali ſubſidit: eam denuo ſemel aut bis eodem modo lauatam facit
puram: deinde ſole ſiccatam in æneum cribrum inijcit: atque minutulam,
C
Atque tot ſunt iſtius generis lauandi rationes: torrendi uerò una potiſſi
mum uſitata, duæ cremandi: lapilli nigri ignis ardore torrentur: & quidem
in fornace ſimillima furno. Torrentur autem ſi cæruleus color ipſis inſede
rit: uel pyrites, & lapis ex quo ferrum Ete
nim cærulei non toſti plumbum
uſmodi fornace in fumum euaneſcant, plumbum candidum, ex lapillis ni
gris confectum, maculoſum fit. Lapilli uerò inijciuntur uel in poſteriorem
fornacis partem, uel in
hoc prope: ſic
aut eos attingant. Accenſa ligna gubernantur rutabulo, quod ligneum eſt:
lapilli modò agitantur raſtro bidenti, modò rurſus æquantur rutro:
utrunque ferreum eſt. Minutuli autem lapilli minus quàm mediocres: atque hi
rurſus minus quàm maiuſculi torreri debent.
tur lapilli, non raro quæ dam materia confluit, lapilli toſti
uexo lauandi ſunt. Eo enim modo materia quæ confluxit impetu aquæ de
fertur in canalem tranſuerſum: ubi collecta molitur: ac rurſus in
eiuſdem canalis area lauatur: qua ratione id quod
metallicum eſt ab eo, quod caret
metallo, ſeparatur.
F
At panes ex pyrite uel cadmia uel alijs lapidibus æroſis conflati creman
tur in foueis quadrangulis & ex priore, ut ſuperiore, parte patentibus atque
apertis: quæ foueæ plerunque longæ ſunt pedes duodecim, latæ, octo: altæ,
tres. Sed panes ex pyrite conflati ferè bis cremantur: ex cadmia, ſemel: atque
hi prius in limum, aceto madefactum, inuoluuntur, ne ignis eos unà cum bi
tumine, uel ſulfure, uel auripigmento, uel ſandaraca, nimis conſumat: illi pri
mò lento igni, deinde acri cremantur. In utroſque uerò integra nocte
immittitur aqua, ut, ſi in eis inſit alumen, aut atramentum ſutorium, aut hali
nitrum metallis nociturum, quanquam raro nocere ſolet, id eluat: & ipſos
faciat molles. Reliqui uerò ſucci concreti ferè omnes, cum iſtiuſmodi panes
uel uenæ excoquuntur, metallis nocent. Panes autem cremandi lignis, cra
tis figura collocatis, imponuntur: atque ea lignorum ſtrues incenditur.
F
Sed panes ex lapide fiſſili æroſo excocto confecti, primo proijciuntur in
terram ut diſrumpantur, deinde faſcibus uirgultorum ſubiectis imponun
tur fornacibus: tum his accenſis
dum fit, ſi fuerint bituminoſi, tunc etiam bitumen ardet & redolet. Hæ for
naces ſtructuram habent ſimilem ſtructuræ fornacum, in quibus uenæ ex
coquuntur, niſi quod ex priore parte pateant: altæ uerò ſunt pedes ſex: la
tæ, quatuor: quod genus fornaces tres uni, in qua conflantur panes, ſuffici
unt. Primo autem in prima fornace cremantur: deinde cùm refrigerati fue
rint, translati in
ſtea reportantur in primam: conſeruaturque is ordo uſque dum ſepties uel no
uies crementur.
P
De re Metallica Libri VIII. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER NONVS.
Scripsi de diuerſo uenarum præparandarum
opificio, nunc feribam de uaria
darum ratione. Quanquam enim qui uenas
& torrent &
cum metallis miſta uel compoſita eſſe ſolent: mul
tum, qui tundunt pilis: plurimum, qui lauant, cri
brant, diſcernunt, omne tamen id quod
ſpeciem ab oculis remouet, ac efficit informe quid
dam & rude adimere
rio inuenta eſt excoctio, qua terræ, ſucci concreti, lapides ſic
tallis, ut ſuus cuique color inſideat, ut
gno uſui ſit. Cùm autem excoctio ſit eorum, quæ, anteaquam uenæ exco
querentur, cum metallis erant permiſta, ſecretio, quodque
dammodo perficitur. Verùm quia uenæ metallicæ
primò metallis, quæ in ſe continent: deinde cuiuſque metalli copia uel ino
pia, quæ eis eſt: tum hacre, quod aliæ cito igni liqueſcant, aliæ tarde, earum
excoquendarum plures rationes ſunt: quarum una ut excoctores ex ijſdem
uenis plus metalli quàm alia Etſi
uerò pluribus interdum excoquendi rationibus ex ijſdem uenis par metal
li pondus conflare poſſunt, tamen maiori ſumptu opus eſt ad unam quàm
ad aliam. Atque uenæ quidem uel in fornace uel extra excoquuntur.
Si in for
nace, aut eius ore ad tempus clauſo, aut ſemper patente: ſi extra
in ollis, uel in canalibus. Sed ut res fiat dilucidior, ſingula perſequar exorſus
à domicilio & fornacibus. Murus, qui ſecundus futurus eſt, latere uel ſaxo
ducatur craſſus pedes duos & totidem palmos, ut ad onus ferendum ſit ido
neus: altus pedes quindecim: longus pro numero fornacum
quarum in uno domicilio eſſe ſolent
multæ. Earum uerò tres parietes, poſteriorem dico, qui eſt ad murum, & u
triuſque lateris, eſſe factos ex natiuis lapidib. ſatius eſt quàm ex coctis.
Nam
lateres
quæ interea, dum excoquerentur uenæ, ad parietes adhæſerunt, cito
uitium & franguntur. At natiui quidam lapides iniurijs ignium reſiſtunt,
& ad longum tempus durant: maxime uerò hi ipſi qui molles ſunt & fibra
rum expertes: contra duri & quibus multæ ſunt fibræ, igni diſſiliunt & diſſi
pantur: qua de cauſa fornaces, ex eis factæ, facile ab ignibus labefactantur,
& cùm decutiuntur cadmiæ, confringuntur. Prior autem paries conficiatur
ex coctis lapidibus, & inferiore parte habeat os latum palmos tres,
quipedemPoſteriori uerò parieti ſit foramen
ſurſum uerſus ad cubiti altitudinem, anteaquam focus fuerit præparatus: id
gum muri fornicem habeat, imponatur fiſtula ferrea uel ænea, in qua nares
follium collocentur: ſed totus paries prior ideo non ſit altior quinque pedi
bus, ut in fornacem
ſtro ad eam excoquendam opus eſt: at utriuſque lateris paries altus exiſtat pe
des ſex, poſterior ſeptem, craſſus palmos tres: quæque fornacum intus lata ſit
quinque palmos, longa ſex & digitum. Latitudinem autem nunc metimur in
teruallo, quod eſt inter utriuſque lateris parietes interiectum: longitudinem
eo, quod eſt inter priorem parietem & poſteriorem. Suprema uerò cuiuſque
fornacis pars aliquanto plus ſe dilatet. Sint etiam muro aliquot oſtia: ſi ſex
fuerint fornaces, duo: unum inter ſecundam et tertiam fornacem, alterum in
ter quartam & quintam: ea loca ſint cubitum, alta pedes ſex: ut excoctores
eis egredientes & regredientes offenſiunculam non accipiant.
dextrum latus primæ fornacis oſtium eſſe neceſſe eſt, ſimiliter ad ſiniſtrum
ultimæ, ſi murus longius fuerit nec ne fuerit ductus. Longius uerò
tur, cum officina ſecundarum
rum fornacum officina Excoctor au
tem & qui in prima fornace munus perficit, & qui in ultima, contemplatu
rus folles, aliudúe facturus, ad finem muri egreditur ſuo oſtio: quiſque uerò
alius ſibi cum altero communi: uerùm fornaces iccirco inter ſe diſtant pedi
bus ſex, ut excoctores, eorumque miniſtri uim caloris facilius ſuſtinere poſ
ſint. Quoniam uerò quæque interius eſt lata quinque palmos, alia ab alia diſtat
pedibus ſex, primæ fornacis dextro lateri eſt ſpacium quatuor pedum & tri
um palmorum, atque
officina, neceſſe eſt ut murus longus ſit pedes duos & quinquaginta: nam
interior tot fornacum latitudo efficit pedes ſeptem & ſemiſſem: interualla,
quæ ſunt ab unius fornacis caua parte ad alterius fornacis partem
des triginta: ſpacium alterius lateris primæ & ultimæ fornacis pedes
& palmos duos, craſſitudo duorum
quarum menſurarum ſumma efficit pedes duos & quinquaginta. Tum ex
tra unam quanque fornacum ſit fouea quæ repleta puluere, de quo poſtea di
cturus ſum, fiſtucatione ſpiſſetur: atque eo modo fiat catinus, qui
fornace defluens excipiat.
F
Sub quoque autem catino & foco fornacis ad
uerſum & latens humoris receptaculum, longum pedes tres, latum palmos
ni eſſet atque ita ſe haberet, uis ignium humorem ex terra eliceret, tam ad
cuiuſque ſornacis quàm ad catinum, eosque madidos inflaret: inflati uitium fa
cerent, & metallum partim abſorberent, partim miſceretur cum recremen
tis: quo modo conflatura
terea humoris receptaculo canalis ſtructilis æquè ac ipſum altus, ſed latus
digitos ſex, per murum, ad quem eſt fornax extructa, ad alterum eius latus,
ſiue prius ſiue poſterius penetret & aſcendat, qua patens halitum, in quem
humor eſt conuerſus, expiret de tubo uel fiſtula ænea aut ferrea: quæ ratio
receptaculi conficiendi canalisque, longe optima eſt: alijs quidem eſt canalis
priori ſimilis: humoris uerò receptaculum diſſimile: nam
tino non latet, ſed rectum, atque longum eſt pedes duos & palmum: latum
pedem & palmos tres, altum pedem & palmum: quæ ratio receptaculi con
ficiendi ſic à nobis non improbatur, ut eorum qui receptaculum uacans ca
nali ſtruunt: hoc uerò iccirco improbatur, quod ab ipſo foramen non pate
at ad aerem, per quod halitus ſolutè & liberè penetrent.
F
S
T
Atergo autem ſecundi muri ad pedes quindecim ducatur primus murus
altus pedes tredecim. In utroque
gæ pedes decem & nouem atque palmum. Hæ inter ſe
Cùm autem ſecundus murus duobus pedibus altior ſit primo, in eius tergo
facienda ſunt caua, alta pedes duos, lata pedem, longa pedem & palmum: in
quibus cauis, quaſi in quibuſdam formis, altera trabium capita locentur: at
in eiuſmodi capitum formis includantur capita totidem tignorum
rum
rum capitibus ſuperioribus rurſus
rum, quæ muro primo ſuperpoſita ſunt. Horum autem ſuperiora capita in
formis tignorum ſtatutorum, inferiora in formis trabium muro primo ſu
perpoſitarum includantur: atque hæc tigna ſuſtineant tectum, quod è tegulis
coctilibus conſtet. Singula etiam id genus tigna ſingulis tignis fulciantur:
ſingulis tranſuerſarijs coniungantur cum ſtatutis: ad quæ ſtatuta, quà ſunt
fornaces, affigantur aſſerculi crebri craſſi circiter digitos duos, lati palmum:
quibus & cratibus, inter tigna interpoſitis
tibus ab incendio non ſit periculum. Atque hoc ſane modo ſe habeat poſteri
or officinæ pars: quæ in ſe continet folles, eorum ſedilia, machinam, quæ fol
les comprimit, organum, quod eoſdem diducit: de quibus omnibus paulo
poſt dicam.
A fronte uerò fornacum ducatur tertius murus longus, itemque quartus:
uterque ſit pedes nouem altus: æque uerò longus & craſſus ac alij duo: ſed
ti atque ſemipede: à quo
ſtratis erigantur, alta pedes ſeptem & dimidium, lata & craſſa cubitum: quo
rum capita
quæ duobus pedibus &
cundum & quintum
perponi poſſint. Quòd ſi una trabs tam longa in promptu
diſtinguenda ſunt interuallis, neceſſe eſt ut aliud ab alio & extimum
à
ti quintas. In hac trabe longa & muro tertio ac quarto
odecim longæ pedes quatuor & uiginti, latæ
inter ſe diſtent pedibus tribus, palmo uno, digitis duobus: in quarum for
mis, quà locatæ ſunt in trabe longa, includantur capita totidem
liquè erectorum in aduerſa illa, quæ recta ſuper ſecundum murum ſtatuta
ſunt. Attamen obliquorum capita ſtatutorum capita non attingant, ſed ab
eis pedes duos abſint, ut per eam partem camini patentem fornaces fumum
emittant. Ne uerò obliqua incidant in recta partim caueatur bacillis ferreis,
quæ ex ſingulis ad ſingula eis oppoſita pertineant: partim tignis,
raris, quæ item à nonnullis obliquis ad recta, quæ ex eorum regione ſunt,
pertingant, & ipſis dent ſtabilitatem: quibus et obliquis, quà ſpectant tigna
recta, tum affigantur crebri aſſerculi, craſſi circiter digitos duos, lati
ac inter ſe At in
capita
bus ſic
tur ſubſtructionibus, quæ fiant ex tignis tranſuerſis & obliquis. Atque tigna
illa etiam Hoc modo ſe habeat prior officinæ pars, in tres
rurſus partes diſtributa: quarum prima, lata pedes duodecim, eſt ſub cami
no, qui conſtat ex duobus parietibus, recto & obliquo: altera, totidem pe
des lata, recipit uenam excoquendam, additamenta, carbones, aliaque quibus
opus eſt excoctoribus: tertia lata pedes nouem, continet duo conclauia pa
ribus interuallis diſtincta, in quorum altero eſt fornacula, in altero conclu
ditur Itaque neceſſe eſt huic officinæ
eſſe præter quatuor muros longos ſeptem, qui inter illos ſint, tranſuerſos:
quorum primus à ſuperiore capite primi muri longi perducatur ad ſuperi
us caput ſecundi muri longi: ſecundus ab hoc capite procedat ad caput ter
tij muri longi: tertius rurſus ab hoc capite tranſiens per medium
ueniat ad caput quarti muri longi. Quartus uerò ex inferiore capite primi
muri longi ducatur ad inferius caput ſecun di muri longi: quintus ex hoc ca
pite ad caput tertij muri longi pertineat: ſextus rurſus ab hoc capite tendat
ad caput quarti muri longi: at ſeptimus ſpacium, quod eſt inter tertium &
quartum murum longum, in duas partes diducat.
M
M
Q
Sed redeo ad poſteriorem domicilij
rum ſedilia, machina quæ folles comprimit, organum quod eoſdem didu
cit. Quiſque autem follis ex corpore & capite conſtat: corpus uerò compo
ſitum eſt ex duobus tabulatis, duobus arcubus, duobus corijs: ſed ſuperi
us tabulatum craſſum eſt palmum, longum quinque pedes & tres palmos, la
tum poſteriore parte, ubi utrunque eius latus parum arcuatur, pedes duos &
dimidium: priore, ex qua caput attingit, cubitum. Etenim totum follis cor
pus caput uerſus anguſtatur: quod autem nunc tabulatum appellamus, con
ſtat ex duabus tabulis abiegnis coagmentatis et conglutinatis, atque ex dua
bus tabellis tiliaceis, quæ tabularum latera cingunt, & latæ ſunt poſteriore
parte digitos ſeptem, priore, ex qua caput follis attingunt, ſeſquidigitum:
quæ tabellæ cum tabulis iccirco
& ipſas adacti, minus noceant. Attamen quidam nullis tabellis cingunt ta
bulas, ſed his ſolis, & quidem admodum eraſſis utuntur. Superius illud ta
Foramen abeſt ab ea parte, ex qua tabu
latum attingit caput follis, pedem & tres palmos. Eſt uerò in medio tabula
ti longum digitos ſex, latum quatuor: at eius operculum longum & latum
eſt palmos duos & digitum, craſſum digitos tres, ex cuius poſteriore parte
ideo particula ſuperius exciſa eſt, ut manu teneri queat: item ex priore & la
teribus ſuperius, ut in tabellis latis palmum, craſſis digitos tres ſimili modo
ex eiſ is, ſed inferius, uerſari poſſit. Nam operculum obductum claudit fora
men, reductum aperit: uerùm excoctor foramen tunc paululum, ut flatus
per ipſum exeat ex folle, aperit cùm in metu eſt propter
pi ſolet ubi ſollis uehementius & crebrius fuerit inflatus: claudit uerò idem
cum corio rupto flatus diſſipatur: ueruntamen alij ſuperius tabulatum bis,
terúe perforant: in quibus foraminibus rotundis, quæ ipſi loco quadrangu
li foraminis ſunt: turbines includunt, eosque, cùm res poſtulauerit, rurſus ex
trahunt. Sed cauda lignum eſt longum palmos ſeptem, uel etiam longius,
ut extare poſſit: cuius dimidia pars lata palmos duos & craſſa palmum cum
ultima huius tabulati parte conglutinatur & ad eam affigitur clauis ligneis,
glutino oblitis: dimidia è tabulato extat & eminet teres atque craſſa digitos
ſeptem. Cum cauda præterea et tabulato conglutinatur tabula longa pedes
duos, lata totidem palmos, craſſa palmum: quinetiam cum eiuſdem tabula
ti parte inferiore conglutinatur altera tabula etiam longa pedes duos: quæ
diſtat ab ultima tabulati parte tribus palmis: atque hæ duæ tabulæ propterea
cum tabulato conglutinantur, & ad ipſum clauis ligneis glutino oblitis affi
guntur, ut uini diducendi & comprimendi ſuſtinere poſſit. Inferius
bulatum æquè ac ſuperius
duabus tabellis tiliaceis: æquè etiam latum & craſſum eſt, ſed longius cubi
to: etenim capitis pars eſt, ut paulo poſt dicam. Habet hoc inferius
foramen ſpiritale & annulum ferreum: foramen abeſt ab ultima eius parte
circiter cubitum. Eſt uerò in medio latitudinis eiuſdem tabulati, longum pe
dem & latum tres palmos: quod æqualiter diuidit columella: quæ pars eſt
tabulati ex ipſo non exciſa, ſimiliter longa
tem. At foraminis
& Conſtat
ius pars piloſa ſpectat
ferreis eſt affixa pars corij duplicati & lati
bella. Altera uerò corij pars, quæ poſt
perforata: quæ duo foramina diſtant inter ſe digitis ſeptem: per ea
lorum extra inferiorem tabulati partem connectitur: ſicque tabella cum ſupe
riore tabulati parte copulata, de eo non decidit: atque hoc modo ſe habet o
perculum & Quod cùm follis diducitur, aperiri ſolet, cùm
comprimitur, claudi. Verùm annulus ferreus,
eſt palmos duos, latus palmum: qui poſt foramen ſpiritale circiter ſpacium Diſtat uerò à
poſteriore follis parte ad palmos tres: in annulum iſtum per tranſuerſam ta
inferius follis
affigunt. At arcus uterque inter duo tabulata collocatur, & æquè longus eſt
ac ſuperius
gitos tres: quarum duæ longæ poſteriore parte latæ ſunt digitos
ore duos &
caput
pariter perforatum, ligneisque clauis glutino oblitis & in foramina infixis,
ipſis tabellis longis coniungitur & conglutinatur: quinetiam utrunque eius
caput unà cum tabellæ longæ capite arcuatur: atque ex eo nomen inuenit.
Quarta autem tabella, quæ ab eſt ad cubitum à capite follis, diſtendit duas
longas tabellas: cuius capitula, in formis tabellarum longarum incluſa, cum
eis coniunguntur & conglutinantur: longa uerò eſt, exceptis capitulis, pe
dem, lata palmum & digitos duos. Sunt præterea aliæ duæ paruulæ tabel
læ cum capite follis & inferiore tabulato conglutinatæ, & ad eadem clauis
ligneis, glutino etiam oblitis, affixæ, quæ longæ ſunt palmos tres et digitos
duos, altæ palmum, craſſæ digitum: earum dimidia pars paululum reſecta
eſt. Hæ tabellæ capita longarum tabellarum
quæ ni eſſent, eadem capita tanto & tam crebro motu intro compulſa fran
gerentur. Corium
tumque præſtat equino: utrunque uerò, duo enim ſunt, poſteriore follis parte,
qua coniunguntur, latum eſt pedes tres & dimidium: ſed ad utrunque tabula
tum, & ad utrunque arcum longo loro ſingulis ſubiecto
uis cornutis, qui longi ſunt digitos quinque:
gum eſt digitos duos & dimidium, latum ſemidigitum. Verùm ad tabulata
tam crebris clauis affiguntur coria, ut unius claui cornu alterius cornu ferè
attingat: ſed ad arcus diſſimiliter. Nam ad poſteriorem arcus tabellam tan
tummodo duobus clauis affiguntur: ad longam utranque quatuor: quo ſane
modo fit, ut ad unum arcum decem clauis
quinetiam interdum, cùm excoctor metum habet ne uehemens motus fol
lis ab arcubus
terius generis clauis affigit tabellas abiegnas: quales ad poſteriores
tabellas affigere Quidam corium ad
tabulata & arcus clauis ferreis non affigunt, ſed cochleis ferreis, in tabellas
corio ſuperpoſitas ſimul adactis. Etſi uerò hæc corij affigendi ratio minus
quàm altera eſt uſitata, tamen dubium non eſt, quin ei
lat. Poſtremò follis caput, æquè ac reliquum eius corpus,
tabulatis, & præterea ex nare. Superius tabulatum longum eſt
ſum ſeſquipalmum: at inferius pars eſt inferioris totius corporis tabulati: ſi
militer uerò atque ſuperius longum, ſed craſſum palmum & digitum: ex qui
bus duobus
ſed caput poſteriore parte, ex qua reliquum corpus attingit, latum eſt cubi
tum. Cùm uerò proceſſerit ad tres palmos, anguſtius factum eſt digitis duo
bus: poſtea tantum reſecatur, ut priore parte fiat teres & craſſum palmos du
os ac Naris
eſt fiſtula ex bractea ferrea facta: cuius prior pars caua, digitos tres lata eſt: Magis
enim ac magis dilatatur: maxime uerò poſteriore parte, ut ibi flatus copio
ſus in eam penetrare poſſit. Tota autem longa eſt pedes tres.
At caput cum
ſuperiore tabulato connectitur hoc modo. Bractea ferrea, lata palmum, lon
ga ſeſquipalmum, primò affigitur ad alterum capitis latus: diſtatque ab eius
extremitate ad tres digitos. Ex hac bractea extat pars curuata, longa digitos
tres, lata duos. Simili modo altera alterius lateris bractea ſe habet.
Deinde
ex earum regione ad ſuperius tabulatum affiguntur aliæ duæ bracteæ fer
reæ, diſtantque à laterum extremitate ad digitos duos: quarum utraque lata eſt
ſex digitos, longa ſeptem: utriuſque etiam pars media reſecatur paulo plus
tribus digitis, quod ad longitudinem attinet: duobus, quod ad
ut curuatæ parti bracteæ capitis, ei reſpondenti, in hac caua parte ſit locus:
utrinque uerò ex utraque bractea extat pars curuata, longa digitos tres, lata du
os. Ferreus igitur axiculus in has curuatas
ca eum ſuperius follis Axiculus uerò lon
gus eſt ſex digitos, paulo craſſior digito: ſed ex tabulato ſuperiore, ubi adi
pſum bracteæ affiguntur, aliqua particula exciſa eſt: quomodo fit, ut axicu
lus de bracteis iam affixis decidere non poſſit. Affigitur autem utraque ad ta
bulatum quatuor clauis ferreis, quorum capitula ſunt ad interiorem tabula
ti partem: acies uerò, ſuperius retuſæ, etiam in capitula quodammodo abe
unt: utraque bractea ad caput follis affigitur clauo, cui latum eſt capitulum, et
duobus alijs, quorum capitula ſunt ad exteriorem capitis partem:
in medio duarum tabulati bractearum remanet ſpacium latum palmos du
os: quod ſimiliter bractea ferrea, clauis minutis ad tabulatum affixa, tegitur:
cui reſpondet altera bractea, quæ eſt inter duas bracteas ad caput affixas: la
ta uerò eſt palmos duos & totidem digitos. Porrò
cum aliqua reliqui corporis parte: nam eo teguntur bracteæ, imo prior pars
ſuperioris tabulati & utriuſque arcus ac poſterior capitis follis, ne flatus ea
parte ex folle erumpat: latum autem eſt palmos tres & totidem digitos: tam
uerò longum, ut ab uno inferioris tabulati latere per dorſum ſuperioris ex
tenſum pertingat:
una parte affigitur, ab altera ad follis caput: utrinque
T
ſtat
bellæ
T I
rior
C
lus
arcuata
C
bulatum eius inferius
tabulatum inferius
SS. E
Atque hoc modo quiſque follis ſe habet.
Cùm
Sed
paulo minus longa quàm murus fornacum:
ſum tres palmos, poſterius palmos tres & digitos duos: prius uerò à tergo
muri
mis tribus. Defodiuntur autem in terra, ut ſtabilia permaneant: quinetiam
aliqui, ut idem fiat, per utriuſque aliquot foramina paxillos cuneatos in
altius agunt. Deinde duodecim tigna
cluduntur in formis tigni, quod eſt prope tergum muri
tigna longa ſunt, exceptis capitibus, pedes duos, lata palmos tres &
digitos, craſſa palmos duos. Surſum autem uerſus ad palmos duos perforæ
ta ſunt: quorum
mum: at interuallis paribus omnia tigna non diſtinguuntur. Etenim
à ſecundo abeſt pedes tres & digitos quinque: pari modo tertium à quarto:
ſecundum uerò à tertio pedes duos, palmum unum, digitos tres:
etiam tignorum interualla eodem modo pariter & impariter ſunt diſtincta:
quorum ubique quaterna ad binas fornaces pertinent: ſed eorundem tigno
rum capita ſuperiora includuntur in formis trabis immiſſæ: quæ longa eſt
pedes duodecim, palmos duos, digitos tres: nam extat è primo tigno ſtatu
to digitos quinque, & totidem è quarto: ſed lata eſt palmos duos & totidem
digitos, craſſa palmos duos. Quia uerò earum trabium ſingulæ quaternos
folles ſuſtentant, tria ſint, neceſſe eſt. At è regione tignorum duodecim toti
dem
parte, ſed media, prorſus exciſa ſunt, includuntur in formis tigni poſterioris
humi locati: ea uerò longa ſunt, exceptis capitibus, pedes duodecim & pal
mos duos, lata palmos quinque, craſſa duos. Ab infima autem parte ſurſum
uerſus exciſa ſunt: quæ pars caua alta eſt pedes quatuor & digitos quinque, la
ta digitos ſex: ſed eorundem tignorum capita ſuperiora includuntur in for
mis trabis ipſis impoſitæ: quæ arctè ſubijcitur trabibus à tergo muri forna
cum, et in poſteriore muro collocatis. Eſt uerò lata palmos tres, craſſa duos,
longa pedes tres & quadraginta. Quod ſi tam longa in promptu non fue
rit, duæ treſúe in eius locum ſubſtitui poſſunt, quæ iunctæ eandem
longitudinem: ſed ne hæc quidem tigna ſtatuta omnia paribus interuallis
digito uno: atque ſimiliter tertium à quarto diſtat. Secundum uerò à tertio
pede uno et palmis tribus ac totidem digitos: quo modo etiam reliquorum
tignorum interualla pariter & impariter diſtinguuntur. Cuique præterea ti
gno ſtatuto quà ſpectat, oppoſitum tignum ſtatutum forma eſt ſupra
capitis cauam ad pedem & digitum: inque quatuor ſtatutorum formis
includitur
formis incluſæ faciunt, ut melius
Id autem tignum longum eſt pedes tredecim, palmos tres, digitum unum:
nam extat è primo tigno palmos duos & digitos duos: atque
& digitos è quarto: latum uerò eſt palmos duos & Quia uerò duodecim ſunt ſtatuta, tria ſint eiuſmodi tigna
neceſſe eſt: uerùm in ſingulis id genus tignis & ſingulis trabibus, quæ mi
longum eſt pedes nouem, latum palmos duos & digitos tres, craſſum pal
mos duos & digitum. Primum
palmo uno, digito uno: & quidem tam priore quàm poſteriore parte: nam
ibi extra ſtatuta tigna locantur ſingula tigilla: pari ſpacio tertium diſtat à
quarto: ſed ſecundum abeſt à tertio pedem & digitos tres: atque eodem mo
do reliqua octo tigilla interuallis diſtinguuntur: quintum enim à ſexto, &
ſeptimum ab octauo diſtat tanto ſpacio, quanto primum à ſecundo & terti
um à quarto. At ſextum à ſeptimo tanto ſpacio, quanto ſecundum à tertio.
Bina autem tigilla ſuſtinent tabulam unam tranſuerſam, longam pedes ſex,
latam pedem, craſſam palmum: quæ à duobus poſterioribus tignis ſtatutis
diſtat pedibus tribus & palmis duobus. Cùm uerò tabulæ ſex numero ſint,
in ſingulis collocantur bini folles: quorum inferius tabulatum ex eis extat
palmum. Vtriuſque uerò tabulati annulus ferreus per ſuum tabulæ foramen
deſcendit: atque in eum adigitur peſſulus ligneus, ut ipſum, ſicuti ſupra dixi,
permaneat immotum: at uterque follis procedit per ſui tigilli tergum in fiſtu
lam æneam, in qua utriuſque naris collocatur capitibus eorum arctè coniun
ctis. Sed fiſtula lamina ænea uel ferrea eſt complicata, longa pedem & pal
mos duos ac totidem digitos, craſſa ſemidigitum, inferiore tamen eius par
te digitum: cuius prior caua pars eſt lata digitos tres, alta digitos duos & di
midium: nam prorſus teres non eſt: poſterior uerò lata eſt pedem, palmos
duos, digitos tres. Lamina autem ſuperiore parte, qua complicatur, omni
no non coniungitur, ſed rima manet lata ſemidigitum: quæ poſteriore par
te ad tres digitos dilatatur. Hæc fiſtula imponitur in fornacis
in medio muro & fornice eſſe dixi: ſed nares
diſtant à priore eius parte ad digitos quinque.
T
catum
T
ramina
rum formis incluſum
foramina
E
At tigilla quæ longis axis dentibus depreſſa folles comprimunt, tot ſunt
numero quot folles. Quodque uerò incluſum in binorum
rum foraminibus, longum eſt pedes octo & palmos tres, latum & craſſum
palmum. Extat autem è priore tigno palmos duos & tantundem è poſterio
re, ut ibi id ipſum bini axis dentes deprimere poſſint: qui non modo pene
trant in poſterioris tigni ſtatuti foramen, ſed extra ad tres digitos Per
prioris præterea tigni ſtatuti foramen
ſum uerſus ad palmos tres & totidem digitos, atque per
incluſi penetrat axiculus ferreus: circa quem, quod uoluatur, tigillum depri
mi & attolli poteſt: Cuiuſque uerò tigilli pars
poſterior ad cubiti longitudinem palmo & digito latior eſt quàm reliqua,
ibique perforata: in quo foramine includitur uectis longus pedes ſex & pal
mos duos, latus tres digitos, craſſus ferè ſeſquidigitum, ſuperiore parte ali
quantum curuus, ut ad follis caudam poſſit accedere. Verùm ſub tigillo per
uectis foramen iccirco penetrat clauus, ut ipſe tigillum Vectis
autem à ſuperiore parte deorſum uerſus ad digitos ſex perforatus eſt: quod
foramen longum eſt palmos duos, latius digito: in ipſum inijcitur uncus in
ſtrumenti ferrei, quod craſſum eſt digitum: ſuperiore parte formatum in fi
guram annuli uel rotundi, uel quadranguli, cuius pars caua eſt, lata duos diEiuſmodi uerò annulus altus & latus eſt digitos
duos: at uncus altus eſt digitos tres. Talis autem inſtrumenti pars media in
ter annulum & uncum longa eſt palmos tres, & digitos duos. Sed in annu
lo huius
hendens, qui craſſus eſt digitum: eiuſdem ſuperior caua pars lata eſt palmos
duos, inferior digitos duos: alter annulus ferreus, priori
caudam follis
incluſus eſt annellus alterius
ſuperiora tendens prehendit funem religatum ab annulo ferreo
teVel contra ferreus annulus caput
tigni prehendit, in unco autem incluſus eſt annellus alterius inſtrumenti fer
rei, cuius annulus caudam follis cingit: quo modo carent fune. Porrò trabi
bus in duobus muris collocatis imponitur trabs à tignis ſuperioribus ſtatu
tis
quipalmum: in cuius forma includitur inferius caput tigni ſtatuti, longi ex
ceptis capitibus pedes ſex & palmos duos, lati palmos tres, craſſi duos. Eiuſ
modi uerò caput ſuperius includitur in forma alterius tigni: quod arctè ſub
ijcitur tignis, quæ ex ſtatutis ad obliqua Id uerò tignum latum eſt
palmos duos, craſſum unum. Tignum præterea ſtatutum ſurſum uerſus ad
duos pedes perforatum eſt: quod foramen altum eſt pedes duos, latum di
gitos ſex. Per eiuſdem tigni foramen
ſum uerſus ad tres pedes & palmum, atque per foramen tigni, in ipſo incluſi,
penetrat axiculus ferreus: circa quem, quia uerſatur
li poteſt: quod longum eſt pedes octo. Eius alterum caput ſuperiore parte
altius eſt reliquo corpore ad tres digitos, ſub qua eminentia formam habet
latam digitos duos, altam tres, in qua incluſus eſt annulus ferreus, à quo fu
nem religatum eſſe dixi. Is longus eſt palmos quinque.
Superior eius pars ca
ua eſt lata palmos duos & totidem digitos, inferior palmum & digitum: ei
uſdem tigni dimidia pars, de cuius capite iam feci
tres, craſſa unum: extatque è tigni ſtatuti foramine, in quo incluſum eſt, tres
pedes. Dimidia uerò, cuius caput ſpectat tergum muri fornacum, alta eſt pe
dem & palmum, craſſa pedem: ſupra quam partem ſtatuta & affixa eſt capſa
longa pedes tres & dimidium, lata pedem & palmum, alta ſemipedem. Ea
uerò uariat: nam inferius aut anguſtior eſt, aut æquè ac ſuperius lata: utraque
lapidibus & terra completur, ut ponderoſa fiat. Hoc
dum & prouidendum eſt, ne lapides crebro motu ex capſa excidant: quod
ipſum efficiet bacillo ferreo ex utraque parte cuneato, ſi id capſæ
utrinque in tignum egerit: lapides enim retinere poteſt. Quidam capſæ loco
in
quoties res poſtulauerit, toties ad
T
ſtatutorum
F
T
lata
Reſtat de uſu, in quo eſt hoc organum.
ſum comprimit follem: is compreſſus flatum per narem emittit: rurſus uerò
ipſius capſæ pondere leuatus concipit flatum, qui per foramen ſpiritale in i
pſum penetrat. Sed machina, cuius dentes tigilla deprimunt, ita ſe habet.
Primo fit axis, ad cuius alterum caput extra domicilium eſt rota, ad alterum
intra
bibus duplicatis inter ſe diſtantibus pede, craſſis digitos quinque, altis
circaDuplicia autem ſunt: nam uterque ex binis orbi
bus æquè craſſis compoſitus eſt: atque clauis ligneis conglutinatus: quineti
am interdum uterque ſuperius circumcirca laminis ferreis obductus eſt: fuſi
uerò ſunt numero triginta, longi pedem & palmos duos ac
utrinque in orbe includuntur: teretes ſunt & lati digitos tres. Diſtant
ter ſe totidem digitis. Atque hoc ſane modo ſe habet tympanum quod ex fu
ſis conſtat. Alterum uerò
plicatus craſſus eſt palmos duos & digitum: eius orbis interior, qui compo
ſitus eſt ex quatuor curuaturis, craſſus eſt palmum: ubique latus palmos du
os & digitum. Exterior uerò, qui eodem modo, quo interior, factus eſt ex
quatuor curuaturis, craſſus eſt palmum & digitum: non æqualiter latus, ſed
ubi in eum includitur caput radij, latus eſt pedem & palmum, & digitum,
tummodo lata fiat palmos duos & totidem digitos. Sed curuaturæ exterio
res cum interioribus ſic committuntur, ut quæque exterior in medio interio
ris finiatur: & contra quæque interior in medio exterioris: quali compactio
ne tympanum firmius fieri dubium Curuaturæ præterea exteriores
cum interiorib. Curuatura uerò quæque,
ſi eam per tergum
tres. Verùm radij ſunt quatuor, lati palmos duos, craſſi palmum &
longi exceptis capitibus pedes duos & digitos tres: quorum alterum caput
includitur in axe, ibique paxillis adactis firmatur: alterum in trianguli
formatum in curuaturæ exterioris, ipſi oppoſitæ, partem latiorem includi
tur: partim ſuam ſeruans figuram tam altè quàm curuatura
clauo cum ipſa coniungitur & conglutinatur: qui clauus ſub interiore orbe
infigitur in radio: ſed pars radij in
plex exterior. At
longa ſunt palmum. Eis uerò ſubiectum eſt inæquale, nam longum digitos
quinque. Ad eandem figuram pars ex curuatura exciſa eſt.
Porrò tympanum
dentes habet numero ſexaginta: quia enim neceſſe eſt tympanum, cui ſunt
fuſi, bis uerti anteaquam hoc ipſum ſemel uertatur, tot ſint oportet: longi au
tem ſunt pedem. Extant enim ex tympani orbe interiore palmum, ex exteri
ore digitos tres: at lati ſunt palmum, craſſi digitos duos & dimidium. Vt au
tem unus ab altero diſtet digitis tribus A
xis autem craſſitudo ſecundum proportionem radiorum & curuaturarum
debet confici. Quoniam uerò bini eius dentes ſingula deprimunt tigilla, i
pſum
tet pedem & palmum ac digitum: figuram ferè habens ſemicirculi, cuius la
tior pars lata ſit palmos tres & Sed den
tes diſtribuendi ſunt ſecundum has quatuor axis partes ſuperiorem & infe
riorem atque duas quæ ſunt à lateribus: itaque axis habeat duodecim forami
na: quorum primum ex ſuperiore parte per eum penetret in inferiorem: ſe
cundum ex uno latere in alterum. Primum autem diſtet à ſecundo pedibus
quatuor & palmis duobus.
tur, ſe habeant, & ijſdem interuallis diſtinguantur: cùm præterea dentes ſin
guli ſingulis
tem ſuperiorem, ſecundus in eiuſdem partem inferiorem, paxillisque adactis
firmantur ne ex eis excidant. Tertius uerò includitur in ſecundi foraminis
partem, quæ eſt à dextro latere. Quartus in eiuſdem partem, quæ eſt à ſini
ſtro: pari modo alij dentes includuntur in ſequentia foramina: qua ratione
fit, ut dentes uiciſſim tigilla deprimant. Poſtremò ne hoc quidem omitten
dum, multis unum tantummodo eſſe axem, cui dentes ſimul & rota ſint.
A
A
E
Hæc hactenus pluribus uerbis: quæ tamen non intempeſtiue hoc loco
perſecutus uideri poſſum, quod ſine his omnibus metallorum conflatura,
ad quam nunc aggrediar, fieri non poſſit. Venarum autem auri, argenti, æ
ris, plumbi nigri in fornacibus excoquendarum quatuor ſunt rationes: una
auri uel argenti diuitum, altera mediocrium, tertia pauperum, quarta
quæ æs uel plumbum in ſe continent: ſiue precioſum metallum in eis inſit,
ſiue illo careant. Prima uenarum excoctio perficitur in fornace, cuius os ad
tempus clauſum eſt: reliquæ tres in fornacibus, Sed
primò dicam quomodo fornaces ad excoquendas uenas ſint præparandæ:
& de prima excoquendi ratione. Puluis quidem è quo focus & catinus con
fici ſolent, fit ex carbonibus & terra: carbones pilis ſubiecti
capſa: quæ priore parte ſuperius occluditur tabella, inferius ex eius parte pa
tente carbones in puluerem contriti excidunt. Pila uerò non ſunt præferra
ta, ſed lignea prorſus. Attamen ima parte lato circulo ferreo cinguntur.
C
Puluis autem in quem carbones ſunt contriti, uel ab ijſdem reſolutus
ijcitur
brum ducitur & reducitur, aut in duobus ligneis uel ferreis bacillis ad trian
guli ſimilitudinem ſuper uas locatis, aut in ſcamno excauato & poſito in of
ficinæ ſolo: puluis qui decidit in uas uel in officinæ ſolum ad hanc tempera
turam utilis eſt: carbunculi uerò, qui in cribro remanſerunt, ex eo effundun
tur, rurſusque ſubijciuntur ſub pila.
V
At terra effoſſa primò in ſole exponitur ut ſicceſcat: deinde batillo inijci
tur in cratem colurnis uiminibus craſſis, ſed
liquè erectam, & perticæ innixam: quo modo terra minuta & eius glebulæ
per cratis foramina penetrant, glebæ & lapides non penetrantes deorſum
feruntur in ſolum: terra, quæ per cratem penetrauit, ciſio biroto inuehitur
in officinam, ibique cribratur. Cribrum autem, quod ſuperiori non eſt diſſi
mile, ducitur & reducitur in tabellis æqualiter capſæ longæ impoſitis: pul
uis, qui è cribro decidit in capſam, ad hanc Glebas
uerò, quæ in eo remanſerunt, alij abijciunt, alij ſub pila ſubijciunt: talis pul
uis terrenus cum puluere carbonum permiſcendus & madefaciendus in fo
ueam quandam, ut diutius bonus permaneat, conijcitur: & aſſeribus, ut im
purus non fiat, contegitur.
C
C
Duas autem pulueris carbonum partes accipito, & unam pulueris terræ
contuſæ, eosque pulueres inter ſe raſtello bene miſceto: tum aquam
ita madefacito, ut in pilæ figuram niuis inſtar facile formari poſſit. Talis qui
dem puluis ſi leuis fuerit, magis madefiat aqua: ſi grauis, minus. Sed fornaci
nouæ tantummodo lutum interius illinatur: cùm ut hiantium parietum ca
ua, ſi quæ fuerint, compleantur, tum maxime ut id ſaxa tueatur ab iniuria i
gnium. At quia ueteris fornacis, in qua uena excocta fuit, ſaxa cum,
refrixit, miniſter cadmias, quæ ad parietes adhæſerunt, ferrea ſpatha decu
tit, atque ferreo rutro & raſtro quinquedenti extrahit, franguntur, ipſius caua
ſunt primò fragmentis ſaxorum uel laterum complenda. Faciat autem id i
pſum manus in fornacem per eius os immittens, aut ſcalis ad eandem appo
ſitis earum gradibus aſcendens per ſuperiorem
lis ſuperius aſſeris pars ſit affixa, ut ad eam ſe applicare & reclinare posſit: de
inde ijſdem ſcalis uſus, parietibus lutum illinat ſpatha lignea pedes quatuor
longa, craſſa digitum, inferius ad altitudinem pedis lata palmum, uel etiam
latior: alioqui digitos duos & dimidium. Hac eadem lutum, parietibus for
nacis interius illitum æquet. Attamen æneæ fiſtulæ os ex luto
ne materia circa id ferruminata impediat excoctionem. Folles enim per eam
fornaci inſpirare Tum idem miniſter paucum puluerem carbo
fundat aquam: ſcopis undique foueam uerrat: ijſdem eandem aquam
impellens in focum fornacis ipſum etiam uerrat: deinde puluerem miſtum
& madefactum in fornacem inijciat: iterumque ſcalarum gradibus
pilo in fornacem immiſſo puluerem tundat, ut focus fiat ſolidus. Pilum
teres ſit & longum palmos tres: inferius latum digitos quinque, ſuperius tres
& dimidium. Nam in metæ ſuperius reciſæ figuram formatum eſſe debet:
Manubrium pili teres
midium.
culo ferreo duos digitos lato cingatur. Sunt qui eius loco utuntur duobus
pilis teretibus tam inferius quàm ſuperius latis digitos tres &
qui duabus ſpathis ligneis, ſed pila ſpathis præſtant. Simili modo in fo
ueam, quæ eſt extra fornacem, inijciat puluerem compoſitum & madefa
ctum, eumque pilo tundat: in quam ferè completam rurſus conijciat pulue
rem, atque eum ſurſum uerſus fiſtulam æneam pilo protrudat, ut ad digitum
ſub eius ore focus decliuis deſcendat in foueam catini: poſſitque metallum
defluere. Iteret autem eadem uſque dum fouea fuerit completa: quam mox
curuata lamina ferrea, longa palmos duos & totidem digitos, lata tres di
gitos, ſuperius hebete, inferius acuta excindat, ut catinus fiat rotundus &
latus pedem, altus palmos duos, ſi centumpondium plumbi continere de
bet: ſin libras tantum ſeptuaginta, latus palmos tres, altus æque ac prior pal
mos duos. Foueam uerò exciſam rurſus tundat pilo æneo terete, altos di
gitos quinque, lato totidem: cui ſit manubrium teres, curuatum, craſſum ſeſ
quidigitum: aut altero pilo æneo, formato in figuram metæ ſuperius reci
ſæ: cui impoſitus ſit turbo inferius reciſus, ut media pili pars manu prehendi
poſſit: quod altum ſit digitos ſex, inferiore parte latum digitos quinque, ſupe
riore quatuor: alij eius loco uſurpant ſpátham ligneam inferius latam pal
mos duos & dimidium, craſſam unum. Catino præparato redeat ad forna
cem, & oris utrique lateri ac ſuperiori eius parti lutum ſimplex illinat. In
riorem
quo cauere poterit ne lutum, foci puluerem ad ſe trahens, eum uitiet: tum in
os fornacis imponat bacillum rectum et teres, longum dodrantem, craſſum
digitos tres. Poſtea ad lutum apponat carbonem ita longum et latum, ut os
totum occludat. Quod ſi unus carbo tam magnus in promptu non fuerit,
duos in eius locum ſupponat. Ore ſic obſtructo tot carbones, quot capit al
ueus bracteis ligneis contextus, inijciat in fornacem. Ne uerò carbo, quo oc
cluſum eſt os fornacis, tunc excidat, eum magiſter manu teneat. Sint autem
carbones, qui in fornacem inijciuntur, mediocres: magni enim follium fla
tum impediunt, ne per fornacis os exire poſſit in catinum, eumque calefacere.
Tum idem magiſter carboni ad os fornacis appoſito lutum illinat, atque
cillumAt miniſter rurſus tot car
bones maiores, quot aluei quatuor uel quinque capiunt, in fornacem inijci
at, & eam totam compleat carbonibus: paucos etiam carbones conijciat in
catinum, atque ſuperinijciat prunas ut calefiat. Ne uerò ignis flamma per os
fornacis ingreſſa carbones incendat, id ipſum luto oblinat, uel claudat ollæ Veruntamen aliqui ueſperi non calefaciunt catinum, ſed ma
gnos carbones ad marginem eius ſic ponunt, ut alius alio nitatur: qui prio
rem rationem ſequuntur, mane uerrunt catinum, purgantque à carbunculis
& cineribus: qui poſteriorem, mane titiones ardentes, quos cuſtos officinæ
parauit, carbonibus ſuperinijciunt.
F
trum
pæ
gneæ
pilum æneum
cteis ligneis contextus
qua ad reſtinguendum incendium, ſi quo officina conflagrare
cœperit, hauritur
ſta exprimitur
rius terram ferreo inſtrumento uerberans
Quarta uerò hora magiſter exordiatur operam, primoque
dentem per
tis calefiunt: ac certe quidem ſi præcedente die uena in eadem fornace fue
rit excocta citius calefiunt: ſi non fuerit excocta, tardius. Focus uerò & ca
tinus ni ante calefiant quàm inijciatur uena excoquenda, ipſi uitium facient,
metalla damnum. Nam ſi puluis, ex quo uterque eſt confectus, fuerit æſtiuo
tempore humidus, hyberno congelauerit, uterque ruptus unà cum metallis
& alijs tonitru inſtar ſonum fundens diſſipatur non ſine magno hominum
periculo. Deinde magiſter inijciat in fornacem recrementa: quæ liquefacta
ex ore defluent in catinum: mox obſtruat os luto, cum quo puluis
eſt permiſtus: id autem manu apponat ad pilum ligneum teres, craſſum di
gitos quinque, altum palmos duos: cuius manubrium ſit longum pedes tres.
Tum conto uncinato recrementa extrahat ex catino: et ſi uenam auri uel ar
genti diuitem excocturus eſt, plumbi centumpondium in ipſum imponat:
ſin pauperem, dimidium: ad illam enim ei multo plumbo opus eſt: ad hanc,
pauco. Mox plumbo ſuperinijciat titiones, ut liqueſcat: poſtea ritè faciat o
mnia & ordine quodam inijciat in fornacem, primo tantam panum, ex pyri
te conflatorum, portionem, quanta ad uenam excoquendam opus eſt: de
inde uenæ, cum ſpuma argenti & molybdæna atque lapidibus qui facile igni
liqueſcunt ſecundi generis miſtæ tantum, quantum duo aluei capiunt: tum
tot carbones, quot recipit alueus bracteis ligneis contextus: poſtremò re
crementa: fornace iam dictis rebus repleta
non nimis ad
ruminata ſpiritui impedimento ſit, ignisque minus luculenter ardeat. Is certe
in præſtantium
ta poteſt temperare. Temperat autem qui uenæ, quæ terræ particeps eſt,
plus quàm conuenit, in fornacem inijcit: qui aquam, quoties hanc res poſtu
lat, infundit: qui flatus follium moderatur arte: qui in ignem, qua parte lucu
lenter ardet, uenam iacit. Magiſter quidem aquam in utranque fornacis par
tem paulatim infundens carbones madefaciat, ut ad eos adhæreſcant tenu
iſſimæ uenarum partes, quæ alioqui flatu follium, & ui ignium agitatæ &
ſublatæ cum fumo euolarent. Sed quia diuerſa uenarum
tura eſt, excoctores neceſſe habent focum nunc altum nunc humilem para
re, & fiſtulam, in qua nares follium ſitæ ſunt, interdum ualde, interdum pa
rum decliuem ponere: atque fornaci flatum follium modò lenem, modò uehe
mentem inſpirare. Etenim ad uenas, quæ cito calefiunt & liqueſcunt, exco
ctoribus opus eſt humili foco, fiſtula, quæ parum decliuis ſit poſita, flatu fol
lium leni: contrà ad eas, quæ tardè calefiunt & liqueſcunt alto foco, fiſtula,
quæ multum decliuis ſit collocata, flatu follium uehemente: ad has etiam o
pus ipſis eſt fornace multum calfacta, & in qua prius recrementa ſunt reco
cta, uel panes ex pyrite conflati, uel lapides, qui facile igni liqueſcunt, cocti:
quæ ni fiant uenæ inſidentes in foco fornacis, os obſtruunt & quaſi ſuffo
cant: quod etiam minutulæ particulæ metallicæ, quæ, dum uenæ
ſubſederunt, facere Magni præterea folles habeant latas nares: ſi enim
anguſtæ fuerint, multus & magnus flatus nimis arctè & acutè inſpiratur
fornaci: unde materia liquefacta refrigeratur, & circa nares ferruminatur. Quod
ſi uena cumuletur & non liqueſcat, excoctor ſcalis ad latus fornacis appoſi
tis aſcendens eam cuſpidato uel uncinato conto diuidat: quo etiam in fiſtu
lam, in qua follium nares iacent, immiſſo deorſum uerſus uenam circa eam
ferruminatam dimoueat. Poſt autem quartam horæ partem cum iam plum
bum, quod miniſter in catinum poſuit, liquefactum fuerit, magiſter conto
aperiat os fornacis: bacillum eſt ferreum, longum pedes tres &
ore parte cuſpidatum & parum curuatum, poſteriore cauum, ut
ligneum in ipſum includi queat: quod longum eſt pedes tres: ita craſſum ut
manu bene teneri poſſit. Tunc uerò è fornace primò in catinum defluunt re
crementa: in quæ lapis cum metallo permiſtus, uel ad quem illud adhæret,
mutatus eſt: itemque terra & ſuccus concretus: deinde materia, ex pyrite con
flata, defluit: tum aurum uel
tinet catinus, combibit. Cùm autem ea, quæ effluxerunt, aliquandiu in cati
no ſteterint, ut unum ab alio ſeparari poſſit, tunc magiſter prius recrementa
uel conto uncinato detrahat, uel furcilla ferrea tollat: quæ, quod leuiſſima
ſint, ſupernatant. Poſterius panes, ex pyrite
diocriter graues ſint, medium locum tenent. At miſturam auri uel argenti
cum plumbo, quæ, quia grauiſſima eſt, infimum
linquat. Quoniam uerò differentia eſt in recrementis, quod ſuprema
metallum in ſe
ab alijs in aliquo loco reponat, ut ad ſingulos aceruos,
additamenta adijcere poſſit
tum metallum, quod in recrementis ineſt, poſtulat, imponere. In recremen
tis autem recoctis ſi multum olent, aliquid metalli ineſt: ſi non olent, nihil
quicquam: ſeparatim etiam panes, ex pyrite
ximi fuerunt metallo, eius pluſculum in ipſis quàm in recrementis ineſt: ex
his autem omnibus panibus conficitur meta: nam latiſſimus quiſque ſemper
inferius locatur. Sed contus uncinatus priore parte habet
men inuenit: cætera conto aſſimilis eſt. Mox magiſter rurſus claudat os for
nacis, eamque rebus ſupra dictis compleat: iterumque
& recrementa, quæ defluxerunt in catinum, atque panes ex pyrite conflatos,
ex eo extrahat conto uncinato: eundem laborem iteret uſque dum certa & de
finita uenæ pars fuerit excocta, & tempus operæ præterierit. Verùm ſi ue
na diues fuerit, opera perficitur octo horis: ſi pauper, longiore tempore. At
dum altera opera cum prima coniungitur, ambæque perficiuntur decem ho
rarum ſpacio. Sed cùm uena omnis iam fuerit excocta ſpumæ argenti et mo
lybdænæ tantum, quantum capit alueus, in fornacem inijciat, ut metallum,
quod alio qui in cadmijs remaneret, cum ipſis liquefactis effluat. At cùm po
ſtremò recrementa & panes ex pyrite
eo plumbum cum auro uel argento permiſtum cochleari effundat in catil
los æneos uel ferreos, latos palmos tres, altos totidem digitos, ſed interius
luto prius oblitos & calfaciendo rurſus ſiccatos, ne candens colliquefactos
perrumpat. Cochlear uerò ferreum ſit latum palmos duos: quod ad cætera
ignis ligneum manubrium comburat. Porrò cùm iam ſtannum fuerit ex
catino effuſum, tum præfectus rationibus, & præſes fodinæ panes appen
dant. Magiſter uerò conto totum fornacis os perfringat: atque ex ea altero
conto uncinato & rutro ac raſtro quinquedenti cadmias & carbones extra
hat. Contus ille non diſſimilis ſit altero uncinato, ſed maior & latior.
Rutri
uerò manubrium longum ſex pedes, ex dimidia parte ferreum exiſtat, ex di
midia ligneum. Fornace autem refrigerata magiſter cadmias ad parietes ad
huc
priore parte acuta: quæ teres manubrium habeat longum pedes quatuor,
dimidia ex parte ferreum, ligneum ex dimidia. Atque hæc prima
coquendarum ratio eſt. Venæ autem auri & argenti diuites, quia plerunque
ex inæqualibus partibus conſtant, quorum aliæ ocyus, aliæ tardius liquan
tur, tribus potiſſimum de cauſis non poſſunt alia ratione citius & commo
dius excoqui: quarum una eſt: quoties os fornacis oppilatum conto aperi
tur, toties excoctor poteſt conſiderare
ſcat, an ſparſim feruens non coeat in unum: primo modo uena tardius exco
quitur non ſine maiore impendio: altero metallum, cum recrementis permi
ſtum, ex fornace effluit in catinum, in quod recoquendum rurſus impenſa
facienda eſt: tertio His uerò incommodis
hæc remedia ſunt: ſi uena lente liqueſcit aut non coit, oportet aliquam por
tionem ad additamenti, quod uenam liquefacit, pondus adijcere: ſi nimis
cito liqueſcit, aliquam de eo detrahere. Altera cauſa eſt: toties miſturam au
ri cum plumbo, uel argenti cum eodem, quod ſtannum nominatur, experi
ri poſſumus, quoties ea ex fornace, conto aperta, effluxerit, & in catino reſe
derit: quod experimentum nos docet de miſtura auro uel argento ne ſit di
uitior facta, cùm os fornacis aut ſecundo recluditur aut tertio: an debilis &
uiribus carens nullum amplius aurum uel argentum ſorbuerit. Etenim ſi di
uitior facta fuerit, aliqua plumbi portione ad eam adiecta uires eius refici de
bent: ſi non, ex catino eſt effundenda ut aliud plumbum recens imponi
poſſit. Tertia cauſa de tribus eſt: quando quidem fornacum os, cum uenæ
cæteris rationibus excoquuntur, ſemper patet, anteaquam auri uel argenti
diuites, quæ eiuſmodi ſunt ut diutius repugnent & reſiſtant ignis ardori, ca
lefiant & liquentur, additamenta facile liqueſcentia ex fornacibus effluunt.
Sequitur igitur, ut aliqua
commiſceatur: quo modo interdum uenarum maſſulæ, prorſus non lique
factæ, in cadmia ſolent inueniri: contra cùm eædem ore fornacis ad tempus
clauſo excoquuntur, neceſſe eſt ipſas & additamenta ſimul coqui & permi
ſceri. Quanquam enim additamenta citius quàm uenæ liqueſcunt, tamen ea
liquefacta, quia ſunt in fornace concluſa, uenam quæ non facile liquatur, li
quefaciunt & cum plumbo permiſcent. Id enim combibit aurum uel argen
tum non aliter ac plumbum candidum uel nigrum, in catino liquefactum,
ſorbet aliud non liquefactum, cùm in ipſum coniectum fuerit. Si uerò lique
factum non liquefacto ſuperfunditur, id, quia undique defluit, ſimiliter non
liquefacit. Ex his igitur omnibus ſequitur uenas auri uel argenti diuites
cuius os ad tempus iccirco clauſum eſt ut interea uena cum additamentis li
quatis coqui poſſit: atque poſtea ore aperto unà effluere in catinum, & cum
plumbo ibi liquefacto permiſceri. Hæc autem uenarum
tio noſtris & Boemis eſt uſitata.
T
ari miſturam ex catino effundit in catillos:
chlear
fornacem ſtat excoctor, & conto eius os aperit:
M
bus inſiſtens cadmias decutit:
contus uncinatus
infixit, appenſurus ad libram portat
ciſtam, in qua res ſuas concluſit, aperit
Etſi uerò in reliquis tribus uenarum excoquendarum rationibus
eſt ſimilitudo, quod ora fornacum ſemper pateant, ut metalla liquefacta
tinenter
ens: quod mox excipit catinus, altior quàm ſolum officinæ ſeſquipedem,
ut ad læuam inferius fieri poſſit catinus: in quem, poſtquam
fornax occulto ore eructauit, conto uncinato ſubleuata fuerint, ex ſuperio
re catino, cùm iam ferè plenus fuerit, aperto miſtura auri uel
bo, & pyrites liquefactus, ex quo ſciſſo conficiuntur panes, defluant: ſed pa
nes fracti rurſus conijciuntur in fornacem, ut omne metallum excoqui poſ
ſit. Miſtura uerò in catillos ferreos effunditur: excoctor
bum eique cognata, utitur additamentis quæ cuique uenæ
bus libro ſeptimo ſatis ſuperque dixi. Iſta metallorum conflatura uenis, quæ
facile igni liqueſcunt, utilis eſt, quod breui tempore excoquantur: quæ diffi
culter, inutilis, quod longo: cùm enim additamenta liquata in fornace
maneant, alteris
recrementa Sed excocto
rem induſtrium &
cum
Puluis autem, ex quo huius fornacis & ſequentis focus & catini confici ſo
lent, plerunque fit ex paribus pulueris
neris partibus: uerùm cùm huius fornacis focus paratur, bacillum, quod ad
ſuperiorem uſque catinum pertinet, in ipſum imponitur: &
na
foco præparato
quod materia liquata continenter effluit in catinum: qui proximus fornaci
ſit, ut ipſe magis caleat, miſtura fiat purior. Quod ſi uena
cile liquatur, focus fornacis neque nimium decliuis fiat, ut & additamenta li
quefacta non defluant in catinum
non reſideat in cadmia, quæ eſt in lateribus fornacis: nec unquam excoctor
adeo tundat
dendo dura fiat: etenim nec ipſa expirare poteſt, nec materia liquata libere
ex fornace effluere. Vena præterea, quæ non facile liqueſcit,
ſteriorem ferè fornacis partem, ut diutius excoquatur: quæuis uerò in eam
partem, uerſus quam ignis luculenter ardet: qua ratione excoctor eum, quò
uelit, ducet. Sed utra
quæ eſt ad fornacis latus, in quo naris illa collocatur, coniecta, eſſe
Si uerò uena facile liqueſcit, tantum eius, quantum capit alueus unus & al
ter inijciatur in priorem fornacis partem, ut ignis hinc repulſus etiam
circa nares follium ferruminatam excoquat. Hæc autem excoquendi ratio
apud Rhetos perantiqua eſt, apud Boemos non ita ſane uetus.
F
ctor ad priorem fornacem ſtans uncinato conte recrementa detrahit:
C
inque candentia recrementa infundens ea reſtinguit
ligneis contextus
alteram fornacem magiſter ſtans, & catinum parans eum duobus pilis
tundit:
Altera
ce, cuius os ad tempus clauditur, &
neque diuites neque pauperes, ſed mediocres, quæ facile
bum
opera ſine multo labore, ſine magna impenſa excoqui, et mox cum plumbo
permiſceri poſſit. Fornax duos habet catinos, unum, cuius pars dimidia eſt
extra fornacem, dimidia intra eam, ut plumbum in ipſum iniectum, quod ei
us pars contineatur in fornace, metalla uenarum facile liqueſcentium ſorbe
at: alterum, ut proxima, inferiorem, in quem miſtura & pyrites liquefactus
effluant: qui hac excoquen di ratione utuntur, auri uel argenti miſturam
plumbo, ſi res poſtulauerit, ſemel atque iterum ex catino effundunt, & aliud
plumbum uel ſpumam argenti in eum inijciunt: ipſi quoque ad hanc addita
menta eadem, quæ proximi, adhibent. Hæc autem excoquendi ratio eſt in
uſu Norico.
F
A
trahit recrementa:
nes ex pyrite conflati detrahuntur
dimidia pars conſpicitur in altera fornace aperta
midia extra fornacem eſt
a fornace ſeparatum ut uideri poſsit
lignea
At tertiæ uenarum excoctionis fornax, cuius os item patet, altior eſt & la
tior quàm Quod ſi fodinæ excocto
ribus uenarum copiam ſuppeditent, eas in eadem fornace, ſi nec ipſa nec ei
us uel focus, uel catinus uitium fecerit, tribus diebus continuis interdiu &
noctu excoquunt: quocirca in iſtiuſmodi fornacibus plerunque omnes cad
miarum ſpecies Etſi uerò id genus fornaci catinus eſt catino for
nacis
magna uenæ moles continenter & in ea excoquitur, & liquefacta effluit, &
recrementa ſunt
plenus fuerit, aperto materia liquida influat. Cùm autem aliquis excoctor
in hoc labore operam duodecim horarum ſpacio conſumpſerit, ſemper ali
us in eius locum ſuccedit: hac ratione uenæ æris & plumbi nigri, atque auri et
argenti pauperrimæ excoquuntur: nam reliquis tribus propter impenſas,
quæ ſunt in eas faciendæ, excoqui nequeunt: etenim tametſi uenæ centum
pondium tantummodo auri drachmam unam uel duas, aut argenti ſemun
ciam uel unciam in ſe continet, tamen magna eius pars
tur ſine caris additamentis: qualia ſunt plumbum, ſpuma argenti, molybdæ
na.
uel qui facile igni liqueſcit, opus eſt: quinetiam panes inde conflati, ſi
amplius aurum uel argentum ſorbuerint, rurſus reficiuntur ſolo pyrite cru
do. Attamen ſi ex eiuſmodi uenis pauperibus cum pyrite tantummodo ex
coctis materia, ex qua panes conflantur, confici non poterit, adijciantur alia
additamenta prius non excocta: utpote lapis plumbarius, lapides qui facile
igni liqueſcunt ſecundi generis, & arenæ ab eis reſolutæ, ſaxum calcarium,
tofus candidus, ſaxum fiſſile album, uena ferri, uel arida lutei coloris. Quan
quam autem hæc uenas excoquendi ratio rudis & nobis non magno uſui
eſſe uideri poteſt, tamen eſt artificioſa & utilis: ea enim
dus, in quo auri & argenti & æris exigua portio ineſt, ad paucos panes, qui
metallum in ſe contineant, redigit: qui etſi primo cocti propter cruditatem
habiles non ſunt
in panibus inſunt, combibit, uel ex eis æs conflatur, tamen ut ad eam apti fi
ant: ſæpius, & quidem interdum ſepties aut octies, ut proximo libro expli
caui, cremantur. Iſtiuſmodi autem excoctores adeo acuti & ſolertes ſunt, ut
omne aurum uel argentum, quod artifex uenæ experiundæ in ea dixerit in
eſſe, ex ipſa
na conficit, ei auri drachma uel argenti ſemuncia defuerit, eam ſecunda ex re
crementis elicit. Atque hæc uenarum
eos pleroſque omnes, qui alijs utuntur, peruulgata.
F
tinus
textum carbonibus plenum
uncinato materiam, quæ circa fornacis os ferruminatur, amouet:
H. A
metimur carbones
Quanquam autem uena plumbi nigri in tertia fornace, cuius os ſemper
patet, excoqui ſolet, tamen non pauci eam in proprijs quibuſdam fornaCarni uenam iſti
us plumbi primò urunt: deinde malleis teretibus, ſed admodum latis, fran
gunt &
ſaxis, quæ iniurijs ignium reſiſtunt, & ambuſti in calcem non abeunt, facta
& concamerata imponunt ligna uiridia, eisque arida ſuperimponunt, atque in
ipſa uenam
iectum focum decliuem: is ex puluere carbonum & terreno conſtat: inque eo
eſt magnus catinus, cuius dimidia pars ſubit ſub fornacem, dimidia ex ea ex
tat: in hunc influit plumbum: quod excoctor, recrementis & cæteris prius
rutro detractis, cochleari effundit in proximos catinos: ex quibus plumbeæ
maſſæ, poſtquam refrixerunt, extrahuntur. Fornacis autem tergo eſt fora
men quadrang̀ulum, ut ignis plus flatus concipere, utque excoctor per id in
fornacem ſerpere, quoties res poſtulat, poſſit. Saxones quoque, qui
in colunt, uenam plumbi in fornace, furno non diſſimili, excoquentes ligna
per foramen, quod eſt in tergo fornacis,
dere cœperint, plumbum ex uena deſtillat in catinum: quem eo
cocto conto aperit: quo modo plumbum unà cum recrementis influit in al
terum catinum ſubiectum: mox hæc detrahit. Poſtremò
refrigeratam ex catino eximit. At Veſtofali ad decem
accumulant in aliquo decliui montis loco, quò uallem attingit, ut cumulus
ſuperius fiat planus: cui ſtramina ad trium uel quatuor digitorum craſſitudi
nem inijciunt: quibus tantam uenam plumbi puram, quantam cumulus fer
re poteſt, ſuperinijciunt. Deinde carbones, cùm flauerit uentus, accendunt:
is urget ignem ut uenam excoquat: quomodo
lo effluit in uallis planiciem, latæque maſſæ, ſed non admodum craſſæ, fiunt:
in promptu autem ſunt aliquot uenæ plumbi
ne procedit, cumulo inſpergunt: maſſas illas latas, quod impuræ ſint, impo
nunt lignis aridis, quæ ſuſtinent uiridia catino magno impoſita, eisque incen
ſis illas recoquunt. Poloni uerò focis utuntur ex luto, quod lateres cin
gunt, factis altitudine pedum quatuor: hi utrinque ſunt decliues. In ſuperiore
foci parte plana collocant magna ligna: eisque parua ſuperimponunt luto in
ter ipſa interiecto: quibus tenuia lignorum reſegmina
rurſus uenam plumbi puram, eamque lignis magnis
ſis uena liqueſcit & defluit in ligna inferiora: ea cùm ignis etiam
rit
iterum iſto modo excoquunt: ex qua tandem lignis, quæ catino magno ſu
perimpoſita ſunt, ſuperiniecta conflantur maſſæ plumbeæ. Recrementa ue
rò unà cum
excoquuntur.
C
plumbo
H. T
in tergo fornacis
V
M
Quinetiam
precioſæ excoquuntur, cameras, quæ craſſiorem fumi partem, metallis
fornaces
ſunt extructæ, & quatuor pilæ ſuſtinent: ſub qua uenarum excoctores
munus
nacibus aſcendit in latam illam
cipit. In huius media ſupra teſtudinem parte eſt foramen,
latum duos: Id utriuſque fornacis fumum, ad cameræ latera
ad eius teſtudinem, & cùm eluctari
& per caminum, quem Græci
emittit: qui totus in muro incluſus habet aliquot bracteas ferreas, ad quas
materia metallica, cum fumo ſublata, tenuior adhæreſcit, ut craſſior, ex qua
fit cadmia, ad cameram, quæ non raro in ſtirias concreſcit: in altero cameræ
latere eſt feneſtra, in quam uitrea ſpecularia ſunt impoſita, ut
tere,
coquuntur, tota clauditur, ut nullus fumus exire poſſit: cùm fuligo & pom
pholyx
dens per eam in cameram ingredi poſſit: ea uerò fuligo
miſta, bis ſingulis annis undique abſterſa, & cadmia decuſſa per canalem lon
gum, ex quatuor aſſeribus coniunctis in quadranguli figuram
auolet, deijcitur in ſolum officinæ, & aquis ſalſis aſpergitur: rurſuſque cum ue
na & ſpuma argenti excocta dominis emolumento eſt. Tales autem came
ræ, quæ materiam
ad omnes uenas metalli diuites, tum maxime ad minutulas particulas me
tallicas, ex uenis ſaxisque contuſis & lauatis collectas: quod hæ ipſæ ex igni
fornacum ſoleant euolare.
F
men
Expoſui generatim
latim
& aqua tepida affuſa omnis ſpurcicia elui: quam rationem ſeptimo libro ex
plicaui: aut in
illud ſeparat à ſpurcicia. Cernimus enim aurum in
ſed poſtquam omnis aqua ex puluere deſtillarit, is
læ fundo reſidet: qui ſæpius oleo, ex fece uini ſicca confecto, madefactus ſic
cetur: & in catinum coniectus cum nitro facticio, quod chryſocollam nomi
namus, uel halinitro & ſale excoquatur: aut
tum
lens ſeparet. Sed auri uenam excoquere oportet, uel extra fornacem in cati
no, uel in fornace: in illo
dis, quicunque color ei inſederit,
ris triens, aridæ uini fecis quadrans tribus horis lento igni coqui debent in
catino: deinde acriori ut liqueſcant: miſtura in argentum
Eiuſdem auri rudis
tur: & in
cia coquantur uſque dum liqueſcant: tum
ijciatur in Quam
ferri elimata ad eam adijciatur: uel, ſi ea in promptu non fuerit, eius ſquama:
utraque enim frangit uires ſtibij. Quod cùm ignis
eo, quæ ipſius ſtibij uis eſt, aliqua auri particula, ſed etiam argenti, ſi cum au
ro fuerit
in catino cinereo excoquatur, primo uſque dum ſtibium exhalet: deinde do
nec plumbum ab eo ſeparetur. Eodem modo pyrites, qui aurum in ſe conti
net,
rùm ex eo multis alijs modis aurum confici poteſt. Nam
miſcetur cum æris partibus ſex, ſulfuris parte una, ſalis parte dimidia, omni
busque in ollam iniectis ſuperfunditur uinum, quod è fecibus uini liquidis,
in ampulla excoctis, deſtillauit. Olla operculata et luto oblita in loco calido
reponitur, ut miſtura, uino madefacta, ſex dierum ſpacio ſiccetur: deinde tri
bus horis igni leni coquitur: tum cum plumbo miſta acriori. Poſtremò con
ijcitur in Aut ramenti ex py
rite alioúe lapide, ad quem aurum adhæret, lotura collecti libra miſcetur
ſalis ſelibra, aridæ uini fecis ſelibra, recrementorum uitri triente, recremento
rum auri uel argenti ſextante, æris ſicilico. Catinus, in
operculo tectus oblinitur luto, & imponitur in
raminibus flatu inſpiratur: atque coquitur donec ipſa rubeſcat, & res iniectæ Mi
ſtura refrigerata rurſus teritur in puluerem, & ad eam ſpumæ argenti libra
adijcitur, rurſusque in altero catino coquitur uſque ad eum finem dum lique
ſcat. Maſſa exempta & à recrementis purgata inijcitur in catillum cinereum
atque aurum à plumbo ſeparatur. Aut puluis qui habet talis ramenti metal
lici lotura collecti & præparati, ſalis, halinitri, aridæ uini fecis, recremen
torum uitri ſingulorum libram, coquitur donec liqueſcat. Refrigeratus &
comminutus lauatur: mox ad cum adijcitur argenti libra, ſcobis æris eli
matæ triens, ſpumæ argenti ſextans: & iterum coquitur uſque dum Pòſt maſſa à recrementis purgata conijcitur in catinum, & aurum
atque argentum à plumbo ſeparantur: aurum denique ab argento aqua illa ua
lenti ſecernitur. Aut puluis, qui conſtat ex talis ramenti metallici lotura col
lecti & præparati libra, ſcobis æris elimatæ quadrante, pulueris
uenas liquefacit, libris duabus, coquitur donec liqueſcat. Miſtura refrigera
ta denuo in puluerem reſoluitur, torretur, lauatur: quo modo fit puluis cæ
ruleus: cuius & argenti & pulueris
libra, plumbi libræ tres, æris quadrans, ſimul coquuntur donec liqueſcant.
Deinde maſſa, ut proxima, tractatur. Aut puluis, qui fit ex talis ramenti me
tallici lotura collecti & præparati libra, halinitri ſelibra, ſalis quadrante co
quitur uſque dum liqueſcat. Miſtura refrigerata denuo teritur in puluerem:
cuius libra argenti liquefacti libræ quatuor Aut puluis, qui
citur
ni fece facti triente, æris
liqueſcat. Poſtea plumbo recoquitur: &
Aut puluis, qui habet id genus ramenti libram, ſalis libras duas, ſulfuris ſe
libram, ſpumæ argenti libram, coquitur & ex eo conflatur aurum. His & ſi
milibus modis ramentum aurum in ſe continens, extra
bet, ſi uel paucum, uel ualde diues erit. Si uerò multum fuerit, aut pauper, in
fornace: magis uerò uena quæ non teritur in puluerem: præſertim cùm eius
copiam auraria ſuppeditauerint. Sed ramentum auri particeps cum ſpuma
argenti & molybdæna permiſtum, adiecta ferri ſquama excoquatur in for
nace, cuius os ad tempus clauditur, aut in prima uel
patet: quo modo mox ex auro & plumbo fit miſtura, quæ in ſecundas for
naces inferatur. At pyritæ uel cadmiæ, quæ aurum in ſe continet, duæ par
tes uſtæ conijciantur in unam non uſtam & ſimul excoquantur in tertia for
nace, cuius os ſemper patet,
tur in fornace cuius os ad tempus clauditur, uel in alijs duabus, quarum os
ſemper patet: quo modo plumbum ſorbet aurum, ſiue purum fuerit, ſiue ar
gentoſum, ſiue æroſum: quæ miſtura etiam in ſecundas fornaces inferatur.
Pyrites uerò, uel alia auri uena cum multa materia, quæ igni
nace euolat, permiſta excoquatur cum lapide, ex quo conflatur ferrum, ſi is
in promptu fuerit. Sex autem partes talis pyritæ, uel auri uenæ in puluerem
reſolutæ & cribratæ, quatuor lapidis, ex quo ferrum conflatur, item
nuti
ijciantur partes duæ & dimidia panis, qui aliquid æris in ſe continet: & re
crementorum pars una & dimidia: ſed tot panum
pit, inijciantur in fornacem: deinde res permiſtæ & recrementa. Cùm uerò
iam media catini pars liquoribus, qui è fornace defluxerunt, referta fuerit,
tunc primò
mò miſtura æris, & auri, & argenti, quæ in fundo reſidet: ſed panes leniter
toſti cum plumbo recoquantur, fiantque panes qui in alias officinas inferan
tur. Miſtura uerò æris & auri ac argenti
ri portione plumbi recoquatur: & quidem in catino: atque
multo magis quam iam dicti æris & auri diuites. Verùm ut miſtura auri &
bræ octo & quadraginta, lapidis, ex quo ferrum conflatur, libræ tres, panis
ex pyrite confecti, uel cum plumbo permiſti
catino donec liqueſcant: detractis recrementis & panibus, ex pyrite confla
tis, miſtura inferatur in alias fornaces. Sequitur
ſtantiſſimi rudis effoſſæ maſſulæ non ſunt excoquendæ in primis fornaci
bus, ſed in catillis ferreis, ut ſuo loco dicam, calfactæ, & cùm in ſecundis for
nacibus
gandæ: ſed eiuſdem tenuiſſimæ bracteæ, uel minutæ maſſulæ ad lapides aut
marmora aut ſaxa
aut non ſatis puræ, ſimul cum panibus, ex pyrite conflatis, & argenti recre
mentis, atque lapidibus, qui facile igni liqueſcunt,
bent in fornace, cuius os ad exiguum tempus clauditur: at glomis, qui totus
è minutis argenti puri filis conſtat, & eiuſdem rudisque uirgulæ in olla, ne e
uolent, incluſæ, ac in eandem fornacem coniectæ unà cum reliquis argenti
uenis excoquendæ ſunt. Quidam etiam rudis argenti maſſulas non ſatis pu
ras in ollis uel catinis triangularibus, operculatis & luto oblitis, incluſas ex
coquunt: uerùm eas ollas in fornacem non conijciunt, ſed collocant in for
nacula, quæ flatu uenti modicis foraminibus inſpiratur: atque hi adijciunt ad
argenti rudis partem unam ſpumæ argenti
molybdænæ partes, lapidis plumbarij facile
atque exiguam ſalis & ſquamæ ferri portionem.
do uaſis reſidet, ut aliud, in ſecundas fornaces infertur: recrementa uerò
coquunturSed ollæ uel catini, ad quos ſtan
num aut recrementum adhæſerit, ſub pila ſubiecti tunduntur & lauantur:
atque ramentum inde collectum unà cum recrementis excoquitur: quæ ratio
argenti rudis
dem Sed uena plum
bi cinerei & ſtibij ac molybdæna, ſi argentum in ſe continent, cum reliquis
argenti uenis excoquantur: ſimiliter lapis
pyrites. Si uerò lapis
ti portio in eo ineſt, ſeparatim ab alijs excoquatur: quam
explicabo: quia enim nigri plumbi, ſicut
communes
pari modo pyrites, ſi multus fuerit, ſeorſum excoquatur. Ex eius toſti tribus
partibus & crudi una, addito ramento, ſi quod lotura fuerit ex ipſo confe
ctum, & recrementis in tertia fornace, cuius os ſemper patet, panes conflen
tur: qui aqua reſtincti crementur: atque eorum partes plerunque quatuor cum
una pyritæ crudi parte rurſus
rumque ex eis conflentur panes: ex quibus, ſi multa æris portio in eis fuerit,
crematis & recoctis ſtatim æs
recoquantur cum paucis recrementis mollibus: quo ſane modo plumbum,
quod eſt in catino
ſupernatat, tertio conficiuntur panes: atque ex eis crematis & recoctis æs. Si
militer ex cadmiæ, in qua ineſt argentum, uſtæ tribus partibus permiſtis
fornace recoquantur: quo modo etiam plumbum, quod catinus in ſe conti
net, argentum combibit: quod ſtannum in ſecundas fornaces inferatur. Ve
rùm crudi ſilices & lapides, qui facile igni liqueſcunt, tertij generis, ac cæte
ri, in quibus pauca
bent: toſti uerò, crematis pyritæ uel cadmiæ panibus: quod ſeparatim utili
ter excoqui non poſſint: ſimili modo terræ, quæ paucum argentum in ſe
tinentQuod ſi pyrites & cadmia excoctorem de
fecerint, tales lapides & terras excoquat cum ſpuma
crementis, lapidibus qui facile igni liqueſcunt. Sed
gento rudi fuerit ortum, excoquatur, uel cum ſpuma argenti & molybdæ
na permiſsunt, & prius
panibus ex pyrite & cadmia conflatis: neutro modo delabitur ex fornace,
aut ex eadem euolat ui flatus follium & ignis agitatum. Sin ortum fuerit ex
lapide plumbario, toſtum cum eo excoquatur: ſi ex pyrite, cum pyrite. At
æs purum ſiue proprius ei color inſederit, ſiue chryſocolla uel cæruleo fue
rit tinctum, & rude plumbei coloris, aut fuſci, aut nigri, excoquantur in for
nace, cuius os uel ad
dem in prima: in eo ſi magna argenti portio fuerit, maiorem ipſius partem
plumbum in catinum
ditur dominis officinæ, in qua argentum ab ære ſecernitur: ſin exigua,
plumbum in catinum conijcitur, quod argentum combibat, ſed id unà cum
ære domini iam Quod
ſi tale æs in ſe
rites fuerit, ſiue cadmia metallica foſſilis, ſiue lapis, ex quo conflatur ferrum,
ad eam adijciatur pyrites crudus facile liqueſcens, & recrementa, atque ex eis
excoctis conflentur panes, ex quibus toties crematis, quoties res poſtulat,
& recoctis æs conficiatur. Attamen ſi aliqua argenti portio in panibus fue
rit, in quam plumbi impenſa
& liquefactum ipſam combibat. Æs uerò rude minus ſyncerum, quale, cùm
plerunque ſit cinereum uel purpureum, nigricat & interdum partim
eſt, hoc modo apud Rhetos excoquitur in prima fornace, cuius os ſemper
patet. Primus excoctor (tres enim ſunt) ad tantum æs rude, quantum recipi
unt uaſa decem & octo, quorum quodque capax eſt modiorum
ferè ſeptem, adijcit tantam plumbi recrementorum partem, quantam
ciſia tria: tantam lapidis fiſſilis, quantam comprehendit ciſium unum:
lapidis facile igni liqueſcentis, quanta pendit quintam centumpondij par
tem: aliquam præterea particulam
lecti: quæ omnia duodecim
nes pendentes ſex centumpondia: & miſturam, cuius dimidia pars ex ære et
argento conſtat, pendentem dimidium centumpondium: atque ea
tini In ſingulis autem panum centumpondijs ineſt argenti ſe
libra, & interdum præterea ſemuncia: in dimidio miſturæ centumpondio
argenti bes uel dodrans, qua ratione ſingulis hebdomadis, ſi operarum di
es ſex fuerint, efficit panum centumpondia ſex & triginta: miſturæ tria: in Alter excoctor
à primarijs panibus ſeparat maximam argenti partem, quam plumbum ſor
bet: etenim ad decem & octo centumpondia panum ex ære rudi
addit molybdænæ & ſpumæ argenti duodecim centumpondia: lapidis, ex
quo conflatur plumbum nigrum, tria: panum durorum, qui plus argenti in
ſe continent, quinque: panum
recrementa, quæ cum excoqueretur æs rude, ſupernatarunt: &
menti ex cadmijs confecti: quæ omnia item duodecim horarum ſpacio ex
coquit, efficitque tot ſecundarios panes, quot pendunt decem & octo
pondia
tumpondia: in quorum ſingulis ineſt argenti ſelibra: quam miſturam, poſt
quam conto uncinato detraxit panes, effundit in æneos uel ferreos catinos:
quo modo quatuor fiunt panes qui inferuntur in officinam, in qua
ab ære ſecernitur: idem excoctor die ſequenti ad ſecundariorum panum de
cem & octo
odecim centumpondia: lapidis, ex quo conflatur plumbum nigrum, tria: pa
num
ipſe excoqueret panes primarios, ſupernatarunt: ramentum lotura ex cad
mijs quæ tunc fieri ſolent, confectum: quæ omnia ſimiliter duodecim hora
rum ſpacio excoquit: atque efficit tot tertiarios panes, quot
centumpondia: ac miſturam æris, & plumbi, & argenti, pendentem unde
cim centumpondia: quorum ſingula in ſe continent argenti trientem & ſe
munciam:
os catinos: qua ratione iterum quatuor fiunt panes: qui, ut priores, inferun
tur in officinam, in qua argentum ab ære ſecernitur: hoc modo
coctor alternis diebus primarios panes, alternis At ter
tius excoctor ad tot panes tertiarios, quot capiunt undecim ciſia, addit pa
num durorum, in quibus minus argenti ineſt, tria ciſia: & recrementa, quæ,
cùm ipſe excoqueret ſecundarios panes, ſupernatarunt: & ramentum lotu
ra ex cadmijs, quæ
efficit tot quartarios panes, quos duros nominant, quot
tumpondia, & tot panes duros, qui plus argenti in ſe continent, quot pen
dunt quindecim centumpondia: in Hos
panes ſecundus excoctor, ut dixi, adijcit ad primarios & ſecundarios panes
cùm eos recoquit: idem ex tot quartarijs panibus ter crematis, quot recipi
unt undecim ciſia, conficit ultimos panes, quorum centumpondium
modo
nus argenti ineſt, quindecim centumpondia: in
ti ſextans. Hos panes tertius excoctor, ut dixi, addit ad panes tertiarios cùm
eos recoquit. Sed ex ultimis panibus ter crematis & recoctis conficitur æs
nigrum. At æs rude, ex quo conficitur æs purum, quod uel paucum argen
tum in ſe continet, uel non facile liqueſcit, primò excoquatur in tertia forna
ce cuius os ſemper patet: atque ex eo fiant panes, qui ſepties cremati deinde
recoquantur, & ex eis confletur æs: cuius panes inferantur in alterius gene
ris Py
rytes autem, quia plerunque non modo æs, ſed etiam argentum in ſe
quomodo excoquendus ſit cùm de argenti uenis ſcriberem, expoſui. Sed ſi
in eo argenti minimum fuerit, & æs, quod ex eo conflatur, non facile tracta
ri poterit, ratione, Poſtremò lapis fiſſi
lis æroſus, ſiue bitumen, ſiue ſulfur in ſe contineat, uſtus excoquatur cum la
pidibus, qui facile igni
bus recrementa ſupernatant. Ex panibus ſepties plerunque crematis & reco
ctis
fimum in catino locum occupant: atque hi uenduntur dominis officinarum,
in quibus
ſolent. Si uerò lapis fiſſilis paruam æris portionem in ſe
pila ſubiectus
coquatur: & ex eo fiant panes: ex quibus crematis æs
lapidem fiſſilem chryſocolla, uel cæruleum, uel terra lutea aut nigra adhæ
ſerit, in quibus æs & argentum inſunt, non lauetur, ſed
dibus, qui facile igni liqueſcunt, ſecundi generis eodem modo excoquatur.
At plumbi nigri uena ſiue molybdæna fuerit, ſiue pyrites, ſiue lapis, ex quo
id conflatur,
xi, ſed non minus ſæpe in tertia, cuius os ſemper patet. Focus & catinus con
ficiuntur ex puluere, in quo parua quædam ſquamæ ferri portio ineſt: recre
menta ferri potiſſimum talis uenæ additamentum ſunt: quorum utrunque ſo
lertes excoctores utile arbitrantur, & ère
tura ſit, ut nigrum plumbum in Si molybdæna uel lapis, ex quo
id conflatur, excoquitur, mox è fornace in catinum effluit plumbum: quod
recrementis detractis cochleari hauſtum effunditur: ſi uerò pyrites, primò è
fornace, ut Goſelariæ uidere licet, in catinum defluit liquor quidam candi
dus, argento inimicus & nociuus: id enim comburit: quocirca recrementis,
quæ ſupernatant, detractis effunditur: uel induratus conto uncinato extra
hitur: eundem liquorem parietes fornacis exudant: deinde ex fornace in ca
tinum defluit ſtannum, hoc eſt miſtura plumbi nigri cum argento: de quo
ſtanno prius
dida, poſterius pyritæ panes, ſi quos habet: in his aliqua æris portio ſolet in
eſſe: ſed quia perexigua & ſyluæ carbonum copiam non ſuppeditant, æs ex
ipſis non conflatur. Ex ſtanno
qui, cùm in ſecunda fornace coquuntur, argentum ſeparatur à plumbo:
partim in
ma fornace recoctis conficitur plumbum depauperatum: nam eius centum
pondium unam tantummodo argenti drachmam in ſe continet: cùm antea
quam
unciæ tres inerant. Sed lapilli nigri & cæteri, ex quibus conficitur
candidum, excoquantur in ſui generis fornacibus: quæ anguſtiores
liquæ fornaces eſſe
altiores, ut anguſtiam ſua altitudine
aliarum eſt
poſſunt: quibus gradibus excoctores aſcendentes lapillos in ipſas conijci
ant: cuiuſque fornacis fundum nullo puluere, ex terra & carbonibus
tis
locetur: & quidem paululum decliue: quod longum ſit pedes duos & do
drantem, latum totidem pedes, craſſum pedes duos:
erit, tanto diutius in igni durat. Circum id
octo uel nouem futura extruatur ex latis arenarijs ſaxis uel ex iſtis uilibus,
quæ natura de diuerſa materia compoſuit: interius undique æquabiliter luto
oblinatur, ut pars caua ſuperius fiat longa pedes duos, lata unum, deorſum
uerò uerſus paulo minus & longa & lata: ſupra eam duo ſint parietes: inter
quos fumus ex fornace aſcendat in ſolarij pauimentum, atque tandem per an
guſtum tecti foramen eluctetur. Saxum autem arenarium iccirco in fundo
fornacis decliue locetur, ut plumbum ex lapillis conflatum per os fornacis
in catinum defluere poſſit. Quoniam uerò excoctoribus acri igni opus non
eſt, nec neceſſe habent follium nares in æneam uel ferream fiſtulam impone
re, ſed tantum in muri foramen. Attamen folles poſteriore parte altius collo
centur, ut naribus flatum recta uerſus os fornacis expirent: ut uerò
nares latæ ſint: acrior enim ignis ex lapillis nigris plumbum conflare non ſo
let, ſed eos coficere & in cinerem mutare: prope gradus ſaxum ponatur ex
cauatum: in quod
in fornacem excoctor inijciet, quot
perinijciat carbones: qui omnes prius in uas coniecti, & aquis abluti ab are
nis atque lapillis, ſi qui ad eos adhæſerint, purgentur: ne ſimul cum lapillis ni
gris liqueſcentes os obſtruant, & plumbi liquidi ex fornace
os fornacis ſemper pateat: ante quod ſit catinus paulo ſemipede altior, lon
gus dodrantes duos, latus unum. In eum luto oblitum ex ore influit plum
bum: ad cuius catini alterum latus ſit humilis murus: latior dodrante, longi
or pede, in quo puluis carbonum iaceat: ad alterum, officinæ ſolum decliue,
ut eo
plumbum ex ore fornacis in
ueris à muro in eum detrahat, ut à calido recrementa ſeparentur: utque eo
tegaturSi uerò poſt detra
cta recrementa puluis totum plumbum
detrahat: idem faciat cùm os catini, quod conto recluſit ut plumbum in alte
rum catinum
ro, uel cum puluere carbonum permiſto, obſtruet. Habeat etiam excoctor
in promptu ſcopas, quibus uerrat parietes, qui ſunt ſupra fornacem: ad eos
enim & ad ſolarij pauimentum aliqui minutuli lapilli, ut excoctor diligens
& experiens ſit, partim cum fumo adhæreſcere Si quis uerò harum re
rum non ſatis expertus, lapillos, qui
mediocres, minutuli, ſimul excoxerit, domini non exiguam plumbi
facient: etenim antea quàm maiuſculi uel mediocres
exuruntur in fornace, uel ex eo euolantes
ſed etiam in ſolarij pauimentum decidunt: quos dominus officinæ,
coctor alios ſeparatim ab alijs excoquit: & quidem minutulos in latiore for
nace: mediocres, in media: maiuſculos, in anguſtiore. Quinetiam cùm minu
tulos excoquit, leni follium flatu utitur: cùm mediocres, mediocri: cùm ma
iuſculos, uehementi. Nam ſi primos excoquit, lento igni indiget: ſi alteros,
mediocri: ſi tertios, acri. Multo tamen minus acri quàm cùm uenas uel auri
uel argenti, uel æris excoquit. Cùm autem in hoc labore continenter tres di
es & noctes, ut fieri ſolet, excoctores operam
nutulorum maius pondus conflare poſſunt, quod cito liqueſcant: maiuſcu
lorum minus, quod tardè: mediocrium mediocre, quod medio modo ſe ha
beant: qui tamen in fornace, modò latiore, modò mediocri, nunc uerò angu
ſtiore non facta, lapillos omnes excoquunt, hi, ut magnum damnum
ciant, primò in eam minutulos
poſtremò non ſatis puros: atque, ut conuenit, follium Ne ue
rò lapilli prius ex magnis carbonibus, in fornacem iniectis, deuoluantur in
catinum quàm ex eis
tales carbones, aqua madefactos, inijcit in fornacem, deinde lapillos, tum i
terum ac ſæpius uiciſſim carbones et lapillos. Sed lapilli collecti ex materia,
quæ diebus æſtiuis in foſſa, in quam immittitur riuus, lauatur, hybernis in
laminam ferream foraminum plenam coniecta, excoquantur in fornace pal
mum latiore quàm ea eſt in qua minutuli lapilli, ex terra effoſſi, conflantur:
ſed ad eos
quàm ad maiuſculos excoquendos. Verùm quicunque lapilli coquuntur, ſi
prius plumbum ex fornace effluit,
cum. Cum ipſis enim permiſcetur: quod tunc accidere ſolet, cùm lapilli uel
minus puri, uel ferrugine, quæ ſatis cremata non fuit, infecti in fornacem
iecti
cile liqueſcunt, ſimul cum recrementis, cum quibus miſcentur, aut effluunt,
aut in fornace adeo ſubſidunt, ut munere excoquendi neceſſariò intermiſſo
refringenda ſit. Quoties
lum defluxerint, & rutro detracta fuerint, toties os catini aperiatur, & plum
bum deriuetur in alterum catinum: quod quamprimum effluxerit os luto
cum puluere In hoc catino prunæ in
ſint, ne plumbum mox effundendum refrigeſcat: ex eo, ſi tam impurum fue
rit, ut opera inde formari non poſſint, effuſo conficiantur panes recoquen
di in foco, de quo paulo poſt dicam: ſi purum, ſtatim æreæ laminæ craſſæ ſu
perfundatur prius rectis lineis, deinde ſuper eas tranſuerſis ut cancelli fiant:
quorum ſinguli ferro ſignatorio in eos impreſſo ſignentur, ſi plumbum ex
lapillis effoſſis conflatum fuerit, unum tantummodo ſignum, magiſtratus
ſcilicet imprimi ſolet: ſi ex lapillis ſola lotura collectis, duo magiſtratus &
furca, qua lotores utuntur: tum ex id genus cancellis plerunque tribus ligneo
malleo compactis & coagmentatis formetur una maſſa. Recrementa uerò
detracta mox batillo ferreo conijciantur in lacuſculum ex una arbore caua
tum, & agitata purgentur à carbonibus: tum exempta
ferreo quadrangulo: deinde cum lapillis proxime coquendis recoquantur.
rum adhuc humidorum ſi magnus aceruus fuerit coctus, ex eis
bum propterea conflatur, quòd mox liquefacta rurſus ex ſornace defluant
in catinum. Sed
miæ, quia non raro concipiunt lapillos prorſus non liquatos uel ſemiliqua
tos, & plumbi guttas combibunt, pilis udis ſubiecta tundantur: quo modo
lapilli prorſus non liquati per cancellos effluunt in canalem, & ut reliqui la
pilli lauantur: ſemiliquati uerò & plumbi guttæ ex capſa exemptæ primum
cribro, in quo
teis extenſis contecta. At fuligo ad partem camini, quæ fumum emittit, ad
hæreſcens, quia etiam ipſa ſæpius in ſe
fumo ex fornace euolarunt, in area iam dicta, & alterius canalis lauetur: ue
rùm plumbi guttæ & ſemiliquati lapilli, quos lutum & lapides, quibus in
cruſtantur fornaces, combiberunt, atque reliquiæ
empti, ſimul cum lapillis excoquantur. Cùm autem lapilli nigri tribus die
bus & totidem noctibus in fornace, ſicuti ſupra dixi parata, excocti fuerint,
nonnullæ particulæ ſaxorum, ex quibus fornax eſt extructa, igni labefacta
tæ decidunt: quare follibus ſublatis fornax poſteriore parte perfringatur, et
cadmia primo malleis decutiatur, deinde fornax interius tota eorundem ſa
xorum glareis, ad id aptatis, & luto rurſus æquabiliter incruſtetur: ſaxum e
tiam arenarium, in ſolo fornacis locatum, ſi fecerit uitium, eximatur, & in ei
us locum reponatur alterum: quod ei ſupereſt, excoctor acuto malleo reſe
cet atque aptet.
F
menta
ni
F
Alij ad murum extruunt duas fornaces, iam à me deſcriptis prorſus aſſi
miles, & ſupra eas
ſupra deſcripſi, ſimilem, niſi quod in utroque latere habeat feneſtram, oſtio ca
reat. Excoctores enim fuliginem abſterſuri primò gradibus, qui ſunt ad la
tera fornacum aſcendunt, deinde ſcalis per teſtudinis foramina, quæ ſunt ſu
pra fornaces, in cameram, ubi fuliginem abſtergunt, conuerrunt, in alueos
colligunt: quos alius alio deportandos & effundendos tradit: ea camera eti
am ab altera differt caminis: quos duos habet domi uſitatis non diſſimiles:
hi fumum, qui per ſuperiorem partem
fractum & repercuſſum excipiunt, & inanem plumbi tandem
plumbum calore ignis reſolutum & in cinerem mutatum, atque lapilli minu
tuli cum fumo euolantes in camera
in camino adhærent.
F
A
C
Si plumbum candidum adeo fuerit impurum, ut, cum malleo percuſ
ſum ducitur, rimis fathiſcat, ſtatim ex eo cancelli non fiunt, ſed panes, ut ſuIs conſtat ex ſaxis arenarijs me
diam eius partem &
tur luto oblitis: in eo utrinque arida ligna uiciſſim recta &
tur, item in medio craſſiora: quibus imponuntur plumbei panes quinque uel
ſex, qui centumpondia circiter ſex uniuerſi pendunt: hi lignis incenſis
plumbo, quod continenter defluit in catinum, qui in officinæ ſolo eſt: in cu
ius catini fundo plumbum impurum ſubſidet,
giſter cochleari haurit: ſed prius purum haurire poteſt: ex quo æreæ laminæ
craſſæ ſuperfuſo efficit cancellos: poſterius impurum, ex quo panem. Diſcri
men autem quod inter ea eſt dum et haurit & effundit fluendi facilitate atque
difficultate dignoſcit:
minoris Nam
tatis formatur una maſſa, & ferro ſignatorio, in ipſam impreſſo, ſignatur.
Quidam nullum in officinæ ſolo catinum, in quem defluat plumbum, faci
unt, ſed in ipſo foco: ex quo magiſter carbonibus remotis plumbum hau
ſtum laminæ æreæ ſuperfundit. Purgamenta uerò, quæ ad ligna & carbo
nes adhærent, collecta in fornace recoquuntur.
F
G. F
Quidam uerò Luſitani ex lapillis nigris plumbum candidum in paruis
fornacibus conflare ſolent. Vtuntur autem follibus teretibus è corio factis:
quibus priore parte eſt orbis ferreus, poſteriore ligneus: in illius foramine
naris eſt incluſa, in huius medio foramen ſpiritale: ſuperius autem manubri
um uel anſa, qua follis teres diductus accipit auras, compreſſus eaſdem red
dit: is inter orbes habet aliquot annulos ferreos, ad quos corium ſic eſt affi
xum, ut tales ſinus fiant, quales uidentur in his laternis chartaceis, quæ com
plicari poſſunt. Cùm autem iſtiuſmodi folles flatum uehementem
rent, atque tardius diducantur &
quàm dimidium plumbi candidi centumpondium conflare poteſt.
F
F
M
At ferri uena, cui præcipua bonitas, excoquatur in fornace, quæ ſecundæ
ferè ſimilis ſit: etenim focus exiſtat altus pedes tres &
gus ad pedes quinque: in cuius medio ſit catinus altus pedem, latus ſeſquipe
dem.
ut ex uena plus minusué ferri conficitur. Magiſtro certa uenæ ferri menſu
ra detur, ſiue ex ea ferrum multum ſiue paucum
tam ferri uenam
ſtam inſpergat, quantam batillum ferreum capit. Tum iterum ac ſæpius &
carbones inijciat, & eis uenam inſpergat: & quidem uſque dum aceruum cle
menter aſſurgentem conſtruat: quem tandem carbonibus incenſis igni, fol
lium, artificioſe in fiſtula collocatorum, flatu ad ardendum excitato, exco
quat: quod opus perficere poteſt modò horis octo, modò decem, nunc ue
rò duodecim. Ne autem ignis ardor ei faciem, ut ſolet, adurat,
gat: cui tamen ſint foramina per quæ cernere & ſpirare poſſit: ad fornacem
ſit pertica, qua quoties res poſtulat, poſtulat autem cùm folles nimis acrem
flatum inſpirant, uel ipſe uenam reliquam & carbones adijcit, aut recremen
ta detrahit, fores canalis, per quem aquæ defluunt in rotam, axem, qui folles
comprimit, mouentem ſiſtat, uel uerſari permittat: quo ſane modo
fluit
ues, poterit confici: mox magiſter uiam recrementorum conto aperiat: quæ
cùm tota defluxerint, maſſam ferream refrigerari ſinat: poſtea ipſe & mini
ſtri trudibus ferreis
lis ligneis, quibus manubria ſint tenuia, ſed quinque pedes longa, percutiant,
ut & recrementa, quæ adhuc ad eam adhæreſcunt, decutiant, ac ipſam adu
nent ſimul & dilatent. Etenim ſi ſtatim incudi impoſitam percutiet magnus
malleus ferreus, ab axis, quem uerſat rota, dentibus ſublatus, diſſipetur: atta
men non multo poſt forcipibus ſublata, & eidem malleo ſubiecta acuto fer
ro in partes quatuor, uel quinque, uel ſex, prout magna fuerit aut parua, ſece
tur: ex quibus in altero camini foco recoctis, & rurſus incudi impoſitis fabri
formant maſſas quadrangulas, uomeres, canthos, ſed in primis bacilla: quo
rum quatuor, aut ſex, aut octo pendunt quintam
ex his denuo uaria inſtrumenta confici ſolent. Ad quanque autem mallei per
cuſſionem adoleſcens cochliari aquam in candens ferrum, quod formant fa
bri, infundit: atque hinc eſt quod percuſſiones tam magnum ſonum edunt, ut
longe ab officina audiatur. Maſſa autem de fornace, in qua ferri uena exco
quitur, deiecta in catino remanere ſolet ferrum durum, & quod difficulter
ducitur: ex quo
opera.
F
M
Sed ad ferri uenam, quæ uel æroſa eſt, uel cocta difficulter liqueſcit, maio
re opera & acriore igni nobis opus eſt: etenim eius partes, in quibus metal
tet ſecernere, & pilis ſiccis frangere: ſed & urere, ut alia metalla atque fuccos
nociuos exhalent: & lauare, ut leuia quæque ab eis ſeparentur. Excoquantur
uerò in fornace primæ aſſimili, uerùm multo ampliore & altiore, ut multam
uenam, multosque carbones continere poſſit: nam partim uenæ fragmentis,
quæ maiora nuce non ſint, partim carbonibus compleatur: quas res exco
ctores gradibus, qui ſint ad alterum latus fornacis, aſcendentes inijciant. At
ex tali uena modò ſemel, modò bis cocta conflatur ferrum, quod idoneum
eſt ut in foco fornacis ferrariæ recalfiat, & magno illo malleo ferreo ſubie
ctum dilatetur, atque ferro acuto in partes ſecetur.
F
At ars hoc modo
Nam etſi ex uenis, quæ ipſi
cum alijs metallis communes ſunt, conflatum liqueſcat, tamen aut molle eſt
aut fragile. Tale uerò candens primò in minutas particulas ſecetur, & cum
lapidibus liqueſcentibus
ferrariæ fiat catinus ex eodem puluere madido, ex quo fiunt catini, qui ſunt
ante fornaces in quibus uenæ auri uel argenti excoquuntur: cuius latitudo
ſit ad ſeſquipedem, altitudo ad pedem. Folles autem ſic collocentur, ut uen
tum medio catino per narem inſpirent: tum catinus totus optimis carboni
bus compleatur & circumcirca ponantur ſaxorum fragmenta, quæ ferri par
ticulas & carbones ſuperfuſos coerceant: ſed
arſerint, & catinus excanduerit, folles uentum
infundat tantam ferri & lapidis
da uidebitur: in quam, cùm liquefacta fuerit, mediam quatuor ferri maſſas,
quarum ſingulæ
horis coquat, & bacillo immiſſo ferrum
iſſimam quanque particulam maſſarum parua foramina combibant: quæ par
ticulæ ſua ui
& fermento ſimiles fiunt. Poſtea magiſter miniſtro adiutus maſſam
cipe extractam incudi imponat, ut malleus à rota uiciſſim ſublatus et demiſ
ſus ipſam dilatet: quam confeſtim adhuc calidam in aquam inijciat & tem
peret: temperatam rurſus incudi imponat, eamque eodem malleo percuſſam
frangat: mox inſpiciens fragmenta
adhuc appareat, an totum quodammodo ſit denſatum & mutatum in
Deinde aliam atque aliam maſſam forcipe prehenſam & extractam in partes
ſecet, tum miſturam recalfaciat, & ad eam addat recentis partem: quæ & in
locum illius, quam combiberunt maſſæ, ſuccedit, & uires eius, quæ reliqua
fuit, reficit, & maſſarum particulas, rurſus in catinum impoſitas, facit purio
res: quarum quanque, ut primum excalfacta fuerit, forcipe prehenſam malleo
ſubijciat, & in bacilli Quod, cùm adhuc excandeſcit, in frigi
diſſimam aquam
ſatum in meram aciem uertitur: quæ ferro eſt multo durior & candidior.
C
ui, ut Sed primò
aceto ſaleque purgetur: in linteum lino xylino
datur: per quam complicatam & compreſſam argentum uiuum penetrans
purum in ollam uel patinam ſubiectam delabitur. Vena uerò
ollis excoquitur binis uel ſingulis: ſi in binis, ſuperiores figura non multum
diſſimiles ſunt uitreis ampullis, in quas urinæ, medicis inſpectandæ, infun
di ſolent: continuo tamen recta ſurſum uerſus anguſtiores: Inferiores uerò
ſimiles ſunt catillis, in quibus uiri uel mulieres caſeos conficiunt: ſed utræque
utriſque maiores. Inferiores uſque ad margines in terra, uel arena, uel cinere de
fodere oportet, in ſuperiores uenam in particulas fractam inijcere, eaque com
pletas obturare muſco, & inuerſas in ora inferiorum imponere, qua coniun
guntur oblinire luto, ne Quan
quam ſunt qui, propterea quod defoſſæ ſint, nihil tale metuentes eas
linunt: quique glorientur ſe non minus argenti uiui pondus conficere quàm
eos qui ipſas oblinunt: ueruntamen oblitæ luto ab exhalando magis tutæ
ſunt: quo ſane modo ſeptingenta ollarum paria in ſolo uel foco collocen
tur, & undique miſtura, quæ conſtat ex puluere terræ
nibus reſoluto, circumfundantur, ut ex ea ſuperiores palmum modo
ad
operarij longa ligna inijciant tranſuerſa. Etſi uerò ligna
acris tamen ignis ardor eas calfaciens
muſcum in ollas inferiores defluere cogit. Nam ſi uena excoquitur in ſupe
rioribus ollis, de eis, quà datur exitus, fugit in inferiores: ſi contra in inferio
ribus, fertur in ſuperiores, uel in opercula, quæ ſimul cum uaſis cucurbitinis
ollarum ſuperiorum locum Sed ollæ, ne uitium faciant, ex optima
argilla fingantur: ſi enim uitium fecerint, argentum uiuum ex eis unà cum fu
mo euolat: qui ſi magna dulcedine odoratum
ſignificat.
tes huius mali admoniti terga obuertunt in uentos, qui fumum in contrari
am partem pellunt. Etenim officina circa frontem atque latera patere, & uen
tis expoſita eſſe debet: tales
gum Hæc ratio uenæ argenti uiui excoquen
dæ plurimis eſt uſitata.
F
ſunt collocatæ
O
Simili modo ſtibij uena, ſi reliquorum metallorum expers fuerit, exco
quitur in ſuperioribus ollis: quæ duplo ſunt maiores quàm inferiores. Sed
quantæ illæ fuerunt, ex panibus cognoſcitur: quibus non omnibus in locis
idem eſt pondus: nam alibi conficiuntur pendentes ſex libras, alibi decem,
alibi uiginti: cùm excoctor in eo labore operam conſumpſerit, ignem aqua
reſtinguit: opercula de ollis remouet: circum & ſuper eas terram, cum cine
re Altera ue
rò uenæ argenti uiui excoquendæ ratio hæc eſt. Ollæ uentroſæ in ſuperio
rem fornacis quadrangulæ partem
plentur, atque operculis, quibus ſingulis eius tintinabuli, quod uulgus cam
panam nominat, figura eſt ac naris oblonga, teguntur & oblinuntur: ſingu
la uaſa fictilia, quæ parua ſunt, & in cucurbitæ figuram formata, binas nares
recipiunt, itemque
locatis, & accenſis uena coquitur, donec omne argentum uiuum in opercu
lum, quod ſuperioris ollæ loco eſt, feratur: id deinde ex naribus defluens,
uaſa fictilia cucurbitina recipiunt.
O
Alij conclaue concameratum extruunt: cuius ſolum pauimentatum faci
unt medium uerſus concauum, & in muro eiuſdem conclauis craſſo forna
ces, quarum ora, per quæ in eas ligna
te ſunt: fornacibus ollas ſuperponunt, & eas uena
uerò ollas ſic fornaces undique lateribus luto conglutinatis claudunt, ut nul
lus fumus eluctari poſſit: ſed eum totum cuiuſque fornacis os emittat. Dein
de inter teſtudinem & pauimentum collocant arbores uirides: tum oſtium
claudunt, & feneſtellas ſpecularibus obducunt, atque ſic undique muſco & li
mo obturant, ut conclaue nullum argentum uiuum exhalare poſſit: poſtea
lignis accenſis uenam
caloris
eſt, fertur. Excoctor, cùm opus perfecit, ignem reſtinguit, & omnibus refri
geratis oſtium & feneſtellas recludit, atque colligit argentum: quod, quia gra
ue, magnam partem ſua ſponte ex arboribus decidit: & in
tem confluit: attamen ſi totum non deciderit arboribus commotis decidet.
C
F
Quarta ratio uenæ argenti uiui excoquendæ ita ſe habet.
Olla maior ſu
per tripodem ſtatuta, completur uena comminuta: cui ſuperfunditur arena
uel cinis duos digitos craſſus, & tunditur: mox huius ollæ ori alterius ollæ
minoris os imponitur, & luto obturatur, ne ſpiritum emittat: uena igni co
cta exhalat argentum uiuum: quod per arenam uel cinerem penetrans fer
tur in ollam ſuperiorem: ubi in guttas concreſcens, recidit in arenam uel ci
nerem: quo lauato, argentum uiuum colligitur.
O
in quo lauatur arena
Quinta ratio eſt quartæ non multum diſſimilis: etenim in locum
ollæ, ſiue uaſa item fictilia reponuntur: quorum fundum eſt
plum: ea ferè complentur uena comminuta: cui ſimiliter ſuperfunditur ci
nis duos digitos craſſus & tunditur. Vaſa uerò teguntur operculis digitum
craſſis, & interius ſpuma
ponitur: uaſa in fornace collocantur: in quibus uena cocta ſimili modo ex
halat argentum uiuum: quod fugiens calorem fertur in operculum: ubi con
gelatum recidit in cinerem: quo item lauato argentum uiuum colligitur.
O
His quinque rationibus argentum
nenda & repudianda eſt: ueruntamen, ſi fodina magnam uenæ copiam ſup
peditat, prima eſt expeditiſſima & utiliſſima: quod multa uena ſimul ſine
magno impendio excoqui poſſit. At plumbum cinereum ex ſui generis ue
nis argenti expertibus, conflatur uarijs modis. Primò fouea in ſolo ſicco fo
ditur, & puluere carbonum iniecto pilis tunditur: deinde carbonibus
dentibus
ea plumbi cinerei uena conijcitur: quamprimum autem ligna incenſa arſe
rint, uena excalfacta ſtillat plumbo in foueam defluente: cuius panis refrige
ratus ex ea eximitur: quoniam uerò lignis igni aduſtis ſæpe carbones, inter
dum recrementa decidunt in plumbum, quod fouea concepit, & ipſum faci
unt impurum, rurſus liquefaciendum eſt in aliquo catino, ut panis purus fie
ri poſſit: quam rem nonnulli conſiderantes foueam in decliui loco fodiunt,
& ſub eo catinum, in quem plumbum ex fouea ſtatim effluens manet
atque inde cochliari hauſtum infundunt in ferreos catillos luto interius obli
tos, & ex eo conficiunt panes. Talem autem foueam planis lapidibus ſter
nunt, eorumque
uere, ex carbonibus Alij uenam in
canales, è piceaſtris factos, & loco decliui poſitos, cùm lenis uentus flauerit,
bum cinereum liquatum ex canalibus defluit in ſubiectam foueam. Recre
menta uerò, ſiue lapides, croceo colore in eis, ut
F
ferreus
ueæ canalibus ſubiectæ
Alij uenam in ferreis catillis excoquunt hoc modo.
Arida, & quidem exi
gua, ligna in lateres circiter ſeſquipedem inter ſe diſtantes uiciſſim recta &
tranſuerſa imponunt & incendunt: ad quæ apponunt catillos ferreos luto
interius oblitos, & uena fracta plenos. Itaque cùm uentus acris ignis
perfert in catillos, tunc uena ſtillat plumbo: quod ut confluere poſſit, uena
forcipe agitatur: quàm primum autem conijciunt eam omne plumbum exu
daſſe, catillos forcipe prehendentes auferunt, & plumbum in uacuos catil
los effundunt: atque ſic ex multo unà confuſo panes efficiunt. Alij uenam,
cum qua cadmia non eſt miſta, excoquunt in fornace ferrariæ ſimillima: in
cuius fouea catinum ex terra
faciunt: atque in eum conijciunt uenam fractam, uel eius ramenta lotura col
lecta, ex quibus plus plumbi conficitur: ſi uenam, eam unà cum carbonibus
& paruis lignis aridis
uerò materiam, leni follium flatu. Catino eſt canaliculus, per quem
plumbum defluit in catinum ſubiectum, atque ex eo fit panis.
L
C
Alij in tumulo, è fodinis egeſto, & uentis expoſito focum conſtruunt.
al
tum pedem, latum pedes tres, longum quatuor & dimidium: eumque qua
us obducunt: in hunc primo imponunt arida & parua piceaſtri ligna, dein
de ſuper ea uenam fractam inijciunt: tum ei
rat uentus, incendunt: quo modo uena ſtillat plumbo: lignis igni conſum
ptis cineres & carbones deuerrunt. Guttas uerò plumbi, quæ ceciderunt in
focum & iam frigore concreuerunt, forcipe exemptas in alueum
atque ex liquatis in catino ferreo panem conficiunt.
F
F
Alij denique capſam longam pedes octo, latam quatuor, altam duos,
ferè arena complent & lateribus ſternunt, atque ſic focum efficiunt. Capſa in
medio habet ligneum codacem, qui uerſatur in forma duorum
ter ſe tranſuerſorum: ea ſunt dura, craſſa, in terra defoſſa, utrinque perforata: in
quæ foramina pali cuneati adiguntur, ut tigna immobilia
cumagi & in uentum, ex quacunque cœli parte flantem, obuerti poſſit. In tali
foco locant ferream cratem, tam longam & latam quàm ipſe eſt, altam uerò
dodrantem: cui pedes ſex ſunt, bacilla autem tranſuerſa tam multa ut fer
me contigua ſint: crati ligna tedæ imponunt, & ſuper ea uenæ fragmenta: ſu
per quæ rurſus ligna tedæ, his accenſis uenam excoquunt: cuius
nereum, quo ſtillat, quia minime
nibus in ea remanent. Opere ſemel perfecto excoctores cratem pertica de
foco deponentes euertunt, atque reliquias accumulant. Scopis uerò
cinereum conuerrentes in alueum colligunt: & ex eo, in catillis ferreis colli
que facto, panes
ius alterum cornu rurſus eſt bicorne, ſubuertunt, ut panes ex eis excidant:
atque ſubinde ad eundem laborem redeunt.
C
tes
C
P
De re Metallica Libri IX. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER DECIMVS.
Qvoniam nono libro uenarum
metallorum conficiendorum rationem explicaui,
conſequens eſt ut explicem, quomodo
cioſum à uili, uel contrà uile à precioſo ſecernatur:
ſæpius enim duo metalla, rarius plura ex una ea
demque uena conflari ſolent. Naturaliter autem po
tiſſimum auri quædam portio ineſt in
ære: argenti quædam in auro, in ære, in plumbo ni
gro, in ferro: æris aliqua in auro, in
bo nigro, in ferro: plumbi nigri aliqua in argento: ferri denique quædam in
ære. Sed ordiar ab auro: id ab argento, uel hoc etiam ab illo, ſeu natura, ſeu
ars permiſcuerit ea, ſeparatur aqua ualenti, & puluere, qui ferè ex ijſdem re
bus, ex quibus aqua, conſtat. Verùm, ut hic etiam ordinem conſeruem,
primò de compoſitionibus rerum, ex quibus aqua illa conficitur: deinde de
conficiendi ratione: tum de modo, quo aurum ſecernitur ab argento, uel ar
gentum ab auro. In omnibus autem ferè compoſitionibus ineſt
ſutorium uel alumen, quod ſola per ſe, magis tamen cum halinitro coniun
cta ualeant ad
to ſint, ſolæ ſua ui, ſuaque natura ea metalla ſecernere
tæ coniunctæ. Verùm cùm plures
In prima quidem, cuius uſus
bra & tantundem ſalis ac aquæ fontanæ triens. Secunda habet atramenti ſu
torij libras duas, halinitri unam,
quantum atramenti ſutorij, dum ignis ui in Ter
tia conſtat ex atramenti ſutorij libris quatuor, halinitri duabus & dimidia,
aluminis ſelibra, aquæ fontanæ ſeſquilibra. Quarta ex atramenti ſutorij li
bris duabus, halinitri totidem libris, aluminis quadrante, aquæ fontanæ do
drante. Quinta ex halinitri libra, aluminis libris tribus, lateris
bra, aquæ fontanæ dodrante. Sexta ex atramenti ſutorij libris quatuor, ha
linitri tribus, aluminis una, lapidis, qui in fornaces ardentes coniectus facile
igni liqueſcit tertij generis item una, aquæ fontanæ ſeſquilibra. Septima fit
ex atramenti ſutorij libris duabus, halinitri ſeſquilibra, aluminis ſelibra, lapi
dis, qui in fornaces ardentes coniectus facile igni liqueſcit, tertij generis li
bra, aquæ fontanæ dextante. Octaua
abus, halinitri totidem libris, aluminis ſeſquilibra, fecis aquarum, quæ
ab argento ſecernunt, libra: ad ſingulas autem libras affunditur aquæ puti
dæ ſextans. In nona inſunt laterum coctorum libræ duæ, atramenti ſutorij
una, halinitri item una, ſalis
fontanæ dodrans. Decima ſola caret
atramento ſutorio & alumine: Habet
gni liqueſcit tertij generis duas, æruginis, ſtibij, ſcobis ferri elimatæ, amian
ti ſingulorum ſelibram, aquæ fontanæ libram & ſextantem. Atramentum
autem
uerem hoc modo. Ipſum inijciatur in
obductum, & coquatur donec liqueſcat: tum filo æreo agitetur: poſtea refri
geratum teratur in puluerem: eodem modo halinitrum ui ignis liquatum et
refrigeratum conteratur in puluerem: quin alumen: quod tamen
cteæ ferreæ impoſitum urunt, ac in puluerem reſoluunt. Quan quam autem
omnes illæ aquæ auri etiam ramentum uel puluerem ſeparant à ſpurcicía, ta
men ſunt quædam
conſtat ex æruginis libra, Ad ſingulas uerò libras
affunditur aquæ fontanæ uel fluuialis ſextans: de qua re, ad
nesAltera
menti facticij, atramenti ſutorij, calcis, aluminis, cineris qua lanarum infecto
res utuntur ſingulorum libra, æruginis quadrante, ſtibij ſeſcuntia. Tertia ex
ſelibra. Quarta ex halinitri libra, aluminis
Fornax autem, in qua ualens aqua conficitur, latericia ſit & quadrangula,
longa quidem & lata pedes duos, alta totidem pedes & ſemiſſem præterea.
Laminis uerò ferreis, quas ſuſtineant bacilla ferrea, tegatur. Hæ laminæ ſu
perius luto obductæ in medio eorum loco habeant tantum foramen rotun
dum, quantum capere poſſit catinum fictilem, in quo ampulla uitrea collo
catur: & ab utroque eius foraminis latere bina foramina ſpiritalia, quæ par
ua ſint & ſimiliter rotunda: infima fornacis pars, ubi ad altitudinem palmi
aſſurrexit, rurſus laminas habeat ferreas, quas item bacilla ferrea ſuſtineant,
ut ipſæ laminæ carbones
nacem inijciendi cauſa factum,
tundum: ſub quo ſit os ſpiritale. In catinum autem fictilem, in
catum, inijciatur arena pura: cuius altitudo ſit ad
ampulla uitrea imponatur tam altè quàm eſt obducta luto. Etenim eius par
ti paulo plus quàm quartæ, & quidem infimæ lutum ferè liquidum octies
aut decies uix cultelli craſſitudine illinitur, & toties rurſus exiccatur, ut eius
luti craſſitudo ſit ad pollicem
xylino, uel floccis à panno abraſis, & ſale, ne rimis fatiſcat, permiſtum ſit, &
bacillo ferreo ſæpius uerberatum. Tam autem multæ res, ex quibus
tio
coctæ ferantur ad operculum: id item uitreum cum ampulla linteolis, farina
triticea, oui albumine & aqua madefacta, illitis arctiſſime coniungatur: & ea
parte eis lutum, quod careat ſale, illinatur. Simili modo naris operculi
tera ampulla uitrea, quæ aquam, qua ipſa ſtillat, recipit, linteolis coniunga
tur, & ea parte luto obducatur. Attamen
cuneolus ligneus, paulo craſſior acu, inter Ea uerò opus eſt
cùm halitus ualentiſſimi nimis feruntur ad ſuperiora. Quatuor etiam fora
in quo ampulla collocatur, luto occludantur. His autem omnibus rite factis
res in ampullam coniectæ uſque eò carbonibus
tur, dum ipſæ uaporem exhalare cœperint, & ampulla ſudore manare uide
atur. Sed cùm iam ea propter humorem ſublatum rubeſcit, & operculi na
ris aqua ſtillat,
quinque horologij momenta præterierint, ſeu potius tot ſoni, cùm eius tinti
nabulum pulſatur, auditi fuerint, tardius quàm decem: etenim ſi citius ceci
derit, uitra rumpuntur: ſi tardius, ſuſceptum munus certo, definitoque tempo
re, hoc eſt quatuor & uiginti horarum ſpacio, non perficitur: quorum alte
rum ne fiat carbones partim ferramento uulſellæ ſimili extrahantur:
ut fieri poſſit, paruula & arida ligna querna carbonibus
res in ampullam coniectæ acriori igni coquantur: ſuperioribus etiam fora
minibus ſpiritalibus, ſi res poſtulauerit, recluſis. Quamprimum autem de
ſtillauerint guttæ ampulla uitrea, quæ eas recipit, linteo aquis madefacto te
gatur, ut halitus ualentiſſimos, qui ſurſum feruntur, repercutiat: ſed cum re
bus excoctis ampulla, in quam coniectæ fuerunt, humore albeſcit, acriori i
gni coquatur, uſque dum omnes guttæ deſtillauerint: poſteaquam fornax re
frigerata fuerit, aqua coletur & infundatur in
in eandem inijciatur dimidia argenti drachma: quod diſſolutum aquam tur
bidam efficit liquidam: quæ in ampullam, omnem reliquam aquam conti
nentem, infundatur: & quamprimum feces in fundo reſederint, aquis effu
ſis auferantur: aquæ uerò ad uſum reſeruentur.
F
C. O
A
K. C
At aurum ab argento hac ratione ſecernitur.
Temperatura primum adie
cto plumbo coquatur in catino cinereo uſque dum omne plumbum exhalet,
atque eius bes æris tantummodo drachmas quinque, aut ſummum ſex, in ſe
tineat
ſus cum eo coniungitur: tale
metur in globulos bacillo inferius diffiſſo agitatum, uel in canaliculum fer
reum infundatur, & ex refrigerato efficiatur tenuis bractea. Quoniam uerò
ratio faciendi globulos ex auro argentoſo acriorem curam & diligentiam
quàm ex alijs metallis deſiderat, eam nunc paucis exponam: id primò conij
ciendum eſt in catinum: qui deinde operculo tegendus & imponendus eſt
in alterum catinum fictilem, modicum cinerem continentem: tum ita ſunt in
fornace collocandi, ut ignis, flatu follis, inſpirari poſſit. Poſtea eis carbones
circundandi ſunt: hisque, ne cadant, lapides uel lateres: mox catino ſuperiori
carbones inijciendi ſunt, & eis prunæ ſuperinijciendæ: quibus rurſus carbo
nes, ut catinus undique eis circundetur & contegatur: quem ſinere oportet ſe
mihora, uel paulo longiore ſpacio carbonibus
uidere, ne
ſpirandus eſt, ut aurum incipiat liqueſcere: mox uerſandum, & experimen
to rapto conſiderandum an liquatum ſit. Si fuerit liquatum,
ipſum adiecto catinum rurſus confeſtim operculare conuenit, ne id exha
ſus ambulare poſſit: tum catillo forcipe prehenſo hauriendum eſt aurum, &
in uas oblongum, quod aquam frigidiſſimam contineat, ex alto infunden
dum paulatim, ne globuli nimis craſſi fiant: quanto enim magis fuerint ina
nes & tenues, minus rotundi, tanto magis ſunt idonei: qua de cauſa bacillo,
ab imo ad Sed
bractea ſecetur in particulas & inijciatur, ut etiam globuli
lam uitream: & tanta aqua eis affuſa, quanta ad digiti altitudinem ſuperet ar
gentum, ampulla tegatur ueſica, uel linteo incerato ne exhalet: mox calefiat,
donec argentum diſſoluatur: cuius rei ſignum eſt aqua Reſidet au
tem in fundo aurum colore nigricans, argentum cum aqua
natat: quam alij effundunt in catinum æreum, & ei affundunt frigidam, quæ
argentum ſtatim congelat: id aqua effuſa
in catino fictili donec liqueſcat:
Aurum uerò, quod in ampulla remanſit, eluunt calida, colant, ſiccant, cum
pauca chryſocolla, quam boracem uocant, in catino
infundunt in canaliculum ferreum. Alij in ampullam, quæ continet
argentum, & aquam, quæ eam ſeparauit, calidam illius ualentis duplam uel
triplam infundunt, & in eandem ampullam, uel in catinum, in quem omnia
effuſa fuerint, conijciunt bracteolas plumbi nigri & æris: quo modo
ad plumbum, argentum ad æs adhæreſcit: atque ſeorſum plumbum ab auro,
ſeorſum æs ab Sed neutra ratio nobis pro
batur, quod aqua, aurum ab argento ſeparans, pereat, cùm rurſus uſui eſſe
poſſit. Itaque ampulla uitrea interius in fundo in metulam aſſurgens, exterius
luto inferiore parte, ut ſupra dixi, obducatur, & in eam inijciatur argentum,
quod pendat Romanas libras tres & dimidiam: atque aqua, quæ alterum ab
altero ſecernat, infundatur & imponatur in
capſa continet: lenique igni primò calefiat. Ne uerò exhalet aquam, eius ſupe
riori extremitati undique
ſubijciatur altera ampulla, quæ guttas deſtillantes recipiat: ea ſimiliter in ca
pſa, quæ contineat arenam, collocetur. Coctum autem rubeſcit: ſed cùm ru
bor amplius non apparuerit, ampulla ex catino uel capſa exempta mouea
tur: quo motu aqua incaleſcens iterum rubeſcit. Quod ſi bis aut ter
erit,
multa conſumitur. Sed cum prima omnis deſtillauerit, in ampullam inijcia
tur tantum argentum, quantum prius: nam ſi tam multum ſemel fuerit inie
ctum, aurum ab eo difficulter ſecernitur: atque infundatur altera aqua, ſed ca
lefacta: ut ipſa & ampulla pariter caleant, utque hæc frigore non diſſiliat: quæ
quoque, ſi uento frigido affletur, diſſilire ſolet: deinde tertia aqua infundatur:
atque etiam, ſi res hoc poſtulauerit, quarta, hoc eſt aqua alia atque alia infunda
tur, donec lateris cocti color auro inſederit. Artifici autem ſint in promptu
duæ aquæ, quarum una ſit altera ualentior. Efficaciore primò utatur, dein
de minus potente, poſtremò rurſus ualentiore. Sed cùm iam fuluus color fu
erit auro, aqua fontana affuſa ſubditis ignibus efferueſcat: quater eadem ab
luatur: uſque eò coquatur in catino dum liqueſcat: aquæ, quibus abluitur au
infuſæ coquantur: ſed guttas prius deſtillantes altera ampulla recipiat, alte
ra eas quæ poſterius
hæc aqua ad experiendum aurum utilis eſt, illa ad abluendum: prior etiam
rebus, ex quibus aqua illa ualens conficitur, affundi poteſt. Verum aqua
argento permiſta, quæ primò deſtillauit, in ampullam inferius latam infuſa
eodem modo coquatur, ut ab argento ſeparari poſſit: cuius ſuperiori extre
mitati item Quod ſi aqua adeo multa fue
rit ut feratur ad ſuperiora, uel inijciatur paſtillus unus & alter ex cis qui con
ſtant ex ſapone, in tenues particulas ſecto, & arida uini fece in puluerem
trita
tur
ſcit & paulo poſt rurſus reſidet. Sed cùm iam halitus ualentiſſimi apparent,
aqua olei ſpeciem offert, operculum rubeſcit: ne uerò halitus expirent, am
pulla & operculum ea parte, qua eorum oræ inter ſe
ſus obducantur, & aqua continenter acriore igni coquatur: tot demum car
bones in fornacem imponantur, quot ardentes
primum omnis aqua deſtillauerit, & ſolum
in ampulla remanſerit, ea eximatur: decutiatur
fictilem: coquatur donec liqueſcat: filo ferreo inferius recuruato extrahatur
uitrum liquatum, ex argento conficiatur panis: at uitrum ex catino
teratur in puluerem: addatur ſpuma argenti, sex uini ſicca, uitri
halinitrum, & in catino fictili coquatur: maſſula, quæ reſidebit, in
nereum translata recoquatur. Sed ſi argentum non ſatis ignis calore fuerit
ſiccatum, id, quod ſuprema ampullæ pars continet, nigrum uidetur: quod li
quatum comburitur. Quocirca ampulla luto, quo eſt inferius obducta, abla
to reponatur in catinum, & recoquatur uſque ad eum finem, dum nullus ni
gror appareat. Quinetiam ſi priori aquæ altera, item cum
affundenda fuerit, affundatur priuſquam halitus ualentiſſimi appareant, a
qua olei ſpeciem offerat, operculum rubeſcat: nam qui poſtea
rit, damnum faciet: quod aqua ſoleat exilire, Quod ſi ampul
la, dum aurum ab argento, aut ab hoc aqua ſecernitur, diſſiliat, & aquam uel
arena, uel lutum, uel lateres
ptis ignis reſtinguatur: arena & lateres
eis affundatur calida, atque duodecim horarum ſpacio
in linteum, lini xylini contextu factum, infuſa coletur: id, quia
tum, ſolis uel ignis calore ſiccatum conijciatur in catinum fictilem, & coqua
tur, donec A
qua uerò colata infundatur in ampullam, & ab argento, cuius exigua quæ
dam portio in ea ineſt, ſeparetur: ſed arena cum ſpuma
to, arida uini fece, halinitro, ſale miſceatur, & in catino fictili coquatur: quo
modo maſſula in fundo reſidebit: quæ in catinum cinereum translata reco
quatur, ut plumbum ab argento ſeparetur: ſed
tur in catino fictili, deinde recoquatur in cinereo. At argentum ſeparamus
ab auto eadem ratione, qua id ipſum experimur: etenim primò iccirco atteDeinde ad au
rum argentoſum adijcitur tantum argenti, cuius bes ſolum ſemunciam, uel
ſemunciam & ſicilicum æris in ſe continet, quantum adijcere oportet: atque
addito plumbo
tum auri miſtura cum argento dilatatur, & fiſtulæ ex bracteis fiunt: quæ
ijciuntur
tres: fiſtulæ quæ ſuperſunt, prorſus puræ exiſtunt, unis tantummodo qua
ternis ſiliquis exceptis, quæ argenteæ ſunt: tantum enim argentum in uno
quoque auri beſſe remanet.
A
recte ſtatuta
rum operculis exiſtunt nares ex ipſis recta pertinentes in ſubiectas ampul
las
perculis exiſtunt nares ex ipſis tranſuerſæ pertinentes in ſubiectas ampul
las
quam capſæ inferiores continent, collocatæ
pulla, cum exigua auri particula ab argento non multo eſt ſeparanda, ſolet
collocari
Sed quia magna impenſa facienda eſt in talem ſecretionem
uigilia: atque omnino in hac re multa opera, ſummaque cura
lertibus altera ſecernendi ratio inuenta eſt minus ſumptuoſa, minus ope
roſa, minus, ſi incuria errorem attulerit, damnoſa. Ea uerò diuiditur triparti
tò. Etenim una ſulfure perficitur, altera ſtibio, tertia aliqua
ex his alijsque rebus conſtat. Primò autem argentum, in quo ineſt aliqua auri
portio, ſolum in catino liquefactum redigatur in globulos: quot uerò glo
bulorum libræ fuerint, totidem ſint ſulfuris, ignem non experti, ſextantes et
ſicilici ſed id
tur in ollam fictilem nouam, quatuor ſextariorum capacem, aut in plures, ſi
globulorum copia extiterit. Olla repleta operculo item fictili tegatur & ob
linatur, atque imponatur in ignem circularem: qui ſeſquipedem ideo ab olla
undique diſtet, ut ſulfur argento tantum admiſceatur, non liquatum deſtillet:
tum aperiatur olla, globulique nigrore infecti eximantur: poſt in catinum fi
ctilem inijciantur talium globulorum libræ tres & triginta, ſi tot
pax fuerit. Quot autem libras globuli
ſulfur, pendebant, totidem æreorum globulorum
dantur, ſi quæque libra dodrantem argenti & quadrantem æris in ſe contine
at: uel dodrantem & ſemunciam argenti, ſextantem & Si ue
rò dextantem argenti, & ſextantem æris, uel dextantem &
ti, ſeſcuntiam æris appendantur globulorum æreorum quadrantes: ſi deun
cem argenti, unciam æris: uel deuncem & ſemunciam argenti,
ris appendantur totidem
ſicilici: ſi denique argentum purum fuerit, totidem globulorum æreorum tri
entes & ſemunciæ appendantur: ſed dimidia eorum globulorum æreorum
pars mox adijciatur ad globulos argenteos nigrore infectos. Catinum
ſtatim operculare & oblinire, & in fornacem, quæ foraminibus uento inſpi
ratur, imponere conuenit: quamprimum uerò
aperiatur catinus, & in eum inijciatur cochlear cumulatum reliquorum glo
bulorum æreorum, itemque cochlear
tiones ſpumæ argenti, globulorum plumbeorum, ſalis, recrementorum ui
tri: atque catinus rurſus operculo tegatur: qui globuli ærei cùm liquati fue
rint, alij inijciantur cum puluere, uſque dum omnes iniecti fuerint: tum de ca
tino pauca miſtura, non tamen aurea maſſula quæ in eius fundo reſidet, ca
tillo hauſta effundatur, ipſiusque drachma conijciatur in quenque catillum ci
nereum, qui plumbi liquefacti unciam in ſe continet: nam plures ſint: quo
modo dimidia argenti drachma conficitur. Quàm primum autem
& æs ab
et affundatur aqua ualens: eo enim modo percipitur, an ſulfur aurum omne
ſecreuerit ab argento necne. At ſi quis ſcire uoluerit, quantula auri maſſula
in catini fundo reſideat, is filo ferreo craſſo
cum ea ſiccata fuerit, filum rectà demittat in catinum: quod tam alte, quàm
alta eſt auri maſſula, remanet candidum:
re inficit: quæ ad filum, ni cito retrahatur, adhæreſcit. Itaque ſi extracto filo au
rum uiſum fuerit, ab argento ſatis eſſe ſecretum, miſtura effuſa auri maſſula
lire ſolet. Ipſa uerò maſſula redigatur in globulos: atque hi quot libras auri
pendunt, totidem
tes appendantur, & omnia ſimul conijciantur in catinum fictilem, non in ol
lam: cùm iam liqueſcunt, ut aurum citius in catini fundo reſideat, adijciatur
puluis, de quo proxime dixi. Quanquam
ti minutiſſimæ auri particulæ quaſi quædam ſcintillæ apparent, tamen, ſi o
mnes, quæ in libra inſunt,
fur ſecreuit aurum ab argento: ſi uerò
rurſus inijciatur in catinum fictilem: ad quam ſulfur adijcere non conuenit,
ſed
ſidebit in fundo: quæ cum altera maſſula auri non diuite coniungatur: ſed
cùm aurum ab argenti libris ſex & ſexaginta ſecernitur, argentique & æris, &
ſulfuris miſtura fit, quæ pendit libras centum triginta duas, ad æs ſeparan
dum ab argento nobis opus eſt plumbi libris plus minus quingentis: cum
quibus miſtura in
ti & molybdæna, quæ recoquantur in primis fornacibus. Panes ex eis con
flati in tertias fornaces imponantur, ut plumbum, quod paululum argenti
in ſe continet, ab ære ſeparatum rurſus uſui ſit: quinetiam catini et eorum o
percula contundantur, lauentur, ſedimen unà cum ſpuma argenti & moly
bdæna coquatur. Qui
lunt, hi unam auri, tres argenti portiones relinquunt: miſturam in globulos
redigunt: eos in ampullam conijciunt: aqua ualenti affuſa aurum ab argen
to Quinetiam ſi ſulfur ex
lixiuio, quo conficitur ſal artificioſus, tam ualido, ut ouum iniectum ſuper
natet, coctum uſque dum fumum non emittat, & ardenti carboni impoſitum
liqueſcat, conijciatur in argentum liquefactum, ab eo aurum ſecernit.
O
O
At ſtibio ſic argentum ab auro ſeparetur.
Si in beſſe auri fuerint argenti
ſeptem, uel ſex, uel quinque binæ ſextulæ, ad
ſtibij partes: ſed ne ſtibium conſumat aurum in catino fictili igneſcente co
quatur cum ære: quod ſi aurum aliquam æris portionem in ſe continet, ad
ſtibij beſſem adijciatur æris ſicilicus: ſi nullam, ſemuncia: nam æs ſtibio ad
aurum ab argento ſeparandum eſt adiumento. Aurum autem primò inijcia
tur in catinum fictilem
fertur ad ipſum paucum ſtibium adijciatur ne exiliat: id liquefactum breui
temporis ſpacio etiam in circum fertur: quod cùm factum fuerit omne reli
quum ſtibium inijcere conuenit, catinum operculo tegere, miſturam coque
re, donec quis iter
datur in alterum catinum ferreum, ſuperius latum, inferius anguſtum, in fer
reo uel ligneo trunco collocatum, ſed prius calefactum, & ſeuo uel cera illi
tum: atque is concutiatur: quo modo aurea maſſa in ipſius fundo reſidebit:
quæ catino refrigerato decutiatur, eademque
ſed ſingulis uicibus minore ſtibij pondere ad aurum adiecto: ſitque ultima ſti
bium auri Tum aurea quidem maſ
ſa in catino cinereo coquatur, ſtibium uerò rurſus ter uel quater in fictili: ſin
gulis autem uicibus reſidebit aurea maſſula: ſed ſiue tres ſiue quatuor maſſuAd talis autem ſtibij li
bras duas & dimidiam adijciantur aridæ uini fecis libræ duæ, & recremen
torum uitri libra una, atque coquantur in catino fictili: atque etiam maſſula reſi
debit in fundo: quæ in catino cinereo coquatur. Poſtremò ſtibium adiecto
pauco plumbo, coquatur in catino cinereo, in quo cæteris omnibus igni
ſumptisQuod ſi ſtibium priuſquam in cinereo
coquatur cum arida uini fece & recremento uitri in fictili coctum non fue
rit, partem argenti conſumit, & cinerem atque pulueres, ex quibus catinus fa
ctus eſt, ad ſe allicit. Catinus autem, in quo aurum
cum ſtibio, ut etiam cinereus, collocetur in fornace, qualis uel uento forami
nibus inſpiratur, uel aurificum eſſe ſolet.
F
C
Vt autem aqua ualens, ſi argentum, à quo
ijciatur, nobis oſtendit utrum omne fuerit
la in illo reſtet, ita quædam rerum
rum, à quo
tur, nobis declarant, omne ſeparauerit necne ſeparauerit: quinetiam ijſdem
auro illæſo ingeniosè & admirabiliter ſecernimus. Sunt uerò uariæ: nam a
lia conſtat ex pulueris latericij ſelibra, ſalis
moniaci ſemuncia, ſalis foſſilis item ſemuncia. Tales autem lateres uel iſtius
generis tegulas, ex quibus puluis
lapillorum experte ductos eſſe oportet, atque modice uſtos, & admodum ue
teres: idque perpetuum eſt. Alia compoſitio fit ex pulueris latericij beſſe, ſalis
foſſilis triente, halinitri uncia, ſalis facticij ſemuncia: alia ex pulueris latericij
beſſe, ſalis factitij quadrante, halinitri ſeſcuncia, ſalis ammoniaci uncia, ſalis
foſſilis ſemuncia. Quædam habet pulueris latericij libram, ſalis foſſilis ſeli
bram, quibus nonnulli adijciunt atramenti ſutorij ſextantem & ſicilicum.
Quædam conficitur ex pulueris latericij ſelibra, ſalis foſſilis triente,
tiQuædam
ſe, ſalis factitij triente, atramenti ſutorij candidi ſextante, æruginis
halinitri Aliqua fit ex pulueris latericij libra & triente, ſalis foſ
ſilis beſſe, falis ammoniaci ſextante & ſemuncia,
te & Aliqua denique habet pulueris latericij
ſalis factitij trientem, atramenti ſutorij ſeſcunciam. Atque hæc cuiuſque
ſitionis
Singulæ res primò ſeparatim
per marmor uel ſaxun: durum impoſiti ferramento, reliquæ in mortarium
piſtillo: ſingulæ quoque ſeorſum cribrandæ: deinde uniuerſæ
& aceto uel hominis urina, qua paucus ſal ammoniacus, ſi compoſitio eum
non habuerit, reſolutus ſit, Quidam tamen aureos globulos
aut bracteolas eadem madefacere malunt: tum alternatim in ollis nouis &
puris, & in quas nulla unquam aqua infuſa fuit, collocari debent: in ima par
te res compoſitæ, quæ mox ferramento æquandæ ſunt: poſtea globuli uel
bracteolæ,
gere: tum rurſus res compoſitæ tantæ, quantæ manu
aut amplius, ſi ollæ amplæ fuerint,
atque ijſdem eodem modo globuli uel bracteolæ ſuperponendæ. Hæc
iterare conuenit, donec ollæ utriſque compleantur: dein operculis tegere, &
qua inter ſe
ollas in fornacem imponere: ea tres cameras habeat, quarum infima ſit alta
pedem: in hanc & aura per os eius penetrat, & cinis decidit è lignis combu
ſtis, quæ ſuſtinent bacilla ferrea ſic collocata, ut cratis figuram
Mediæ ſit altitudo duorum pedum: per cuius os in eam immittuntur ligna:
quæ uel querna, uel roborea, uel ilignea, uel cerrea eſſe
gnis lentus & diuturnus, quali ad hanc rem nobis opus eſt. At ſuprema ca
mera ſuperius pateat, ut ollæ in
ignis ſuſtinere queant: tanto inter ſe ſpacio diſtantibus, ut hic bene penetra
re, & ollas calefacere poſſit: quæ etiam ipſæ inferius ſint anguſtæ, ut igni in
eundem aliquantum arceant: quinetiam fornax ſuperius laterculis non
modumAuri
buli uel bracteolæ & res compoſitæ alternis collocatæ, ſi fornax antea,
ollæ his plenæ in ea
ginti leni igni, & paulatim aucto
ueruntamen ignis ſic auctibus creſcat, ut auri particulæ & res, in quibus uis
argenti & æris ab auro
labor, & ſumptus impendatur: itaque ſatis eſt tantum ignis eſſe
to ollæ ſemper rubræ maneant. Poſt tot horas omnia ligna
ce ſunt
da
tur, aurum ſinere oportet per ſe refrigeſcere, minus enim
rò
uaſculo ligneo aut aheno ſunt urina uel aqua
poſitæSed aureæ particulæ & res
poſitæ
ut
cui
to uel ære, uel utroque permiſtæ è cribro
bracteolæ in eo
ſandæ, ut à rebus, quæ Res uerò i
pſæ quæ de cribri foraminibus in
gneo manibus agitato, lauandæ ſunt, ut minutæ auri particulæ, quæ ſimul
ex cribro
da lauandæ ſunt, & ligno uel ſcopis uerſandæ, ut res madefactæ ab ipſis de
labantur: poſtea omne
gari debet in aheno
in orbem ferreum, cui item ſuppoſitum ſit uaſculum, proijcere oportet, atque
calida lauare. Ad extremum ipſum conuenit conijcere in alueum, & ſiccati
globulum uel bracteolam coticulæ atterere unà cum acu, & conſiderare u
trum
olæ cum rebus compoſitis, quæ argentum & æs in ſe trahunt, ſimili modo
alternatim collocatis coquantur
poſtulat. Sed nouiſſime tot horis, quot ad cas expurgandas opus erunt: &
tum quidem una aliqua compoſitione ad globulos uel bracteolas adiecta
quæ careat rebus à metallis ortis: quales ſunt ærugo &
enim hæc fuerint in Quamobrem quidam nunque talibus
uis latericius & ſal, maxime foſſilis, totum
ſe trahere poſſunt. At monetarij non neceſſe habent aurum prorſus purum
efficere, ſed coquere, donec talis temperatura ſit, qualis eſſe debeat
nummûm quos cudunt. Verùm cùm iam fuluus ille color auro inſederit, &
omnino fuerit purum, aut tale quale præparant monetarij, cum ea chryſo
colla, quam Mauri boracem nominant, uel cum ſale confecto ex lixiuio, ex
cinere anthyllidis uel alterius herbæ ſalſæ facto, coquatur, & ex eo liquefa
cto bacilla fiant. Sed res compoſitæ, quæ in ſe traxerunt argentum, uel æs,
rato permiſtæ excoquantur in prima fornace: miſtura
argenti & æris & plumbi, quæ effluxit, denuo coquatur in
ut plumbum & æs ab argento ſeparentur: hoc poſtremò in uſtrina perpur
getur: quo ſane modo argenti nulla, uel perexigua particula perit.
F
Sunt præterea rerum, quæ aurum ab argento ſeparant, aliæ quædam
poſitiones
ti ſutorij ignis calore ſiccati & in
gati ſextante, ſtibij triente, ſulfuris
ſicilico, halinitri item ſicilico, ſalis ammoniaci drachma. Sulfur uerò ſic præ
paratur. Primò
tum effuſum in
fundo ſiccatur: at ſal
ſus exiccatur. Altera
purgati libras duas. Tertia fit ex ſulfuris ignem non experti libra, ſalis facti
tij purgati ſelibra, ſalis ammoniaci quadrante, minij è plumbo facti uncia.
Quarta conficitur ex ſalis factitij, ſulfuris
lingulorum libra, chryſocollæ, Quinta
tri, æruginis. Argentum autem, in quo ineſt aliqua auri portio, primò unà
cum
halet
aſpergatur aliquo de iſtis pulueribus
in agitetur: poſtea effundatur in alterum catinum prius calefactum & ſeuo
illitum: isque concutiatur: cætera perficiantur ratione iam explicata. Quineti
am aurum ab argenteis poculis, alijsque uaſculis & operibus inauratis inte
gris manentibus ſeparatur puluere, qui conſtat ex ſalis ammoniaci parte u
na, ſulfuris dimidia: poculum, ſiue aliud opus, inauratum oleo illinitur: ei in
ſpergitur puluis: manu uel forcipe prehenſum admouetur igni, concutitur:
quo modo aurum decidit in aquam uaſis ſubiecti,
Separatur etiam aurum ab argenteis operibus inauratis argento uiuo: id in
fundatur in
calorem ſuſtinere poſſit: in eo argenteum opus inauratum collocetur: cùm
ad ipſum
aurum refrigeratum unà cum argento uiuo decidit. Iterum uerò & ſæpius
idem
labor ſuſcipiatur uſque ad eum finem dum nullum aurum appareat in opere,
cùm in ignem impoſitum fuerit, & ex eo argentum uiuum, quod ad ipſum
adhæſit, euolarit: mox artiſex capiat pedem
tum uiuum & aurum: quæ ſimul ex opere argenteo deciderunt in lancem:
caque infundat in linteum, lini xylini contextu factum, uel in alutam: per
uel hanc argentum uiuum expreſſum altera lance excipiatur. Aurum uerò
in linteo uel aluta remanebit: quod collectum in carbonem excauatum inij
ciat & coquat donec liqueſcat, & ex eo maſſula fiat: quam cum pauco ſtibio
coquat in catino fictili: eaque in alterum uaſculum infundat: quo modo
in fundo reſidere, ſtibium tenere ſuperiorem locum uidebit: tum eundem la
borem ſumat: poſtremò aureas maſſulas in
in igni collocet: qua ratione aurum fit purum. Atque his modis aurum ab
argento, uel contra argentum ab auro ſecernitur: nunc exponam rationes,
quibus æs ab auro ſeparatur. Sal, quem uocamus artificioſum, conficitur ex
atramenti ſutorij, aluminis, halinitri, ſulfuris ignem non experti
bra, ſalis ammoniaci ſelibra: quæ res
ex cineris, quo lanarum infectores utuntur, parte una, calcis aqua non reſtin
ctæ item parte una, cineris fagini partibus quatuor. Res autem ex hoc lixi
uio coquantur uſque dum totum conſumatur: mox ſiccentur & reponantur
in loco calido, ne in oleum uertantur: deinde cum eis
cinerem reſoluti, libra permiſceatur: atque huius pulueris compoſiti ſingulæ
ſeſcunciæ ſingulis æris, in catino calefacti, libris paulatim inſpergantur: ac ſi
lo ferreo multum & celeriter agitentur: catino refrigerato & confracto au
rea maſſula reperitur. Altera ſecernendi ratio hæc eſt: ſulfuris ignem non ex
perti libræ duæ, ſalis facticij purgati quatuor
tur: huius pulueris ſextans & ſemuncia adijciantur ad beſſem globulorum
confectorum ex plumbo, et ære, in quo ineſt aurum, plumbi duplo: ſimulque
ſula, & à recremento purgetur: ex qua rurſus conficiantur globuli, ad quos,
ſi pendunt trientem, pulueris iam dicti ſelibra addatur, alternatimque collo
centur in catino:
tur donec globuli liqueſcant: paulo poſt catinus ex igni eximatur: ex refri
gerato maſſula extrahatur: ex qua purgata et denuo liquefacta tertio globu
li fiant: ad quos, ſi pendunt ſextantem, pulueris ſemuncia & ſicilicus adijci
antur, eodemque modo
Tertia ratio eſt: in æris liquefacti libras ſex, ſubinde inijciantur ſulfuris cera
inuoluti, uel cum ea permiſti, particulæ, et comburantur: pendat uerò ſulfur
ſemunciam & ſicilicum: deinde halinitri, in puluerem contriti, ſicilicus unus
& dimidius proijciantur in idem æs, itemque comburantur: tum denuo ſulfu
ris cera inuoluti ſemuncia & ſicilicus: poſtea plumbi in cinerem reſoluti, &
cera inuoluti, uel minij, ex plumbo facti, ſicilicus et dimidius: mox auferatur
æs, & ad auream maſſulam adhuc cum ære pauco permiſtum adijciatur ſti
bium, quod maſſulæ ſit duplum: & ſimul uſque eò coquantur, dum
halet ſtibium: tum maſſula & plumbum, quod ſit maſſulæ
tur in catino cinereo. Poſtremò aurum ex eo eximatur, & hominis urina re
ſtinguatur: quod ſi color nigricans ei inſederit cum pauca chryſocolla,
Mauri boracem uocant: ſi pallidus, cum ſtibio recoctum, fuluum illum tra
het. Sunt qui æs liquefactum cochleari ferreo hauriunt & effundunt in alte
rum catinum, qui foramen habet oblitum luto, eumque imponunt in carbo
nes
ſant: atque hi aurum ab ære ſecernunt: illud in catini fundo reſidet, hoc ſuper
natat: mox forcipe ignita catini foramen aperiunt, & effluit æs. Aurum ue
rò, quod remanſit, cum ſtibio recoquunt: id cùm exhalauerit, aurum tertiò
cum quarta plumbi parte
guunt. Quarta ratio eſt, æris libra & triens, atque plumbi ſextans
effunduntur in alterum catinum, intrinſecus oblitum ſeuo uel gypſo: & ad
ea adijcitur puluis, qui conſtat ex ſulfuris præparati, æruginis, halinitri
gulorumQuinta, æris libra &
beorum libræ duæ, atque ſalis artificio ſi ſeſcuncia inijciuntur in
mò Sexta, æris bes, ſulfuris, ſalis, ſtibij, ſin
gulorum ſextans ſimul coquuntur. Septima, æris bes, ſcobis ferri elimatæ,
ſalis, ſtibij, recrementorum uitri ſingulorum ſextans unà coquuntur. Octa
ua æris libra, ſulfuris ſeſquilibra, æruginis ſelibra, ſalis purgati libra, ſimul
coquuntur. Nona in æris liquefacti libram inijcitur ſulfuris ignem non ex
perti &
teritur in puluerem: in quem argentum uiuum infunditur: quod aurum ad
ſe allicit & trahit. At æs inauratum aqua madefactum igni imponitur: igni
tum frigida reſtinguitur: aurum filis orichalceis colligatis abraditur. His ſa
ne rationibus aurum ab ære ſecernitur: at Officina uerò, ſiue
fit, prope officinam, in qua uenæ auri, uel argenti, uel miſtæ excoquuntur,
mus decem & nouem: uterque longus ſit pedes ſex & triginta, altus quatuor
decim: ſed ex primi muri capite murus
mi muri: deinde poſt pedes quindecim ex eodem muro primò alter murus
tranſuerſus ductus ſit ad caput muri medij. In hoc ſpacio, quod eſt inter du
os iſtos muros tranſuerſos, collocentur pila, quibus uenæ & alia ad eas ex
coquendas neceſſaria frangantur: à primi quoque muri poſteriore capite ter
tius murus tranſuerſus perductus ſit ad alterum caput muri medij, & ab eo
dem ad caput muri poſtremi. Spacium autem, quod eſt inter ſecundum &
tertium murum tranſuerſum, & inter poſtremum & medium murum lon
gum, contineat ſecundam fornacem, in qua plumbum ſeparatur ab auro uel
argento, cuius camini paries rectus ſtatuatur ſuper
ſuper trabem, quæ ex ſecundo muro tranſuerſo pertineat ad tertium: ea ita
locata ſit, ut pedibus tredecim diſtet à medio muro longo, quatuor à poſtre
mo: ipſa uerò craſſa & lata ſit pedes duos: à terra ſurſum uerſus ad
longam ſint pedes duodecim. Quinetiam ne paries obliquus incidat in re
ctum: caueatur partim crebris bacillis ferreis, partim raris tignis luto obdu
ctis, quæ utraque è tignis parietis obliqui ad tigna recti Poſtremò
tectum eodem modo ſe habeat, quo
tur: ſed in ſpacio, quod eſt inter medium & primum murum longum, & in
ter primum & tertium murum tranſuerſum ſint folles, machina, quæ eos de
primit, organum, quod eoſdem diducit. Vnum etiam tympanum, quod eſt
ad axem rotæ, habens fuſos moueat tympanum dentatum axis, cuius den
tes longi follium tigilla deprimunt, & tympanum dentatum axis, cuius den
tes longi, pilorum dentes longos attollunt: ſed
deprimentes tigilla follium uoluantur à ſeptentrione ad meridiem: contrà
dentes longi attollentes
trionem. Verùm plumbum ab auro uel argento ſecernitur in hac
fornace: cuius ſtructura conſtat ex ſaxis quadrangulis, ex duobus muris in
terioribus, quorum alter Ipſe
uerò catinus conficitur ex puluere terreno & cinere: ſed primò de ſtructura
atque adeo de ſaxis
tres, craſſa pedem: ab imo ſurſum uerſus ad pedes duos, & palmos tres, inte
riore & ſuprema parte ad
iacere poſſit. Solent
teriore parte pedem &
multo ſit anguſtior exteriore. Quod ſi latiora fuerint, minus multa eſſe ne
ceſſe eſt: ſi anguſtiora, plura. In terram fodiantur altitudine pedis & palmi:
ſuperius ſemper bina quæque proxima fibula ferrea connectantur: cuius cu
ſpides in eorum foramina includantur, & in eadem plumbum liquidum in
fundatur: ſed ea ſtructura ſaxea habeat ſpiritalia foramina ſex à terra, ſurſum
uerſus ad pedem: atque ita ab ima ſaxorum parte ad pedes duos & palmum:
quorum quodque ſit inter bina ſaxa altum palmos duos, latum
gitos tres. Vnum ſit à dextro latere inter murum, qui murum
igni tuetur, &
cta: per ea exit halitus, quem terra
tinus ad ſe traheret, ac uitium faceret: hoc eſt talis cumulus fieret, qualis fieri
ſolet cùm talpa terram egerit: cinisque ſupernataret, atque catinus ſtannum ab
ſorberet. Aliqui eadem de cauſa poſteriorem ſtructuræ partem prorſus
tentemAt duo muri interiores conſtruantur lateribus, latitudinemque
habeant lateris: atque alter alterum tranſuerſus ſecet: quibus etiam ipſis qua
tuor ſint foramina ſpiritalia: in quaque parte unum: quæ circiter digitum ſint
altiora et latiora alijs: in ea quatuor templa inijciatur
quantum capit ciſium, eisque ſuperfundatur tantus puluis, à carbonibus re
ſolutus, quantum capit alueus maior bracteis lignis contextus. Muri autem
extent è terra cubitum: quibus & ſaxorum
perponatur orbis è ſaxo formatus, craſſus
pertingat ad ſaxa quadrangula. Quod ſi rima aliqua fuerit, ea fragmentis ſa
xorum uel laterum expleatur. Orbis autem priore parte decliuis ſit, ut cana
liculus, per quem effluet ſpuma argenti, confici poſſit: attamen orbis ſaxei
loco quidam ponunt tabulas æneas, ut miſtura uel ſtannum citius calefi
at. Sed operculum, quod globi dimidiati figuram habens tegit
ſtet ex ferreis circulis & bacillis, atque operimento. Circuli numero ſint tres,
lati circiter
premo pedibus duobus: ſub eis ſint bacilla ferrea
uis ferreis affixa: quæ bacilla eandem quam circuli latitudinem & craſſitudi
nem
tingant: hoc eſt pedes duos et palmos tres: cùm alio qui altitudo operculi ſit
tantummodo ad pedem & palmos tres: ad omnia operculi bacilla & circu
los interius bracteæ ferreæ filis ferreis ſint alligatæ.
at foramina quatuor:
quem ſpuma argenti effluet, inferius latum ſit pedes duos: ſuperius, quia cle
menter aſſurget, anguſtius, nempe latum pedem & palmos tres atque
careat bacillo: nam id ex ſuperiore circulo ad medium
ad infimum, pertineat. Alterum uerò foramen, quod exiſtat ſuper canalicu
lo
quod etiam careat bacillo. Etenim non bacillum modo
fimum circulum, ſed ipſe etiam infimus circulus ad eam partem non pertine
at, ut magiſter ſpumam argenti ex catino poſſit extrahere. Ad murum præ
terea, quo murus principalis munitur contra uim caloris, ubi follium nares
ſituantur, ſint duo foramina lata palmos tres, alta circiter pedem: in quorum
medio duo bacilla deſcendant bractea interius contecta. Fiſtulæ
bus nares
laminis ferreis
pars caua ſit lata digitos tres & At
circulo ferreo lato digitos II. qui inferius ſit, et ex tribus bacillis ferreis incur
uatis, quæ ab una circuli parte ad Aliud
Poſtremò quæque bractea
habeat parua foramina, in quæ
interius illiniri debet, adhærere poſſit. Operculum præterea habeat tres an
nulos ferreos incluſos in clauorum ferreorum foraminibus, quæ ſint in eo
rum capitibus admodum latis. Hi claui ea parte connectant bacilla cum cir
culo medio: annulis uerò inijciantur unci catenæ, qua operculum ſubleua
tur, quod fit, cùm magiſter catinum præparat.
S
interiores
ramina operculi
F
In fornacis
mentis
ad digiti altitudinem deprimatur. Pilum uerò ſit teres et altum palmos tres,
inferius latum duos, ſurſum uerſus anguſtius: cuius manubrium longum ſit
pedes tres: quà in pilum includitur, circulo ferreo cingatur. Quinetiam ſa
xis ſuperius illinatur lutum, etiam cum ſtraminibus
mi: in quod occumbat operculum. Hæc omnia
rint, reficiantur. Artifex, qui hoc
laborem in duas duorum dierum operas diſtribuit: altero mane
cinerem cribratum, & aqua ſic madefactum, ut niuis inſtar in piſæ figuram
formari poſſit: cinis uerò ſit ex quo
us, quia pinguis eſt, denuo urendus eſſet, ut macer fieret. Eum
manibus compreſſis æquat, catinumque medium uerſus decliuem facit: tum
pilo iam deſcripto ipſum tundit: poſtea duobus pilis paruis,
mat canaliculum, per quem effluit ſpuma argenti: una enim manu compre
hendit unum, altera alterum: utrunque latum eſt palmum, craſſum digitos du
os, altum pedem. Vtriuſque manubrium aliquantum teres ad ſeſquidigitum
minus quàm ipſum latum eſt, ſed longum pedes tres: tam uerò pilum quàm
manubrium ex uno ligno factum eſt. Mox calceatus inſcendit in catinum,
& eum undique pedibus calcat: quo modo ſubſidit & fit decliuis. Deinde ite
rum eundem tundit pilo magno: tum exuto dextri pedis calceo catini circu
lum eo deſignat, & deſignatum excindit lamina ferrea utrinque curuata, atque
longa palmos tres, lata totidem digitos: cui ſunt manubria lignea, alta pal
mum & digitos duos, craſſa item digitos duos. Per ea penetrat utrinque pars
laminæ ferreæ cuſpidata & ſuperius recuruata. Quidam parte ligneæ bra
cteæ, cribrum cingentis, laminæ loco utuntur. Ea uerò lata eſt tres digitos,
utrinque ad extremum ſic inciſa, ut manibus teneri poſſit. Poſtea tundit cana
liculum per quem effluit ſpuma Ne uerò cinis delabatur, aperturam
ſaxo, ad hanc formato, obſtruit: ad quod apponit
cidat, trudem opponit: tum cineris alueum infundit, eumque pilo magno tun
dit: iterum deinde iterumque cinerem inijcit, & eum pilo tundit. Canaliculo
facto ſiccum cinerem catino undique ſuperinijcit cribro, ac eum manibus
planat
circaMox inſcendens in catinum, id undique
cinere obſtruit, ne miſtura liquefacta effluat. Deinde operculi operimento
ſublato in catinum carbones alueo inijcit, prunas uerò batillo ferreo: & has
quidem etiam per foramina, quæ operculum in lateribus habet, easque
batillo adæquat: atque tantum laborem & munus
ficit: tum paruum
ſub canaliculo: ea longa eſt pedes tres & palmum, lata poſteriore parte pe
dem & palmos duos atque totidem digitos, priore palmos duos, &
tidem digitos: at trunco ſuperponit ſaxum, ac ipſi laminam ferream aſſimi
lem inferiori: in quam
inque eos tot prunas, quot batillo ferreo conijcere poteſt: atque catinus unius
horæ ſpacio calefit: deinde conto uncinato, quo detrahit ſpumam argenti, Vncus
habet figuram duorum
pedes quatuor, ligneum uerò, in ferreum incluſum, ſex. Verùm aliqui ſim
plicem contum uncinatum uſurpant. Poſt horæ ferè unius ſpacium rurſus
eodem conto uncinato
canaliculo iacent, in catinum inijcit. Tum iterum poſt horæ ſpacium eodem
conto
net, atque ea parte uitium facit: utpote non ſatis exiccatus: etenim miniſter
ipſum fit tribus horis: reliquis duabus iterum catinus quieſcit. Cùm autem
ſonitus horæ undecimæ fuerit auditus, tunc cinerem, ex carbonibus
ſcopis uerrit & de catino deijcit: mox aſcendit ſuper operculum, & linteum
tritum intingens in aquam, cum cinere permiſtam, quam uaſculum
totum catinum eo madefacit, & uerrit per foramen operculi manum immit
tens. Conſumit autem interdum duo aquæ ſic miſtæ uaſcula:
capit
tur metalla, diſrumpatur: tum corio ceruino eundem terens, rimas oblinit.
Quinetiam ad
ta, alterum alteri ſuperponens: quæ aliqua ex parte liquefacta conſidunt, &
obſtaculo ſunt, ne ſpuma argenti à flatu follium in orbem moueatur, ſed ibi
ſubſiſtat: uerùm expedit in loco molybdænæ ponere laterem: citius enim,
quod is ualidius calefiat, oritur argenti ſpuma. Catinus autem iuxta
eius partem profundior fit palmis duobus & totidem digitis: ipſa uerò me
dia pars præterea digito. Sunt qui catino ſic præparato
ui ſpongia conceptum, et ex ea rurſus expreſſum, quo reſolutum ſit thus in
puluerem contritum. Quidam ei illinunt liquorem, qui conſtat ex oui albu
mine, & eius duplo ſanguine taurino, uel medulla:
cem cribro ſuperinijciunt. Poſtea magiſter officinæ ponderat
quo aurum uel argentum, uel utrunque eſt permiſtum: cuius interdum
pondia centum imponuntur in catinum: ſed frequenter ſexaginta uel quin
quaginta, uel minus multa: quo facto tres ſtraminum manipulos circumcir
ca inſpergit catino, ne
canaliculum imponit aliquot plumbi miſti panes, & aliquot ad latera per fo
ramen operculi poſtremum: deinde per eiuſdem operculi ſuperius
inſcendens in catinum panes, quos ei miniſter porrigit,
ad operculum: tum aſcendens rurſus manibus immiſſis per idem foramen
etiam aliquot panes imponit in catinum. Eos uerò qui remanſerunt, ſecun
do die furca ferrea lignis per poſtremum operculi foramen ſuperimponit.
Panibus ſic collocatis carbonum alueum bracteis ligneis contextum per ſu
perius operculi foramen inijcit, ac imponit operimentum operculo:
iuncturam miniſter luto illinit: ipſe magiſter dimidium
foramen, quod eſt ad fiſtulas narium, inijcit in catinum, ac folles præparat,
ut ſequenti die mane ſecundam operam inchoare poſſit. Tale autem labo
randi munus horæ unius ſpacio perficit, duodecimaque omnia ſunt præpa
rata: quæ horæ omnes collectæ conficiunt ſummam horarum octo.
A
mina ferrea curuata
ferreum
textus
V
bi miſtae
culum eſt impoſitum
M
giſter experimentum rapit
C
Sed iam tempus eſt ut ad ſecundam operam ueniamus.
Mane artifex pri
mò accipiens batilla prunarum duo, ea inijcit in catinum iuxta fiſtulas nari
um per foramen: deinde per idem foramen imponit ligna abiegna uel picea
ſtri parua, qualia
mentis tigilla follium, fores attollit ut uerſari poſſit: atque ita ſpacio unius ho
ræ plumbum miſtum liqueſcit: quod cùm factum fuerit quatuor ligna, lon
ga pedes duodecim, per poſtremum operculi foramen imponit, & totidem
per canaliculum: quæ ligna, ne catinum uitient, premendo utrinque ſuſtinent
ſcamna: ea ſunt tigna longa pedes tres, lata palmos duos et totidem digitos,
craſſa palmos duos: quibus utrinque ſunt duo pedes diuaricati. Ad
præterea ante canaliculum locatum apponit laminam ferream, ne ſpuma ar
genti, cùm ipſam ex catino extrahit, ei in calceos inſiliat, pedesque & crura of
fendat: quinetiam reliquos panes batillo uel furca ferrea lignis iam dictis im
ponit per poſtremum operculi foramen. At argentum rude purum, aut
plumbei coloris uel cinerei, uel rubri, uel denique alterius dilatatum & conci
ſum atque calefactum in catinis ferreis, tunc in liquidum plumbum, cui argen
tum immiſtum eſt, quod, ut ſæpius dixi, nominatur ſtannum, infunditur: ac
ſic quod impurum eſt, ab eo ſeparatur. Verùm cùm ligna oblonga priore
parte fuerint
te latos digitos duos, deinde ſeſquidigitum latos & craſſos, magiſter mal
leo in ea impellit, atque ipſis promouet: iacent uerò cunei in ſcamnis. At alij
cùm ſeparant metalla, duo eiuſmodi ligna
quod eſt inter folles: totidem per poſtremum foramen, unum per canalicu
lum: ſed his maiore lignorum numero, nempe ſexaginta, opus eſt: cùm illi li
gnis quadraginta operam perficere poſſint. Cùm uerò plumbum duabus
horis ita fuerit calefactum, tum id ipſum
calefiat. Quod ſi difficulter ſeparatur ab argento, in ſtannum
ijcit æs & puluerem carbonum. Si uerò miſtura auri argentoſi cum plum
bo uel ſtannum ex uena contraxit impurum quiddam, in id inijcit portio
nes, aut pares, uel ergo aridæ uini fecis & uitri Veneti, ſiue ſalis ammoniaci,
uel uitri Veneti, & ſaponis
duas, ferruginis unam. Sunt qui ſingulis compoſitionibus admiſcent halini
tri particulam. Ad miſturæ autem centumpondium adijcitur pulueris bes,
aut libra, aut libra & triens: prout magis uel minus impura fuerit. Puluis cer
te id, quod Tunc uerò plumbi, cum car
bonibus permiſti, quaſi cutem
plumbum cùm calefit, gignit, ſed ut minus multam gignat, conto
plumbum. Eo autem tempore, quo penetrat in ipſum, ſalit & bullit: tum ma
giſter cochleari ferreo haurit paucum plumbum, quod experitur atque ex eo
cognoſcit, quanta argenti portio in ea miſtura tota inſit. Cochleare uerò la
tum eſt digitos quinque: eius manubrij pars ferrea
totidem. Poſtea conto extrahit ſpumam argenti: quæ fit ex plumbo & ære,
ſi id quoque inerit in miſtura, uſtis: quare rectius ſpuma plumbi quàm argen
ti diceretur. Etenim uitium argenti tunc nullum eſt, ſed plumbum & æs ab
Verùm plumbum magis etiam in alterius fornacis catino, in
quo argentum perpurgatum fit purum. Quondam, Plinio autore, ſub cati
ni canaliculo alter erat catinus: defluebatque ſpuma argenti ex ſuperiore in in
feriorem: ex quo ueruculo ſublata
quo circa ex ea olim fiebant tubuli: nunc, quia non conuoluitur ueruculo,
conficiuntur maſſæ.
F
edit butyrum, ne uenenum, quod catinus exhalat, ei neceat, peculiare enim
illius remedium eſt. E.
Si
promptu habet
contum uncinatum apponens miſturæ, ne effluat, opponit. At cùm iam ſu
us argento inſidebit color, tum apparent maculæ lucentes, &, quaſi
colores, albæ. Articulo temporis poſt prorſus fit
mittit fores, ut canali clauſo rota non uerſetur, & folles quieſcant. Sed magi
ſter aliquot aquæ uaſcula infundit in argentum ut refrigeſcat. Alij infundunt
ceruiſiam ut albidius fiat: ſed hoc nihil habet momenti, cùm
ſit perpurgandum: poſtea ferramento, cui figura cunei data, panem argente
um attollit, quod In eius
Extractum ue
rò ex catino panem
namTum orichalceis ſilis colligatis, et in
aquam intinctis eum purgat. Cùm
argenti plerunque reperitur, quàm cùm experimentum fieret: etenim ſi ante
in centumpondio inerant unciæ tres, & totidem drachmæ, inueniuntur un
ciæ tres & dimidia. Sed molybdæna
mum
molybdæna eſt, ad molybdænam adijcitur. Cinis uerò, qui decidit per cri
brum, eundem, quem prius, præbet uſum: quinetiam ex eo & puluere
catilli fiunt cinerei. Poſtremò ad
pholyx lutea adhæret: atque etiam ad operculi annulos, qui prope foramina
ſunt: ea, poſtquam multa adhæſerit, abſtergitur.
P
continens
F. B
Sed grus, ut etiam hoc organum deſcribam, quo operculum leuatur, ita
ſe habet. Primò eſt ſtatutus axis quadrangulus undique latus pedem, longus
pedes XII. eius codax inferior uertitur in catillo æneo, incluſo in alterum
in eius parte media eſt, in alterius formam, quæ item in eius parte media eſt,
includatur, crucisque ſpeciem
eſt pedes tres, latum & craſſum pedem. At ſuperius axis caput teres eſt: nam
ſic exciſum, ut latum ſit palmos tres: id uertitur in dimidiata armilla, utrinque
infixa in trabe, cui paries camini obliquus innititur. Ad axem uerò affixum
eſt loculamentum: etenim primò ſurſum uerſus ad cubiti altitudinem in for
ma axis incluſum eſt tigillum, longum, exceptis capitulis, cubitum & digi
tos tres, latum & craſſum palmos duos: deinde iterum ſurſum uerſus ad alti
tudinem pedum quinque, alterum tigillum æque longum, latum, craſſum eſt
incluſum in axe. Eorum
in formis tigni ſtatuti longi pedes ſex & palmos tres, lati & craſſi
atque clauis ligneis transfixa: tum ab inferiore tigillo ſurſum uerſus ad trium
palmorum altitudinem in axis formis, quæ ſunt à lateribus, incluſa ſunt ite
rum duo tigilla longa, exceptis capitulis, pedem & palmum, lata
digitos tres, craſſa palmum. Pari modo ſub ſuperiore tigillo ſunt duo eiuſ
dem magnitudinis tigilla: quinetiam in ſtatuti tigni formis totidem tigilla
incluſa ſunt eiuſdem, cuius proxima longitudinis, ſed craſſa digitos tres, la
ta palmum & digitos duos: & duo quidem inferiora ſupra inferius tigillum
tranſuerſum, ſuperiora uerò è regione duorum ſuperiorum tigillorum in a
xis lateribus incluſorum. Exterius
loculamenti prior fores habet: atque etiam poſterior: quorum cardines infixi
ſunt in aſſeribus, affixis ad tigilla in lateribus axis incluſa: tum inferiori tigil
lo tranſuerſo aſſeres ſunt ſuperpoſiti: à quibus ſurſus uerſus ad duorum pal
morum altitudinem eſt axiculus ferreus quadrangulus: cuius latera ſunt la
ta digitos duos: capitula, quorum utrunque teres, in armillis æneis aut ferreis
uoluuntur: earum altera eſt in axe, altera in tigno ſtatuto incluſa. Circa uerò
axiculum utrinque eſt orbis ligneus, altus palmos tres & digitum, craſſus pal
mum, ſuperius bractea ferrea tectus: hi duo orbes inter ſe diſtant palmis du
obus & totidem digitis: habentque fuſos quinque: qui craſſi digitos duos & di
midium diſtant inter ſe digitis tribus: quo modo tympanum ſui generis effi
citur, quod ipſum à tigno ſtatuto abeſt
axe, nempe Deinde ab hoc axiculo ſurſum uerſus ad
pedis & palmi altitudinem eſt alter axiculus ferreus quadrangulus, cuius
quodque latus eſt, latum digitos tres. Ipſe æque ac prior in armillis æneis uel
ferreis uerſatur: circa eum eſt tympanum
ctum, latum pedem & palmos tres, craſſum palmum & digitos duos: cui in
fronte ſunt dentes tres & uiginti, lati palmum, craſſi digitos duos: extantè
tympano palmum: diſtant inter ſe digitis tribus: atque etiam circa eundem a
xiculum uerſus tignum ſtatutum ad duorum palmorum & totidem digito
rum
mum. Is uertitur in tigno ſtatuto ea parte exciſo.
Ex hoc orbe & tympani or
be ſit Ab hoc altero præterea
axiculo ſurſum uerſus ad altitudinem cubiti eſt axiculus ligneus: cui ferrei
ſunt codaces, cuiuſque capitula circulis ferreis ſunt cincta, ut codaces in eis fir
is. Hic axiculus diſtat à ſuperiore tigillo tranſuerſo circiter cubitum: & pro
pe tignum ſtatutum habet tympanum dentatum, latum pedes duos & di
midium: cui in fronte ſunt dentes ſeptem & uiginti: at altera axiculi pars a
xem uerſus bracteis ferreis eſt tecta, ne à catena, quæ circa eam uoluitur, exe
datur. Eius catenæ annulus extremus incluſus eſt in fibula ferrea, & in
culum
tigna, uerſatur. Etenim à
dinem eſt gruis roſtrum: quod conſtat ex duobus tignis incluſis in axe, lon
gis pedes quindecim, latis palmos tres, craſſis duos: quæ à tergo axis emi
nent cubitum: ibique fibulantur, ligneo præterea clauo, qui per ipſa & axem
penetrat, connectuntur: is clauus altera parte capitulum habet latum, altera
foramen, in quod infigitur paxillus ferreus, ut tigna cum axe arcte conſtrin
gat. Ea uerò roſtri tigna, fulciuntur & ſuſtinentur alteris duobus tignis lon
gis pedes ſex & palmos duos, latis & craſſis item palmos duos: quæ inferi
us incluſa ſunt in formis axis, ſuperius ad tigna roſtri, qua abſunt ab axe cir
citer pedes quatuor, clauis ferreis affixa. Poſt ſuperiora horum
pita uerſus axem eſt fibula ferrea, inferius in tigna roſtri infixa, ut ea coerce
at & conſtringat. Vtriuſque tigni caput prius incluſum eſt in lamina ferrea
quadrangula, inter quas eſt tertia lamina ferrea quadrangula interiecta: qua
ratione fit, ut tigna roſtri neque dilabi poſſint, nec alterum in alterum incide
re: quæ tigna ſuperiore parte bracteis ferreis ſunt tecta, ad pedum ſex lon
gitudinem, ut lingua in eis promoueri poſſit: quæ lignum eſt ex oſtrya uel
alia quadam arbore dura factum, longum cubitum, latum pedem, craſſum
palmos tres: ex quo utrinque ad altitudinem & latitudinem palmi, pars inferi
us exciſa eſt, ut reliqua inter duo roſtri tigna ire & redire poſſit. Priore
parte media exciſum eſt ad palmorum duorum & totidem digitorum lon
gitudinem, ut orbiculus æneus, qui eſt circa axiculum ferreum, in eo uolui
poſſit. Habet præterea lingua prope angulos quatuor foramina: in quibus
totidem orbiculi circumacti promouentur in roſtri tignis: ſed quia lingua,
cùm trahitur & retrahitur, ſonitum edit
apud nos ex eo nomen inuenit. Vecti quidem promouetur, catina retrahi
tur. Vncus eſt ferreus, cuius annulus uertitur in fibula ferrea, in dextrum lin
guæ latus infixa: qui uncus includitur in unum aliquem ferreum
dextro roſtri tigno infixus eſt. At à fronte axis orbiculus eſt æneus, cuius a
xiculus ferreus incluſus eſt in roſtri tignis: in quo orbiculo catena,
loculamento, uoluitur: atque per dorſum linguæ excauatum
biculum eius æneum, in ipſo circumacto uerſatur, deque eo deſcendentis un
cus implicatur annulo, in quo incluſi ſunt annuli ſupremi trium catenarum
longarum pedes ſex, quæ penetrant per tres annulos ferreos, quos in fora
minibus clauorum infixorum in medio operculi annulo eſſe dixi. Itaque cùm
magiſter
dit axiculum ferreum inferiorem, qui extat è tigno ſtatuto palmum & digi
tos duos: eſtque ea parte axiculus etiam quadrangulus, latus ſeſquidigitum,
craſſus digitum. Pari modo uectis foramen, in quo includitur, quadrangu
Vectis au
tem ſemicirculus longus eſt pedem, palmos tres, digitos duos, latus
digitos, craſſus digitum. Manubrium uerò eius rectum, & teres longum eſt
palmos tres, craſſum ſeſquidigitum. In axiculi capite foramen eſt, in quo cla
uus ferreus infigitur ne uectis excidat. Hic autem grus, quia quatuor habet
tympana, duo quibus ſunt fuſi, & totidem dentata, facilius mouetur quàm
alij, quibus tantum duo tympana ſunt, alterum ſcilicet quod fuſos habet, al
terum dentatum. Multis autem ſimplex eſt organum: cuius axis ſtatuti co
daces eodem modo uerſantur, alter in catillo ferreo, alter in armilla. Ei axi
tranſuerſum exiſtit tignum, quod Ad caput tranſuerſi ua
lidus annulus ferreus eſt affixus, ex quo alter annulus ferreus, in eo incluſus
eminet: in quo ualidus uectis ligneus arcte rurſus eſt incluſus: cuius caput
cingit tertius annulus ferreus: ex quo dependet uncus ferreus, ſupremo ca
tenæ operculi annuli iniectus. Ad alterum uerò uectis caput eſt catena: quæ
cùm deprimitur, alteram uectis partem attollit, atque ipſa operculum: cùm re
laxatur, eandem demittit ſimul cum operculo.
A
T
gilla quæ ſunt a lateribus axis
tuti
tena
tigna
T. A
tutus
tranſuerſi annulus
annulus
At in nonnullis locis, ut in Miſena Fribergi, ſecunda fornax ſuperius la
teribus concamerata ferè ſimilis eſt furno. Ea camera pedes quatuor alta ha
latum pedem: ex quo effluit ſpuma argenti. Alterum, atque etiam
fuerint, à lateribus ſunt alta ſeſquipedem, lata pedes duos &
qui catinum parat, in fornacem poſſit irrepere: ſed baſis eius circularis ex ce
mentis effecta duas habet uias, halitum expirantes, altas pedes duos, latas
unum: quæ ab una parte ad ei aduerſam ductæ ac directæ ſic penetrant, ut
altera alteram tranſuerſa ſecare, & foramina quatuor eſſe uideantur: eædem
ſuperius tectæ ſunt ſaxis latis, ſed tantummodo palmum craſſis: in quæ &
reliquam baſis partem interiorem, ex cementis effectam, ut etiam in prioris
fornacis orbem, uel tabulas æneas & ſaxa inijcitur
miſtum, Tam autem id quàm cinerem iniectum magiſter
ſiue miniſter, qui præparat catinum, genibus innixus tundit curtis pilis li
gneis, & marculis item ligneis.
F
M
bulos conficit
C
At Polonis & Vngaris ſecunda fornax item ſuperius lateribus concame
rata ferè furno ſimilis eſt: inferius autem baſim habet ſolidam, & halitus reSed ad eius alterum latus eſt murus, inter quem & ba
ſim catini uia receptaculi loco eſt: ſuperius bacillis ferreis ex muro pertinen
tibus ad catinum, & duobus digitis inter ſe diſtantibus, tecta. In
paratum primò ſtramina inijciunt: inque ea panes ſtanneos imponunt: in ba
cilla uerò ligna, quæ accenſa catinum calefaciant, & panes, octoginta modo
centumpondia, modò centum pendentes, colliquefaciant. Deinde ignem le
ni follium flatu excitant: tum bacillis tam multa ligna ſuperinijciunt, ut tan
ta flamma fiat, quanta ſola in catinum pertinens, plumbum ab argento ſepa
rare poſſit. Sed
plo, ut magiſter per id in catinum ſerpere queat. At Maraui & Carni, qui
perraro plus quàm argenti beſſem uel dextantem
nace furno simili plumbum ſeparant, nec in catino, qui tectus eſt operculo,
ſed qui uento expoſitus eo caret, in quem panes ſtanneos imponunt,
ſuperimponuntLignis autem accen
ſis ignem primò follis flatu excitant.
F
per quod argenti ſpuma detrahitur
rens
Dixi de ratione, qua plumbum ab auro uel argento ſeparatur: nunc
plicaui. Argentum autem perpurgatur in uſtrina: cuius fornacis focum ſu
ſtinet teſtudo lateribus concamerata: eius fornix, qui priore parte exiſtit, al
tus eſt pedes tres. Sed ipſe focus longus pedes quinque, latus quatuor: à late
ribus & poſteriore parte muri ſunt integri: à priore uerò alter fornix alteri
ſuperpoſitus eſt: ſuper quem & murum caminus ſtatutus eſt. Focus foueam
habet
bratus, & in
ipſa ſit. Teſta autem, quæ fictilis eſt, repletur puluere, qui
portionibus oſſium in puluerem
quo plumbum ab auro uel argento ſeparatur: alij ad cinerem admiſcent late
rem
poſitus
terete, longo pedem, lato palmum & digitum: ex quo extant dentes nume
ro ſex, craſſi
ferè digito. Hi ſex dentes
teres æque altus ac cæteri, ſed craſſus Pilum uerò paulatim ab
inferiore parte ſurſum uerſus fit anguſtius, ut ultima manubrij pars teres ſit,
craſſa tres digitos. Quidam utuntur terete pilo quod dentibus caret.
P
ratæ & aſſeribus impoſitæ
Deinde iterum paucus puluis madefactus inijcitur in teſtam, &
qui labor iteratur uſque dum teſta tota tali puluere fuerit
giſter excindit cultello utrinque acuto, & utrinque directo ſurſum uerſus acto,
ut media pars caua ſit, lata palmum & digitum: quæ modò recta eſt, modò
curuata. Ipſe uerò cultellus latus ſit
gus palmos duos, quæ manubria ad altitudinem palmi careant acie, uel in li
gneis manubrijs includantur. Magiſter autem una manu cultellum prehen
dens teſtæ puluerem excindit, ut circumcirca craſſus maneat tres digitos:
ei puluerem oſſium ſiccum cribro ſuperinijcit: cuius fundum ſetis admo
anguſte collo catis eſt contextum. Poſtea globo ex ligno duriſſimo facto, et
craſſo ſex digitos, iniecto teſtam utraque manu
lidam efficit: Teſtæ autem diuerſæ ſunt
capacitatis: earum enim præparatarum aliæ capiunt argenti libras plus mi
nus quindecim, aliæ uiginti, partim triginta,
quaginta. Sed quæque teſta ſic præparata in ſole ſiccatur, uel in loco calido et
tecto repoſita. Quanto autem fuerit ſiccior & antiquior, tanto eſt melior: o
mnes uerò, cùm argentum perpurgandum eſt, prunis iniectis calefiunt. Alij
loco teſtæ utuntur circulo ferreo, ſed utilior eſt teſta. Nam ſi puluis uitium
fecerit, argentum in illa remanet, ex hoc fundi experte dilabitur. Teſta præ
terea in focum facilius quàm circulus imponi poteſt, & minus multi pulue
ris indiget: attamen, ne teſta dilabi poſſit, & argentum damnum facere, qui
dam recte eam circulo ferreo cingunt.
C
A. C
uus cui item lignea manubria
nubrijs carens
quam magiſter cum perpurgat argentum, demittit, ne calor i
gnis oculos lædat
argentum iam liquatum perpurgandum est
pars penetrat in circulum alterius ferramenti in fornacis muro
incluſi
Purgator autem in promptu habet cratem ferream, cui panes argenteos
ſuperimponit, eosque prunis ſubiectis calefacit, ut facilius frangi poſſint. Ha
bet item ſellam orichalceam, latam & longam palmos duos, & digitos du
os, ac in eius medio cauam: eam imponit trunco ex oſtrya facto, atque panes
argenteos in ipſa locatos ancipiti malleo percutit, & in partes diuidit: qui
malleus longus eſt pedem & digitos duos, latus palmum. Alij uſurpant tan
tummodo truncum ligneum in medio cauatum. Panum uerò fragmenta ad
huc calida forcipe prehenſa in alueum, foraminum plenum, inijcit, eisque
aquam affundit, ut refrigerata in teſtam ſcite imponere poſſit. Imponit ue
rò ea, ut erecta ſtent, emineantque ex teſta interdum ad duorum
titudinem. Inter ipſa uerò, ne unum in aliud incidat, carbunculos collocat:
deinde inijcit in
textosIs duplicatus longus eſt pedes quatuor & pal
mos duos, poſteriore parte latus pedes duos, & Cætera ſimi
lia ſunt ei, deſcripſi.
Eius follis naris ſita eſt in fiſtula ænea, lon
ga
di
in mediam teſtam ſiue argentum Id efferueſcens depri
mit paruo trunco ad ferrei Liqueſcit uerò argentum cùm ſuerit circiter
horam in teſta coctum: quo liquato carbones
ei ſuperponit duo ligna abiegna longa pedem & palmos tres, lata palmum
& digitos duos, craſſa ſuperiore parte palmum, inferiore ad tres digitos. In
feriores autem partes coniungit: in quæ ligna rurſus conijcit carbones: nam
acri igni ſemper ipſi opus eſt ad purgandum argentum. Purgatur uerò ho
ris duabus uel tribus, prout fuerit purum uel impurum: hoc globulis æreis
aut plumbeis in teſtam ſimul iniectis efficit purius. Vt autem, dum
purgat, tantum ignis calorem ſuſtinere poſſit, forem ferream, longam pedes
tres, altam pedem, & palmos tres demittit. Hæc utrinque incluſa eſt in bracte
is ferreis: quam cùm operam in hac re conſumpſerit, batillo ferreo rurſus at
tollit, ut eius cultellus in
apertam teneat. Sed cùm argentum iam fere fuerit purgatum, quam conie
cturam de eo facit ex temporis ſpacio, tunc in ipſum infigit contum
reum: qui aciem habet chalybeatam & teres eſt, atque longus pedes tres & di
midium, craſſus digitum. Bracteam autem argenteam adhærentem ad con
tum orichalco impoſitam malleo decutit: ac ex eius colore conijcit an argen
tum ſatis purgatum ſit necne. Si fuerit perpurgatum, albiſſimum eſt, & eius
bes, drachma excepta, purus exiſtit. Quidam uerò argentum hauriunt fer
rei inſtrumenti cauo: ſed cuiuſque beſſis argenti ſicilicus comburitur:
etiam, cùm ualde fuerit impurum, drachmæ tres uel ſemuncia. At purgator
ignem gubernat, & argentum liquidum
go pedes nouem, craſſo digitum, priore parte primò ad latus dextrum cur
uato, deinde recuruato, ut efficiatur circulus, cuius caua pars ad palmum la
ta ſit. Alij utuntur
extat. Quin idem ferreum habet inſtrumentum ſiue forcipem uulſellæ figu
ra, quo carbones prehendit, & ipſo manu compreſſo eos ponit ac reponit:
id longum eſt pedes duos,
C
teus
A
mentum affixus
F
quens pictura continet:
ſus uerſus extat
Cùm autem argentum uidetur ipſi eſſe perpurgatum, tunc batillo carbo
nes ex teſta amouet: paulo pòſt aquam haurit cochleari æneo, cui manubri
um ligneum eſt, longum pedes quatuor: quodque ex altera parte in fundi &
marginis medio habet paruum foramen, per quod ferè canabis ſemen pene
trat. Hoc cochleare ter replet aqua, ter ea per foramen tota effluens in argen
tum, paulatim ipſum reſtinguit: ſi enim repente aquam multam in id infun
deret, diſſiliret atque læderet aſtantes. Deinde artifici ferreus eſt contus cuſpi
datus, longus pedes tres: cui manubrium ligneum totidem pedes longum:
hunc contum in teſtam infigit, ut eam Idem efficit conto ferreo
uncinato, lato digitos duos, alto palmum: cuius pars ferrea item longa eſt
tres pedes, lignea, ſiue manubrium, totidem. Tum teſtam ex foco
tillo uel furca ſubuertit: quo modo argentum dimidiati globi figura in
cadit: quod batillo rurſus ſublatum inijcit in uas, in quo ineſt aqua: ubi ad
huc magnum ſonitum reddit, uel panem
ponit, Mox
refrigeratum rurſus ex uaſe, exprimens trunco, ex oſtrya fracto ſuperponit,
& malleo percutit, ut, ſi puluis in teſtam iniectus, ad ipſum adhæſerit, de eo
decidat. Purgat etiam argentum eodem inſtrumento, in uas aquæ
poſito
laborem percutiendi & purgandi iterat, uſque dum omnino fuerit Po
Tripus altus eſt palmum & digitos
duos, latus ſeſquidigitum, cuius caua pars eſt lata palmos duos: tum ſubijcit
tripodi uel crati prunas, ut Po
ſtremò præfectus rebus regis, uel principis, uel dominorum ipſum argen
tum imponit trunco, & cælo excindit duas particulas, unam inferiore par
te, alteram ſuperiore: quas igni experitur, ut certe ſcire poſſit utrum
perpurgatum ſit necne, & quo precio mercatoribus uendi debeat: mox ſi
gillum regis uel principis, uel dominorum in id imprimit, & prope ipſum
ponderis numerum.
I
cuſpidatus
impoſitus
M
K. A
ter truncus
Sunt qui argentum in teſta, ſub tegula ferrea uel fictili collocata, perpur
gant: ijs item fornax eſt: in cuius foco locant
menta, eique
nes ſuperinij ciunt: ponticulo titiones ardentes, ut For
naci eſt foris ferrea luto, qua ſpectatignem, obducta, ne ei noceat: ea clauſa
ignis ardorem
inſpicere, & interdum ignem flatu follis excitare poſſint: qui quanquam tar
dius quàm cæteri
ti accipiat. Lenis enim ignis particulam eius minorem, quam acris ille perpe
tuo follis flatu excitatus conſumit: ijdem recte panem
magnitudinem difficulter aſportari poteſt, cùm tegula fuerit ſublata, ipſe
adhuc caleat, cuneo uel ſecuri, in eo impreſſa, ſecant in duas uel tres partes:
nam qui refrigeratun: diſſecant, non raro minutas aliquot particulas diſſi
lientes perdunt.
T
teres
S
P
De re Metallica Libri X. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER VNDECIMVS.
Dixi de modo, quo aurum ab argento ſecernitur,
quo
duo illa precioſa metalla perpurgantur:
de ratione, qua argentum ab ære, qua idem à ferro
ſeparari debeat. Officina autem, ſiue
ceſſarium ad opportunitatem, & uſum eorum, qui Primò qua
tuor muri longi ducantur: quorum primus, qui ad
tuor: ſed ſecundus ubi longus fuerit pedes centum quinquaginta unum de
ſinat, & quaſi interciſus poſt pedes quatuor & uiginti rurſus uſque eo duca
tur, dum primi longitudinem exæquet. Tertius autem longus ſit pedes cen
tum & uiginti: qui ex pede aliorum murorum ſeptimo ex ſexageſimo uſque
ad centeſimum octogeſimum ſextum pertineat. Quarti uerò longitudo ſit
pedum centum quinquaginta unius. At cuiuſque muri, ut etiam duorum reli
quorum & tranſuerſorum, de quibus poſthac dicam, altitudo ſit pedum de
cem, craſſitudo duorum & totidem palmorum. Solus tamen ſecundus mu
rus longus propter fornaces, ad eum conſtruendas, altus ſit pedes quinde
cim: uerùm primus murus longus à ſecundo diſtet pedibus quindecim, &
totidem pedibus tertius à quarto: ſed ſecundus à tertio pedibus nouem &
triginta. Deinde muri tranſuerſi ducantur: quorum primus à capite primi
muri longi ad caput ſecundi muri longi perducatur: ſecundus uerò à capite
ſecundi muri longi ad caput quarti: nam tertius murus longus eo non perti
net. Tum ex capite tertij muri longi
ri longi pedem ſeptimum & ſexageſimum: alter ad
quarti muri longi: ſed à quarto muro tranſuerſo ad decem pedes uerſus ſe
cundum murum tranſuerſum, ex quarto muro longo ducatur quintus mu
rus tranſuerſus longus pedes uiginti. Ac uerò etiam ex eodem quarto mu
ro longo, qua diſtat ab altera parte quarti muri tranſuerſi pedibus triginta
ducatur ſextus murus tranſuerſus uſque ad tergum tertij muri longi. Septi
mus uerò murus tranſuerſus à ſecundo capite ſecundi muri longi, ubi pri
mò deſinit, perducatur ad tertium murum
ad inferius quarti muri longi caput: deinde à ſeptimo muro tranſuerſo, qua
diſtat à ſecundo muro longo pedibus decem & nouem perducatur quin
tus murus longus: cuius longitudo ſit pedum centum & nouem: ex quo ad
pedes quatuor & uiginti ducatur nonus murus tranſuerſus ad tertium ca
put ſecundi muri longi: & ex eiuſdem quinti muri longi capite inferiore du
catur decimus murus tranſuerſus ad poſtremum caput ſecundi muri longi: Poſtremò ab hoc
quinto muro longo uerſus tertium murum longum ad pedes quinque, item
ex ſeptimo muro tranſuerſo ducatur ſextus murus longus: cuius longitudo
ſit quinque & triginta
uerſus
ad quintum murum longum: at ſpacium, quod eſt inter ſeptimum murum
tranſuerſum & duodecimum, diuidat in æquales partes decimus quartus
murus tranſuerſus.
M
di poſterior pars
S
cundus
N. S
V
D
Atque ſic ſe habeat
fornices, oſtia, foramina quamuis in initio, cùm muri
parietibus quibuſdam & tectis dicam. Primò ſuper ſecundum murum lon
gum ſtatuatur paries omnino ſimilis ei, cuius ſtructuram libro nono expli
caui, cùm deſcriberem officinam, in cuius fornacibus uenæ auri, argenti, æ
ris excoquuntur: ex hoc pariete tectum, quod
primum murum
les, machinas eos comprimentes, organa eoſdem diducentia: deinde in me
dio ſpacio, quod eſt inter
tis ſaxis erigatur tignum altum pedes octo, craſſum & latum duos: quod di
ſtet à ſecundo muro longo pedibus tredecim. In hoc tigno ſtatuto & ſecun
do muro tranſuerſo, qui ea parte habeat foramen quadratum, altum &
pedes duos, locetur trabs longa pedes quatuor & triginta atque palmum. Al
tera quoque trabs eiuſdem longitudinis, latitudinis, craſſitudinis collocetur
in eodem tigno ſtatuto, & tertio muro tranſuerſo. Earum uerò duarum tra
bium capita, quà coeunt, fibulis ferreis copulentur. Simili modo à tigno ſta
tuto uerſus murum quartum ad decem pedes alterum tignum erigatur, &
duæ trabes ipſi ac muris imponantur: quæ ſimillimæ ſint iam dictis. In his
duabus trabibus & quarto muro longo locentur trabes numero decem &
ſeptem, longæ pedes tres & quadraginta, atque palmos tres, latæ pedem, craſ
ſæ palmos tres: quarum prima ſuperponatur ſecundo muro tranſuerſo, ulti
ma continenter ad tertium & quartum murum tranſuerſum, cæteræ in me
dio eorum ſpacio. Diſtet autem una ab altera pedibus tribus.
In
mis, quæ ſunt in capitibus, quæ ſpectant ſecundum murum longum, inclu
dantur capita totidem tignorum obliquè erectorum in aduerſa illa, quæ re
cta ſuper ſecundum murum longum ſtatuta ſunt: fiatque hoc modo alter ca
mini paries obliquus, aſſimilis ei, quem nono libro deſcripſi. Ne uerò hic i
cidar in parietem rectum, cauetur bacillis ferreis, ſed raris: &
rea quod quatuor camini latericij, qui in hoc ſpacio conſtruentur, cum par
um ſuſtineant: retro ad pedes duodecim itenim in formis trabium, in dua
bus illis & quarto muro longo collocatarum, includantur capita totidem ti
gnorum obliquè erectorum in alia totidem tigna item obliquè erecta, quo
rum capita inferiora quoque includantur in formis
ro longo collocatæ ſunt. Illorum uerò tignorum obliquorum capita ſuperi
ora cum horum capitibus ſuperioribus coniungantur. Sed cùm tigna obli
qua primi ordinis à tignis ſecundi ordinis abſint pedes duodecim, ut cana
lis in medio ſpacio bene locari poſſit, inter bina quæque denuo bina obliquè
erigantur: quorum capita inferiora etiam includantur in formis trabium, in
duabus illis trabibus et quarto muro longo collocatarum: diſtentque inter ſe
cubito. Superius uerò caput alterius longi pedes quindecim
gum tigni primi ordinis alterius, longi pedes decem & octo, in
ſecundi ordinis, quod abeſt longius. Eiuſmodi
tales ſint ſubſtructiones: ſuper
& quarto muro longo collo catam ſtatuatur tignum rectum: quod etiam i
pſum, ut ſatis habeat firmitatis, fulciatur obliquo tigno. His rectis impona
tur trabs longa, in quam incumbant unius ordinis media tigna obliqua. Si
gam, quæ alijs rectis imponatur. Ab unaquaque præterea trabe, in duabus il
lis & quarto muro longo collocata, ſurſum uerſus ad duos pedes ponatur
tignum tranſuerſum: quod ex medio tigno obliquo primi ordinis ad medi
um tignum obliquum ſecundi ordinis pertineat: quibus tignis tranſuerſis
imponatur canalis ex una arbore cauatus:
dinis tergo tignum,
caput inferius ſuſtineat tigillum longum duos pedes. Id uerò inſiſtat in eo
dem tigno medio primi ordinis: ſimiliter à cuiuſque tigni medij ſecundi ordi
nis tergo tignum ferè pertingat ad canalem, ſed
item caput inferius ſuſtineat tigillum, quod inſiſtat in eodem tigno medio
ſecundi ordinis: itaque ſuprema parte ad primi & ſecundi ordinis principalia
tigna obliqua affigantur aſſerculi longi, ad quos appendantur tegulæ cocti
les: media, ad primi & ſecundi ordinis media tigna: infima, ad tigna, quæ à
tergo cuiuſque tigni medij primi & ſecundi ordinis fere pertingunt ad cana
lem: attamen ad aſſerculos, ad hæc tigna affixos, inferiores affigantur ſcan
dulæ abiegnæ in canalem penetrantes: minus enim imber maximus, uel nix
liquefacta permanat in domicilium. At interiores ſubſtructiones, quæ ſuſti
neant obliqua tigna ſecundi ordinis, & aduerſa tertij, quod inſolentes non
ſint, non neceſſe habeo explicare. In hac autem domicilij parte ad
murum longum ſint fornaces, in quibus panes ærei fathiſcentes iam torre fa
cti
ærei: reliquum ſpacium occupent aliæ duæ fornaces: una, in qua
rei panes integri: altera, in qua ignis calore
à ianua eſt ad fornaces. Tum in medio tertij & quinti muri tranſuerſi ſpacio
ſimiliter duo tigna ſubſtratis ſaxis erigantur: quorum utrunque ſit altum pe
des octo, latum & craſſum duos. Alterum à ſecundo muro longo diſtet pe
dibus tredecim, alterum totidem à tertio muro longo. Ipſa uero inter ſe di
ſtent pedibus item tredecim: his duobus tignis & tertio muro tranſuerſo ſu
perponantur duæ trabes longæ pedes unum & quadraginta ac palmum, la
tæ & craſſæ pedes duos. Aliæ item duæ trabes eiuſdem longitudinis, latitu
dinis, craſſitudinis
ro tranſuerſo: capita binarum trabium, qua coeunt, fibulis ferreis copulen
tur. In eis autem trabibus rurſus collocentur trabes una & uiginti, longæ pe
des tredecim, latæ pedem, craſſæ palmos tres: quarum prima locetur in ter
tio muro tranſuerſo, ultima in ſeptimo muro tranſuerſo, reliquæ in medio
eorum ſpacio: diſtetque una ab altera pedibus tribus. In
ctant ſecundum murum longum includantur capita totidem tignorum ob
liquè erectorum in aduerſa, quæ recta ſuper ſecundum murum
ſtatuta: fiatque hoc modo alter camini paries obliquus. At qua ſpectant terti
um murum longum in earundem trabium formis includantur capita toti
dem tignorum obliquè erectorum, in aduerſa tertij parietis obliqui tigna:
fiatque hoc modo alter alterius camini paries obliquus. Ne uerò hic incidat
in
bacillis ferreis, ex nonnullis tignis ad eis oppoſita pertinentibus: partim ti
retro ſunt, V
traque tigna obliqua cingantur laminis ferreis, latis digitos tres, craſſis ſemi
digitum, quæ complexu ſuo contineant capita tignorum, de quibus iam di
xi: quæ copulationes ut firmæ ſint: in cuiuſque capitis tignorum foramine in
figatur clauus ferreus utrinque per laminam penetrans. Quia enim pondus
ponderi renititur, tigna utrinque oblique erecta, in oppoſita incidere
ſunt. Sed trabes & tigna media, quæ canales & tectum ſuſtinere debent, o
mnino ſe habeant, ut ſupra dicta, niſi quod media obliqua ſecundi ordinis
non ſint longiora medijs primi ordinis: & quod tigna, quæ à tergo cuiuſque
medij tigni obliqui,
giora tignis, quæ à tergo cuiuſque medij tigni obliqui primi ordinis pertin
gent ferè ad canalem. In hac domicilij parte ad
fornaces, in quibus æs cum plumbo miſcetur, & recrementa recoquuntur.
Ad tertium uerò murum longum fornaces, in quibus
ab ære ſecernuntur. Medium ſpacium occupent duæ machinæ, quarum al
tera panes ærei de catino leuati in terra reponuntur: altera de terra in ſecun
da fornace. In tertio præterea & quarto muro longo collocentur trabes
una & uiginti, longæ pedes decem & octo, ac palmos tres: in
quæ à tergo tertij muri longi ſunt ad duos pedes, includantur capita
tignorum oblique erectorum, in aduerſa tigna obliqua alterius obliqui pa
rietis ſecundi camini: fiatque iſto modo tertius paries obliquus, alijs prorſus
aſſimilis. Totidem quoque tignorum capita includantur in formis
trabium, qua collocatæ ſunt in quarto muro longo: quæ tigna
lique erecta incumbant in terga proximorum, &
tum conſtet è tegulis coctilibus, & ſubſtructiones habeant uſitatas. In hac
parte domicilij ſint duo conclauia: in quorum priore concluduntur panes
ærei, in altero plumbei. Deinde in medio noni muri tranſuerſi & decimi ſpa
cio, quod ad latera habet ſecundum & quintum murum longum, ſubſtratis
ſaxis iterum erigatur tignum altum pedes duodecim, latum & craſſum du
os: id diſtet à ſecundo muro longo pedes tredecim, à quinto muro longo,
ſex. Ei tigno ſtatuto & nono muro tranſuerſo ſuperponatur trabs longa pe
des tres & triginta, atque palmos tres, lata & craſſa palmos duos. Altera q̊que
trabs eiuſdem longitudinis, latitudinis, craſſitudinis eidem tigno ſtatuto, et
decimo muro tranſuerſo ſuperponatur:
coeunt, fibulis ferreis In his trabibus & quinto muro longo col
locentur trabes numero decem, longa pedes octo, et palmos tres:
ma locetur in nono muro tranſuerſo, ultima in decimo, reliquæ in medio e
orum ſpacio. Alia ab alia abſit pedes tres: in ipſarum formis, quà ſpectant ſe
cundum murum longum, etiam includantur capita totidem tignorum ob
liquorum erectorum in aduerſa, quæ ſuper ſecundum murum longum re
cta ſunt ſtatuta: fiatque rurſus hoc modo camini paries obliquus, cæteris o
mnino ſimilis: qui ſuprema parte, qua fumus eluctatur, à recto diſtet pedi
bus duobus. Totidem quoque tignorum capita includantur in earum trabi
um formis, qua collocatæ ſunt in quinto muro longo: quæ etiam oblique
bus In hac domicilij parte ad
ces, in quibus plumbum ab argento ſeparatur: atque machinæ, quibus
opercula de catinis leuantur: quinetiam domicilij pars, quæ eſt inter
panes ærei franguntur: & quatuor pila, quibus cadmiæ, quæ decutiuntur è
parietibus fornacum, ſubiectæ franguntur &
per quos panes ærei fathiſcentes ſtatuti torre fiunt,
etiam ea quæ eſt inter
cimum tertium
us. Quæ domicilij pars diſtribuatur in duas partes: in quarum priore ſtatua
tur fornacula, in qua artifex experiatur metalla, &
torum
tini Sed extra
ſtium
liquefactis fiant minores, ut facilius appendi poſſint. Tam enim plumbeæ
maſſæ quàm ærei panes debent primò præparari, ut appendi, & certo pon
dere in fornacibus coqui & commiſceri poſſint. Sed focus, ut inde ordiar, in
quo liquandæ ſunt maſſæ plumbeæ, longus ſit pedes ſex, latus quinque, ab
utroque latere, munito ſaxis in terra partim defoſſis, ſed altioribus quàm fo
cus palmo, & interius luto oblitis, uerſus mediam & priorem partem decli
uis, ut plumbum Poſteriore ei
us parte murus exiſtat, qui murum quartum longum muniat contra uim i
gnis. Is, ex lateribus & luto factus, altus ſit pedes quatuor, craſſus palmos
tres, in ferius latus pedes quinque, ſuperius tres & palmos duos. Etenim pau
latim fiat anguſtior: cui parti ſuperiori ſeptem lateres imponantur: quorum
medij recta Ante fo
cum ſit catinus: cuius fouea lata pedem & palmos tres, alta pedem, ſenſim fi
at anguſtior. Itaque cùm maſſæ plumbeæ ſunt liquandæ, tunc operarius pri
mò ligna ſic imponat in focum, ut eorum caput alterum ſpectet murum, alte
rum catinum. Deinde, ab alijs operarijs adiutus, maſſam trudibus in uehicu
lum promoueat, & ad gruem trahat. Vehiculum
qui coagmentati ſunt lati pedes duos & dimidium, longi quinque: id habeat
duos axiculos ferreos:
mos duos, craſſi totidem digitos. Habeat temonem, & in eo incluſum
quo pertrahatur ad gruem: qui prorſus ſimilis eſt eis, qui in
parte ſunt, niſi quod roſtrum tam longum Forceps, cuius chelæ
duos. Eius utraque chela uncinata malleo percuſſa, maſſæ impingatur & infi
gatur: utrunque manubrium ſuperiore parte ſit recuruum, alterum dextram
uerſus, alterum ſiniſtram: in quorum utroque infimi duarum
li, tres uerò eis ſint, includantur, ſupremi autem in magno annulo rotundo:
in quo etiam includatur uncus catenæ, à roſtri orbiculo demiſſæ: grus uecti
uerſatus maſſam ſubleuat: roſtro ductus ad focum eam lignis imponit: dein
de aliam atque aliam maſſam operarij aduehant, & ſimili modo in lignis ſoci Etenim maſſæ quæ pendunt circiter
pondia ſimul in ea imponi & liquari ſolent.
ſas conijciat: quæ omnia ueſperi parentur: quare, ſi metuerit pluuias, ea te
cto, quod huc atque illuc portari poteſt, operiat. Id poſteriore parte duos ha
beat pedes, ut pluuiæ, quas excepit, è decliui defluant in aream: ſequenti die
mane prunas batillo in carbones conijciat: quo modo maſſæ plumbeæ car
bonibus ſubinde adiectis liqueſcunt. Plumbum, quàm
ceperit catinus, cochleari ferreo effundat in catillos æreos, qualibus ſecretor
uti ſolet. Quod ſi ſtatim refrigeratum non fuerit, tum
leo cuſpidato, in ipſum infixo, extrahat: cuius mallei pars cuſpidata ſit, lon
ga palmos tres: teres, digitos duos. Sed catillis aquam lutoſam illinire opor
tet, ut ex eis inuerſis, & mallei parte terete, quæ lata eſt, percuſſis panes
bei
per colliquefactos penetret. Alij in ſiniſtram ſumunt lignum inferiore par
te graue, coque catillum percutiunt: dextra uerò mallei aciem in panem plum
beum infigunt, atque ſic ipſum extrahunt. Mox operarius aliud plumbum in
catillos uacuos infundat: idque faciat, donec munus plumbi liquandi perfe
cerit. Cùm autem plumbum liquatur, quiddam ſpumæ argenti ſimile naſci
tur: nec mirum, cùm ea quondam Puteolis ex ſolo plumbo, in ſecundis for
nacibus acri igni cocto, facta ſit, & nunc fieri poſſit. Iſti porrò plumbei pa
nes in conclaue plumbarium inuehantur.
F
rum longum ab iniuria ignis tuetur
plumbeæ
F
M
At panes ærei ciſijs iniecti inuehantur in tertiam officinæ partem, ibique
ſinguli maſſis ſuperpoſiti, & crebris pili præ ferrati ictibus ſellæ impacti Truncus quernus humi locetur longus
pedes quinque, latus et craſſus tres: cuius capſa, in media eius parte priore pa
tens, longa ſit pedes duos & totidem palmos, lata pedes duos, alta palmos
tres & digitos duos: cuius pars extuberans ſupina exiſtat, lata iaceat in trun
co. In eorum medio locetur ſella ænea: cuius pars ſenſim depreſſa & lata pal
mum, ac digitos duos interiecta ſit inter duas maſſas
lata palmum, eiuſdem ſubiecta. Itaque tota ſella ſit lata palmos tres & digitos
duos, longa pedem, craſſa palmos duos. At ſuper truncum utrinque ad latus
capſæ ſtatuatur tignum latum & craſſum cubitum: eorum capita ſuperiora
aliquantum reciſa includantur in formis trabium domicilij: à
uerſus ad pedes quatuor, & digitos duos, duo tigna tranſuerſa continenter
coniungantur: quorum utrunque latum & craſſum ſit palmos tres: eorum ca
pita intrin ſecus reciſa includantur in formis exterioribus tignorum ſtatuto
rum, unaque cum eis terebrentur: in quæ foramina infigantur claui ferrei, pri
ore parte cornuti: quorum alterum cornu ſurſum uerſus ad tignum
adigatur, alterum deorſum: poſteriore uerò parte perforati, ut ferreis paxil
lis latis in foramina infixis, & adactis tigna tranſuerſa coercere poſſint: ea ti
gna in medio habeant foramen quadrangulum, quaqua uerſus
tres & ſemidigitum: in quod pilum præferratum immittatur. Ab his tignis
tranſuerſis ſurſum uerſus ad pedes tres, & palmos duos:
tigna ſint,
quadrangulum ſit, &
Eius ferri, longi pedem & palmum, caput longum & latum ſit palmos du
os, craſſum ſuperius palmum et digitos duos, inferius totidem digitos: nam
paulatim fiat anguſtius. Cauda uerò longa palmos tres, lata et craſſa, quà de
capite oritur, palmos duos: quò longius ab ipſo diſcedet, eò etiam fiat angu
ſtius. Superiore parte includatur in pilo perforata, ut paxillus ferreus infigi
poſſit: tribus laminis ferreis quadrangulis uinciatur: quarum infima latum
palmum ſit inter caput ferri et caput pili: media lata digitos tres deinceps ca
put pili cingat: à quo ſuprema Ab in
fima ferri parte ſurſum uerſus ad pedes duos, &
drangulus, è pilo pedem & palmum extans, craſſus palmos duos: attamen,
te ſurſum uerſus ad palmos tres, pilum in medio habeat foramen
in quod infigatur clauus ferreus, teres, longus pedes duos, latus ſeſquidigi
tum: in cuius poſteriore parte caua incluſum ſit manubrium ligneum
palmos duos & Is clauus in inferiora tigna tranſuerſa incum
bens obſtat, ne ipſum, cùm res hoc non poſtulat, decidat. Axis
lum attollit, utrinque habeat binos dentes: qui inter ſe diſtent palmis duobus
& digitis tribus: qui ex eo extent pedem &
eum penetrantes paxillis adactis firmentur: qui lati & craſſi ſint palmum ac
digitos duos: quorum capita
lata, utrinque pedem demiſſa, clauis ferreis ad ea affixa: quæ capita habeant fo
ramina rotunda: in quæ includatur axiculus ferreus per axiculum
netrans. Illi ab altera parte caput ſit latum, ab altera foramen, in quod infiga
Ænea præterea fi
ſtula ſit longa palmos duos, lata unum: per cuius foramen rotundum latum
digitos duos, ferreus axiculus penetret in ea incluſus. Nec æneus ſolum uol
uatur circa ferreum, ſed ipſe quoque ferreus uerſetur. Itaque cùm axis uoluitur,
axiculi ænei uiciſſim leuant dentem pili. Quoniam uerò axiculis ferreis &
æneis ex dentibus extractis, hic pili dens non attollitur, alterius organi pila
ſine hoc ſubleuantur. Porrò unum idemque tympanum, quod circa axem ro
tæ eſt, cuique fuſi ſunt, & huius axis tympanum dentatum moueat, & alteri
us, qui tigilla follium ſequentis quartæ domicilij partis deprimit: ſed
rioNam tympanum axis, qui pila attollit, uerſus ſeptentrionem cir
cumagit: eius, qui tigilla follium deprimit, uerſus meridiem.
T
E
plumbeæ
A
Sed panes qui craſſiores ſunt, quàm ut ictibus pili præferrati cito frangi
poſſint, quales potiſſimum ſunt hi, qui in infimo catini loco reſederunt, in
uehantur in primam officinæ partem: atque ibi calefiant in fornace, quæ à ſe
cundo muro longo diſter pedibus octo & uiginti: à ſecundo tranſuerſo du
res, extruantur. Poſterior altus exiſtat pedes tres & palmum: quæ altitudo
etiam ſit his, qui ſunt à lateribus. Eorum tamen uterque priore parte, qua pa
tet fornax, decliuis, altus ſit
uerò craſſi pedem & palmum: ſuper hos parietes, ne ipſi minus craſſi, nimis
graue onus impoſitum ferre non poſſint, ſtatuantur quatuor tigna, lutoque
oblinantur. Ea ſuſtineant caminum aſſurgentem, & per tectum
cuius camini non modo cratibus, ſed etiam tignis lutum craſſum illinatur.
Focus autem fornacis quaquauerſus ſit longus pedes ſex, lateribus ſtratus,
decliuis. Panes ærei in hac fornace collocati calefiant hoc modo: in
primo continenter ponantur, tantummodo lapillis oui magnitudine inter
poſitis, ut ignis calor in medium inter eos ſpacium penetrare poſſit: quineti
ain qui in infimo catini loco reſederunt, in dimidium laterem eadem de cau
ſa impoſiti exaltentur. Ne uerò ultimi, qui ſunt ad oſtium fornacis, cadant,
ad eos laminæ ferreæ, uel panes ærei, cùm æs rurſus perficitur, ex catino pri
mum extracti apponantur: atque ad hos panes ærei fathiſcentes, aut ſaxa. De
inde in panes inijciantur carbones: tum prunæ. Primò autem panes
à leni igni: mox ad eos adijciantur plures carbones: interdum altitudine do
drantis. Acriori certe igni nobis opus eſt ad duros æreos panes calefacien
dos quàm ad fragiles: panibus ſatis calefactis, quod ſpacio horarum ferè du
arum fieri ſolet, ex oſtio fornacis remoueantur laminæ ferreæ, et panes ærei
fathiſcentes uel ſaxa. Deinde panes calefacti ordine extrahantur raſtro bi
denti, quali is, qui panes fathiſcentes torrefacit, utitur. Tum primus pani fa
thiſcenti ſuperponatur: & malleis à duobus operarijs percutiatur donec diſ
ſiliat. Quo uerò quiſque panis magis calet, hoc frangitur citius: quo minus,
hoc tardius: nam ærei uaſis inſtar huc & illuc flectitur. Primò pane fracto ſe
cundus in eius
ſus diſſiliat: ſimili modo reliqui panes ex ordine frangantur. Verùm mallei
ſint longi palmos tres, lati unum, utrinque acuti:
tres pedes longa: fragmenta ærea, ſiue panes frigidi pilo fuerint fracti, ſiue
calefacti malleis, in conclaue ærarium inuehantur.
P
ſtatuta
ferreæ
At præſes oſſicinæ æs ſecundum diuerſas argenti portiones, quæ in eius
centumpondio inſunt, cum plumbo temperet, ſine quo argentum ab ære ſe
parari non poteſt. Si mediocris argenti portio inerit in ære, id quadrifariam
temperet. Etenim ſi in tribus quartis
libra, uel ſelibra & ſicilicus, uel ſelibra & ſemuncia, uel ſelibra & ſemuncia et
ſicilicus non fuerint, tum diuitis plumbi, hoc eſt eius, à quo
tum ſeparatum ſit, dimidium centumpondium, uel totum, uel
dium
ponderibus: quæ prima
rati, uel ſpumæ
panis
ex ſpumæ argenti libris
modo
pauperati adijciat. Sed quia quatuor iſtiuſmodi panes ſimul collocantur in
fornace, in qua argentum cum plumbo
bus erunt æris tria, plumbi octo centumpondia. Sed plumbum cùm fuerit
ab ære ſecretum, pendat ſex centumpondia: in quorum ſingulis argenti qua
drans & ſere ſicilicus inſit. Eiuſdem uerò argenti ſeptunx, remaneat in æreis
panibus fathiſcentibus, & in ea æris ac plumbi miſtura, quam noſtri ſpi
nas, non tam quod non careat aculeis, quam quod uilis, nominant. Sin au
& ſemuncia, uel bes, tum plumbum diues tantum addat, ut æris & plumbi
miſturæ alterum ex iam dictis argenti ponderibus inſit: quæ ſecunda tem
peratura eſt: ad quam rurſus adijciat
argenti pondus, ut ex miſtura
pondia, & quartam centumpondij
tuor iſtius generis panibus inerunt æris tria, plumbi
Plumbum, quod ex illis panibus deſtillat, centumpondia ſeptem pendat: in
quorum ſingulis argenti quadrans, & paulo plus quam ſicilicus inſint: fere
ſeptunx, remaneat in panibus fathiſcentibus & ſpinis: liceat nobis uetus no
men, nouæ rei impoſitum, terere. Si uerò in tribus quartis centumpondij
æris partibus argenti dodrans, aut dodrans & ſemuncia
bum diues tam graue addat, ut æris & plumbi miſtura
argenti ponderibus in ſe contineat: quæ tertia temperatura eſt: ad quam ad
ijciat tantum plumbi depauperati, uel ſpumæ argenti pondus, ut panis, ex
his omnibus conflatus, duo plumbi centumpondia, & tres quartas centum
pondij partes in ſe contineat: quo modo in quatuor id genus panibus æris
tria, plumbi undecim centumpondia inerunt.
nace recocti ſtillant, centumpondia ferme nouem pendat: in quorum ſingu
lis argenti quadrans & plus quàm ſicilicus inſint: ſeptunx in panibus fathi
ſcentibus & ſpinis reliquus ſit. Si denique in tribus quartis centumpondij
æris partibus argenti dextans, aut dextans & ſemuncia non inſunt, tum tan
tam diuitis plumbi portionem addat, ut æris & plumbi miſtura alterum ex
iam dictis argenti ponderibus in ſe contineat: quæ quarta temperatura eſt:
ad quam adijciat tantum plumbi depauperati uel ſpumæ argenti pondus,
ut panis inde factus tria plumbi centumpondia in ſe contineat: quo modo
in quatuor iſtius generis panibus æris tria, plumbi duodecim centumpon
dia inerunt. Plumbum, quod inde manat, centumpondia ferè
in quorum ſingulis argenti quadrans, & plus quàm ſemuncia inſunt, aut ſe
ptunx: in panibus fathiſcentibus, & ſpinis, bes, uel ſeptunx & ſemuncia reſi
deant. In ſecunda
ginta, latum nouem & triginta, ad ſecundum murum longum ſint fornaces
quatuor, in quibus æs cum plumbo coctum permiſcebitur: et ſex, in quibus
recrementa recoquentur: harum pars caua lata ſit pedem & palmos tres, lon
ga pedes duos & digitos tres: illarum lata pedem & palmum, longa pedem
& palmos tres ac digitum. Parietibus ſit altitudo fornacum, in quibus auri
uel argenti uenæ excoquuntur. Cùm
tignis ſtatutis diuidatur, prior habeat primo loco duas fornaces, in quibus
recrementa recoquentur: ſecundo duas, in quibus æs cum plumbo miſcebi
tur, tertio unam, in qua recrementa recoquentur. Poſterior uerò primò lo
co unam, in qua recrementa recoquentur: ſecundo duas, in quibus æs cum
plumbo
quæque ab alia diſtet pedibus ſex. Primæ dextrum latus occupet pedes tres,
& palinos duos: ultimæ ſiniſtrum pedes ſeptem. Binæ fornaces habeant
mune
um, itemque decima: cuique fornacum ſit ſuus fornix in muri tergo: ſua à fron
& ſub eo latens humoris receptaculum: ex quo canalis ſtructilis per muri,
ad quem eſt fornax, tergum dextrorſum penetrans halitus expiret, ſuus de
nique catinus æreus ad dextrum frontis latus, in quem ex altero catino æs
plumbo miſtum fundatur, ut panes æque graues confici poſſint. Hic cati
nus æreus ſit craſſus
Poſt uerò ſecundum murum longum ſint follium paria decem, duæ machi
næ eos
modi eſſe debeant, ex nono libro poteſt intelligi. Excoctor
æs cum plumbo in fornacem, excalfactam primò maiora æris fragmenta, in
manus ſumpta, inijciat: deinde
ta. Cùm uerò æs liquatum cœperit ex ore fornacis defluere in catinum,
in eandem inijciat ſpumam argenti, ac, ne ex fornace pars eius euolet, carbo
nes ſuperinijciat: poſtremò plumbum. Sed quamprimum æs & plumbum,
ex quibus miſtis panis poteſt confici, in fornacem coniecerit, rurſus inijciat
alueum carbonum, & mox æris fragmenta, ex quibus ſecundus panis con
flari poterit, cis ſuperinijciat: mox æs & plumbum, quæ influxerunt in cati
num, rutro purget à recremento. Rutrum autem tale eſt aſſerculus, in quo
contus ferreus eſt infixus: aſſerculus ex alno uel ſalice factus, longus eſt di
gitos decem, latus ſex, craſſus Contus uerò longus pedes tres:
ſed eius manubrium ligneum in eo incluſum, longum eſt pedes duos & di
midium. Dum autem miſturam purgat & cochleari effundit in catinum æ
reum, interea æris Quod
ubi cœperit defluere, rurſus ſpumam argenti inijciat, & carbonibus ſuper
iniectis ſtatim plumbum: quem laborem iteret, uſque dum panes triginta
fecerit
ſumetSi panes plures quàm triginta conflauerit, cùm extraordinarios tri
ginta
plumbi miſturam in catinum æreum infuderit, aquam ſuperiori catini parti
paulatim affundat: deinde ligno fiſſo & hiante
tem rectam in panem adhuc Vncus ipſe craſſus ſit ſeſqui
digitum, eius recta pars longa palmos duos, lata & craſſa digitos duos: po
ſtea etiam pani aquam ſuperfundat: quo refrigerato includat uncum cate
næ ab orbiculo linguæ gruis demiſſæ, in annulo ferreo: cuius pars caua ſit
lata ſex digitos, ipſe craſſus fere ſeſquidigitum: atque eundem annulum in un
co, cuius pars recta in panem immiſſa eſt: atque ſic panem de catino
ſuo loco reponat. Æs autem & plumbum, cùm ita recoquuntur, paucum re
crementum exudant, ſpuma argenti multum: quod non cohæret, ſed ſicuti
reliquiæ hordei, ex quo ceruiſia ſit facta, dilabitur. Ad murum & parietem
ei ſuperpoſitum pompholyx in candido cinerea adhæreſcit, ad latera for
nacum ſpodos.
F
cum plumbo miſcetur
D. C
ſum
Atque hoc ſane modo plumbum miſceatur cum ære, in quo mediocris ar
genti portio fuerit. Si uerò magna in eo inerit, utpote libræ duæ, uel duæ &
bes in centumpondio, quod pendat libras centum triginta tres et trientem,
aut centum quadraginta ſex & beſſem,
tumpondium addat plumbi tria centumpondia: in quorum ſingulis ſit ar
genti triens, uel triens et ſemuncia: quo modo tres fiant panes: in quibus æ
ris tria, plumbi nouem centumpondia inerunt. Plumbum, cùm fuerit ab æ
re ſecretum, centumpondia ſeptem pendat: in quorum ſingulis, ſi æris cen
tumpondium duas argenti libras, plumbi trientem in ſe continebat, argen
ti libra & ſextans, ac plus quàm ſemuncia inerunt: in panibus uerò fathiſcen
tibus & ſpinis remanebit triens. Sin autem æris
ti libras & beſſem, plumbi trientem & ſemunciam in ſe continebat, in ſingu
lis panibus argenti ſeſquilibra & ſemuncia, atque plus quam ſicilicus inerunt:
in panibus uerò fathiſcentibus triens & ſemuncia remanebunt. At ſi exi
gua argenti portio in ære fuerit, ea ab ipſo ſecerni utiliter non poteſt, priuſ
quam in alia fornace ita ſit recoctum, ut in eius parte inferiore plus argenti,
minus in ſuperiore remaneat. Ea fornax crudis lateribus concamerata ſimi
lis eſt furno æque ac altera, in qua plumbum ab argento ſeparatur, à nobis
proximo libro deſcripta. Eius catinus codem modo, quo illius ex cinere
ficitur
ramen, ut ligna fagina, quibus ignis alitur, in eam imponi poſſint. Itaque ſiue
in æris centumpondio argenti ſextans & ſemuncia fuerint, ſiue quadrans, ſi
ue quadrans & ſemuncia, eius octo & triginta centumpondia ſimul in hac
fornace
maneat argenti triens & ſemuncia: uerbi cauſa: Si in æris
tumpondio argenti quadrans & ſemuncia fuerint, octo & triginta eiuſdem
centumpondia, quæ ſimul recoqui ſolent, undecim
in ſe continebunt. Quoniam uerò à tanta æris maſſa recocta quindecim cen
tumpondia, quibus de libris argenti quatuor ac triente & ſemuncia reſtant
duæ libræ ac triens, auferuntur, tria & uiginti centumpondia, in quibus in
ſunt argenti libræ octo & dimidia atque quadrans, remanent:
argenti trientem, ſemunciam, drachmam, drachmæ partem tertiam & uiceſi
mam in ſe continet. Atque à tali ære
Vt au
tem magiſter de numero
ab eo abſtractum ponderet: primo enim deriuatur in catinum fornaci ſubie
ctum, & ex eo panes fiunt: atque in ære ſic diuidendo operam & ſpacium ho
rarum quatuordecim conſumit: æs quidem reſiduum, cùm ad ipſum
plumbi pondus, de qua temperatura mox dicam, adiectum fuerit, denuo co
quitur in prima fornace, ac conflantur panes, & ab ære
Abſtractum uerò etiam iterum coquitur in prima fornace: deinde in ſecun
da recoquitur, ut reſiduum rubrum fiat: at tunc abſtractum etiam denuo co
quitur in prima fornace, ac in ſecunda recoquitur, ut inde conficiatur æs cal
darium. Cùm autem æs uel fuluum, uel rubrum, uel
nace recoquitur, cuiusque quadraginta centumpondia in ea
ex ipſis conficiuntur minimùm uiginti, ſummùm quinque & triginta
pondiaQuinetiam panum
dia, & æris fului decem, rubri octo ſimul in hac fornace collocata recoquun
tur, ut inde fiat æs perfectum.
F
inferior
Itaque tale æs reſiduum trifariam miſcetur cum plumbo.
Etenim primò æ
ris quinque centumpondij octauæ, & plumbi
tæ ſumuntur: ex quibus, quia unus conflatur panis, ex æris centumpondijs
duobus & dimidio, atque Quod
ſi in ſingulis æris centumpondijs fuerit argenti triens, in tot æris
dijs
tumpondia quatuor: quorum quodque in ſe
chmam: quæ pondera efficiunt ſeſcuntiam: item plumbi depauperati
centumpondia: in
nibus ex ære & plumbo miſtis argenti libra & ſicilicus, ac drachma: atque ſic
in ſingulis plumbi, poſtquam ab ære fuerit ſecretum, centumpondijs argen
ti uncia & drachma: quam
cum argentum in ſe contineat. Quoniam uerò quinque id genus panes ſimul
in fornace
runque nouem & tres quartæ: in quorum ſingulis argenti uncia & drachma
inſunt, in uniuerſis uerò de uo minus drachmæ quarta: ſpinarum autem re
manent centumpondia tria: in quorum ſingulis argenti tres ſicilici ſunt. At
panum fathiſcentium centumpondia quatuor: quorum ſingula in ſe conti
nent Quod ſi in æris reſidui
Deinde rurſus
ex æris reſidui alijs
dijsQuod ſi in ſingulis æris
dijs
dextans inest: ad quod æs adijciuntur ſtanni pauperis octo
quorum ſingula argenti unciam & drachmam in ſe continent, uniuerſa do
drantem: item plumbi depauperati centumpondia tria: in quorum ſingulis
ineſt drachma: quo modo quatuor id genus panes argenti libram, ſeptun
cem, ſicilicum, drachmam in ſe continent: atque ſic ſingula plumbi, cùm ab æ
re fuerit ſecretum, centumpondia argenti ſeſcunciam & ſicilicum: quam mi
ſturam ſtannum mediocre nominamus. Tum
rtumpondijs duobus & dimidio, ac plumbi centumpondijs undecim con
flantur quatuor panes. Quod ſi in ſingulis æris centumpondijs etiam fuerit
argenti triens, in tot uilioris metalli centumpondijs precioſioris dextans in
eſt: ad quod æs adijciuntur ſtanni mediocris nouem centumpondia:
ſingula argenti ſeſcunciam & ſicilicum in ſe continent: uniuerſa
drantem, ſemunciam, ſicilicum: item ſtanni pauperis centumpondia duo: in
quorum utroque argenti uncia & drachma inſunt: quo modo quatuor id ge
nus panes argenti libras duas &
bi, cùm ab ære fuerit ſecretum, centumpondia argenti ſextantem & ſemun
ciam ac drachmam: quam miſturam ſtannum diues appellamus: id infertur
in ſecundas ſornaces, in quibus plumbum ab argento ſeparatur. Quot rati
onibus æs pro diuerſa argenti portione, quæ in eo ineſt,
tur, utroque in fornace liquefacto, & in catinum defluente, dixi: nunc
modo, quo plumbum unà cum argento rurſus ab ære ſecernatur. Panes pri
mo ſic grue de terra leuati in æneis fornacum laminis collocentur: uncus ca
tenæ à roſtro gruis demiſſæ includatur in annulo forcipis, altera chela
tis
annuli rurſus in tertio, in quo deinceps uncus catenæ. At uncus chelæ mal
leo percuſſus penetret in id ipſum panis foramen, in quod pes unci erat im
miſſus, cùm de catino æreo leuaretur. Altera uerò forcipis chela
ta panem Forceps autem longus ſit
ſeſquipedem, annulus quiſque craſſus ſeſquidigitum, pars eius lata
digitos duos. Tales autem grues, quibus panes ex catinis æreis leuati in ter
ra reponuntur, & ex ea rurſus ſublati collocantur in fornacibus, duo ſint: u
nus in medio ſpacio, quod eſt inter tertium murum tranſuerſum, & duo ti
gna ſtatuta: alter in medio ſpacio, quod eſt inter eadem tigna &
rum tranſuerſum. Vtriuſque axis quadrangulus, latus & craſſus pedes duos,
diſtet à tertio muro longo pedibus decem & octo, à ſecundo decem & no
uem. Vtriuſque loculamento duo tympana ſufficiant: alterum ex fuſis
alterum ſit dentatum: utriuſque roſtrum ex axe extet pedes decem & ſeptem,
atque palmos tres, & totidem digitos. Vtriuſque lingua ſit longa pedes duos,
& totidem palmos, lata pedem & digitos duos, craſſa ab utroque latere pal
mum & digitos duos: qua uerò inter roſtri tigna fertur, lata digitos tres,
craſſa palmum: quinque habeat foramina, in quibus quinque orbiculi orichalFora
mina, in quibus parui uerſentur, longa ſint palmos duos, aliquanto latiora
palmo: quod orbiculi craſſi ſint Qua
tuor foramina ſint prope quatuor linguæ angulos, quintum in medio duo
rum priorum: à fronte tamen abſit duos palmos. Orbiculus cæteris maior,
qui in eo foramine uoluetur, latus ſit palmos tres, craſſus palmum,
caEadem lingua duos ha
beat axiculos: ad eorum
ſteriores duo. Duo promoueantur in uno roſtri tigno: duo in altero: quin
tus, cæteris maior, inter hæc duo tigna. Qui uerò carent gruibus panes in aſ
ſerem triangularem imponunt: ad eum bacilla ferrea ſunt affixa, ut diutius
durare poſſit. Eidem ſunt tres catenæ ferreæ ſuperius in annulo ferreo inclu
ſæ. Operarij duo perticam, per eundem annulum penetrantem humeris ſu
ſtinentes panem ad fornacem, in qua
G
L
gruis
At è regione fornacum, in quibus æs cum plumbo miſcetur, & recremen
ta recoquuntur, ad Cùm autem hoc
ſpacium ſit longum pedes octoginta & palmos duos, atque in eius medio ter
tius murus longus habeat oſtium latum pedes tres & palmos duos, ex u
traque ipſius parte reliquæ erunt pedes octò & triginta, atque palmi duo:
fornacum
ab una ad aliam eſt, latum ſit pedem & palmos tres, latitudo quinque forna
cum, & quatuor interuallorum, efficiet pedes octo & uiginti ac palmum,
reſtant ergo pedes decem & palmus: quæ menſura ſic diuidatur, ut quinque
pedes & duo digiti ſint à prima fornace uſque ad murum tranſuerſum, &
totidem pedes ac digiti, à quinta fornace uſque ad oſtium. Simili modo in
altera ſpacij parte ab oſtio ad ſextam fornacem ſint quinque pedes & duo
digiti, & à decima fornace uſque ad ſeptimum murum tranſuerſum, item
quinque pedes & duo digiti. Oſtium uerò ſit altum pedes ſex, & palmos du
os: per id officinæ præſes & operarij ingredientur in
bum, cum argento permiſtum, reponetur. Quæque fornacum habeat baſim,
focum, murum, parietes, catinum. Baſis conſtet ex duabus ſoleis ſaxeis, qua
tuor ſaxis, quadrangulis, duabus laminis æneis. Soleæ ſint ſaxa longa pe
des quinque & palmum, lata cubitum, craſſa pedem & palmum: hæ in terra
defodiantur, ut extent palmum & digitos duos: diſtentque inter ſe palmis fe
rè tribus: quod tamen At
drangulorum quodque longum ſit pedes duos & totidem palmos, latum cu
bitum, craſſum exteriore parte cubitum, interiore, qua ſpectat focum,
& palmum. Decliuia enim formentur ut laminæ æreæ, quæ ipſis imponen
tur, decliues locari poſſint: eorum enim duo in una ſolea collocentur: inque
ea ſuperius foramina incidantur, & immiſſis fibulis ferreis
bo etiam infuſo. Verùm ſic in ſoleis
mum, ſoleæ priore parte tantundem emineant: ſi ſaxa quadrangula non fue
rint in promptu, lateres in eorum locum Sed laminæ æreæ ſint
longæ pedes quatuor & palmos duos ac totidem digitos, latæ
ſæ palmum: utraque habeat particulam eminentem: altera priore parte, altera
poſteriore: quæ longa ſit palmum & digitos tres, lata & craſſa palmum. Hæ
laminæ ſic imponantur ſaxis quadrangulis, ut ipſæ parte poſteriore abſint
à tertio muro longo tres digitos: ſaxa priore extent totidem digitos, à lateri
bus
eſt inter particulas eminentes, & per quam ſtannum, quo ſtillant panes, de
fluet, lata ſit palmum & digitos tres, longa pedes quatuor. Laminæ uerò uel
igni uel decuſſu ſtanni, quod ad eas ſtiriarum figura adhærere ſolet, corru
ptæ
dextræ. Earum enim pars læuis, quæ dum æris fuſura fierent, arenam conti
git, eſſe debet ſupina. Sed, quia, cùm laminarum permutatio facta fuerit, emi
nentes particulæ, quæ tunc exteriorem locum tenent, à ſaxis extant, ne ſecre
tori ſint impedimento, ex eis decutiatur aliquantulum. In utriuſque uerò lo
cum ſupponatur ferrum longum palmos tres, craſſum utrinque digitum, ſed
palmum media eius parte: quæ longa ſit palmum & tres digitos. Pars caua,
quæ eſt ſub ipſis laminis, inter utriuſque lateris ſaxa quadrangula poſteriore At
focus, qui eſt intra baſim, ſtratus ſit molybdæna, ex catino, in quo
ab argento ſeparatur, ſumpta. Poſtrema parte, quæ ſumma eſt, tam altus, ut
digitos tantummodo ſex abſit à laminis: à qua æqualiter decliuis ad imam,
ut ſtannum, quo ſtillant panes, in catinum defluere poſſit. Sed murus ad ter
tium murum longum, ut eum ab iniuria ignium tueatur, lateribus ſuper la
minas æreas ſtatutis, & luto conglutinatis ducatur, altus pedes duos & pal
mum, ac digitos duos, craſſus palmos duos, inferius latus pedes tres & pal
mum, atque digitos tres, nam utranque laminam ibidem contegat: ſuperius pe
des tres, etenim utrinque oblique aſſurgat. Ad utrunque iſtius muri latus, qua
ſub ſumma eius parte ſuberit altitudine palmi & duorum digitorum, ſit ba
cillum ferreum uncinatum, in foramine tertij muri longi incluſum: plumbo
etiam infuſo: ex quo muro extet palmos duos. Ipſum
craſſum digitum: habeat uncos duos: alterum ad latus, alterum parte poſtre
ma, & quidem ſuperiore: quorum uterque ſpectet murum: uterque craſſus ſit
digitum: uterque includatur in ultimum aut ſequentem aliquem annellum ca
tellæ ferreæ, quæ conſtet ex quatuor annellis: quorum quiſque longus ſit pal
mum & digitum, craſſus ſemidigitum. Sed primus in foramine anteceden
tis bacilli ferrei includatur: in uno
teruter ſequentis bacilli ferrei uncus. Bacilla uerò duo antecedentia ſint lon
ga pedes tres et totidem palmos ac digitum, lata digitos duos, craſſa unum.
Vtrunque utriuſque caput habeat foramen: quorum poſterius teres ſit, &
digitum, in quo primus annellus, ut dixi, includendus eſt: prius longum di
gitos duos, & dimidium, latum ſeſquidigitum. Etenim hoc bacilli caput la
tum ſit digitos tres, cùm reliquum eius corpus tantummodo digitos duos
ſit latum: poſterius caput digitos duos & dimidium. In priora
ramina repagulum ferreum infigatur, longum pedes tres & palmos duos,
latum digitos duos, craſſum unum. Id priore eius parte quinque parua fora
mina quadrangula, undique lata duas tertias digiti partes, habeat:
ud ab alio diſtet ſemidigito: ſed primum à capite circiter digitum: in ea ſecre
tor clauum ferreum infigat: ſi fornacem anguſtare uoluerit, in poſtremum:
ſi dilatare, in primum: ſi mediocriter
cauſa eſt, cur alteruter bacilli uncus, modò in ultimo catellæ
tertio, Dilatatur autem fornax, cùm panes
multi in ea collocantur: contrahitur, cùm pauci. Veruntamen plures quàm
quinque collocari neque ſolent neque poſſunt:
cur paries introrſus ponatur: idem repagulum poſteriore parte utrinque cor
nu eiuſdem latitudinis & craſſitudinis, cuius ipſum eſt, habeat: quod extet
digitum. Ea cornua obſtant, ne repagulum per foramen dextri bacilli pene
tret: in quo infixum etiam tunc manet, cùm ipſum ac bacilla, parietes forna
cis complexu ſuo non Porrò parietes fornacis tres ſint,
duo à lateribus, unus à fronte:
ſtunt, longi ſint pedes tres, & totidem palmos ac digitos duos, alti pedes du
os: prior uerò longus pedes duos, & palmum, atque digitos tres, altus, æque
ac parietes à lateribus, pedes duos: quiſque
ſaeperius habeant
natur. Statuta quinque numero altitudinem habeant
eorum media incluſa ſint in foraminibus inferioris & ſuperioris bacilli, exti
ma ex uno eodemque bacillo, ex quo inferius & ſuperius facta: quodque
ſit digitos duos, craſſum unum. At paries prior quinque habeat bacilla: inferi
us, quod item ſtatuta, ſed tria tantum, ſuſtineat: ſuperius, quod eis impona
tur. Singulis autem parietibus bini ſint pedes, ad inferius bacillum utrinque
affixi longi palmos duos, lati unum, craſſi digitum. Sed bracteæ ferreæ ad
interiorem bacillorum partem filis ferreis alligentur, & lutum eis illinatur,
ut diutius in igne durent, & incorruptæ permaneant. Sint præterea lateres
ferrei longi palmos tres, lati unum, craſſi ſeſquidigitum. Superiore parte ali
quantum caui, ut panes in eis ſtatuí poſſint. Hi lateres in uas, in quo eſt terra
cum aquis miſta, intincti ſupponantur
ære cum plumbo in fornacibus permiſto: nam in eis plus
in alijs qui conficiuntur ex ſpinis uel cadmijs, uel recrementis recoctis. Sin
gulis uerò panibus bini lateres ſubijciantur, ut ignis in exaltatos maiorem
uim
Poſtremò extra focum ſit catinus, latus pedem, altus palmos tres: is corru
ptus solo luto, quod facile continet ſtannum, reficitur.
S
P
dentia
iniuria ignium tuetur tertium murum longum
longus
P
Sed panes quatuor numero in unius fornacis laminis collocentur, eisque
ſubijciantur lateres ferrei. Quod ſi fuerin: panes
uel ex ſpinis, uel ex cadmijs, uel ex
pſi, partim paulo poſt Verùm
ne panis alius in
ignis tuetur, incidat, carbones longi digitos ſex interponantur: medijsque lo
cis uacuis Deinde parietibus appoſitis, & repagulo ob
dito fornax carbonibus paruis
bracteis ligneis
lo poſt carbones ardentes batillo ſublati in
ut carbones, qui in ea ſunt, æqualiter accendant. Qui uerò
tino, inijciantur in
ſtillant panes, foci frigore congelans Incipiunt
cum
erigantur: ſin ad Si præterea panis ali
quis magis quàm cæteri ſubſidet, ad
tur
queſcit: ſpinas, quæ non
uerſare oportet, ut
id, quod in eis remanet, rurſus
argento ſeparatur. Contus
des duos: in quo
effluxit in
tos palmos duos & digitos tres: quibus prius aqua lutoſa illinatur, ut eò fa
cilius ex euerſis ſtannei panes excidant:
quod
panes refrigerati citius ex eis elabantur: utque mox rurſus ijſdem catillis uti
poſſit: niſi enim talis neceſſitas urgeat ſecretorem, catillis uacuis
ſam illinat. Cochleare
dis metallis, quæ in primis fornacibus colliquefacta ſunt. Sed
num è foco defluxerit in
mò ſpinæ rutro trahantur è foco in catinum: deinde ex catino in ſolum: tum
batillo conijciantur in ciſium: quo auectæ coaceruentur atque recoquantur,
&
pedes tres: In quod incluſum ſit ligneum totidem pedes longum.
ſtannum ab ære fuerit ſecretum, panes reſiduos appellamus fathiſcentes,
ſic excocti ſint, ut exucti eſſe uideantur. Hi ſpatha ſub ipſos acta
& forcipe prehenſi conijciantur in ciſium, atque aduehantur ad fornacem, in
qua Spatha quidem aſſimilis ſit eius, qua cadmiæ, quæ ad parietes
primarum fornacum adhæſerunt, decuti ſolent: forceps uerò longus pedes
duos & Eadem ſpatha ſtiriæ decutiantur è laminis, ex quibus pen
dent: eadem ferrei lateres è panibus fathiſcentibus, ad quos Secre
tor autem opus diurnum perfecit, cùm à panibus maioribus quater quater
nis, à minoribus quater quinis ſtannum ſecreuit: ſin à pluribus, extraordina
riæ operæ precium ipſi ſeorſum perſoluatur.
F
tur
Atque argenti quidem, ſiue plumbi cum argento permiſti, quod ſtannum
appellamus, ab ære ſecernendi hæc ratio eſt. Stannum uero in ſecundas for
naces infertur, in quibus
eam proximo libro pluribus uerbis expoſui, unum illud dicam. Apud nos
abhinc aliquot annos ſtanni tantummodo quatuor & quadraginta
pondia
ni ſex & quadraginta, æris unum & dimidium coquuntur: alibi uerò ſtanni
plerunque centum & uiginti, æris ſex: quo modo ſpumæ argenti
diaOmnibus
autem his modis argentum, quod ineſt in ære iniecto, cum reliquo argento
permiſcetur, ipſum æs, æque ac plumbum, partim in argenti ſpumam, par
tim in molybdænam mutatur. Stannum, quod non liqueſcit, è margine in
catinum conto uncinato trahatur. At munus torrendi, in quatuor operas
diſtributum, quatuor perficiatur diebus. Primò, ut etiam cæteris tribus, ma
giſter mane hora quarta ordiatur, & unà cum miniſtro ſtirias è panibus fa
thiſcentibus decutiat, & hos aduehat ad fornacem, illas auctas ſpinis ſuper
inijciat. Malleus uerò longus ſit palmos tres & totidem digitos, acuta eius
pars lata palmum, teres craſſa digitos tres, manubrium ligneum
tuor pedes.
P
Deinde magiſter puluerem terrenum conijciat in uaſculum, & eum cum
aqua affuſa permiſceat: qua totum fornacis
tudine puluerem carbonum inſpergat. Quod ſi facere neglexerit, æs in uijs
inſidens, ad laminas æreas adhæret, è quibus difficulter decutitur: aut ad la
teres, ſi focus eis ſtratus fuerit, qui ære ex eis decuſſo facile franguntur. Se
cundo die idem magiſter lateres ordinibus decem diſponat: quo modo du
odecim fiunt uiæ. Primi autem duo laterum ordines ſint inter primum for
nacis foramen, quod eſt ad dextram, & ſecundum: tres inter
tium foramen: rurſus tres inter
tum. Lateres iſtiuſmodi ſint longi pedem & palmum, lati palmos duos &
digitum, craſſi palmum & digitos duos:
locentur: ſint enim ſeptuaginta numero. Mox tribus cuiuſque ordinis priori
bus lateribus imponat panes
ijciat
thiſcentes ſuper alios lateres ſtatuat, eisque carbones ſuperinijciat, hoc modo
ſeptuaginta panum centumpondia in foco fornacis collocantur. Si uerò di
midia tot ponderum pars, aut paulo maior fuerit torren da, cuique ordini late
res quatuor ſufficiunt: attamen qui panes fathiſcentes, ex ære reſiduo confla
tos, torrent, hi centumpondia nonaginta, uel centum ſimul in fornace collo
cant. Priore fornacis parte locus relinquatur ſupremis panibus ex catino, in
quo æs perficitur,
laminas ferreas. Etenim ſi panes illi calore liquefacti ſtillauerint ære, id cum
ſpinis in primas fornaces referri poteſt: ferrum liquatum his in rebus nullo
nobis eſt uſui. Panibus iſtiuſmodi ante panes fathiſcentes collocatis, torre
factor repagulum ferreum includat in muri interioribus foraminibus, quæ
à foco ſurſum uerſus ſunt ad palmos tres, & digitos duos: quorum
longius penetrat in murum, ut
id teres ſit longum pedes octo, craſſum digitos duos. Ad dextrum latus
habeat anſam item ferream, quæ à dextro capite abſit pedem: eius pars caua
ſit, lata palmum, alta digitos duos, ipſa craſſa digitum. Repagulum
ſtat, ne panes fathiſcentibus oppoſiti, unà cum eis decidant: id, cùm munus
torrendi fuerit perfectum, torrefactor conto uncinato, in ipſius anſa inclu
ſo, ut poſtea dicam, extrahat. Sed, ut ea, quæ dixi, quæque dicturus ſum, intel
ligi poſſint, etiam de hac fornace, qualis eſſe debeat, præcipere oportet. A
quarto muro longo abſit pedes nouem, & totidem à muro qui eſt inter ſe
cundum & quartum murum tranſuerſum:
camino, interiore muro, foco. Parietes duo ſint à lateribus, longi pedes un
decim, palmos tres, digitos duos. Alti, qua ſuſtinent caminum, pedes octo
& palmum: qua prior fornix eſt,
os, palmos tres, digitos duos: conficiantur ex ſaxis uel lateribus: diſtent in
ter ſe pedibus octo, & palmo, atque duobus digitis. Fornices quoque duo ſint:
etenim ſpacium etiam poſtremum inter parietes ſtatim à ſolo
ut caminum ſuſtinere poſſit. Eius fornicis fundamentum ſit in parietibus:
pars caua inferius eandem longitudinem habeat,
ter parietes, habet: ſuprema parte ſit alta pedes quinque & palmum, ac duos In huius fornicis parte caua: exiſtat murus ex lateribus calce
tinatis
foramina ſpiritalia, alta palmos duos & digitum, lata palmum & digitum:
quorum primum ſit ad dextrum murum interiorem, ultimum ad ſiniſtrum,
reliqua tria in medio eorum ſpacio: quinetiam ea ſoramina per murum inte
riorem, qui eſt ad fornicem, penetrent. In eiuſmodi foramina lateres dimidi
ati imponantur, ut fornax nimia aura non inſpiretur: & eximantur
ut is, qui panes æreos fathiſcentes torrefacit, in uias, quas uocant, inſpicere
poſſit, & contemplari, an recte At prior fornix à poſteriore diſtet
pedibus tribus: & palmis duobus: cuius pars caua æque longa ſit, ac poſte
rioris fornicis: ſed lata pedes ſex. Ipſe fornix eandem habeat
ibidem habent parietes. Fornicibus autem & parietibus caminus, ex lateri
bus calce
tectum penetret. Murus uerò interior ad poſteriorem fornicem & utrunque
parietem appoſitus, ex quibus extat ad pedem, altus ſit pedes tres, &
palmos, craſſus item palmos tres: ex lateribus luto conglutinatis confectus
undique luto craſſo illinatur, adeo ut id ipſi ſuperius illitum clementer aſſur
gat ad altitudinem pedis. Murus hic quidam quaſi clypeus eſt aliorum mu
rorum: eos enim tuetur ab ignis calore muros labefactante: qui
fici poſſunt, cùm iſte leui opera reparari poſſit. Focus uerò fiat ex luto, & te
gatur uel laminis æneis, quales ſunt fornaci, in qua argentum ab ære ſecerni
tur, ſed quæ particulis eminentibus careant: uel lateribus, ſi domini in tabu
las æneas impenſam facere noluerint. Horum latior pars ponatur decliuis:
quo modo focus poſteriore parte tam altus fit, ut uſque ad quinque foramina
ſpiritalia pertingat: priore tam humilis, ut poſterior prioris fornicis pars ca
ua ſit, alta pedes quatuor, & palmos tres, ac totidem digitos, prior pedes
quinque, palmos tres, & totidem digitos. Quinetiam focus extra
pedes ſex tectus ſit lateribus. Prope hanc fornacem ad quartum
gum, eſt lacus longus pedes tredecim et palmum, latus pedes quatuor, altus
pedem & palmos tres: aſſeribus undique munitus, ne terra in cum incidat: in
quem altera parte per fiſtulas aqua influit, altera eandem, ſi turbo fuerit ex
tractus, terra ſorbet. In huius lacus aquam
di ſolet fore ferrea, inferius lata ſex pedes & duos digitos, ſuperius aliquan
tum rotundata, altiſſima parte, quæ media eſt, alta pedes tres & palmos du
os. Compoſita uerò eſt ex ferreis bacillis & bracteis, ad ea filis item ferreis
affixis. Bacilla numero ſunt ſeptem, tria tranſuerſa, quatuor ſtatuta: quorum
quodque latum eſt duos digitos, craſſum ſemidigitum: ſed infimum tranſuer
ſum longum eſt pedes ſex, & duos palmos, medium eandem habet longitu
dinem,
obus. Statutorum aliud ab alio diſtat pedibus duobus: quorum utrunque ex
tremum
& palmos duos, ex ſupremo tranſuerſo curuato extant, & foramina
in quæ incluſi ſunt unci catellarum longarum duos pedes: quarum ſupremi
annelli incluſi in unum aliquem annellum tertiæ catellæ: quæ extenſa tigilli
miſſæ uncus uni alicui ipſius annello iniectus hæret. Tigillum autem lon
gum pedes undecim, latum palmum & digitos duos, craſſum palmum, cir
ca ferreum axem, in proxima trabe infixum, uoluitur. Poſteriore parte ferre
um habet clauum: qui longus palmos tres, & digitum per tigillum, qua ſub
it ſub trabem, penetrat: & ex ipſa extat altera parte
altera digitos tres, qua perforatus eſt, ut anne'lus, in eo infixus, ipſi obſtet,
ne ex tigillo excidat: nam ea pars uix craſſa eſt digitum, cùm altera teres craſ
ſior ſit digito. Is clauus, cùm foris demittitur, ſub trabem ſubit, & facit, ut ibi
retenta prorſus Idem obſtat, ne ferrea lamina quadrangula, quæ
ante ipſum complectitur tigillum, & cui iniectus eſt annulus longi unci, de
capite decidat. Catenæ autem ferreæ, longæ pedes ſex, infimus annulus in
cluſus eſt in annulo fibulæ utrinque in dextrum fornacis parietem actæ, &
plumbo, in foramina infuſo, firmatæ. Vncus uerò ſuperius ex annulo pen
dens, in uno aliquo annulo, cùm foris attollitur, includi ſolet: cùm demitti
tur, & ex eo eximi, & in ſupremum imponi.
P
in eius parte caua
C
F
B
nes laterum
T
Tertio die magiſter aggrediatur opus principale perficere.
Primo tot car
bones, q̊t capit alueus, in
additis, accendat: Candentes carbonibus, in panes iniectis, batillo ferreo ſuBatillum
candeſcunt,
eos deficcre
eſt inter Forem
perit: quod fit, poſtque horæ quin que abierint: & iccirco
ſter uim caloris ſuſtinere poſſit. Sed qua panes
adijciendi, ne liquentur. Quod ſi panes, ex malo & fragili ære
nibus, ex bono & duro ære
inſidere ſolet, ut contus adactus in eas penetrare non poſſit. Is ferreus ſit, &
gum pedes quinque. Deinde rutro recrementa detrahat de foco ad
ex bractea ferrea factum priore parte: latum ſit pedem & palmum: mox pal
latim anguſtius fiat manubrium uerſus. Altum uerò exiſtat palmos duos: ei
us
F
Cùm autem panes fathiſcentes fuerint torrefacti, magiſter forem eo, quo
dixi modo, ſubleuet: repagulum quoque conto uncinato, in eius anſa inclu
ſo, ex dextri muri foramine trahat in foramen ſiniſtri: atque inde retractum re
ponat: tum contis uncinatis ipſe & magiſter extrahant panes fathiſcentibus
oppoſitos: mox de lateribus Vncus
ſit altus palmos duos, latus totidem digitos, craſſus unum: eius manubrium
ferreum ſit longum pedes duos, ligneum undecim. Sunt etiam ipſis raſtri bi
dentes, quibus torrefacti panes extracti trahantur ad latus ſiniſtrum, ut for
cipe prehendi poſſint: eorum dentes cuſpidati exiſtant, alti palmos duos, la
ti totidem digitos, craſſi unum.
dem, lignea pedes nouem. Panes torrefactos, à magiſtro & miniſtris e foco
exemptos, alij forcipibus prehendentes in lacum quadrangulum, aqua ferè
plenum, Eius ma
nubrium utrunque teres & digito craſſius, poſteriore parte ad latus rectà ex
tet palmum & digitos duos: utraque chela priore parte lata ſit ſeſquidigitum
& acuta, poſteriore craſſa digitum, deinde paulatim tenuior. Hæ cùm coe
unt, pars caua ſit, lata palmos duos & totidem digitos. Panes autem torrefa
cti, qui ſtillant ære, ſtatim in lacum inijciendi non ſunt: quod diſſiliant, & to
nitur inſtar ſonitum reddant: ijdem panes rurſus ex lacu, duobus aſſeribus
tranſuerſis, in quibus ſtent operarij, ſuperiniectis ipſi, forcipibus mox exi
mantur: quanto enim citius ex eo fuerint exempti, tanto facilius ex ipſis æs,
quod cinereum colorem contraxit, decutitur. Poſtremò magiſter ſpatha la
teres adhuc
duos, inferius acuta, & lata palmum & digitum, ſuperius palmum: qua ma
nubrium uerſus fiat teres: cuius pars ferrea ſit, longa pedes duos, lignea ſe
ptem & ſemiſſem.
F
bidens
Quarto die magiſter primò extrahat ſpinas, quæ in uijs ſubſederunt: hæ
magis diuites ſunt argenti, quàm quæ confectæ ſunt, cùm
cerneretur. Etenim panes torrefacti ſtillant ære pauco, ſed reliquo ſtanno fe
rè toto, ex quo ſpinæ
genti
nentDeinde torrefactor de lateribus metalla, quæ ad eos adhærent, malleo
decutiat, ut Alij uerò lateres ſub pila ſubiectos
uent: æs &
ctas, in ſuis locis repoſuerit, opus At miniſtri panes torrefa
ctos, proximo die ex lacu exemptos, truncis quernis impoſitos, primò mal
leis teretibus percutiant, ut æs
ua foramina, in quibus Mallei tere
tes longi ſint palmos tres &
ſa duos digitos: altera, quæ acuta ſit, lata digitos duos & Mallei ue
rò cuſpidati, cùm
cuſpidati, altera acuti. Sed cuſpis ex quadrangula ſuperiore parte paulatim
fiat tenuior. Hæc
quia uerò tale æs in ſe continet argentum, recoquatur in primis fornacibus.
L
T
De ratione, qua panes ærei fathiſcentes torrentur, ſatis dixi: nunc dicam
de modo, quo ex ijſdem torrefactis rurſus æs conficitur. Hi autem, ut æris
ſpeciem
quatuor ſint ad
ſecundum et tertium murum tranſuerſum: cuius ſpacium longum eſt pedes
tres & ſexaginta, atque palmos duos. Cùm uerò quæque
des tredecim, utrunque ſpacium, quorum
fornacis, alterum ad ſiniſtrum quartæ, latum ſit pedes & palmos tres, medi
um ſpacium, quod eſt inter ſecundam & tertiam fornacem, longum erit pe
des ſex. In cuiuſque horum trium ſpaciorum medio ſit oſtium latum ſeſquipe
dem, altum pedes ſex: quorum medium
ſtro: quæque fornax proprium caminum habeat: qui inter duos camini lon
gi, ſupra deſcripti, parietes aſſurgens innitatur duobus fornicibus & muro Is ſit in medio duarum fornacum longus pedes quinque, altus
craſſus duos. Ante hunc murum ſit pila
prioribus fornicibus, craſſa pedes duos & totidem palmos, lata pedes tres
& dimidium. Itaque fornicum prior ex hac pila
pilam ei
muro longo dextrorſum ad eandem pilam pertineat: quæ inferius craſſa &
lata ſit pedes duos, & totidem palmos. Sed prioris fornicis ſpacium
Eius uerò, qui à latere dextro eſt, ſpacium ſit longum pedes quinque & pal
mum, altitudo alteri æqualis: uterque autem fornix æque altus exiſtat ac mu
rus His certe fornicibus et muro
que aſſurgentes ſic
cium fiat longum pedes octo, latum pedem & palmos tres. Quartus uerò
camini paries eſt rectus ille ſuper ſecundum
tem
duobus caminis: atque hoc ſane modo ſe Ac primò quæque
fornax longa ſit pedes ſex, & palmos duos, lata pedes tres & palmos duos,
alta cubitum. Cuiuſque etiam pars poſterior, ad ſecundum murum longum:
prior, uacua. Primæ latus dextrum item uacuum & decliue, ut recrementa
detrahi poſſint: ſiniſtrum ad murum
to conglutinatis factum, habeat, qui
tur atque defendat: contra ſecundæ fornacis latus ſiniſtrum
ad murum De
inde cuiuſque fornacis pars prior extruatur ſaxis quadrangulis, media terris
compleatur: tum quæque ſornacum ad ſeeundum murum longum, qua in ei
us foramine & fornice, qui à tergo eſt, collocatur fiſtula ærea, foueam habe
at rotundam, latam pedes duos & totidem palmos, quæ à muro
ſit pedes tres. Poſtremò ſub cuiuſque fornacis fouea ad altitudinem cubiti ſit
latens humoris receptaculum, alijs aſſimile: cuius canalis ſtructilis
in ſecundum murum longum declinet ad latus,
nacis, ſiniſtrum uerò ſecundæ. Magiſter autem primò catinum, ſi æs proxi
mis diebus in eo fuit confectum, excindat ſpatha lata digitos tres, longa to
tidem palmos: cui manubrium ferreum ſit longum pedes duos, craſſum ſeſ
quidigitum: ligneum uerò, in eo incluſum, teres, & longum pedes quinque,
craſſum ad digitos duos. Deinde altera ſpatha exciſoria eundem
quet: ipſa ſit lata palmum, longa palmos duos. Eius manubrium, partim fer
reum, partim ligneum, omnino ſimile priori. Tum puluerem
bonum in eum inijciat, aquam affundat, ſcopis, quibus pertica eſt infixa, uer
rat. Mox in eundem catinum conijciat puluerem compoſitum: qui habeat
pulueris carbonum cribrati ciſia duo, pulueris terreni item cribrati totidem
ciſia, arenæ fluuiatilis, quam cribrum anguſtiſſimum tranſmiſit, alueos ſex.
Is puluis æque ac ille, quo excoctores utuntur, aqua conſperſus, priuſquam
conijciatur in catinum, madefiat, ut manibus niuis inſtar in pilæ
mari poſſit. Iniectum primò magiſter pugnis æquet atque tundat: deinde du
obus piſtillis ligneis: quorum utrunque longum ſit cubitum: utrunque habeat
utrinque caput teres, ſed alterum latum palmum, alterum tres digitos:
inTum iterum in catinum conij
ciat puluerem madefactum, iterumque eum pugnis æquet, ac ijſdem & piſtil
lis tundat: quinetiam aſcendens & digitis inſiſtens, marginem catini plantis
æquet. Poſtea catino æquato, ſiccum puluerem carbonum inſpergat, & ite
rum eundem piſtillis tundat: ſed prius anguſtioribus eorum capitibus, po
ſterius latioribus. Deinde catinum percutiat marculo ligneo, longo pedes
um longum palmos duos, craſſum ſeſquidigitum. Poſtremò in catinum in
ijciat tantum cinerem purum & cribratum, quantus utraque manu compre
hendi poteſt: ac in eum infundat aquam: & ſumpto panno lineo trito, eun
dem cinere madido oblinat. Catinus autem rotundus & decliuis fiat: atque,
ſi æs ex optimis panibus torrefactis conficitur, latus pedes duos, altus
ſin ex alijs, latus cubitum, altus palmos duos. Magiſter præterea habeat la
minam ferream utrinque recuruatam, longam palmos duos, latam totidem
digitos: ea marginem catini, ſi fuerit altior quàm par ſit, amputet. At fiſtulæ
æneæ, quæ decliuis poſita ex muro eminet & extat palmos tres, ſuperiori
parti & utrique eius lateri, ne aduratur, lutum craſſum illinat: inferiori, tenue:
nam
nus, tangit: quin muro, qui eſt ſupra fiſtulam, ue uitium faciat, lutum illinat.
Item alteri parti laminæ ferreæ, longæ pedem & palmos tres, altæ pedem:
quam prope
ta ſub ipſa effluere poſſint. Alij laminæ non ſupponunt lapillos, ſed ex ea
inferius excindunt particulam longam digitos tres, altam totidem. Verùm
laminam, ne decidat, bacillum ferreum muro, ſurſum uerſus ad palmos du
os & totidem digitos, infixum teneat: id extet ex muro palmos tres.
F
ra columna
uideri non potest:
ab iniuria ignium tuetur
gus
quibus pertica est infixa
gneus
Tum batillo ferreo, cui manubrium ligneum
in catinum inijciat, uel carbones, quos paucis prunis, ad eos adiectis, accen
dat: & prunis ſuperponat panes torrefactos, qui, ſi ex ære fuerint, cui prima
bonitas, centumpondia tria, uel tria & dimidium pendant: ſi ex ære, cui ſe
cunda bonitas, duo & Qui uero æ
ris, cui præcipua bonitas, centumpondia ſex imponunt, hi
altiorem faciunt. Sed infimus panis torrefactus à fiſtula diſtet duobus pal
mis, cæteri longius. Etenim cùm inferiores liquati fuerint, ſuperiores dela
pſi propius ad fiſtulam accedunt. Quod ſi non delabuntur, batillo uel alte
ra ſpatha moueri debent. Batillum autem longum ſit pedem, latum palmos
tres & digitos duos. Eius manubrij pars ferrea, longa palmos duos, lignea
pedes nouem. Circum panes torrefactos carbones longi & magni locandi
ſunt: in fiſtula mediocres. His omnibus ordine diſpoſitis ignis acrior flatu
follium excitetur. Cùm uerò ære iam liqueſcente carbones flammant, tunc
magiſter contum ferreum in medios infigat, ut ipſi flatum concipere, flam
ma eluctari poſſit: qui contus cuſpidatus longus ſit pedes duos &
Eius uerò manubrium ligneum, quatuor. Panibus partim liqueſactis magi
ſter egreſſus oſtio per fiſtulam æneam inſpectet catinum: ſi aduerterit recte
menta nimis ad os fiſtulæ adhærere, flatumque follium impedire, contum fer Eius ma
nubrij pars ferrea longa pedes tres, lignea Atque
eſt
mnes liquefacti in
conto terete, & prorſus ferreo, longo pedes tres, craſſo digitum, habente cu
ſpidem chalybeatum, ne hiſcens æs in ſe recipiat. Hunc
preſſo
catinum. Rapiat uerò
æs perfecte Si æs
obus tantummodo experimentis ipſi opus eſt: ſi
Etenim neceſſe habet id tandiu in catino coquere, uſque dum ipſi ad contum
adhærenti orichalceus color inſidere uideatur. Atque ſi eius bracteolæ æreæ
pars tam ſuperior quàm inferior facile frangitur, æs perfecte coctum eſſe ſi
gnificat. Conti autem cuſpidem in parua incude ferrea locet, & de ea bracte
olam malleo decutiat.
C
Quinetiam ſi æs non fuerit bonum, magiſter recrementa detrahat, bis,
terque, ſi res hoc poſtulauerit: primò, cùm aliqui panes fuerint liquefacti: At ſi æs fue
rit bonum, recrementa anteaquam opus perficiatur, detrahere neceſſe non
eſt: ſed detracturus recrementa utriuſque follis tigillum deprimat, & ſuper u
trunque ſtatuat lignum longum cubitum, latum palmum, ſuperiore parte di
midia exciſum, ut ſub ferreum clauum, poſteriori ligno perforato infixum,
ſubire poſſit. Idem agat, cùm æs perfecte coctum fuerit.
Tunc uerò miniſter
laminam remoueat forcipe, longo pedes quatuor, & palmos tres: cuius che
læ circiter pedem longæ ſint: etenim earum pars recta palmos duos & tres Idem miniſter batillo ferreo maiores
carbones conijciat in foci partem, quæ eſt ad murum, qui alterum murum
ab iniuria ignis tuetur, & eos coaccruet, ac aquis affuſis partim reſtinguat.
Verùm magiſter æs bacillo colurno, etiam in
ſtea recrementa detrahat rutro: quod conſtat ex ſpatha ferrea lata & acuta,
& alni ligno: ſpatha ſit lata ſeſquidigitum, longa pedes tres: manubrium li
gneum, in eius parte caua incluſum, longum totidem pedes. At alni
in quod ſpatha eſt infixa, ſpeciem quandam gerat rhombi, longum uerò ſit
palmos tres & digitum, latum palmum & digitos duos, craſſum palmum.
Mox ſcopis ſumptis cum puluere carbonum, & carbunculis catinum
conuerrat, ne æs, priuſquam ei conducat, refrigeretur: tum tertia ſpatha refe
cet recrementa, quæ ad marginem catini
os, lata palmum & digitum. Eius manubrij pars ferrea, longa pedem & pal
mos tres, lignea ſex pedes. Deinde
miniſter nunquam aqua affuſa reſtinguat, ut alia
ſed eis paucam aquam inſpergat, & ſinat refrigerari: ſi æs bullauerit, bullas
ſpatha deprimat: tum
tinum. Etenim æs, ſi frigida in ipſum calidum ſtatim fuerit infuſa, diſſipatur.
Certe ſi tunc lapillus, uel lutum, uel lignum, uel carbo madidus in id incide
rit, catinus æs omne, magno cum ſonitu, qualis eſt tonitru, euomit, & quic
quid tetigerit, lædit, & incendit. Poſt hæc aſſerculum excidendo curuatum
ad priorem catini partem apponat. Is longus ſit pedes duos, latus
digitos duos, craſſus digitum. Mox æs, quod ineſt in catino, cuneo ferreo
in panes ſecare debet: is longus ſit pedes tres, latus digitos duos, priore par
te ad digitos duos chalybeatus: cuius manubrium ligneum item pedes tres
ſit longum. Hunc autem cuneum aſſerculo curuato imponat, & in ære infi
xum agitando deprimat: quo modo in uacuum æris ſpacium aqua influit,
& panem à reliquo eius corpore ſeparat. Si æs ſatis perfecte coctum non fu
erit, panes fiunt nimis craſſi, & non facile ex catino eximi poſſunt: quenque
uerò panem mox miniſter forcipe prehenſum & ſublatum in aquam, quam
contineat labrum, immergat: & hunc primum ſeorſim reponat, ut magiſter
eum ſtatim recoquat: nam, quia aliquid recrementi ad
fectus non eſt, quàm qui ipſum ſubſequitur. Quin ſi æs non fuerit bonum,
duos priores panes reponat: tum iterum aquam muro, & fiſtulæ affundens
ſecundum panem excindat: quem miniſter item in aqua immerſum, in offi
cinæ ſolo reponat, eique reliquos omnes, codem modo exciſos, ſuperimpo
nat. Qui ſi æs fuerit bonum, erunt tredecim aut plures: ſi non fuerit, minus
partes diſtributa eſt, duabus horis magiſter perficit: ſi mediocre, duabus &
dimidia: ſi uile, tribus. Alternis autem in uno catino, alternis in altero panes
torrefactos recoquat: ſed miniſter quàm primum panes omnes, ex altero ca
tino exciſos, aqua reſtinxerit,
cipe reponat in ſuo loco, & carbones batillo in catinum reijciat: dum hoc ſu
um munus exequitur magiſter, interea remoueat ligna à tigillis follium, ut
in alijs panibus recoquendis tertiam operæ partem conſumat. Hoc præte
reundum non eſt: ſi particula alicuius inſtrumenti ferrei caſu in catinum in
ciderit, aut ab homine maleuolo iniecta fuerit, æs, anteaquam ferrum conſu
matur, confici non poteſt: quo modo duplicatus labor in id inſumitur. Ad
extremum miniſter carbones candentes omnes extinguat: & malleo lutum
ſiccatum ex ore fiſtulæ æneæ decutiat. Is altera parte cuſpidatus ſit, altera te
res. Manubrium habeat ligneum quinque pedes longum.
Quoniam uerò pe
riculum eſt, ne æs, ſi pompholyx & ſpodos, quæ adhæſerunt ad murum &
parietem ei ſuppoſitum, decidant in catinum, diſſipetur, eas
gat: ſed ſingulis hebdomadis florem æris ex labro aquis effuſis eximat: in id
enim de panibus, cùm reſtinguuntur, decidit. Porrò folles, quibus magiſter
ille utitur, ab alijs
des ſeptem & ſemiſſem, poſteriore parte lata pedes tres, priore, qua caput at
tingunt, pedem et palmos duos ac totidem digitos. Caput uerò longum eſt
cubitum &
latim anguſtius: follium nares conſtringuntur catena ferrea: quam coercet
batillum craſſum, cuius alterum caput penetrat in terram ad ſecundi muri
longi tergum: alterum ſub tignum, quod prioribus tignis perforatis eſt im
poſitum, ſubit. Eædem nares ſic collocantur in fiſtula ænea, ut ad palmum
unum abſint ab ore: quod
tius per anguſtias eluctetur.
C
diuiſo, facti
Reſtat de ſpinis, de ære cinereo, de
Panes ex ſpinis
totidem centumpondij partes ſpinarum, quæ de panibus, ex ſemel recoctis
ſpinis conflatis eodem modo ortæ ſunt, addatur plumbi depauperati cen
tumpondium, molybdænæ dimidium: ſin officina abundat ſpuma argenti,
ea in locum plumbi depauperati ſupponatur. Vel ad idem pondus prima
rum ſpinarum, & ad
ex bis recoctis ſpinis conflatis, ſimili modo ortæ ſunt: & ad quartam
pondij
adijciatur
do ex tribus Eiuſmodi uerò panes, excoctor,
ſingulis diebus plus minus quindecim conficiat: qui diligenter curet ut res
metallicæ, ex quibus antecedens panis conflatur, prius recte atque ordine ef
fluant in catinum quàm aliæ, ex quibus Quinque autem
panes ſimul in fornace, in qua
tumpondia fere quatuordecim pendunt: nam recrementa, inde conflata, ple
runque In tot uerò panibus argenti libra et unciæ ferme duæ
inſunt: at ſtannum, quo hi par es ſtillant, centumpondia ſeptem &
pendit, quorum quodque argenti ſeſcunciam in ſe
tumpondia, in quorum ſingulis argenti fere uncia ineſt: panes fathiſcentes
centumpondia duo & quartam partem: quæ omnia argenti ferme ſeſcunci
am in ſe continent. Attamen hæc pro ſpinarum uarietate multum uariant:
etenim in ſpinis, quæ de panibus, ex ære & plumbo conflatis, dum
ab ære ſecerneretur, ortæ ſunt, & quæ de panibus fathiſcentibus dum torre
rentur, argenti unciæ fere duæ inſunt, in cæteris uncia non integra. Sunt a
liæ præterea ſpinæ, de quibus paulo poſt dicam. Sed qui ex ære reſiduo,
in fornace ſimili furno, cùm ſuperior æris pars ab inferiore fuerit diuiſa, re
manet, in Carpatho monte panes
ſtannum pauper uel mediocre ab ære ſecerneretur, ortæ ſunt: item eas, quæ
de panibus ex recoctis ſpinis, aut ſpuma argenti recocta conflatis, uno in lo
co coaceruant: ſed eas, quæ de panibus ex molybdæna
mo ſeparato, locant: ſimiliter ex panibus fathiſcentibus, dum
tas ſeparatim locant. Ex his autem ſpinis ſic
De primo acer
uo ſumunt quartam centumpondij partem, de altero tantundem, de tertiò
centumpondium: ad quas ſpinas addunt ſpumæ argenti ſeſqui
um
ce coctis panem conflare ſolent. Tales uerò panes excoctores ſinguli ſingu
lis diebus conficiunt uiginti. Hæc quoque hactenus, redeo ad noſtra.
Æs ci
nereum, quod è panibus torrefactis, ut dixi, decutitur, abhinc aliquot annis
inſperſum fuit ſpinis, quæ de panibus, ex ære & plumbo conflatis, ortæ fue
runt, quod in ipſo æque, ac in illis argenti unciæ duæ inſint:
to, ex cadmijs, alijsque rebus lotis collecto, inſpergitur. At incolæ Carpathi
montis æs iſtiuſmodi
æs rurſus conficeretur, ſunt conflata, recoquuntur. Quia uerò id cito lique
ſcit, & ex fornacibus defluit, ad ipſum coquendum opus eſt duobus exco
ctoribus: quorum alter coquat: alter panem craſſum mox ex catino eximat: Sed re
crementa, ſiue mox rutro de metallis miſtis detracta fuerint, ſiue cùm ad ca
tinum cinereum digiti craſſitudine adhæſerint, & eum
poſtea ſpathis exacta, dies, noctesque
nes duo uel tres conflantur: prout multa uel pauca recrementa, de miſtura
æris & plumbi liquefacti detracta, recoquuntur. Talis autem panis ad tria
centumpondia pendere ſolet: in quorum ſingulis ineſt argenti ſemuncia.
Quinque uerò panes ſimul in fornace, in qua ſtannum ſecernitur ab ære, col
locentur: ex his fit plumbum, cuius
continet: panes fathifcentes apponantur ad reliquos panes fathiſcentes uili
ores: ex quorum utriſque æs luteum conficitur. Spinæ uiles tunc ortæ
cis recrementis uilioribus recoquantur: ramento, ex cadmijs, alijsque rebus
facto, ipſis inſperſo: quo modo ſex uel
pendit ad duo centumpondia: eorum quinque ſimul in fornace, in qua ſtan
num ab ære ſecernitur, collocentur: qui ſtillant
tumpondia: in quorum ſingulis ineſt argenti ſemuncia. Spinæ uiliſſimæ
natæ
plumbo, quod è fornace defluit in catinum cinereum, cochleari effundatur
in æreos catinos oblongos: hi panes cum uilibus panibus
rentur. Spinæ tunc ortæ, adijciantur ad ſpinas uiles, atque ex ipſis eo modo,
quo dixi, conficiantur panes, ſed ex panibus torrefactis efficiatur æs: cuius
exigua
æs conficitur: ut æs uile unà cum bono permiſtum, ſine detrimento, diuen
di poſſit: recrementa ſecundo & tertio, ſi fuerit utile, recoquantur: panes in
de facti torreantur: ex torrefactis conficiatur æs: quod æri bono immiſcea
tur. At recrementa, quæ detrahit magiſter, qui æs ex panibus torrefactis
ficit
eo remanent, in ciſium effuſa aduehantur ad primas fornaces, & recoquan
tur unà cum alijs recrementis: quibus etiam inſpergatur
iſtis uel tunc natis cadmijs lauatis colligitur, æs quod è fornace defluit in ca
tinum cinereum, etiam cochleari effundat in æreos catinos oblongos: quo
modo conflantur panes nouem uel decem: qui ſimul cum uilibus panibus
fathiſcentibus torreantur: ex torrefactis conficiatur æs luteum. Quinetiam
cadmia, apud nos uocata, fit ex recrementis, quæ detrahit magiſter qui æs
ex panibus torrefactis conficit, unà cum alijs uilibus E
tenim ſi panes ærei, ex talibus recrementis conflati, franguntur, fragmenta
nominant cadmiam: ex qua & ære luteo duobus modis fit æs
enim cadmiæ duæ portiones cum una æris lutei in primis fornacibus colli
quefactæ permiſcentur: uel contrà æris lutei duæ cum una cadmiæ: æs
quod è fornace defluit in catinum cinereum, cochleari effunditur in æreos
catinos oblongos ante calefactos, ut cadmia & æs
ijſdem catinis, priuſquam æs caldarium futurum in ipſos infundatur, puluis
carbonum inſpergatur, &
mia & æs luteum, anteaquam bene miſceantur, congelent: quenque
catino effuſum miniſter à puluere purget ligno: idem eum inijciat in
Verùm quia ſæpe mentionem feci de æreis catinis oblongis, quales eſſe de
beant, paucis dicam. Longi ſint pedem & palmum: eorum pars caua ſuperi
us, lata palmos tres & digitum, inferius rotundata.
F
Verùm ramentum duplex eſt, precioſum & uile: illud fit aut ex cadmijs
primarum fornacum ortis, cùm panes conflantur uel ex ære & plumbo, uel
ex ſpinis precioſis, uel ex
ore: aut ex purgamentis & lateribus fornacum, in quibus panes
torrentur: quæ omnia quibus modis tundenda & lauanda ſint, libro octa
uo explicaui. Vile uerò
flanturExcoctor
qui ex ramento precioſo conficiet panes, ad tria eius ciſia ſpumæ argenti &
molybdænæ quatuor ciſia, æris cinerei
decem panes conflantur: quorum quinque ſimul in fornace, in qua ſtannum
ab ære ſecernitur, collocentur: centumpondium plumbi, quo ſtillant hi pa
nes, argenti unciam in ſe
ſpinis precioſis recoquendis Panes fathiſcentes unà cum alijs
bonis panibus fathiſcentibus torreantur. At ſpinæ, quæ de plumbo, cùm
dæna, quæ in
tium fecit & ſtannum combibit, ſimul cum paucis recrementis in primis for
nacibus coquantur: plumbum, ſiue potius ſtannum, quod è fornace deflu
xit in catinum, effundatur in catillos æreos, qualibus utitur ſecretor. Talis
plumbi centumpondium
plures in ſe continet: cuius exigua portio addatur ad æs & plumbum, cùm
ex eis conficiuntur panes. Si enim magna adijceretur, temperatura ditior,
quàm par ſit, fieret: qua de cauſa ſolertes officinæ præſides ſpinas cum alijs
ſpinis precioſis permiſcent: molybdænam, quæ in media catini parte reſe
dit, & focum, qui ſtannum
dit. Attamen aliquot panes iſtiuſmodi diuites unà
neis, quos ſecretor confecit, rurſus in ſecundas fornaces inferri poſſunt. Sed
incolæ Carpathi montis, ſi
scrementis confecto, uel in fornace, in qua panes fathiſcentes torrentur, col
lecto, aut ſpuma argenti, ea uarijs modis temperant. Prima temperatura ha
bet plumbi ex ſpinis conflati centumpondia duo, ſpumæ argenti, ſpinarum
ex molybdæna confectarum: plumbi in fornace, in qua panes fathiſcentes
torrentur collecti, æris minuti ſingulorum dimidium centumpondium: ex
quibus conflatur panis: quo modo excoctores, cùm debitam operam in co
quendo Altera tem
peratura habet ſpumæ argenti
ex recrementis conflati unum et quartam partem, plumbi ex ſpinis confecti
dimidium centumpondium, æris minuti tantundem. Tertia ſpumæ argen
ti centumpondia tria, plumbi depauperati,
nutè contuſi ſingulorum dimidium centumpondium: utroque modo confla
tur panis. Excoctores cùm munus coquendi perfecerint, panes triginta con
fecerunt. Rationem
num ſeparatur, libro nono explicaui. At argentum hoc modo à ferro ſe
cernatur: ſcobis ferri elimatæ & ſtibij pares portiones conijciantur in cati
num fictilem: qui operculatus & oblitus imponatur in fornacem, quæ aura
inſpiratur: his liquefactis & rurſus refrigeratis catinus frangatur. Maſſula,
quæ in eius fundo reſidet exempta, in puluerem conteratur: ad quem plum
bi tantundem addatur: in altero catino fictili cocta permiſceantur: ad ulti
mum, maſſula inijciatur in catinum cinereum, & plumbum ab argento ſepa
retur. Atque tot & tam uariæ ſunt rationes, quibus metallum à metallo ſecer
nitur. Modos uerò, quibus eadem miſcentur, partim in libro de natura foſſi
lium octauo expoſui, partim aliàs exponam: nunc ad reliqua pergam.
De re Metallica Libri XI. FINIS.
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER DVODECIMVS.
Praecepta argenti
ximo tradidi, ſupereſt ea pars, quæ ad ſuccos con
cretos pertinet: quæ, cùm aliena à re metallica uide
ri poſſit, quid cauſæ ſit cur ab ea ſeparari non debe
at, libro Succi autem concreti
ficiuntur
fecit, uel ex ipſis ſuccis liquidis, uel ex lapidibus mi
ſtis. Initio ſolertes homines cùm uiderent aquas
quorundam lacuum, natura ſucci plenas, ſolis ardo
ribus ſiccatas conſpiſſari, atque ex eis fieri ſuccos concretos, ueriſimile eſt eos
aquas aſſimiles alijs in locis infudiſſe uel corriuaſſe in areas, ad aliquam alti
tudinem depreſſas, ut ipſas etiam ſolis calores condenſarent. Deinde, quia
uiderent iſta ratione ſuccos concretos
tamen in omnibus regionibus, ſed in calidis & temperatis ſolum, in quibus
æſtiuo tempore raro pluit, eas quoque in uaſis igne ſubiecto coquere ad ſpiſ
ſitudinem cœpiſſe: quo modo omnibus anni temporibus in omnibus regi
onibus, etiam frigidiſſimis ex aquis ſuccoſis, ſiue natura, ſiue ars eas infece
rit, coctis ſucci concreti confici poſſunt. Poſtea cùm quoſdam lapides uſtos
ſtillare ſuccis uiderent, eos in ollis coxiſſe, ut etiam ſic aliquos ſuccos concre
tos efficerent. Sed quot & quibus rationibus, eorum quiſque confici poſſit,
Itaque ordiar à ſale: qui fit aut ex aqua, quæ uel
naturaliter ſalſa eſt, uel talis
lixiuio item ſalſo. Atque aqua quidem naturaliter ſalſa, aut in ſalinis à ſolis ar
dore, aut in cortinis uel ollis, uel foſſis, ab ignis calore conſpiſſata uertitur in
ſalem. Quæ uerò arte ſalſa eſt, igne denſata in eundem ſalem mutatur.
Sali
næ autem, ſi loci ratio ita fert, ac ipſa res hoc poſtulat, fodiendæ ſunt multæ:
nec tamen plures quàm utile ſit.
tum poſſumus diuendere. Sit uerò earum altitudo modica & planicies æ
quata, ut omnes aquæ ſolis caloribus ſiccentur in ſalem: quinetiam areæ ſali
nariæ, ne combibant aquas, ſale primum facto cruſtentur. Vetus hoc eſt &
multis in locis
uare: non minus uetus ſed minus
les, ingeſtas eſſe, ſed Certe in calidis regionib.
omnes aquæ ſal
ſæ, lacuſtres quoque, in tales ſalinas ductæ, uel fuſæ, uel ingeſtæ, & ſolis ardo
ribus ſiccatæ in ſalem conuerti poſſunt. Dum autem aquæ ſalſæ, quas conti
nent ſalinæ, ſole coquuntur, ſi magni & crebri imbres effluxerint, ſpiſſitati
ſunt impedimento: ſi rari, ſal ſaporem grauiorem contrahit: ut etiam, cùm
ſalinæ alia aqua dulci rigantur. Sed ſal ex aqua marina hoc modo
cies, in quam marini fluctus non infunduntur, ea uel tria, uel quatuor, uel
quinque, uel ſex, incilia fiunt, lata pedes ſex, alta duodecim, longa ſexcentos:
uel longiora, ſi planicies illa ſe extendit in longius ſpacium: eorum unum ab
altero diſtat ad pedes Rurſus inter ea
foſſa principalis ſic agitur, ut aquas è ſtagno hauſtas, infundere possit in in
cilia, atque hæc in ſalinas, quibus inter incilia planicies plena eſt. Salinæ
ſunt areæ ad
primerentur, effoſſæ, uel cùm purgarentur, extractæ, aggerantur: atque etiam
inter areas fiunt aggeres pedem alti: qui retinent aquas in eas immiſſas. Inci
lia habent ora, per quæ aquas primæ quæque areæ recipiunt. Areæ quoque ha
bent ora, per quæ aquæ rurſus ex alijs in alias permanant. Præcipitur
libramento, ut aquæ ex area in aream influere, & eam replere poſſint. His o
mnibus recte & ordine factis, ſepto recluſo aperitur os ſtagni, quod aquas
marinas cum aqua pluuia, uel fluuiali permiſtas
plenturDeinde aperitur os primæ cuiuſque areæ: quæ reliquas talibus aquis
replet: hæ cùm ſale, in quem denſantur, totas areas incruſtauerint, ipſæ de
nuo ab omnibus rebus terrenis purgantur: tum rurſus prima quæque area in
cili proxima repletur iſtiuſmodi aquis: quæ relinquuntur, donec plurimis
earum partibus tenuibus, ardore ſolis in halitum conuerſis & diſſipatis ali
quantum craſſeſcant: mox aperto ore ex ea
certo temporis ſpacio manſerint, eius quoque os aperitur, ut in tertiam aream
influant: in qua tandem totæ ſpiſſantur in ſalem. Areæ uerò iterum atque ite
rum, ſale exempto, marinis aquis complentur. Verùm ſal raſtris ligneis cor
radetur, batillis eijcitur.
M
S
At aqua ſalſa coquitur in cortinis, quæ ſunt in caſis prope puteos, ex qui
bus hauritur: cuique caſæ nomen alicuius animalis, aut alterius rei ſolet impoCuiuſque caſæ parietes,
uel ex terra fornacei ſunt, uel craticij craſſo luto illiti: quanque
latericij fieri poſſunt: qui ſunt in lateribus alti plerunque ſunt pedes ſedecim:
itaque ſi
te & tergo exiſtunt, altos eſſe quadraginta pedes oportet: ut etiam interio
rem parietem intermedium. Tectum autem conſtat ex tabulis longis pedes
quatuor, latis unum, craſſis digitos duos: ad quas inferius, qua longis & an
guſtis aſſerculis, ad tigna in imo diuaricata, & in ſummo coniuncta affixis,
imponuntur, ſtramina luto illita, & ad digiti craſſitudinem coagmentata ap
ponuntur: ſuperius uerò eis item ſtramina luto illita, & ad ſeſquipedis craſſi
tudinem coagmentata ſuperimponuntur: ut caſæ ab incendio
ſit, & ab imbribus tuta eſſe, atque calorem ad maſſas ſalis ſiccandas
continere poſſit. Quæque autem caſa in tres partes eſt diſtributa: in quarum
prima ligna uel ſtramina collocantur: in media, inter quam & primam pari
es
eſt cupa, in quam ſalſa, in caſam à baiulis aſportata, infunditur: ad ſiniſtram
ſcamnum, in quo ſalis maſſæ plus minus triginta Sed triplo ple
runque plures in poſtrema caſæ parte: quæ, ex luto & cinere facta, octo pedi
bus altior eſt quàm ſolum: quam altitudinem
giſter & miniſtri, cùm ſalis maſſas de cortina deportant, ex illa in hoc eunt.
In eam uerò ad cortinæ dextram aſcendunt, non gradibus, ſed terra cliuuli
inſtar aggerata. In ſummo poſtremi parietis ſunt duæ feneſtellæ, & tertia i
bidem in tecto, per quas fumus eluctatur: eum tam poſteriore quàm priore
foci parte emiſſum excipit operculum: ſub quo progreſſus ad feneſtellas a
ſcendit. Hoc operculum conſtat ex aſſeribus, quorum aliud alio paululum
eſt impoſitum: eos autem duæ trabes paruæ ſuſtinent: quas trabes caſæ: in
termedius paries è regione foci
tam quatuor: per quam lenis aura, quæ fumum in poſtremam partem agat,
inſpiratur. Eiuſdem altitudinis et latitudinis ianuam habet primus paries in
altero latere: utraque igitur tanta eſt, ut per eam ligna uel ſtramina, atque ſalſæ
importari, ſalis maſſæ exportari poſſint. Sed hæc, cum uentus flauerit, ne co
ctioni
ſtras uitrea ſpecularia ſunt impoſita, ut
C
M
F. T
puteus
quas defatigati perticam imponunt
Focum plerunque conſtruunt lapidibus ſalſis, & terris cum ſale miſtis, atque
ſalſa madefactis: quales muri ualde
ferè quatuor, ſi ſtramina, ſex. Tum autem bacillum ferreum, ad quatuor pe
des longum, in foramine ferrei pedis, qui in medij oris, lati pedes tres, ſolo
inſiſtit, includunt: & in ipſum intus procedens ſtramina inijciunt: at unam
quanque cortinam ex ferri uel plumbi nigri laminis, longis pedes tres, & toti
dem latis, minus duobus digitis quadrangulam conficiunt, longam pedes
octo, latam ſeptem, altam ſemipedem: quæ laminæ iccirco non admodum
craſſæ ſunt, ut aqua citius igni caleſcat, & decoquatur: quò uerò ſalſior fue
rit, eò breuiore tempore denſatur in ſalem. Hanc cortinam, qua laminæ cla
uis confixæ
guinem & cinerem, Ad utrunque foci me
dij latus bina tigilla quadrangula ad tres pedes longa, ad ſemipedem lata &
craſſa ſic defodiunt in terra, ut alterum ab altero diſtet pede: utrunque ſeſqui
pede altius quàm cortina aſſurgat: quibus, poſtquam cortina fuerit in foci
muris locata,
longa pedes quatuor: quæ, ne decidant, curta tigilla excauata continent. Il
lis autem longis tres perticas, longas pedes tres, latas digitos tres, craſſos du
os tranſuerſas imponunt: quarum alia ab alia diſtat pede. Singulis
nos bacillorum ferreorum uncos inijciunt, binos extra tigilla, ſingulos in e
orum medio. Hæc bacilla pedem longa utrinque ſunt uncinata: alter uncus
dextram, alter ſiniſtram ſpectat: inferiorem quenque inijciunt fibulis, quæ u
trinque clauis fundo cortinæ affixæ in medio curuatæ eminent. Sunt præte
rea duæ perticæ longæ pedes ſex, latæ palmum, craſſæ digitos tres: quæ pri
ori tigillo ſubditæ in poſteriore iacent: utriuſque poſteriori capiti
cum bacilli ferrei, longi pedes duos, & digitos tres: cuius caput inferius
tortum
ci angulis non inſiſtit, ſed ab eis abeſt ferè beſſem, ut flamma, & fumus elu
ctari poſſint: quæ poſterior foci pars ſemipedem craſſa, ſemipede altior eſt
quàm cortina: quam craſſitudinem & altitudinem etiam habet paries inter
hunc & tertiam caſæ partem medius & utrique contiguus, ut hæc, ex terra &
cinere factus, non ut ille lapidibus ſalſis ductus: ſed cortina prioribus duo
bus foci angulis, eiusque lateribus inſiſtit: quæ, ne flamma ex foco exiliat, ci
nere obturant. Si ſalſæ ſitula infuſa in omnes cortinæ angulos influit, recte
eſt ſuper focum impoſita.
F
T
rea uncinata
cilla ferrea uncinata
Verùm ſitula ad decem ſextarios Romanos capit, modulus octo ſitulas.
In tales modulos ſalſæ, ex puteis hauſtæ, infunduntur, & à baiulis, ut dixi, in
ſalſæ fuerint, mox ſitulis in cortinam In quibus uerò minus
ſalſæ prius cochliari alto, & ſimul cum manubrio ex una arbore cauato in
paruas cupas, in quas ſalſi lapides iniecti ſunt, ut acrimoniam, quæ in eis eſt,
aquis impertiant: tum effuſæ in canaliculos, per eos ducuntur in cortinam:
ex ſeptem & triginta ſalſæ ſitulis Halæ
cedit uicarius eius muneris uiciſſim duas ſalis maſſas, quibus eſt metæ figu
ra, conficiunt. Vterque habet miniſtrum, aut pro eo uxorem ſociam laboris:
adeſt etiam adoleſcens, qui ligna uel ſtramina cortinæ ſubijcit: omnes hi,
iſtiuſmodi officinæ ualde incaleſcant, capita
& uerenda ſubligaculis tegunt, cætera nudi: ſed quàm primum magiſter pri
mam ſalſæ ſitulam infuderit in cortinam, adoleſcens ligna uel ſtramina ſub
iecta accendit, ſi ligna cremantur uel faſces ramorum aut uirgultorum, ſal fit
candidus: ſi ſtramina, non raro ſubniger: eorum enim fauillæ cum fumo in
operculum ſublatæ, rurſus decidunt in aquas, easque nigrore inficiunt. Vt au
tem ſalſæ celerius condenſentur, cùm magiſter duos ſalſæ modulos & toti
dem ſitulas infuderit, circiter ſeſquicyathum Romanum ſanguinis bubuli,
uel uitulini, uel hircini, uel miſti in
diſſolutum in omnes cortinæ angulos diſtribuit. Quanquam alibi ſangui
nem ceruiſia diſſoluunt, ſed cùm iam aquarum
ſtæ apparent, eas batillo deſpumat: quam ſpumam, ſi ipſi lapidibus ſalſis o
pus fuerit, per foramen, quod fumum emittit, in focum infundit: ibique coqui
tur in lapides ſalſos: ſi non, in officinæ ſolum effundit: quod
di & Deinde eas adhuc horæ
tem
creſcentes ipſe et miniſter, aſſidue ſpathis ligneis uerſant: tum hora eas ferue
re ſinit: quo tempore
inſpiret, eius fronti miniſter imponit aſſerem longum pedes ſeptem & dimi
dium, altum pedem: utrique etiam eiuſdem lateri aſſerem longum pedes tres
& dodrantem. Ille, quod cortina in ipſius formis ſit incluſa, ſtabilis manet.
Hi duo, quod illi & priori tigillo tranſuerſo inſiſtant: poſtea aſſeribus ſubla
tis duas corbes altas pedes duos, & ſuperius
tummodo
ſter ſalem batillo inijcit, easque ſemihora Deinde rurſus aſſeribus cor
tinæ impoſitis, ſalſas feruere ſinit horæ dodrantem. Tum iterum ſalem batil
lo ſublatum, & ſali, quo utraque corbis completa eſt, ſuperiniectum accumu
lat. In diuerſis autem locis, diuerſas ſali dant figuras: in corbibus
figura metæ, ſed non in his ſolis, uerum etiam in
multarum rerum exprimunt, ut etiam tabulæ quædam, in quas item ſal con
ijcitur. Tam uerò tabulas quàm corbes in altiore caſæ loco, qui tertia, ut di
xi, eius pars eſt, uel in ſcamno æque alto, & in quod ex eo itur, reponunt, ut
ſal aere calido magis exiccetur. Magiſter & eius uicarius, interdiu noctuque,
feſtis diebus anniuerſarijs
lem conficiunt. Nulla cortina diutius anno dimidio ignis uim ſuſtinet: eam
magiſter ſingulis hebdomadis aqua infuſa lauat: lauatam ſtraminibus ſubie
quis bis. Quo modo cruſtæ de fundo
us uehementiore igni ſal
nas adurit. Si tunc aliquæ rimæ, quibus cortina fathiſcit, apparent, oblinun
tur maltha. Sal, qui primis duabus hebdomadis
quod ferrugine fundi, nondum cruſtas contrahentis, ſoleat infici.
uerò ſal iſto modo ex ſalſis tantum putealibus & fontanis fit, tamen etiam
eodem ex fluuialibus & lacuſtribus, & marinis poteſt confici: quin ex his e
tiam, quæ arte ſalſæ ſunt. Etenim in locis, in quibus ſal effoditur, eius impu
ra fragmenta & ramenta
ſatur in ſalem. Quidam ſalem quoque marinum, aqua dulci affuſa,
& in metarum paruarum figuram formant.
S
ſcens
C
C
C
Aliqui ſalem ex ſalſis, quæ feruentes ex terra effluunt, hoc modo confici
unt. In lacunam ſcaturiginoſam imponunt ollas fictiles, inque eas
perpetuus aquarum, quas lacuna continet, feruor, non aliter ac ignis ardor
ſalſam in cortinas infuſam coquit. Quamprimum autem cœperit craſſeſce
re, quod fit cùm ad tertias aut amplius fuerit decocta, forcipibus ollas pre
hendentes eam in ferreas cortinas paruas, & quadrangulas
locatas
altum digitos tres. Quoniam uerò ſingulis quaterni ſunt pedes graues, qui
bus inſiſtunt, aqua eas ſubit & undique cingit: nec tamen influit: quæ, quia
tinenter
peditant, ſemper feruet, atque craſſeſcentem aquam in cortinas infuſam, in ſa
lem denſare poteſt: qui mox batillis eximitur, idemque labor ſæpius iteratur.
Verùm ſi ſalſæ cum alijs ſuccis permiſtæ fuerint, ut plerunque calidæ eſſe ſo
lent, ex eis ſal non debet confici.
L
Alij aquas ſalſas, ſed maxime marinas, in magnis ollis ferreis coquunt:
qui, quia plerunque ſtramina ſolent concremare, ſalem nigriorem
quidam in ijſdem ollis muriam ſalſamentorum decoquunt: hi uerò ſalem ef
ficiunt, qui piſces & ſapit & olet.
O
Eos autem, qui ſalem ardentibus lignis, aquas ſalſas infundendo confici
unt, foſſas, in quibus collocent ligna, facere oportet: quas conuenit eſſe lon
gas pedes duodecim, latas ſeptem, altas duos & dimidium, ne aquæ infuſæ
effluant: undique lapidibus ſalſis, quamprimum haberi poſſunt, conſtructas,
ut nec aquas ſorbeant, neque terra ex earum fronte, tergo, lateribus decidat:
ſed, quoniam carbones unà cum liquore ſalſo
Plinius ſcribit, etiam Quercus optima, ut quæ per
ſe cinere ſyncero uim ſalis reddat: alibi corylus laudatur. Attamen ſal, qui
cunque ligno confit, non multum probatur, quod niger ſit & parum ſynce
rus: quo circa iſta ſalis conficiendi ratio à Germanis & Hiſpanis repudiata.
F
S
Sed dilutum, ex quo conficitur ſal, fit ex terra ſalſa, uel ſalis & halinitri fœ
cunda: lixiuium uerò ex cinere arundinis uel iunci. Verùm ex terra ſalſa ori
tur dilutum, ex quo decocto ſal
lo poſt plura dicam, ex quo ſal & halinitrum. At ex cinere naſcitur
ex quo etiam ſal ſolus fit. Tam autem cinis quam terra primò conijciatur in
magnam cupam: deinde aqua dulcis ei affundatur: quæ, cinere uel terra per
ticis agitata, horarum ferme duodecim ſpacio imbibit ſalem: tum turbine ex
cupa extracto, colata excipiatur labro, mox ſiue dilutum fuerit ſalſum, ſiue
lixiuium uaſculis hauſtum infundatur in paruas cupas: ad extremum trans
fundatur in cortinam ferream uel plumbeam, & coquatur, donec aquis ex
halatis ſuccus denſetur in ſalem.
C
altum
Atque hæ ferè ſalis
aqua nitroſa, uel ex diluto, uel ex lixiuio. Vt autem aqua maris, aut alia ſalſa,
nitrarias infuſa ſiue deriuata, & eodem ardore ſolis decocta uertitur in ni
trum: quinetiam ſicuti mare ſua ui influens in eiuſdem Ægypti ſolum, abit
in ſalem, ita Nilus, cùm circa caniculæ ortum exundat, in nitrarias influens,
in nitrum conuertitur.
N
At dilutum, ex quo conficitur nitrum, fit ex aquis dulcibus terra nitroſa
percolatis: lixiuium ex ijſdem percolatis cinere roboris uel quercus:
labris
ad eum finem dum in nitrum ſpiſſetur. Sed nitrum tam natiuum quàm fa
cticium in cupis pueri impubis urina temperatum decoquitur in ijſdem cor
tinis. Decoctum infunditur in cupas, quibus ſunt fila ænea: ad quæ adhære
ſcens concreſcit, & fit chryſocolla, quam boracem Maurorum uocabulo no
minamus. Quondam nitrum præter urinam Cypria ærugine temperatum
fuiſſe, & tritum Cyprio ære in Cyprijs mortarijs, Plinius autor eſt. Quineti
am quidam chryſocollam ex alumine foſſili, & ſale ammoniaco conficiunt.
C
chryſocolla denſatur
Verùm halinitrum conficitur ex terra ſicca & ſubpingui: quæ, ſi aliquan
tulum in ore retineatur, guſtatum ſalſedine, cum acrimonia quadam permi
ſta, Ea terra & puluis miſtus altitudine palmi, alternatim
in cupis: puluis iſte habeat duas portiones calcis uſtæ & aqua non reſtin
ctæ, atque tres cineris quernei, uel ilignei, uel roborei, uel cerrei, uel ſimilis:
quæque cupa his, alternatim poſitis, tota excepto dodrante fuerit completa,
tantæ aquæ affundantur ut plena fiat: quæ poſtquam terra percolatæ
nitrum
tur labro, & uaſculis hauſtum in paruas cupas infundatur. Quod ſi ſapor ei
fuerit ualde ſalſus, &
idcirco rurſus eadem terra percoletur, uel altera
uel tres, una eademque terra halinitri plena percolentur: ſed diluta non
ſceantur
Verùm prima quæque in unam cupam infundantur: in
tiam tertia. Quodque uerò
ra percoletur recenti: quo modo ex utroque
primum
tur ad dimidias: mox
refundatur atque recoquatur. Cùm uerò
tribus cinereis quernei, uel aſſimilis portionibus, & una calcis uſtæ, ſed a
qua non reſtinctæ. Verùm aqua, prius quàm infundatur, alumen foſſile re
ſoluatur: ſint uerò illius libræ
lutum uidebitur eſſe limpidum & cæruleum: ſed coquatur uſque dum aquas,
quæ ſubtiles ſunt, exhalet: maxima ſalis poſtea cochlearibus ferreis exhauri
endi pars in fundo cortinæ reſideat. Succus autem
in qua bacilla recta & tranſuerſa ſunt incluſa: ad quæ refrigeratus adhære
ſcit: atque, ſi multus fuerit, tribus quatuorúe diebus denſatur in
inde dilutum, non Ha
linitrum uerò exciſum, & eo ipſo diluto
deſtillet, ipſum exiecetur. Halinitrum certe ex diluto, pro ſucci, quem com
bibit multitudine uel paucitate, oritur multum uel paucum: ex lixiuio affu
ſo, quod ipſum purgat, quodam modo purum & limpidum. Sed
& translucidum, quod magis à ſale purgetur, &
do conficitur: quot amphoræ diluti infunduntur in cortinam, tot congij li
xiuij, de quo iam dixi, affundantur: & in eandem cortinam conijciatur hali
nitrum factitium, quantum diluto & lixiuio diſſolui poſſit: quàm primum
miſtura eficrueſcens ſpumauerit, transfundatur in cupam, in quam
ſit ſabulum, de fluuio ſumptum & lauatum: ea panno tegatur: mox turbine
ex fundi foramine extracto miſtura ſabulo percolata excipiatur labro: dein
de in eandem uel
temVeruntamen ſi quando ualde bullit & ſpumat, lixiuium paucum
affundatur. Tum transfundatur in alteram cupam: in qua bacilla ſunt inclu
ſa: ad quæ etiam ipſa adhæreſcens ſi pauca fuerit biduo, ſi multa triduo, uel
datur & recoquatur ad dimidias: atque in
toties facere oportet, quoties res hoc poſtulat ut fiat. Alij alio modo halini
trum purgant: eo enim ollam, ex ære caldario factam, complent, & opercu
lo, item æreo, tectam in prunis locant: ac ipſum Ol
lam autem operculatam non
re poſſint utrum liquatum ſit necne. Cùm
rem reſoluto conſpergunt: Quod, ſi olla, in igni repoſita, non arſerit, accen
dunt: quo ſimul cùm craſſa halinitri pinguitudine, quæ ſupernatat, & ſola
tunc ardet, conſumpto fit purum: mox ollam ex igni remouent: poſtea ex re
frigerata eximunt halinitrum puriſſimum: quod candidi marmoris ſpeciem
gerit: atque At terra, ex qua
dilutum fuit factum, & rami quernei uel conſimilis arboris alternis ſub dio
ponantur, & aqua, quæ combibit halinitrum, conſpergantur: quo modo
quinque uel ſex annis rurſus apta fit ad conficiendum dilutum. Halinitrum,
& quod lapidei parietes in cellis uinarijs & locis opacis exudant, cum pri
mo diluto permiſtum decoquatur.
C
L
Hactenus de nitri conficiendi rationibus, quæ
multiplices ſunt, dixi: nunc dicam de ratione conficiendi aluminis, quæ nec
ipſa uniuſmodi et ſimplex eſt. Etenim fit ex aqua aluminoſa decocta uſque
denſetur in alumen, uel ex diluto aluminoſo, quod ex id genus terra, uel ſa
xo, uel pyrite, uel alio miſto, Terra effoſſa primò tanta, quanta tre
centis ciſijs uehi poteſt, conijciatur in duo caſtella: deinde aquis in ea deriua
tis, &, ſi
fuſis diluatur. Operarij autem quotidie ſæpius uenam perticis oblongis &
craſſis
caſtello extracto dilutum excipiatur lacu, ex una uel duabus arboribus ca
uato. Si uerò locus aliquis talium uenarum copiam ſuppeditauerit, ipſæ ſta
tim non conijciantur in caſtella, ſed primò
lentur: quanto enim diutius aeri & pluuijs expoſitæ fuerint, tanto meliores
fiunt. Nam in eiuſmodi cumulis, aliquot poſt menſibus, quàm uenæ in are
as fuerunt congeſtæ, naſcuntur fibræ longè uenis bonitate præſtantes: de
inde
alta: mox aquis, in ea deriuatis, ſimiliter diluantur: poſteaquam aquæ
berunt
in alia caſtella, & aquis, denuo in eo deriuatis, atque puerorum
nis ſuperfuſis
dem lacuna excipiat: ſiue uerò hæc, ſiue lacus dilutum contineat paucis poſt
diebus exanclatum canaliculis infundatur in plumbeas cortinas quadran
gulas, & in eis coquatur, donec multo
terra ab eo ſecreta fuerit: quæ in fundo cuiuſque cortinæ reſidens pinguis eſt
& aluminoſa, ac ex minimis cruſtis conſtare ſolet: in quibus non raro candi
diſſimus & leuiſſimus amianti, uel lapidis ſpecularis puluis ineſt. Tum diui
tum farinæ ſimile uidetur. Sunt qui modice coctum effundunt in cupam, ut
limpidum & purum fiat: deinde in cortinam refuſum recoquunt, uſque
rinæ ſimile euadat: utro modo ſpiſſatum fuerit, mox transfundatur in uaſa
lignea, in terra defoſſa, ut refrigeſcat: deinde refrigeratum effundatur in cu
pas, in quibus ſurculi recti & tranſuerſarij ſunt incluſi, ad quos adhæreſcens
denſatur in alumen: fiuntque cubi parui, & candidi, & translucidi: qui in hy
pocauſtis repoſiti ſiccentur. Si uenæ aluminoſæ atramenti ſutorij participi,
cum aquis dilueretur, urinæ ſuperfuſæ non fuerint, eas in dilutum
& purum, cùm recoquitur, infundere neceſſe eſt. Ipſæ enim atramentum ſu
torium ab alumine
ſupernatat: utrunque ſeorſum effundere conuenit, in uaſa minora, & ex his in
cupas, ut ſpiſſetur. Si uerò, dum dilutum recoquitur, ſeparata non fuerint,
mox ex minoribus uaſis infundatur in maiora, eaque
item atramentum ſutorium ſeparatum ab alumine concreſcit: utrunque exci
ſum, & in hypocauſto ſiccatum diuendatur dilutum, quod in uaſis & cupis
non concreuit, in cortinam refuſum recoquatur: ſed terra, quæ in fundo cu
iuſque cortinæ reſedit, ablata in caſtello unà cum uenis, denuo aqua & urina
diluatur. At terra, quæ in caſtellis diluto, poſtquam effluxit; ſuperfuit ege
ſta & coaceruata quotidie, rurſus magis ac magis fit aluminoſa, non aliter
atque terra, ex qua halinitrum fuit confectum, ſuo ſucco plenior fit: quare de
nuo in caſtella conijcitur, & aquæ affuſæ ea percolantur.
C
E. C
terra defoſſa
At ſaxa aluminoſa primò in fornace calcariæ ſimili ſic urantur.
In ſundo
fornacis ex id genus ſaxis fiat teſtudo: quæ ſit ignis
urantur donec
accidit: hoc
portet, urat:
fiunt uel in
uires, quas
uehantur
ginta, lata octo, alta quatuor: quibus aquæ, cochliari alto hauſtæ, inſpergan
tur diebus quadraginta: uernis quidem mane & ueſperi, æſtiuis
die: tanto temporis ſpacio madefacta calcis inſtar reſtinctæ reſoluuntur, ori
turque noua
quidæ medullæ in ſaxis repertæ: &
dida quàm urerentur: roſea, ſi rubor candore miſtus eis inſedit: ex illa fit alu
men
caloris ſuſtinere poſſit, fiat ex ſaxis, quæ igni neque liqueſcunt, nec in
ſaxis ducto, collocetur grandis cortinæ
us fundi concaui & rotundi linea
eſt ſub Super
na ſaxis extruatur figura turbinata, ut eius fundi linea
ptem
aquas bullientes
ſit reſtincta, è ſquama ferri, ex umbilicis cum albumine
atque permiſtis: margini cortinæ ſuperponatur ligneus circulus, craſſus
dem
à terreno & glebis
gant. Cortina ſic præparata fere tota
infuſis, quas acri igni coquere conuenit uſque dum bulliant: deinde materiæ,
ex ſaxis uſtis & aqua
ribus conijciantur in
ſolutas è cortina eximant: quo modo ter aut quater
ris plus minus duabus uel tribus interpoſitis: quibus aquæ, ſaxea illa mate
ria refrigeratæ, rurſus
landum
cus roboreos, uel quernos, uel cerreos:
alta quinque, lata quatuor. In his aquæ congelant & in alumen denſantur uer
no quæ in
do ſunt, apertis, aquæ
eas miniſtri in
aquis eius prorſus expertibus: tum
craſſum & præſtans erit
dem ſaxi At terrenus puluis, qui aluminis particeps in fundo
reſidet craſſus ad digitos tres aut quatuor, denuo
tur & ſiccatum diuendatur.
F
Sed ex pyritis crudis alijsúe miſtis aluminoſis alumen ſic fiat.
Primo in a
reis urantur: deinde aliquot
cupas coniecti diluantur: poſthæc
las infuſum coquatur donec ſpiſſetur in alumen: ſed pyritæ alijque lapides mi
ſti non aluminis modo, ſed atramenti etiam ſutorij participes fuerint, ut ple Poſtremò ſi in pyri
tis alijsque miſtis lapidib. dilutis fuerit
ctis ipſum, ſiue ex aqua
lanteriæ & ſoryos, & chalcitidis diluto: uel mi
ſtis atramento ſis.
uari non poteſt, operarij uel ſitulis hauſtam ex ipſis exportent, & in calidis
regionibus æſtiuo tempore in ſubdiales areas, ad aliquam altitudinem de
preſſas infundant: uel machinis è puteis extractam in canales fundant: per
quos in areas influat, & in eis ſolis calore concreſcat.
C
In frigidis
& hyeme
menſura primò in plumbeis cortinis quadrangulis decoquantur: deinde re
frigeratæ infundantur in cupas, uel in lacus, Plinius uocat piſcinas ligneas,
ex his
tur in
C
Tertio modo
citis, magis uero miſy, ſi fodinæ
conuenit:
taque hæc effoſſa & in cupas iniecta primo
ex quib. Surculi & cre
mia, quæ
gam
fiat: tum in
ctæ
los: è quibus defluat in
ta tres. His uaſis imponantur tranſtra digitos quatuor aut ſex inter ſe diſtan
tia, quæ perforata ſint: atque è foraminib. arundines graciles paxillis uel cune
is adactis dependeant ad
adhæreſcens
tum
ut
eſſet, non concreuit, atque ſic in atramentum ſutorium conuerſus non fuit.
V
cliue
Quarto modo
ſis. Talis
autumnalibus, caloribus æſtiuis, pruinis & gelicidijs hybernis quinque aut
ſex menſes exponatur, & aliquoties batillis ita ſubuertatur, ut ea, quæ in ſun
do reſidebat,
ta reſoluitur atque fermenteſcit, lapis ex duro mollis euadit: deinde uena te
cto operta, uel ſub
octo menſes: poſtea eius tanta portio, quanta ſatis eſt,
cuius dimidia pars aquis ſit repleta: id
or & uiginti,
or foramina, ut ipſis clauſis aquæ contineri poſſint, recluſis
uena ſic
bus recluſis dilutum, ex ea ſtello effluens, excipiat caſtellum ei
eandem habeat longitudinem, ſed latum ſit pedes duodecim,
ut dilutum capere poſſit: id ſi non fuerit ſatis atramentoſum, ipſo uena
diluatur: ſin atramentoſum fuerit, nec tamen omne uenæ diuitis
exorbuerit,
mum
ſum coquatur, uſque
ſoluendæ quantulas diluti natura poſtulat: inde rurſus
tam craſſum fiat, ut
effundatur in lacus, aut cupas, aut alia uaſa, in quibus omne duobus uel tri
bus diebus congelat, quod ad
rit
uena recens diluatur:
ſatum
tum infundatur in catinos ut ex eo paſtilli fiant: ſi primo non ſatis ſpiſſatur,
diluto effuſo
fundatur: quo modo ex eo paſtilli conficiuntur puri, & aſpectu pulchri.
C
Sed pyritæ
tur, aquis
in atramentum ſutorium. Quanque ex his alumen & atramentum ſutorium
plerunque confiunt: nec mirum: ſucci enim ſunt cognati, & in hac r e
runt, quod illud minus, hoc magis ſit terrenum. Iſtiuſmodi autem pyritæ, ſi
quid metalli in eis inerit, item in fornacibus excoquantur. Eodem modo ex
alijs miſtis atramentoſis atque metallicis conficiatur atramentum ſutorium et
metallum. Quinetiam ſi uenæ pyritis atramentoſis abundauerint, quidam
metallici non magnas arbores medias diffindunt, easque rurſus in partes ſe
cane tam longas quam latæ ſunt foſſæ latentes & cuniculi, in quibus eas
uerſas
pars lata ſit prona: teres, ſupina: inferius
rius non poſſunt: intermedium ſpacium uacuum pyritis complent, &
ac lignis pyritas
bus, iter planum & æquabile explicent. Hi pyritæ, cùm foſſæ latentes uel cu
niculi ſtillant aquis, ipſis madefacti ex ſe gignunt
cognata: cum aquæ ceſſant deſtillare, ipſum ſiccatur & dureſcit, & è puteis
unà cum pyritis nondum aqua reſolutis tractum, uel è cuniculis
ijciunt in cupas uel lacus, & aquis feruentibus ſuperfuſis atramentum reſol
uunt, atque pyritas
fundunt, ut limpidum & purum fiat: id deinde in cortinis plumbeis
donec ſpiſſetur: mox in uaſa lignea infundunt: ubi ad reſtes, uel arundines,
uel ſurculos adhærens in atramentum At ſulfur
conficitur ex aquis ſulfuroſis, ex uenis ſulfureis, ex miſtis
quidem ingerantur in cortinas plumbeas, & coquantur donec denſentur in
ſulfur. Ex hoc plerunque & ſquama ferri
poſtea facticio ſulfure luteo obductis fit aliud ſulfur facticium, quod caballi
num nominamus. Venæ uerò, quæ ferè conſtant ex ſulfure & terra, ex alijs
foſſilibus raro, coquantur in Ipſæ fornaces duarum
capaces in tres partes ſint diſtributæ:
beat os, quo inſpiretur: ſuperius tecta ſit laminis ferreis, latera uerſus perfo
ratis: quas bacilla ferrea
dia pars alta ſit ſeſquipedem: quæ item os habeat à fronte, ut ligna in forna
cem immitti poſſint: ſuperius habeat bacilla, ſuper quæ
ſtatuatur: ſuprema alta ſit ferè duos pedes: ſed ollarum quæque item alta du
os pedes, & craſſa digitum: quæque ſub ore habeat narem longam, uerum an
guſtam: quæque tegatur operculo item fictili ſic facto, ut os ollæ tegat, & in
eo aliquantum includatur. Ad binas quaſque id genus ollas opus eſt ſingulis
ollis eiuſdem magnitudinis & formæ, cuius illæ ſunt: ſed hæ naribus care
ant, tria uerò
ollarum nares recipiant: ex tertio, quod eſt è contraria eius parte ad
effluat ſulfur: ſingulæ fornaces binis ollis, quibus nares ſunt, in cas impoſi
tis tegantur laminis ferreis luto craſſo digitos duos oblitis, eisque totæ
dantur
ex eis emineant. Extra quanque
poſitas,
operculis
ſulfur exhalarint: uapor ſublatus dum per
craſſeſcit in ſulfur: quod ceræ liquefactæ ſimile in fundum decidit: ex quo
cum è foramine, quod ad ollæ fundum eſſe dixi, defluxerit excoctor uel pa
nem efficit, uel cannas bacillaúe format, uel ſulfurata, exilibus lignis in id in
tinctis, conficit: mox ardentia ligna & prunas ex fornace extrahat, eaque refri
gerata duas illas ollas aperiat, & exinaniat purgamentis: quæ, ſi uenæ com
poſitæ fuerint ex ſulfure & terra, cineris ſua ſponte reſtincti, ſimilia ſunt:
ſin ex ſulfure & terra & lapide, uel ex ſulfure & lapide tantum, terræ ualde
ſiccatæ, uel lapidi multum toſto: poſthæc ollæ rurſus uenis compleantur, et
eadem iſta omnia iterentur.
O
Sed miſta ſulfurea, ſiue ex lapide et ſulfure
lapide & ſulfure & metallo,
tis: fornax ſic ſe habeat: ad
pedes vn. longi tres, craſſi Hi
ſed longi, æque ac parietes, pedes III. craſſi
In eius ſuperius incluſa ſint bacilla ferrea, quæ
gas & latas pedes tres, craſſas
ſuſtinere poſſint: earum quæque in medio habeat foramen rotundum, quod
latum ſit ſeſquidigitum: quia uerò nec plures quàm octo eſſe poſſunt, eis to
tidem ollæ in fundo perforatæ ſuperponantur, totidem integræ ſupponan
tur: illæ contineant miſta, & operculis tegantur. Hæ aquas, & earum ora ad
laminas pertineant: miſta lignis, circa ſuperiores ollas poſitis & accenſis, co
cta ſtillant ſulfure rubro, uel luteo, uel uiridi: quod per foramina
cipiunt ollæ laminis ſuppoſitæ: quarum aqua mox refrigeſcit: ſi in miſtis in
eſt metallum, ea reſeruata excoquuntur: ſi minus, abijciuntur. Veruntamen
ſulfur ex iſtiuſmodi miſtis optime poterit elici, ſi ollæ ſuperiores ſic in forna
ce concamerata locatæ fuerint, ut illæ, de quibus libro octauo, cum eandem
rem metalli, quod in eis ineſt, cauſa tractarem, dixi, ut eædem fundo carue
rint, inque eas cancelli fuerint impoſiti: inferiores uerò eis hoc modo ſuppoſi
tæ fuerint: ſed laminam quanque amplius habere foramen oportet.
M
O
Alij urceum defodiunt in terra, & in eum imponunt alterum urceum in
fundo perforatum: in quo pyriten, uel cadmiam, uel alium lapidem ſulfuro
ſum ſic concludunt, ut ſulfur exhalare Is acri igni coctus ſtillat ſul
fure, quod in urceum inferiorem, qui continet aquas, defluit.
V
At bitumen fit ex aquis bituminoſis, ex bitumine liquido, ex miſtis bitu
minoſis: nam aqua bituminoſa ſimul & ſalſa Babylone, ut Plinius
liquit, & è puteis in ſalinas ingeſta, & flagrantiſſimo ſole cocta denſatur par
tim in bitumen liquidum, partim in ſalem. Sed bitumen, ut leuius, ſuperio
rem: ſal, ut grauius, inferiorem Bitumen uerò liquidum, ſi mul
tum aquis fontium, riuorum,
ſtum: ſi paucum, alis anſerum, linteolis, rallis, arundinum panniculis, & alijs
ad quæ facile adhæreſcit, collectum in magnis ollis æreis uel ferreis coqua
tur & igne ſpiſſetur. Verùm, quia ad diuerſos uſus expetitur, quidam cum li
quido miſcent picem, quidam axungiam ueterem, ut eius lentorem tempe
rent. Sed hi, quanquam ipſum coquunt in ollis, durum non efficiunt.
At mi
ſta, in quibus ineſt bitumen, eo modo, quo ea, in quibus eſt ſulfur, in ollis
iuxta fundum terebratis coquuntur: etſi rarius hoc fieri ſolet, quod tale bitu
men non magni æſtimetur.
F
Quin omnes ſucci concreti, ſi copioſe & abundanter cum aquis fuerint
permiſti, atque omnes etiam terræ, reſident in fontibus, & in riuorum ac flu
minum alueis: atque lapides, in his iacentes eis obducuntur: nec indigent ullo
ſolis aut ignis calore, quo Quod cùm uiri ſagaces
excogitarunt rationes, quibus reliquos quoſdam ſuccos
quaſdam inſignes colligerent: etenim talem aquam, ſiue ex fonte, ſiue ex cu
niculo defluat, aliquot lacubus ligneis, uel caſtellis ex ordine collocatis exci
piunt: in eis enim reſident: quare ſingulis annis deraſi
te Carpatho chryſocolla, in Meliboco ochra.
O
Reſtat
buſdam
expreſſum, ut ſucci
des liqueſcentes & metalla fundi poſſit: ſed primò mihi dicendum eſt de ma
teria, ex qua
de eius Confit
Lapides
quib. de cauſis ad cryſtallos primas
n.
fractis in India fieri
trum
eſſe Plinius ſcribit:
lorum
bus Eos
ſtea pilis ſubiectos ſic frangere &
quocirca, ſi tale
diQuod uerò ad ſuccos
turSunt
qui huic ſali,
queſcentibus
te ſingularis illa uis noſtris æque ac priſcis ita in ſe
trahere creditur, ut ad ſe
rent
ſi hi in
tis
ex antiquis arborib. fit:
cauatur, & iniecto igni arbor tota
hyeme
arborib. in plures partes ſectis, & ſub tecto
Sed uitra
rijs alijs tres ſunt fornaces, alijs duæ, alijs una: quib. tres, hi in prima
ra
riori camera, longa pedes ſex, lata quatuor, alta duos lignis aridis
miſtæ
nondum ſatis à recremento purgatam: ea refrigerata extrahatur & in partes
diuidatur: in eadem fornace ollæ, quæ continebunt uitrum, calefiant.
P
Secunda fornax rotunda & lata pedes decem, alta octo, extrinſecus, ut ſit
firmior, cingatur quinque arcubus ſeſquipedem craſſis: ea item conſtet ex du
abus cameris: quarum inferioris teſtudo ſit craſſa ſeſquipedem: ipſa camera
habeat à fronte os anguſtum, ut ligna in focum, qui eſt in eius ſolo, imponi
poſſint: in ſumma uerò & media eiuſdem teſtudine
dum: quod ab ea pateat ad ſuperiorem cameram, ut flammæ in ipſam pene
trare poſſint. At in ſuperioris cameræ muro inter arcus ſint octo feneſtræ
tantæ, ut per eas ollæ uentroſæ in ſolo cameræ circum
locari poſſint: quarum ollarum craſſitudo ſit ad digitos duos, altitudo ad to
tidem pedes, latitudo uentris ad ſeſquipedem, oris & fundi ad pedem. In po
ſteriori fornacis parte ſit foramen quadrangulum, cuius altitudo atque etiam
latitudo ad palmum: per quod calor penetret in tertiam fornacem, cum hac
coniunctam: ea quadrangula & longa pedes octo, lata ſex ſimiliter conſtet
ex duabus cameris: quarum inferior à fronte habeat os, ut ligna in
etiam eſt in eius ſolo, imponi poſſint: ab utroque oris latere in muro ſit oblon
gi uaſis fictilis receptaculum, longum circiter pedes quatuor, altum duos, la
tum ſeſquipedem. Superior uerò camera habeat duo foramina,
tro latere, alterum à ſiniſtro, tam lata & alta, ut uaſa illa commode in eam im
poni poſſint: quæ uaſa ſint longa pedes tres, alta ſeſquipedem, lata inferiori
parte pedem, ſuperiori
tur, ut mitiori calore
rumpuntur. Deinde uaſis iſtis ex ſuperiori camera extractis & repoſitis in
receptaculis prorſus refrigerentur.
S
F
tiæ fornacis os
ſuperioris cameræ
At quibus duæ ſunt fornaces, eorum partim in prima coquunt
& in ſecunda non modo eandem recoquunt, uerum opera etiam uitrea re
ponunt: quanquam in diuerſis cameris partim in ſecunda materiam
pariter & recoquunt, in tertiam uerò opera uitrea recondunt: atque ita illi ca
rent tertia fornace, hi prima: ſed iſtiuſmodi fornax ſecunda differt ab altera
fornace ſecunda: etenim rotunda quidem eſt, ſed eius caua pars lata pedes
octo, alta duodecim, quod conſtet ex tribus cameris: quarum infima
ſimilis eſt inferiori alterius ſecundæ fornacis. In mediæ uerò cameræ muro
ſunt ſex fornices: quæ
obſtruuntur relictis modicis feneſtellis: in huius mediæ cameræ ſumma &
media parte eſt foramen quadrangulum, cuius longitudo, itemque latitudo
ad palmum: per id calor penetrat in
te habet os, ut in oblongum uas fictile, in ea locatum, opera uitrea paulatim
refrigeranda reponi poſſint. Ea
mnum habet appoſitum, ut uitrarij conſcendentes commodius opera poſ
ſint recondere.
A
E
Sed qui carent prima fornace, hi, cùm munus
Duo
At quibus una
ris conſtat:
mentis detractis opera uitrea
condunt
rit, atque
ra, quæ facile igni neque liqueſcit, nec in puluerem reſoluitur: et quæ à lapillis
purgata ſit, atque bacillis uerberata:
ex Duabus partibus
abſoluta reſtat tertia. Maſſa uitrea in prima fornace eo, quo dixi modo,
ctaDum ue
rò hoc
morem
unt, & ollas forcipe prehenſas, ſi rimis
nunt
lictis, de
in altera
ferrea eſt, tres pedes longa: quin ante feneſtellas cruſta marmoris fornici im
ponitur: atque ei rurſus terra aggerata &
retinet, illa oculos uitrarij ab ignis calore tuetur: his omnibus ordine factis
uitrarij opus Lignis
ora & magis translucida ex eis
uitrea
& Sæpius
trarij fiſtulis
cocta ſatis eſſe purgata, quiſque altera fiſtula in
ſata, recipit
ſcit: & Recipit uerò
ſatis eſt: id marmori impreſſum uoluit & reuoluit, ut adunetur: atque per fiſtu
re neceſſe habet, toties
rei
os amputat: atque, ſi res hoc poſtulat, pedes & anſas affingit: pingit.
Poſtremò in oblongo uaſe fictili,
rari: ſenſim refrigeratis
F
I
Vitrarij autem diuerſas res efficiunt: etenim cyphos, phyalas, urceos, am
pullas, lances, patinas, ſpecularia,
ta præclara & admiranda cum quondam biennio agerem Venetijs,
platus
cùm uenalia eſſent apportata Morano: ubi uitrariæ officinæ omnium cele
berrimæ ſunt: quas uidi cum aliâs, tum maxime cum certis de cauſis Andre
am Naugerium in ædibus, quas ibi habebat, una cum Franciſco Aſulano
conuenirem.
De re Metallica Libri XII. & ultimi FINIS.
SCRIPTORVM, QVORVM INVEN
tis author in ſequenti De animantibus ſubterraneis libro uſus,
& ad hanc experientiam excitatus eſt,
CATALOGVS.
GEORGIVS AGRICOLA GEOR
gio Fabricio S. P. D.
Vanquam duos libros de ſtirpibus ſcripſit Ariſtoteles, tamen
ijs Theophraſtum diſcipulum non deterruit, quo minus ſuam
de ijſdem ſtirpibus Nec ipſe
Theophraſtus tanta ſcientia, tantaque copia ſtudium Dioſcori
dis ardoremque reſtinxit: ſed etiam is poſteritati
dam arborum ac
literis memoriæque mandauit. Male enim ſe habuiſſent ſtudia, ſi ætate inferi
oribus ad ca quæ à maioribus erant inuenta, nihil addere licuiſſet: certe ſi
Græci hanc legem iniquam quondam accepiſſent, nulla ars, nulla ſcientia,
nulla diſciplina potuiſſet perfici. Quapropter etſi Ariſtoteles libros com
plures edidit, in quibus animantium naturas, partes, ortus, ratione & uia eſt
perſecutus: tamen philoſophiæ deditos auocare nec uoluit, nec debuit, à ſtu
dio tum perquirendi poſterisque prodendi naturas earum
bus parum aut nihil ſcripſit: tum tractandi locos, quos in ijs libris non ſatis
expreſſit. Itaque
tium natura Porphyrius & Ælianus: apud Latinos item de piſcibus Ouidi
us, de omnibus ferè animantibus Plinius.Quos ſcriptores ego ſecutus cum
res ſubterraneas, quæ anima carent, expoſuiſſem pluribus libris, ut
inſtitutam, quoad fieri poſſet, abſoluerem, animantes etiam deſcripſi ſubter
raneas: nec eas modo quæ perpetuo ferè uerſantur in terra, ſed eas q̊que quæ
certis anni temporibus in eadem ſolent latere. Quo ſanè modo &
quarundam formas Ariſtoteli & alijs uel incognitas, uel parum expreſſas,
& illius locum de animantibus, quæ hybernis ſe condunt menſibus, uolui
latius explicare. Hunc librum ſi probauero tibi, qui Latinis & Græcis li
teris in primis eruditus, animantium naturas ſcrutaris, & iam multarum co
gnitionem cepiſti, eum facilius, ut ſpero, cæteris qui item rerum occultarum
ſtudio delectantur, probabo. Vale Kempnicij, III Idus Aug. Anno
M. D. XLVIII.
GEORGII AGRICO
LAE DE ANIMANTIBVS
ſubterraneis Liber, ab autore recognitus.
Corpvs ſubterraneum, ut res ipſa demonſtrat, in
animatum diſtribuitur, &
animi expers eſt, rurſus diuiditur in id, quod ſua
ſponte erumpit ex terra, & in id, quod ex eadem ef
foditur. De altero inanimi genere dixi in quatuor
libris De natura eorum quæ
ptis, de altero in decem De natura
ſubterraneis animantibus Cùm uerò genus
corpus
eſt ea ipſa duo elementa animantium Ex quo rurſus illud qua
dam naturæ neceſſitate conſequitur, ut omne animal & in aqua uel terra gi
gnatur, & in eis Nam beſtiæ uolucres, & ſi paſ
ſim per aerem uolitant, tamen in terra, uel in ſtirpibus ex ea natis, uel in ædi
ficijs ſuper ipſam collocatis,
ſuppeditat. Vt enim uerum ſit quod perhibent, aues raras illas, & non adeò
magnas, quarum pennas longas, & colore luteo dilutiore ſplendentes, rex
Turcarum in ſuperiore parte coronæ, multis gemmis precioſis ornatæ ge
ſtat, in aere perpetuum uitæ curſum tenere, fœminam ouis quæ parit, ſuper
dorſum maris ſinuatum, locatis uentre item ſinuato incubare, & pullos ex
cludere, neutram uiuam unquam pedibus breuiſſimis, & in pluma recondi
tis terram attingere,
his quibus ueſcuntur. Ac uerò
in terreno iſti igni
ærarius multos dies crematur: atque magnis muſcis paulo maiores ſunt &
ſubalatæ. In igni ambulant & ſaliunt, ſed
motæ fuerint. Animantium
ræ rimas, nec foramina, nec ſpeluncas: quæ in ſubterranearum numero non
ſunt: partim noctu, aut interdiu ſubterraneas
to anni tempore:
ſunt, atque dici poſſunt: partim ferè perpetuo occulte in terra latent: quæ ſub
terraneæ & ſemper ſunt, & proprie dicuntur. Vt autem res expreſſior & il
luſtrior fiat, paulo altius ordiar. Quoniam animantes omnes natura mutati
ones temporum ſentiunt, pleræque frigoris aut caloris uitandi cauſa, uel regi
onem, locumúe mutant: uel ingrediuntur in domicilia, aut arbores exeſas &
excauatas: uel ſubeunt terram. Earum
egreſſæ nunquam reuertuntur, aliæ reuertuntur: nun quam redire ſolent ra
tionis participes, hoc eſt homines. Etenim hi non modo frigoris aut caloris
hil ferentibus migrant in opimas & fertiles: uel cùm tanta multitudo fuerit
orta, quantam non ſatis
Quo ſanè modo alia ora parsque
ponit: quibus de cauſis Scandia, peninſularum omnium maxima, olim ma
gnam Gothorum copiam unà cum coniugibus & liberis effudit in Sarmati
am & Daciam. Cymbros uerò et Teutones, ex ultimis Galliæ Belgicæ oris,
in quas è Germania Et
ac terræ motus atque eruptiones
Ænaria colonos, quos Hiero tyrannus Syracuſanus eò miſerat. Atque his fe
rè de cauſis gentes aut uictæ ab his quæ migrarunt, expelluntur & eijciun
tur ex proprijs ſedibus ac poſſeſſionibus, uiciſſimque etiam ipſæ in alienas ir
ruunt & eas occupant: aut ſubactæ & bello domitæ uictricibus
tam uictæ quàm uictrices
obtinent. Simili modo animantes rationis expertes, maxime uolucres, ex re
gionibus in quibus & natæ ſunt & uiuere conſueuerunt, nunquam reditu
ræ in exteras ſe Quo pacto ab hinc annos ſex, locuſtæ,
diræ herbarum,
inuolarunt in Pannonias, in Daciam, in ueterem regionem Marcomanno
rum, Lygiorumque: ut quondam etiam ſæpe ex Africa in alias Europæ oras.
Quin ut interdum unicus homo in longinquas regiones abit, nec redit un
quam, ita unum
rico captum eſt animal canis uillis ueſtitum: cuius, ut cephi Æthiopici, prio
ribus pedibus ſimilitudo erat cum humanis manibus: poſterioribus cum
humanis pedibus. Et Alberti cognomento Magni temporibus in
ſyluis
res item erant ſimiles manib. humanis: poſteriores pedibus humanis: eas ue
rò ipſe putauit eſſe in Ac ibim
co Egnatio Caluino præfecto uiſam Plin. memoriæ prodidit.
Northuſæ in Toringia, Hoc
no, qui eſt octauus & uiceſimus imperij Caroli quinti, lanius quidam Dyn
celſpyhelenſis aquilam profligatam occidit, & quaſi donum ſenatui attulit:
quæ aquila in eum in equo ſedentem, pridie Epiphaniæ prope Rotelin op
pidum impetu tam uiolento inuolauit, ut non procul abeſſet à periculo ui
tæ. Eodem modo ueriſimile eſt aliquos etiam piſces, cùm ſemel reliquerunt
mare, in fluuios, qui per longin quas regiones fluunt, ingredi, &
idem redire. Hactenus de generibus animantium dixi, quæ in regionem
è qua egreſſæ ſunt, non reuertuntur: nunc dicam de his quæ reuerti ſolent:
quæ &
à regione, cuius incolæ ſunt, ſemigrant: &
me in tepidis morantur. Etenim homines qui ualetudini dant operam, ut tu
eri ſe poſſint à calore, in æſtituis ſunt: ut à frigore, in hybernis: qui mos in pri
mis fuit Romanis. Atque etiam reges et domini multarum gentium æſtate in
alias terras abeunt, in alias hyeme: nam reges Perſarum olim hyberno tem
pore Babylone degebant, uerno Suſis, æſtiuo in Ecbatanis. Eodem modo
regionibus & locis, in quibus æuum agere conſueuerunt, refrigerationem
in æſtate, in hyeme teporem ſolent perſequi: aliæ in longinquis & ultimis.
Ac ferè uolant, natant, eunt ad habitandum in locis, in quibus aer ita ſit tem
peratus, ut cibos ferat uel ſuggerat: quorum naſcendi facultatem eis adimit
terra, quando frigore obriguit, uel calore exaruit: aqua eos non ſuppeditat,
quando Aues enim quædam æſtiuo tempore in ſyluis, hyema
li ad horrea & tecta plerunque
toron
ſyluis, hyeme demigrant in finitimos locos apricos, montium receſſus ſecu
tæ: ſicuti uultures, milui, ſturni, turdi, merulæ, palumbes, upupæ. Aquatiles
etiam uolucres temporibus hybernis ſe conferunt ad lacus & fluuios, in au
ſtri partibus ſitos, qui frigore non congelant: aut ad aliquam fluminum par
tem, cui aqua non conglaciat: ut ardeolæ, mergi, corui aquatici, onocrotali,
fulicæ, anates immanſuetæ, querquedulæ:Etenim, quod Ariſtoteles tradit, ex Scythiæ
campis proficiſcuntur ad paludes Ægypto ſuperiores, unde Nilus proflu
it. Abeunt etiam longius olores, ciconiæ, immanſueti anſeres.
Paucæ uerò
aues hyeme in ſyluis manent, ut tetraones, attagenes: minus multæ in agris,
quarum in numero ſunt perdices. Item piſcium alij, ut uitare poſſint ſolis ca
lores, æſtate de litore abeunt in altum: & contrà, ut conſectari queant tempo
rem, conſequenti tempore ex alto, in quo ſe merſerant, emergunt, ac in lito
re uerſantur: ueluti delphini: alij ex mari
berno tempore ex Ponto in magnum mare: & contrà uerno ex magno ma
ri in Pontum. Alij eodem tempore in fluuios, ut ſalmones,
Atque hæ animantes ſubterraneæ dici non poſſunt: ut nec ullæ aliæ quæ
terræ cauernas non ſuccedunt: etiam ſi frigoris
bus, caloris æſtiuis occultentur & lateant, quales ſunt in hominum genere
qui
pore, qui has æſtiuo in domibus latent, in
me enim ſe condunt in cauas arbores, in quas autumno poma
Similiter glires & mures Pontici, ac ſerpentes
bores: ſed hi ipſi maxima ex parte, ut poſtea
tur. Formicæ quoque
te multum operæ & laboris Apes item domeſticæ hyeme in
grediuntur in alueos, ſylueſtres aut in caua arborum, aut in terræ cauernas,
aut in parietinas: crabrones quoque ſylueſtres in cauernas, & quoſdam quaſi
nidulos
xeruntSimiliter hyeme latent in cauis arboribus
culus, picus, coruus, cuius caput rubra macula inſigne, qui propterea
ko/rac(At hirundines tam domeſticæ
ſe in anguſtis
bes, turtures, merulæ, turdi, alaudæ, upupæ latere Siue
ſolent Satis multa, et fortaſſis plura quàm inſtituta ratio poſtulabat,
dixi de his animantibus quæ caloris frigorisúe uitandi cauſa non ſubeunt
terræ neque rimas neque foramina, neque Quanquam quæ dicta ſunt,
ita apte natura cum his quæ ſequuntur cohærent, ut diſtracta uix poſſint ſa
tis Igitur
bendi laborem ſuſcepi, tria ſunt genera. Quædam enim uel noctu uel inter
diu
mnes etiam hyeme egrediuntur ad paſtum capeſcendum:
tempore ſubterraneas
menſes Primi ge
neris non ſolum terrenæ ſunt, ſed etiam uolucres:
quar. Earum
eo nominantur Troglodytæ: quorum alij eas cauernas
di cauſa, ut qui in Africa habitant ad mare rubrum, & Syrticæ gentes: alij fri
goris, ut qui in Aſia poſt Caucaſum montem incolunt planiciem ſeptentri
ones uerſus ſitam, & Scythicæ
regione Scricfinnia noctu nautis infeſti ſunt: quos ij rogis ardentibus abi
gunt. In Armenia etiam maiore, ut Xenophon optimus author ſcribit, ſunt
domus ſubterraneæ, quarum oſtium putei inſtar
lata, aditus iumentis ſunt foſſiles, homines Quin in Te
nedo inſula piſcatores hodie
dam Cacus latro ſpelunca inter
dira tegebat Solis inacceſſam radijs: ut Sybilla Cumæa antro illo ad Auer
num lacum tam muſiuo opere inſigni quàm uaticinationibus nobili. Et Cir
ce, mulier cantionibus clara, habitauit,
nit. In Sedunis
ne ullis tignis & trabibus ligneis formatum eſt integrum cœnobium, hoc
eſt, templum, cubicula, conclaue, culina, cella uinaria. Similiter in altis mon
tibus conſpiciuntur arces ſubterraneæ: ut quæ in Alpibus Couolum nomi
natur, in quam nec equites nec pedites poſſunt
tum omnia ad uiuendum neceſſaria ad ipſam attrahuntur: quæ in præcipiti
Siciliæ rupe, non longe ab Eryce monte exiſtit, cum Drepano promonto
rio coniuncta ponticulo, quo ſolo adiri poteſt: quæ in Saxonia inter Blan
cheburgum & Halberſtadum eſt: quæ in Toringia inter Vimariam & Blan
chenhainam prope Mellingum pagum: illius nomen eſt Reineſteinum ue
tus, huius Pufhardum, atque ea diſtat à Vimaria quatuor milib. paſſuum: u
traque ab habitatoribus nunc deſerta eſt & uacua: utraque habet in ſaxo
hypocauſta, conclauia, ſcamna, ſtabula, præſepia, ianuas, feneſtras: Saxoni
ca uerò etiam templum, ſupra quod incolæ extruxerunt ſpeculam, quæ ſo
la ſubiecta fuit ſub aſpectum. Hoc templum teſtudinis figura, & pila media
rotunda inſigne eſt: cætera omnia ſunt quadrata. Ipſe mons Saxonicus præ
ceps eſt ex omni parte, præter eam qua aſcenditur: in cuius planicie excelſus
collis clementer aſſurgit, qui qua parte planiciem ſpectat, foſſa ſatis alta & la
ta circumdatur: ex huius collis ſaxo arenaceo, nonnihil rubro, exciſo forma
ſunt ſubterraneæ cum equorum item ſtabulis. Vtraque arx hoc ænigma pe
perit uſitatum Saxonibus & Toringis,
Dic quibus in terris arx alto condita monte,
Mille ubi per tectum poſſunt errare bidentes.
Hoenſteini etiam, quæ arx eſt Miſenæ trans Albim, equorum ſtabula in ſa
xo inciſa ſunt. Et Præneſtinæ foſſæ ſubterraneæ literis celebrantur, in qua
rum una Caius Marius obſeſſus, extinctusque occidit. Græcas quoque mulie
res, quæ meretricium quæſtum faciebant publice, in cellulis ſubterraneis ha
bitaſſe ex comicorum ſcriptis apparet: à quibus
Et ganeum
Tales etiam cellæ Romæ fuerunt, & frequentiores quidem ſub circo maxi
mo, qua pertinet ad
Thuſco: quin Romæ ſubterraneæ Ditis aræ fuerunt, & ſubterraneum Con
ſi templum: ac antiquos dijs inferis effodiſſe ſcrobes ſubterraneas, nymphis
antra legimus. In maritimis quoque Germaniæ quibuſdam urbibus, ſicut
in Pruſſis Dantiſci, & in Saxonibus Lubeci, bona uulgi pars ſub terra habi
tat in teſtudinibus, ſuper quas exſtructæ ſunt magnificæ domus, quæ à do
minis incoluntur. Eodem modo cuniculus, uulpes, fiber, lutra, meles, & for
taſſis aliæ quædam beſtiæ ſubeunt cauernas, ſed egrediuntur ad paſtum ca
peſcendum etiam hyberno tempore. Ac cuniculus
cus, & in colles terrenos agit cuniculos: ex qua re nomen inuenit. Mane &
ueſperi egreditur, reliquo tempore ferè latet. Aliquos
uere, ne deprehendantur. Sed eum uiuerra atque parui quidam canes, quibus
eſt ad
quor feruens in
bus capitur. Cuniculis
lepori nonnihil ſimilis, uel maculoſus: quomodo candidi nigris uel rutilis
maculis ſtellantur. Vulpes uerò in primis ad
fodit ſpecus, quàm ab alijs animantibus effoſſos occupat. Et melem à ſpe
cu prærepto, quia eius os ſtercorib. inquinat, fœtore abigit.
Venatur lepo
res, cuniculos, mures, gallinas, aues, piſciculos. Doloſe autem agit omnia.
E
tenim ſæpe lepores & cuniculos, dum ſimulat ſe cum eis colludere uelle, ca
pit incautos, muribus, ut feles, inſidiari ſolet: gallinas noctu, clam ingreſſa in
caſas, prehendit & aſportat: aues, dum inſidioſe ſe fingit mortuam, ad ipſam
aduolantes, captas necat & deuorat: aquilæ
dibus arcet donec Cauda, quam huic animali
uillis denſam natura donauit, à ripis in flumen demiſſa, piſciculos in eam in
natantes capit: & cum
culos captos excutit in terram ac deuorat. Retrorſum etiam
dulum ueſparum accedit, quòd ſibi ab earum aculeis metuat: ac cauda in ni
dulum immiſſa, ueſpas excipit: mox his ipſis refertam
pidi, uel arbori, uel parieti, uel maceriæ illidit: omnibusque ueſpis iſto modo
oppreſſis & interfectis
inſectatur, hac & illac per ipſius At erinaceum, quòd ob
eoque modo ſuffocat. Etenim propter urinam in ipſius os influentem
ducendi nullam habet poteſtatem. Ea uerò uulpis, quæ canis mediocris ma
gnitudo eſt. Color
didus, rarius niger. Fiber etiam & lutra egrediuntur ex riparum cauernis, in
quibus latent, & ſe in fluminibus mergunt, ac piſces capiunt quibus ueſcun
tur: ſed fructus quoque & cortices Lutra autem à lutando
appellatur. Frequenter enim ſe lauat cum capiendi piſcis cauſa ſe in aquas, i
mò ſæpe in earum profundum, penitus immergit: quanque Varro hoc uoca
bulum à Græcis fluxiſſe, & lytram iccirco nominatam putat, quod ſuccide
re dicatur radices arborum in ripa, atque eas diſſoluere: ad tantum autem fere
ſpacium ſub aquis natat & currit anteaque rurſus emergens aerem ſpiritu du
cat, ad quantum arcus intentus ſagittam poteſt emittere: quem aerem ſi du
cere nequit, ut cæteræ animantes gradientes, ſuffocatur. Corpus ei latius &
longius fele, pedes breues, dentes acuti: à fibro cauda, poſteriorib. pedibus,
pilis differt. Nam lutra caudam habet longam & reliquarum
ſimilem: fiber piſcis: ſquamis tamen non obductam, admodum pinguem, la
tam ferè palmum, longam dodrantem. Is ſi iacet in gradibus, caudam & po
ſteriores pedes demittit in flumen cum frigoribus non conglaciat: ſi natat,
cauda mota quaſi remigare ſolet. Lutræ autem pedes omnes caninis ſunt ſi
miles: fibri priores caninis, poſteriores anſerinis. Etenim membranæ quæ
dam digitis ſunt interiectæ: itaque hi ad natandum, illi ad eundum magis na
ti aptique: nam in aqua & in terra uiuit. Fibri uerò pilus eſt in cinereo
& inæqualis: ubique enim à breuibus duplo longiores exiſtunt: ſed lutræ fu
ſcus nonnihil ad caſtaneæ colorem deflectit, & breuis ac æqualis eſt, utrique
uerò nitidus, & mollis, quare utriuſque pellibus conciſis fimbrias ueſtium ex
pellibus nobilibus confectarum, ſolent exornare:
gè præſtant fibri pellibus: attamen
colore: nam aliæ magis aliæ, minus ad nigrum accedunt, quædam ad
rufum: nigriores quidem longe cæteris præſtant, minus nigri medium
tenent, ſubrufi ſunt deterrimi. Fiber autem in primis prouidus eſt & ſolers:
etenim fruticibus & arbuſculis dente, tanquam ferro, reſectis ante riparum
cauernas conſtruit paruas quaſdam caſas, & in ijs duos tresúe gradus, quaſi
quaſdam cameras: ut cum aqua fluminis creſcens inundauerit ripas, poſſit
aſcendere cum decreſcens reſederit, deſcendere. Atque etiam cum arborem
iam ferè ſecuit, quoties
ra. Timet enim ne, ſi eo ictu
incautus opprimatur. Nec uerò minus eſt
lers: nam quam arborem ad ripas primo elegit ſecandam, eam non mutat, e
tiam ſi longo temporis ſpacio diſſecare Hoc animal uocem infan
tis inſtar mittit: ipſum
& pellem qua ueſtimur, ſed
mur: præſertim Ponticis:
dici nominant. Sed fiber autore Varrone
dictus ab extrema ora fluminis dextra & ſiniſtra, qua maxime ſolet uideri: At meles exit è cauernis, & uaga
tur in ſyluis non aliter atque lupus, lupus ceruarius, lepus, aper, ceruus, trage
laphus, tarandus, alce, platyceros, caprea, ibex, rupicapra, dama, & aliæ plu
res. Verum hæ animantes in ſyluis cubant: poſteriores tamen in altiſſimis
montium ſaxis & rupibus. Meles
duxit. Magnitudine eſt uulpis aut canis mediocris, cuius
ciem præ ſe fert, maximè canina. Nam eius duo ſunt genera.
Vnum canis in
ſtar digitatum, quod caninum uocant: alterum ungulas, ut ſues, habet biſul
cas, quod idcirco Omnibus
dorſum latum, cutis ſpiſſa, cuius in metu ſufflatæ
ictus hominum, & morſus canum arcent: quanquam, ſi quando cum ijſdem
pugnant, ualde mordent. Duris ueſtiuntur uillis, qui ſunt uel albi uel nigri,
& dorſum quidem abundat nigris, reliquum corpus albis, excepto capite,
quod alternis quibuſdam quaſi lineis nigris & candidis à ſuprema capitis
parte ad rictum ductis decoratur. Craſſæ autem meles non ſunt, pingues ta
men: quæ earum pinguitudo inuncta, uel cum alijs infuſa, renum dolores
ſedat. Ex huius animalis pelle collaria fiunt, quæ ex eo melia à Varrone no
minantur. In ripis etiam fluminum & lacuum nidos fingunt halcyones: nec
Ariſtotelem latuit eas in fluuios aſcendere, ſed hyeme non occultantur. A
uis eſt non multo maior paſſere. Cùm autem marinæ halcyonis corpus to
tum coloribus cæruleo, uiridi, ſubpurpureo, ſed miſtis inſigne ſit, adeo ut
neque collum, nec alæ aliquo ex eis careant, & roſtrum habeat ſubuiride, lon
gum, tenue, fluuiatilis ſeu ripariæ pectus purpureum eſt, collum & dorſum
in uiridi cæruleum, alæ fuſcæ, roſtrum, ut etiam pedes, cinereum. Veſcitur
piſciculis & uermibus. Lagopus quoque in altiſſimarum Alpium ſpecubus
iuxta glaciem, quæ tota nunquam æſtate ſolis calore liquefacta, uel alijs eti
am anni temporibus imbre dilapſa diffunditur, nidos Ex
pedibus, quos habet leporis inſtar uillis & quidem candidis, non plumis,
ueſtitos, nomen traxit. Ei magnitudo columbæ.
Color hyeme candidus, æ
ſtate in candido cinereus. Longe non uolat, ſed Alpibus ſe tenet.
Capta
uiuit, nedum manſueſcit. Caro huius auis ſano palato eſt bona, ægroto ſalu
taris. At aues, quibus oculi diurno ſpacio ſunt hebetes, acres, acutique noctur
no, interdiu latere, noctu ex latebris euolare, & ad paſtum ſolent accedere,
quas iccirco nocturnas appellant: quales ſunt ueſpertilio, bubo, ulula, no
ctua, nycticorax. Verum hæ non ſolum in tenebricoſis montium & rupi
um cauernis latent, ſed etiam in cauis arboribus, in ædificijs deſertis, ſub te
ctis domorum magnificarum & templorum & turrium, quæ raro homines
ſuccedunt. Veſpertilio autem uenatur culices & muſcas, exedit pernas, ali
asque carnes ſuillas de trabibus ſuſpenſas. Cæteræ aues nocturnæ
turSed bubo e
tiam capit lepuſculos & cuniculos. Ea omnium nocturnarum auium maxi
ma ex ſono, imò uerò gemitu, quem edit, mihi uidetur nomen inueniſſe. Ca
put habet magnum: corpus anſeris magnitudine, breue tamen & quaſi de
curtatum ac colore uarium: roſtrum curuum, ungues aduncos, oculos gran
des. Huic non multum diſſimilis eſt ulula, ſed minor: quæ item ex
Cum his duabus cognationem habent noctuæ
ſed differunt uoce. Nec enim ululant,
nes Earum quatuor ſunt genera.
Vnum, cui pluma au
rium modo eminet: quod maximum eſt, & aſio uocatur.
doris in gutture & uentre, alio qui candidis & luteis maculis alternis diſtin
ctum. Tertium
Qua
tum minus illo: quod in rupibus ſaxisque uerſatur. Hoc, ſicut & proximum,
cinereis & candidis maculis uariat, item alternis. Nycticorax autem, hoc
eſt coruus nocturnus, niger eſt, ut alterius generis coruus, ſed eo plerunque
minor. At ueſpertilio, quæ ex ueſpere, quo euolat, nomen hoc duxit, mu
ri nonnihil ſimilis eſt, quare ſcite ſcripſit Varro: Factus ſum ueſpertilio, neque
in muribus planè, neque in uolucribus ſum.Alas enim habet & uolat, quod
ei non conuenit cum muribus: ſed animalia parit, non oua, in qua re cum uo
lucrum natura non congruit, & fœtus uberibus admotos lacte nutrit, cum
uolucres cibos conquirant undique, quos in os pullorum inſerant. Præterea
ſunt ei dentes, quibus carent uolucres. Caput autem ſimile habet muri uel
cani: aures plerunque duas, raro quatuor: dentes ſerratos: corpus obſcure ful
uis pilis ueſtitum, roſtrum tamen nigrum, item aures: alas duas, quæ ut dra
conis & piſcis uolantis, non ex plumis conſtant, ſed ex membranis, & qui
dem nigris. In utraque uerò ala habet digitum, cui eſt unguis, caudam latam,
& ſicut alas, membranaceam, in qua duos pedes, quorum uterque quinos ha
bet digitos uncis unguibus armatos, quibus in parietibus & rimis cauerna
rum adhæreſcit. Aut enim pendet, aut uolat, aut iacet.
Quia uerò pedes non
oriuntur ex corpore, ſed ex cauda, ei eſſe traditur coxendix una. Vocem a
uetam ut mus non emittit, uerum ferè ut catellus latrat. Geminos autem, ut
Plinius, uolitat amplexa infantes, ſecumque deportat. Cauda & alis affixa di
es aliquot uiuit. Quinetiam Troglodytæ, qui in Africa habitant, interdiu,
maxime uerò meridie latent in ſuis ſpecubus.
De primi generis animantibus, quæ noctu uel interdiu in terræ cauernis
deliteſcunt, dormiuntúe ſatis. Abeo ad ſecundi generis animantes, quæ cer
to anni tempore, ut dixi, ſubterraneas cauernas ſuccedunt, & in eis graui ſo
mno preſſæ menſes aliquot, quaſi mortuæ ſine cibo conſumunt, ac uſque ad
finem eum latent, dum tepore ueris humo excitatæ reuiuiſcunt, & remini
ſcuntur cibum, quem tanto tempore oblitæ erant ſumere. Tametſi ex his de
quibus iam dixi, aliquæ ſunt etiam, ut omnis generis quædam beſtiæ ſunt,
in harum numero, ut ſuo loco Hæ
aut aquatiles, aut earum uita eſt in terra pariter & in humore: ſed terrenas
hic quoque primò perſequar. Itaque multæ quadrupedes hyemis aut æſta
tis tempore ſe in ſpecus condunt. Etenim mures Alpini autumno ſubeunt
cauernas, in quibus æſtate cubare conſueuerunt. Nam in eis ex fœno, ſtra
minibus, ſarmentis exſtruunt cubilia, in quibus totam hyemem uſque ad uer
erinaceorum inſtar conuoluti deliteſcunt & dormiunt. In una cauerna ple
runque ſeptem, aut nouem, aut undecim, aut tredecim. Mira uerò eis machi
natio & ſolertia cum fœnum ac reliqua iam congeſſerunt. Vnus enim hu
mi ſtratus erectis pedibus omnibus iacet in dorſo, in quem,
cauda mordicus
uehunt: ex quo euenit, ut per id temporis detrito dorſo eſſe uideantur. Itaque
poſteaquam cubilia in ſpecu ſtrauerint, ipſum aditum atque os eius ſarmen
tis & terra obſtruunt & obturant, ut tuti à uentorum ui, ab imbribus, à fri
gore eſſe poſſint. Tam autem arcte & grauiter dormiunt, ut effoſſi & extra
cti non excitentur antequam in ſole expoſiti uel ad ignem locati concalue
rint. Hic mus cognomen ex Alpibus, in quibus naſcitur, traxit: color ei eſt
aut fuſcus, aut cinereus, aut rutilus: magnitudo ferè leporis: muris ſpecies ac
figura, ex qua mus dicitur. Attamen mutilas habet aures & quaſi decurta
tas: priores dentes longos & acutos: caudam amplius duos palmos
pedes breues & uillis ſuperius refertos: digitos pedum urſinis ſimiles: un
gues longos, quibus alte effodit terram: poſterioribus pedibus non ſecus
ac rurſus ire ſolet, ac interdum ingredi bipes. Si cibus huic animanti datur,
eum in priores pedes ſumit, ut ſciurus: ut idem ſciurus & ſimia erectus uſque
eo in clunibus reſidet quoad ipſum comederit. Veſcitur non modo fructi
bus, ſed etiam pane, carne, piſcibus, iure, pulmento: cupide uerò lacte, buty
ro, caſeo, quæ cum Multum
dormit: at cum uigilat, ſemper aliquid agit, ſtramina, fœnum, linteola, ralla
cubili ſuo importans: quibus os ita complet, ut nihil amplius capere poſſit:
reliquum pedibus accipit & trahit. Cum irritatus exarſerit iracundia, acriter
mordet. Si quando inter ſe colludunt mures Alpini, ut catelli clamorem fa
ciunt. Cum è cauerna montiuagi egrediuntur ad paſtum, ex eis unus ali
quis remanet iuxta illius aditum, quàm poteſt diligentiſſime & longiſſime
proſpiciens. Is cum uel hominem, uel armentum, uel feram uiderit, ſine mo
ra clamat: quo audito undique omnes ad cauernam concurrunt. Eorum
uox fiſtulæ acutæ & lædentis aures ſimilis eſt: qua &
ficant, & ſibi quid aduerſi accidere. Dorſum ualde pingue
teræ corporis partes ſint macræ: quanquam hæc uere nec pinguitudo nec
caro dici poteſt: ſed, ut mammillarum caro in bubus, inter eas eſt medium
quiddam. Illud ipſum utile eſt puerperis, & his quæ ex utero laborant: qui
bus Vigilias præterea tollit.
Glires eti
am hyeme
tent ſpecubus. Glirem autem Ariſtoteles
tus ſcribit eſt, excepto uentre, qui albicat. Ab eo differt beſtiola paulo mi
nor: quam alij Græci hac de cauſa
uerſus inflectat caudam: aliqui uerò
conferta, quaſi flabello corpus ſoleat
terea
cus, qui
eſt, cum ſciurus noſtras ſit aut rutilus, aut niger: attamen in ea Sarmatiæ par
te, quam hodie Poloniam uocamus, inuenitur cui rutilus color miſtus cine
reo. Vtrique autem ſciuro, hoc eſt tam Fennico quàm noſtrati, duo inferiores
dentes ſunt longi: uterque
rib. et clunibus inſiſtit: ueſcitur uerò faginis glandibus, caſtaneis, nucibus a
uellanis, pomis, & ſimilib. fructibus. Hyeme uerò conis abietis, piceæ, tedæ,
aliarumque Vtrique uerno
dum
medunt: diuites,
Vtrique quanque in arborib. uerſantur, ſe
At gliribus
cum hyberno tempore latent, pro cibo ſomnus: atque per id
ſcunt. Quare recte de glire ſcripſit Martialis,
Tota mihi dormitur hyems, & pinguior illo
Tempore ſum, quo me nil niſi ſomnus alit.
Eius autem caro dulcis.
Etſi uerò glires uiuunt in ſyluis, ut non immerito de
eorum penuria in Fundanio, uel De admirandis Varro his uerbis
tur, Glis nullus eſt in ſylua mea: tamen ueteres gliraria habebant. Quæ qua
lia debeant eſſe, idem Varro libro tertio De re ruſtica tradidit. Et hodie in
quibuſdam locis ſylueſtribus incolæ fodiunt
res inhabitare, & quando uelint eos capere, & in cibo uti poſſint. Apud Ro
manos uerò gliribus uiuarijs in dolijs Fuluius Hirpinus inſtituit, ut Plinius
ſcriptum reliquit. Mus autem Ponticus, quem hodie uocant Hermelam,
hyeme Eſt uerò totus niuis inſtar
candidus, excepta cauda digitum longa: eius enim dimidia pars, & quidem
inferior, nigerrima. Huic animanti magnitudo ſciuri.
Perſequitur mures &
aues quibus ueſcitur. Eius pelles in precioſarum numero habent: ut
ris quem
ſior. At mus Noricus, quem Citellum appellant, in terræ cauernis habi
tat. Ei corpus ut muſtelæ domeſticæ, longum & tenue: cauda
uis: color pilis, ut cuniculorum quorundam pilis, cinereus, ſed obſcurior. Si
cut talpa caret auribus, ſed non caret foraminibus, quibus ſonum ut auis re
cipit. Dentes habet muris dentium ſimiles.
Ex huius etiam pellibus, quan
quam non ſunt precioſæ, ueſtes ſolent confici. Subit etiam terræ cauernas
mus Pannonicus, cui color ſubuiridis, ſpecies muſtelæ, magnitudo muris.
Sorex quoque menſibus hybernis ſe condit in terra, in quam cauerna ad pe
dum ferè trium altitudinem deſcendit: effoſſus & in ſole expoſitus, ut cæte
ræ animantes, quæ totam hyemem dormiunt, ſenſim ſe mouens euigilat: ei
dodrantalis longitudo: color æſtate rufus, fuſco miſtus, autumno cinereus:
aures, ut Plinius ſcribit, piloſæ: caudæ caulis infima parte ſetoſus: nec enim
totam habet, ut ſciurus, uillis
perexigui: hic mus ſylueſtris arbores, ſicuti glis & mus Ponticus, & ſciurus,
ſcandit: ſemina pyrorum comedit, & nuces auellanas: quare apud Germa
nos ex corilo At alter mus ſylueſtris ſorice breuior eſt, ete
nim ſemipedalis: color dorſo & lateribus murinus, uenter albicat: is ſub fru
ticibus terram fodit ad duûm
pedes quatuor longæ,
optimas: unde etiam ipſe ab iſtius generis nucibus nomen traxit: in cauerna
lauerit terra, extrinſecus defluat, ipſe ſiccus intus in nido cubet: ad
am cauernæ latus habet foramen, per quod ex ea, cum auellanæ nuces effo
diuntur, effugere poſſit. Mus
non latet in terra: qui ex eo, quod
Latinos nomen duxit: apud Græcos uerò, qui
magnitudine, ut Aetius, qui breuiter eum deſcribit, autor eſt, muri ſit æqua
lis, colore muſtelæ ſimilis: hoc eſt in fuſco ſubrufus, excepto
nereo albicat,
dos mucrones deſinunt: quare animantes ab eo morſæ quadrifida uulnera
accipiunt: ocellos habet minutulos & nigros: caudam breuem, & in ea bre
uiſſimos pilos, eius morſus in calidis regionibus plerunque eſt peſtifer, in fri
gidis non eſt: ſed ipſe diuulſus, aut diſſectus, & uulneri impoſitus proprio
ueneno medetur: hunc captum feles interimunt, ab eius ueneno abhorren
tes non mandunt: ut nec murem
tet, tamen in ualle loachimica ex proximis domicilijs in cuniculos ingredi
tur, & in his uerſatur: alioqui hyberno
let uagari: mole corporis muſtelæ minimæ magnitudinem fere aſſequitur
& exæquat: pilis eſt ſubnigris: cauda procera, nec
ſus nuda pilis. At in terra latent aliquot
eſt
ſelamEa
rutila, raro ſubfulua: in guttu
re &
rarius. Corpus habet tenue, & in longius
tes breues, Catulos nuper natos, quia
ab hominib. et
eis
ore
prehenſos aliò Perſequitur mures, depugnat
à ueneno tuta ſit, prius edit Vbera
more fuerint, muſtelina pelle perfricata
mi uiuit, etſi habet ſuas cauernas,
porelatet.
Græco uocabulo
uerò habitat in
dit: & uerſatur in ſyluis, ubi prehendit aues: in domibus, ubi gallinas: quare
Plinius
ſint, Atque
let, ac multa in
ca, breuior, ſed craſſior ea ſylueſtri, quæ martes uocatur: pilos habet inæ qua
les &
tis corporis partibus
men circa os eſt candida: Quocirca noſtri ui
liſſimum quodque ſcortum, & maxime fœtidum, pellem huius ictidis ſolent
nominare. Tertium muſtelæ genus etiam ſylueſtre, in ſaxorum rimis &
cauernis cubat, quod à Martiale martes, à Germanis martarus nominatur.
Martialis uerſus hic eſt in libro decimo Epigram. ad Maternum,
Venator capta marte ſuperbus adeſt.
Ei magnitudo felis, ſed paulo lon
gior eſt: crura uerò habet breuiora, itemque breuiores ungues.
pus pilis in fuluo ſubnigris ueſtitur, excepto gutture, quod candidum eſt.
Hæc muſtela, ſimiliter atque proxima, ingreditur domos & necat gallinas, ea
rumque ſanguinem exugit, & oua exorbet. Quartum muſtelæ genus item
ſylueſtre, in arboribus uitam uiuit, quod etiam uocabulo martis appellatur.
Ea muſtela ſyluas inſolenter & raro deſerit: atque in hoc differt à proxima ſu
periore muſtela: & inſuper quod guttur eius lutei ſit coloris, & quod reli
qui corporis pilus magis ſit obſcure fuluus. Huius duo genera quidam eſſe
cenſent:
id ſanè eſt aſpectu pulchrius. Quintum muſtelarum genus omnium pul
cherrimum & nobiliſſimum eſt, quod Germani zobelam uocant: in ſyluis,
ut martes de qua iam dixi, degit, ea paulo minor, tota tamen obſcure fulua,
præter guttur, quod habet cinereum. Muſtelæ horum
tate cæteris omnib. eo magis
miſti fuerint. Zobelinæ
Etenim
ri & unà uendi Omne
Germani iltiß appellant: omnis præterea muſtelæ ſtercus aliquantum redo
let Noerza
tis: pilos uerò habet æquales, & breues, atque colore ferè ſimiles lutræ pilis:
ſed noerzæ pelles longè lutræ pellibus antecellunt: atque hæ etiam præſtant
ſi pili candidi cum reliquis fuerint miſti. Reperitur hoc animal
& denſis ſyluis quæ ſunt inter Sueuum & Viſtulam. Etſi uerò muſtelæ
omnes nec hybernis latent menſibus, neque
mas expreſſi ſingulas, quod id, ut arbitror, rerum naturalium ſtudioſis utile
ſit futurum. At uiuerra quæ cuniculos ex ſpecubus exturbat, paulo maior
eſt muſtela domeſtica. Color ei
Audax hoc animal
&
ra Iſtius fer
me ferocitatis eſt
dibus inſiſtit ob uentris
deo ut ſi
& ſi In terræ cauernis habitat,
niculus, ſed anguſtis: & idcirco pellis, qua parte utrinque coxam tegit: à pilis
eſt nuda. Maior paulo que domeſtica muſtela exiſtit: pedes habet admodum
breues. Pilis in dorſo color eſt ferè leporis: in uentre niger, in lateribus ruti
lus, Sed utrunque latus maculis albis, tribus numero diſtinguitur. Suprema
capitis pars, ut
ſunt, guttur eſt
ter leporis color. Pili
Ac cutis Atque ob hanc cauſam &
Multa
grana in malas
mandit. Quare noſtri
tanquam ſciurus priorib. pedibus
inque eos erectus, poſteriorib. & clunibus inſiſtens edit.
Ager Toringiæ eo
rum animalium plenus ob copiam & bonitatem
rum expers eſt: nam in tractu Pegano & Lipſiano Criceto mi
nor eſt uormela, & magis uaria. Etenim præter uentrem, qui
tum corpus albis, ſubluteis, rutilis, obſcure fuluis maculis decoratur. Cauda
etiam, quæ longa ſefquipalmum, habet pilos cinereos cum candidis permi
ſtos, ſed extrema parte nigros. Hactenus dixi de murium & muſtelarum
ac cognatorum
ſubterraneas: nunc de hiſtrice dicam, qui item in ſpecus ſecedit, ſed æſtiuis,
ut Albertus ſcribit, menſibus: idque facit contra morem cæterarum animanti
um. Eum Græci quidam
ſpeciemque porci bimeſtris, & ſpinis erinacei inſtar hirſutus ſit:
habet leporino ſimilius: aures humanis, pedes urſinis. Iuba ei eſt ſuperiore
parte erecta & priore cana, tubercula cutis, quæ ex utraque oris parte ſunt, ſe
tas longas & nigras continent ex eis natas: quin reliquæ etiam ſetæ ſunt ni
græ. Primæ ſpinæ à medio
teribus, ſed longiſſimæ à ſuperiore Quæ ſingulæ partim nigræ,
partim candidæ ſunt: longæ duos, uel tres, uel quatuor palmos, quas, ſi
do
ritatus iracundia cum cutem intendit, miſſiles in ora urgentium canum infi
git, aut Dentes, ut lepus, quatuor ha
bet longos, duos ſuperiore parte, & duos inferiore. Noctu uigilat, interdiu
dormit. Veſcitur pane
ſed cupide uinum dilutum. Hoc animal gignit India & Africa, unde ad nos
nuper allatum eſt. Vrſi præterea ſe hyemis tempore in
quas locus ipſis ſuppeditat, conijciunt: quòd ſi nullas ſuppeditet, eas priori
bus pedibus pro manibus uſi, faciunt ex ramis & fruticibus congeſtis & ita
conſtructis ut non recipiant imbres, in quæ latibula ſupini irrepunt.
enim de ſuis ueſtigijs, quòd in ſolo impreſſa eos uenatoribus prodant. Ma
res autem quadraginta dies, fœminæ quatuor menſes ſe occultant latebris:
quo tempore candidam informemque carnem & pariunt, & lambentes ſen
ſim in propriam formant figuram: quod non ignorauit Ouidius qui canit:
Nec catulus partu, quem reddidit urſa recenti,
Sed male uiua caro eſt: lambendo mater in artus
Fingit, & in formam, quantam capit, ipſa reducit.
Abditi
tam graui ſomno fiunt pingues: deinde reſident, & priores pedes ſugentes
uitam ducunt. Ex latibulis uerò rurſus prodeunt uere: mares ualde pin
gues, fœminæ non item, quod pepererint eo tempore, aluum aſtrictam ſol
uunt aro herba deuorata. Etſi uerò urſi ſunt auidiſſimi cædis, tamen urſæ in
homines ſi proſtrauerint ſe, & os ad terram uerterint, ac aerem ſpiritu non
mortuos, quos odiſſe exiſtimantur, relinquunt: urſi autem hominibus no
ſtris noti ſunt: multos enim regiones frigidæ gignunt, & quidem fuſcos aut
nigros:
& in tantam magnitudinem, in quantam illi, nunquam creſcunt. Vtrique co
medunt carnes, mel, fructus Myſia uerò albos urſos gignit,
qui piſces, ut lutra & fiber, capiunt. Latet
lacerta: quan quam fuerunt qui negarent eam ſemeſtrem uitam excedere: re
liquis plerunque in rubetis & ſpinetis ſolet uerſari: ei qua
drupedi lingua bifida & piloſa: pedes humiles: uerno
æſtiuo nonnihil pallidus. Latet lacerta Chalcidica, ex ærei coloris lineis,
quibus tergum eius diſtinguitur, nominata. Eadem ſeps uocatur, quod uul
nus, ſi quem momorderit, putreſcat, & ſanie male olente ſoleat manare: à la
certa uiridi Latet lacerta aqua
tilis, cuius uita eſt in aqua & in terra, ſed crebrius in aqua. Gignitur in lacu
nis opacis, quæ in pingui ſolo ſunt, & in Parua eſt,
& hanc præterea habet ab alijs lacertis in colore
cinerea ſit, uel in cinereo fuſca. Teſtudinis aut ſalamandræ inſtar tardius in
greditur. Irritata ſi exarſerit, elata, et
ſtit, & terribilis oris hiatu acriter oculis intuetur
natque ſenſim lacteo & uiroſo ſudore uſque dum tota fiat candida. Impoſita ſa
li
ferre, ſtatimque moritur: cùm alioqui uerberata diu uiuat. Latet chamæle
on, in India & Africa natus: cuius, ut Ariſtoteles ſcribit, corpus in lacertæ fiEius uerò, ut
uentre Facies ſimillima ſimiæ,
bumCauda prælonga, quæ in tenue deſinit, & lori modo permultis
implicatur orbibus. Quum ſteterit, altius quàm lacerta abſcedit à terra.
Cru
ra non aliter ac lacerta inflectit: ſinguli eius pedes diuiſi ſunt in binas partes:
quæ talem inter ſe habent ſitum, qualem pollex ad reliquam manus partem
ei oppoſitam. Quin etiam hæ ipſæ partes ſingulæ
dam diuiſæ ſunt: priorum quidem
partito: poſteriorum uerò interiores bipartito, exteriores tripartito. Digiti
præterea unguiculos habent ſimiles unguibus animantium, quibus ſunt a
dunci. Totum corpus crocodili inſtar aſperum.
Oculi in receſſu cauo poſiti
prægrandes, rotundi, obducti cute ſimili reliqui corporis cuti: in
dio exigua relicta eſt regio, qua uidet: eam nunquam cute operit. Oculum
uerſat in orbem, & aſpectum quoquo uerſus refert, atque ita quod uult, cer
nit. Mutat colorem inflatus: cùm aliàs niger à crocodili colore non mul
tum differat: & ut lacerta, pallidus ſit, nigris tamen, ut pardus, maculis eſt ua
rius. Fit autem mutatio coloris totius corporis.
Nam & oculorum & cau
dæ color non aliter ac reliqui corporis mutatur: motus eius, ut teſtudinis,
admodum tardus eſt. Palleſcit cum moritur, & uita defuncto idem color in
ſidet. Gulam & aſperam arteriam eodem ſitu continet quo lacerta.
Carnem
nuſquam habet niſi in capite & maxillis, cætera membra carent ea, Exiguæ Sangui
nem
nis hinc ductis: atque in his quidem perpaucum. Cerebrum paululum ſupra
oculos poſitum, & cum eis continens eſt. Cute autem oculorum exteriore
detracta
Membranæ multæ ac robuſtæ & quæ multo
diſtribuuntur in Totus diſſectus diu ſpirat, quòd exiguus
Cum omnes corporis partes
trahitAura
uerò perhibetur ali: unde Ouidius non modo dulcis, ſed
Id quoque quod uentis animal nutritur & aura,
Protinus aſſimilat, tetigit quoſcunque colores.
Stellio etiam latet, figura ſimilis eſt lacertæ, natura chamæleonti: nam rore
Eum Nicander
teles Etenim illius
tibus
certa. Idem
Vt anguis exuit uere
bernam tanquam ſenectutem: eamque niſi præripiatur, deuorat. Quem mo
morderit ſtellio, ſtupor opprimit. In Græcia eſt uenenatus & peſtifer, in Si
cilia innocens. Aduerſatur ſcorpionibus: uitam agit in ſepulchris, in came
ris, in locis oſtiorum & feneſtrarum: in cluſus in uitro uitam ſine ullo cibo ſu
pra ſemeſtre ſpacium ducere poteſt: eius oculi
li præterea nihil tum patitur.
Latet præterea hybernis menſibus ſalamandra.
Etenim hoc anno in Fe
bruario Snebergi maxima uis
merataque in ultima cuniculi cuiuſdam, quondam in Molebergum montem
acti, tunc uerò inſtaurati, parte fuit reperta. Et proximo anno in Nouembri
ſalamandra uiua ex fonte finitimæ ſyluæ per fiſtulas in hoc
Pluuiæ
quia propter crura breuia tarde graditur, Græco nomine
Caput ei magnum, uenter lutei coloris, ut
pus totum alternis maculis nigris & luteis quaſi ſtellatum diſtinguitur. Pro
pter frigus ignem, non aliter ac glacies, extinguit: quo modo
tium in
quàm ſalamandra Salamandra
huic animali nec maſculinum nec Teſtu
do etiam terreſtris
pus ſine ullo cibo traducit. Scarabei denique rutili, & grylli, qui
noctu ſtrident, aridam
li domeſtici etiam hyeme. Nam ſcarabei ante
qui ſimiliter habitant in terræ rimis. At ſcolopendra in truncis arborum,
aut in lignis ſupra terram locatis, aut in palis terræ infixis, unde nomen inue
nit, cùm putreſcunt, & gignitur & uiuit: quibus amotis aut Pennis caret, ſed plurimos habet pedes: quo
circa eam ex Latinis alij
ſi quando repit, partem corporis
aliaue re tangitur, ſe contrahit. Color ei æneus, corpus tenue, nec ualde
Iam in uolucrib.
quæ ſe con
dunt, hirundines ripariæ ſunt.
menſibus
maris: unde accidit, ut piſcatores
hant. Dictæ autem ſunt ripariæ, quòd ſoleant ripas excauare, & in eis nidos
ex luto fictis: quibus aditus ſit anguſtus, ut omni anni tempore belluas &
homines uitare, hyeme à frigoribus tutæ eſſe poſſint. Hoc
dinib. tam agreſtibus que domeſticis, quòd tibias
Hæ, inquit
Plinius, ſunt quæ toto mari
tinuoCætera gene
ra reſidunt & inſiſtunt, his quies, niſi in nido nulla: aut pendent, aut iacent.
Hyeme
nes, bubones, ululæ, noctuæ, hirundines, ſturni, palumbes, turtures, meru
læ, turdi, alaudæ, upupæ: de qua re ſuprà dixi.
Iam ex
dunt
pus Hybernis menſibus hi piſces condunt ſe, pri
madiæ, hippurus, coracinus, murena, orphus, conger, turdus, merula, perca,
thynnus, raia, & omne genus Æſtiuis uerò menſibus
condit ſe glaucus, aſellus, aurata. Tricenis diebus circa canis
ra pariter & in humore latet hyeme lacerta aquatilis, de qua ſuprà dixi. Cro
codilus q̊que
tet menſes. Frigus adeò moleſte patitur, ut etiam, cùm
diu in terra uerſetur, in aqua noctu. Viuus in Europam raro nunc affertur:
ſed mortuum ſæpe pharmacopolæ in officinis ſuis de trabe ſuſpendunt. Pli
nius eius figuram &
quit, & terra pariter ac flumine infeſtum.
uſu caret: unum ſuperiore mobili maxilla imprimit morſum, aliàs terribile
pectinatim ſtipante ſe Magnitudine excedit plerunque duodeui
ginti cubita. Parit oua quanta anſeres, eaque extra eum
prædiuinatione
lus. Nec aliud animal ex minori origine in
Et
unguibus hic armatus eſt, & contra omnes ictus cute inuicta.
cibo piſcium & ſemper eſculento ore in litore ſomno
trochilos ibi uocatur, rex auium in Italia, inuitat ad hiandum pabuli ſui gra
tia, os primo eius adſultim repurgans, mox dentes, & intus fauces quoque, ad
hanc ſcabendi dulcedinem quàm maxime hiantes: in qua uoluptate ſomno
preſſum conſpicatus ichneumon, per eaſdem fauces, ut In eo maior erat peſtis, quàm ut uno eſſet eius hoſte natura
Itaque & delphini immeantes Nilo, quorum dorſo,
uſum, cultellata ineſt pinna, abigentes eos præda, ac uelut in ſuo tantum am
ne regnantes, alio quin impares uiribus ipſi, aſtu interimunt: in uentre mol
lis eſt, tenuisque cutis crocodilo, ideo ſe ut territi immergunt delphini, ſube
untesque aluum illa ſecant ſpina. Quin & gens hominum eſt huic belluæ ad
uerſa in ipſo Nilo, Tentyritæ ab inſula in qua habitat appellata.
rum parua, ſed præſentia animi in hoc Terribilis hæc contra
fugaces bellua eſt, fugax contra inſequentes: ſed aduerſum ire ſoli hi
ſupino capite ad morſum, addita in os claua, dextra ac læua tenentes extre
ma eius utrinque, ut frenis in Ac uoce
cogunt euomere recentia corpora ad ſepulturam: itaque ei uni inſulæ croco
dili non adnatant, olfactuque eius generis hominum, ut
gantur: hebetes oculos hoc animal dicitur habere in aqua, extra acerrimi ui
ſus.
Latent
iſtis minimis, quæ pallent in cæſio, & reptant in uijs & litoribus. Hæ enim,
quia non ex ſemine, quod effundunt mas & fœmina, cum complexu ue
ne reo
diu in uita eſſe non poſſunt. Itaque conditur uiridis illa parua,
bores ſcandit, atque in herbis uiuit: &
as futuras prænunciet. Nec enim, ut Plinius à nobis diſſentiat, eſt muta & ſi
ne uoce. Verno tempore ſæpenumero uidetur ex terra eminere media, me
dia adhuc in ea latere.
piſcinis, & hæ quidem uocales & edules ſunt. Conduntur ſubliuidæ & ſub
cinereæ, quæ item in fluuijs, lacubus, paludibus, lacunis uiuunt: hæ partim
uocales & edules ſunt, partim mutæ & non eduntur: quas hybernis menſi
bus in terra latere argumento eſt, quòd uerno tempore non tantum
tus conſpiciantur in lacunis, ſed ipſæ ueteres etiam ranæ. Quare uerum non
eſt quod ſcribit Plinius: mirumque ſemeſtri uita reſoluuntur in limum nullo
cernente, & rurſus uernis aquis renaſcuntur, quæ fuere natæ: perinde occul
ta ratione, cum omnibus annis id eueniat: fœtus
nes paruæ, rotundæ, nigræ, dein oculis tantum & cauda inſignes: quas Ni
cander, quia caudam mouent,
Græci
rantur pedes, priores ex pectore, in poſteriores finditur cauda. Conduntur
præterea ranæ pallidæ in hortis agentes, quæ
nomen inuenit: eam Poeta bufonem, Græci Duo eius genera,
altera terrena, quæ in domibus & uepribus agit: altera paluſtris, quæ ſui ge
neris uocem edit. Vtraque uenenata eſt, utraque, ſi bacillo ſæpius uerberetur,
inflato corpore uirus primò è clunibus exprimit longius, deinde ſudat: cui
us ſudoris lactei guttæ admodum grauis & putidi ſunt odoris: ac cùm occiRana rubeta mulieres ueneficæ
Mus quoque aquatilis hyeme latet in ripis
Ei magnitudo ferè muris ſylueſtris: mor
det ſæpe manus
trahunt. Vorat piſciculos paruos, quales ſunt gobiones fluuiatiles, & albur
ni: uorat fœtus lucij, ſalaris, barbi, aliorumque: quocirca ubi magna uis id ge
nus Cancer
cedit ripas, & in eis hyeme latet, æſtate At ſcorpius, quem
Germania
bus, & ſub lapidibus. Iam denique in ſerpentium genere, qui maxima ex par
te terreni ſunt, uipera, quam Græci Ea lon
ga eſt circiter cubitum, & maculis in cinereo fuſcis plena. Primò intra ſe oua
parit: dein his excluſis uiuas animantes: nec tamen ipſa catulos ſingulos, ut
Nicander & Plinius ſcribunt, diebus ſingulis parit uiginti numero: nec cæ
teræ tarditatis impatientes
plures Nec uerò
ræ
idem Plinius ſcribit, abrodit uoluptatis dulcedine: non
rum etiam fœmina natura
ræque aliæ ſerpentes longam: ſed
tum, maris Cùm hic mordet ac uirus euomit,
dentium acutorum: cum illa, plurium: uipera non lac modo ſicuti ſerpentes
cæteri, appetit, ſed etiam
irrepſiſſe ſcribit, &
ti remedium fuiſſe: contra ad uiperæ morſum multa faciunt, ſed maxime
taxi arboris ſuccum facere Claudium Cæſarem edicto propoſito Roma
nos admonuiſſe Suetonius ſcriptum reliquit. Minori
eſt aſſimilis: quæ cùm alba ſit, eius caudam duæ nigræ diſtinguunt lineæ: à
ſe ictum inexplebili ſiti enecat, ex quo nomen hoc duxit: quin ipſa multum
ſitit: quocirca immoderato potu onuſtæ umbilicus rumpitur, et grauius o
nus effundit: hanc alij cauſonem, alij preſterem uocant: ſed preſter, ut corpo
ris forma non multum à dipſade differat, effectu differt: nam
ſideratione quadam reddit immobilem ac mente alienum: mox pilis deflu
entibus cum pruritu ac uentris ſolutione abſumit. Condit etiam ſe in ter
ra, ſicuti cæteræ ſerpentes ferè omnes, uel in ſaxorum rimis cæcula: ex cæci
tate apud Germanos quoque nominata:
paColor ei in luteo uiridis, & ual
de ſplendens: nunque pede eſt longior, nunquam digito craſſior, ea ſicut &
uipera, ut Columella ſcriptum reliquit, ſæpe cùm in paſcua bos improuide
ſupercubuit, laceſſita onere morſum imprimit. Quin amphisbæna hebe
tes habet oculos: item parua eſt & tarda, ſed biceps: quare alterutro capite,
cum ei libitum fuerit, progredi uel regredi poteſt: unde ei nomen
denſæ cuti color inſidet terræ, uarijs notis diſtinctæ. Huic non diſſimilis
eſt figura ſcytale, ſed pinguior: ei craſſitudo quæ manubrio ligonis, longitu
cæteræ ſerpentes non ueſcitur: ex baculo nomen inuenit. Tum hybernis
menſibus in caua terræ uelloca ſaxoſa ingreditur natrix à natando appella
ta: qua de cauſa à Græcis ex aqua
in terra & in aqua uerſetur. Nec aſſentior Lucano qui cherſydrum à natrice
diſtinguit. Eſt
lore, qui ei plerunque in cinereo candidus. Ex
labricus ſerpens, etiamſi maculoſus ſit. Eum his uerſibus deſcribit Virgil.
Eſt etiam ille malus Calabris in ſaltibus anguis,
Squammea conuoluens ſublato pectore terga,
Atque notis longam maculoſus grandibus aluum,
Qui dum amnes ulli rumpuntur fontibus, & dum
Vere madent udo terræ, ac pluuialibus auſtris
Stagna colit, ripisque habitans hic piſcibus atram
Improbus ingluuiem, ranisque loquacibus explet.
Poſtquam exhauſta palus, terræque ardore dehiſcunt,
Exilit in ſiccum, & flammantia lumina torquens
Sæuit agris, aſperque ſiti atque exterritus æſtu.
Ex natricum præterea genere ſunt boæ, in tantam, Plinio autore, amplitudi
nem
ſpectatus ſit infans.
ſunt Aſpis
longitudine IIII. Color eis
lidus, alijs uiridis & uarius, alijs cinereus, alijs igneus: maxime Æthiopicis.
Oculi hebetes in temporibus, & iuxta ſupercilia carunculæ inſtar calli emi
nent: quocirca quaſi ſomniculoſa nictare non ceſſat, ſed animantium ſtrepi
tu facile excitatur. Gignit
fricæ. Coniugæ, utor Plinij uerbis, fermè uagantur, nec niſi cum compare ui
ta eſt: itaque alterutra interempta, incredibilis alteri ultionis cura: perſequitur
interfectorem, unumque eum in quantolibet populi agmine noticia quadam
infeſtat: perrumpit omnes difficultates, permeat ſpacia, nec niſi amnibus ar
cetur, aut præceleri fuga. Huic ichneumon, qui ſimilis eſt muſtelæ, maxime
inimicus eſt: itaque non tantum eius oua perdit, ſed ipſum etiam interficit: ete
nim mergit ſe limo ſæpius, ſiccatque ſole: mox ubi pluribus eodem modo ſe
corijs loricauit, in
ſus excipit, donec obliquo capite ſpeculatus inuadat in fauces: aſpides
Galenus in tria diſtribuit genera, in chelidonias, cherſeas, ptyadas, à ſputo
cognominatas: quas Cleopatra ſibi admouit. Aſpis uerò frigoris impatiens
hyeme incluſus atque abditus latet in arenis: ut in cauis fagis aut quercubus
dryinos: ex qua re nomen inuenit: eam alij, ut Nicander ſcribit, hydron, alij
chelydron nominant: eſt enim natrici, quod ad caput attinet, ſimilis, ſed
gum
grauiter olet: ranarum fœtus, cauda inſignes perſequitur: & eam contra mu
ſca magna. At ceraſtes ex cornibus nomen traxit, quæ modo cochleæ
inſtar gemina, modo quadrigemina geſtat in capite: & quidem corporea:
alio qui in uiperæ figuram eſt formatus. Color ei ſqualidus: in frigidis
regionibus reperitur natrici ſimilis figura & colore: quanquam raro in his
reperiri ſoleat. In Africa in arenis & orbitis uerſatur: alibi plerunque in ſaxo
rum rimis, in quibus latet hyberno tempore. Ariſtoteles colubros
banos tradit eſſe cornutos. Hæmorrhoos quoque in ſaxorum rimis agit:
ea ex profluente ſanguine nomen inuenit: nam cùm aliquem momorderit,
prima nocte ſanguis erumpit ex auribus, ex naribus, ex ore unà cum ſputo,
ex ueſica cum lotio, ex uulneribus cum ſanie: gingiuæ præterea & caro quæ
eſt ſub unguibus, ſtillant ſanguine, ſi quem hæmorrhois fœmina momor
derit: eſt autem longa pedem, non multum craſſa: etenim paulatim in tenu
em caudam deſinit: colore aliàs cinereo, aliàs candente. Ex fronte eminent
duo cornicula, item corporea: oblique ac tardius ſerpit, & perinde ſtrepit ac
ſi arundines tranſeat. Huic figura ſimilis eſt ſepedon, ſed corniculis caret, &
nominatur. Porphyrus uerò, ut Ælianus tradit, palmi eſt magnitudine,
capite candidiſſimo, reliqua purpureus, morſu innocuus, quippe qui denti
bus careat. Inuenitur in Indiæ locis uadoſis: captam cauda ſuſpendunt, ui
uentisque ex ore defluentem liquorem legunt in uaſculis æreis: alterum item
ex iam defuncto liquorem nigrum ſimiliter in altero uaſe excipiunt: & hic
quidem in eſculentis ſeu poculentis, cum grano ſeſami datus tabe lenta uni
us, uel etiam duorum annorum ſpacio paulatim enecat: ille more cicutæ ſta
tim abſumit. Acontias autem, quem Latini iaculum appellant, ex arbo
rum ramis ſe iaculi inſtar uibrat in animal quod præterierit: ex qua re
reperit: nec uerò ſolum deſuper ſe uibrat in animal, ſed humi poſitus, ſi fue
rit laceſſitus, iaculi modo corpus intorquens eminus petit aduerſarium.
Cenchris uerò, quam Nicander cenchrinen uocat, ex eo quòd crebris ma
culis milij ſemini colore ſimilibus, ſit interſtincta,
canus:
Quam ſemper recto lapſurus limite cenchris
Pluribus ille notis uariatam tingitur aluum,
Quàm paruis tinctus maculis Thebanus ophites
Concolor exuſtis atque indiſcretus arenis.
At baſiliſcus ex eo nominatur, quòd ita ueneno cæteris
ut rex purpura & inſignibus regijs ijs, in quos dominatur, antecellit. Caput
ei acutum, & color flauus. Cyrenaica, inquit Plinius,
duodecim non amplius digitorum magnitudine, candida in capite macula,
ut quodam diademate inſignem: ſibilo omnes fugat
tiplici, ut reliquæ, corpus impellit, ſed celſus & erectus in medio incedens,
necat frutices: non contactos modo, uerum & afflatos: exurit herbas: rum
pit ſaxa: talis uis malo eſt. Creditum quondam ex equo occiſo haſta, & per
eam ſubeunte ui, non equitem modo, ſed equum quoque abſumptum. Huic
tali monſtro, ſæpe etenim enectum concupiuere reges uidere,
rus exitio eſt: adeo naturæ nihil placuit eſſe ſine pari. Inijciunt eas cauernis
facile cognitis ſola tabe: necant illæ ſuo odore, moriunturque, & naturæ puBaſiliſcum ex uolucrum, quas Ægyptij uocant ibes, ouis
gigni theologus Caſſianus affirmat: uulgus ex ouo,
ſtroſe aſſerit naſci: qualis fuiſſe perhibetur is qui Zuiccæ aliquot homines
necauit ſuo ueneno, qua de cauſa dominus cellæ, in qua crat, fores clauſit,
muroque ſepſit. Sequitur draco à uidendo appellatus,
cæteræ ſerpentes, quocirca ueteres eum theſauris cuſtodiendis
atque in ipſius cuſtodia ædes ſacras, adyta, oracula poſuerunt. Eſt
ſpectum pulcher: etenim totus niger, præter uentrem, qui ſubuiridis, & car
nem ſub mento, barbæ ſpeciem præ ſe ferentem, quæ felle tincta uidetur eſ
ſe. Pellis utriuſque ſupercilij pinguis.
Ipſe præterea utrinque triplici dentium
ordine decorus: nec tamen multum mordens. Pugnat in alijs regionibus
aquila, in Africa & India cum elephante. Nam in his ſunt uicenûm cubito
rum. Duplex eius genus: unum terrenum, quod iam deſcripſi: alterum uo
lucre, cui ut ueſpertilioni Id ex uaſtitate Libyæ
frico inuehi in Ægyptum Cicero ſcriptum reliquit. Vnum habui longum
ſeſquipedem, quo Ambroſium Fibianum donaui: cui ferè color crocodili
fuit: de hoc ſcribit Lucanus:
Vos quoque qui cunctis innoxia numina terris
Serpitis aurato nitidi fulgore dracones
Peſtiferos ardens facit Africa, ducitis altum
Aera cum pennis, armentaque tota ſequuti
Rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros,
Nec tutus ſpacio eſt elephas, datis omnia letho,
Nec uobis opus eſt ad noxia fata ueneno.
Vt autem ex dictis
tempore neceſſe habent latere, certe in arenis & rimis ſaxorum ſolent cuba
re. Serpit etiam teredo, caret enim non modo pennis, uerum etiam pedi
bus: ſed ea cui color æneus ſub lignis putridis & naſcitur & latet, ac ple
runque iuxta ſcolopendram inuenitur. Craſſitudo ipſi eſt minimæ pennæ an
ſerinæ, qua utimur, cùm ſcribimus: longitudo ſcolopendræ, ſed teres eſt.
Hactenus de animantibus, quæ in terra latent, aliquo anni tempore:
dicam de ſubterraneis proprie uereque ſic dictis, hoc eſt de his quæ intra
ramHæ
tim in terra ſicca, partim in humida, uel in aquis ſubterraneis Pri
mi generis ſunt talpa, mus, rana uenenata, ſpondylis, aſcarides, lumbrici, co
chleæ cauaticæ: alterius, piſces ſubterranei: quas animantes ſingulas perſe
quar: & primò Ea quadrupes eſt
ea
hat
ex terra, quam in aruis, magis uerò in pratis & hortis, paſſim egerit, diu non
poteſt uiuere: crura habet breuia, quare tarde graditur: digiti, qui in priori
bus pedib. ſunt quini, in poſterioribus quaterni,
bus terram fodit, armantur: pilos
catulis earum ſunt albi. Veſcitur ranis, etiam uenenatis, lumbricis, radicibus
la. Sequitur mus ſubterraneus, quem alij agreſtem uocant.
Seruius à Ci
cerone nitedulam putat nominari. De hoc Vergilius:
ſæpe exiguus mus
Sub terris poſuitque domos, atque horrea fecit,
Aut oculis capti fodere cubilia talpæ,
Inuentusque cauis bufo, & quæ plurima terræ
Monſtra ferunt.
Duplex autem eſt, minor ſcilicet & maior, ille non multo maior exiſtit do
meſtico mure minore: hic non multo minor domeſtico mure maiore: quin
caudam ut ille longam habet ac craſſam. Corrodit, imo exeſt, planeque inter
dum conſumit radices lupuli, paſtinacæ, rapi, & reliquorum Va
ſtat meſſes:
tur, etſi rarius. Contrà rana uenenata, quam metallici noſtri ex ignis colo
re qui inſidet ei,
quaſi condita & ſepulta latet. Altius intra
in uenis, uenulis,
dis, ut nulla foramina, quæ uideri poſſint, appareant,
Quo ſanè modo & Snebergi & Mannisfeldi fuit inuenta. Ea ex ſubterrane
is cauernis elata in
tiam rana crebrius reperitur in Gallijs Toloſæ, in ſaxo arenaceo rubro, can
didis maculis diſtincto, ex quo molæ fiunt: quocirca id genus ſaxa omnia,
priuſque molas ex eis faciant,
ſantur, concaluerint, inflari
re. Spondylis
tus
inuenit. Ei longitudo & craſſitudo minimi digiti: caput
pus
get: quæ
tamen Plinius ſcribit, genus id ſerpentis eſt radices
edit radices cucumeris aſinini, chamæleontis nigri, centauri, peucedani, ari
ſtolochiæ, uitis ſylueſtris: Sed uermis qua
drupes, qui in Maio natus in agris currit, item craſſus & longus minimum
digitum, ut pulices terreni, in leguminibus orti, ſupra Ei corpus
molle, nigror ſplendidus, gracilis iſthmus: poſterior corporis pars pectori
adhæret: cùm in manus ſumitur, eas pingui liquore inficit, pellit urinam, ſed
unà ſanguinem. Aſcarides
dem coloris: nam alij candidi, alij lutei, alij nigri, ſæpius aratro Re
periuntur autem plures in unum aliquem locum congregati: hi uaſtant ſa
ta: etenim ualidas ſegetes radicibus ſubſectis enecant. At lumbricos, qui
item intra terram gignuntur, & oculis carent, pluuiæ eliciunt. Concinne igi
tur Euclio Plautinus, ſolicitus de aula auro referta, inquit ad Strophylum:
Foras, foras lumbrice, qui ſub terra erepſiſti modò,
Qui modò nuſquam comparebas, nunc quom compares, peris.
Quin cochleæ in Balearibus inſulis, ut Plinius ſcribit, cauaticæ appella
tæ, non prorepunt è cauis terræ, neque herba uiuunt, ſed uuæ modo inter ſe
cohærent. Accedo nunc ad
humidis terræ locis agit: etſi lumbrici
tes in terra Piſces
niuntur, ſed intra
ſquamis etiam, ut & gobij: duramque nec admodum iucundam guſtui
carnem: maiores craſſi ſunt ferè duos digitos: minores, digitum: illi longi cir
citer palmos quatuor: hi tres. Eos pharmacopolæ in ui
trum incluſos de trabe ſuſpendunt, ut ſpectaculum hominibus præbeant:
longoque tempore alunt pane & alijs quibuſdam. Ex fluminibus
currunt in locis paludinoſis, egreſſi per riparum uenas longius penetrant in
terram: & interdum in proximi oppidi cellas uſque ſubterraneas, in quibus
uinum uel ceruiſia ſolet condi. Attamen Theophraſtus ſcribit eos reperiri
iuxta fluuios, & in aquoſis locis. Cùm enim terram inundauerit aqua, ex al
ueis fluminum egredi in eam: cùm decreuerit, relinqui in exiccata. Itaque per
ſequentes humorem terram ſubire: dein humore exiccato in halitu perma
nere: non aliter ac piſces inter cæteros ſalitos uiuunt. In latebris autem pro
pter ſenſuum ſtuporem eos nihil ſentire, ſed effoſſos ſe mouere. Non diſſi
mile ait accidere in Ponto his piſcibus quos glacies complectitur. Etenim
non prius ſentiunt & mouentur, quàm in patinam iniecti coquantur. Ve
rùm nullos piſces, qui in fluuijs uerſari ſemper ſoliti fuerunt, poſt inundatio
nes in locis ſiccis relictos ſubire terram uidemus, ſed omnes de uita decede
re. Itaque cùm foſſiles piſces etiam in locis, quos non inundauit aqua, ſoleant
inueniri, certum eſt illos eò per uenas & uenulas penetrare. De qua re ultra
Albim Orteranti, quod oppidum eſt ad
uerti. Nec in Germania modo foſſiles piſces reperiri ſolent, ſed etiam poſt
Pyrenæos montes, ut Polybius in quarto & trigeſimo
dit, uſque ad Narbonem amnem planicies eſt: per quam fluuij feruntur Ilibe
ris, & Roſchinus, fluentes propter urbes eiuſdem nominis, quæ habitantur
à Celtis. In hac igitur planicie ſunt piſces foſſiles dicti.
In ea enim eſt terra te
nuis, &
torum per arenam aqua fluminum dilatata fluit. Et ſi quando inundauerint
cum aqua, piſces terram ſubeuntes alimenti cauſa, nam mirifice
minis radices, planiciem efficiunt refertam piſcibus ſubterraneis, quos inco
læ effodiunt. Inueniuntur etiam foſſiles piſces circa Heracleam, & in multis
Ponti locis, ut Theophraſtus memoriæ prodidit: in Paphlagonia, ut Eudo
xus. Quin, ſi Senecæ credimus, ſub terra ſunt ſtagna obſeſſa tenebris & lo
cis amplis. Animalia quoque illis innaſcuntur, ſed tarda & informia, ut in ae
re cæco, pinguique concepta, & in aquis torpentibus facta. Et, ut idem ſcri
bit, in Caria circa Idimum urbem, cùm exiliſſet unda, periere quicunque illos
ederant piſces, quos ignoto ante eum diem cœlo nouus amnis oſtendit.
Poſtremò in
ſtantiarum numero haberi poſſunt dæmones, qui in quibuſdam uerſantur
fodinis. Eorum autem duplex eſt genus.
Sunt enim tiuculenti & terribiles
Talis fuit Anneber
gius ille, qui operarios duodecim amplius flatu interfecit in ſpecu, qui coro
na roſacea appellatur. Equi enim ſpecie
tisEiuſmodi etiam fuit Sneber
gius, nigro cucullo ueſtitus, qui in fodina Georgiana operarium è ſolo
latum
locauit, non ſine corporis attritu. Certe Pſellus, cùm ſex genera dæmonum
definiat numero, hoc cæteris peius eſſe dicit: quòd ipſi amictui ſit craſſior
materia. Quidam philoſophi hos & ſimiles dæmones, qui nocentes ſunt, &
natura improbi, nominant brutos, & rationis expertes.
Sunt deinde mites, quos
los, quòd hominum ſunt imitatores. Nam quaſi læticia geſtientes rident: &
multa uidentur facere, Alij nominant uirunculos
montanos, ſignificantes
tes longi. Videntur
tato induſio, & corio Hi damnum dare
non ſolent metallicis, ſed uagantur in puteis & cuniculis: &
in omni laborum genere uidentur ſe exercere: quaſi modo fodiant uenas,
modo in uaſa infundant id quod effoſſum eſt: modo uerſent machinam tra
ctoriam. Quanquam uerò
men eos lædunt. Nec lædunt unquam, niſi prius ipſi cachinno fuerint, aut
maledicto laceſſiti. Itaque
qui raro hominibus apparent, quum quotidie partem laboris domi perfici
ant, & curent iumenta: quibus quod noſtri cauſa benigne faciant, generique
hominum ſint, aut ſaltem eſſe uidentur amici, nomen impoſuerunt Germa
ni, Gutelos enim appellant: tum Trullis uocatis: quos ſexu tam mulierisque
uiri ementito, cùm apud alias nationes, tum maxime apud Suionas in famu
latu fuiſſe fuerunt. Sed dæmones montani potiſſimum laborant in his ſpe
cubus, è quibus metalla effodiuntur iam, uel ea effodi poſſe ſpes eſt. Quocir
ca metallici non deterrentur à laboribus, ſed omen inde capientes alacriori
animo ſunt, & uehementius laborant.
REI METALLICAE
NOMINA LATINA GRAECA
QVE GERMANICE REDDITA, ET EX
ordine, quo quodque primo occurrit, collocata. Re
liqua ſubiuncta ſunt libris, De natura foſſi
lium inſcriptis: quorum pauca quæ
dam repetere nunc habui
neceſſe.
LIBRO PRIMO.
Foſſor
Præfectus
Præfectus rationib.
Venam, qua parte abundat metallo,
luto oblinire,
Venam terris, ſaxis, aſſere, palo tege
re,
Præſes fodinæ uel cuniculi,
oder hutman
Magiſter metallicorum
Iurati duumuiri
die ein gebirge befahren
Deſerere fodinam,
Collectam exigere à dominis,
den gewercken zupus fordern
Symbola dominis indicere,
anlegen
Symbola dare
Iuratus partium uenditor
LIBRO SECVNDO.
Foſſas ducere
Arenas riuorum uel fluminum laua
re,
Cuniculus,
Cuniculum agere,
Venas corio nudare,
Fragmenta uenarum,
Virgula furcata,
vermeinen genge vfzzu
Puteus,
LIBRO TERTIO.
Vena,
Venula, uel fibra,
Commiſſuræ ſaxorum
des geſteins
Vena profunda,
fe vhelt
Vena dilatata,
oder fletze
Vena cumulata,
Primò diſci figura ſe nobis oſtendit,
Interuenium,
Vena profunda lata,
ſo in die teuffe vhelt
Vena profunda anguſta,
genglin ſo in die teuffe vhelt
Vena dilatata alta,
tiger ſchwebender gang oder fletze
Vena dilatata humilis,
ſchmaler
Vena ex oriente
tem,
morgen ſtreicht
Vena ex occidente
tem,
gen ſtreicht
Vena ex meridie pertinens in ſepten
triones,
in mitternacht ſtreicht
Vena ex ſeptentrionibus pertinens
in meridiem,
ternachr in mittag ſtreicht
Inſtrumentum metallicum
mundi partes,
Ventus,
Subſolanus,
het oder gehet
Ornithiæ,
Cætias,
Eurus,
Vulturnus,
Euronotus,
Auſter,
Altanus,
Libonotus,
Africus,
Subueſperus,
Argeſtes,
Fauonius,
Eteſiæ,
Circius,
Caurus,
Corus,
Thraſcias,
Septentrio,
Gallicus,
Supernas,
Aquilo,
Boreas,
Carbas,
Vena profunda deſcendens rectà in
profundum terræ,
ger gericht in die teuffe vhelt
Vena profunda
oder ein flacher gang
Vena profunda deſcendens torta,
Vena dilatata recta,
gang oder fletz ſo ſich ſeiger gericht vſz
breitet
Vena dilatata obliqua,
der gang oder fletz ſo ſich flach auſz
breitet
Vena dilatata curuata,
der gang oder fletze ſo ſich
vhallend vſzbrcitet
henge des gebirges
Planicies montis,
Vena principalis,
Vena tranſuerſa,
quergang
Vena
oder der ſich über den haubtgang ortet
Vena principalem oblique
rapta,
mit ſich ſchleppet
Vena principalem oblique
in priorem partem translata,
gang
Venarum coniunctio,
zu
Vena duriſſimo ſaxo finditur in par
tes,
Venam fibræ in molli ſaxo
weilen den gang im
Venæ caput,
Venæ
ganges
Venæ tectum,
Saxi pars pendens,
Saxi pars iacens,
Vena caput profert in lucem uerſus
orientem,
im morgen
Vena caudam tendit in occidentem,
abende
Vena ſolida,
Vena cauernoſa,
Cauernulæ
Vena uacua foſſilibus & aquis per
uia,
Fibra tranſuerſa,
klufft
Fibra oblique uenam diffindens,
klufft die ortſchicks über den gang
kompt
Fibra ſocia,
ge ortet
Fibra dilatata,
Fibra incumbens,
Fibra ſubdialis, quæ eadem.
klufft oder tag gehenge
Fibra ſolida,
Fibra cauernoſa,
Fibra foſſilibus uacua, & aquis per
uia,
Saxa inuerſa,
LIBRO QVARTO.
Caput fodinarum,
Fedina,
A ea fodinarum,
Area capitis fodinarum,
Pes metallicus,
Vncia,
Paſſus metallicus,
Demenſum,
Demenſum duplicatum,
Subciſiuum,
Quod ſi demenſum
Caput fodinarum aduerſum,
gendrumbs fundgru
Area capitis aduerſi fodinarum,
fundgru
Area fodinarum aduerſa,
des gegendrumbs
Aduerſa uenæ pars,
Quadratum,
Demetiri,
Machina tractoria,
Sucula,
Saxo terminale,
Stipites ad ſaxa terminalia affixi,
ſo man an die lochſtein ſchlehet
Signo in ſaxum inciſo pangere ter
minos,
Decuma,
Cuniculus,
Canales cuniculi,
Cuniculus habens ius poſſeſſionis,
Cuniculus non habens ius poſſeſſio
nis,
Batillum,
Siccare,
Auram ſuppeditare,
Nona,
Fodinarum fructus,
Partes fodinæ uel cuniculi,
kuckus
Fodinæ uel cuniculi ſemis,
zech oder ſtoln
Quadrans fodinæ uel cuniculi,
ſchicht
be ſchicht
Fodinæ uel cuniculi ſicilicus & dimi
dia ſextula ac ſcripulum,
dreiſſigſt teil
Fodinæ uel cuniculi ſextula & ſimpli
um,
Proprietarius,
Proprietarij partes,
Accepti expenſique rationem reddere,
Foramina quæ ſuppeditant ſpiritum,
Spiritum ſuppeditare,
Machinæ ſpiritales,
Putei ſpiritales,
Foramina ſpiritalia,
Vicarius domini,
Proſcripti,
wurden
Eximere partes de
mero,
Scriba fodinarum,
Scriba partium,
Decumanus,
Diſtributor,
Purgator argenti,
Scriba magiſtri metallicorum,
bergmeiſters ſchreiber
Monetarius,
Intermiſſionem operarum
Iudex metallicus,
Locare aliquot paſſus uenæ fodien
Opera,
Opera extraordinaria,
Ingeſtores,
Vectiarij,
Vectores,
werg arbeiten/mit hunden lauffen o
der karnen
Diſcretores,
Lotores,
Excoctores,
LIBRO QVINTO.
Venam aperire,
Capſa putealis,
Capſa quam habitat præſes fodinæ,
Agere cuniculum,
Aſſerculi uel pali in quibus
ſores qui cuniculum
Puteus rectus,
geſuncken
Puteus obliquus,
Foſſa latens uel occulta,
felozt oder querſchlag
Os cuniculi,
Materia metallica reperitur in cana
libus, uel cohærens, & continuata,
fuſa,
berans
wirfft
principali ortis, quaſi in ramis ſpar
ſa,
Terra ferruginea,
Res foſſilis ſpumæ argenti ſimilis,
Vena putris,
Vena dura,
Cruſtæ,
Ligna quib. ſunt tenuiſſimæ bracteæ
flabellorum quorundam inſtar cri
ſpatæ,
Fiſſuras adigere,
Venam tecti uel fundamenti ſaxis ab
rumpere,
Remanere quaſi turbines quoſdam,
Venæ duriſſimæ nodus,
oder miſpickel
Aer ſe fundit in caua terræ, & rurſus
euolat,
ſommer zeit zum ho
zu
Puteus qui lacunæ loco eſt,
ſchacht
Lacuna,
Rectus puteus,
Putei ſtructura.
Tigna per interualla collocata,
ſtempffel
Tigilla,
holtzer
Aſſeres qui ad tigilla prope
tum
Scalæ,
Aſſeres, & qui utrinque
& qui
qua ſunt ſcalæ,
ne
gnorum
includantur,
Contignationes ſic factæ, ut
capita exciſa ſint,
der gevhellet
Aſſeres diſſectæ arboris extimi,
arten
Tigna longiſſima,
Tigilla tranſuerſaria,
holtzer
Aſſeres ad latus
impoſitæ,
Tigilla rudia
ſupra infimam putei partem ſuper
poſita,
Cuniculi ſtructura
Tigilla ſtatuta,
Tigilla teretia,
Tigilla inferiora,
Oſtiolum,
Tigna duo coniuncta,
Eorum cauum,
Foſſæ latentis ſtructura.
Foſſam latentem ſubſtruere,
Tigna robuſta,
Tigna teretia,
Foſſores qui colla gerunt intorta,
Saxa uenæ æris dilatatæ,
ſch
Corium terræ,
Saxum rubrum,
Alterum item rubrum,
Argilla cinerea,
Tertium ſaxum,
Cineris uena,
Quartum ſaxum,
Quintum,
Sextum,
Septimum,
Octauum,
Nonum,
Decimum,
Vndecimum,
Duodecimum,
Decimum tertium,
Decimum quartum,
Decimum quintum
Decimum ſextum,
Lapis æroſus fiſſilis,
Fulturæ natiuæ uel fornices,
ſtem
Res effoſſas alueis ſubtrahere &
retro fundere,
Menſor,
Eius inſtrumenta,
Funiculus canabinus,
Funiculus ex phyliris tiliæ factus,
paſt
Hemicyclium,
Pertica,
Tripus,
Orbis,
Cochlea,
Ferrum perforatum,
Libra ſtatiua,
Ligula eius,
Libra penſilis,
Inſtrumentum cui index, quo Alpini
menſores
LIBRO SEXTO.
Ferramenta,
Ferramentum primum,
ſecundum,
tertium,
quartum,
Manubrium,
Cuneus,
Lamina,
Bractea,
medius,
maximus,
Malleorum maiorum paruus,
el zu
magnus,
damit man einen durchſchlag macht
brecheiſen
Contus foſſorum,
Ligo,
Rutrum,
Batillum,
Vaſorum, in quibus res foſſiles extra
huntur, minus,
maius,
Corbis,
Saccus,
Ciſium,
Ciſium alterum,
ner brauchen
Capſa patens,
Eius magnus clauus ferreus obtuſus,
Canalis,
Alueus minor,
Alueus maior,
Aquaria uaſa,
waſſer zeihet
Situla,
Modulus,
Bulga per ſe
ge
Bulgæ in
tæ infunduntur,
In bulgæ partem ruptam bacilli tere
tis & ſtriati
Infundibulum,
Machinæ tractoriæ,
vnd waſſer heben
Machinæ ſpiritales,
brengen
Machinæ ſcanſoriæ,
Machina prima, qua
huntur,
uocabulo Latinis non uſitato nomi
nant
Tigna in fronte & tergo putei collo
cata,
Palos in tigna immittere,
Sucula,
Stipites uel aſſeres craſſi,
Lamina ferrea craſſa,
Vectis,
Funis ductarius,
Vncus ferreus,
Collis
Machina altera qua
foſſiles
radhaſpel
Bacilla ferrea in ſucula incluſa,
ſchweng
Vectis in metallis uſitatus,
Vectes recti,
Modiolus rotæ,
Radius,
Curuatura,
Tertia machina,
damite man bergzeihet
Orbis,
Axis ſtatutus,
Axis ſtratus,
Tympanum dentatum,
Tympanum quod ex fuſis conſtat,
Tabella,
Machina quarta qua etiam res
foſſiles extrahuntur,
Tigna erecta,
Tigna humi ſtrata,
Tigna oblique deſcendentia,
Area rotunda,
Crater
enge wie ein keſſel
Contigua tigilla per quæ penetrant
pali,
Tignum in imo crateris ſtratum,
ſteg der vnder das gezimmer des keſ
ſels quervber gelegt
Catillus ferreus ex acie temperatus,
Axis,
Codax,
Circulus ferreus,
Tigna oblique aſcendentia,
darauf die arme ruhen
Tigna tranſuerſaria duplicata,
ſo die quervber gehen
geſchloſſen ſein
Tympanum,
Rotæ,
Fuſi,
ſein
holtzer zuſamme einen korb nennet
Ductarij funes,
Trabes,
Axiculus ligneus teres,
darauff die ſale gehen das ſie ſich nit
beſtoſſen oder abniffen
Orbiculi,
Auriga,
Statera,
Harpago,
Machina quinta,
der prembſſcheibe
Tympanum prope
ex fuſis conſtat,
Harpago,
Tignum mobile,
Tignum breue,
Tabulatum,
Alter harpago,
Venas autem &c.
vnd bergfodern
Traha cui impoſita eſt capſa,
Traha carens capſa,
Bacillum,
Sacci è ſetoſis pellibus ſuillis
Homo funem in
inuoluens,
Longæ capſæ patentes,
Tabellæ tranſuerſæ,
Ciſia birota à tergo trahentia
truncos,
Capſæ,
Præſes officinæ,
Capſæ in quas uenæ
ijciuntur,
Machina qua res graues demit
tuntur in puteum,
Vectes recti,
Trochlea,
Vtres,
Pilæ,
Situlæ,
Orbiculi,
Machinæ ſitulis aquas exantlan
tes,
Prima,
peler zeihet
Loculamentum,
heuſelin
Axiculi ferrei,
Catillus,
Receptaculum,
Vncus ferreus,
Orbiculus ferreus,
Tympanum ſuperius,
Fibulæ ferreæ ter curuatæ,
drei orten vorbrochen
Libramentum ſiue
Secunda,
mit dem mangelrade
Tertia,
de
Siphones,
Primus
Lacuna,
Fiſtula,
Fibula ferrea,
Truncus,
Lignum teres,
Foricula,
Foramen trunci,
Siphunculus,
hat ſo ſie forne oben nicht
Operarius,
Pilum,
Calceus,
Sipho ſecundus
Stipes chelas habens perforatas,
gezwiſelt ſtamholtz
Axiculus ferreus,
Vectis,
Tertius ſipho nulla habet propria
uocabula germanica
Quartus ſipho,
Truncus,
Axiculus,
Pila ferrea,
Fibula,
Parui cunei lati,
Quintus ſipho,
Dens pili,
Dentes ſuculæ,
mes
Foramina
Sextus ſipho,
pen gleich
Corbis,
Septimus ſipho,
ſtorfiſche radpompe
Si tres ſiphones fuerint,
penwerck ſein
Lacuſculus,
Pila,
Rota,
Pinnæ,
Axis rotæ,
Ferrum in alterum axis caput
Pilum latum,
Chelæ,
Cochleæ,
Axiculus,
Pilum teres,
Laminis ferrata,
beſchlagen
Foricula,
Aperturam habet,
Octauus ſipho,
pompe
Nonus ſipho,
neulichſte radpompe
Machinæ quæ ut ſiphones fiſtu
lis hauriunt aquas,
Machina prima,
Cauerna,
Rota,
Tympanum,
Fibulæ ferreæ,
Catena ductaria,
Fiſtulæ,
Tigna excauata,
Libramentum,
Pilæ,
Altera machina,
Canales occludere,
Canales recludere,
Tertia machina,
Axis ſtatutus,
Rota dentata,
Dentes,
Axis ſtratus,
reæ,
ſchlagen
Quarta machina,
Sucula,
Tympanum,
Quinta machina,
len hat
Sexta machina,
Rota quæ à
lauf rad wie in einer mangel
Machina
hunt maxima,
Caſtellum,
Fores quibus uectes ſunt,
Antæ excauatæ,
beiderſeits der ſtrudel darinne oder heng
ſitzer aufzihet vnd wider leſſt vor
vhallen
Canales ſub oſtijs,
waſſer auf das kerrad fleuſt
Rotæ theca ſiue
Rota duplices habens pinnas,
ſo zwifach geſchauffelt
Orbes,
Tympanum quod ex quatuor orbi
bus & pluribus tignis conſtat,
Catena ductaria,
Tympanum alterum,
Harpago pergrandis,
Tabulatum
Palus,
Catena ferrea,
Alter harpago,
Rector machinæ,
Socius eius harpagonem
ad
Qui bulgas effundunt,
Puteus,
Bulgarum gubernator,
Lacuna,
waſſer ſamlet
Foſſa latens iuxta lacunam,
gebrochene ortlein
Machinæ ſpiritales,
in die
hen
Primum genus,
Prima ſpecies,
vberecke creutzweis
Puteus,
Operculum in orbis figuram forma
tum,
Secunda,
Canalis longus,
Tertia,
Os ſpiritale,
Ala,
Secundum genus,
Prima ſpecies,
der
Secunda & tertia,
gevierten geheuſe an der erden
bor mit flugeln wie ein mu
Alæ,
Quarta,
ein waſſerrad vmbrreibet
Primum genus flabellorum,
von dinnen vnd ſtarcken bretten
Tertium,
en daran genſeflugel gemacht
Tertium genus,
Prima ſpecies,
wetter auſz dem ſchachte durch lotten
zeihet/oder gu
Secunda,
ren in einen ſtoln wetter brenget
Tertia,
Quarta,
ſcheiben ſo ein pferd trit
Quinta,
wie in einer roſzmu
le vmbtreibet
Ratio euentillandi linteorum ia
ctatu,
Machinæ ſcanſoriæ
Scalæ,
Inſidere in bacillo,
fahren
Inſidere in corio,
Deſcendere gradibus in ſaxo inciſis,
Aer immobilis,
Virus ſiue fumus uiroſus,
Ex lacunis euolat,
Peſtilens aura,
Graues halitus,
es ſei der dampf kald oder warm
LIBRO SEPTIMO.
Venas experiri uel explorare,
Artifex experiendæ uenæ uel metal
li,
Libra,
Loculamentum,
wage ſtehet
Fornacula,
Fornacula latericia,
birofen
ferrea,
fictilis,
Lamina ferrea,
Os fornaculæ,
thorlein
Laminæ ferreæ pars quæ extat è for
nacula,
Circulus ferreus in quem flatus follis
duplicati penetrat,
nen man vor dem balg anſeid
Follis duplicatus,
Foramen ſpiritale,
Naris,
Tegula,
Catillus fictilis,
Catillus
Catillus cinereus,
Accretiones
Mortariolum,
Piſtillum,
Additamenta,
Aeris ſcobs elimata,
Ferri ſcobs elimata,
Ochra ex plumbo facta,
Minium ſecundarium,
Plumbum ignis ui in cinerem reſolu
tum,
Canna ferrea,
Forceps ferreus,
kogeln geuſt
Vncus ferreus,
Tabella,
Aurum experiri argento uiuo,
quicken
Æs liquefactum fundere in canalicu
lum ferreum,
Æs, uel plumbum, uel argentum, in
plei/oder ſilber kornen
plei
plorare,
Acus,
Acus ex auro & argento factæ,
nadeln auf weis beſchickt
Acus ex auro & ære factæ,
deln auf rot beſchickt
Acus ex auro &
Acus ex
deln
Libra,
Prima libra minor,
man das ertz vnd den zuſatz einwiget
Tertia,
LIBRO OCTAVO.
Materiam
ris &c.
Metallum rude uel uenam
à terris & ſaxis ſecernere,
Metallum malleo percuſſum dilata
re,
Malleus quadrangulus & craſſus,
Metallum cuneo ſecare
ertz mit meiſſeln zuſchroten
Metallum ferramento forficis ſimili
concidere,
zuſchneiden
Ferramentum forficis ſimile,
Venarum tundendarum modi,
weiſen ertz zupuchen
Primus,
Abacus,
Malleus alter,
hammer
Vas altius,
Vas humilius,
Alter,
Tertius,
Arca,
Ferramentum,
Area curta,
Rutrum ligneum,
Venarum urendarum rationes,
Prima,
Strues lignorum, ſiue crates,
Aquas immittere in
laſſen flieſſen auf das geroſte ertz
Secunda,
Tertia,
Quarta,
Quinta,
en im ofen
Sexta,
Faſces uirgultorum,
Venas pilis præferratis tundere,
vnder den puchern
ertzpuchen
Machina qua uenæ ſiccæ pilis præfer
ratis
Truncus,
Capſa,
Solea ferrea,
Tigna tranſuerſaria,
Eorum foramina quadrangula,
Pila,
Caput pili
Cuneus ferreus latus,
Dens pili,
Dentes axis,
Quadrangula contignatio,
Capſa cuius fundum filis ferreis eſt
contextum,
lauf mit
arbeit
Capſa patens,
Magna capſa lignea,
Cribrum rotundatum,
nen kupfernen lauf mit einem eiſer
nen boden hat
Neuſolæ uerò, quod eſt
Longa capſa patens,
Breuis capſa patens,
Abacus,
Cribrum quod uerſatur in uaſe aqua
das naſſe auſzredern durch das ſieb
Corbis quæ uerſatur in uaſe aquis re
ferto,
auſzredern durch den korb
Lanx,
ertz vnd zwitter zumalen
Prima mola,
mu
Tigna,
Axis,
Codaces,
Dimidiatæ armillæ ferreæ,
Tympanum dentatum,
Dentes,
Fuſi,
Axis ferreus ſtatutus,
Subſcus,
Molæ,
Infundibulum,
Lignea bractea rotundata,
Canalis,
aſinis aut capris uerſatur,
Tertia, cuius
Quarta, quæ manibus
ſatur,
Quinta, quæ uno eodemque
ri
Tabellæ duæ inter ſe
tertia decuſſat,
Lauandi rationes,
Prima,
grabe
Canalis,
Eius caput,
Canalis tranſuerſus,
Aquagij canalis,
Rutrum ligneum,
Secunda,
Tertia,
Canalis deuexus ſiue minor,
graben
Eius caput,
Trulla,
Rutellum,
Lapilli nigri magni,
mediocres,
parui,
Duo canales deuexi,
graben
Quarta,
Lacus,
Abacus,
Quinta,
Sexta,
Lintea,
Altera area,
Septima,
Cribrum anguſtum,
Succutere,
Radius,
Cribrum anguſtius,
Cribrum anguſtiſſimum,
ne ſieb/welches das engste
Machinæ quæ uenas udas pilis
præferratis
Prima,
Capſa,
Saxum,
Solea ferrea,
Lamina ferrea foraminum plena,
ſern gitterlein
Canalis,
Batillum ligneum,
Batillum ferreum,
Lacus,
Canaliculus,
Canales,
Ramus
reis
Lapilli nigri maiuſculi,
mediocres,
Limus,
Tertia,
zwitter
Canalis,
Raſtrum tridens,
Lacuſculus,
Ganales magni,
Canalis ſimplici aſſimilis,
Axiculus,
Conclaue,
Quarta,
zwitter
Canalis deuexus,
Quo modo lapilli minutuli, quos flu
mina deferunt, capiuntur,
das affter auffehet
Extructiones ſimillimæ his quæ con
ficiuntur ſupra moletrinas,
Areæ,
Sepes obliquæ in pratis,
Quo modo quatuor machinæ uno
in loco
eius parte, &
weiſe puchwerck übereinanoder zumachen
Quinta,
Pila,
Capſa,
Laminæ foraminum plenæ,
Aſſer qui erigi poteſt,
Aſſeres cauis pleni,
tulcklein haben
Alueus nauiculæ ſimilis,
Ramentorum auri lauandorum rati
ones,
Prima,
Secunda,
Capſa,
Rutrum ferreum,
Tabellæ,
Alueus niger,
Tertia,
drate überzogen
Quarta,
Caput areæ,
Tabellæ tranſuerſæ,
Rutrum ligneum,
Lanx,
Mediæ lancis cauum,
gedrete tulcklein
Lanx ſtriata,
auſzgedrehet von holen
ſchnecken heüſzlin
Quinta,
te bret
Caua,
Canaliculi,
Sexta,
bret
Canaliculi tranſuerſi,
Septima,
das haubt keuliche tulcklein hat
Canaliculus,
Auri ramenta leuiora,
grauiora,
Octaua,
vier eckicht grublein hat
Nona,
er von breten/ſo rauch vnd zotig
Decima,
ochſen oder pferde heuten bedeckt
Vndecima,
Duodecima,
gru
Decimatertia,
herenne tuch
Decimaquarta,
raſen
Decimaquinta,
en ſichertroge vnd ſichern
Decimaſexta,
Decimaſeptima,
Lauandæ materiæ
gris uel metallorum ramentis permi
ſtæ rationes,
anoderer metalliſcher abſchilfung zuſeiffen
Prima, quæ uetus eſt,
beit
Loci ualleſtres,
Loci deuexi & concaui,
Lotores,
Foſſam agere longam & dediuem,
ein roſch geben
Materia metallica,
Cutis,
Ligones lati,
Ligones cuſpidati,
Perones,
Furcæ ligneæ,
Batilla lignea,
Agitare,
Lacuſculus,
Lacuſculus ei ſubiectus,
Canalis
trog
Ligo ſimilis roſtro anatis,
keilhau ſo geſtalt wie ein
Materia
ſtucke
Secunda,
floſz/oder floſzgraben
Furca ſepticornis,
ſieben zacken hat
Tertia,
Batillum
Batillum ligneum cui
tum,
Quarta,
Quinta, quæ noua eſt,
arbeit/heiſſt übers blech
Capſa patens,
Lamina ferrea,
Canalis,
Tabellæ quarum alia alia altior eſt,
Lacus,
Materia,
Rutrum ligneum,
Res inanis,
Rutrum ferreum,
Præſes laboris,
Lacuſculus,
Sexta, quæ etiam poſt hanc inuenta
eſt,
Septima,
Octaua,
Charadra,
Nona,
Terra ferè lutea,
Argilla uda & arenoſa,
Cribrum æneum,
Torrendi ratio,
Rutabulum,
Raſtellum bidens,
Rutrum,
Materia quæ
it,
Cremandi rationes
duæ,
Altera,
Panes ex pyrite uel cadmia
Altera,
LIBRO NONO.
Excoquere,
Excoctio,
Excoctor,
Domicilium ſiue officina in qua
uenæ excoquuntur,
Qui ſuccedit uicarius excoctoris mu
neri,
Miniſter,
Fornax,
Os fornacis,
Catinus,
Humoris receptaculum,
Camini pars patens quæ
tit,
Camini parietes duo, rectus & obli
quus,
Follis,
Follium ſedilia,
Machina quæ folles comprimit,
welle ſo von einem waſſerrade
würt mit irer zugeho
Follis partes
Tabulata,
Arcus,
Coria,
Caput,
Tabellæ tiliaceæ
gentes,
Foramen ſuperioris tabulati,
loch
Eius operculum,
Cauda,
Foramen ſpiritale inferioris tabulati,
Operculum,
Lorum,
Annulus ferreus,
Peſſulus ligneus,
Claui cornuti,
Cochlea,
Tabula,
Naris,
Bracteæ ſimul iunctæ,
Follium ſedilia,
blaſzbelgen
Tigna humi locata,
Pali cuneati,
Tigna ſtatuta,
Tigilla,
Fiſtula,
Machinæ pars quæ folles com
primit,
Tigilla quæ longis axis dentibus de
preſſa folles comprimunt,
Vectis,
ſtertzel
Inſtrumentum ferreum,
Organi folles diducentis partes
Tignum
Tignum quod uerſatur circum axicu
lum ferreum,
Capſa,
Machinæ cuius dentes tigilla de
primunt partes
Axis,
Rota,
geleg oder getriebe
Tympanum dentatum,
Dentes tyrnpani,
Dentes axis,
Puluis miſtus ex quo focus & ca
tinus conficiuntur,
Puluis carbonum,
Puluis terrenus,
Crates,
Inſtrumenta excoctorum,
Scalæ,
Spatha lignea,
Focus,
Pilum,
kolbe
Manubrium,
Lamina curuata,
Pilum æneum,
Bacillum teres,
Alueus bracteis ligneis contextus,
Vaſa è corio facta duo, quibus aqua
ad reſtinguendum incendium, fi
quo officina conflagrat, hauritur,
hauſta exprimitur,
Vnci duo,
Rutrum unum,
beratur,
Pilum teres,
Alter alueus,
Contus,
Contus uncinatus,
Recrementa,
Furcilla ferrea,
Panes ex pyrice conflati,
Miſtura auri uel argenti cum plum
bo,
Cochleare,
Catilli,
Alter contus uncinatus,
Rutrum,
Spatha ferrea,
Prima uenarum
ratio,
ertz ſeind flüſſig
ſeind ſtrenge vnd wilde / arbeiten ſich
ſeiger
eunt in unum,
zu
Miſtura debilis & uiribus
wergſo muſig vnd vnſchmeidig
Vt
ut diutius repugnent & reſiſtant
ignis ardori, ſo feſt vnd ſtrenge ſein
Additamenta,
Vt interea uena cum additamentis li
quatis coqui poſſit,
das ertz vnd der zuſatz mogen mit ein
ander angeſoten werden
Tres uenarum excoquendarum
rationes, quibus os fornacis ſemper
patet,
nen auge
Prima,
vber das holtzlein
Catinus,
Alter catinus,
Altera,
men ofen
Tertia,
cht / oder aufm lech wie es die Tyroler
nennen
Contus uncinatus,
Ciſium cui eſt ciſta craſſis uiminibus
contexta,
Rationes uenarum plumbi ni
gri
derlichen weiſen plei ertz zu ſchmeltzen
Prima,
Secunda,
zu Gitel
Tertia,
Maſſæ latæ,
Quarta,
Fornacum cameræ quæ fumum con
cipiunt,
be vber den ſchmeltzofen darinnen
man den rauch fehet
Bracteæ ferreæ,
Æris rudis minus ſynceri exco
ctio apud Rhetos,
kupfer glaſzertz in der graffſchafft Tyrol
Excoctor primus,
ertzſchicht arbeit
Vaſa capacia modiorum Romano
rum ferè ſeptem,
Recrementa plumbi,
Lapis fiſſilis,
Lapis facile igni liqueſcens,
Primarij panes uel ex ære rudi
ti
Miſtura cuius dimidia pars ex ære et
argento conſtat,
Alter excoctor,
plei ſchicht arbeit
Lapis ex quo conflatur plumbum ni
grum,
Panes duri qui plus argenti in ſe con
tinent,
Panes ærei fathiſcentes,
pleitlech
Miſtura æris & plumbi &
argenti,
Tertiarij panes,
lech
Tertius excoctor,
zwir vorpleiten ſtein oder lech arbeit
Panes duri in quibus minus argenti
ineſt,
Quartarij panes,
Vltimi panes,
Alterius generis fornax,
Lapis fiſſilis æroſus,
lechſchifer
Panes ex eo
Panes præterea duplices ſunt:
quorum alteri ærei
alteri cum primarijs panibus reco
qui ſolent,
Liquor candidus primo è fornace de
rites,
exudant,
Stannum,
Plumbum depauperatum
Ratio lapillorum nigrorum ex
coquendorum,
Saxum ſolidum quod in ſolo forna
cis locatur,
Saxa uilia quæ natura de diuerſa ma
Solarij
Caminus,
Catinus,
Murus humilis,
Contus,
Alter catinus,
Lapilli nigri maiuſculi,
mediocres,
minutuli,
collecti ex materia quæ la
uatur,
Rutrum,
Cancelli,
Maſſa ex cancellis formata,
Fornacem interius
luto incruſtare,
Malleus quo ſaxi arenarij, in ſolo for
nacis locandi, partes extuberantes
reſecantur,
pit,
Focus in quo plumbum purga
tur,
Catinus,
Batillum,
Folles teretes è corio facti,
derne blaſbelge
Orbis,
Fornax in qua ferrum excoqui
tur,
Magiſter,
Certa uenæ menſura,
Via recrementorum,
Recrementa,
Marculi lignei,
Magnus malleus ferreus,
den an waſſerrad hebet
Secare in partes,
Adoleſcens,
Alter camini focus,
Maſſæ ferreæ
Bacilla ferrea,
Fornax primæ aſſimilis,
dem darinnen man die roheſchicht ar
beit / doch vil weiter vnd hoher
Focus fornacis ferrariæ,
Ratio aciei
ſta
Bacilla ex acie facta,
Venæ argenti uiui excoquendæ
rationes,
meltzen
Prima,
Stibij uena,
ſtillieren
Tertia,
Quarta,
aſſche aufm drifus
Quinta,
affche im windofen
Rationes uenæ plumbi cinerei
excoquendæ,
Prima,
Altera,
Tertia,
Quarta,
ſchmid ofen gleich
Canaliculus,
Quinta,
auff der halde
Sexta,
Crates ferrea,
LIBRO DECIMO.
Aqua ualens quæ aurum ab argento
ſecernit,
Puluis ualens qui aurum ab argento
ſecernit,
Fornax,
Catinus fictilis,
Ampulla uitrea,
Foramina ſpiritalia,
Operculum,
Naris operculi,
Altera ampulla uitrea,
Feces,
Aurum ab argento ſecernere,
Argentum cum aqua ualente permi
ſo gleich wie ein nopeiſen iſt
Argentum ab auro ſeparare,
ber von golde ſcheiden
Fiſtulæ ex bracteis factæ,
der rollein
Altera ratio ſecernendi auri ab argen
to,
Ea triplex eſt
Prima perficitur ſulfure,
ſcheiden im gus durch ſchwefel
Fornax quæ foraminibus uento in
ſpiratur, uulgo uentoſa,
Sulfur argento admiſcere,
im ſchwefel feulen
Miſtura,
Aurea maſſula,
Secunda perficitur ſtibio,
ſcheiden im gus durch ſpiſglas
Exilire,
In
Catinus ferreus,
Alternis res quaſdam quæ purgant,
alternis aurum ponere,
Tertia rebus compoſitis perficitur,
miſchte puluer
Æs ab auro ſeparare,
ſcheiden
Officina ſiue
Fornax ſecunda,
Duo muri interiores,
Orbis ex ſaxo formatus,
Murus qui principalem murum ab
igni defendit,
Canaliculus per quem effluit ſpuma
argenti,
Operculum,
Operimentum,
Circuli,
Bacilla,
Fiſtula,
Foriculæ,
Artifex,
Pilum,
Catinus,
Media catini pars,
Lamina ferrea utrinque curuata,
eiſen
Spuma argenti,
Contus uncinatus,
Ligna longa,
Scamna,
Cunei ferrei,
Plumbi cutis impura,
Cochleare,
Ferramentum cui figura cunei data,
Panis argenteus,
Orichalcea fila colligata,
purſte
Molybdæna,
Pompholyx lutea,
Grus,
auffhebet/den nennen etliche einen
ſtorch/etliche einen kranich
Axis ſtatutus,
Paries camini obliquus,
Loculamentum,
Axiculus ferreus quadrangulus,
ner viereckicht welchin
Orbes lignei,
Tympanum dentatum,
Roſtrum,
Lingua,
Vectis,
Fornax ſecunda concamerata,
welbter treibeherd
Veruculum,
Tubuli,
Fornax
quæ in
Via,
Fornax ſecunda uento expoſita,
treiben vnder dem klotze
Argentum perpurgare,
Vſtrina,
Pilum,
Eius dentes,
Pilum dentibus carens,
Teſta,
repleta eſt, teſta nominatur, Ger
manice,
Magiſter ſiue purgator
brenner
Cultellus utrinque acutus,
Globus,
Ferramentum cui imponuntur ligna
Circulus alterius ferramenti in muro
incluſi,
Ferreum
pars ſurſum uerſus eminet,
ſerne hake daran ein rond
lein iſt
Sella,
Foris ferrea,
Cultellus,
Inſtrumentum ferreum cuius extima
pars recta ſurſum uerſus extat,
eiſerne hake
Aliud inſtrumentum ferreum uulſel
læ ſimile,
Ratio argenti in teſta, ſub tegu
la collocata, perpurgandi,
berbrennen vnder der mu
Tegula,
LIBRO XI.
Argentum ab ære ſeparare,
Officina ſiue domicilium in quo
Paries camini rectus,
ſchlete
Paries camini obliquus,
Canalis,
Focus extra domicilium in quo
maſſæ plumbeæ liquantur,
lasherd
Murus qui
nit contra uim ignis,
Vehiculum,
Grus,
Catinus,
Catilli,
lein
Pilum quo
rei,
Truncus,
Maſſa plumbea,
Sella ænea,
Pilum,
Caput pili,
Tigna ſtatuta,
Tigna tranſuerſa,
Dens quadrangulus,
Axis,
Eius dentes,
Axiculus ferreus,
Fiſtula ænea,
Clauus ferreus,
Fornax in qua calefiunt panes
ærei,
Raſtrum bidens,
hat
Præſes officinæ,
Æs in quo ineſt argentum tempera
re cum plumbo,
kupfer ſchlahen
Temperatura,
Diues plumbum,
Plumbum depauperatum,
Panis,
Æris panes fathiſcentes,
Spinæ,
Fornaces in quibus æs cum plumbo
miſcetur,
Catinus,
Humoris receptaculum,
Catinus æreus,
Fornaces in quibus recrementa reco
quuntur,
Excoctor,
Rutrum,
Lignum fiſſum & hians,
Vncus,
Reliquiæ hordei ex quo ceruiſia eſt
facta,
Fornax ſimilis furno,
Æs reſiduum,
Æs abſtractum,
Magiſter,
Prima temperatura,
der zuſchlag auf friſch einſtrich
Stannum pauper,
Secunda temperatura,
aufreiche einſtrich
Stannum mediocre,
Tertia temperatura,
den herd zu arbeiten
Stannum diues,
Machinæ quibus panes leuantur &
reponuntur,
oder kranch
ciconias, Latini grues
Lingua,
Aſſer triangularis,
Fornax in qua argentum &
bum
Baſis,
Focus,
Murus,
Parietes,
Soleæ,
Saxa quadrangula,
Laminæ æreæ,
Particulæ eminentes,
Ferrum uncinatum,
hecklein
Bacilla ferrea antecedentia,
erten ciſernen ſtebe
Repagulum,
Secretor,
Parietes qui ſunt à lateribus,
gewende
Paries prior,
Bacilla ferrea,
Pedes,
Bracteæ,
Lateres,
Catinus,
Forceps,
Contus uncinatus,
Rutrum,
Panes fathiſcentes,
Spatha,
Catilli ærei,
Fornax in qua plumbum ab ar
gento ſeparatur,
Fornax in qua ærei panes
torrentur,
Interior murus,
Laminæ æreæ,
Lacus,
Torrere,
Stiriæ,
Magiſter ſiue torrefactor,
Supremi panes,
garherde
Viæ,
Batillum,
Contus,
Rutrum,
Contus uncinatus,
Raſtrum bidens,
zancken
Æs cinereum,
Spatha,
Spinæ,
Fornax in qua panes ærei torre
facti coquuntur,
Fornacis magiſter,
Fornix,
Pila,
Æs ex panibus torrefactis conficere,
Spatha,
Spatha exciſoria,
Scopæ,
Piſtilla,
Malleus ligneus,
Lamina ferrea utrinque recuruata
chin
Catinus,
Lamina,
Bacillum ferreum,
Batillum,
Contus,
Contus uncinatus,
Tertius contus,
Miniſter,
Rutrum,
Spatha tertia,
Aſſerculus curuatus,
ene bretlein
Cuneus ferreus,
Panes ex ſpinis conficere,
auſzdorneren machen
Addere,
Spinæ quæ de panibus, ex ære et
bo
ſecerneretur, ortæ ſunt,
Spinæ quæ de panibus, ex ſemel re
coctis ſpinis conflatis, ortæ ſunt,
Spinæ quæ de panibus, ex bis reco
ctis ſpinis conflatis, ortæ ſunt,
ner ſo zweimal gearbeit ſein
Spinæ, quæ dum panes fathiſcentes
torrerentur, ortæ ſunt,
Spinæ uiles,
Spinæ uiliſſimæ,
Panes ex ſpinis uilibus confecti,
ſerne ſtucke
Recrementa quæ detrahit magiſter
qui æs è panibus torrefactis confi
cit,
Æs luteum,
Cadmia,
Æs caldarium,
Ramentum lotura
Spinæ quæ de plumbo, cum in
dis
to, detrahuntur,
Molybdæna in media catini parte or
ta,
LIBRO DVODECIMO.
Salis conficiendi rationes,
weiſen ſaltz zumachen
Prima,
Salinæ,
ſaltz gemacht wird
Incilia,
maurt vnd vorſtrichen
Oſcula,
ſchutzen / wan die pletze voller ſein
ſchutzet man fur
Septum,
Raſtri lignei,
Batilla,
Domicilium in quo ſal confici
tur,
latur propter fornaceos parietes,
quidam faciunt: & tectum quod par
tim ex luto conſtat
Prima domicilij pars,
Secunda,
Cupa,
Scamnum,
Tertia ſiue poſtrema,
Terra cliuuli inſtar aggerata,
Operculum,
Focus,
Bacillum ferreum,
Cortina,
Tigilla in terra defoſſa,
Tigilla eis immiſſa,
Minores perticæ,
Minora bacilla ferrea uncinata,
ſcheit haken
Fibulæ,
Maiores perticæ,
Maiora bacilla ferrea uncinata,
haken
Poſterior foci pars,
Paries inter
Anguli,
Situla,
Modulus,
auſgeteilt ſaltzwaſſer in die ko
Cochleare altum,
Cupa parua,
Canaliculus,
Magiſter,
Qui ſuccedit uicarius eius muneri,
Miniſter,
Adoleſcens,
Coquere,
Deſpumare,
Deco quere ut denſetur in ſalem,
ſaltz brengen
Spatha lignea,
Feruere,
Aſſer,
Aſſeres qui cortinæ lateribus impo
nuntur,
Corbis,
dam locis ſalem in alueos, non in
corbes, inijciunt
Batillum,
Tertia,
quellen
Quarta,
Quinta,
waſſer
Sexta,
ſaltzwaſſer
Dilutum,
Lixiuium,
Labrum,
Nitri conficiendi rationes,
weiſen nitar oder tincar/oder baurach
zumachen
Prima,
Secunda,
ter niter lauge zufieden
Ratio conficiendæ chryſocollæ,
quam boracem nominamus,
ſe borras zuſieden
Ratio conficiendi halinitri,
weiſe ſalmter zuſieden
Alumiuis conficiendi rationes,
Prima,
em erdrich zumachen
Caſtellum,
Lacus,
Lacuna,
Altera,
felſzen zu machen
Atramenti ſutorij conficiendi ra
tiones,
chen
Prima,
waſſer wircken mag
Secunda,
kupferweſrichen waſſer zuſieden
Reſtis,
Catini,
Tertia,
wartzem
Quarta,
rich vnd ſtein damite es vormiſchet
zuſieden
Quinta,
vorſamlet
Sulfuris conficiendi rationes,
weiſen ſchweſel zumachen
Prima,
Secunda,
wie zu Kromenau
Tertia,
Bituminis conficiendi ratio,
weiſe bergwachs auſz ſteinoeliſchen waſ
ſer zuſieden
Chryſocollæ colligendæ ratio,
Ochra,
Vitri conficiendi ratio,
glas zumachen
Sal ex cinere anthyllidis uel alterius
herbæ ſalſæ factus,
Fornax prima,
Secunda,
Tertia,
FINIS.
INDEX SECVNDVS
CONTINENS EADEM REI ME
tallicæ nomina Latina, Græcaque Gerinanice reddita, ſed
in Lectoris gratiam, ſecundum Alphabeti
ordinem digeſta.
Abacus,
Accepti expenſique
dere,
Accretiones
Aciei conficiendæ ratio,
hel zu machen
Acus,
Acus ex auro & argento factæ,
nadeln auff weis beſchickt
Acus ex auro & ære factæ,
deln anffrot beſchickt
Acus ex auro &
Acus ex argento & ære factæ,
nadeln
Addere,
Additamenta,
Adoleſcens lib. 9.
der
Aduerſa uenæ pars,
Aer immobilis,
Aer ſe fundit in caua terræ, & rurſus
cuolat,
mderſten heraus/winter zeit zum ni
derſten ein/zum hochſten heraus
Æris panes fathiſcentes,
Æris rudis minus ſynceri excoctio
apud Rhetos,
kupffers/glaſzertz in der graffſchafft
Tyroll
Æris ſcobs elimata,
Æs ab auro ſeparare,
ſcheiden
Æs abſtractum,
Æs caldarium,
Æs cinereum,
Æs ex panibus torrefactis conficere,
Æs in quo ineſt argentum tempera
re cum plumbo,
kupffer ſchlahen
Æs luteum,
Æs liquefactum fundere in canalicu
lum ferreum,
Æs, uel plumbum, uel argentum in
globulos diſſoluere,
plei oder ſilber kornen
Æs reſiduum,
Africus,
weſt wehet
Agere cuniculum,
Agitare,
Ala,
Alueus maior,
Alueus minor,
Alueus nauiculæ ſimilis,
Alueus niger,
Altanus,
wehet oder geth
Alternis res quaſdam quæ purgant,
alternis aurum ponere,
Aluminis conficiendi rationes,
weiſen alaun zu machen/ prima, die
weiſen alaun aus alauniſcheni erdrich
zumachen/ Altera, die weiſen alaun
auſz alauniſchen felſzen zu machen
Ampulla uitrea,
Ampulla altera uitrea,
Anguli,
Annulus ferreus,
Antæ excauatæ,
beider ſeits/oder ſtrudel
ſitzer aufzeihet vnd wider leſt vor
vhallen
Aquagij canales,
Aquaria uaſa,
waſſer zeihet
Aqua ualens quæ aurum ab argento
ſecernit,
Aquilo,
wehet
Arcus,
Area fodinarum,
Area,
Area curta,
Area altera,
Area capitis fodinarum,
Area capitis aduerſi fodinarum,
grube des gegendrumbs
Area fodinarum aduerſa,
des gegendrumbs
Area rotunda,
Areæ,
Arenas riuorum uel fluminum laua
re,
Argeſtes,
den wehet
Argentum ab auro ſeparare,
vom gold ſcheiden
Argentum ab ære ſeparare,
Argentum cum aqua ualente permi
ſtum,
Argentum perpurgare,
Argenti in teſta ſub tegula collocata
perpurgandi ratio,
nen vnder der muffel
Argilla cinerea,
Argilla uda & arenoſa,
Artifex experiendæ uenæ uel metals
li,
Aſſer,
Aſſeres ad latus ſcalarum tignis im
poſitæ,
Aſſeres cauis pleni,
tulcklein haben
Aſſeres diſſectæ arboris extimi,
warten
Aſſeres qui cortinæ lateri
bus imponuntur,
Aſſer qui erigi poteſt,
Aſſeres qui prope fundamentum ad
tigilla affiguntur,
Aſſeres & qui utrinque
& qui reliquam eius partem ab ea,
in qua ſunt ſcalæ,
donnen
Aſſer triangularis,
Aſſerculus curuatus,
bretlein
Aſſerculi uel pali in quibus
ſores, qui cuniculum
ma,
en mag
waſſer auſz kupfferweſrichem waſſer zu
ſieden
er auſz ſchwartzen atrament / vnd
gleichen
er waſſer auſz erdrich vnd ſtein / damite
es vermiſcht zu
kupffer waſſer auff ſtoln verſamlet
Auram ſuppeditare,
Aurea maſſula,
Auriga,
Aurum ab argento ſecernere,
vom ſilber ſcheiden
Auri ab argento ſeparandi altera ra
tio, Ea triplex
eſt. Prima perficitur ſulfure,
das ſcheiden im guſz durch ſchwefel. Se
cunda perficitur ſtibio,
den im guſz durch ſpiſzglaſz. Tertia re
bus
den im guſz durch gemiſchte puluer
Aurum uel argentum coticula explo
rare,
Auri ramenta leuiora,
grauiora,
Auſter,
gehet
Axis,
Axis ſtatutus,
Axis ſtratus,
Axiculus,
Axiculus ferreus,
Axiculus ferreus quadrangulus,
ſern viereckicht welchin
Axiculi ferrei,
Axiculus ligneus teres,
darauf die ſeil gehn/das ſie ſich nit be
ſtoſſen oder abniffen
B
Bacillum,
Bacillum ferreum foſſorum teres,
eiſen damit man
Bacillum ferreum foſſorum latum,
Bacillum ferreum,
eiſen
Bacilla ex acie facta,
Bacilla ferrea,
Bacilla ferrea antecedentia,
erten eiſernen ſtebe
Bacilla ferrea in ſucula incluſa,
ſtangen
Baſis fornacis,
Batillum,
Batillum,
Batillum ferreum,
Batillum ligneum,
Batillum ligneum cui
tum,
Batilla lignea,
Bituminis conficiendi ratio,
bergwachs vſz ſtein o
ſieden
Boreas,
Bractea,
Bracteæ,
Bracteæ ferreæ,
Bracteæ ſimul iunctæ,
Bulga per ſe
ge
Bulga in quam aquæ batillo
agitatæ infunduntur,
In Bulgæ
& ſtriati particulam immittere,
kerbholtz oder ſchraub einpinden
C
Cadmia,
Cæcias,
Calceus ſiphonum,
Caminus,
Camini pars patens quæ
tit,
Camini parietes duo, re
ctus & obliquus,
Canalis,
Canalis,
lib. 8. ibid.
Canalis deuexus ſiue mi
nor, oder
trog
Canalis longus,
Canalis quadrangulus,
Canalis tranſuerſus,
Canales lib. 8.
Canales aquagij,
Canales cuniculi,
Canales duo deuexi,
ſchlemgraben
Canales magni,
Canales occludere,
Canales ſub oſtijs,
waſſer auffdas kerrad fleuſt
Canales recludere,
Canaliculus,
Canaliculus per quem effluit ſpuma
argenti,
Canaliculi,
Canaliculi tranſuerſi,
Canna ferrea,
Cancelli,
Capſa,
Capſa breuis patens,
Capſa cuius
textum
Capſa longa patens,
Capſa patens,
reder
Capſa patens,
gnus clauus ferreus obtuſus,
nagel ſo im gleis gehet
Capſæ,
Capſæ in quas uenæ diſtribuendæ
inijciuntur,
Caput areæ,
Capurfodinarum,
Caput fodinarum aduerſum,
gendrumbs fundgrube
Caput follis,
Caput pili
Caput pili quo franguntur panes æ
rei,
Carbas,
Caſa putealis,
Caſa quam habitat præſes fodinæ,
Caſtellum,
lib. 12.
Catena ductaria,
Catena ferrea,
Catinus,
Catinus,
nus,
Catinus æreus,
Catinus ferreus,
Catillus,
Catilli ærei,
Catillus cinereus,
Catillus ferreus ex acie temperatus,
Catillus fictilis,
Catillus
Caua,
Cauda follium,
Cauerna,
Cauernulæ
Caurus,
Charadra,
Chelæ,
Chryſocollæ
ſe berggrun zu vorſamlen
Chryſocollæ quam
mus
borras zuſieden
Cineris uena,
Circius,
Circulus ferreus,
Circulus ferreus in quem flatus follis
duplicati penetrat,
nen man vor dem balg anſeid
Circuli,
Ciſium,
Ciſium alterum,
ner brauchen
Ciſium cui eſt ciſta craſſis uiminibus
contexta,
Ciſia birota à tergo trahentia
truncos,
Clauus ferreus,
Claui cornuti,
Cochlea,
Cochleare,
Cochleare altum,
Codax,
Collectam exigere à dominis,
den gewercken zu puſz forderen
Collis aſſurgens circa machinæ ca
ſam,
ſteins
Conclaue,
li,
Contignationes ſic factæ, ut capita ti
gnorum in formis aliorum
rum
Contignationes ſic factæ, ut
capita exciſa ſint,
der gevheller
Contus,
ſen
Contus foſſorum,
Contus uncinatus,
ke
Coquere,
Corbis,
Corbis qui uerſatur in uaſe aquis re
ferto,
naſſe auſzredern durch den korb
Corium terræ,
Coria follium,
Cortina,
Corus,
Crater,
den eng wie ein keſſel
Crates,
Crates ferrea,
Cremandi rationes duæ,
weiſz zu ro
auſzgeſtochenen platze
ro
Cribrum æneum,
guſtius,
Cribrum quod uerſatur in uaſe aqua
rum ferè pleno,
oder das naſſe auſzredern durch
Cribrum rotundarum,
nen kupffernen lauff mit einem eiſer
nen boden hat
Cribrum uſitatum,
tzenen lauff mit einem eiſernen boden
hat / heiſſt die arbeit das rodern vber
die krentzholtzer
Cruſtæ,
Cultellus,
Cultellus utrinque acuius,
Cuneus,
Cuneus ferreus,
Cuneus ferreus latus,
Cunei ferrei,
Cuniculus,
Cuniculus habensius poſſeſſionis,
Cuniculus non habensius poſſeſſio
nis,
Cuniculum agere,
Cupa,
Cupa parua,
Curuatura,
Cutis,
D
Decoquere ut denſetur in ſalem,
ſaltz brengen
Decuma,
Decumanus,
Demenſum,
Demenſum duplicatum,
Demetiri,
Dentes,
Dentes axis,
ſtrich
Dens pili,
Dens quadrangulus,
Dentes ſuculæ,
baumes
Dentes tympani,
Deſcendere gradibus in ſaxo inciſis,
Deſerere fodinam,
Deſpumare,
Deuexum uel decliue montis,
henge des gebirges
Dimidiatæ armillæ ferreæ,
Diſcretores,
Diſtributor,
pter fornaceos parietes, quos qui
dam faciunt, & tectum quod par
tim ex luto conſtat. Prima domici
lij pars,
ſtett
Domicilium ſiue officina in qua u
næ excoquuntur,
Ductarij funes,
Duo canales deuexi,
E
Eteſiæ,
Euentilatio linteaminum iactatu,
fochern mit leilachen
Euronotus,
ſuden oſt wehet
Eurus,
Excoctio,
Excoctor,
carius excoctoris muneri,
er ſo an des meiſters ſtatt trit
miniſter,
Excoctio æris rudis minus ſynceri a
pud Rhetos,
er glaſzertz in oder graffſchafft Tyrol
Excoctor primus,
ertzſchicht arbeit
ſchmeltzer ſo die pleiſchicht arbeit
tius excoctor,
zwir vorpleiten ſtein oder lech arbeit
Excoquere,
Excoquendæ uenæ argenti uiui rati
ones,
meltzen
de
weiſe des diſtillirens
tzen im gewelb
tzen mit ſande / oder aſſche aufm drifus
quinta,
der aſſche im wind ofen
tiones,
ma,
altera,
nen
nen pfenlein
en im ofen einem ſchmid ofen gleich
quinta,
ſo auff der halde
en aufm wendeherde
Excoquendarum uenarum ratio pri
ma,
Excoquendarum uenarum rationes
tres, quibus os fornacis ſemper pa
tet,
nen aug. Prima,
gang oder vber Altera,
fen. Tertia,
rohe ſchicht oder aufmlech/wie es die
Tyroler nennen
Excoquendarum
gri rationes propriæ,
lichen weiſen plei ertz zuſchmeltzen
prima,
ſecunda,
zu Gitel
Weſtphalen
en in Polen
Excoquendorum lapillorum nigro
rum ratio,
Exilire,
Eximere partes de
mero,
Experiedæ uenæ uel metalli artifex,
Experiri uenas,
Extructiones ſimillimæ his, quæ
ciuntur
F
Faſces uirgultorum,
Fauonius,
Feces,
Ferramentum,
Ferramenta,
Ferramentum cui
Ferramentum cui figura cunei data,
Ferramentum forficis ſimile,
me / ſo gleich wie ein nopeiſen iſt
Ferreum
pars ſurſum uerſus eminet,
ſernehake / daran ein rond holtzen
klotzlein iſt
Ferrum in alterum axis caput
Ferrum uncinatum,
hecklein
Ferriſcobs elimata,
Feruere,
Fibra cauernoſa,
Fibra dilatata,
Fibra foſſilib. uacua, & aquis peruia,
Fibra incumbens,
Fibra oblique uenam diffindens,
klufft die ortſchicks vber den gang
kompt
Fibra ſocia,
ge orter
Fibra ſolida,
Fibra ſubdialis,
gehenge
Fibra
Fibulæ,
Fibula ferrea,
Fibulæ ferreæ,
Fibulæ ferreæ ter curuatæ,
auffdrei orten verbrochen
Fiſſuras adigere,
Fiſtula,
Fiſtula ænea,
Fiſtulæ ex bracteis factæ,
rollein
Flabellorum primum genus,
von dunnen
dum
tium,
daran genſzflugel gemacht
Focus,
Focus excoctorum,
Focus in quo plumbum purgatur.
Focus in quo ſal conficitur,
ſterior eius pars,
Fodina,
Fodinæ uel cuniculi ſemis,
zech oder ſtoln
Fodinæ uel cuniculi ſicilicus & dimi
dia ſextula ac ſcripulum,
dreiſſigſteil
Fodinarum fructus,
Follis,
Follis duplicatus,
Folles teretes è corio facti,
derne bloſzbelge
Foramen ſpiritale,
Foramen ſpiritale inferioris tabulati
follium,
Foramen ſuperioris tabulati follium,
Foramina fiſtularum,
Foramina quæ
Foramina ſpiritalia,
Foramen trunci,
Forceps,
Forceps ferreus,
geln geuſt
Foris ferrea,
Fores quibus uectes ſunt,
Fores extra
plumbeæ liquantur,
Foricula,
Foriculæ,
Fornax,
Fornax in qua ærei panes fathiſcen
tes torrentur,
Fornax in qua panes ærei torrefacti
macher
Fornax in qua
bum
Folles in qua calefiunt panes ærei,
Fornax in qua ferrum excoquitur,
Fornax in qua fit
eltzofen
ofen
Fornax in qua
gento ſeparatur,
Fornax in qua uenæ excoquuntur,
Fornax primæ aſſimilis,
dem darinnen man die rohe ſchicht ar
beit / doch vil weiter vnd hoher
Fornax quæ foraminibus uento in
ſpiratur, uulgo uentoſa,
Fornax ſecunda concamerata,
welbter treibherd. Fornax ſecunda
item concamerata, ſed quæ in qui
buſdam à proxima differt,
beherd in Polen vnd Vngern.
Fornax ſecunda uento expoſita,
treiben vnder dem klotz
Fornax ſecunda in quo plumbum ab
argento ſeparatur,
Fornax ſimilis furno,
Fornacem interius ſaxorum glareis
& luto incruſtare,
Fornacum cameræ quæ
den ſchmeltzofen darinnen man den
rauch fahet
Fornacula, probirofen
Fornacula latericia,
ofen
lis,
Fornaces in quibus æs
ſcetur,
Fornaces in quibus recrementa reco
quuntur,
Fornix,
Foſſa latens iuxta lacunam,
gebrochen ortlein
Foſſa latens uel occulta,
felort / oder querſchlag
Foſſam agere longam & decliuem,
nen waſſer graben machen / vnd im
ein roſch machen
lahen
Foſſas ducere,
Foſſor,
Foſſores qui colla gerunt intorta,
krumphelſe
Fragmenta uenarum,
Fulturæ natiuæ uel fornices,
ſten
Fumus uiroſus,
Funis ductarius,
Funiculus canabinus,
Furcæ ligneæ,
Furcilla ferrea,
lib. 9.
Furca ſepticornis,
ſieben zacken hat
Fuſi,
ſeind angetrieben / dan man die ſchei
ben vnd holtzer zuſammen ein korb
nennet
G
Gallicus,
wehet
Globus,
Graues halitus,
es ſei der dumpf kalt oder warm
Grus,
vfhebet / den
etliche einen kranich
H
Halinitri conficiendi ratio,
ſalniter zuſieden
Harpago,
prembſſchuch
Harpago pergrandis,
Hemicyclium,
Homo funem in
inuoluens,
Humoris receptaculum,
I
Incilia,
maurt vnd verſtrichen
Infundibulum,
Ingeſtores,
Inſidere in bacillo,
fahren
Inſtrumentum cui index eſt,
Inſtrumentum cui index, quo Alpini
menſores
ſurſum uerſus recta extat,
hake
uulſellæ ſimile,
folles comprimit, 9.
beratur,
Inſtrumentum metallicum
mundi partes,
geben
Interuenium,
Iudex metallicus,
Iurati duumuiri,
ein gebirge befharen
Iuratus partium uenditor,
L
Labrum,
Lacuna.
Lacus,
Lacuſculus,
ſumpfflein / kaſte
Lacuſculus ei ſubiectus,
Lamina,
Laminæ æreæ,
Lamina curuata excoctorum,
eiſen oder ſchelchin
Lamina ferrea,
Laminæ ferreæ pars quæ extat è for
nacula,
Lamina ferrea craſſa,
Lamina ferrea foraminum plena,
ſern gitterlein
Lamina ferrea utrinque curuata,
eiſen/ſtorchin
Laminæ
Lanx,
Lancis mediæ
Lanx ſtriata,
auſzgedrehet / von holen faltzen / wie
ein ſchnecken heuſzlin
Lapilli minutuli quos flumina defe
runt, quomodo capiuntur,
man das affter auffehet
Lapilli nigri magni,
mediocres,
parui,
Lapilli nigri maiuſculi,
mediocres,
Lapilli nigri maiuſculi,
mediocres,
minutuli,
collecti ex materia, quæ la
uatur,
Lapis fiſſilis,
Lapis æroſus fiſſilis,
Lapis ex quo conflatur
grum,
Lapis facile igni liqueſcens,
Lapis fiſſilis æroſus,
oderlechſchifer
Lateres,
Lauandi rationes,
ma,
graben
quinta,
ſeptima,
vber
drothret mit drote vberzogen
ma,
keuliche tulcklein hat
chen auffm herd/ſo viereckicht grublin
hat
welches von breten ſo rauch
decima,
ochſen oder pferdheuten verdeckt
decima,
odecima,
tu
das herinne tu
waſſchen vber den raſzen
ta,
vnd ſichern
ern
bel
Lauandæ materiæ
gris uel
ſtæ rationes,
vnd anoderer metalliſcher abſchilfung zu
ſeiffen
ſeiffen arbeit
graben
ſexta, quæ
en in waſſerriſſen
pleiertz waſſchen
Libonotus,
het
Libra,
ma libra minor,
man
cunda
Libra ſtatiua,
Libramentum,
Libra penſilis,
us,
Lignum teres,
Ligula,
Ligna longa,
Ligna quib. ſunt tenuiſſimæ bracteæ
Lignea bractea
Ligo,
Ligo ſimilis roſtro anatis,
ſo geſtalt wie ein enten ſchnabel
Ligones cuſpidati,
Ligones lati,
Limus,
Lingua,
Lintea,
Liquor candidus primo è fornace de
fluens, cum Goſelariæ excoquitur
pyrites,
nacis exudant,
Lixiuium,
Locare aliquot paſſus uenæ fodien
dæ,
Loci deuexi & concaui,
Loci ualieſtres,
Loculamentum,
heuſlein
wag ſtehet
Lorum,
Lotores,
M
Machina
maxima,
Machina prima, qua etiam aquæ
trahuntur
lum
minant
Machina altera qua
foſſiles extrahuntur,
radhalpel
mite man berg zeihet
quinta,
Machina qua res graues demittun
tur in puteum,
Machina qua uenæ ſiccæ pilis præ
ferratis
Machina quæ folles comprimit,
welle ſo von einem waſſer: ad getrie
ben wirdt mit irer zugeho
Machinæ pars quæ folles
Machina tractoria,
ge ſo berg vnd waſſer hebet
Machinæ ſcanſoriæ,
Machinæ ſpiritales,
ſo wetter bringen
Machinæ ſpiritales,
die
hen
ma ſpecies,
ecke creutzweis
windfenge
ſpecies,
den geheuſz den ein heſpeler zeihet
cunda & tertia,
vierten geheuſze an der erden / vnd ent
bor mit flugeln wie ein mule
ſerrad vmbtra
ter blaſbelg
terbalg / der boſe wetter vſz dem ſchacht
durch lotten zeihet oder gu
hinein brengt
der durch roren in einen ſtoln wettet
bringet
tritt
den ſcheiben ſo ein pferdt tritt
ro ſzmu
Machinæ quæ uenas udas pilis præ
ferratis tundunt,
werck
ſilbergeng
werck auff zwitter
ter
Kernten
Machinæ quæ ut ſiphones fiſtulis
oder ein zug
tertia,
wellen hat
Machinæ quibus panes
noſtri
es
Machinæ ſitulis aquas
prima,
zeihet. Secunda,
kunſt nur dem mangel rad. Tertia,
waſſerkunſt mit dem waſſerrad
Magiſter ferrum excoquens,
Magiſter metallicorum,
Magiſter ſal conficiens,
Magiſter ſiue purgator argenti,
ber brenner
Magiſter ſiue torrefactor,
Magnus malleus ferreus,
den ein waſſerrad hebt
Maiora bacilla ferrea uncinata,
haken
Maiores perticæ,
Malleus ligneus,
beiden henden
Malleorum minorum minimus,
feuſtel
mus,
Malleus quadrangulus & craſſus,
Malleus q̊ ſaxi arenarij, in ſolo forna
cis
tur
Manubrium,
Marculi lignei,
Maſſa ex cancellis formata,
Maſſa plumbea,
Maſſæ ferreæ quadrangulæ,
ſen
Materia metallica,
Materia metallica reperitur in canali
bus uel
hafftig
rig / uel uentris figura
chigk / ſo der gang ein bauch wirfft
in uenis & fibris à uena principali
ortis, quaſi in ramis ſparſa,
Materia lapillorum expers,
ſtucke
Materia quæ dum torrentur
lapilli, confluit,
Media catini pars,
Mediæ lancis cauum,
gedrete tullcklein
Menſor,
Metallum cuneo ſecare in partes,
ertz mit meiſeln zuſchroten
cidere
den
Metallum malleo percuſſum
dilatare,
terris & ſaxis ſecernere,
Miniſter,
Minium ſecundarium,
Minora bacilla ferrea uncinata,
ſcheit hacken
Minores perticæ,
Miſtura,
Miſtura auri uel argenti
Miſtura æris & plumbi & ar
genti,
Miſtura cuius dimidia pars ex ære et
argento conſtat,
Miſtura debilis & uiribus carens,
werck ſo mu
Modiolus rotæ,
Modulus,
teilt ſaltzwaſſer in die ko
Molæ,
Molendi rationes,
meine weiſz da die mu
treibt
aſinis, aut capris uerſatur,
gunt
tritt
uerſatur,
uno tempore, auri uenam
lit,
dem treugen puchwerck
Molybdæna,
Molybdæna in media catini parte or
ta,
Monetarius,
Mortariolum,
Murus,
Murus qui
Murus qui
N
Naris,
Neuſolæ
in Vngern
Nitri
oder tincar, oder baurach
weiſe niter
ſieden
O
Ochra ex plumbo facta,
Officina in q̊
Officina ſiue domicilium in quo
bum
Opera,
ſchicht
lati
des windfangs
Orbis,
Orbis ex ſaxo formatus,
Orbiculi,
gehn
Orbiculus ferreus,
Organum quod folles diducit,
balgzug
Orichalcea fila colligata,
pürſte
Ornithiæ,
oſt oſtſuden wehet
Os cuniculi,
Os fornacis,
Os fornaculæ,
thorlein
Os ſpiritale,
Oſcula,
ſchutzen / wan die pletz voller ſein /
ſchutzet man fur
P
Palus,
Palos in tigna immittere,
Panes æris fathiſcentes,
Panes ex pyrite uel cadmia conflati,
Panes ex ſpinis conficere,
dornen machen
Panes ex ſpinis uilibus confecti,
ſerne ſtuck
Panis,
Panis argenteus,
Panes ex pyrite conflati,
Panes primarij uel ex ære rudi
ti
Panes duri qui plus argenti in ſe con
tinent,
Panes ærei fachiſcentes,
nes
pleitlech
pleitſtein oder lech
bus minus
hartwerck
werck
Panes ex lapide fiſſili æroſo confecti
ſiue primarij,
duplices ſunt,
ſtunt,
panibus recoqui ſolent,
Paries camini obliquus,
Paries camini rectus,
ſchlete
Paries inter poſteriorem foci
in quo ſal fit,
micilij partem medius,
Parietes qui ſunt à laterib. fornacis
cernuntur
Partes fodinæ uel cuniculi,
kuckus
Particulæ eminentes,
Parui cunei lati,
Paſſus metallicus,
Pedes,
Perones,
Pertica,
Perticæ minores,
bro. 12. maiores,
Peſſulus ligneus,
Peſtilens aura,
Pilæ,
Pilum,
Pilum dentibus carens,
Pilum æneum,
Pilum excoctorum,
kolb/ oder ſtoſzkolb
Pilum latum,
Pilum quo franguntur panes ærei,
Pilum teres,
item,
Pila,
Pila ferrea,
Pinnæ,
Piſtillum,
Planicies montis,
Plumbi cutis impura,
Plumbum depauperatum,
Plumbum diues,
ratum,
Plumbum ignis ui in cinerem reſolu
tum,
Plumbum in globulos reductum,
kornt plei
Pompholyx lutea,
Præfectus
Præfectus rationibus,
Præſes fodinæ uel cuniculi,
oder hutman
Præſes laboris lauandi,
ſeiffner
Proprietarius,
Proprietarij partes,
Proſcripti,
ſetzt werden
Puluis carbonum,
Puluis miſtus ex quo focus & cati
nus perficiuntur,
Puluis terrenus,
Puluis ualens, qui aurum ab argento
ſecernit,
Purgator argenti,
Puteus.
Puteus obliquus,
Puteus qui lacunæ loco eſt,
ſchacht
Puteus rectus,
geſuncken
Putei ſpiritales,
Q
Quadrangula contignatio,
Quadrans fodinæ uel cuniculi,
ſchicht
Quadratum,
Quid
R
Radius,
Ramentum lotura
Ramus
reis
Raſtrum bidens,
zwen zacken hat
Raſtrum tridens,
Raſtri lignei,
Raſtellum bidens,
Receptaculum,
Recrementa,
Recrementa, quæ detrahit magiſter,
qui æs è panibus torrefactis confi
cit,
Recrementa ferri,
Recrementa plumbi,
Rector machinæ,
Reliquiæ hordei ex quo ceruiſia eſt
facta,
Repagulum,
Res foſſilis ſpumæ
puckel in zwitter gru
Res effoſſas alueis ſubtrahere & re
tro fundere,
Res inanis,
Reſtis,
Roſtrum,
Rota,
Rota dentata,
Rota quæ à
lauffrad wie in einer mangel
Rota duplices habens pinnas,
ſo zwifach geſchaufflet
Rotæ theca ſiue
Rotæ,
Rutabulum,
Rutrum,
Rutrum ferreum,
Rutrum ligneum,
Rutellum,
S
Saccus,
Sacci è ſetoſis pellibus ſuillis confe
cti,
Sal ex cinere anthyllidis, uel alterius
herbæ ſalſæ factus,
Salinæ,
ſaltz gemacht wird
Salis
zu machen
macht
de heiſſen quellen
den in eiſernen topfen
ſieden im herde ſo ſaltz waſſer auff bren
nend holtz goſſen wird
ſieden auſz gemachtem ſaltz waſſer
Saxum,
Saxum ſolidum, quod in ſolo forna
cis locatur,
Saxum terminale,
Saxa inuerſa,
Saxa quadrangula,
Saxa uenæ æris dilatatæ,
Saxum
5. ſchwehlen. 6. oberrauchſtein. 7. zech
ſtein. 8. vnderrauchſtein. 9. blitterſtein.
10. oberſchwelen. 11. mittelſtein. 12.
derſchwelem
werg. 16. kamme
Saxa uilia, quæ natura de diuerſa ma
teria compoſuit,
Saxi pars pendens,
gangs
Saxi pars
Scalæ,
Scalæ excoctorum,
Scamna, lib. 10.
Scopæ,
Scriba fodinarum,
Scriba magiſtri metallicorum,
bergmeiſters ſchreiber
Scriba partium,
Secare in partes,
Secretor,
Sella,
Sella ænea,
Sepes obliquæ in pratis,
Septentrio,
Septum,
Seſcuncia fodinæ uel cuniculi,
be ſchicht
Siccare,
Situla,
fulaimer
Signo in ſaxum inciſo pangere termi
nos,
Siphones,
& tertius nulla
bula germanica: quartus,
waſſer kunſt
xtus,
gleich
fiſche radpompe
Siphunculus,
ſta ad
ſprutze
Situlæ,
Socius eius
Solarij
Soleæ,
Solea ferrea,
Spatha,
Spatha exciſoria,
Spatha ferrea,
Spatha lignea,
Spatha lignea excoctorum,
oder kleibſcheit
Spinæ,
Spinæ, quæ de panibus ex ære et
bo
cerneretur, ortæ ſunt,
Spinæ, quæ de panibus ex ſemel re
coctis ſpinis conflatis, ortæ ſunt,
Spinæ, quæ dum panes fathiſcentes
torrentur, ortæ ſunt,
Spinæ uiles,
Spinæ uiliſſimæ,
Spinæ quæ de
fornacib. ſeparatur ab argento, de
trahuntur,
Spuma argenti,
Stannum,
Stannum pauper,
diocre,
vnd werck plei
Statera,
Stipes chelas habens perforatas,
gezwiſelt ſtamholtz
Stipites uel aſſeres craſſi,
Stipites ad ſaxa terminalia affixi,
ſo man an die lechſtein ſchlehet
Strues
Subciſiuum,
Subſcus,
Subſolanus,
gehet
Subueſperus,
wehet
Succutere,
Sucula,
Supernas,
Sulfur argento admiſcere,
im ſchwefel freuden
Sulfuris
ſchwefel
machen im ofen wie zu Kromenau
tia,
Symbola dare,
Symbola
T
Tabula,
Tabella,
Tabellæ duæ inter ſe
tertia decuſſat,
Tabellæ quarum alia alia altior eſt,
Tabellæ tiliaceæ
gentes,
Tabellæ tranſuerſæ,
Tabulatum,
Tabulatum
Tabulata follium,
Tegula,
Temperatura,
Terra ferruginea,
Teſta,
Terra cliuuli inſtar aggerata,
Terra ferè lutea,
Traſcias,
weſt wechet
Tignum breue,
Tignum curtum,
treiber ſitzt / vnd daran man die pferd
keſſels quer vber gelegt iſt
Tignum mobile,
Tignum per cuius foramen penetrat
axiculus,
Tignum quod uerſatur
lum ferreum,
Tignum ſtatutum
ſeule
Tigna,
Tigna duo
Tigna erecta,
Tigna excauata,
ſeils
Tigna humi ſtrata,
Tigna humi locata,
Tigna in fronte & tergo putei collo
cata,
Tigilla in terra defoſſa,
12. tigilla eis immiſſa,
Tigna longiſſima,
Tigna per interualla collocata,
ſtempfel
Tigna oblique aſcendentia,
darauff die arme ruhen
Tigna oblique deſcendentia,
Tigna tranſuerſa,
Tigna tranſuerſaria duplicata,
ſo die quer vber gehen / vnd in
der
Tigilla,
/
lib. 5.
Tigilla inferiora,
Tigilla quæ longis axis dentibus de
preſſa folles comprimunt,
Tigna robuſta,
Tigilla rudia continuata tignis pau
lo ſupra infimam putei partem ſu
perpoſita,
Tigilla ſtatuta,
Tigilla teretia,
lib. 5.
Tigilla tranſuerſaria,
felholtzer
Torrere,
Trabes,
Traha carens capſa,
Traha cui impoſita eſt capſa,
Tripus,
Trochlea,
Trulla,
Truncus,
Tubuli,
Tympanum,
reæ,
ſchlageu
Tympanum dentatum,
Tympanum prope
ex fuſis conſtat,
Tympanum quod ex fuſis
gelege oder getriebe
Tympanum quod ex orbibus con
ſtat,
Tympanum quod ex quatuor orbi
bus & pluribus tignis
Tympanum
Tympanum ſuperius,
V
Vas altius,
Vas humili
us,
Vas ligneum,
Vaſa capacia modiorum
rum
Vaſa è corio facta duo, quibus aqua
ad
officina conflagrat, hauritur,
ne eimer
Vaſorum in quibus res foſſiles extra
huntur: minus,
Vectis,
lib. 10.
ſtertzel
Vectis in metallis uſitatus
Vectes recti,
ſtangen
Vectores,
arbeiten / mit hunden lauffen oder
Vehiculum,
Vena,
Vena cauernoſa,
Vena caput profert in
Vena
vhelt in die teuffe gegen dem abende
Vena cumulata,
Vena dilatata,
fletze
Vena dilatata alta,
mechtiger ſchwebender gang oder fletze
Vena dilatata humilis,
der ſchmaler ſchwebender gang oder
fletze
Vena dilatata recta,
gang oder fletz ſo ſich ſeiger gericht
auſzbreitet
Vena dilatata obliqua,
der gang oder fletz ſo ſich flach vſzbreitet
Vena dilatata curuata,
der gang oder fletze ſo ſich ſteigend
vhallend vſzbreitet
Vena dura,
Vena duriſſimo ſaxo finditur in par
tes,
Vena ex meridie
triones,
mitternacht ſtreicht
Vena ex oriente
tem,
abendt ſtreicht
Vena ex occidente pertinens in ori
entem,
morgen ſtreicht
Vena ex ſeptentrionibus pertinens
in meridiem,
ternacht in mittag ſtreicht
Vena principalis,
Vena
oder der ſich vber den haupt gang ortet
Vena principalem oblique
rapta,
mit ſich ſchlappet
Vena principalem oblique
in priorem
den der haubtgang zu ruck ſtoſzt
Vena profunda,
vhelt
Vena profunda anguſta,
genglein / ſo in die teuffe vhelt
Vena profunda deſcendens rectà in
profundum terræ,
ger gericht in die teuffe vhelt
Vena profunda
oder ein flacher gang
Vena profunda deſcendens torta,
gang der ſich ſtortzt
Vena profunda lata,
ſo in die teuffe vhelt
Vena putris,
Venam, qua parte abundat metallo
luto oblinire,
Vena ſolida,
rumpere,
Vena tranſuerſa,
gang
Vena uacua foſſilibus & aquis per
uia,
Venam aperire,
Venam fibræ in molli ſaxo
weilen den gang im
Venam in fodinis igni frangere,
Venam terris, ſaxis, aſſere, palo tege
re,
Venæ caput,
Venæ
Venæ tectum,
Venæ duriſſimæ nodus,
oder miſpickel
Venarum cauernulæ,
Venarum coniunctio,
zum andern vhelt
Venarum excoquendarum ratio,
ſchmeltzen aufm ſtich. Venarum a
liæ cito liqueſcunt,
fluſſig
ſim feruentes non coeunt in
Venarum tundendarum modi,
weiſen ertz zu puchen. Primus,
puchen ſo gemein
en mit feuſteln
Venarum urendarum rationes,
weiſen ertz zu ro
mein ertzro
ter ro
blech
eiſernen blechen im ofen
ſchifer ro
Venas pilis præferratis tundere,
vnder den pucheren puchen / oder
ſchlecht ertz puchen
Venas corio nudare,
Venas experiri uel explorare,
Venula uel fibra,
Veruculum,
Via,
Via recrementorum,
Vicarius domini,
Virgula furcata,
liche vermeinen geng vſzzurichten
Virus ſeu fumus uiroſus,
Vitri conficiendi ratio,
zu machen
Vncia,
Vncus ferreus,
hake / ciſern hecklin
Vnci,
Vſtrina,
ſilber brennet
Vtres,
Vulturnus,
wehet
INDEX RERVM AC VER
BORVM IN LIB. DE RE METALLI
ca, TERTIVS.
mnium
tallica numerantur,
CATALOGVS.
FINIS.
ANIMANTIVM NOMI
NA LATINA GRAECAQVE GER
manice reddita, quorum author in lib. De Subterra
neis animantibus meminit.
GRADIENTIVM
Alce elch/elend
Aper wildſchwein
Araneus niger ſchwartze feldſpinne
Aſellus ſchefflein.
in feneſtris uerſa
tur.
Blattæ wibel/brotwornie/ſpringwibel
Bufo krote
Caprea reh
Caſtor piber
Ceruus hirs
Chamæleon, Germanis eſt ignotus
Crocodilus crocodil
Cuniculus cunlein
Dama ein genips des horner vor ſich
gebogen ſein
Erinaceus igel/eius duo genera,
igel
Fiber piber
Formica eims
Glis groſſe haſelmaus
Hyſtrix ſtachel ſchwein/dornſchwein/
porcopick
Ibex ſteinpock
Lacerta grunadey
Lacerta Chalcidica kupferadey
Lacerta aquatilis waſſeradey
Lupus wolff
Lupus ceruarius luys
Lutra otter
Martes ſteinmarter/vnd paummarter
Meles days
Melium ein haleband dar vnder days
gefutterr/ſo man den hunden anlegt
Mus alpinus murmelthier
Mus araneus ſpitzmaus
Mus agreſtis ſcho
Mus laſſicius laſſitz
Mus Noricus pilche/bilche/ziſel/bilch
maus/ziſelmaus
Mus domeſticus maior ratte
Mus Pannonicus
Mus Ponticus hermlein
Mus aquaticus waſſermaus
Mus ſubterrancus klein ſcho
Mus ſylucſtris haſelmaus oder no
maus
Muſtela domeſtica wiſel
Muſtela ſylueſtris iltes
Noerza noerz
Platyceros damihirs
Pulices terreni erdfloh
Rana rubeta krote
Rana temporaria reinfroſchlein
Rana uencenata foſſilis feürkrote
Rana uiridis parua laubfroſch
Ranæ uirides, ſubliuidæ, ſubcinereæ
froſche
Rupicapra cin gemps des horner hin
derſich gebogen ſein
Salamandra molch
Scarabeus, de quo hic loquimur,
ſewkefer
Sorex mitle haſelmaus
Stellio Tarantula
Talpa molwurff
Tarandus reen
Teſtudo ſchiltkrote
Tragelaphus brandhirſe
Vermis in Maio natus meiworm
Viuerra furette vnd frette
Vormela wormlein
Vrſus beer
Vulpes fuchs
Zobela zobel
VOLANTIVM
Alauda lerch
Anas immanſueta wilde ente
Anſer immanſuetus wilde gans
Apis pien
Aquila adler
Ardeola reiher
Attagen haſelhu
Bubo gros huhu
Ciconia ſtorch
Cornix krahe
Coruus aquaticus waſſerrabe
Coruus, cuius caput rubra macula
eſt inſigne holkrahe
Coruus nocturnus nachtrabe
Crabro horlitze
Cuculus kuckück
Fulica waſſerhun
Galgulus hemmerling
Gryllus domeſticus hauſheim
Gryllus agreſtis feldheim
Halcyon fluuiatilis eiſuogel
Hirundines domeſticæ hauſſchwal
Ibis auis Ægyptiaca Germanis igno
ta
Lagopus ſchneuogel
Locuſta heuſchrccke
Mergus teucher
Merula amſſel vnd ſchamſſel
Miluus wcih oder hunerahr
Noctua rantzculc/ſchlacrule/ſtockcule/
ſteineule
Olor ſchwan
Onocrotalus ſchnegans
Palumbes holtztaube vnd ringel
taube
Perdix ra
Pica ageleſter
Picus ſpecht
Querquedula krichentlein
Sturnus ſta
Tetraones pirckhuner vnd auerha
Turdus krametvogel/zimer/wein
druſſchel/zipdruſſchel
Veſpa weſpe
Veſpertilio fledermaus
Vlula huhu
Vpupa widehopfe
Vultur haſengir
NATANTIVM
Alburnus weisfiſch
Aſellus, in Italia Aſino
Aurata, Venetijs Auraia
Barbus parme
Buccinum, in Liguria corneto
Cancer fluuiatilis krebs
Conger, in Italia congro
Coracinus, Neapoli coracino
Delphinus mehrſchwein/dar von
kompt ſalſpeck
Glaucus
Globio fluuiatilis ſchmerle
Hippurus
Lucius hecht
Merula, Maſſiliæ roquando
Murena, in Italia murena
Orphus, in Sicilia cernha
Piſces foſſiles peifker vnd merputten/
qui ſunt craſſiores
Pecten, Venetijs cappe
Perca berſe
Primadia
Purpura, in Græcia porphyro
Raia roch
Salar fhure
Salmo ſalm/lays
Sturio ſto
Thynnus thunno
Turdus, Maſſiliæ roquando
SERPENTIVM
Acontias, ignotus Germanis
Amphisbæna, ignota
Aſpis, ignota
Boa vnke
Baſiliſcus, ignotus
Cæcula blindſchliche
Calabricus ſerpens, ignotus
Cenchris, ignota
Ceraſtes hornichte ſchlange
Dipſas, ignota
Draco drach
Dryinos eichſchlange
Hæmorrhous, ignotus
Natrix natter
Porphyrus, ignotus
Scytale, ignota
Sepedon, ignota
Vipera, Italis maraſſo
VERMIVM
Aſcarides erdworme
Lumbricus reinworm
Scolopendra naſſel
Spondylis engerle
Teredo kupferworm
DAEMONVM
Dæmon ſubterraneus truculentus
bergteufel mitis bergmenlein/ko
bel/guttel
INDEX IN LIBRVM
De ſubterraneis animan
tibus ſecundus
DE ANIMANTIBVS SVB
terraneis Indicis FINIS.
ERRATA
Fol 1. linea 29. lege effoſſis.
13. 28. male.
27. 37. metallicorum.
37. 13. metallicum 47. 17. profundam 51. 2. dilatata 64. 11. do
minis 81. 5. uenenoſus 107. 15. pro uerricula, lege rutra 20. pri
mum 140. 1. quinta 176. 3. latericia 178. 2. latericiæ 185. 4. ui
tri 190. 35. duplicatus 240. 1. area 259. 18. effluant 275. 34. o
mnis 297. 35. digitis 371. 43. digitos 381. 22. lingua 420. 24.
fathiſcentes 444. 2. pedes.
BASILEAE APVD HIERON.
FROBENIVM ET NICOLAVM EPI
SCOPIVM M. D. LVI. MEN
SE MARTIO.