Vitruvius Pollio, Marcus. De architectura libri decem. 1567.

Vitruvius Pollio, De architectura libri decem , 1567

Bibliographic information

Author:	Vitruvius Pollio
Title:	De architectura libri decem
Date:	1567

Permanent URL

Document ID:	MPIWG:4ZU9ZFZQ
Permanent URL:	http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:4ZU9ZFZQ

Copyright information

Copyright:	Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License:	CC-BY-SA (unless stated otherwise)

Table of contents

1. Page: 0

1.1. Page: 0

1.2. M. VITR V VII POLLIONIS DE ARCHITE CTVRA LIBRIDECEM, CVM COMMENTARIIS DANIELIS BARBARI, ELECTI PATRIARCH AE AQVILEIENSIS: MVLTIS AEDIFICIORVM, HOROLOGIORVM, ET MACHINARVM DESCRIPTIONIBVS, & figuris, unà cumindicibus copioſis, auctis & illuſtratis. Page: 1

1.3. VENETIIS, Apud Franciſcum Franciſcium Senenſem, & Ioan. Crugher Germanum. M. D. LXVII. Page: 1

1.4. ILLVSTRISS. ET REVERENDISS. CARDINALI GRANVELLANO DOMINO D. ANTONIO PERRENOTO ARCHIEPISCOPO MECLINIENSI, DANIEL BARBARVS ELECTVS AQVILEIENSIS. S. P. D. Page: 3

1.5. INDEX EORVM, QVAE IN TOTO OPERE continentur ſecundum capitulorum ordinem. CAPITA PRIMI LIBRI. Capita libri ſec undi. Page: 7

1.6. Capita libri tertij. Page: 7

1.7. Capita libri quarti. Page: 7

1.8. Capita libri quinti Page: 7

1.9. Capita libri ſexti. Page: 7

1.10. Capita libri ſeptimi. Page: 7

1.11. Capita libri octaui. Page: 8

1.12. Capita libri noni. Page: 8

1.13. Capita libri decimi. Page: 8

1.14. FINIS. Page: 8

1.15. INDEX TOTIVS OPERIS. Page: 9

1.16. A Page: 9

1.17. B. Page: 10

1.18. C. Page: 10

1.19. D. Page: 11

1.20. E. Page: 12

1.21. F. Page: 12

1.22. G. Page: 12

1.23. H. Page: 12

1.24. I. Page: 13

1.25. L. Page: 13

1.26. M. Page: 14

1.27. N. Page: 14

1.28. O. Page: 14

1.29. P. Page: 15

1.30. Q. Page: 16

1.31. R. Page: 16

1.32. S. Page: 16

1.33. T. Page: 17

1.34. V. Page: 18

1.35. X. Page: 18

1.36. Z. Page: 18

1.37. Errata. primus numerus paginarum ſecundus linearum eſt. Page: 18

1.38. FINIS. Page: 19

1.39. Pauſaniac Finis Page: 30

1.40. M. VITR V VII DE ARCHITETTVRA LIBER PRIMVS. Page: 33

1.41. εx quibus rebus Architectura conſtet.#Cap. II. Page: 48

1.42. De partibus Architecturæ in priuatorum & publicorum ædi-ficiorum distributionibus, & Gnomonices, & ma-chinationis. # Cap. III. Page: 56

1.43. De electione locorum ſalubrium & quæ obſint ſalubritati & unde lumina capiantur. # Cap. IIII. Page: 58

1.44. De fundamentis murorum & turrium. # Cap. V. Page: 61

1.45. De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſi-tione, ut uentorum noxy flatus uitentur. # Cap. VI. Page: 70

1.46. De electione locorum ad uſum communem ciuitatis. # Cap. V II. Page: 77

1.47. M. VITRVVII ARCHITECTVRA LIBER SECVNDVS. Proœmium. Page: 78

1.48. De priſcorum hominum uita, & de initĳs humanitatis, atque tectorum, & incrementis eorum. # Cap. I. Page: 80

1.49. De principĳs rerum ſecundum Philoſophorum opinio-nes. # Cap. II. Page: 83

1.50. De lateribus. # Cap. III. Page: 84

1.51. De Arena. # Cap. IIII. Page: 87

1.52. De calce, & unde coquatur optima. # Cap. V. Page: 88

1.53. De puluere puteolano. # Cap. VI. Page: 91

1.54. Delapicidinis, earumque qualitatibus. # Cap. VII. Page: 93

1.55. De generibus ſtructuræ, & earum qualitatibus, modis, locis. # Cap. VIII. Page: 94

1.56. De materie cædenda, & de arborum quorundam proprietatibus. # Cap. IX. Page: 101

1.57. De abiete ſupernate, & infernate cum Apenini deſcri-ptione. # Cap. X. Page: 110

1.58. Finis ſecundi Libri. Page: 110

1.59. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA LIBER TERTIVS. Page: 111

1.60. Proœmium. Page: 111

1.61. De ſacrarum Aedium compoſitione , & ſymmetrĳs, & corpo-ris humani menſura. # Cap. I. Page: 112

1.62. TABVLASEX QVANTITATVM Proportione respondentivm. Page: 117

1.63. De quinque Aedium ſpeciebus. # Cap. II. Page: 131

1.64. De fundationibus, & columnis, atque earum ornatu, & epiſtylĳs, tam in locis ſolidis quàm in congeſtitĳs. # Cap. III. Page: 138

1.65. M. VITR V VII DE ARCHITECTVRA LIBER QVARTVS. Page: 154

1.66. Proœmium. Page: 154

1.67. De tribus generibus columnarum, earum{q́ue} origine, & in-uentione. # Cap. I. Page: 154

1.68. De ornamentis columnarum: # Cap. II. Page: 158

1.69. De ratione Dorica. # Cap. III. Page: 162

1.70. De interiore Cellarum, & Pronai diſtributione. # Cap. IIII. Page: 168

1.71. De ædibus constituendis ſecundum regionem. # Cap. V. Page: 172

1.72. De ostiorum, & antepagmentorum ſacrarum ædium rationibus. # Cap. VI. Page: 173

1.73. De Tuſcanicis rationibus ædium ſacrarum. # Cap. V II. Page: 179

1.74. De aris Deorum or dinandis. # Cap. VIII. Page: 186

1.75. Finis Quarti Libri. Page: 187

1.76. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA LIBER QVINTVS. Proœmium. Page: 188

1.77. De foro, eius{q́ue} diſpoſitione. # Cap. I. Page: 190

1.78. De Aerario, carcere, & curia ordinandis. # Cap. II. Page: 200

1.79. De Theatro, eius ſalubri conſtitutione. # Cap. III. Page: 201

1.80. De Harmonia ſecundum Aristoxeni traditio-nem. # Cap. IIII. Page: 204

1.81. Sequens diagramma ostendit, quæ hactenus a Vitruuio, & a nobis dicta ſunt. Page: 212

1.82. De Theatris uaſis # Cap. V. Page: 215

1.83. De conformatione theatri facienda. # Cap. VI. Page: 219

1.84. THEATRI LATINORVM VESTIGIVM. Page: 220

1.85. De tecto porticus Theatri. Cap. Vll. Page: 223

1.86. De tribus ſcenarum generibus. Cap. VIII. Page: 225

1.87. De porticibus poſt ſcenam, & ambulationibus. Cap. IX. Page: 228

1.88. De balnearum diſpoſitionibus, & partibus. Cap. X. Page: 229

1.89. De palæſtrarum ædiificatione, & xyſtis.#Cap.#XI. Page: 231

1.90. De portubus, & ſtructuris in aqua faciendis. Cap.#XII. VENET AE VRBIS DESCRIPTIO. Page: 233

1.91. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA LIBER SEXTVS. Proœmium. Page: 237

1.92. De diuerſis regionum qualit atibus, & uarĳs cœli aſpectibus, Page: 238

1.93. ſecundum quos ſunt ædificia diſponenda.#Cap.#I. Page: 238

1.94. De ædificiorum priuatorum proportionibus, & men-ſuris. cap II Page: 241

1.95. De cauis ædium. Cap. 111. Page: 242

1.96. De atrĳs, & alis, & tablinis cum dimenſionibus, & ſym-metrijs eorum. Cap. IIII Page: 247

1.97. ORTHOGR APHIA DOMVS PRIV AT AE. Page: 249

1.98. De triclinĳs, exedris, & pinacothecis, & eorum dimen-ſionibus. Cap. V. Page: 252

1.99. De Oecis more Græco. Cap. VI. Page: 253

1.100. Ad quas cœli regiones quæ ædificiorum gener a ſpectare debeant, ut uſui, & ſalubritati ſint idonea. Cap. VII. Page: 254

1.101. De priuatorum, & communium ædificiorum proprĳs lociset ge-neribus, ad quaſcunque perſonarum qualitates con- uenientibus. Cap. VIII. Page: 254

1.102. De ruſticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorum deſcriptionibus, atque uſibus. Cap. IX. Page: 255

1.103. De Græcorum ædificiorum, eorum{q́ue} partium diſpoſ itione,atquediffe-rentibus nominibus ſatis ab It alicis moribus, & uſibus di-ſcrepantibus. Cap. X. Page: 257

1.104. De firmitate, & fundamentis ædificiorum. Cap. XI. Page: 260

1.105. M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA LIBER SEPTIMVS. Proœmium. Page: 263

1.106. De Ruderatione commode facienda. Page: 265

1.107. De maceratione calcis adalbaria opera, & tectoria per-ficienda. cap. II Page: 268

1.108. De camerarum diſpoſitione, Trulliſſatione, & tectorio opere. Cap. III. Page: 269

1.109. De politionibus in humidis locis. Cap. IIII. Page: 272

1.110. De ratione pingendi in ædificĳs. Cap. V. Page: 274

1.111. De marmore, quomodo paretur ad tectoria. Cap. VI. Page: 276

1.112. De coloribus, & primum de ochra. Cap. VII. Page: 276

1.113. De Minĳ rationibus. Cap. VIII. Page: 277

1.114. De minĳ cemper atura. Cap. IX. Page: 277

1.115. De coloribus, qui arte fiunt. Cap. X. Page: 278

1.116. De cærulei temperaturis. Cap. XI. Page: 279

1.117. Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, & Sandara- ca. Cap. XII. Page: 279

1.118. Quomodo fiat oſtrum colorum omnium facticiorum excel-lentißimum. Cap. XIII. Page: 280

1.119. De purpureis coloribus. Cap. XIIII. Page: 280

1.120. Finis Libri Septimi. Page: 280

1.121. M.VITR V VII DE ARCHITE CTVRA LIBER OCTAVVS. Proœmium. Page: 281

1.122. De aquœ inuentionibus. Cap. 1. Page: 282

1.123. De aqua imbrium, eius{q́ue} uirtutibus. Cap. II. Page: 283

1.124. De aquis calidis, & quas habeant uires a diuer ſis met allis prodeuntes, & de uariorum fontium, fluminum, lacuumg natu-ra. Cap. 111. Page: 285

1.125. De proprietate item nonnullorum locorum, & fon- tium. Cap. IIII. Page: 291

1.126. De aquarum experimentis. Cap. V. Page: 292

1.127. De per ductionibus, & libr ationibus aquarum, & instrumentis ad hunc uſum. Cap. VI. Page: 292

1.128. Quot modis ducantur aquæ. Cap. VII. Page: 294

1.129. Finis Libri Octaui. Page: 298

1.130. M. VITRVVIIDE ARCHITECTVRA LIBER NONVS. Page: 299

1.131. Proœmium Page: 299

1.132. Platonis inuentumde agro metiendo. Cap. I. Page: 300

1.133. De norma Pythagoricum inuentum ex orthogonĳ trigoni deformatione. Cap. II. Page: 300

1.134. Luomodo portio argenti auro miſta in integro opere depre- hendi, diſcernig, poßit.#Cap.# III. Page: 302

1.135. PTOLEM AEO REGI ERATOSTHENES. S. Page: 304

1.136. De Gnomonicis rationibus ex radĳ Solis per umbram inuen-tis, & mundo, atque planetis. Cao.IIII. Page: 314

1.137. TABVLA MOTVVM COELESTIVM. Page: 318

1.138. De Solis curſu per duodecim ſigna Zodia- ci. Cap. V. Page: 326

1.139. Continuatio diei, & luminis.Horæ Minuta Secunda. Page: 329

1.140. De ſyderibus, quæ ſunt a Zodiaco ad Septentrio-nem. Cap.VI. Page: 330

1.141. De ſyderibus, quæ ſunt a Zodiaco, ad meridiem. Cap. VII. Page: 332

1.142. De horologiorum rationibus, & umbris gnomonum æquinoctia-li tempore Romæ, & nonnullis alĳs locis. Cap. VIII. Page: 334

1.143. De horologiorum ratione, & uſu, atque eorum inuentione & quibus inuentoribus. # Cap. IX. Page: 352

1.144. Finis Libri Noni. Page: 361

1.145. M. VITR V V II DE ARCHITECTVRA LIBER DECIMVS. Proœmium. Page: 361

1.146. De machina quid ſit, & eius ab organo differentia, origine, & neceßitate. # Cap. I. Page: 364

1.147. De Aedium ſacrum, publicorum̈, operum machina-tionibus tractorĳs # Cap. II. Page: 367

1.148. De diuerſis appellationibus, machmarũ, & gantur. Ca. III. Page: 368

1.149. Similis ſuperiori machina, cui coloßicotera tutius committi poſſunt, immutata duntaxat ſucula in tympa-num. # Cap. IIII. Page: 369

1.150. Aliud machinæ tractoriæ genus. # Cap. V. Page: 370

1.151. Cteſifontis ratio ad grauia onera ducenda. # Cap. VI. Page: 372

1.152. De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Epheſiæ conſtructum eſt. # Cap. VII. Page: 373

1.153. De porrecto, & rotundatione machinarum ad onerum leuationes. # Cap. VIII. Page: 373

1.154. De organorum ad aquam hauriendam generibus, & pri-mum de tympano. # Cap. IX. Page: 377

1.155. De rotis, & tympanis ad molendam farinam. # Cap. X. Page: 378

1.156. De Cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, ſed non tam alte. # Cap. XI. Page: 378

1.157. De Cteſibcamachina, quæ altißime extollit aquam. # Cap. XII. Page: 379

1.158. De hydr aulicis machinis, quibus organa perficiun-tur. # Cap. XIII. Page: 381

1.159. Qua ratione rheda, uelnaui uecti peractum iter deme-tiamur. # Cap. XIIII. Page: 384

1.160. De cat apultarum, & ſcorpionibus rationibus. # Cap. X V. Page: 385

1.161. De baliſtarum ratiombus. # Cap. XVI. Page: 387

1.162. De catapultarum, baliſtaum̈ contentionibus & tem-peraturis. # Cap, XVII. Page: 390

1.163. De oppugnatorĳs, defenſorĳs̈ rebus: & primum de arietis inuentione ems̈ machina. # Cap. XVIII. Page: 390

1.164. Ex Athenæo autem hæc habenlur, quæ apponuntur. Page: 391

1.165. De teſtudine ad conge ſtionem foſſarum paranda. # Cap. XIX. Page: 392

1.166. De alĳs teſtudinibus. # Cap. XX. Page: 392

1.167. Totius operis peror atio. # Cap. XXI. Page: 394

1.168. TABVLA LONGITVDINVM, LATITVDINVM, PARTIVM, ET MAGNITVDINVM STELLARVM. Page: 396

1.169. TABVLA DECLINATIONIS SOLIS. Page: 406

1.170. TABVLA RECTARVM ASCENSIONVM. Page: 407

1.171. SERIES CHARTARVM. Page: 407

M. VITR V VII POLLIONIS
DE ARCHITE CTVRA
LIBRIDECEM,
CVM COMMENTARIIS
DANIELIS BARBARI,
ELECTI PATRIARCH AE
AQVILEIENSIS:
MVLTIS AEDIFICIORVM, HOROLOGIORVM,
ET MACHINARVM DESCRIPTIONIBVS,
& figuris, unà cumindicibus copioſis, auctis & illuſtratis.

1[Figure 1]CVM PRIVILEGIIS.11[Handwritten note 1]22[Handwritten note 2]33[Handwritten note 3]44[Handwritten note 4]

VENETIIS,
Apud Franciſcum Franciſcium Senenſem, & Ioan. Crugher Germanum.

M. D. LXVII.

22[Figure 2]55[Handwritten note 5]

ILLVSTRISS. ET REVERENDISS.
CARDINALI GRANVELLANO
DOMINO D. ANTONIO PERRENOTO
ARCHIEPISCOPO MECLINIENSI,
DANIEL BARBARVS ELECTVS
AQVILEIENSIS. S. P. D.

3[Figure 3]

MVLTA eſſe cognitionum gener a nemo eſt, qui du-
bitet, Illuſtrißime, ac Reuerendißime Cardinalis,
ſed quæ præcipua, quæve optima ſint, non adeo fa-
cile eſt declarare, cum quiſque id præferre, & in
primis babere ſoleat, cui uel naturæ impulſu, uel
mentis propoſito, uel profectus ratione ſe dederit.
Amat planè quilibet ſenſus a natura ſibi inditos, ſed alĳ propenſius in
hos, quàm in illos feruntur: eos enim alĳ pluris habent, qui pulcherri-
marum rerum differentias nobis afferunt, uiſum ſcilicet, & auditum,
quorum alteri purißima illa uis, & iucundißima æthereæ lucis proprie-
tas, alteri eadem natura, ſed cum aeris ſubtilitate permixta, ad diſci-
plinas percipiendas inſeruit. Sunt alĳ, qui confuſam uaporibus, hu-
moribus, atque etiam terrenis proprietatibus, & impuram lucem il-
lam præferant, unde communes cum cæteris animantibus naturalium
formarum perceptiones perſequentes, corporis uoluptates, & oblecta-
menta ſectantur. In his itaque ſenſuum cognitionibus iam patet aliud
alio genere præſtantius haberi. Sed ulterius progrediendum eſt, & exa-
minanda eſt cognitio illa, quæ interiorem, quàm ſenſus uirtutem ad il-
luſtr andas rerum externarum figuras, mouet, quod in artibus poſitum
eſt: in quo genere quàm egregia, quàm admiranda, quàm diuerſa ſint
hominum inuenta, machinamenta, & opificia, nullus eſt, qui non ui-
deat. cæterum ſi de earum artium præſtantia quærendum ſit, magnam
profectò neceßitatis cum delectatione concertationem uidebimus. Eas
enim artes nonnulli pr æferendas cenſebunt, quæ uitæ commodis, & ne-
ceßitatibus proſpiciunt; nonnulli præponent artium lenocinia quædam,
in uoluptates, & ſenſuum illecebr as proclinantes. Itaque

4 illis agricultura ſcilicet, nauigatione, ædificatione, lanificio, & huiuſ-
modi alĳs prætermißis, ludorum ſpectaculis, muſicis certaminibus, mi-
mis, & hiſtrionibus operam dabunt. Sed nec inter eas quidem artes,
quæ ad uitæ uſus neceſſarios pertinent, iudicum ſententiæ conſpirabunt:
eam enim quiſque facile anteponet, in qua plurimum ſe profeciſſe co-
gnouerit. Quod experimento per dies fieri cernimus. Porrò alĳ ſunt,
qui ſi huiuſmodi artes proſequerentur, tanquam ſerui glebæ addicti ſe
longe ab ingenuitate abeſſe putarent: propterea quod uiderent rudiores,
& communes quoſdam homines, ex uehementi phantaſia (ea enim
principium eſt artefactorum omnium ) admir anda opera continenter
machinari. Quare cum ſublimiori uirtute ualeant, intelligibiles ueri-
tates, & naturas rerum abditas, atque latentes cauſas perſcrutan-
tur: in ĳs{q́ue} alĳ ſermonum, alĳ morum, alĳ rerum ueritates inquirunt:
unde innumer abiles penè ſapientium ſcholæ apertæ ſunt, atque hæreſes
excitatæ, ac diſceptationes ortæ, ut eorum de principatu controuerſiæ
ſcientiarum constantiam, & firmitatem ſuſpectam fecerint. H æc au-
tem non dico, ut de artium, & ſcientiarum, & aliarum cognitionum
amplitudine, ac dignitate ſententiam meam proferam, ſed ut tecum
præſtantißime uir, qui ad omnes artes, & ſcientias natus es, Dei beni-
gnitatem admirer, prædicem, colam: cuius munere factum eſt, ut in una-
quaque cognitione a diuinæ lucis fonte riuuli quidam dedũcti ſint, per
quos adipſum recurrere poßimus. Ac ut de ijs taceam, quæ diuina
aſpiratione pĳs hominibus innotuere, ac ſacris literis commendata ſunt
( ea enim fontem ipſum, ac caput perennium aquarum, et inexhauſtam
lucis originem oſtendunt ) ueniam ad eam partem, quæ a reliquis duo-
bus cognitionum luminibus ſeiuncta, artefactorum uires, & facultates
conſider at: nam de ea mihi propoſitum eſt dicere, cum amplitudini tuæ
magnos labores meos in artium principem Architecturam olim in-
ſumptos dedicare decreuerim, quod tu ad generis ſplendorem, & adre-
liqua uitæ ornamenta, & ſublimiorum ſtudiorum inſignia, præclar as
etiam artes, mente, ac manibus uerſans, & tractans, otij ( ſi quod un-
quam nanciſci licet ) honeſtatem, & dignitatem addere ſoles. Cum igi-
tur ex ea mentis illuſtratione, quæ artificiorum habitus format in ani-
mis noſtris, tria uidere liceat, artis ſcilicet egreſſum, & opus perfe-
ctum, & fructum perceptum, mirabilis quædam abdit arum rerum ſpe-
culatio excitatur. Quod excellens ingeny tui uis iam potuit animad-
uertere. Quid enim aliud egreſſum artis eſſe dixerim, quàm ſpeciem il-
lam, quæ in mente artificis ex multorum præceptorum perceptione,

5 rerum obſeruatione ante concepta, exemplar fit eius formæ, quæ exte-
riorem materiem, quàm ſimillime poteſt, effingit? Quod ſi artifex
tam excellens opus parare poſſet, ut id eum cognoſceret, & amaret, pla-
nè hoc faceret, opus autem nulla alia ratione opifcem ſuum agnoſceret,
niſi ex èa ſimilitudine, quam prius ab exemplari habuiſſet. Quod ſi adeo
hebeti, & obtuſa eſſet intelligentia, ut ſe ſe efferre, atque euehere ad co-
gnoſcendum opificem minime poſſet, neceſſarium eſſet, ut exemplar ip-
ſum eò ſe demitteret, ut ab opere percipi, & cognoſci poßet. Hinc quam
reconditi cognitionis theſauri recludantur, ex te uidere potes. Cum
æterna mens, æternam artem concipiens, in rebus a ſe conditis, ueſti-
gium, uelimaginem ſuam impreſſerit, & ut melius perciperetur, &
amaretur, uiſibilem, atque aſpectabilem ſe præbuit. Ecce quò nos
egreſſus artis euexit. Quod ſi perfectum opus ſpeculari uoluerimus, ad-
mir andum ſane uiuendi or dinem intuebimur. Sentio iam, & quaſi
oculis cerno acumen ingenij tui uſque ad cœlos penetrare, ac diuinæ cu-
iuſdam rei notionem concipere. Omnis enim artifex, quantum ani-
mo, & labore niti poteſt, pulchrum, utile, ac firmum opus ſuum efficere
conatur, & cum hæc in opere ineſſe ſenſerit, mirum eſt quàm carum,
quàm gratum, quàm iucundum illud habet, nam ex pulchritudine
ſcientiam, ex utilitate probitatem, ex firmitate uirtutem ſuam cogno-
ſci poſſe ſper at. quæ omnia in recta uiuendi ratione requiruntur, & in
diuinitatis cognitionem nos ducunt. Demum ſi fructum artis atten-
damus, profectò conſider abimus artificem quemlibet opus aliquod fa-
cere, uel ut ex eo laudem ferat, uel ut ſibi aliquid emolumenti paret,
uelut in eo oblectetur, unde tria illa rerum appetendarum genera ha-
bentur, honeſtas, utilitas, & uoluptas: quæ cum ita eſſe ex diuini lumi-
nis illuſtratione ſentiamus, nos qui pr æſtantiſsimum Dei opus ſumus, co-
gitabimus nos à Deo proptere a factos eſſe, ut ipſum laudemus, illi ſer-
uiamus, in eo conquieſcamus. Hac ſpeculatione fit, ut ſagax, & no-
bilis natur a hominum artium cognitione ornata, uberiores in dies fru-
ctus fer at, & ingentem ( artificum tamen uulgo ignotam mercedem ) la-
borum ſuorum percipiat, & eos longe à uero aberrare cognoſcat, qui
nobiles, & in dignitate conſtitutos uiros ab artium oblectatione arcere
uolunt, Illuſtrium animarum pr æſtantiam ing eniorum ſuorum imbecil-
litate metientes. Quos ut ualere ſinamus, age doctiſsime, & ornatiſ-
ſime Præſul ueteris meæ in te obſeruantiæ monimentum accipe, & com-
ment arios meos in M. V itruuij Architectur am editos, & tutelæ tuæ
commendatos amplectere. In quibus ſi quid erit, quod alĳs prodeſſe

6 ſit, quem a dmodum maxime in uotis habui, Deo immortales gratias
habebo: ſin minus lectorum benignitatem quæro, ut propenſam uolun-
tatem meam, pro opere habere uelit. Vale.

INDEX EORVM, QVAE IN TOTO OPERE
continentur ſecundum capitulorum ordinem.
CAPITA PRIMI LIBRI.

Capita libri ſec undi.

11
PRoœmium. # fol. 1
# Quid ſit Architectura, & de Arcbite-
# ctis instituendis. # cap. I. fol. 3
# Ex quibus reb. Architectura cõſtet. # 16
De partibus Architecturæ in priuatorum, & pu-
# blicorum ædificiornm diſtributionibus, & gnomo
# nices et machinationis. # 24
De electione locorum ſalubrium, & quæ obſint ſalu-
# britati, & unde lumina capiantur. # 26
De fundamentis mur orum, & turrium. # 29
De diuiſione operum quæ intr a muros ſunt, & eorum
# diſpoſitione, ut uentorum noxij flatus uitentur.
# 38
De electione locorum ad uſum communem ciuitatis.
# 45
Proœmium. # 40 De priſcorum hominum uita, & de initijs humanita- # tis, atque tectorum, & incrementis eorum. # 48 De principijs rerum ſecundum philoſophorum opinio- # nes. # 51 De lateribus. # 52 De arena. # 55 De calce, & unde coquatur optima. # 56 De puluere puteolano. # 59 De lapicidinis, earumq́; qualitatibus. # 61 De generibus structuræ, & earum qualitatibus, mo- # dis, locis. # 62 De materie c ædenda, & de arborum quorundam pro- # prietatibus. # 69 De abiete ſupernate & infernate, cum Apennini de- # ſcriptione. # 78

Capita libri tertij.

22 Proœmium. # 79 De ſacrarum ædium compoſitione, & ſymmetrijs, & # corporis humani menſura. # 80 De quinque æ dium ſpeciebus. # 99 De fundationibus & columnis, atque earum ornatu, # & epiſtylijs, tam in locis ſolidis, quàm in con- # geſtitijs. # 106

Capita libri quarti.

33 Proœmium. # 122 De tribus generibus columnarum, earumq́; origine, # & inuentione. # 122 De ornamentis columnarum. # 126 De ratione Dorica. # 130 De interiore cellarum, & pronai distributione. # 136 De ædibus conſtituendis ſecundum regionem. # 140 De oſtiorum, & antepagmentorum ſacrarum ædium # rationibus. # 141 De Tuſcanicis rationibus ædium ſacrarum. # 147 De aris Deorum ordinandis. # 154

Capita libri quinti

44 Proœmium. # 156 Deforo, eiusq́; diſpo ſitione. # 158 Dæ ærario, carcere, & curia ordinandis. # 168 De theatro, eiusq́; ſalubri constitutione # 169 De harmonia ſecundum Ariſtoxeni traditionem. # 172 De theatri uaſis. # 183 De conformatione theatri faciendæ. # 187 De tecto porticus theatri. # 191 De tribus ſcenarum generibus. # 193 De porticibus postſcenam, & ambulationibus. # 196 De balnearum diſpoſitionibus & partibus. # 193 De palæſtrarurn ædificatione, & xyſtis. # 199 De portubus, & ſtructuris in aqua faciendis. # 201

Capita libri ſexti.

55 Proœmium. # 205 De diuerſis regionum qualitatibus, & uarijs cœli # aſpectibus, ſecundum quos ſunt ædificia diſponen- # da. # 206 De ædificiorum priuatorum proportionibus, & men- # ſuris. # 209 De cauis ædium. # 210 De atrijs, & alis, & tablinis cum dimenſionibus, & # ſymmetrijs eorum. # 215 De triclinijs, exedris, & pinachotecis, & eorum # dimenſionibus. # 220 De Oecis more Græco. # 221 Ad quas cœli regiones quæque ædificiorum genera # ſpectare debeant, ut uſui & ſalubritati ſint ido- # nea. # 222 De priuatorum, & communium ædificiorum proprijs # locis & generibus, ad quaſcunque perſonarum qua # litates conuenientibus. # 222 De rusticorum ædificiorum rationibus & multarum # partium eorum deſcriptionibus, atq; uſibus. # 223 De Græcorum ædificiorum, eorumq́; partium diſpoſi- # tione, atque differentibus nominibus ſatis ab Ita- # licis moribus, & uſibus diſcrepantibus. # 225 De firmitate, & fundamentis ædificiorum. # 228

Capita libri ſeptimi.

66 Proœmium. # 231 De ruderatione commode facienda. # 233 De maceratione calcis ad albaria opera, & tectoria # perficienda. # 236 De camerarum diſpoſitione, trulliſſatione &

118INDEX # rio opere. # 237 De politionibus in humidis locis. # 140 De ratione pingendi in ædificijs. # 142 De marmore, quomodo paretur ad tectoria. # 244 De coloribus, & primum de ocra. # 244 De minij rationibus. # 245 De minij temperatura. # 245 De coloribus, qui arte fiunt. # 246 De cæruleitemperaturis. # 247 Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, & ſandaraca. # 247 Quomodo fiat oſtrum, colorum omnium factitiorum # excellentiſſimum. # 248 De purpureis coloribus. # 248.

Capita libri octaui.

22 Proœmium. # 249 De aquæ inuentionibus. # 250 De aqua imbrium, eiusq́; uirtutibus. # 251 De aquis calidis, & quas habeant uires aduerſis me- # tallis prodeuntes, & de uariorum fontium, flumi- # num, lacuumq́; natura. # 253 De proprietate nonnullorum locorum & fontiũ. # 259 De aquarum experimentis. # 260 De perductionibus, & librationibus aquarum, & # inſtrumentis ad hunc uſum. # 260 Quot modis ducatur aqua. # 262

Capita libri noni.

33 Proœmium. # 267 Platonis inuentum de agro metiendo. # 268 De norma Pythagoricum inuentum ex orthogonij tri # goni deformatione. # 268 Quomodo portio argenti auro mixta in integro opere # deprehendi, diſcerniq́; poſſit. # 270 De gnomonicis rationibus ex radijs ſolis per umbram # inuentis, atque planetis. # 282 De Solis curſu per duodecim ſigna Zodiaci. # 294 De ſyderibus, quæ ſunt a Zodiaco ad Septentrionem. # 298 De ſyderibus, quæ ſunt a Zodiaco ad meridiem. # 300 De horologiorum rationibus, & umbris gnomonum # æquinoctiali tempore Romæ, & nonnullis alĳs lo- # cis. # 302 De horologiorum ratione & uſu, atque eorum inuen- # tione, & quibus inuentoribus. # 320

Capita libri decimi.

44 Proœmium. # 329 De machina quid ſit, & eius ab organo differentia, # & neceſſitate. # 332 De ædium ſacrarum, publicorumq́ operum machi- # nationibus tractorijs. # 335 De diuerſis appellationibus machinarum & qua ra- # tione erigantur. # 336 Similis ſuperiori machina, cui coloſſicotera tutius cõ- # miti poſſunt, immutata dumtaxat ſucula in tym- # panum. # 337 Aliud machinæ tractoriæ genus. # 338 Cteſifontis ratio ad grauia onera ducenda. # 340 De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Ephe- # ſiæ conſtructum fuit. # 341 De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum # leuationes. # 341 De org anorum ad aquam hauriendam generibus, & # primum de tympano. # 345 De rotis & tympanis ad molendam farinam. # 346 De cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, ſed # non tam alæ. # 346 De Cteſibica machina, quæ altiſſime extollit aquam. # 347 De hydraulicis machinis, quibus organa perficiuntur. # 349 Qua rationerheda, uel naui uecti peractum iter di- # metiamur. # 352 De catapultarum, & ſcorpionum rationibus. # 353 De balictarum rationibus. # 357 De catapultarum, baliſtarumq́; contentionibus & # temperaturis. # 358 De oppugnatorĳs, defenſorijsq́; rebus: & primum de. # arietis inuentione, eiusq́; machina. # 358 De teſtudine ad congestionem foſſarum paranda. # 360 De alĳs teſtudinibus. # 360 Totius operis peroratio. # 362

FINIS.

INDEX TOTIVS OPERIS.

11
ABaci. # fol. 241. linea 40 Abies. 71. 38. & uſus # 33. 38 # fuſterna 74. 9. ſapinea # 74. 15. # ſupernas & infernas. # 78. 6 Abuſus. # 5. 15 Acroteria. # 119. 21 Actiones uirtutum ſunt immanentes. # 5. 24 Acutum quid. # 178. 43 Aedesrotundæ & earum diſtributiones # 150 uſque # ad # 153 Aedificationis diuiſio. # 24. 11 Aedificaturi ſex conſiderare debent. # 26. 20 Aedificia adregionum rationes, & cœli narietates # collocanda. # 206. 58 Aedificiorum priuatorum proportiones, & menſu- # ræ. # 209. 26 Aedificia ad cœli regiones accommodanda. # 222. 10 Aedificiorum partes ad perſonarum qualitates inſti- # tuendæ. # 222. 40 Aedificia Græcorum & partibus, & nominibus a la- # tinis differentia. # 225. & 226 Aedium ſacrarum principia. # 92. 58 Aedium ſacrarum conſtitutio ſecundum regiones. # 140. 49. Aedium ſacrarum interior diſtributio. # 136 Aedium Tuſcanicarum rationes. # 147. ad 152 Aedium pluragenera eſſe nihil prohibet. # 152. 42 Aeolopilæ # 39. 24 Aequatio Solis. # 288. 54 Aequinoctia, & ſolſtitia in octauis ſignorum parti- # bus fieri. # 296. 19 Aerarium. # 168. 33 Aeris locorum temperamenta. # 26. 27 Aerugo. # 247 Aeſculinatura. # 74. 58 Agatbarcus tragicam ſcenam fecit. # 232. 40 Ager colono debilior eſſe debet. # 224. 26 Aggeris ratio. # 33. 15 Ahena ſupra hypocauſtum. # 197. 54 Alæ atriorum. # 215. 33. & 218. 53. Album opus ob ſuperbiam candoris concipit fumum. # 237. 49. Alexandria. # 44. 1. & 46. 37 Alexandri dictum de ciuitate collocanda. # 46. 30 Alga. # 50. 15 Alnus. # 75. 9 Ambulationes poſt ſcenam. # 196 Amphiproſtylos. # 96 Amph theatrum. # 169. 55. & 170. 1 Amphora. # 224. 59 Analemma 282. 33. eius circuli neceſſarĳ # 305 # 25. eius conſtructio # 306. 40. uſus. 311. & ultra Anaphora. # 329. 13 Anaxagoras de optica ſcripſit. # 232. 42 Ancones. # 143. 33 Andrones. # 226. 19 Andronitides. # 225. 6 Angiportus. # 38. 49 Anguli circulorum analemmatis qui. # 309 Anguli in ædificijs tanquam oſſa. # 128. 56 Animalia bruta inſtinctu, non ratione ducuntur. # 5. # 35. Animalium temperamenta. # 27 Aniſocycla. # 334. 23. & ibi Aniſocyclorum figura Aniſodomum ſtructuræ genus. # 63. 3 Anni principiurn ſecundum ueteres a bruma. # 282. 34 Antepagmentorum ratio. # 141. 34 Anticum. # 143. 56 Antiquum ſtructuræ genus. # 62. 40 Antiiugum. # 287. 50 Antonius Maria Paccius. # 274. 20. & eius in- # ſtrumentum. # 310 Apenini deſcriptio. # 78. 6 Apertiones, & aditus in Theatris. # 190 Apertionum regulæ. # 130. 37 Aquæ temperamenta in horologijs. # 321. 40 Aquæ calidæ unde. # 60. 3. & 253 Aquæ inuentiones, & inditia. # 250 Aquæ imbrium. # 251 Aquæ uſus neceſſarius triplex. # 250. 13 Aquæ calidæ nulla proprietas. # 252. 40 Aquæ quot modis ducantur. # 262. 20 Aquæ distributio. # 262. 50 Aquæ experimẽta, perductiones librationes. # 260. 30 Aquaria libra. # 262. 12 Aræ Deorum quomodo ordinentur. # 154. 52 Aræoſtylos. # 133. 18 Arborum utilitates 71. tempus cædendi, & uſus, & # proprietates 69. # pertotum. Archimedis inuentum. # 270. 57 Architectura regina, & iudex artefactorum. # 1. 14. # diffinitio, nomen, diuiſio, ortus & declaratio. # 3. # 4. 5. laus. 12. 56. ex quibus conſtat # 16. # 14. partes 24. 10. diuiſio ampla # 24. 40. # ætates 49. 15. # prima hoſpitia # 147. 50 Architectus præſes artium # 3. 44. Architectus qui # 5. 26. formatio 5. 52. conditiones. # 6. 56 Architecto philoſophia neceſſaria. # 9. 50 Architecto præceptum. # 231. 27 Architæ meſolabium. 277. inuentum. # 271. 54 Arcus. # 30. 22 Arcuum ratio. # 158. 40 Ardentes inſulæ. # 54. 51 Arena & plura # 161. 55 Arenaria. # 56. 24 Argentum viuum. # 245. 19 Argumentatio plena in Vitruuio. # 15. 43 Argumentum Solis. # 288. 59 Aristarchi Samĳ opinio de Luna. # 295. 11 Ariſtippi dictum. # 205. 13 Ariſtoxenus reprehenditur. # 175. 2 Arithmetica Architecto neceſſaria. # 8.

1110148INDEX Armamentum # 239. 1 Ars, & uſus quid præſtent. # 6. 15 Ars. # 1. 46 Ars ab experientia oritur. # 1. 52 Ars inutilis ars non dicitur. # 4. 34 Ars naturam imitatur, & ratio. # 25. 17 Artemiſia, & eius ſtratagema. 66. 10. & 67. 30 Artes initio paruæ tempore coaleſcunt. # 2. 8 Artes ingenuæ. # 2. 20 Artes neceſſariæ. # 2. 30 Artes uiles. # 2. 25. Artes digniores quæ. # 2. 33 Artes ex opere, & ratiocinatione cõponuntur. # 13. 52 Artes habent ſuas ætates. # 49. 13 Arthritis & articularis morbus. # 40. 12 Artium diuiſio. # 6. 22. & 2. 20 Artis principium. # 1. 55 Artes & experientiæ comparatio. # 1. 58 Artis eſt ſibi ſimile facere. # 2. 5 Artis principium difficile inuentu. # 2. 9 Artis & naturæ principijs comparatio. # 25. 32 Artifices in ratione conſentiunt, in opere differunt. # 14. 10 Arundo Græca. # 239. 30 Aſperum. # 58. 20 ἄσπληυον & Aſplenion. # 27. 27 Aßis diuiſio. # 14. 25 Aſſeres. # 213. 5. & 238. 50 Aſſula. # 49. 36 Aſtabora & Aſtaſoba. # 252. 55 Astrologia Architecto neceſſaria. # 12. 36 Astrologiæ, & Muſiciæ conuenientia. # 14. 35 Aſty. # 254. 16 Atlans mons. # 252. 50 Atlantes. # 126. 34 Atramentum. # 226. 50 Athenienſium lex de alendis parentibus. # 205. 32 Atomi Democriti quomodo intelligantur. # 51. 54 Atria. # 212. 3. & 215. 22 Auguſti laudes. # 2. 40 D. Auguſtini dicta de calce. 58. 58. & de car- # bone. # 241. 58 Aulæ. # 211. 5 Auripigmentum. # 245. 3 Auri, & argenti portio deprehenſa. # 270. 57 Aurum ex ueteri ueſtimento quomodo extrahatur. # 245. 26. Aux, iugum, abſides. # 287. 50 Axis. # 287. 10

22 BAbylonĳs muri bitumine ferruminati. # 36. 1 Balistarum rationes. # 355. 45. & 356 per # totum. Balnearum diſpoſitio, & partes. # 197. 32 Balnearia. # 223. 58 Baricæ ædes. # 103. 33 Baſilicarum diſpoſitio ibi. Baſilica a Vitruuio facta. # 166 Baſis Attica. III. 59. & 113. Ionica # 114 # Tuſcanica. # 148 Beneficium dantes non accipientes ambiuntur. # 205. 49 Beroſi opinio de Luna. # 293. 53 Bitumen liquidum. # 59. 55 Breuitas memoriæ conſulit. # 157. 5 Bruma. # 282. 35 Bubilia. # 223. 55

33 C Aenacula. # 222. 27 Cæmentum. # 56. 16 Cærulei temperamenta. # 227. 20 Calculi in ueſica diſcußi. # 258. 21 Caldariorum ſuſpenſio. Calidæ aquæ unde. # 60. 3 Calidæ natura. # 57. 56 Calx. # 262. 18 Calx uiua. # 59. 2 Camerarum diſpoſitio. # 237. 48. & 238. 36 Camilli. # 108. 50 Canonica quid. # 11. 23 Canon muſicus. Canopus. # 301. 43 Cantherij. # 127. 2 Capitulum Ionicum. # 117 Capituli Corinthĳ inuentio. # 124. 38. # ſymmetriæ. # 124. 53. # diagramma. # 125 Capitulum Doricum. # 132. 3. # Tuſcanicum. # 148 Cpreoli. # 127. 1 Caras barbari. # 67. 14Carbonum uirtus, # 24. 58 Carcer. # 168. 56 Cardines duo. # 283. 16 Cariatidum hiſtoria, & figura. # 9 Carias numero multitudinis dici. # 8. 57 Carpinus. # 75. 58 Carthaginenſes inſulam fertiliſſimam extra Gades in # uenere. # 47. 1 Castella. # 262. 17 {κα} τακεχ{αυ}μευίτες regio. # 255. 22 Catapultarum rationes. # 353. 52. & 358 κ{αῦ}σις # 245. 51 Caua ædium & genera quinque. # 210. & 211. # 212 Cedria, & cedrelate. # 76. 42 Cedrus. # 76. 31 Cerrus. # 75. 3 Chalcantum. # 247 Chalcantum. # 258. 11 Chalcidica # 161. 33 Chalciæca. # 161. 44 Chirotoniton. # 281. 33 Choragia. # 196. 19. & 331. 50 Chordarum ſeu ſonituum nomina. # 178. 50 Chorobates. # 260. 32 Chortes. # 223. 52 Chroma. # 173. 53 Chryſocolla # 246. 1. &

1111INDEX Circunductio amplæ ideæ forma. # 15. 52 Circuli in analemmate neceſſarĳ, & eorum officia. # 505. 25 Circuit uis. # 331. 14 Circulus est continuus angulus. # 30. 18 Circuitio orbis ab Eratoſthene inuenta. # 42. 36 Circus. # 169. 60 Ciſternæ. # 266 21 Ciuile ius, & eius partitio. # 12. 20 Ciuit is unde ortum habuit. # 24. 50 Ciuitatis amplitudo quanta eſſe debet. # 30. 10 Ciuitas ſine agrorum fructibus non potest creſcere. # 46. 37 Claues in muſica. # 180. 6 Claui muſcarĳ. # 240. 23 Climata. # 11. 51. # reſpicienda. 206. 40 Cochlides ſcalæ. # 269. 42 Cœlum & cœli motus. # 282. 283. 284 Cognitio humana a confuſis ad diſtincta procedit. # 99. 53 Colonia, & municipium differunt. # 28. 56 Color in Muſica. # 174. 4 Colores purpurei. # 248. colores. 244. 20 Colores artefacti. # 246. 45. floridi, auſteri. 4 Columnarum craßitudinis regula. # 30. 35 Columnæ angulares craßiores faciendæ. # 105. 42 Columnarum contracturæ. # 105. 51 Columnariæ. # 264. 38 Columnarum ornamenta. # 107. & 126. 31 Columnarum ſtryges. # 120 Columnarum origines, & inuentiones. # 122. 50 Columna Dorica antiquior. # 123. 19 Columnarum dimenſiones. # 123. 124 Columnæ Doricæ. # 132 Columen. # 126. 58 Commentaria unde dicta. # 7. 25 Communia & priuata loca in ædibus. # 222. 40 Compactilium trabium formæ. # 154 Concamerationes in halneis. # 198. 11 Concentus, uel ſymphoniæ quot. # 181. 55 Conchoides proprietates. # 377. 56 Conclaue. # 221. 1. & eius ſymmetriæ. 221. 9 Congius. # 224. 59 Conisterium, coriceum, coricum. # 201 Conſuetudini aliquid dandum. # 13. 4 Conus horologium. # 320. 54 Conus. 302. 54. & conicæ ſuperficies, & ſectio- # nes. # 303. & 304 Corona. # 118. 43. & 239. 42 Corpora uitiantur mutatione coloris & ſrigoris. # 26. 52. Corporis humani menſura artem perſicit. # 123. 41 Corporis humani menſuræ. # 89 Corſa. # 143. 32 Cottiæ alpes. # 258. 17 Cotyla. # 225. 1 Craſſum. # 58. 10 Crattiĳ parietes. # 68. 59 Crepidines. # 141. 53 Crudi lateres debiles. # 68. 10 Cruſtationes. # 240. 40. pictoriæ. 240. 15 Cteſibĳ inuenta. # 29. 321. 49 Cteſibica machina. Cubilia in ſtructura quid. # 63. 6 Cubus. # 272. 11 Cubus & quod cubicis rationibus ſcribebat Pytha- # goras. # 157 Culleus, cullearia. # 224. 57 Cunei ſpectaculorum quomodo dirigendi ad aſcenſio- # nes. # 189. 58 Cupreſſus. # 76. 4 Curia. # 168. 31 Cyathus. # 225. 2 Cydnos. # 254. 25

22 DEcor. # 22. 15. # Decorum. 22. 32. & # 223. 5 Decor triplex. # 22. 34 Decuſſare. # 42. 5 Defenſio. # 24. 12 Deliquiæ. # 215. 2 Democritus reprehenditur. # 51. 60 Denarius numerus perfectus. # 90. 47. & 92. 40 Denſum. # 57. 59 Denticulus. # 118. 44 Denticulorum ratio. # 129. 43 Denticuli ſub mutulis non ſunt ponendi. # 129. 51 Deſcriptio mauſolei, portus, & ciuitatis. # 67 Deſcriptiones horologiorum ex aqua. # 321. & 322. # uſque in finem noni libri. Diameter. # 30. 21 Diametri circulorum analemmatis, & eorum officia. # 305. 54 Diastyli compoſitio. 103. # 10 Diapaſon, diapente, diateſſaron. # 182 Diaulon. # 201. 25 Dierum longitudo. 294. 45 & 295. pertotum. Dies quot modis accipiatur. # 295. 10 Dieſis. # 175. 15 Dieſis tetartemoria. # 177. 3 Diffinitio generis ſpeciebus conuenire debet. # 19. 41 Dinocrates Architectus. # 46. 13 Dioptra. # 262. 10 Dipteros ueſtigium. 99. orthographia, & ſciogra- # phia. # 100 Diſcubitus antiquorum. # 220. 56 Diſpluuiatum. # 215. 2 Diſpoſitio duplex. # 209. 38 Diſpoſitio quid, & multa de diſpoſitione. # 18. 19 Diſpoſitionis ideæ. # 17. 47. & 18. 54 Distributio. # 23. 42 Diſtributio cellæ interioris, & pronai. # 136. 53 Ditonus. # 176. 3 Docere poſſe ſcientiæ ſignum eſt. # 2. 2 In docendo breues eſſe oportet. # 157. 5 Doctrina, & diſciplina ſubiecto idem, ratione dif- # ferunt. # 4. 14 Doctus nullibieſt peregrinus. # 205. 25 Doricum genus ab # 130. ad 140

1112INDEX Doricæ columnæ ſtriæ. # 135. 33 Dubium. ſolutio. # 6. 1 Ductio aquæ per tubulos commoda. # 265. 17 Durum. # 57. 15

22 ECtemoria circunſerentia. # 316. 4 Edictum Aedilitium. # 73. 3 Electio locorum ſalubrium. # 26. per totum Electio locorum ad uſum communem ciuitatis. # 45. 21. Elementum # 51. 41. & 52. 6 Eleotheſion. # 201. 30 Elipſis. # 303. 27 Emplecton structuræ genus. # 63. 4 Encarpi. # 124. 31 Encauſtice. # 128. 29 Ephæbeum. # 201. 23 Epicyclus. # 287. 24 Epiſtola dedicatoria Vitruuĳ ad Augustum. # 2. 46 Epiſtola Eratoſthenis Ptolomæo Regi. # 222 Epiſtylĳ Ionici ſymmetria. # 118. item Dorici. 132 # & Tuſcanici. # 147 Equilia. # 224. 13 Eratoſthenis ratio menſuræ orbis. # 42. 42. eiuſque # inuentio. # 271. 54 Eriſmata. # 230. 24 Erodentia medicamenta. # 76. 50 Error ratiocinationis. # 5. 32 Error, & ignorantia praua. # 1. 29 Euerganeæ trabes. # 168. 12 Eurithmia quid. # 20. 48 Euſtyli ratio. # 103. & 104. per totum Exedræ. # 201. 17. & 220. 48 Experientia quid. # 1. 54 Experientiæ, & artis comparatio. # 1. 38

33 FAber. # 50. 24. & 128. 20 Fabrica quid. # 4. 50. & 5. 3. & 17 Fabricarum progreſſus. # 49. & 50. per totum Fagus. # 75. 3 Fauces. # 220. 20 Federicus Commandinus de analemmate. # 302 Feneſtræ. # 130. 40. non ſunt in angnlis ponendæ. # 228. 53 Figura circularis perfectißima, tota angulus, & ca- # pacißima. # 90. 20 Fines operum duo. # 16. 43 Finis. # 5. 4. & eius notitia, quid præſtet. Finitoris officium in analemmate. # 305. 32 Firmitatis ratio babenda. # 24. 18. & 228. 40 Fiſtucæ quid. # 30. 29. & 107. 25 Flexibilitas unde. # 58. 32 Fluminum ingentium capita, a Septentrione orta. # 257. 22 Fontis ſalmacidis hiſtoria. # 67 Fontium naturæ. 253. & ibiplura, de ſuls # phureis, aluminoſis, bituminoſis, ſalſis, nitroſis, # unctuoſis, acidis, uinoſis, amaris fontibus. Forum Latinorum, & Græcorum, & eorum diſpoſi- # tiones. # ab 158. ad 169 Fornix. # 238. 39 Foſſæ quid præſtent. # 29. 52 Foſſiones puteorum. # 265. 30 Fractio. # 58. 50 Fraxinus. # 75. 16 Frigidum. # 57. 50 Frons templi cum podio. # 111 Fundamentorum leges. # 29. 23. per totum Fundationes, & ſubſtructiones. # 106. & 107 Funium nodi. # 333 Furantes aliorum ſcripta damnantur. # 231. 58 Furca quid. # 48. 55

44 GEnera ædificiorum ad cœli regiones accom- # modanda. # 222. 10 Generum Muſicorum comparatio. # 174 Generis diffinitio ſpeciebus conuenire debet. # 19. 42 Genetheologia. # 301. 58 Genius loci. # 26. 38 Genus in Muſica quid. # 173. 56 Geometria Architecto neceſſaria. # 7. 46 Geometricæ figuræ ad Astronomos accommodatæ. # 14. 43. Gnomon. # 302. 42 Gnomonica. # 12. 39. & 282. 6. & 302. 42 Gradus. # 108. 16 Gradus in Theatris. # 171. 20 Gradus in uoce. # 175. 1 Gradus ſpectaculorum. # 191. 15 Græcorum mos inexponendis authoribus. # 1. 10 Græcorum ſtructura. # 63. 1 Græcorum Ttheatra. # 193. 57. Aedificia. 225 # bybernacula. # 241. 51 Græcorum authoritas in imaginibus in cælo collo- # candis. # 298. 40 Granaria. # 224. 10 Graphidis peritia quid, & Architecto neceſſaria. # 7. 35 Graue. # 178. 44 Grauitudo quid. # 40. 10 Grumus. # 49. 45. & 253. 48 Gyneconitis. # 225. 51 Gypſum. # 240. 7

55 HAbitus quid. # 1. 23 Habituum diuiſio. # 127 Habituum nomine non temere ornandi homines. # 1. 48 Habitus Architecturæ quid præſtat. # 16. 23 Harmonia. # 14. 58 Harmonia, & pluraibi. # 172. uſque ad 185

13INDEX

11
Hemiſphærium. # 238. 38
Hemitonium minus, & dieſis. # 175. 43
Hemitonium maius, & Apotome. # 175. 52
Herculis proceritas a Pythagora inuenta. # 21. 57
Hermogenis iudicium in dis̄tribucnda æde pſeudodi-
# ptera. # 104. 57
Hestiaſis. # 331. 50
Himera fluuius. # 254. 3
Historiæ cognitio Architecto neceſſaria. # 8. 30
Hiſtoriæ, & poematum comparatio. # 154. 42
Homeromaſtyx. # 232. 24
Hominum ueſtigia quæ. # 206. 21
Horæ antiquorum. # 308. 4
Horologiorum plana. # 306. 5
Horologia in plano uerticali, & meridiano. # 317
Horologia in plano æquinoctiali. # 318
Horologia diuerſa ab # 312. in finem noni libri. ra-
# tio,uſus, inuentio. # 320
Humidum. # 57. 60
Humor politionibus maxime nocet, & quomodo re-
# paretur. # 241. 9
Hybernacula Græcorum. # 241. 51
Hydraulicæ machinæ. # 11. 44
Hypanis. # 255. 10
Hypæthræ ambulationis utilitas. # 196. 50
Hyperbole. # 303. 24
Hypocauſtum. # 197. 52
Hypothyron. # 143. 52
Hypocrates multa oppida in pestilentia ſeruauit.
# 29. 16

22 IAculatoriæ artis finis. # 355. 15 Ianua. # 143. 50 Ichnographia. # 18. 55. eius diagramma. 20 Ichnographia proſtylos Doricæ. # 137 Ichnographia ſiſtyli Doricæ. # 139. lege vestigia. Iconomia. # 23. 59 Ideæ or ationis. # 23. 45 Ideæ diſpoſitionis. # 23. 54 Idiotæ audiendi ab Architecto. # 231. 16 Imaginum collocatio. # 220. 23 Imagmes cœleſtes. # 298. 30 Imitari, & imitatio, & cur ars naturam imitatur. # 25. 7 Immiſſarium. # 262. 54 Impluuium. # 220. 36 Incendiorum cauſæ. # 60. 22 Incertum ſtructuræ genus. # 62. 40. & 63. 9 Incile. # 262. 16 Incumbæ. # 229. 36 Indicum. # 246. 2. & 40 Inducere quid. # 240. 5 Induſtria quid. # 19. 60 Ingenioſum, ſed periculoſum Curionis Theatrum. # 170. 57 Inopia non eſt quærenda, ut inuidiam fugiamus. # 29. 36 Instruere quid. # 62. 52 Inſtrumenta meſolabia diuerſa # 279. 280. 281 Interpenſiua. # 213. 3 Interuallorum Muſicorum nomina. # 175. 15 Interualla centrorum, & locus iugi quomodo depre- # henſus. # 288. 47 Inuentio quid. # 20. 2 Inuentum Platonis de agro metiendo. # 268. 20 Inuentum normæ a Pythagora. # 268. 50 Inuentum Archimedis. # 270. 57 Inuentum Architæ. # 271. 54 Inuentum Eratoſthenis. # 271. 54 Inuentum Platonis meſolabĳ. # 276 Ionici capituli partes. # 115 Iouis motus. # 291. 32 Iſphora. # 331. 51 Iſodomon ſtructuræ genus. # 63. 2 Iter rheda & naui menſuratum. # 351 Italiæ regio temperata. # 209. 4 Iudicium de poetis ab Aristophane ante Ptolomæum # 232. 12 Iudicium fit derebus notis. # 4. 17 Iudicare excellentiſſimum opus. # 4. 17 Iuga e Carpino fiunt. # 48. 56 Iugumentare. # 48. 56 Iuncus. # 255. 38 Iuniperus. # 76. 31 Iura Architecto neceſſaria. # 12. 3 Iuris ciuilis diuiſio. # 12. 20

33 LAbrum. # 199. 22 Laconicum. # 199. 30 Lacotomus. # 308. 24 Lacunaria. # 131. 12. & 141. 45 Lacus. # 141. 45 Lacus bituminis. # 254. 55 Lacuum proprietates quædam. # 254. 55 Lapicidinarum qualitates. # 61. per totum. Lapicidinæ templi Dianæ quomodo inuentæ. # 341 Lapidum comp aratio, colores, pondera, odores, fi- # guræ, ac aliæ qualitates ab. # 61. ad 64 Larignum. # 77 Larix. # 71. 18 Larix ampliſſima. # 77. 10 Larix quomodo inuenta. # 77. 19 Lectio, & meditatio quid præſtent. # 7. 2 Leleges. # 67. 23 Lenta. # 58. 34 Lentor. # 58. 46 Lesbos inſula. # 39. 7 Lex Epheſiorum pro Architectis lata. 329. in proœ- # mio libri. Libratio aquæ. # 260. 31 Librare quid. # 260. 52 Librandi modus ubi caput aquæ non cernitur. # 261 Lignatio neceſſaria in ciuitate. # 197. 10 Linea quid. # 30. 11 Lineæ planitiæ quæ. # 306. 51 Linea ueriloci, & apparentis. # 285.

1114INDEX Lineæ meridianæ inuentio. # 41. 35 Lix. # 192. 11 Loci inſalubres, ſcientia ſalubres facti. # 29. 11 Locorum electio ad mœnia fabric anda. # 26. 20. lo- # corum temper amenta ibidem. Locorum diuiſio quatenus uocales, aut muti ſunt. # 194. 34 Locorum temperamenta. # 255. 51. & 256. # & 257 Logeum. # 194. 21 Longitudo media, maior, & minor. # 281. 52 Lubrica. # 58. 12 Luculli uillæ modus fugiendus. # 224. 30 Lumen impluuĳ. # 220. 29 Luminum ratio. # 225. 10 Lunæ motus, & lunaris menſis. # 285. 5 Lunæ creſcentis, & decreſcentis ratio. # 293. 52 Luxus Romanorumin ædibus fabricandis. Lycanos. # 179. 20 Lyſis. # 229. 16

22 MAceratio calcis ad albaria opera. # 236. 48 Machinæ uerſatiles. # 192. 41 Machina quid, & differentia eius ab organo, origo, # & neceßitas machinarum. # 332 Machinarum genera. # 332. 44 Maiorum commendatio, qui commentaria rerum re- # liquere. # 231. 44 Manupretium. # 271. 48 Manus in Muſica quid. # 173. 42 Marci Hoſtilĳ induſtria pro ſalubritate ſalapiæ. # 28. 41 Marmor quomodo paretur ad opera. # 244. 8 Martis motus. # 291. 30 Maſculus ſabulo. # 53. 3 Maſti. # 254. 19 Materiatio, & eius uocabula. # 126. 35 Materies cædenda, ſeruanda, & uſus. ab 69. ad 72 Mechanica ratio. # 330. 45 Mediarum proportionalium inuentio. # 272 Medicina neceſſaria Architecto. # 11. 51 Medicina quid, & medicinæ diuiſio. # 11. 58. & 12 Medium. # 5. 9. & 42 Megalographia. # 241. 36 Melinum. # 244. 57 Mens tribus modis afficitur circa cognitionem. # 1. 27 Mens principiorum est. # 1. 37 Menſura corporis humani. # 88. & 89 Menſura quid, & quotuplex. # 88. 24 Menſurare quid # 88. 30 Menſurarum rationes unde ſumpæ. # 90. 40 Meridianæ lineæ inuentio. # 41. 35 Meridiani officium in analemmate. # 305. 42 Meridionalium temper amenta. 207. 21. & 208. 50 Meſaulæ. # 226. 13 Meſolabium Architæ. # 277 Meſolabium Nicomedis. & Platonis, & reliquo- # rum ibidem. Milton. # 281. 39 Minium, & eius temperatura. # 245 Minio antiqui parce utebantur. # 243. 11 Miracula mundi ſeptem. # 66. 43 Modulationum genera. # 173. 50 Modulus quid. # 88. 8 Modus addiſcendarum multarum ſcientiarũ # 15. 12 Modus excauandi lacunas Venetas. # 203 Mœnium munitiones nostrorum temporum. # 36. 7 Mæniana. # 159. 22 Molle. # 58. 15 Monachus ſeu Manachus. # 308. 25 Monachordum. # 174. 57 Morbi qui ueniunt a Ventis. # 39. 60 Motuum diuerſitas quomodo deprehendatur. a # 288 # uſdus # 291 Mundus. # 282. 44 Municipium, & colonia differunt. # 28. 56 Muri ciuitatis ex quo lapide fiant. # 130. 19 Murorum craßitudo. # 31 26 Murorum, & ciuitatis diſpoſitio in diagrammate. # 33. & 34. & 35 Muſica Architecto neceſſaria. # 11. 1 Muſices, & Astrologiæ conſenſus. # 14. 15 Muſices diuiſio. # 172. 43 Muſici, & Medici conuenientia. # 14. 1 Mutuli, & denticuli in faſtigĳs non@ ſunt ponendi. # 129. 60 Mutulorum ratio unde orta. # 124. 42 Mylaſa. # 65. 57

33 NAturam ars imitatur, & quamobrem. # 25 # 25. Naturæ principium potens, ſapiens, bonum. # 25. 32 Natura prior estres, quàm ornamentum. # 25. 27 Naturalis decor. # 23. 20 Nauale Venetorum. # 203 Naualia. # 202. 57 ναως ὲνπαραςάόιν & eius ueſtigium. # 93 Neceſſaria ad uitam non ſunt difficilia, & cara. # 249. 34 Nicolaus Zenus patritius Venetus. # 203. 37 Nili caput. # 252. 30 Nitri flos. # 247. 33 Normæ laus. # 260. 20 Normæpythagoricum inuentum. # 268. 50 Notæ Muſicorum. # 173. 48 Notiones in animis inſignitæ. # 1. 32 Nucleus. # 234. 45. Numerus perfectus quis. # 90. 52 Numeri ſenarĳ partes. # 91. 40 Numeri ſexagenarĳ commoditas. # 284. 44

44 OBiectio, & reſponſio. # 13. 14 Ochra. # 244 Octauia Augusti ſoror. # 3.

1115INDEX Odeum. # 199. 21 Oeci Corintbĳ, quadrati, Aegiptĳ, 220. # 59. 221 # 15. Græci. 221. 40. Cyziceni ibidem. Olearia. # 242. 2 Oleum. # 224. 3 Opa. # 129. 41 Operatio. # 4. 22 Operum duo fines. # 16. 43 Operum probationes tripertitæ. # 231. 10 Opifices tres Deus: natura: Homo. # 6. 39 Opinio. # 1. 30 Opportunitas. # 24. 14 Oppugnatoriæ machinæ & defenſoriæ # 358 Optices, & Geometriæ communio. # 15. 10 Optices ratio. # 119. 38 Optice Architecto neceſſaria. # 7. 56 Optices diuiſio. # 7. 57 Optices ratio in columnarum contractione. # 140. 14 Opus. # 4. 21 Opus rusticum. # 229. 40 Oratio plena quæ. # 15. 60 Orbium cæleſtium numerus. # 285. 27 Orchestra. # 189. 4 Ordei noui oppidum male collocatum. # 39. 12 Ordinaria structura. # 64. 6 Ordo quid, & quotuplex, & ibi multa. # 17. 14 Ordo ſecundi libri Vitruuĳ. # 40. 58 Ornamentum, & pulchritudo differunt. # 25. 57 Orthographia quid. # 19. 2. diagramma eius. 21. 1 Orthographiæ ædis in antis. # 90. prostyli, & Am- # phiproſtyli. 96. dipteros. 100. peripteros. # 98. hypæthros. 102. Aedis cum podio. 111 # proſtylos Dorici generis. 136. ſystyli Dorici. # 139. Tuſcanicarum ædium. 150. rotundarum # ædium. 153. Theatri Latini. frontis, lateris & # Scenæ, 187. & 189. & 190. Laconici. 198 # Venetæurbis. 204. cauediorum. 211. 212 # 213. 214. & priuatæ domus. 217. & 218 # Chorobatis. 261. Cochlidis, & ſcalæ. 270 # Architæ meſolabĳ analemmatis. 310 Ortus, & radiationes planetarum. # 291. 47 Oſtiorum ratio ab # 141. uſque ad 147. cum # diagrammatis. Ostrum. # 248. cum purpura idem ibi. Oues lutea lana. # 257. 42 Ouilia. # 224. 10

22 PAlæſtræ diſpoſitio. # 199. & 200 Pali. # 107. 22 Palificatio quomodo fiat. # 30. 33 Paludes quomodo ſalubres. # 28. 10 Parabole. # 303. 25 Parætonium. # 244. 53 Paralyfis. # 254. 3 Parapegmata. # 302. 16 Parastas. # 225. 47 Paries euanidus quomodo fiat. # 63. 23 Parietes ſormacei. # 64. 28 Parietes lateritĳ commendantur. # 65. 12 Parietes teſtacei. # 68. 28 Parietes cratitĳ. # 68. 58. & 69 Parietum regulæ. # 130. 15 Parietum firmit as unde. # 63. 44 Partes duobus modis dicuntur. # 81. 26 Pauimentum in balneis. # 198. 58 Pauimentorum genera. # 235. 43 Pauſanias. # 8. 56 Pecuniæ defectus maximum operibus impedimentum. Pelecinon. # 320. 52 Penna, & pinna. # 254. 1 Perfectio rerum quadruplex. # 48. 48 Perfectum quid. # 96. 41. & 282. 47 Peristylia. # 201 Perſarum captiuorum figura. # 10 Petrus Landus Archiepiſcopus Cretæ. # 28. 1 Philoſophia Architecto neceſſaria, & ibi plura de # philoſophia. # 9. 50 Philologia, & philotechnia. # 206. 33 Pharetra. # 320. 44 Phtongi. # 178. 29 Phthyſis. # 40. 22 Phyſiologia. # 10. 50 Pinacothecæ. # 220. 40 Pinaster. # 76. 27 Pingendi ratio, & de pictura. # 242. 21. & quæ # pictura improbetur. # 242. 34 Pinus. # 76. 4 Pinus, & picea differunt. # 76. 21 Plana in analemmate requiſita. # 305, 25. & pla- # na horologiorum quot. # 306. 5 Planetarum nomina, & characteres. # 285. 20 Planetarum ſitus. # 285 Platanones. # 205. 36 Pleuritis. # 40. 22 Plinĳ locus. # 292. 58 Plinthus. # 320. 40 Plurimum ingenĳ, & operæ ponendum in@ templis æ- # diſicandis. # 87. 50 Plutei. # 140. 5. & 162. 54 Pluuiæ generatio. # 251. 49. 252 Podium. # 108. 37 Podium ſcenæ. # 191. 52 Poemata, & hiſtoriæ. # 154. 42 ποιότης. # 122 Politiones in humidis locis. # 240. 34 Populus alba, & nigra. # 75. 6. unde dicta, & ibi # multa. 75. 22 Porta & Ianua differunt. # 143. 53 Porta & uſus. # 31. 12 Porticus nominationes. # 159. 44 Porticus Theatritectum # 191. 30 Porticus, & ambulationes poſt ſcenam. # 196. 1 Porticus ſtadiatæ. # 201. 34 Portuum ſabricatio. # 201. & 202 Poſticum. # 143. 54 Præcepta. # 229. 1. 7. 45. 54 Præcepta Pythagoræ cubica ratione ſcripta. # 157 Præceptum Architectis obſeruandum. # 192.

1116INDEX Pręceptorum Artis conditiones. # 4. 30 Præcinctiones ſeu præcinctus. # 130. 22. & 171 # 22. Præſepia. # 224. 15 Principia artis. # 1. 56. & 2. 9 Principia parua in quantitate, magna in uirtute. # 2. 10. De principĳs artis ſuæ nemo diſputat quatenus talis. # 15. 33 Principium naturæ. # 25. 32 Principia rerum ſecundum philoſophos. # 51. 28 # & 249. Principiorum naturæ, & artis comparatio. # 25. 30 Principium. # 5. 11 Priuatarum ædium distributio. # 216. 217. 218 Profilum Sciographia. # 19. 27 Progreſſus, & regreſſus quibus planetis accidat. # 291. 2 Proportionum commendatio. Diuiſio. Mathema- # tica proportio ab # 80. uſque ad 88. Proportiones lapidum e baliſtis mittendorum. # 356 # per totum. Propugnaculi ſecundum noſtra tempora deſcriptio. # 37. Proſtas. # 225. 47 Prostylos. # 99. 48 Prothyrides. # 143. 34. prothyra. 226. 29 Protropon uinum. # 255. 17 Prudentia. # 1. 42 Prudentis eſt iudicare. # 7. 20 Publicorum operum diſtributiones ſunt tres. # 24. 12 Pulchritudo, & ornamentum differunt. # 25. 57 Pulpitum. # 58. 55. Puteoli. # 59. 25 Puteorum foſſiones. # 265. 30 Puluis puteolanus. # 59. 13 Pythagoras cubicis rationibus præcepta tradebat, # & ibiplura de cubo. # 157 Pythagoræ inuentum. # 268 Pythius Architectus reprehenditur a Vitr. # 13. 25

22 QVadrati duplicatio. # 268. 34 Quadriuia & triuia. # 158. 36 Quæſtio de pictura. & ſculptura. # 5. 32 Quæstiones mechanicæ multæ ſoluuntur. # 341. uſ- # que ad # 346 Qualitas quæhabitus eſt. # 1. 22 Qualitates ſimplices, & compoſitæ. # 57. 40 Qualitates lapicidinarum. # 61. per totum. Qualitates regionum. # 206. 207 Quantitas motus Solis, in ſingulis ſigniferi tetranti- # bus. # 298. 11 Quantitas ποσότης # 17. 15 Quercus. # 74. 39 RArum. # 57. 49

33 RArum. # 57. 49 Ratiocinatio quid. # 5. 28 Ratiocinationis error. # 5. 37 Redemptor qui. # 246. 7 Regionum qualitates. # 206. 40. # temperamen- # ta. 8. 32 Regreſſus planetarum. # 291. 2 Regulata quid. # 11. 23 Regula de craſſitudinibus columnarum. # 105. 34 Relationum genera. # 16. 30 Religionis fabrica. # 24. 14 Reprebenduntur patres familiarum non prouidentiũ # expenſis in ædificando. # 330. 20 Rerum diuiſio in abſolutas, & comparatas # 16. 27 Reticulata ſtructura. # 54. & 62. 40 Rigiditas. # 58. 32 Rima quid. # 63. 12 Ritbmus tribus modis. # 21. 2 Romæ regio temperata. # 209. 2 Romuli domus. # 50. 16 Rubia. # 248. 47 Rubrica. # 244. 50 Ruderatio. # 233. 54. Rudera. 234. 39. 47. Rudus duplex. # 235. 15 Ruſtica ædificia. # 223. 40. & 229. 40

44 SAbulo maſculus. # 53. Saburra. Sagitta. # 30. 21 Salapia oppidum ex in ſalubri ſanum. # 28. 38 Salix. # 75. 6 Salmacidis fontis hiſtoria. # 67. 1 Salubritatis aeris inditia ex obſeruatione iecinorum. # 26. 27 Sambuca. # 207. 45 Sanctis quomodo, & quæ templa ſtruenda ſunt. # 22. 57 Sandarace. # 247 Sanguinis eiectio. # 40. 24 Sapientia. # 1. 36 Sarctum ſtructur æ genus. # 63. 4 Scæuolæ uillæ modus fugiendus. # 224. 30 Scala in muſica. # 173. 46 Scalarum ratio ex norma pythagorica. # 269. 4 Scalæ. # 269. 30 Scalæ militares. # 333 Scandulæ. # 49. 27 Scapi. # 143. 37. & ibi ſcapi cardinales. Scena. # 185. 55. & Scenæ deſcriptio. # 191. 6 Scenarum genera tria. # 193. 3 Scola labri in balneis. # 199. 6 σχιæ Τὴρ # 41. 35 Schidia. # 49. 35 Scientia. # 1. 37 Scientiarum communicatio. # 13. 20. Scientis perfectio quæ. # 2. 2 Sciographia, & diagramma eius. # 19. 7 Scorpionum rationes. # 353. 53. & 355. & ſcor- # pionum ſymmetriæ ibidem. Sectiones conicæ. # 303.

1117INDEX Selinuſia creta. # 248. 52 Semimetopia, ſemiuocales, hemitonium quomodo in- # telligantur. # 131. 50 Septa. # 262. 15 Septentrionalium gentium temperamenta. # 207. # 20. 208. 50 Sermo ins̄titutione, uox natura. # 48. 45 Serpentes nec naſci, nec uiuere in quibuſdam locis, # 259. 15 Sexagenarĳ numeri commoditas. # 284. 44 Sextarius. # 224. 60 Siccum. # 58. 1 Signa Zodiaci. # 284. pertotum. Signifer. # 283. 54 Significare. # 6. 31 Signorum duo genera. # 240. 13 Signum ſciendi. # 2. 2 Signum. # 6. 32 Sil Atticum. # 241. 38 Simæ. # 120. 24 Socrates ſapientiſſimus ab oraculo iudicatus. # 79. 40 Solertia quid. # 5. 41 Solis uia quomodo inuenta. # 283. 40 Solis motus. # 285. 6 Solis curſus per duodecim ſigna. # 294. 40 Sonituum diuiſio, & diffinitio. # 178. 29 Spartum Hiſpanicum. # 239. 30 Specus. # 262. 18 Stadium. # 22. 2 Stadiatæ porticus. # 201. 34 Statio, regreſſus, & progreſſus # 288, & 291 Statumen. # 234. 43 Stellæ polaris figuratio. # 300 Stereobata. # 107. 7 Stola. # 8. 57 Striæ. # 124. 22 Striges. # 119. 60 Structilis forma. # 262. 39 Structuræ genera. # 62. 33 Structura. # 62. 46 Structuræ in aqua. # 201 Struere quid. # 62. 52 Strumæ. # 254. 2 Studium. # 19. 59 Stygos hydor. # 257. 59 Stylobata. # 107. 9 Suber. # 75. 3 Subiecti ſcientiæ diffinitio quantum præstet. # 4. 25 Sublicæ. # 107. 27 Substruere. # 62. 52. & ſubſtructionum cura. # 229. 54 Sudationes. # 199. 30 Supercilium in Ianuis. # 41. 46 Supputandi ratio. # 8. 25 Sydera a zodiaco ad meridiem. # 300. & ad ſep- # tentrionem. # 298. 20. Symmetria quid. # 20. 41. ab Architecto obſeruan # da. # 209. 36 Symphonia quid. # 175. 16 Symphoniæ, & concentus quot. # 181. 55 Systema quid. # 143. 42

22 TAblinum. # 219. 43 Tabula motuum cœleſtium. # 286 Tabula longitudinis dierum. # 299 Tabula longitudinum, latitudinum, partium,& ma- # gnitudinum ſtellarum. # 364 Tabula declinationis Solis. # 374 Tabula aſcenſionum. # 375 Tecti diſpoſitio. # 126. 50. & 127 Tectorum ratio, ſecundum Philandrum. # 49. 59 Tectorium opus. # 237 Tectum # 130. 23. & ibiplura de tectis. Tectum porticus Theatri. # 191. 30 Tegulæ. # 128. 3 Telamones. # 226. 32 ΤελΗον. # 90. 42 Telum quid. # 355. 16 Templa. # 128 Temporibus diuerſis diuerſa opera accommodanda. # 242. 5 Tenue. # 58. 2 Terra in medio mundi. # 283. 26 Tertiarĳ figuratio. # 149 Tertia maior, & tertia minor. # 176. 4 Testudines. # 239. 3 Tetrachordorum diſpoſitiones, partitiones, & diſtin. # ctiones omnium generum. # 174. ad. 181 Theatrum, & eius ſalubris conſtitutio. # 169. ad. # 171 Theatrum Scauri, Curionis, & Pompei. # 170 Theatriuaſa. # 183. 52 Theatri conformatio. # 187. ad 181 Τεματιμοσ. # 22. 45 Theorica eccentricorum, epicyclorum, & deferen- # tium. # 287 Theophrasti, & Plinĳ locus de Abiete. # 74. 20 Thuriferæ arbores. # 255. 4 Thymelici. # 194. 15 Thyromata. # 141. 37 τυρώρΗον. # 225. 43 Tilia. # 75. 6 Tomicæ. # 39. 29 Tophus. # 59. 35. & 44 Torcular. # 223. 59 Trabes compactiles. # 154 Trabis Ionicæ figuratio. # 121 Trabs cum mutulis. # 129 Triclinia. # 220. 42 & 54 Triglyphi contra medios tetrantes columnarum con- # ſtituendi. # 130. 60 Trihemitonium. # 176. 5 Tunicætres in cruſtationibus. # 239. 49 Turres. # 31. & 32. per totum. Tuſcanicarum ædium, rationes, genera, uestigia or- # thographiæ ab # 147. ad. 152

18INDEX

11 VAluæ Scenæ. # 192. 45 Valuatæ fores. # 147. 6 Vapor. # 30. 43 Ter. Varro ſcripſit de Architectura. # 233. 4 Vaſa Theatri. # 183. 52 Vectigalia publica. # 263. 11 Vectis ratio. # 331. 10 Venetiarum deſcriptio. # 204. regio temperata. # 209. 12 Venter. # 264. 30 Ventinocent, lædunt, uitiant. # 38. 52 Ventorum nomina, qualitates, numerus, & plura de # ventis a # 39. ad. 44 Ventorum diagrammata. # 43 Ventorum temperamenta. # 252. 15 & 43 Venuſtatis ratio habenda. # 24. 21 Veritas in rebus duplex. # 1. 30 Verticalis officium. # 305. 39 Vestibulum. # 223. 11 Veſtigia diuerſa murorum. # 35. propugnaculi ſe- # cundum noſtratempora. 37. prostylos, & am- # phiproſtylos. 95. peripteros. 97. dipteros. 99 # hypæthros. 101. ædium cum podio. 109. pro- # ſtylos Doricæ. 137. exaſtylos Doricæ. 139. # Tuſcanicæ ædis, 149. & 150. rotundæ ædis. # 152. 153. Fori 160. baſilicæ 164. Baſili- # Cæ Vitruuianæ 166. Theatri latinorum. 188. # Theatri Græcorum 195. Laconici. 198. Pa- # læſtræ 200. Cauædiorum,tetraſtyli. 211. Tu- # ſcanici. 212. diſpluuati. 213. testudinati. # 214. Corinthĳ, & priuatæ domus. 216. & # Græcorum domus 227. Veſtini. # 254. 1 Villa. # 223. 26. & 224. per totum. Vinaria cella. # 224. 43 Vinum Græcum. # 60. 26. protroſton,mamertinum, # Falernum, Meliton. Cæcubum. # 255. 15 Virtute continere quid. # 4. 28 Viſcoſum. # 58. 47 Vitex. # 76. 6 Vitruuius Cæſari notus,& Auguſto commendatus ab # Octauia ſorore, machinis præpoſitus. 3. 6. ha- # buit conditiones Architecti. 6. & 7. defendi- # tur. 156 Viua calx quæ. # 59. 2 Vlmus. # 75. 16 Vlua. # 50. 17 Vmbra. # 282. 17 Vmbræ meridianæ æquinoctiales uaria in uarĳs locis # 306. 8. Voces ad cantandum aptæ, ex locorum proprieta- # tibus. # 259. 22. & 207. 32 Vocis diſtinctio. # 173. 2 Vuoluptas quid. # 19. 57 Volutæ conditiones. # 115. 38. ſunt ornamenta, # non partes capitulorum. # 123. 5 Vox a natura, ſermo ab institutione. # 48. 45 Vox quid, & de uoce plura. # 171. ad 173 Vrna. # 224. 59 Vſus. # 5. 17 Vſus, & abuſus. # 5. 17 Vtilitas. # 4. 31. eius ratio habenda. 24. 20. fi- # nis est omnium artium. # 24. 46 Vtilitas, uenuſtas, firmitas in operibus requiruntur. # 25. 58. Vlgus umbras putat quæ ad mentem pertinent. # 6. 3

22 Xis̄ta. # 199. & 201. 7. & 226. 24

33 ZOdiacus. # 283. 46 Zophorus. # 118. 31 Zoylus. # 232. 22. & multa ibi de Zoylo. Zyga. # 75. 60. &

Errata. primus numerus paginarum ſecundus linearum eſt.

44
2. 41. # Auguſti. & 43. Augustum.
3. 41. # Appone. Quid ſit Architectuura, & de
# Architectis inſtituendis. # cap. 1.
13. 16. # obruitur. & 43. quod.
16. 43. # fines.
19. 21. # quo.
22. 15. # ingreſſorem. & 20. nauibust, & 56. ue
# ri
24. 32. # ſiclegas. aut publicorum, aut priuatorũ
# ædificiorum explicatio est.
25. 53. # uenustatis.
26. 36. # qualitas.
28. 22. # eorum, quæ dicta ſunt.
29. 39. # haberi, & 41. natura.
31. 16. # ipſæ.
33. 53. # dentes.
36. 20. # plateis.
36. 12. # ſupra.
39. 30. # naturæ.
41. 3. # inoppoſitis partibus.
46. 28. # delectatus.
47. 25. # cum ſuo nomine. & 42. ſcriptorum.
49. 22. # qua. & 25. innixa, & 52. luto.
53. 59. # mutuauit.
58. 8. # nominare.
60. 11. # naturæ.
61. 6. # lapicidinis, & 38. cædendis.
62. 1. # perſpicuos.
68. 29. # aut.
69. 20. # contignationibus.
73. 44. # uermiculum.
79. 20. # deleatur parentheſis, & legatur, ut

1119 # omnibus.
88. 13. # hominis.
98. 58. # peripteros legenda ſunt illa cum litera tex-
# tus. uſque ad. Metelli Iouis.
99. # linea. 34. a pſeudodipteros, uſque ad lineam
# 48. textus eſt.
115. 40. # ſingularum actionum tetrantes.
126. 56. # pauciora.
131. 53. # dictum, & 54. partiendam, & 60.
# hypotrahelio contrahatur columnæ.
133. # in diagrammate capituli Dorici deſunt literæ
# quas lectoris diligentia apponet.
147. 42. # ſecuriclis.
159 12. # mœniana.
172. 10. # impediuntur.
175. 60. # ducas.
178. 5. # intentionem.
183. 51. # de Theatri uaſis.
184. 17. # ponanturq́;.
193. 58. # anguli.
208. 22. # lege. Græciæ.
317. 3. # a. b. c. d. non habent reſponſum in dia-
# grammatæ atrĳ priuatæ domus in ueſtigio, ſed di-
# ligens lector apponet.
219. 52. # pars ſumatur in alis.
221. 30. # baſilicis.
223. 52. # deſignetur.
224. 50. # equis.
226. # diagramma. A. locum ignis ostendit, locus
# est in plano peruſiæ in antiqua æde, & aliud dia-
# gramma idem oſtendit, locus ab urbe ueteri non
# longe diſtans.
240. 11. # bene.
241. 25. vncinatas. 28. # interiores. 38. me-
# galographiam.
243. 32. # cryptis.
244. 12. # exeretæ. # 18. præparetur.
246. 28. # lædi.
248. 35. # imitari.
252. 1. # halitus.
255. 40. # ſchænantos.
256. 57. # halitus.
258. 46. # uitibus.
216. 17. # autem.
267. 55. # militiæve.
268. 5. & 6.
268. 4. # corporis. 6. heroesq́;.
271. 26. # conſtituta.
291. 15. # iugum.
319. 17. # Quoniam ubi citantur literæ diagram-
# matis. C. poſiti ſupra. in pagina. 317. repo-
# nendæ ſunt in eo diagrammatæ literæ. & nu-
# meri qui citantur.
322. # Deſunt literæ in figura, quæ poſita eſt in paginæ
# 324. ubi deſcribitur cylindrium horarium.

FINIS.

66[Handwritten note 6]

2077[Handwritten note 7]

2188[Handwritten note 8]

2299[Handwritten note 9]

231010[Handwritten note 10]

241111[Handwritten note 11]

251212[Handwritten note 12]

261313[Handwritten note 13]

271414[Handwritten note 14]

281515[Handwritten note 15]

291616[Handwritten note 16]

301717[Handwritten note 17]

Pauſaniac Finis

[Empty page]

331

M. VITR V VII DE
ARCHITETTVRA
LIBER PRIMVS.

1110

GRaecorvm mos eſt, ſi quos ſibi authores exponendos, ac interpretandos ſuſce-
perint; præponere aliqua in gratiam ſtudioſorum: quæ facilem ad id, quod pro-
poſitum eſt, aditum faciant. Nos optimum hunc morem ſequentes,id magis ex
animo conſtituemus initio Architecturæ: quæſola omnium artium princeps, ac
domina, ſola iudex, ſola ( ut ita dicam ) Regina eſt artificiorum,et inuentorum
omnium. & quemadmodum ſapientia ſuas babet partes; quarum ſingulæ in præ-
fationibus ab ĳs explicantur; ut ad quam quæque ſcientia referatur, agnoſcere,
& quid quæ præſtare queat, intelligere poſſimus: ita in bac præcipua opificio-
rum gubernatrice faciendum iudicamus. Nam de ui, & natura ipſius artis
dicendum est prius, unde ortum, incrementum, & abſolutionẽ artes ſuſcipiant:
2220 quo inter ſe quæque diſcrimine differant. deinde propius de Architectura ediſſerendum eſt: quid ſit, qua ratio-
ne, quo fine, & officio dignoſcatur. Multæ ſunt eius generis, quod Græci ποiτήτα, qualitatem latinorum
plerique uocant, formæ, acſpecies: ex his una eſt: quæ habitus, uel inhærens affectio nominatur: quam nos ad
eas res transferre ſolemus; quæ cum inſint, ægrè ab ĳs, in quibus inſunt, dimoueri poſſunt. buiuſmodi uir-
tus ipſa eſt, uitium item, & ſcientia omnis, necnon ars quælibet, & affectio firma, & inhærens animi ſiue cor-
poris, ac ut præteream,quæ nobis diuinitus, atq; aſpiratione aliqua adueniunt: de ĳs tantum nunc agimus, quæ
ipſi labore noſtro, ac ſtudio comparamus, & in animos nostros adiuuante natura, uſu, atque arte induci-
mus. Harum quædam mentis, quædam uoluntatis affectiones, uel habitus uocantur. Mens tribus afficitur
modis: aut enim ad falſum ducitur errore principiorum decepta: aut bæret; aut ad uerum directa, illud tan-
tum amplectitur. ſi fallitur, cæca, & ignorans, & peruerſa: ſi bæret, incerta hæſitans & inconſtans, ſi ue-
3330 rum tenet, ſciens, & ſapiens habetur. Cæterum, quia duplex in rebus eſt ueritas: aut enim neceſſario, aut
utcunque ineſt. Si mens uerum illud neceſſarium fouet; aut primis notionibus inbæret, aut cauſarum conſe-
quutioni, aut utriſque pariter. Sunt enim notiones quædam rerum in animis hominum inſignitæ: quarum uo-
cabula qui certo tenet, rem quoque fateri neceſſario cogitur. quis enim non planè ſentiet totum ſua parte ma-
ius, ubi quid totum, quid ſit pars nouerit. Quæ tertio ſunt æqualia, quis neget ea inter ſe quoq; æqualia eſſe,
ubi quid ſit æquale intelliget? ex ĳs altera illx mentis affectio habet ortum: quæ cauſis, & ſe conſequentibus
rebus obfirmatur: unde firma, & conſtans rationis concluſio est profecta. Prior autem illa mentis nomine
inſignitur. posterior hæc ſcientia nominatur. Verum ſiſolo, unicoq́; mentis obtutu; tum notiones illas, tum
rerum conſequutiones in unaquaque ſcientia percipiet: nulli dubium,quin ſapiens uocari debeat. Hæcigitur
ea ueri ratio præſtat, quæ neceſſarium conſequitur. quod ſimens in his uerſatur, quæſecus fieri poſſunt. aut in
4440 ĳs dirigendis laborabit, in quibus actio, & uit& moderatio poſita eſt, ut ſibi, familiæ, ac patriæ conſulere ac
prodeſſe queat. aut in his, quæ ad humanos pertinent uſus, inuigilabit. Sic ædificia, mercaturam, uenatio-
nem, militiam: agrorum cultum, medicinam, ſic demum inſtituet quæcunque hominum commodis, utilitatiq;
conducant. prudentia igitur aget( ex eius enim ratione iuſti, fortes, temperantes, munifici,amici, ueraces, boni
denique ac uirtute præditi,& præterea ſumma illa heroica uirtute illustres efficimur) arte uero conficiet. unde
quid ſit ars apertè iam uidemus. Mentis enim habitus,& inhærens affectio eſt quædam: qua opera omnia ra-
tione,& directione perficiuntur: ut homines bene ſe habeant in his rebus quæ ſpectant ad uitæ utilitatem.
Cauendum igitur eſt nè peruerſa huiuſmodi aliqua affectio in noſtris inſideat animis: quod enim diu perma-
net, ægrè dimouetur. cauendum etiam eſt, nè temere ( id quod ſæpè fit ) alicuius artis uocabulo, ſeu titulo
quoslibet ornemus: non enim ſemper eſt integrum, nel mediocris peritiæ, aut Fabrum, aut Architectum
5550 uocare aliquem: ſtudio nanque, & labore, & cognitione multa opus eſt, antequam in menteimpreſſa, & in-
ſignita ſit affectio illa, quæ tanquam regula futura ſit operum noſtrorum. Sed hactenus de ui, & ratione
Artis: nunc de ortu, & incremento artium dicendum eſt. Experimento oritur Ars. Experimentum
est ſimilium rerum animaduerſio conferens ad Artis principia inuenienda. quemadmodum ueſtigium ad inue-
niendum leporem. Non enim leporis pars eſt ueſtigium: Sed occaſio inueniendi leporis: ita frequens ex ſen-
ſu orta memoria: & rerum ſimilium comparatio efficit, ut id, quod ſeparatim ſæpius factum est,in uniuerſum
colligatur, & communi comprebenſione mens ipſaproloquium quoddam effciat, quod eſt Artis principium.
Ex multis ergo huiuſmodi præceptionibus in rem unam conſentientibus,& quaſi conſpirantibus quæque
Ars ortum habuit. Quod ſiquis experientiam arti conferat; effcax certè aliquanto magis in opere perfi-
ciundo experientia eſt: manus enim experti ob conſuetudinem, & exercitium promptior eſt. ſed Ars excel-
6660 lit, multo magis, & Præstat: quippè quæ ad ſcientiam proximè accedit. docet enim & quæſitis refpondet;

342LIBER& rerum rationes reddere potens est: unde ars proxime adſapientiam accedit. inditium autem ſciendi efficax
est, alios docere poſſè, perfectio enim in eo poſita eſt, ut alium nobis ſimilem efficere poſſimus: quod nec facit
nec præstat experientia, & licet expertus alteri quomodo facit, oſtendat, non tamen reddere de eo quod fa-
cit, rationem poteſt, cum extra ſenſum nihil adhibeat, quod ex Platonis ſententia ſeruile opus eſt, niſi forte ex-
perientiam uoces: cum quis Arte iam parta quicquam ex arte facit. ſed hæc aliò ſpectat. Artis autem eſt
alterum ſibi ſimilem constituere; & artifex etiam dici uel oſcitans poteſt, & ſtertens. intus enim habet id,
quod eſt. ſed expertus ſolo ſenſu nititur. Cæterum artes quidem omnes initio paruæ ſunt, ſed tempore coa-
leſcunt: nec propterea minus rerum inuentoribus debere nos decet: ipſi enim ( quod difficillimum eſt ) princi-
pium inuenere. quod qui recte habet, dimidium totius habet, uis enim maxima in his ineſt: quod uel medio-
1110 criter in Mathematicis eruditus planè ſentit. Nemo bercle eſt; qui non uideat quàm certa, quàm commu-
nia, quàm obuia ſint ea; quæαξiώματα græci, prolquia latini uocant. omnia tamen recondita, & abstruſa;
quæ in ĳs diſciplinis habentur, ab ĳs profecta, & deducta ſunt æque, ac ab uno principe gens omnis, & po-
pulus uniuerſus regitur. paruum, ac nihil ferè uidetur proloquium illud: plura, quæ uni reſpondent, ſibi inui-
cem reſpondere: paruum tamen illud à Phyſicis ad motiones, ad corpora, ad tempora, ad ſpatia locorum.
A muſicis uerò ad fides, ad neruos, & uoces,ab ĳs, qui proſpectionum uim contemplantuï, ad radios, ad lu-
mina: ac demum ab alĳs ad res alias accommodatur, unde omnis doctriuæ uis, & ratio manare ſolet. maxi-
mè igitur inuentoribus gratiæ habendæ: maximæ & his, qui nullo parcunt labori: ut communia illa, perfpe-
ctaq́; notitiæ primordia propoſitis Artibus, & ſcientĳs adiudicant. Sed nos ad reliqua. I am in artibus diui-
dendis non ſequar exactam illam & exquiſitam partiendi rationem, dialecticorum methodis institutam, ni-
2220 mis enim ſtud io ſorum uota retardarem, & parum prodeſſem, præterea nemo eſt qui neſciat ingenuas & li-
beras eſſe artes ſeptem, quarum tres ad ſermonem, quatuor ad quantitatem pertinent. atque ibi Gramma-
ticem eſſe orationis auctricem, & ſcripturæ moderatricem. logicem quoque eoſpectare, ut ſermonem ad do-
cendum inſtituat, ut Rhetorices ad perſuadendum, & ſi uis addere poeticem ad delectandum. hic uero tam
continentem, quàm ſecretam, & diſparatam quantitatem haberi, unde menſuras,motus,numeros ſimplices,
atque ad ſonos comparatos diſcutimus. prætermittam quoque uiles illas, & ſellularias, quænec artis nomi-
ne dignandæ ſunt. Nec ad rem noſtram facere exiſtimabo artes illas, quæ diuino inſtinctu, & afflatu in ani-
mis nostris immittuntur, quoniam non eò tendimus, ut omnia complectamur, quæſub nomine artis communi
quadam ratione contineri ſolent. Ad nos ergo illæ artes neceſſariæ pertinent, quæ cum dignitate hominum
commoditate, & uſui comparantur. cuiuſmodieſt Nauigatio, Militia, Aedificatio, Agricultura, Venatio,
3330 Pictura, Scalptura, Lanificium, ac denique Medicina, & ſi quæ ſunt aliæ,de quibus duplex conſideratio ha-
betur, una est, quatenus ratiocinantur, & regulas operandi certas ſtatuunt, & terminatas, altera quate-
nus alacritate quadam & manuum promptitudine ad opus aggrediuntur, ut in re ſubiecta formas animo an-
te perceptas, in humanos uſus edant. Hinc eſt quod ex artibus nonnullæ ſunt quæ propius ad ſcientiæ no-
tionem accedunt, quædam minus. Artium, quæ dignitate, & uſu præcellunt, eo nomine illuſtres, ac prin-
cipes haberiſolent: quod diſciplinis maximè innitantur, ac præſertim Arithmeticæ, & Geometriæ. reliquæ
minus idoneæ, aptæq́; ad nobilitatem. quo fit, ut Architectura omnium princeps haberi debeat. de qua prius,
quàm aliquid diſſeramus, interponenda eſt M. Vitru. epiſtola: qua optimo Principi Auguſto ſuum dedicat
opus primum ut de ſe bene merenti gratias referat. Deinde ut munificentiſſimum Principem iuuet in ĳs rebus,
quæ ad ornatum, et ſplẽdorem urbis pertinere uidebantur. ſimul. n. & animi gratitudinem, & iudicinm oſten-
4440 dit: dat enim quod ſibi danti carisſimum erat: & illi accipienti gratiſſimm. Octauium Cæſar in Filium adop-
tauit. ſucceſit & uirtuti, & Imperio. primumq́; illi Aguſti nomen inditum: quod nomen licet ob auctum
Imperium ſibi comparauerit: non minus tamen ob studiorum, & rei literariæ curam, & ingenuarum arti-
um amplitudinem illi conuenire potuit. Reliqua, quæ ad Aguſtum pertinent in ipſa epiſtola ſunt expedita: in
qua illud etiam obſeruandum, quod procul ab adulatione Vitr. meritas Auguſto laudes, & eas, quæ illi ma-
ximè placerè poterant: prudenter quidem tribuit, & apte concedit. Hunc igitur in modum aggredtiur.

Cum diuina mens tua, & numen Imperator Cæſar Imperio potiretur orbis terrarum, inuictaq́ue
uirtute cunctis hoſtibus ſtratis, triumpho,uictoriaq́ue tua ciues gloriarentur, & gentes omnes ſub-
actæ tuum ſpectarent nutum: Populusq́; Romanus, & Senatus liberatus timore ampliſsimis tuis co-
gitationibus, conſilijsq́ue gubernaretur,non audebam tantis occupationibus de Architectura ſcri-
5550 pta, & magis cogitationibus explicata edere: metuens ne non apto tempore interpellans, ſubirem
tui animi offenſionem.

Augusti tempore pax uniuerſum orbem habuit: Ianifores clauſæ: Imperium unius nuturegebatur: & nil
erat, quod Romanis ciuibus timendum eſbet; et. Tranquillaforſan, & pacata tunc erant omnia: quoniam pa-
cis author, libertatis uindex, ſalutis opifex, eo tempore natus eft Dominus noſter Iesvs Chriſtus. { Non
audebam tantis occupationibus. } dum enim in actione uerſamur,non uacat, ut studĳs operam demus. præſer
tim in tanta rerum administratione, qua uniuerſus orbis niti debebat. obſeruanda igitur occaſio eſt & tempus
aptum, cum quid agere instituimus.

Cum uero attenderem te non ſolum de uita communi omnium curam, publicæq́; rei conſtitutio-
nem habere; Sed etiam de opportunitate publicorum ædificiorum, ut ciuitas per ſe non ſolum pro-
6660 uincijs eſſet aucta: uerum etiam ut Maieſtas Imperij publicorum ædificiorum egregias haberet

353PRIMVS. ritates: non putaui prætermittendum, quin primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem.

Pacatis rebus tranquillè urbs agebat: Sed uirtus irrequieta Principis domi contineri non poterat ocioſa,
quin ad pacis ſtudia conuerſa, urbem magnificentia ædificiorum ornaret, lætareturq́; quod marmoream,
ex lateritia stratam relinqueret. ut merito Principis uoluntati quiſque contenderet, quamprimum egregiè ſa
tisfacere. unde Vitr. incæptum iampridem opus, ac patri Auguſti promiſſum, filio tandem præſtet.

Ideo quod parenti tuo de eo fueram notus, ut eius uirtutis ſtudioſus. Cum autem concilium cœ-
leſtium in ſedibus immortalitatis eum dedicauiſſet, & Imperium parentis in tuam poteſtatem tranſtu-
liſſet, illud idem ſtudium meum in eius memoriam permanens, in te contulit fauorem.

Siutrei, ita & amicitiæ paternæ hæredes filĳ eſſe debent, æquum putat Vitruuius, ut Auguſtus non ingra
1110 tum habeat eius erga ſe ſtudium: quod multo ante in patrem contulerat: non ſolum propenſam animi uolunta
tem ſe habuiſſe erga Cæſarem: Sed & beneficĳs deuinctum, & ab Auguſto dignitatibus ornatum ſe dicit; quo
fit, ut honeſtior, & iuſta magis cauſa extiterit dedicationis. inquit igitur.

Itaque cum M. Aurelio, & Publio Minidio, & Gn. Cornelio ad apparationem baliſtarum, & ſcor
pionum, reliquorumq́; tormentorum refectionem fui præſto, & cum eis commoda accepi: quæ cum
primo mihi tribuiſti: recognitionem per ſororis commendationem ſeruaſti.

Militaſſe Vitruuium uel exercitum ſequutum fuiſſe, ex eo quoque loco dignoſcitur, ubiin octauo libro lo-
quitur de proprietatibus nonnullorum locorum & fontium Cap. I I I I. cum dicit. #C. Iulius Maſsiniſſae fi-
lius, cuius erant totius oppidi agrorum poſſeſsiones cum patre Cæſare militauit. #Is hoſpitio meo eſt
uſus, ita quotidianum conuictu, & reliqua. Præfuit apparatui bellico, refectioniq́; tormentorum: quod qui-
2220 dem quanti faciendum erat, ex. X. libro. facile dignoſcitur: eoq́; loci differo explicare, quid baliſtæ, quid
ſint ſcorpiones: ne ordo ſcientiæ præuertatur. In aliquibus codicibus legitur, P. Numidico, uel Numidio,
in aliquibus. L. Muſſidio, memini me in quodam numiſmate de L. Muſſidio legiſſe ipſum monetæ cudendæ præ
fuiſſe. Quis ſit hic modo ſcire parum refert.

Cum ergo co beneſicio eſſem obligatus, ut ad exitum uitæ non haberem inopiæ timorem: hæc tibi
ſcribere cæpi; quod animaduerti multa te ædificauiſſe, & nunc ædificare. reliquoq́; tempore, & pu-
blicorum, & priuatorum ædificiorum pro amplitudine rerum geſtarum; ut poſteris memoriæ trade-
rentur, curam habiturum, conſcripſi præſcriptiones terminatas, & eas attendens, & antefacta, & fu
tura qualia ſint opera, per te nota poſſes habere: nanque his uoluminibus aperui omnes diſciplinæ
rationes.

3330

Octauia Auguſti ſoror Vitruuium commendauerat Auguſto fratri: ea commendatione Auguſtus recogno-
uit Vitruuĳ studium erga patrem ſuum, commoda, & honores illi propterea contulit: & beneficĳs eum de-
uinxit: unde cum non timeret ſenĳ paupertatem, tantam nactus occaſionem ſcripſit de Architectura, præce-
ptaq́; diſperſa & fuſa tanquam membra in corpus unum redegit: & principi ædificationi dedito dedicauit:
unde, ut dixi, & gratitudinem, & iudicium mirum oſtendit.

Conſcripſi præcriptiones terminatas, ut eas attendens, & antefacta, & futura qualia ſint opera, per
te nota poſſes habere.

Vtinam temporib. noſtris id obſeruarent ædificantes: & multo ante animo prouiderent qualia futura,
& quos effectus habitura eſſent opera. Siquidem inditium hoc eſſet præhabitæartis: nec res ullas temerè ag
grederentur. Qui uero negant præuideri poſſe animo. quicquid inde opere futurum eſt, neſciunt proſecto quid
4440 ars, quid uſus, quid diligentia præſtare poſſit. Sed nos adreliqua πpoλoyóμεva. quæ quoniam Vitruuianis
uerbis continentur; ea Dei Opt. Max. implorato auxilio aggrediemur.

Architectura eſt ſcientia plurib. diſciplinis, & uarijs eruditionib. ornata: cuius iuditio probantur
omnia, quæab cæteris artib. perficiuntur opera. Architecturæ nomen a principatu deductum eſt, quem
tenet inter artes omnes illa notitia: cui nomen huiuſmodi impoſitum eſt. Plato enim Architectum præeſſe in-
quit his, qui artib. utuntur: unde nec faber eſt, nec cerdo, nec ædificator, nec ſepar atim artifex ullus: ſed
caput, præſes, iudex, dirctor artificiorum, artificumq́; omnium. Siquidem non ante Architecti nomen ſibi
uendicare potuit, quam multa, & uaria eruditione, & doctrina imbutus fuerit: multarum artium ſecreta
dignouerit: ſubtiles diuerſarum notitiarum rationes perpenderit. Cum igitur præſit: nil aliud agit, quam do
cere, demoſtrare, diſtribuere, deſcribere, præcipere, & iudicare, quibus muneribus elucet maximè Ar-
chitecturæ dignitas, ſapientiæ proxima inter artes, tanquàm heros præcipua quædam, & inſignis. Sola
5550 enim artefactorum rationes inquirit: ſola abſtruſas, & abſconditas res inueſtigat: ſola certiorum ſcientia
rum particeps eſt Arithmeticæ ſcilicet, & Geometriæ ſine quibus uilis eſt ars omnis, & abſque dignita-
te. inquit igitur. Architectura eſt ſcientia. # Et ſcientiæ nomine notitiam, & præceptorum multorum
quandam quaſi comprchenſionem mtelligit ad certum finem tendentium. Scientia ergo generis locum tenet
in hac diffinitione: quare adhuc communis eſt ratio Architecturæ: cum igitur diffinitio id præſtare debeat; ut
uim, & naturam rei, de qua agitur, explicet: adduntur præter genus diſcrimina quædam: quæ planius rem
declarant, & certius eam præfiniunt, ſecernuntq́; ab alĳs rebus. ea Junt huiuſmodi. # Plurib. diſciplinis,
& uarijs eruditionib. ornata. # Nam his conditionib. ſeiungitur Architectura ab ĳs notitĳs: quæſepara
tim aſenſibus profectæ, experientia quadam comparantur; & uſu, manuumq́; tractatione ex uiſu perficiun-
tur: Sed & adhuc fuſior, quam par eſt, Architecturæ diffinitio: nam & Oratoris, & Medici, & aliæ mul-
6660

364LIEER tæ multorum artes ornatæ ſunt pluribus diſciplinis, & uarĳs eruditionib. Quemadmodum conſtat apud Tub-
lium; & Galenum, & alios authores. Quare adduntur, & illa uerba. # Cuius iudicio probantur om-
nia, quæ cæteris artibus perficiuntur opera. # Preſſius enim & propius rem oftendunt: nam iudicare ar
tificum operaſoli conuenit Architcturæ. Artibus enim plurimis, atque laudatiſſimis, & præſtantiſſimis orna
tur Orator, Medicus item uarĳs eruditionibus, & diſciplinis præſtat. # Sed uterque alio fine, atque alio. Ille
enim ad perſuaſionem, opinionemq́; inducendam affectibus, & argumentis ſe acconmmodat. hic ad ſanitatem
uel inducendam, uel conſeruandam. Architctus autem ad iudicium, approbationemq́; artificiorum noti-
tiam rerum refert. Quoniam uerò niſinotas res, & confectas iudicare poſſumus: ideò iudicium Architectu
ræ in his rebus eſt; quæ a cæteris artibus proficiſcuntur. unde ſumma ueri Architecti diffinitio binc habetur.
1110 Architectus est, qui certa, ac admiranda quadam ratione ac uia, tum mente, animoq́; statuere, tum opere,
perficere nouerit eas res, quæ ad bumanæ uitæ uſum pertinere poterunt, onera ingentia mouendo, corpora
multiplicia partiendo, opera diuerſaſtruendo. # Architectura igitur eſt ſcientia pluribus diſciplinis,& ua
rijs eruditionibus ornata. # Doctrina, & diſciplina re ipſa idem ſunt, terminis differunt. doctrina eſt, quam
magiſter docet: Diſciplina, quam diſcipulus addiſcit: nihil autem addiſcitur, niſi quod docetur. Oratio do-
centis, auditus addiſcentis, doctrina a docentis animo in orationem: diſciplina ab addiſcentis aure in animum
deſinit: aſcenſus, & deſcenſus idem ſunt re ipſa: ratione, habituq́; differunt. # Sed utile, pulchrumq́; eſt ratio
ne ſtatuere, & uſu oſtendere, in eo doctrina, in hoc eruditio eſt. Cuiusiudicio probantur. Iudicare de re
bus excellentiſſimum eſt, non alĳs datum, quam ſapientibus, & prudentibus, iudicium enim eſt de rebus notis:
& ipſo probantur res ideſt fertur ſententia, oſtenditurq́; qua ratione aguntur, uel perficiuntur. approbat ue-
2220 rò Architectura omnia, quæ ab cæteris artibus perficiuntur opera. Opus eſt res illa, quæconfecta uidetur,
ubi qui conficit a conficiendo ceſſauerit: operatio eſtmotus conſicientis, dum conficit. actio eſt ciuile nego-
tium, & officium; quo præſtito nullum opus inde reſtat: opera igitur probantur Architecturæ iudicio: opera
inquam artium, quarum rationes ad ipſam principem referuntur. atque buiuſmodi eſt Architecturæ diffinitio,
in qua uis eſt rerum omnium, & uirtus eorum, quæ in hac tractatione continentur. quod ut clarius expedia-
tur, nam mirum eſt, & ſecrctum quod dicturus ſum. dico in omni ſcientia diffinitionem rei, qua de agitur: ad
quam ſcilicet, quicquid in ea ſcientia tractatur, referri ſolet. uirtute continere quicquid ad dubiorum ſolutio-
nem, rerum inuentionem, & ſecretorum illius explicationem ſpectat. Virtute continere intelligo poße effice
re, & quaſi producere, quemadmodum ſemen nirtute continet ftores,folia, & fructus. Cum igitur res re-
ctè eſt diffinita: tunc ea diffinitione obſcuræ quæſtiones explicantur: ordo rerum expeditur, inuentio, & pro-
3330 batio proficiſcitur; huius ratio eſt, quoniàm rei diffinitio principium eſt; quod tanquàm artis præceptum, ue-
rum, utile, & accommodatum eſſe debet, ( ut inquit Galenus, ) uerum, quia nil niſi uerum comprehenditur:
utile, quia ad finem tendit. Vtilitas enim aliud eſt nihil, niſi rerum comparatio adfinem: qui rationem bo-
ni habet; uerè itaque ars nulla, quæutilis non eſt, ars merito uocaridebet: Accommodatum, & applicabile,
( ſic dicunt, ) quia niſi referatur ad id, cuius eſt principium, nihil inde ſequitur. conſentanea igitur præce-
pta, & principia eſſe debent: multa enim uera ſunt, quæ conſentanea non ſunt. Oportet igitur ut uera ſint,
& utilia, et conſentanea: a ueritate babent quod ſub notitiam cadunt, ab utilitate, quod uerè conſtituunt,a
conformitate, quod probant, concludunt, & lumen rebus afferunt: qualia ea ſunt, de quibus dixi: quorum
nocabula cum primum intelliguntur, cogitur mensipſis conſentire. quæ poſtea rebus alĳs accommodantur:
nam illud, & alia eius generis: ſiab æqualibus æqualia auferantur, reliqua quæſunt, æqualiaſunt, non mo
4440 do uerum eſt; ſed uirtutis maximæ: a Phyſicis enim ad motiones, tempora, & interualla: a Geometris, ad
menſuras, & magnitudines: ab Arihmeticis ad numeros, a Muſicis ad ſonos, & interualla, a Medicis ad
uirtutes rerum, & qualitates transfertur, cum ergo rei ſubiectæ diffinitio, & explicatio naturæ principium
efficiatur, & præceptum, nulli dubium, quin principĳ, & præcepti conditionibus & notis affecta, lumen re
bus in ea arte, autſcientia, de qua tractatur, afferat, & inducat. Quod ex prædicta Architecturædiffini-
tione facilè uidetur ex his, quæſequuntur.

Ea naſcitur ex fabrica, & ratiocinatione. Fabrica eſt continuata, ac trita uſus meditatio: quæ ma
nibus perficitur, è materia cuiuſcunque generis opus eſt ad propoſitum deformationis. Ratiocina-
tio autem eſt quæ res fabricatas ſolertia, ac ratione proportionis demoſtare, atque explicare poteſb.

Ex fabrica, & ratiocinatione naſci Architecturam, potect eliciex eius diffinitione: quod ut clarius in-
5550 telligatur, diffiniendum eſt, quid ſit fabrica, & quid ſit ratiocinatio; & hæ quoque diffinitiones uirtute con-
tinentur in Architecturæ diffinitione.

Fabrica eſt continuata, & trita uſus meditatio.

Diuinum ſane optatum; ac uotum eorum est, qui mentem ad ſpeculandas res conuertentes, cauſas ipſarum
inquirunt: & tanquam ab alto, & a longè ueritatem difpicientes, adſtudia, & labores accenduntur: Sed
qui contrario modo affecti maximis in cælum laudibus doctos, & præſtantes uiros extollunt: & admiratione
quadam ſuſpiciunt, ſcientias,& doctrinas: cæterum à laboribus abborrentes, cætera potiũs cucta faciũt
ꝗ̃ ſtudere: & ſunt qui cum uideant neceſſario ornari opotere ſcientiarum, & eruditionum plurimarum diuer-
ſitate, modo perfectè aliquam ſcientiam conſequi uelint, illas negligunt: & eas ſequentes dammant. hi om-
nino relinquendiſunt. Pulchrum eſt iudicare poſſe, atque diſcernere mortalium opera, iudicium enim eſt uirtu-
tis cuiuſdam præcellentisactio, ſed pauciſe laboribus dant, pauci ſtudium ſequuntur, pauciſe exercere, & è
6660

375PRIMVS. pellibus otĳ, ut ita dicam, ſe eximere tentant. ideo fit, ut nec iudicare, nec finem Architecturæ indipiſci
queant. exercitio igitur, & ratiocinatione opus eſt, illo tanquàm patre, hac tanquàm matre Architecturæ.

Fabrica eſt continuata, & trita uſus meditatio.

Quicquid arte conficitur, ex notitia finis comparatur. Finis eſt in quem actio refertur, & cuius gratia fit,
quicquid fit, in qua re animaduertit mens noſtra quid primum, & quid medium ſit: inuenitq́ principium præ
cellentis cuiuſdam eſſe naturæ: & in agendo finem priorem eſſe, quàm eum, qui agit: nam finis eſt, qui ad agen
dum excitat: quiuerò agit, prior eſt forma: inducit enim ille formam: nam forma acta res eſt. quare & ipſa
materiam præcedit, non enm materia mouetur, niſi forma prius inſit in mente Artificis, medium uerò eſt res ſub
iecta, in quam ſuam finis mittit ad principium ſimilitudinem: quam & ad finem principium remittit. hinc eſt
1110 quòd nibil fini conuenit magis, quàm principium. Præterea qui medio eſt impedimentum, aufert principium
a fine: & medium ratione principĳ laborat, ratione finis quieſcit. Cum ergo quis fabricare intendit, finem
agnoſcat, oportet: ſed ut finis cognoſcatur ſtudio, & cogitatione eſt opus; & quemadmodum qui telum mit-
tit, id ad ſcopum non dirigeret, niſi oculos ad id intenderet: ita artifex, ſi alio conuertatur, finem non conſe-
quitur. uſus ergo eſt res ad debitum finem referre, quemadmodum abuſus eſt; a debito fine detorqueri: Sed
ut uſus ille habeatur, quo res ad finem diriguntur, neceſſarius eſt uſus alius, id eſt frequens, ac continua alicu
ius uirtutis animæ operatio, hinc eſt, quod Vitruuius dicit.

Fabrica eſt continuata, & trita uſus meditatio.

Quemadmodum uia frequentia hominum teritur pedibus, ita continua finis meditatione mens conterenda
eſt: ut uſus eius eluceſcat. hinc artis utilitas innoteſcit: quæ una inter alias præcipua eſt conditio. Sed qua ra
2220 tione tamſolicitè meditandum eſt? et ſine intermißione animaduertendum? niſi ut extra in re aliqua ſubiecta,
tanquàm materia quadam, quicquid animo, & frequentimeditatione prius inerat, deformetur. hinc Vitru-
uius. # Quæ manibus perficitur è materia cuiu ſcunque generis opus eſt, ad propoſitum deformatio-
nis. # Virtutum actiones, & officia nullam extrinſecus rem ſubiectam perficiunt, ideò actiones illæ immanen
tes a Philoſophis dicuntur. Sed Artifices aliunde quærunt, quod perficiant, extra enimeſt, quodarte labo-
ratur, lignum, marmor, æs, & huiuſmodi, ſed non prius efficitur quippiam, qum meditatio finis frequens,
& trita præceſſerit. quicunque ergo pluribus in rebusĳsq; humanis uſibus neceſſarĳs meditatione prius, dein-
de manibus ſe exercuerit, is merito Architectus ideſt iudex artefactorum efficietur.

Ratiocinatio autem eſt, quæ rcs fabricatas ſolertia, ac ratione proportionis demoſtrare, atque ex
plicare poteſt.

3330

Ratiocinari hominis proprium eſt, uis autem quæratiocinatur, illa eſt, quæ conſiderat quidfieri, & quantũ
præſtari poteſt cum omni operis rõne. hinc ὅcinando erramus, cum mens noſtra conſentire nõ facit rerum earum
proprietates, quæ agere cum his; quærecipere, ac pati aptænatæ ſunt. ratiocinatur ergo homo ideſt fini prin
cipium uirtute medĳ applicat: idq́, ut dictum eſt, hominis propriumeſt, quanquàm ex antiquis nonnulli cæte
ris quoque animalibus rationis quandam ſimilitudinem particulamq́; conceſſerint: eaq́; docuiſſe homines mul
tas artes prædicauerint: ab aranea texturam, a formica rem priuatam, ab apibus publicam, ab alĳs mili-
tiam, uel peritiam inſtruendarum acierum deſumptam dicentes: ſed nos ea naturæ impetus, momentaq́; non
artis ratiocinia fatemur: quod ſi ars eorum naturalis, & inſita uirtus uocari deberet, cur non artem quoque
lapidum, plantarumq́; uim nominare poſſemus? cælorumq́; artem diceremus: qua continua, & celeri, &
ordinata motione feruntur? elementorum quoque uices, & temporum mutationes, & caducarum rerum gu-
4440 bernatricem artem appellaremus: Sed tranſlationes iſtas a rerum ſimilitudine deſumptas in tractandis artibus
relinquamus. # Ratiocinatio igitur Arcbitecturæ parens ſolertiam requirit. Solertia eſt prompta,& expedi
ta inuentio medĳ: medium eſt,quod cum extremis conueniens, ea quaſi componit adrem unam conficiendam.
R atiocinatio igitur eſt ratio rerum fabricatarum proportione,& ſolertia non ſolum ratione demonſtrans,ſed
or atione explicans,quod factum eſt. Proportio quid ſit dicemus ſuo loco. Proportione uti præcipue debe-
mus; ſed cum neceßitas cogit demere, uel addere aliquid, tunc ſolertia opus eſt, quæ defectui proportionis,
tanquàm medella adhibenda eſt: quod manifeſtius erit alio in loco.

Itaque Architecti, qui ſine literis contenderunt, ut manibus eſſent exercitati, non potuerunt effi-
cere, ut haberent pro laboribus authoritatem. qui autem ratiocinationibus, & literis ſolis confiſi
fuerunt, umbram, non rem perſequuti uidentur. At qui utrumq; perdidicerunt, uti omnibus armis
5550 ornati, citius cum authoritate quod fuit propoſitum, ſunt aſſequuti.

Allata Architecturæ diffinitione, explicatoq́; eius ortu, non uidetur ab re eſſe Architecti deformationem
afferre, quemadmodum igitur abſque parentibus gigni nemo poteſt, ita abſque ratiocinatione, & uſu Archi-
tectus fierinequit. quod ſi quis perſuaſum haberet ſola fabrica, uelſola ratiocinatione Architectum eſſe,fal-
leretur certè: nam ſi rerum notitiam, & ſcientiam tantum haberet, uendicarcq; ſibi uellet Architectino-
men, obnoxius certè eſſet, expertorum interpellationibus, & conuitĳs, qui illum inertem, nibil agere ualen
tem dicerent, contra uerò ſi quis leui de cauſa, quia manibus, & exercitio quodam tenui, ſine ratione fabri-
caret, tanto nomine ſe dignum putaret, ſtatim ſibi a literatis os occluderetur cum rationes, & explicationes
rerum ab illo expoſcerent. hinceſt, quod armatum, tectum, & ornatum omnibus armis eſſe oportet eum, qui
eſſe, & dici Architectus uelit. tectum ad defenſionem, armatum, ad offenſionem, ornatum ad gloriam, ex-
6660 perientiam artificio fouentem. cur igitur experti authoritatem nonſunt conſequuti? quoniam

386LIBER naſcitur, a ratiocinatione. cur literati? quoniam Architectura naſcitur, a fabrica. Sed quæri poteſt, cur
cum ars mentis habitus ſit, dictum eſt a Vitr. eos qui ratiocmatiomibus, & literis ſolis confiſi fuerunt, um-
bram, non rem perſequuti uidentur? Reſpondetur, maiori hominum parti, res, quæ mentem pertinent, ui-
deriumbras, & inanes quaſdam nebulas, rudesq́; homines ſenſibus tantum niti. Quare Vitr. non affirmat li
teratos umbras ſequutos eſſe, ſed uideri dicit. Nam imperitorum iudicium de rebus apparentibus & ſenſi-
bus ſubiectis fieri ſolet. Hinc errare mihi uidentur plerique, qui cum de pictura, & ſculptura ſent entiam fe-
runt: quæ ſit earum nobilior, & præſtantior, quàmprimum ad materiam, tempus, incommoda, difficulta-
tes, effectusq́; earum artium ſe conferunt, quæ ad corpus artis ( ut ita dicam ) non ſpectant: ars enim men-
tis eſt habitus. unde egregius Bonarottus, non minus dum dormit, quam dum uigilat, non minus oſcitando,
1110 quàm agendo pictor eſt, & ſculptor, quare ita conſiderandum eſt; quis excellentior habitus eſt in mente Bo=
narotti picturæ, an ſculpturæ: & prætermittenda ſunt marmora, colores, proiecturæ, proſpectus, difficul-
tates, & copiærerum: forte enim hoc modo conſider antibus aliquid eſſet: quod rectè dicerent, uiderentq́ue
utranque graphidis eſſe peritiam. Sed aliàs diſcutienda eſt hæc quæſtio. illud mterim egregie dictum puto a quo
dam ſapiente, ſi artem, uſumq́; diſſocies, utilior eſt uſus expers artis, quam ars, quæſui uſum non habet. Ars
infæcunda eſt ſine uſu, & uſus temerarius ſine arte. Inquit igitur Vitr. artem non debere eſſe ocioſam, ſed cum
ea manus eſſe tractandas: idq́ alĳs uerbis probare contendit.

Cvm omnibus in rebus, tum maximè etiam in Architectura, hæc duo inſunt, quod ſignificatur,
& quod ſignificat. ſignificatur propoſita res, de qua dicitur, hanc autem ſignificat demoſtratio ratio-
nibus doctrinarum explicata: Quare uidetur utraque parte exercitatum eſle debere: qui ſe Archite-
2220 ctum profitetur.

Ex artibus & ſcientĳs nonnullæſunt, quarum finis ultra rerum ipſis ſubiectarum ſpeculationem non tranſ-
greditur: quemadmodum eſt ſcientia de natura rerum & diſciplina quæque, id eſt Malhematica: aliæ ad actio-
nem ueniunt: cæterum poſt actionem, nihil eſt, quod uideas, cuiuſmodi eſt canendi, & ſaltandi ars. Sunt de-
mum quædam, quæ opus poſt actionem oſtendunt: qualis eſt ars fabrilis, ars ædificandi, & eiuſmpodi aliæ artes.
eſt præterea & ars quædam: quæ ad capiendum, & acquirendum aliquid dirigitur, ut uenatio, aucupium, piſ
catio, multæ quoque non ad ſperculationem, non ad actionem, non ad opus, non ad captionem diriguntur: Sed
ad corrigendos errores, emendandosq́; aliarum defectlus: cum omnibus & ſupra omnes has eſt Architectura,
ipſa tanquàm domina, & iudex: ideò fit, ut in ea præcipueres actæ, & confectæ, & earum rationes conſideren
tur. quæduo igitur ſunt, quæ in omnibus contemplanda ſunt, ea maxime in Architectura uidentur, res ſcili-
3330 cet; quæſignificatur, & quæ ſignificat. effectus igitur omnes, & opera tum naturæ,tum artis, concluſio
nes item omnes omnium ſcientiarum ſignificant, ſed rationes, probationes cauſæq́; ſignificant, & ratio eſt:
quoniam ſignum ad rem ſignificatam refertur, effectus ad cauſam, concluſio ad rationem, & probationem,
est enim ſignificare ſignis oſtendere, & quaſi ſignare, & ſignum imprimere: unde in omnire, quæ ratione per
ficitur Artificis ſignum ineſt,id eſt idea, & ſpecies in ipſius mente concepta. Artifex enim prius,rmyr shoy. po
stea materiemſignat extrinſecus. Forma habitus interior. Tum maxime etiam in Architectura. # Ma-
xime, quare ipſa excellenter noſcenti uirtutires ipſas refert, quod eſt ſignificare, & præcipue artis cõceptionem
dcformat. # Quare uidetur utraque parte exercitatum eſſe debere. Quiſquis quippiam agit præſtanti,
& propria quadam uirtute debet excellere, ut quicquid agit perfestum ſit. tres enim opifices habentur diuinum,
naturale, & artificioſum, ideſt Deus, natura, & homo. Nos de homine agemus. cum igitur ita præſtet,
4440 excellatq́; Architectura, ut artium cæterarum index, arbitraq́; eſſe cenſeatur, neceſſe eſt Architectum ita
formari, ut iudicis officium præstare poßit. quare hæc quæſequuntur illi eſſe neceſſaria, dicerem. Primum ut
natura docilis, ingenio perſpicax; & quanquàm ego diuinam indicem naturã eius, quiſuapte uiſit rerum in-
uentor, & dostor: non tamen carere lude ſua illum arhitrabor: qui etiam docente alio cito addiſcit: quem-
admodum infimænotæillum puto, qui neq; aſe ipſo, neque docentis opera eruditur: optimas ergo Architecti
conditiones enumer at Vitruuius.

Qvare uidetur utraque parte exercitatum eſſe debere, qui ſe Architectum profiteatur. Ideſt in
re ſignificata: quæ a fabrica oritur, & inre ſignificante, quæ a ratiocinatione proficiſcitur.

Itaqve eum & ingenioſum eſſe opurtet, & ad diſciplinam docilem, neque enim ingenium ſine
diſciplina, aut diſciplina ſine ingenio perfectum artificem, poteſt efficere, & ut literatus ſit peritus
5550 graphidos, eruditus Geometriæ, optices non ignarus, inſtrustus Arithmetica. hiſtorias plures noue-
rit, philoſophos diligenteraudierit. Muſicam ſciuerit. medicinæ non ſitignarus. Reſponſa iuriſcon
ſultorum nouerit. Aſtrologiam cœliq́; rationes cognitas habeat.

Ingenium inuentioni, & doctrinæ deſeruit, hoc eſtrei: quam ex ſe facit & quam ab alio addiſcit. raro au
temfit, ut inuentor aliquis omnibus numeris artem abſoluat. ideœ rectẽ Vitruuius.

Neqveingenium, ſine diſciplina, aut diſciplina ſine ingenio perfeste artificem poteſt efficere.
Secunda Architecticonditio eſt educatio & exercitatio a teneris annis. in his diſciplinis: quæprimæ dicuntur
cuiuſmodi eſt metiendi, & numerandi ars: Muſica quoque, & cœli, ſtellarumq́; , & motionum ratio diuina-
rum. has opere parentum ſuorum habuit Vitr. ut in proœmio libri ſexti uidetur. Alia dos Architecti, audi-
tus, & lectio: excellentium & præſtantium uirorum auditor, & lector fuit Vitruuius ut in ſecundi libri
proœmio his uerhis explicatur.

6660

397PRIMVS.

Er inſequar ingreſſus antiquitatis rerum naturæ, & eorum, qui initia humanitatis, & inuentio-
nes perquiſitas ſcriptorum præceptis dedicauerunt: itaque quemadmodum ab his ſum inſtitutus,
exponam.

Alibi quoque pluries edem repetit. Auduiſſe quoque, & ſermonem habuiſſe teſtatur tum alibi, tum
Cap. quarto octaui. Philologus enim fuii, & rerum naturæ ſtudioſus. Quarta conditio eſt laborum tole-
rantia; uehemens animi propenſio, aßiduus rerum ſermo: unde illud eſt dictum, difficile eſſe inuenire hominmem
ingenio acuto, & manſueto: ſed Vitr. ingenio acuto; & animo patienti excelluit. Quinta ratio eſt nibil amplius,
quàm ueritatem quærere: quam ut conſequamur, neceſſaria eſt alia conditio: ea eſt ratio, & uia ueri inue-
niendi, quam methodum appellant. quæ quoque nobis uſui parum eſſet, niſi & aliam haberemus, illam ſcili-
1110 cet, quæ in applicatione, & uſu conſiſtit. Quod uero Vitruuius appetens, & ſtudioſus fuerit ueritatis, quod
regulam inueniendæ, quod uſum applicandæ habuerit,ſatis liquet in diligenti ipſius inueſtigatione,in ordina-
ta artis tractione, in apta rerum ſignificatione. quod in proœmio quinti libri uidetur: & in proœmio ſcun-
di: cum de ordine illius uoluminis rationem reddit: prædictæ ſeptem conditiones ex allata Architecturæ diffi-
nitione, & origine deducuntur: quodrectè conſideranti eſt manifeſtum. Vitr. ergo emumerat quæ, qualia,
quot, & quatenus eaſunt Architecto neceſſaria.

Et ut literatus ſit, & reliqua. Quibus enumeratis rationem affert, cur ita oporteat in ſingulis Archite
ctum erudiri.

Qvae curita ſint, hæ ſunt cauſæ. literas Architectum ſcire oportet, uti com mentarijs memoriam
firmiorem efficere poſsit.

2220

Prudentis eſtiudicare, prudentia præterita cum præſentibus conferens futura dignoſcit, præteritorum ratio
memoria continetur, ideo fit, ut Architecti iudicio memoria opituletur, firmitatem memoria comparatex
frequenti lectione, firmitus enim res ſcriptis commendantur: neceſſeigitur eſt Architectum primam habere in
ſtitutionem; quæ ad rectè loquendum,& rectè ſcribendum refertur: ut memoriam firmet commentariorum
lectione: commentaria enim ideo dicta, quod menti committant, quæ in illis continentur, unde poſtea commi-
niſci mens poteſt: ſunt enim breues, & expeditærerum narrationes, breuitate autem memoriæ conſulunt. le-
gendum igitur eſt, & lecta diu mente peruoluenda, alioquin lectio male cederet, nam ſine frequenti meditatio
ne lectio negligentes homines faceret, ſcriptis enim fidentes, mentem deſtituunt. Vitr. igitur & Græcas, &
latinas calluit literas, Græcis nominibus uſus eſt. A Græcis ſe multa accepiſſe teſtatur,ſcire igitur literas eſt
grammaticam noſcere,Grammatica enim litteratura nominatur. Deinde graphidos ſcientiam habere quo faci
3330 lius exemplaribus pictis, quàm uelit operis ſpeciem deformare ualeat. Mathematicis omnibus ſubiectæ artes
ſunt quædam, quæ ratione ab illis acceptaſeſe ad opus accingãt Aſtrologiæ nauigatio, Muſicæ, praxis canendi;
Arithmeticæ, parsilla, quæeodem uocabulo gaudet, ſed exercitio conſtat. Geometriæſolidorum, planorum-
q́ue commenſus, & huiuſmodi Vitr. & præcipuas illas, & ſubiectas habere Architectum debere dicit, nec
mirum, ab illis ratio, & res ſignificans, ab his effectus, & res ſignificata oſtenditur: quarum rerum utramq;
efficere Architectum declarauit. Graphidis peritia eſt lineamentorum recta ductio pictoribus, ſculptoribus,
cælatoribus, ſtatuarĳs, & huiuſmodi alĳs neceſſaria: quæ prædictis inſeruit artibus, ut Mathematicæ inſer-
uiunt philoſophiæ, nam rerum commenſus, & terminos colligit, magnitudinem. ſed, & fines, magnitudo ue
rò normis, & regulis habetur, regulæpedibus & uncĳs diſtinguntur, normæangulis, fines uerò extimos ra
dio, finitoreq́; , atque alĳs inſtrumentis habemus, hinc partes inter ſe, & ad uniuerſam magnitudinem compa
4440 ratur, diſcrimine earum, & ſimiles rationes dignoſcuntur. quibus rebus, pictura, & colores addit, & um-
bras: neceſſaria igitur eſt Architecto graphidis ideſt deſignationis, ut Itali dicunt, peritia. Nam Theatri
conformatio,ſcenarum deſcriptio, belicum linearum circunductio, & ædificiorum, membrorumq́ defor-
matio, ichnographia, & frontium deſcriptio, & alia eiuſdem generis ab ea peritia deſumuntur. quæ a Geo-
metria profecta lineas ad perpendiculum ducere, angulos formare, centra media inuenire multiiuges figuras
ducere ostendit, ideo Vitr.

Geometria autem plurima præſidia præſtat Architecturæ: & primum Euthigrammi, & circini
tradit uſum: è quo maximè, facilius ædificiorum in areis expediunt deſcriptiones, normarumq́; , &
librationum, & linearum directiones.

Menſurandi ars, quæ Geometria dicitur a terræmenſurationc, ortum habuit apud Aegyptios, deſignandis
5550 etiam ædificĳs, atque omnium corporum deſcriptionibus maximè prodeſt: quemadmodum dictum eſt: prodeſt
& planis librandis, & dirigendis, quod in octauo libro erit manifeſtum: ratio enim rerum illarum, a Geome-
tria petenda eſt: ex qua etiam uſus circini, & normæ deducitur. nam ea prouidet rectas, obliquas, infle-
xasq́; lineas, iuſtos, amplos, & ſtrictos angulos, iuga, circulos, circulorumq; partes, figuras item, & cor
pora, pyramides, ſphæras, turbines, cilindros, & huiuſmodi. quæ omnta trabibus fornicibus, tholis, ma
chinis, ſciotericisq́ maximas, & incredibiles penè utilitates præstant.

Item per opticen in ædificijs a certis regionibus cœli, lumina rectè ducuntur.

Optice proſpstus ratio estoculo, radio, interuallo abſoluta. totius partisq́; nomen. genus enim dire-
ctum, reftexum, fractumq́; radium conſiderat: nam & lumen interualla diuerſorum generum tangit: resq́ue
diuerſis medĳs uidentur. perſpicua media, & aliquatenus denſa radios frangunt, cuiuſinodiest aqua, uitrum,
6660 nubes. ſunt & aliqua corpora perpolita, quæradios remittunt, cuiuſmodi ſpecula ſiue plana ſint, ſiue

408LIBER ſiue conuexa, ſiue cilindro ſimilia. ſæpe enim directum lumen non impeditum effectus habet non inuenustos: ho
rum omnium generalis quædam ratio eſt: quæ cauſas ſpeculatur, non ultimasq́; tenet in Philoſophia. Namq́ue
illi ſubiecta est lux, oculis animisq́; mortalium iucundißima, quam cum in cubiculis, ædiumq́ conclauibus,
æstus, tempestatesq́; occluſi uitamus, adeſſe maximè expetimus: atque hæc generis ratio est. Partis nomen
experimentum innuit: nam in plano, certa quadam, & præfixanota, quæoculi uicem gerit, proiecturas ædi
ficiorum, & corporum abſcedentiasq́; , interualla, & ſuperficies, & uerſuras radĳs ad eam ductis osten-
dit, & pulcherrime, amabiliſſimeq́; oculos fallit, de qua quidem re nos ſuo loco dicemus: cum de ſcenarum
proſpectu in quinto, uel de pictura in 7. agemus.

Per arithmeticam ſumptus ædificiorum conſumantur, menſurarum rationes explicantur: diffici
1110 Iesq́; ſymmetriarum quæſtiones, geometricis rationibus, & methodis inueniuntur.

Vulgi iudicio præstantißimæ illæ artes cenſentur: quæ experientia, & uſu abſoluuntur: ab ipſis mathema
ticis profectæ. quod quàm uerum ſit, illi iudicent, qui noſcunt quantum præſtat rerum cauſas dignoſcere.
Cæterum utraſq; , & principes illas, & ſubiectas haſce neceſſarias Vitr. diciteſſe Architecto. Arithmeticæ
praxis ad rationem, & ad calculum ducitur, & neceſſaria est ad ſumptus ædificiorum præuidendos: inanis
enim labor, inutilis operum ingreſſus, cum ſumptus deficit. multa ſanè impediunt operum perfectiones: ſed
pecuniæ defectus maximè: unde in proœmio decimi Epheſiorum lex laudatur a Vitr. Nam Architectus cum pu
blicum opus curandum ſumit, pollicetur quanto ſumptu id ſit futurum tradita æstimatione magistratui bona
eius obligantur, donec opus ſit perfectum. eo autem abſoluto cum ad dictum impenſa reſpondet, decretis, &
honoribus ornatur. Item ſi non amplius, quám quarta in opere conſumitur: ad æstimationem est adĳcienda
2220& de publico præstatur, neq; ulla pœna tenetur. cum uerò amplius, quàm quarta in opere conſumitur: ex
eius bonis ad perficiendum pecunia exigitur. Sed licet forte ratio ducatur facile, non tamen ita promptum
eſt noſcere de quibus rebus facienda est, ideò in eodem loco inquit Vitr. { Nanque non ſine pœna graſſarẽtur
imperitiſed qui ſumma doctrinarum ſubtilitate eſſent prudentes, ſine dubitatione profiterentur Architectu-
ram. } Sed ulterius præter ſupputandi rationem: quæ figuratione, collectione, demptione, multiplicatione,
diuiſione, & radicum inuentione, tam integrorum, quàm minutiarum, & certa quadam progreſſione con-
stat, utilis Arithmetica eſt ad certam menſurarum rationem ostendendam, ac dubitationes explicandas, il-
las inquam, quæ Geometrica ope diſſolui non poſſunt: quemadmodum libro nono Platonem, Pythagoram, Ar
chimedem feciſſe legitur. & certè quidem certum est Platonis dictum, homines natura ad Arithmeticem aptos
ad omnes diſciplinas idoneos eſſe: mirum enim ingenium, & mentis præſtantia eorum est.

Hiſtorias autem plures nouiſſe oportet, quod multa ornamenta ſæpe in operibus Architecti deſi-
3330 gnant, de quibus argumentis, rationem cur fecerint quærentibus reddere debent. quemadmodum ſi
quis ſtatuas marmoreas, muliebres ſtolatas, & quæ Caryatides dicuntur, pro columnis in opere ſtatue-
rit, & inſuper mutulos, & coronas collocauerit percunctantibus ita reddet rationem, Caryas ciuitas Pe
loponeſsi cum Perſis hoſtibus contra Græciam conſenſit, poſtea Græci per uictoriam gloriosè bello
liberati, communi conſilio Caryatibus bellum indixerunt, itaque oppido capto, uiris intcrfectis, ci-
nitate deleta, matronas eorum in ſeruitutem abduxerant: Nec paſsi ſunt ſtolas, neque ornatus matro
nales deponere: uti non uno triumpho duceretur, ſed æterno ſeruitutis exemplo, graui contumelia
preſſæ, pœnas pendere uiderentur pro ciuitate. ideò qui tunc Architecti fuerunt, ædificijs publicis
deſignauerunt earum imagines oneri ferendo collocatas, ut etiam poſteris nota pœna peccati Carya-
tium, memoriæ traderetur. Non minus Lacones Pauſania Cleombroti filio duce Plateæo bello pau-
4440 ca manu infinitum numerum exercitus Perſarum cum ſuperauiſſent, acto cum gloria triumpho ſpolio
rum, & prædæ porticum perſicum ex manubijs laudis, & uirtutis ciuium, indicem uictoriæ, poſteris
pro trophæo conſtituerunt: ibique captiuorum ſimulacra, barbarico ueſtis ornatu, ſuperbia meri-
tis contumelijs punita, ſuſtinentia tectum collocauerunt, uti & hoſtes horreſcere timore eorum for
tit udinis affecti: & ciues id exemplum uirtutis aſpicientes, gloria erecti ad defendendam libertatem
eſſent parati. itaque ex eo multi ſtatuas Perſicas ſuſtinentes epiſtylia, & ornamenta eorum col-
locauerunt, & ita ex eo argumento uarietates egregias auxerunt operibus. Item ſunt aliæ eiuſdem ge
neris hiſtoriæ: quarum notitiam A rchitectos tenerèoportet.

Ex V itruuianis uerbis: quorum interpretatio facilis eſt, occaſionem capere poſſumus non iniucundam,
cum mens erit in gratiam principum ædiſicia ornare eorum factorum memoria, quæ decus illis, contemptum
5550 hoſtibus,exemplũ posteris parant. nõne egregiè ſub trabibus ſubicti Soythæponentur barbarico habitu, capite
circundato,cum de illius uictoriæ monumentũ relinquendum eſſet? ſed hæc inuentioni prudentis tribuenda ſunt.
Quomodo autem matronæ illæ, quæ Caryatides dicuntur, ſub oneribus collocarentur non declarat Vitr. Athæ
neus loco quodam uidetur innuere eas ſiniſtra manu ſublata ad pondus, altera deiecta ſtetiſſe. puto ego plura
Caryatidum genera fuiſſe: & muliebres statuas a primis illis Caryatidas fuiſſe nominatas. notat Hermolaus
meus in caſtigationibus Plimanis Cap. quinto libri trigeſimi ſexti urbem Caryam a Pauſania multitudinis uo-
cabulo Caryas pronunciari. Stola uerò longa, & demiſſa uestis matronarum propria. de Pauſania Thucydi
des libro primo Spartanum Cleombroti filium Græcorum ducem dicit. Plutarchus ex Cliterno Ageſilai, Pau-
ſanias in Laconicis eius Pauſaniæ genus recenſet, & Cleombroti eſſe dicit, & in Archadia narrat eum ſubſe-
quentibus facinoribus benemeriti de Græcia nomen amiſiſſe, prodidit enim auro Græcos & fame in templo Mi
6660

419PRIMVS. neruæ ædicalchæ perſequente patre & lapidibus fores templi obstruente conſumptus eſt, mater autem Anchi
tbea ipſum inſepultum iacere permiſit. Solebant uictores Græcorum, ubi pugnauerant detruncare arbores,
ornareq́; illas hoſtilibus ſpolĳs: trunci eo modo ornati, trophæa dicebantur. Cum uero Lacœdemonĳ memo-
riam egregĳ facti ſub Pauſania in Perſas conſeruari uellent, ex uenditis hostium ſpolĳs; quæ manubiæ dicun-
tur, & ex toto prædœ corpore porticum egregiam construxere. de qua Pauſanias in Laconicis. Ab bistorĳs
igitur ornamenta ædificiorum plurima ſumuntur: quemadmodum & Vitr. multis locis uolumen ornat, ut in
ſexto primi, nono ſecundi, primo ſexti capite & alibi ſæpius uidere poſſumus.

4[Figure 4]CARrATIDES.1110222033304440

Philosophia uerò perficit Architectum animo magno, & uti non ſit arrogans, ſed potius facilis
æquus, & fidelis, ſine auaritia, quod eſt maximum. nullum enim opus uere ſine fide, & caſtitate fieri
5550 poteſt. ne ſit cupidus, neque in munerib. accipiendis habeat animum occupatum: ſed cum grauitate
ſuam tueatur dignitatem bonã famam habendo. Hæc enim Philoſophia præſcribit. præterea de re-
rum natura: quæ græce φυσιολογία dicitur Philoſophia explicat: quam neceſſe eft ſtudioſus nouiſſe:
quod habet multas, & uarias quæſtiones, ut etiam in aquarum ductionibus in curſibus enim, & cir-
cuitionibus, & librata planitie expreſsionibus ſpiritus naturales aliter, atque aliter fiunt: quorum of-
fenſionibus mederi nemo poterit, niſi qui ex Piloſophia principia rerum nouerit. Item quicunque
Cteſibij, aut Archimedis libros, & cæterorum qui huiuſmodi præcepta conſcripſerunt, leget, cum
his ſentire non poterit, niſi his rebus à Philoſophis fuerit inſtitutus.

Philoſophia, quœ ſapientiæ hoc eſt veri, & boni ſtudiũ eſt, & ſpeculationem rerum & actionum uitæ ad-
miniſtrationem continet: utramque babere Architectum oportet, nam ex illa quid ſcire, ex hac quid agere
6660

4210LIBER debeat, dignoſcet. philoſophia igitur perficit Architectum, ideſt oſtendit quomodo uirtutem morum indipiſca
tur: poſtea declarat quibus rebus huiuſmodi vitæ norma adhibeatur, & inquit, { animo magno, } tum in
magnis rebus aggrediendis, tùm in iniurĳs contemnendis: quoniam uerò animi magnitudo contemptum quen-
dam aliorum, & ſeueritatem quandam, & arrogantiam imitari uidetur: ideò ſit Architectus animo magno
ſine arrogantia: quæ uitium eſt ueritati aduerſum: quando quis ſibi plus debito attribuit; ſit facilis ad au-
diendum; & ad reſpondendum quæſtionibus imperitorum cum lenitate: & in tolerandis eorum defectib. quo-
5[Figure 5]PERS AE CAPTIVI.1110222033304440 niam verò in facilitate periculum eſt, ne in res iniuſtas labatur, { ideò ſit œquus } tanquam proportionis ma-
giſter, & in æquitate etiam fidem in conſulendo oſtendat. non ſit auarus in accipiendis muneribus, & cupi-
dus in optandis. hæc cum habuerit Architectus, cum grauitate ſuam tuebitur dignitatem; famam conſeque-
tur, & indepta uirtute ab omnibus honorificè ſuſcipietur. Quare cùm Vitr. in ſe uiderit, quàm pulchrum ſit
harum rerum decus, & deformis uitiorum macula, pluribus in locis oſtendit, ſe pluris facere ueritatem, quàm
diuitias, gloriam quàm commoda, deteſtaturq́; arrogantes, auaros, & aſſentatores Architectos. Quod igitur
ſpectat ad uirtutem morum bactenus abſolutum eſt. quod uerò ad rerũ ſpeculationem pertinet ibi abſoluitur.

5550

Praeterea de natura rerum, quæ Græce Phyſiologia dicitur. Pars altera naturalis Philoſo-
phiæ hiſtoria, altera ſcientia eſt. Hiſtoria eſt ſimplex rerum narratio, quœ à natura in mundo fiunt, uel admi-
ratione, uel iudicio quodam, & œſtimatione adhibita. exemplum ex Plinio ſumitur. qui ab ipſo mundo inci-
piens cœlum, elementa, quicquid ex elementis conficitur, regiones, metalla, lapides, plantas, animalia, homi-
nes, hominumq́; inuenta ſumma proprietate ac breuitate percurrit. Scientia eſt cognitio cauſarum, & princi-
piorum, rerum omnium, quœ natura conſtant. hanc mirabili ordine, & doctrina conſcriptam reliquit Ariſto-
teles: tam hiſtoriam, quàm ſcientiam utilem eſſe Architecto Vitr. dicit, & utramque ſe habuiſſe profitetur
( ut conſtat cap. 4. primi: ubi agitur de rerum principĳs, & in ſecundo ſecundi, & in octauo libro, multisq́ue
alĳs locis, vbi de aquarum librationibus tractatur, de natura item animalium, lapidum, arborum, uocis,
auditus, uiſus, & aliorum naturæ operum.) quid uerò ſint ſpiritus naturales, expreſſiones, librationes, circui-
tiones, & huiuſmodi conſtabit octauo libro, & de Atchimede, & Cteſibio alibi.

6660

4311PRIMVS.

Mvsicen autem ſciat oportet, uti canonicam rationem, & Mathematicam notam habeat, præ-
rerea Baliſtarum, catapultarum, ſcorpionum temperaturas poſsit rectè facere, in capitulis enim dex-
tra, ac ſiniſtra ſunt foramina, homotona, per quæ tenduntur ſucculis, & uectibus è neruo torti fu-
nes, qui non præcluduntur, nec præligantur, niſi tinnitus ad artificis aures certos, & æ quales fecerint.
bracchia enim quæ in eas tenſiones includuntur, cum extenduntur æqualiter, & pariter utraque pla-
gam emittere debent. Quod ſi non homotona fuerint, impedient rectam telorum miſsionem.
Item in Theatris uaſa ærea quæ in cellis ſub gradibus mathematica ratione collocantur, & ſonituũ di-
ſcrimina; quæ græcè ὴχ{εῖ}α uocant ad ſymphonias muſicas, ſiue concentus componuntur diuiſa in cir-
cinatione diateſſaron, & diapente, & diapaſon, uti uox ſcenici ſonitus conueniens in diſpoſitionibus
1110 facta cum offenderit aucta cum incremento clarior, & ſuauior ad ſpectatorum perueniat aures. Hy-
draulicas quoque machinas, & cætera, quæ ſunt ſimilia his organis, ſine muſicis rationibus effice-
re nemo poterit.

Hoc loco utilem eſſe Architecto Muſicen oſtendit Vitr. tam praxin. quam ſpeculationem comprebendens:
quod duobus illis uerbis innuit, { Canonicam, & Mathematicam. } canonica enim ad aures pertinet: quem-
admodum opticè ad oculos, ſumitur autem à Muſicis tanquam fundamentum artis, eaq́; ipſa eſt, quœ altitu-
dines, & longitudines uocum metitur, commenſus autem durationis, & temporis Græcè rithmus, latinè nu-
merus appellatur, altitudinis uerò & interualli menſura melos, ſiuè cantus dicitur, habet autem canonica
alteram partem; quæ metrica nominatur: eſt enim ars componendorum carminum, qui prædictarum menſu-
rarum effectus ſunt in ſyllabis, & in dictionibus: ars iucunda ualdè, & humanæ naturæ ſocia, ( canonica, ſiue
2220 regularis dicitur, ut inquit Boetius ) quoniam non omne iudicium ſenſibus concedendum est, quoniam fal-
luntur, & leui offenſione ſœpius immutantur, licet prius occaſionem a ſenſibus deſumamus, ideò fit, ut uis
& perfectio notitiæ in ratione collocetur: quœ cum certis regulis, quaſi prœſcriptis obfirmata fuerit, nos er-
rare amplius non permittit. ideò canonica, & regulata dicitur. Mathematica uero est, quæ nulla ratione
ſenſuum habita indicĳ facultatem ſpeculationi concedit, propoſitamq; rationem harmoniæ modulationis, &
generum, permixtionisq́; inueſtigat. atque altius ſuſpicendo cœlorum concentum, atque animœ ſymphoniam
ſpeculatur: ſed nos hæc omnia libro quinto dilucidius explicabimus.

Praeterea Baliſtarum, Catapultarum, Scorpionum temperaturas poſsit rectè facere.

Alius item muſicæ uſus in quarundam machinarum contentionibus & temperaturis, de quibus libro: de-
cimo cap. decimo octauo. nec opus initio omnia afferre; quæ ſuis locis diligentius, & utilius explicabun-
3330 tur, ſatis eſt illud eandem haberi rationem, & comparationem inter ſonos, quœ habetur inter ſpatia. cum igi-
tur utrumque machinæ brachium œquali longitudine menſura, est, funis quoque, quæ contenditur œqualis
erit, utriuſque etiam partis ſonus œqualis: quare & contentio, & temperatura œqualiter tela mittet. hinc
eſt illud, quod dicit Vitr. loco ſupracitato. { Deinde anſæ rudentum inducuntur per foramina capitulorum, &
in alteram partem traĳciuntur, deinde in ſucculas conĳciuntur, inuoluunturque uectibus, uti per eas extenti
rudentes cum manibus ſunt tacti, æqualem in utroque ſontius habent reſponſum. tunc autem cuneis ad forami-
na concluduntur, ut non poſſint ſe remittere, ita traiecti in alteram partem eadem ratione uectib. per ſuc-
culas extenduntur, donec œqualiter ſonent } homotona hoc loco dixit, ita cuneorum concluſio nibus ad ſoni
tum muſicis auditionibus catapultœ temperantur, nos ſuccularum, uectium, aliorumq́ inſtrumentorum de-
ſcriptiones, & rationes decimo libro explicabimus.

Item in Theatris uaſa ærea, quæ in cellis ſub gradibus Mathematica ratione collocantur.

4440

Maximus quoque hoc loco Muſicæ uſus eſt in his uaſis conficiendis, ponebantur enim in circuitione Thea-
tri ſub cellis ordine quodam, & muſicis rationibus, quas Mathematicas Vitru. uocat conuenientia inter ſe,
unde & claritas uocis, & concentus efficiebatur: quorum artificium libro quinto cap. proprio expeditur,
ibi etiam copiosè de ſymphonĳs, & de generibus modulationum tractatur.

Hydravlicas quoque Machinas, & cætera, quæ ſunt ſimilia his organis ſine muſicis rationibus
efficere nemo poterit.

De machina hydraulica lib. decimo fuſius tractatur tertio decimo capite. erat enim machina: quæ aquæ agi-
tatione, & ſpiritus impulſione fiſtulas ſonum edere cogebat: horologiorum quoque machinæ quædam, & hau-
riendœ aquœ hydraulicœ, uocantur; quod & nono, & decimo libro erit manifeſtum, ubi diligenter om-
nia deſcribemus.

5550

Disciplinam uerò medicinæ nouiſſe oportet propter inclinationes cœli quas græci dicunt
γλίματα, & aeres locorum, qui ſunt ſalubres, aut peſtilentes, aquarumq; uſus, ſine enim his rationib.
nulla ſalubris habitatio fieri poteſt.

Cœli inclinationes, a Grecis κλίματα dicuntur, ſunt autem cœli ſpatia inter duos œquidistantes circulos ex
temporis, & horarum interuallis deſumptos, de quibus etiam nono libro ſatis apertè dicitur, ſexto item cap.
primo. Medicina verò opus eſt Architecto, cuius non ignorans fuit Vitr. nam & de locorum ſalubritate in
primo, & de regionum proprietatibus in ſexto, & de aquarum qualitatibus in octauo, & de naturis herba-
rum, & animalium paſſim tractat: quemadmodum legentibus inoteſcet. Eſt autem medicina ſcientia rerum ſa=
lubrium, inſalubrium, & neutrorum Galeno teſte in contemplatricem, & practicem diſtincta, cum altera
ſcientiam oſtẽdat demonſtrando res naturales, non naturales, præter naturales, morbos, cauſas, accidentia, &
6660

4412LIBER ſigna altera methodum curandi oſtendat, uictu, medicamentis, manu. quœ omnia diligentißime a medicis
cractata ſunt.

Ivra quoque nota habeat oportet ea; quæ neceſſaria ſunt ædificijs communibus parietum ad am-
bitum ſtillicidiorum, & cloacarum, & luminum. item aquarum ductiones & cætera, quæ huiuſmodi
ſunt, nota oportet ſint Architectis, uti ante caueant, quàm inſtituant ædiſicia, ne controuerſiæ factis
operibus patribus familiarum relinquantur. & ut legibus ſcribendis prudentia caueri poſsit, & lo-
catori, & conductori. namque ſi lex peritè fuerit ſcripta, erit, ut ſine captione uterque ab utro-
que liberetur.

Declarat hoc loco Vitr. eam partem, quam ſupra dixit pertinere ad fidelitatem & œquitatem Architecti:
1110 dico igitur eam philoſophiæ partem, quæ rectè uiuendi normam prœſcribit de diuerſis bonorum generibus per-
tractare, inter quœmorum uirtus in ratione poſita, uel in ea parte, quœ rationi paret collocata eſt, ubi de af-
fectibus humanis agitur, de animœ uiribus, in quibus inſunt affectiones, de habitibus earum facultatum, ſiue
medĳ, ſiue extremi ſint, de libera uoluntate, de electione, de conſilio, de appetitionibus, in quibus cupiditas
inest, & iracundia: tractat de ĳs, quœ uirtutes cum non ſint, uirtutum initia, uel imitationes, uel ſimilitudines
ſunt. propter quœ homines ſibi faciunt ſatis, poſtea proximos intuentur, tanquam ſuæ familiæ, aut uniuerſæ ad-
miniſtrationis partes. in familia uerò domini & ſerui, mariti & uxoris, patris & filiorum officia quœrit,
ordine, & diſtributione, & uſu omnia ornat. ſed in ciuili, & publica adminiſtratione ſiue uno, ſiue pluribus
agatur, ſapientes proſpicit eſſe rationis loco in Rep. milites iracundiœ, artifices cupiditatis. ex prudentibus
duces, magistratibus ſacerdotes, ſenatores, iudices creantur. in quib. ciuilis ratio innititur; ab ipſis enim con-
2220 duntur leges, & obſeruationes earum proficiſcuntur. nam nil aliud eſt ciuile ius, quàm quod, a ſingulis ciuita-
tibus ex propoſito ſuœ adminiſtrationis fine constituitur. cuius ſumma ex pandectarum libris, unde & nomen
deductum, colligitur; unde ſub primo titulo principia, ſub ſequenti iudicia, ſub tertio Res continentur, inde
Hypothecationes, testamenta, cum ĳs, quœ ad teſtamenta pertinent: poſtea multi poſſeſſionum & bonorum
tituli continentur; operum nouorum nunciationes, damniq́; infecti, & pro œdificĳs dilapſis, & eorum inſidĳs,
& de aqua pluuia arcenda, de publicanis, donationibus, manumiſſionibus. Liberaliq́; cauſa, tum de domi-
nĳ, & poſſeſſionis acquiſitione, deq́; his, qui iudicati, uel in iure confeſſi ſunt. de bonorum detentionibus, &
ne quid in fraudem creditoris fiat, interdicta, exceptiones, temporum prolixitates, & actiones, ultimo ſtipu-
lationes, fideiuſſiones, acceptilationes, & titulos illos ad municipales, de decurionibus, & muneribus, de publi-
cis operib. nundinis, pollicitationibus, cognitionibus, cenſibus, uerborum ſignificationibus, iuris regulis. ſed
3330 quid ommia recenſeo; quid adducam pontificium ius? cum ſatis plus iuſto fortaſſe ea ſint dicta. Architecto in-
terim ea neceſſaria; quœ ad euitandas lites, & contentiones pertinent. arbiter enim ſæpè, uel conſultor loca-
tionum, & conductionum eſt Architectus: quare iuris peritum, & prudentem eſſe oporte† ſunt & communes
parietes, & ſtillicidia, & cloacœ, & lumina: quarum rerum ratio ita abſoluenda, ut nullum damnum proxi-
mis inferatur, id legibus cauetur, eas leges dignoſcere opus eſt, ne iniuria, damnum, uel incommodum cui-
quam afferatur.

Ex Aſtrologia cognoſcitur oriens, occidens, meridies, ſeptentrio, & cœli ratio, æquinoctium,
ſolſtitium, aſtrorum curſus: quorum notitiam ſiquis non habuerit horologiorum rationem om-
nino ſcire non poterit.

Inter præcipuas Architecturæ partes, una eſt, quœ Gnomonice dicitur, quœ adradios, & umbras pro ho-
4440 rarĳs confic iendis pertinet; iucunda, & commoda quidem pars illa quemadmodum nono libro continetur, ubi
& alia quoque pars expeditur, quœ ad Anaphoras, & interualla ſyderum, & ſtellarum ſpectat: licet om-
mittantur illa, quæ iudicia continet, & geniturarum rationem, quœ curioſis relinquitur. non enim minus
dubia, quàm inutilis eſt: ad gnomonicenigitur referenda eſt Architecto notitia Aſtrologiœ, quam habuiſſe
Vitr. ſatis apertum est ex nono libro.

Cvm crgo tanta hæc diſciplina ſit condecorata, & abundans eruditionibus uariis, ac plurib. non
puto poſſe iuſtè repente ſe profiteri Architectoss, niſi qui ab ætate puerili his gradib. diſciplinarum
ſcandendo, ſcientia plurium literatum, & artium nutriti peruenerint ad ſummũ templũ Architecture.

Enumerauit hactenus quœ ſunt neceſſaria Architecto, rationem deinde cur ita ſit exponit, nunc animad-
uertendum prœceptum, ex dictis affert, non poſſe repente Architectum prodere quempiam: ſed oportere, a
5550 teneris aſſueſcere, ſiquis ad ſummum Architecturæ apicem peruenire uoluerit: quàm uerò uerum ſit nihil eſſe
prius laudandum, quàm quid ſit cognitum habeatur, manifestum eſt ex his, quœ hactenus dicta ſunt. nullus
enim dignè Architecturam laudare potuiſſet, qui & uim, & proprietatem illius antè non cognouiſſet, & ſi
ineptè id aggreſſus fuiſſet; aut id agere neſciuiſſet; aut fides illi non fuiſſet adhibita. ac tandem cum ab eo ra-
tio quœſita eſſet, uel aufugiſſet, uel ſibi contrarius, tanquam ignorans fuiſſet. At experiamur modo nos an
cum dignitate Architecturam commendare poſſimus. maximè certe, ac primum cognitio, inde experientia
nobis perſequenda eſt. nam cognitione, & iudicio. Architectura merito cum ſapientia, & prudentia conferri
poteſt; exercitio autem & operè inter artes tanquam heroica uirtus elucet. diuinum ſanè eſt rerum cauſas,
diſciplinas pulcherrimas, abſtruſas rationes doctrinarum explicare. Admirandum uerò rudes homines ad
cultum, & diſciplinam congregare, ſecuros, & tranquillos mœnibus, & munitionibus tueri, & poſtea qua-
dam ui naturæ illata rupes & ſaxa demoliri, montes perfodere, ualles implere, paludes exſiccare, naues con-
6660

4513PRIMVS. struere, fluminum curſus dirigere, portus munire, pontes traĳcere. ac demum naturam ipſam uincere in his
rebus, in quibus natura nos uincit, immania pondera leuando ponderibus adiectis: ac demum innato œternita-
tis deſiderio parte quadam ſatisfaciendo, prouincias, regna, & orbem denique uniuerſum exornando: quare
fit, ut de Architectura multa animo potius, quàm oratione conſequi poſſimus. ſed ne uideatur immenſum illud,
ac prope infinitum quod Vitr. dicit, tantam doctrinarum, & artium uarietatem habere debere Architectum.
ideò ponitur hic ea quœſtio, qua prœſcribitur quatenus earum ſcientiarum notitia ſit habenda, inquit igitur.

At fortaſſe mirum uidebitur imperitis hominibus poſſe naturam tantum numerum doctrinarum
perdiſcere, & memoria continere, cum autem animaduerterint omnes diſciplinas inter ſe coniunctio-
nem rerum, & communicationem habere, fieri poſſe faciliter credetur: Encyclios enim diſciplina, uti
1110 corpus unum ex his membris eſt compoſita. Itaque qui a teneris ætatibus eruditionibus uarijs in-
ſtruuntur omnibus literis agnoſcunt eaſdem notas, communicationemq́; omnium diſciplinarum, &
ea re facilius omnia cognoſcent.

Obĳci Vitruuio poterat, fieri non poſſe homines tot diſciplinis, & ſcientĳs inſtrui poſſe, earumque memo-
riam continere quot ſuperius enumerauit: namque rei effectus ille non datur, cuius nulla cauſa præſtari poteſt, et
ideo tot ſcientias hominem perdiſcere, earumque memoriam continere non poſſe, quia ratio & cauſa deficit.
Ratio autem eſt animœuis impotens, & imbecilla, quæ & multitudine & amplitudine rerum obuuitur. Re-
ſpondet Vitruuius. id fieri poſſe cuius modus eſt aliquis, ideoq́; homines tot ſcientias adipiſci & memoriæ com-
mendare poſſe, quia non ſolum eius rei modus ſit aliquis, ſed etiamidem modus eſt facilis & expeditus.
nam cum ſcientiœ omnes communitatem quandam rerum inter ſe habeant, & quibuſdam ſimilitudinem, tan-
2220 quam in orbem concludantur, fieri poteſt, ut qui a teneris annis in illis ſe exercuerit eam ſimilitudinem, &
communionem agnoſcat, deq́; ſimilibus rebus idem iudicium faciat, quare terminus eſt, & ſobrietas quœdam
( ut ita dicam ) ſciendi, quo prœfixo commodè omnium, uel plurimarum ſcientiarum participes fieri poſſumus.
Interim reprehenditur Pythius Architectus, qui hos terminos non agnouit: poſtea confirmatur ſententia Vi-
truuiana exemplis, & rationibus accommodatis.

Iideoqve dc ueteribus Architectis, Pythius, qui Prienæ ædem Mineruæ nobiliter eſt Architecta-
tus, ait in ſuis commentarijs. Architectum omnibus artibus, & doctrinis plus oportere poſſe face-
re, quàm qui ſingulas res ſuis induſtrijs, & exercitationibus ad ſummam claritatem perduxerunt. id
autem re non expeditur, non enim debet, necpoteſt eſſe Architectus Grammaticus uti fuerit Ari-
ſtarchus, ſed non agrammatos, nec Muſicus, ut Ariſtoxenus, ſed non Amuſos, nec Pictor, ut Apel-
3330 les, ſed Graphidos non imperitus, nec Plaſtes quemadmodum Miron, ſeu Polycletus, ſed rationis
Plaſticæ non ignarus, nec denuo medicus, ut Hyppocrates, ſed non aniatrologitos, nec in cæteris
doctrinis ſingulariter excellens, ſed in his non imperitus: non enim in tantis rerum uarietatibus, ele
gantias ſingulares quiſque conſequi poteſt, quod earum ratiocinationes cognoſcere, & percipere
uix cadit in poteſtatem. Nectamen non tantum Architecti non poſſunt in omnibus rebus habere
ſummum effectum, ſed etiam ipſi, qui priuatim proprietates tenent artium, non efficiunt, ut habeãt
omnes ſummum laudis principatum. ergo ſi in ſingulis doctrinis ſinguli artifices, neque omnes, ſed
pauci æuo perpetuo nobilitatem uix ſunt conſecuti, quemadmodum poteſt Architectus, qui pluri-
bus artibus debet eſſe peritus non idipſum mirum, & magnum facere, nequid ex his indigeat, ſed
etiam, ut omnes artifices ſuperet, qui ſingulis doctrinis aſsiduitatem cum induſtria ſumma præſtite-
4440 runt? igitur in hac re Pythius erraſſe uidetur, quod non animaduerterit ex duabus rebus.

Rationi conſentaneum magis est, hominem unum poſſe ad unius alicuius ſcientiœ apicem peruenire, quàm
multarum, rarius tamen hoc euenit. Quare fit, ut cum non accidat, quod rationi magis conſentit, neque
illud euenire poterit, quid aratione magis longe abest. Quare hac in re Pythius erraſſe uidetur, qui affir-
mauerit Architectum plus poſſe prœstare, quàm ſinguli præstantes artifices in ſua quiſque arte: nec oblitus
est Vitr. eorum, quœ ſupra dixit. In omni re, & prœcipue in Architectura ſpectari duo illa debere: quod ſi-
gnificat, & quod ſignificatur: unde hac distinctione Pythiorepugnat: modeſtè tamen, dum inquit. { igitur
in hac re. } Sed non in alĳs ( excellentiſſimus enim erat Architectus) Pythius erraſſe uidetur, non dixit
errauit, addiditq́; rationem { quod non animaduerterit } & reliqua. in uerbis autem uidetur Vitruuius ſe ip
ſum exponere quid per literas, graphidem, & huiuſmodi alia uerba intellexit. Grammaticen enim & Pictu
5550 ram intellexit. ſed leuiora hæc.

Qvod non animaduerterit ex duabus rebus ſingulas artes eſſe compoſitas, ex opere, & ex eius ra-
tiocinatione. ex his autem unum proprium eſſe eorum, qui ſingulis rebus ſunt exercitati ideſt operis
cffectus alterum cõe cum omnibus doctis id eſt ratiocinatio, ut Medicis, & Muſicis, & de uenarum
rithmo, & de pedum motu, & ſi uulnus mederi, aut ægrum eripere de periculo oportuerit, non ac-
cedet Muſicus, ſed id opus proprium erit Medici. item in organo non Medicus, ſed Muſicus modu-
labitur, ut aures ſuam cantionibus recipiant iucunditatem.

Nulli dubium, quòd ſi quis est memor eorum, quæ ſupra dicta ſunt, quin intelligat, quœ hic dicuntur, ſed
ſinon admodum perceperit, quid fabrica ſit, & quid ratiocinatio, quid res ſignificata, quid ſignificans, ani-
maduertat modo ad ea, quæ nunc afferuntur, & exemplis multis confirmantur, & omnia percipiet, uide-
6660 bitq́; communionem ſcientiarum, & ſimilitudinem doctrinarum. Namprimo ostenditur communicatio, &

4614LIBER conſenſus duarum ſcientiarum inter ſe, mox multarum, Muſice, medicinaq́; ſcientiæ, uel artes ſunt. Medi-
ci munus est ſanitatem inducere ubinon eſt, aut conſeruare ubiest, Muſici quatenus Muſici est modulando au
ditores delectare, his muneribus differunt, ſed quibuſdam rationibus conueniunt inter ſe, conuenientia ex
conmuni quadam regula proficiſcitur: nam dum Medicus conſiderat elationem, & depreſſionem arteriarum,
& pulſus, uelocitatem, & moram, œqualitatem, & inœqualitatem, cum Muſicis ratione conuenit, Muſicus
enim eaſdem res in uocibus ſpeculatur: nam uelocitas, tarditas, altitudo, depreſſio, æqualitas, & huiuſmo-
di communes termini ſunt, qui ad res multas diſpares accommodari poſſunt, ideò nullum eſt incommodum artifi
ees in rationibus conſentire, qui postea in operibus ſunt differentes. idq́ oritur ex ui principiorum, quœ cum
communia ſint, & uniuerſalia, abſque ullo diſcrimine res multas amplectuntur. A equalitas igitur tempori,
loco, numero, magnitudini aptari potest. idem iudicium de reliquis: nil igitur mirum, ſi ratio eadem plures
1110 iuuat artifices, qui in operibus diuerſis diſſentiunt, aliud enim ratio, aliud est opus, ratio doctis, opus exper-
tis tribuitur. Angulos facilè coaleſcere a Geometria ſumit Medicus, circulum non item. hinc ea ratione du-
citur, ut uulnera, quæ in orbemtendunt, difficillimæ curœ iudicet, angularia facile ſanet. At ſi uulnus me-
deri oportuerit, non accedet Geometra, ſed Medicus.

Similiter cum Aſtrologis, & Muſicis eſt diſputatio communis de Sympathia ſtellarum, & ſym
phoniarum in quadratis, & trigonis, diateſſaron & diapente: cum Geometris de uiſu qui λóγos
appellatur, cæterisq́; omnibus doctrinis multæ res, uel omnes communes ſunt duntaxat ad diſputan-
dum, operum uerò ingreſſus, qui manu, ac tractationibus, ad elegantiam perducuntur, ipſorum
ſunt, qui propriè una arte ad faciendum ſuntinſtituti.

Cum Aſtronomi ſibi proponant oſtendere qua ratione cœlestia illa, ac lucentia mundi corpora conſentiant in
2220 ter ſe, conſpirentq́; in demittentis ad centrum uirtutibus, & influxibus, ſelegerunt quaſdam figuras Geome-
tricas inter ſe ratione, comparationeq́; reſpondentes, triquetram, quadratam, exagonam. In his admira-
bilesrationes, & uires inuenere. Quod ut manifeſtum ſit, lucidius explicabo. Angulorum menſuræ, &
comparationes ſumuntur ex parte circumferentiæ, quæ illis angulis continetur. maiores ſunt anguli, quorum
lineæ maiorem circuli portionem amplectuntur, minores, qui minorem. Antiqui prœterea rem omnem inte-
gram diuiduam, & menſurabilem uocabant Aſſem: quem duodenas in partes diuidebant, has uncias nomina
bant. unapars uncia dicebatur, duæſextans; nam ſex uicibus binœ Aſſem conſtituebant, tres quadran-
tem uocabant, duodecim enim ex tribus quadrantibus efficiuntur: quatuor uerſauice trientem: quinque quicun
cem nulla ratione habita ad aſſem, quoniam nulla quinarĳ aſſumptione aſſis perficitur. Sex uerò ſemiſſem,
quaſi dimidiatum aſſem dicebãt: ſeptem ſeptuncem, eadem ratione, qua dixere quincuncem, octo beſſem, duas
3330 enim ſenis addebant, nouem dodrantem, decem dextantem, undecim, deuncem, quoniam nulla erat earum
partium multiplicatio, quœ aſſem perficeret, nam ſemel ſumptœ non accedebant ad ſummam: plures, ultra aſ
ſem perueniebant. his stabilitis fingamus quadrantem circuli in duodenas partes eſſe diuiſum, qualium totus
orbis est quadraginta octo. rectus, & œqualis quadrantis angulus duodecim occupabit: trigoni ſexdecim:
exagoni octo. quadrati igitur angulus, quoniam rectus eſt, integerq́ dicetur Aſſis, Trianguli, quoniam ma-
ior tertia parte, quemadmodum in diagrammate uidetur, ſemel continebit rectum, & integrum, & amplius
quadrantem, hoc eſt, partem tertiam, & inter hos duos angulos ratio ſeſquitertia cadet. exagoni uero angu-
lus, quoniam dimidio minor est angulo trigoni ( octo enim partes continet, ex ſexdecim ) ideò ad ipſum com
paratus angulum exagoni oſtendet rationem duplam, ſed inter quadrati angulum, & exagoni eſt proportio
ſeſquialtera; quæ fit, cum quid integrum continet, & amplius dimidiam partem, quemadmodum octo pars
4440 beſſalis continetur ab aſſe ſemel, & trientem: & hoc eſt, quod ad Aſtrologiam pertinet in figuris, aſpecti-
busq́; ſyderum conſideratum, & ſympathia hoc eſt conſenſu. quod uerò ad Muſicen ſpectat illud est, quod
6[Figure 6]12 3 165550 Muſicus huiuſmodi proportiones, & concentus conſiderat, ſed non in figuris, uerum in uocibus, & earum
interuallis: harmonia est uocum diſtantium iucundus concentus. ex his ſimplices quidam ſunt, quidam com-
poſiti, ſimplicium nomina hæc ſunt, Diapaſon, Diapente, & Diateſſaron: uocabula compoſitorum ſunt, diſdia-
6660

4715PRIMVS. paſſon, diapaſon cum diateſſaron, & diapente diapaſſon. Ratio horum nominum ſuo loco explicabitur Muſi
ci Arithmeticis nominibus uti noluerunt: Sed duplœ loco diapaſon, ſeſquialterœ diapente, ſeſquitertiœ dia-
teſſaron uti uoluerunt. cauſa ſuo loco reddetur. neceſſe uerò est, ( modo iucundiſſimè ad aures pertinere de-
beant ſoni, & uoces:) ut inter grauem, & acutum ſonum proportio cadat: ſimile quid in stellarum conſen-
ſu ineſſe opus eſt, ut earum in terris uirtus efficacior ſit. Regulæ igitur Arithmetici efficiunt Muſicam, &
Aſtrologiam inter ſe conuenire: quoniam proportio & comparatio communis eſt omnibus rebus: quœ ſub men
ſuram, numerum, & pondus collocantur. Sed Geometricæ regulœ, quœ ad Opticen transferuntur, & ad ea
quœin cœlo uidentur, ab Aſtronomis ſumuntur, quatenus ĳ rationem reddunt radiorum, & aſpectuum, &
interuallorum. hinc eſt quòd Aſtrologia non ſolum cum ipſa Muſica, ſed etiam cum Geometria commumonem
1110 babeat. quatenus Optice ab ipſa Geometria lineam ſumit, quæ radius efficitur; cum uiſus additur: quœ igitur
dicta ſunt, his infraſcriptis deſcrim inibus innoteſcunt.

Ergo ſatis abundè uidetur feciſſe, qui ex ſingulis doctrinis partes, & rationes earum mediocriter
habet notas eas, quæ neceſſariæ ſunt ad Architecturam, uti ſi quid de his rebus, & artibus iudicare,
& probare opus fuerit, ne deſiciatur.

Huiuſmodi terminus, & modus eſt in perdiſcendis tot ſcientĳs, & diſciplinis: ſed quoniã ſupra dictum eſt{non
enim debet, nec potes̄t eſſe Architectus Grammaticus, ut Aristarchus } & reliqua, ideò hic declarat illud,
non debet, inquiens.

Qvibvs autem natura tantum tribuit ſolertiæ, acuminis, memoriæ, ut poſsint Geometriam,
Aſtrologiam, Muſicen, cæterasq́; diſciplinas penitus habere notas: prætereunt officia Architccto-
2220 rum, & efficiuntur Mathematici: itaque faciliter contra eas diſciplinas diſputare poſſunt, quod pluri-
bus telis diſciplinarum ſunt armati. hi autem inueniuntur raro.

Licet Architectus diuino quodam munere perfectè diſciplinas conſequi poſſet, non eſſet tamen Architectus
uocandus ob eam perfectionem: nam ſic eruditus extra terminos Architecturæ egrederetur, & non quatenus
Architectus eas calleret, ac propterea ualidior Vitr. ratio fit contra Pythium Atchitectum: quoniam pri-
mum ostenſum eſt ab experientia illius opinionem infirmam eſſe: postea ratione id fieri non poſſe comprobatum
eſt, ac demum etiam ſi fieri poſſet, non eſſet conueniens. ſimilibus his argumentis Plato, Ariſtoteles, &
Galenus uti ſolent, cum illi de oratoris munere, hic de iudicis officio loquitur. igitur hoc loco dicam rem ma-
ximè animaduertendam: ſi quis igitur ſciret, quibus terminis quœq; ars, uel ſcientia clauderetur, ſtatimq́ue
noſceret, ſi quis extra eos exiret, proculdubio tot, & tam pulchras res inueniret, ut admirationi omnibus
3330 eſſet: nam qui rerum proprietates habet, & diſcrimina earum tenet, facile & communiones, & ſimilitudi-
nes habere potest. Sed rarior es admodum ſunt huiuſmodi homines. Prætereaſæpe incidit diſputatio de prin-
cipĳs alicuius ſcientiœ ſœpe de ĳs, quæ ſub illis principĳs continentur, nullus artifex de principĳs ſuis diſputat
contra ea negantes, modo in ſua ſcientia permaneat: nam cum principĳs nihil ſit prius, quomodo concludere
de principĳs aliquid potest; cum concluſio ex antecedentibus proficiſcatur? quod ſi diſputare uellet, extra ter-
minos, & limites ſuœartis egredieum eſſet neceſſe, communioremq́; ſcientiam, & ampliorem aſciſceret,
qua probare poſſet ea, quœ de principĳs. hinc Vitruuius dicit.

Itaqve faciliter contra eas diſciplinas diſputare poſſunt, quod pluribus telis diſciplinarum ſunt
armati. hi autem inueniuntur raro, ut aliquando fuerunt Ariſtarchus Samius philoſophus, & Archi-
ta Tarentinus, Philolausq́; Apollonius Pergameus, Erathoſthenes Cyreneus, Archimedes, & Sco-
4440 pinas ab Syracuſiis, qui multas res organicas, & Geometricas, numero, naturalibusq́; rationibus in-
uentas; atque explicatas poſteris reliquerunt.

De his omnibus Plinius, & alĳ, alibiq́; etiam Vitr. cui: magis credendum eſt: cœterum animaduertenda
eſt ſequens argumentatio.

Cvm ergo talia ingenia naturali ſolertia non paſsim cunctis gentibus, ſed paucis uiris habere con
cedatur, officium uerò Architecti omnibus eruditionibus debeat eſſe exercitatum, & ratio propter
amplitudinem rei permittat, non iuxta neceſsitates ſummas, ſed etiam mediocres ſcientias habere di-
ſciplinarum: Peto Cæſar & a te, & ab alijs, qui mea uolumina ſunt lecturi, ut ſi quid parum ad Artis
Grammaticę regulam fuerit explicatum, ignoſcatur. Namq; non uti ſummus Philoſophus nec Rhetor
diſertus, nec Grammaticus ſummis rationibus artis exercitatus, ſed ut Architectus his literis imbutus
hæc niſus ſum ſcribere.

5550

Maximx circunductione, & plena oratione concludit Vitr. quod ut intelligatur, ſciendum est, cum quis
ampla oratione uti uelit, ad circunductionem ſe uertit: eſt enim circunductio quœdam orationis forma, qua
diu ſuſpenſus legentis, uel audientis animus tenetur, priuſquàm ad finem perueniatur: cum igitur alius ſenſus
requiritur, utiſolemus huiuſmodi particulis, cum, quanꝗ̃, non ſolum, & alĳs ſimilibus, ex his pluribus uti-
tur Vitr. in hac circunductione, donec ad finem perueniat, colligatq́; ibi. Peto Cœſar abs te, & ab his, & re-
liqua. Plena autem, & referta oratio est argumentis, & rationibus: nam a rerum natura argumentatur
cum dicit. Sed paucis uiris habere concedatur. Et ab officio Architecti, cum dicit, {officium uerò Archi-
tecti omnibus eruditionibus } inde ab rebus ipſis, cum dicit { & ratio propter amplitudmem rei permit-
tat} ac tandem ſenſum colligit { Peto Cæſar abſte,} ſimili orationis forma utitur Ariſtoteles primo Rheto-
ricorum, & eſt pulcherrima referta, & plena & magnitudini orationis maximè accommodata. Ignoſcent-
6660

4816LIERO dum uerò ſibi eſſe Vitr. petit, ſi tanquàm Architectus ea, quœ ad Architecturam pertinent, non tanquàm
Grammaticus, Rhetor, ſummusq́; alius artifex, explicabit: nam ſuperius non eſſe neceſſe dixit, ut A@chi e-
ctus ea ratione, qua Architectus eſt, ad ſummam artium perueniat. Cæterum uerè ut Architectus est id pro
fiteri debet, quod ſequenti modesta promißione ſe præſtiturum Vitr. dicit.

De Arcis uerò poteſtate quæque inſunt in ea ratiocinationes, polliceor, uti ſpero, his uo-
luminibus, non modo ædificantibus, ſed etiam omnibus ſapientibus, cum maxima authoritate me ſi-
ne dubio præſtaturum.

Pollicetur & fabricam, & ratiocinationem, remſignificantem, & rem ſignificatam, rationem, & opus,
cum dicit, { non modo ædificantibus, ſed etiam omnibus ſapientibus } ideò abſque dubio cum authoritate
1110 præſtabit, quod pollicetur. nam tanquàm Architectus fundamenta iaciet artis in ueris, efficacibus, utilibus,
& conſentaneis præceptis. quod ſtaim aggreditur.

εx quibus rebus Architectura conſtet.#Cap. II.

A Rchitectvra autem conſtat ex ordinatione, quæ græce τύξια dicitur, & ex diſpoſitio
ne; hanc autem Græce {δί}ιά{σθ}εσιν uocant, & Eurithmia, & Syminetria, decore, & diſtribu-
tione, quæ græce οικονομία dicitur.

Quicunque attenderit ad ea, quæ hoc capite dicuntur, & rectè illa perceperit, rectè profiteri
2220 poterit ſe uim, & naturam, proprietatesq́; Architecturæ dignoſcere: nam ſex. illæ res, quibus constare Ar-
chitecturam dicit Vitr. illæ ſunt, quæ ad rationem eius pertinent, quarum habitus in mente Architecti colloca
tur: & demum ſine quibus extra nihil habere formam poterit, & perfectionem. Ars mentis habitus est: at-
qui Architectura est ars, mentis igitur eſt habitus: ſed habitus artis eſt ordinare, diſponere, distribuere, men
ſurare, ornare, & decenter opera constituere, Architectura igitur his rebus conſtabit: ſed difficile, & inge-
nioſum eſt harum rerum diſcrimina internoſcere, ac pulchrum est facile ea explicare, ut intelligantur: nam
multis uideri poteſt idem pluribus de rebus attuliſſe Vitruuium in earum diffinitionibus: ego autem quantum
potero abſtruſam, & reconditam rem lucide explicabo. Rerum quœdam per ſe abſolutæ, nulla aliarum rerum
comparatione ſunt, & intelliguntur: nonnullœ hoc ipſum quod ſunt, & quod intelliguntur, aliunde acceptum
ferunt, nec ſine ratione, comparationeve aliqua percipiuntur: homo, Lapis, Planta, ſuapte ui nituntur, ſed
3330 Pater, Dominus, prœceptor, frater, amicus, aliud reſpiciunt. Pater enim ad filium, Dominus ad ſeruum,
prœceptor ad diſcipulum, frater, amicus, ad fratrem, & amicum referuntur, in his, quœ comparantur, &
referuntur, termini ſunt quidam, nam eſt unde incipias, & ubi deſinas in comparando, terminus unde in cipis
stratum, & ſubiectum comparationis uocatur, terminus in quem deſinis, finis appellatur. Patris compara-
tio ad filium incipit ab eo, qui gignit, deſinit in eum, qui gignitur. Eſſe prœceptorem ab eo, qui docet, in
eum, qui diſcit. idem iudicium de ſingulis. His ſtabilitis ſæpe fit, ut comparationis termini pares habeantur,
& nulla ſit ratio ut magis ab uno, quàm ab altero incipias: quemadmodum inter amicum, fratrem, & ſocium
interdum magni refert a quo incipias, & in quem deſinas: quoniam ratio diſpar, & inœqualis eſt, quemad-
modum inter patrem, & filium, ſeruum, & dominum, præceptorem, ac diſcipulum. duplex igitur horum com
paratio eſt, paritatis ſcilicet & imparitatis. hæc rectè percepta maximum habent momentum ad ea, quæ di-
cenda ſunt: nulla enim ratione alia ſeperaripoſſunt, & intelligi quœ a Vitruuio dicuntur. Cum igitur Vitru-
4440 uius formauerit Architectum; tractat hoc loco de forma, & habitu eius mentis, nam cum materies immota
ſit, & imperfecta, nihil ex ipſa educeretur, niſi forma, & perfectio inducerentur. forma autem in his rebus
poſita eſt, quœ ſenario numero a Vitruuio comprehenduntur. operum duo ſunt fine, alter cum res abſoluta eſt,
& perfecta, alter cum perfecto opere utimur ex propoſito. Domus iam œdificata, & materiata, tectaq́; fi-
nis est operis, tempestates uerò, ardoresq́; uitare, & domi tecto frui. Intentionis primæ finis eſt. Vt igitur ad
operis finem perueniamus, neceſſe eſt, ( modo ratione uti uelimus ) ut ordine quodam procedamus: idq́ue
duobus modis abſoluemus, uel partes rei ordinando quatenus partes, & magnitudines ſunt, uel quatenus
res quædam ſunt qualitate aliqua affectæ, prima ratione ordo, poſteriori diſpoſitio ineſt. Quoniam uerò quali-
tas uel per ſe conſideratur, uel ratione alterius rei, ideò ſi ad partium reſponſionem conueniant, ſymmetria,
ſi ad aſpectum Eurithmia, ſi ad id quod decet, decor, ſi ad uſum, diſtributio erit, quæ omnia ad formam, &
5550 mentis habitum Architecti pertinent. ſummatim igitur hæc repetenda ſunt.

4917PRIMVS.11
# # # ver ſecundũ ordinẽ accipiẽ \\ dæ quantitatis. ordinatio
# # uel ſecundum quantitatem
# # # vel ſecundum reſponſum \\ quantitatis. ſymmetria.
# uel in ſe
Forma uniuerſa omnium, quæ \\ arte fiunt conſideratur. # # uel ſecundum qualitatem:\\diſpoſitio
# uel comparata # ad aſpeεtum, ſic Eurythmia.
# # ad id, quod decet, ſic decor.
# # ad uſum, ſic diſtributio.
2210

Nos ſingula dilucide interpretabimur.

Ordinatio, eſt modica membrorum operis commoditas, ſeparatim, uniuerſæq́ue proportionis ad
ſimmetriam comparatio, Hæc componitur ex quantitate, quæ Græce ποσότηςdicitur, quantitas au-
tem eſt, modulorum ex ipſius operis ſumptione, ſingulis membrorum partibus uniuerſi operis con-
ueniens effectus.

Quoniam multis in rebus inuenitur ordo, diſpoſitio, decor, diſtributio, & reliqua, quœ ſupradicta
ſunt, Ideò non dubitamus affirmare, quin hi termini ampliores, & communes habeantur, qui ea ratione,
qua pluribus rebus accommodari poſſunt, diffiniendi ſunt, uniuerſalium enim uniuerſales oportet eße diffinitio-
3320 nes, & uocibus uniuerſalibus, & fuſis explicari debent, cum uero eas quiſque artifex ad res ſibi ſubiectas
transferre uult, preßiores illas efficit, & proprias artis ſuæ, quemadmodum hoc loco a Vitru. fieri uide-
mus in his rebus diffiniendis, nos primum in ipſa ordinatione, deinde in alĳs id conſiderabimus: certum
eſt ordinem communi, & ampla ratione & ſuapte ui nihil aliud eſſe niſi cum res propria ratione prœponit
unum alteri, hinc eſt, quodubi ordo eſt ante & poſt eſſe neceſſe ſit, ante uero & poſt ſunt communes, & am-
pli rerum termini: dixi autem propria ratione, quoniam multis in rebus ineſt ante & poſt, in quibus nullus
eſt ordo, quoniam illud ante & poſt, non ex propria rei natura oritur. neceſſitas enim quœdam, & natura-
lis rerum conſequutio in ordine requiritur. quando igitur quod ſua natura, prœcedere debet prœcedit, &
quod ſequi oportet, ſequitur, tunc ordo proprie dicitur. Sed hæc ratio uniuerſalis eſt, & multis rebus accom
modari poteſt: ſed hanc Architectus reddit preſſiorem, & contractiorem, idem quiſque artifex facit; ad
4430 ordinem enim, qui in ſingulis artibus eſt propoſitus, quiſque eam accommodat. Vitr. Ergo (inquit) ordinem
eſſe cum in artificio, & opere ſua ui quantitas quædam prœponitur, quœdam ſequitur. ſolent enim artifices
quantitatem unam præſumere (quam modulum appellant) quœ ſit ratio totius operis metiendi. Hac ratio-
ne ordinis diffinitio propria facta eſt applicatione ſcilicet communium, & uniuerſalium terminorum; nulla
enim de quantitate, de opere, de modulis mentio facta est in uniuerſalis ordinis diffinitione, quam nos attu-
limus, ſed in uniuerſum diximus. rem in ordine prœponi quœ præponenda eſt, & ſubſequi, quœ ſequi debet,
ſiue res illa quantitas, ſiue qualitas, ſiue tempus, ſiue actio, ſiue motio, ſiue aliud ſit. Et in his poſitus est
ſcientiarum orbis, & cōmunicatio, ſunt enim rerum plurium rationes eædẽ. Vt igitur in his, quæ ſupra iecimus,
fundamenta perſiſtamus. Ordo eſt in his rebus quœ ad aliud referuntur, & comparatio illa eſt imparium & inœ-
qualium rerum. Quod in ordine ſit relatio, manifestum eſt, nam id quod prœcedit, ad id quod ſubſequitur, com
5540 paratur: quod uero comparatio ſit ex earum numero, quæ inæquales ſunt, id quoque apertum eſt, nam ſi om-
nes res æquales eſſent iam non omnes eſſent, hinc ordo eſt parium, & diſparium, œqualium, & inæqualium,
diſpenſatio; Ordo Architecti circa quantitatem uerſatur. & in quantitate ordo reperitur, qui ad uniuerſum
opus & qui ad partes inter ſe comparatas refertur. Idq́; intelligendum eſt hoc modo: & ſi duplex ordo uide-
tur eſſe, tamen nullibireperiripoteſt, ut ordo partium inter ſe diſtinguatur ab ordine partium ad uniuerſum:
duplex autem dicitur, quoniam mente ac intelligentia ſeiungi, ac diſtingui poteſt utrumque a Vitruuio in
eadem ordinis diffinitione comprehenſum uidemus. Ordinatio (inquit) eſt modica membrorum operis com-
moditas ſeparatim, idest moderata partium aptitudo: nam moderari oportet quantitatem, quam ſumimus,
nam ſi immodica eſſet, ad parua membra menſuranda inepta eſſet, ſi exigua nimis, afferet incommoditatem
dum frequentius aſſumeretur. commoda igitur eſſe debet, & apta: aptitudo igitur, & commoditas in
6650 eo ſita es̄t, ut modo quodam temperet in magnitudine partem quandam, ut cum alĳs conuenire poſſit, in qua
moderatione pars una præcedere, altera ſequi debet. prœcedit pars illa, a cuius magnitudine moderatio ſumi-
tur, ſequitur pars; quæ ea moderatione præfinitur: in ordinatione igitur Architecti ineſt, & ante, & poſt,
quœ differentiœ oppoſitæſunt, & non œquales, ad communem tamen referendæ ſunt terminum, is autem eſt
modus, & ordo; quod igitur ad mutuas partium comparationes attinet abſolutum est. Quod uero ſpectat ad
uniuerſi operis rationem his uerbis explicatur. #Vniuerſaq; proportionis ad ſymmetrium comparatio.
Proportio eſt rerum ſub uno genere comprehenſarum comparatio: hæc in Architectura fit, dum certa ac prœ-
finita magnitudo ſumitur, quæ partium omnium in opere magnitudines moderetur. Exemplum hoc eſt Vitr.
in tertio uolumine capite ſecundo cum elegantem ſpeciem templorum deſcribit. hoc modo inquit.

Huius rei ratio explicabitur ſic. #Frons loci, quæ in œde conſtituta fuerit, ſi tetraſtylos facienda fuerit,
diuidatur in partes undecim ſemis, præter crepidines, & proiecturas ſpirarum: ſi ſex erit columnarum, in
7760

5018LIBER partes decem & octo: ſi octastylos conſtituetur, diuidatur in uigintiquattuor, & ſemiſſem; item ex his parti-
bus ſiue tetraſtyli, ſiue exastyli, ſiue octaſtyliuna pars ſumatur, eaq́ue erit modulus, cuius moduli unius erit
craſſitudo columnarum, intercolurnnia ſingula præter mediana modulorum duorum, & moduli quartæ par-
tis, mediana in fronte, & poſtico ſingula ternum modulorum: ipſarum columnarum altitudo erit modulorum
oεio, & dimidiæ moduli partis: ita ex ea diuiſione intercolumnia, altitudinesq́; columnarum habebunt iu-
stam rationem, alibi quoque rationem Doricam ex triglyphorum diſtributione moderatur, ut in quarto. Bali-
starum quoque deformationem, in decimo ex foramine temperat, ita in ſingulis operibus moduli rationem
prius aſſumit, ex qua opus uniuerſum diſtribuit. Ordo igitur eſt inœqualitatis comparatio. quœ ab certa præ-
miſſaq́; quantitate cęterarum regulatrice inter ſe ac ad opus integrum, comparatarum, quœmenſurarum
1110 quendam reſponſum quam ſymmetriã Gręciuocant efficere ſolet: hinc eſt quòd Vitr. ſymmetriam oriri ex quan
tate dicit, commenſus enim eſſe non poteſt, niſi multœ adſint quantitates. Quantitas enim, quæ græce
ποσοτὴς dicitur, eſt modulorum ex ipſius operis ſumptione, ſingulisq́; membrorum partibus, uniuerſi operis
conueniens effectus. Videtur Vitr. quantitatem in comparatione collocare, ſed uult ſymmetriæ uim potius,
quàm quantitatem ostendere. uel potius quantitatis effectum, nam quantitas moderata ex ipſius operis
ſumptione, ideſt, propoſito nobis genere operis, & prœſumpta ſpecie, quam exprimere uolumus, ex ea quan-
titatem moderemur, efficit, ut ſingula membra inter ſe, & cum uniuerſo opere conueniant.

Dispositio uero eſt rerum apta collocatio, elegansq́ue in compoſitionibus effectus operis
cum qualitate.

Diſpoſitio partes comparat non tanquam magnitudines, ſed tanquam res ſuo loco collocandas, non enim ſat
2220 eſt menſuram inuenire moderatricem omnium magnitudinum, ſed opus eſt etiam inuenire ordinem quendam
eiusrei, quœ partes habet, non comparando partes tanquam magnitudines, ſed tanquam res, ipſa propria poſi-
tione, ſituq́; ordinandas. Diſpoſitio caſu, neceſſitate, & arte fieri ſolet. de artificioſa nunc loquitur Vitru. de
alĳs libro ſexto hunc in modum. { Nulla Architecto cura maior eſſe debet, niſi uti proportionibus ratæ
partis habeant ædificia rationum exactiones. Cum ergo conſtituta ſymmetriarum ratio fuerit & commen-
ſus ratiocinationibus explicati, tunc etiam acuminis eſt proprium, prouidere ad naturam loci, aut ſpeciem,
aut detractionibus, uel adiectionibus temperaturas efficere. uti cum de ſymmetria ſit detractum, aut adiectum
id uideatur recte eſſe formatum ſic, ut in aſpectu nihil deſideretur. Alia enim ad manum ſpecies eſſe uidetur.
alia in excelſo, non eadem in concluſo, diſſimilis in aperto. In quibus magni iudicĳ est opera quid tandem
faciendum ſit. } Vtin quinto uidemus Vitr. Chalcidicas baſilicis addere cum longitudo loci patiatur. & ali-
3330 bi quoque proportiones permutat, ubi loci neceſſitas inest. de neceſſitate autem apertius eodem capite.

Non puto oportere eſſe dubium, quin ad locorum naturas, aut neceſsitates; detractiones aut
adiectiones fieri debeant. Hæc autem etiam ingeniorum acuminibus, non ſolum doctrinis efficiun-
tur. Igitur ſtatuenda eſt primum ratio ſymmetriarum, a qua ſumatur ſine dubitatione commutatio,
deinde explicetur operis ſuturi & locorum imum ſpatium, longitudinis, & latitudinis. cuius cum ſe-
mel ſuerit conſtituta, magnitudo ſequitur eam proportionis ad decorem apparatio, uti non ſit con-
ſiderantibus, aſpectus Eurythmiæ dubius.

Ex peræallegato loco prædictarum rerum numerus, uis, & natura dignoſcitur: eum adduxi, ut Vitruuium
exponentem ſe ipſum inducerem. Diſpoſitio igitur eſt ordo quidam demonstrans, quid, quo loco ponendum
ſit, ideo Vitr. dicit. Ipſam eſſe aptam rerum collocationem, & nomine rerum intelligit partes operum, ut in
4440 ædificĳs ſunt atria, tablini, oeci, pinacothecæ, triclinia, & cætera conclauia: in arte gnomonica ſitus ſigniferi,
finitoris, meridiani, œquatoris & cœterorum circulorum collocatio: In machinis quoque diſpoſitio apta cerni-
tur, quemadmodum in decimo deſcribitur. Ex hac apta collocatione rerum oritur elegans effectus operis in
compoſitionibus cum qualitate, quœ nihil aliud eſt, quàm conuenientia quœdam ſitus partium, unde dex-
tera ſiniſtris, ima ſummis, anteriora poſterioribus, paria paribus reſpondeant. Elegans igitur, ideſt ſine impe-
ditione diſtinctus, & aptus effectus eſt diſpoſitionis. cuius oppoſitum eſt ſuperfluens, inconcinnitas, quemad-
modum ordini confuſio, ita ut dici poteſt ordinem, eſſe diſpoſitionem modulorum ad ſymmetriam, & diſpoſi-
tionem eſſe ordinem partium in loco. In rerum collocatione Architectus treis habet ideas, & formas in men-
te priuſquam opus aggrediatur, quas poſtea exemplo deducit ad opus: una est ueſtigĳ, altera frontis, tertia
partium abſcendentium: priorem uocant Ichnographiam quaſi ueſtigĳ deſcriptionem, ſecundam orthogra-
5550 phiam, quaſi erectam rerum deformationem, poſtremam ſciographiam, de qua poſtea dicemus. ex his, quæ ſunt
operum, formæ prius mente conceptæ. poſtea in tabulis lineamentis expreſſœ elegans ille effectus operum, pro-
ficiſcitur. hinc Vitr.

Species diſpoſitionis, quæ græce dicuntur. ι{δί}ὲ{αι} hæ ſunt Ichnographia, Orthographia, Sciogra-
phia. Icnographia eſt circini regulæq́; modice continens uſus. in qua capiuntur formarum in ſolis
arearum deſcriptiones.

Ichnographiam noſtri plantam uocant: ſolent œdificaturi aut in tabulis, aut in papyro deſcribere ueſtigium
futuri ædificĳ: in qua deſcriptione circini, & regulæ uſus maxime requiritur. quod uidebimus in deſcriben-
dis ueſtigĳs theatrorum, œdium ſacrarum, capitulorum, ſpirarum aliorumque operum tertio, quarto, quin-
to, & ſexto libro: in Ichnographia eſt ortus. In orthographia eſt augmentum, in Sciographia eſt operis per-
6660 fectio, quibus in rebus animaduertendum eſt, idem eſſe debere quod creſcit, & quod oritur,

5119PRIMVS. in operibus naturæ, plantis, animalibus, & reliquis, nam a ſolo omnia oriri debent & in ſolido collocari.

Orthographia autem eſt erecta frõtis imago modiceq́; picta, rationibus operis futuri figura.

Orthographia non minus frontis quamlaterum erectio eſt ſi quis uim uerbi conſideret, omnis enim a uestigio
erecta magnitudo iuxta operis futuri rationem deſcripta orthogr aphia uocari pot eſt; Deſcribuntur ergo & re
rum frontes extimæ, intimæ, lateralesq́; ſecundum ſpeciem operis propoſiti, ſiue Dorico, ſiue Ionico, ſiue alio
genere uti uelimus. Sed Vitr. ad frontem reſpexit tanquàm ad nobiliorem partem.

Item Sciographia eſt frontis, & laterum abſcedentium adumbratio, ad circiniq́; centrum om-
nium linearum reſponſus.

Sunt qui legunt ſcenographiam, ideſt uniuerſi tecti deformationem: ſed ſi quis recte conſideret & diffini-
1110 tionem Vitruuianam, & rem ipſam certe non ſcenographiam, ſed ſciographiam legi debere ( ut etiam legi-
tur ) uidebit. ſciographiam Vitr. uidetur intelligere adumbratam rerum imaginem, ita ut frons, & latera ap
pareant, quod ſi in area plana facere uelimus, neceſſe eſt ut ad opticen confugiamus, centroq́; poſito oculi
loco ad eum radios dirigamus. ita enim abſcendentias proiecturasq́; partium cernemus. ſed hæc leuia ſunt, quã
uis iucunda, nec puto ita eſſe intelligendum, nam quæſo quis uſus in ædificiorum diſpoſitione erit huius adumbra
tionis? Magnum eſt ueſtigium operis deſcribere, nam & partes quot, & quæ ſint in eo ſuis locis conſpiciuntur.
longitudines earum, & latitudines ante oculos ponuntur. ſolum, & area menſuratur. quæ omnia neceſſaria
ſunt ualde, & utilia: pariratione orthographia ſpeciem operis oſtendit, altitudines metitur, uniuerſamq́ue
formam complectitur. quæ etiam magni momenti eſſe cenſentur: ſed quid adumbr atio illa penſi habet in diſpoſi
tione? certe non uideo quid optice in hac parte nos iuuet. Conſiderandum igitur es̃t an in diſpoſitione aliud
2220 ſit quod æque utile ſit prius mente concipere, deinde lineamentis deſcribere, ac ueſtigium, & erectio, ſanè ſi
quid eſt huiuſmodi, illud eſſe puto, quoquo craſſitudines parietum, proiecturas membrorum, contractionesq́; ,
& profunditates menſuratur: nanque hoc ad ſumptuum rationem maxime facit, atque etiam ad operis cogni-
tionem: multos enim reperies, qui apte ueſtigium deſcribent, partes ſuis in locis collocabunt, ĳdemq́; iuxta
operis rationem ſrontem erigent, ſed neſcient in omni ordine craſſitudinem murorum, quod abſcedit, quod
prominet pictura oſtendere. quoniam ſubtiliſſima ea ratio eſt nec omnibus expedita, cogitatione, & iudicio ni
titur: hanc ſpeciem, noſtri Profilum uocant, cuius uſus maximus eſt: qui enim recte hanc ſpeciem deſignat ut
Medicus internas animalium partes ſectione demonstrat, ſic ille ædificiorum partes internas, externasq́ue
oſtendit. Forte addubitare quiſpiam poterit num ad pingendas ſcenas Vitru. reſpexiſſe potuit; nam, & id ne
ceſſarium Architecto uidetur eſſe, quemadmodum quinto libro dicitur, ſed dubitare deſinet ſi conſiderauerit
3330 hoc loco Vitr. ideas diſpoſitionis ſeſe ordine quodam conſequentes expoſuiſſe, primum enim eſt ueſtigĳ, deinde
frontis, poſtea partium extantium, & recedentium deſcriptio, ſed melius fortaſſe dubitabis, qua ratione
frons, & latera abſcedant, & quomodo ad circinĳ centrum omnium linearum reſponſus fiat in hac deſcriptio
ne. certe Orthographiæ ſpecies ( maieſtatem quam dicunt noſtri ) neque prominentias, neque craßitudines, ne
que abſcendentias oſtendit. Sciographia egregie coronarum, capitulorum, faſtigiorum, ſpirarum, & cætera
rum partium menſuras deſcribit, in qua deſcriptione quædam fit adumbratio, qua medias partes dignoſcimus
ab extimis: reſpondent autem ad oculum, tanquàm ad centrum omnes lineæ, quæ in frontis deſcriptione non
reſpondent, non enim terminos habent certos, unde proficiſcantur. quemadmodum habent in proiecturis, ab-
ſcedentĳs, & craßitudinibus deſcriptio. Cæterum ſi hoc loco uocis huius ſciographia, notio ad opticen refer
re uelis, nil moror, illud tamen addendum neceſſario arbitror, ut quartam diſpoſitionis ideam adĳcias tan-
4440 quàm rem magis utilem, & neceſſariam, quàm ſit optices: ſed mirum uidetur quod generis diffinitio apte ad
duas diſpoſitionis ideas conueniat, ad tertiam non item. Præſcripto enim dialectico ſtatutum eſt, ut generis
diffinitio ad ſpeties accommodetur. nonne ad ichnographiam, & orthographiam egregie quadrat diſpoſitio-
nis natura, & uis? eſt enim diſpoſitio aptarerum collocatio, & elegans in compoſitionibus effectus operis
cum qualitate. quomodo hæc ad opticen pertinere dices, in qua nihil elegans, hoc eſt distinctum, nihil apte
collocatur, nihil amplius quàm uiſus fallacia, & incomperta delectatio est.

Haec naſcuntur ex cogitatione, & inuentione. Cogitatio eſt cura ſtudijplena, & induſtriæ ui-
gilantiæq́; effectus propoſiti cum uoluptate. Inuentio autem eſt quæſtionum obſcurarum explica-
tio, ratioq́; nouæ rei uigore mobili reperta. hæ ſunt terminationes diſpoſitionis.

Dignum eſt animaduerſione, quod in his rebus exponendis, confirmat Vitruuius ea, quæſupra dixit Ar-
5550 chitecto eſſe neceſſaria, nam in diſpoſitione graphidis peritia, & geometria, in ordine arithmetica, in alĳs par
tibus optice, muſica, & aliæ artes comprobabuntur: cæterum Ideæ diſpoſitionis naſcuntur ex cogitatione, &
inuentione. Id experientia Vitr. dixiſſe credendum est. Sinatura ſpecies illas nobis afferret, parum aut nihil ar
tis expoſceretur, ſed quoniam natura eas non affert, arte opus est, quoniam uero arte quæritur naturæ opera
imitari, ideo cogitationibus incumbendum eſt; & quia diſficile eſt arte conſequi, quod proponimus: iccirco
ſtudium, & industria adſit oportet: ſed postquàm studio, & industria res pulchras ediderimus, statim uolu-
ptas ſequitur. est autem uoluptas perceptio rei expetitæ, & ad facultatem percipientem conſentiens quædam
impreßio, uoluptas mentis est uerum agnoſcere. uoluptas ſenſuum est qualitatis impreßio ſenſibus ami-
ca, hinc recte Vitr. cogitatio ( inquit ) est cura studĳ plena, & industriæ, uigilantiæq́; effectus cum uolu-
ptate, curaigitur plena studĳ, quia circa difficilia uerſatur, quæ nec natura ipſa oſtendit. Studium autem eſt
6660 uehemens animi applicatio adid, quod quis conſequi deſiderat: induſtria eſt laboris amor. bene autem

5220LIBER cogitat, qui induſtrius non eſt, & uigilans. Hinc Archimedem, dum cogitando naturales comparabat effe-
ctus, dumq́ue rationis induſtria, & uigilanter quærebat, inuentionem eſt conſequutus. Inuentio autem eſt quæ
stionum obſcurarum explicatio, ratioq́; nouæ rei uigore mobili reperta: explicauit autem obſcuram quæſtio-
nem Archimedes, quod ex nono libro habemus. cumq́; uerum inueniſſet maxima lætitia affectus, ſæpius re
petendo, clamauit {εὔ}ρικα, {εὔ}ρικα in qua re ratio nouæ rei uigore mobili reperta enituit { Hæ ſunt termina-
tiones diſpoſitionis } hoc eſt diſpoſitio tribus illis ideis clauditur, ichnographia, orthographia, & ſciogra-
phia: quarum deſcriptiones hoc loco poſuimus.

7[Figure 7]PIANTA ICHN OGRA PHIA
PRONAO1110222033304440

Evrithmia eſt uenuſta ſpecies, commodusq́; in compoſitionibus membrorum effectus. hæc
efficitur cum membra operis conuenientia ſunt, altitudinis ad latitudinem, latitudinis ad longitudi-
nem, & ad ſummam omnia reſpondeant ſuæ ſymmetriæ.

Quod opere perficitur ſimile pulcherrimo uerſui, metroq́; eſſe uidetur, quod iuxta optimas conſonantias la-
5550 batur, ita ut pars alteri ſubſequatur, donec ad ordinatum finem perueniat: in quo quamuis aliquid ſit quod
optimum non ſit, egregie tamen ordinatum eſſe poteſt; quod & in membris humani corporis, & in operibus
arte factis conſpicitur: in quibus conſonantia, & harmonia quædam ineſt; Nam licet oculus pedi nobilior ſit,
& præſtantior: tamen ſi & pedis, & oculi proprium munus conſideremus, utrumque ſanè ſuo loco optime, &
pulcherrime collocatum dignoſcemus, ita ut neque oculus pede, neque pes oculo melius collocari potuerit.
Ratio ſimilis in cithara, in qua fides apte inter ſe reſpondere poſſunt: quod ſi aliqua amplius tendatur, ut
melius ſonet, nihilo minus conueniens erit ſymphonia, ratio ſimilis in his eſſe oportet, in quibus opus eſt, ut
ſit partium reſponſus, partium inquam earum, quæ natura diſtinguuntur, ita ut pulchritudini conſentiant, &
aſpectus iucunditati deſeruiant, ut in muſicis præter harmoniam quæritur quædam uocum moderatio, qualem
babere ſolent, qui ſæpius unà cantare ſolent; nam præter uocum inter, ſe reſpondentium ſymphoniam, aliud
6660

5321PRIMVS. quid habent ſuauitatis, & concinnitatis: hæc ratio tam in Muſicis, quam in Muſicis, quam in cæteris rebus arte factis Eurith-
mia dicitur. Rithmus triplici modo dicitur. primo de rebus immobilibus affertur, ut eurithmos ſtatua, ædi-
ficium, templum: ſecundo de ĳs, quæ mouentur. unde eurithmos ambulare dicimus: tertio de uoce, & ſic pro
prie rithmus est recta figurationum ordinatio: ubi eſt ſimilitudo, errat facile mens, nec distmcte res perci-
pit, ubi uero ſunt partes rithmieuidentius apparet, id quod ordinatur. Rithmus uiſu, ut in ſaltatione, auditu,
ut in cantu, tactione, ut in pulſu, ſentitur.

8[Figure 8]Pars ubi eſt I. orthographia est, ubiuero O. ſciographia.I O111022203330

Haec efficitur cum membra operis conuenientia ſunt, altitudinis ad latitudinem latitudinis ad
longitudinem, & ad ſummam omnia reſpondeant ſuæ Symmetriæ.

Sua ( inquam ) nam ſi reſponderent alienæ, hoc eſt alterius rationis Symmetriæ, non adeſſet in aſpectu iu-
cunditas, quæ in hac Eurithmiæ deſcriptione requiritur, ut plane patet, tum hoc loco, tum capite ſecundo &
ultimo tertĳ libri, & ſecundo ſexti, & alĳs locis pluribus. Quoniam uerò proportio a numeris ortum ha-
bet, ideò factum eſt, ut omnibus alĳs in rebus, in quibus inest proportio numeri nomen ſeruatumſit, & quo-
niam longitudo, latitudo, & altitudo operum proportione inuicem reſpondere debent, & ubi proportio ibi nu
4440 merus: iccirco eurithmiæ nomen a Vitr. uſurpatum eſt.

Item Symmetria eſt ex ipſius operis membris conueniens conſenſus, ex partibusq́ue ſeparatis ad
uniuerſæ figuræ ſpeciem ratæ partis reſponſus.

Symmetria est ordinis pulchritudo, quemadmodum eurithmia diſpoſitionis: non enim ſatis eſt menſuras
ordinare, hoc eſt aliam ante aliam ponere, ſed neceſſe eſt menſuras illas inter ſe conuenire, ideſt aliqua propor
tione inuicem reſpondere. hinc eſt quòd ubi proportio eſt, ibi nihil ſuperfluens eſſe poſſit, & quemadmodum na-
turalis proportionis auctor eſt naturæ instinctus, ita artificialis est artis habitus. hinc oritur proportionẽ a
forma potius, quàm a materia ortum ducere, & ubi non ſunt partes, nec proportio eſt: nulla enim compara-
tio effici poteſt. Nullauero laus ſatis eſſe poteſt, quæ proportionem commendet. In quagloria Architecti,
firmitas operis, & admiratio artis maxime cernitur quod erit manifestum, cum de proportionibus loquemur
5550 libro tertio: tunc enim artis abſcondita recludemus oſtendentes, quæ ratio ſit in proportionibus, quibus ter-
minis, quo uſu, quibus effectibus, & qua ui efficiant, ut rerum uenuſtas, & magnificentia appareat. Symme-
tria igitur eſt ratæ partis reſponſus.

Vt in hominis corpore e cubito, pede, palmo, digito, cæterisq́; partibus ſymmetros eſt, ſic eſt
in operum perfectionibus. Et primum in ædibus ſacris, ut e columnarum craſsitudinibus, aut e tri-
glypho, aut etiam embate in baliſtæ foramine, quod græci {πρι}{τρ}ητου uocitant, nauibus interſcalmio,
quod {δί}πηχαῖχὴ dicitur. Item cæterorum operum, e membris inuenitur ſymmetriarum ratiocinatio.

Gellius inquit ex Plutarcho ſcite, ſubtiliterq́; ratiocinatum Pythagoram philoſophum in reperienda, mo-
dulandaq́; ſtatus, longitudinisq́; Herculis præſtantia: Nam cum ferè constaret curriculum ſtadĳ, quod eſt
Piſis apud Iouem Olympium, Herculem pedibus ſuis metatum, idq́; feciſſe longum pedes ſexcentos, cætera
quoque stadia in Græciæ terris ab alĳs postea inſtituta pedum quidem eſſe numero ſexcentum; ſed tamen eſſe
6660

5422LIBER aliquantulum breuiora; facile intellexit modum, ſpatiumq́; plantæ Herculis, ratione proportionis habita,
tanto fuiſſe, quàm aliorum procerius, quanto Olympicum stadium longius eſſet, quàm cætera: comprehen-
ſa autem menſura, herculani pedis ſecundum naturalem membrorum omnium inter ſe competentiam modifi-
catus eſt. Atque ita id collegit, quod erat conſequens, tanto fuiſſe Herculem corpore excelſiorem, quàm
alios, quanto Olympicum ſtadium cæteris pari numero factis anteiret. Ex his intelligitur cum menſuræ ad
operis ſpeciem accommodantur, unius partis cognita menſura, aliarum quoque magnitudinem facile digno-
ſci poſſe. Præcognito igitur pede, uel cubito humani corporis totius corporis proceritatem facile ratiocina-
bimur. Eadem ratio in operum perfectionibus: Nam in metandis ædibus ſacris magnitudinibus ratione per-
ſpecta unius partis ex propria operis ratione totum ædificium, quantum ſit futurum perſpicietur. Craſſitu-
1110 do columnæ pro modulo hoc loco accipitur, ut in tertio uidebimus. Ex magnitudine quoq; & triglyphi opus
Doricum menſuratur, ut in quarto uidetur. ubi triglyphus pro modulo habetur. Quid ſit triglyphus ſuo lo-
co dicemus. { Aut embate in baliſtæ foramine. } A pondere ſaxi, quod baliſta mittere debet, foraminis ma-
gnitudinem ſumit Vitr. libro decimo, foraminis magnitudine ſcutulæ magnitudinem metitur: ſcutulam enim
uult, quam ωερίτρηου dicunt, longam eſſe foraminum, I I F. 2. latam duo, & ſextæ partis: in baliſta igi-
tur; id quod ingreditur, ideſt, foramen, quod Embatem, ingeſſoremve appellant, ſumitur pro menſura: Non
intelligit autem Vitr. ſoramen, dici peritriton, ſed id quod peritriton dicitur ſumi, & menſurari a baliſtæ fo-
ramine: cui uero parti reſpondeat illud uerbum, embate, ſi quis ſenſum eliciat, ex præallegato decimi loco ui-
dere poterit, ad illud uerbum { foraminis } eſſe referendum, nam in quarto embaten pro modulo accepit: fo-
ramenigitur eſt modulus, quoniam ingreditur in metiendis balistæ partibus. ſimiliter intelligitur id, quod ſe-
2220 quitur, { nauibus, interſcalmio, } quægræce dipaichi: in uauibus metiendis ex ſpacio, quod eſt inter remos
interſcalmium dictum, ſumitur modulus, & menſura illa, forte a duobus cubitis ſic dictum. legitur autem in
aliquibus codicibus dichiſim, est autem dĳax, & dĳchiſis gubernaculi pars illa, qu anſa dicitur. cuius
menſura ex interſcalmio ſumitur: ſed obſeruauimus in triremibus interſcalmio partes omnes triremis
menſurari, ac ut inductionem abſoluamus, dicimus cum Vitr.

Item cæterorum operum in membris inuenitur ſymmetriarum ratiocinatio. Decor autem eſt
emendatus operis aſpectus probatus rebus compoſitis cum authoritate.

Videtur Vitr. ornamentum, & pulchritudinem quandam operis non diſſimilem ab eurithmia diffinire,
cum dicit decorem eſſe emendatum operis aſpectum; ſed ſi quis conſideret ea, quæ ſequuntur, Decorum po-
tius diffinire uidetur. dum dicit, {Probatus rebus compoſitis cum authoritate, } & dum triplicem deco-
3330 rem eſſe dicit: ſed quia ubi eſt decorum, ibietiam decor, & pulchritudo quædam ineſt: ideo τὸ κόσμιον-
τὶτ{οῦ} {πρ}έπουτος, ideſt decorem, pro decoro poſuit. Eſt enim decorum decentia quædam rebus, perſonis, locis,
ſiue in agendo, ſiue in loquendo accommodata: quale autem ſit in Architectura decorum, ex ſequenti di-
uiſione percipietur.

Is perficitur ſtatione, qui græce θεματισμὸς dicitur, ſeu conſuetudine, aut natura: Statione cum Ioui
fulguratori, & cœlo, & Soli, & Lunæ, ædificia ſub diuo hypetraq́; conſtituuntur: horum enim deo-
rum & ſpecies, & effectus in aperto mundo atq; lucenti præſentes uidemus: Mineruæ, & Marti, &
Herculi ædes Doricæ fient, his enim dijs propter uirtutem ſine delicijs conſtitui decet. Veneri,
Floræ, Proſerpinæ, fontium nimphis Corinthio genere conſtitutæ aptas uidebuntur habere proprie-
tates. quod his dijs propter teneritatem graciliora, & florida, folijsq́; & uolutis ornata opera facta au-
4440 gere uidebuntur iuſtum decorem. Iunoni, Dianæ, Libero patri, cæterisq́; dijs, qui eadem ſunt ſimi-
litudine, ſi ædes Ionicæ conſtruerentur, habita erit ratio mediocritatis, quod & ab ſeuero more Do-
ricorum, & a teneritate Corinthiorum, temperabitur earum inſtitutio proprietatis.

Cum Decorum ſit apta rerum proprietas, ratione triplici perficitur. Statione, conſuetudine, & natura;
decor in ſtatione eſt apta collocatio operis iuſta naturæ proprietatem illius rei, cuius gratia opus constituitur:
In conſuetudine est obſeruata uſu partium decentia: in natura eſt electio loci, uel rei, quæ a naturæ condi-
tionibus dignitatem parit. Exemplis confirmat uel potius explicat hunc decorem Vitr. tam in ſacris, quàm
in profanis operibus. θεματισμὸς & locum, & habitum, & statum, & religionem quandam ſignificat. ſi ex
his omnibus ſignificationibus aliud quid permixtum concipiemus, certe decorem, qui ſtatione perficitur, in-
telligemus primum in loco, nam in aperto loco, & ſubdio Iouĳ, Soli, Lunæq́; templa ædificari debent. Dein-
5550 de in habitu, habitus deorum diuerſi diuerſa templorum genera requirunt, ſeueri alĳ ſunt, & ueneratio-
ne quadam ſoliditateq́; naturæ inſignes, ut Minerua, Mars, Hercules; alĳ teneritate & iuuentute quadam
florentes, ut Venus, Flora, Proſerpina: alĳ medio ſtatu inter utroſque ponuntur, ut Iuno, Diana, Bac-
chus, ſingulis ædificia conuenientia ſunt aptanda: ſeueritatem, & ſoliditatem præfert Doricum genus: tene
ritudinem, & floriditatem, Corinthium: mediocritatem, Ionicum: in his omnibus, & status & religio quæ
dam ineſt, ita ut θεματισμὸς hæc omnia complectatur: nostris autem temporibus non deeſt occaſio huius deco-
ris obſeruandi, licet falſis dĳs non ædificemus. Viri enim Dei amici qui in gloria confirmati ſunt tanquàm cœ-
li ſidera alia alĳs in ſplendore differentia, a nobis propria, & merita quadam ueneratione coluntur, quorum
memoriam templorum ædificatione conſeruamus. Templa huiuſmodi Vitruuiano exemplo retinere ſuum deco
rem facile poterunt, cum ad uitam, & mores eorum dum in terris agebant, reſpiciemus. Austeritas igitur
eorum, qui in ſolitudinibus aſpere, & dure uitam ducebant, & corpus ieiunĳs, & uigilĳs macerabant Dorico
6660

5523PRIMVS. genere explicabitur: ſimplicem ac puram uirginum incoruptarum teneritatem Corinthio exprimemus: mo-
deratam inter hæc uitam, temperatasq́; actiones Ionico. Atque hæc ad decorem ſpectant, quiſtatione per-
ficitur. Matri ſanctiſſimæ ac puriſſimæ Dei magnificentiſſimas ædes componemus.

Ad conſuetudinem autem decorſic exprimitur. cum ædificijs interioribus magnificis, item ueſti-
bula conuenientia, & elegantia erunt facta: ſi enim interiora proſpectus habuerint elegantes, aditus
autem humiles & inhoneſtos, non erunt cum decore. Item ſi Doricis epiſtylijs in coronis denticuli
ſculpentur, autin puluinatis capitulis, & columnis Ionicis epiſtylijs exprimetur triglyphi, tranſlatis
ex alia ratione proprietatibus in aliud genus operis, offendetur aſpectus, alijs ante ordinis conſuetudi
nibus inſtitutis.

1110

Conſuetudini aliquid dandum eſt: Denticuli a principio Ionicis epistylĳs Triglyphi Doricis, Zophoris ſcalpi
cœperunt; Conſuetudo obtinuit, ut mos ille diu ſeruatus ſit: qui ergo triglyphos Ionicis Zophoris, Denticulos
uerò Doricis epiſtylĳs exprimet, is offendet aſpectum ratione conſuetudinis, cuius tanta uis eſt, ut ſæpe indeco
ra uſu decentia, & decora, indecentia uideantur. Conſuetudine quoque comparatum eſt, ut cum amplæ,
ac magnificæ ædes conſtruuntur, interioraq́; domus ſplendida uideantur, alta atria, ampliſſima periſtylia, ta
blina, & conclauia reliqua ſint ornatißima, uestibula quo que id eſt, aditus, non ſint humiles nec inhoneſti.
De his omnibus ſuo loco dicendum eſt quàm expeditißime; hoc autem loco cum dixit { capitulis puluinatis
& columnis } intellexit Ionicum genus, non quod aliqus unquàm in capitulis lonicis ſumpſerit triglyphos:
puluinata autem dicuntur a ſimilitudine, de qua libro tertio dicemus.

Natvralis autem Decor ſic erit, ſi primum omnibus templis ſaluberrimæ regiones, a qua-
2220 rumq́; fontes in his locis idonei eligentur, in quibus fana conſtituantur: deinde maxime Aeſculapio,
Saluti, & eorum deorum, quorum plurimi medicinis ægri curari uidentur. Cum enim ex peſtilenti
in ſalubrem locum corpora ægra tranſlata fuerint, & è fontibus aquarum uſus ſubmini-
ſtrabuntur, celerius conualeſcent: Ita efficietur, uti ex natura loci maiores auctasq́; cum dignitate di-
uinitas ex cipiat opiniones. Item naturæ decor erit ſi cubiculis, & bibliothecis ab oriente lumina ca-
pientur: balneis, & hybernaculis ab occidente hyberno: pinacothecis, & quibus certis luminibus opus
eſt, partibus, a ſeptentrione: quod ea cœli regio neque exclaratur, neque obſcuratur Solis curſu;
ſed eſt certa, & immutabilis die perpetuo.

De his rebus quoniam quinto libro cap. x. & xĳ. & ſexto, cap. ſeptimo & alibi loquitur Vitr. iccirco
eò nos referimus harum rerum explicationem, quæ hoc quoque loco ſatis est manifesta. Legimus apud Xe-
3330 nophontem Aegiſipolim ardentißima febre correptum, in Aphito cum uidiſſet templum Dionyſii multo an
te umbræ deſiderio captum, & aquarum frigiditate, eo loci ſe duci feciſſe, tanti refert locorum uis, & de ĳs
hominum opinio.

Distribvtio autem eſt copiarum, lociq́; commoda diſpenſatio, parcaq́; in operibus ſumptus
cum ratione temperatio. Hæc ita obſeruabitur, ſi primum Architectus ea non quæret, quæ non po
terunt inueniri, aut parari, niſi magno: Nanque non omnibus locis arenæ foſsitiæ, nec cemento-
rum, nec abietis, nec ſappinorum, nec marmoris copia eſt: ſed aliud alio loco naſcitur, quorum
comparationes ſunt difficiles, & ſumptuoſæ. Vtendum autem eſt, ubi non eſt arena foſsitia, fluuiati
ca, aut marina lota; Inopiæ quoq; abietis, aut ſappinorum uitabuntur, utendo cupreſlo, populo, ulmo, pi
nu; reliqua quoque his ſimilia erunt explicanda. Alter gradus erit diſtributionis, cum ad uſum pa-
4440 trum familiarum, ad pecuniæ copiam, aut ad elegantiæ dignitatem, ædificia aliter diſponantur. Nam
que aliter urbanas domos oportere conſtitui uidetur, aliter quibus ex poſſeſsionibus ruſticis influent
fructus, non idem fæneratoribus, aliter beatis, & delicatis: potentibus uerò, quorum cogitationibus
Reſp. gubernatur, ad uſum collocabuntur, & omnino faciendæ ſunt aptæ omnibus perſonis ædificio
rum diſtributiones.

Quemadmodum dicendi genus ( ideam græci appellant) eſt orationis qualitas rebus, & perſonis accommo
data, & quemadmodum in perficiendo aliquo genere orationis octo requiruntur id eſt ſententia, quam mente
animoq́; concipimus, Methodus, idest artificium, & modus, quo ſententia extra ducitur: uerba, quæ conce-
ptionem exprimant: Verborum compoſitio, Color, & Figura: Numerus item, qui motus eſt quidam; Mem-
bra item, & Clauſulæ orationis, quibus rebus idea quædam, & ſpecies orationis abſoluitur, ita in Archite-
ctura ſpecies artis aliqua ſex rebus perficitur: has emunerauimus ante, inter quas non parua res eſt diſtribu-
5550 tio: quæ arti oratoriæ tam eſt neceſſaria, quàm quæ plurimum; & in re familiari maxime requiritur, immo
uno, & eodem uocabulo iconomiæ guadet utraque. In Architectura uerò eſt copiarum & loci recta diſpenſa-
tio: exemplum copiarum diſpenſationis allatum eſt a Vitr. non ſolum hoc loco, ſed etiam libro ſecundo, & ali
bi, ubi de rerum copĳs mentio facta eſt: ratio ſimilis de loci diſpenſatione, de qua libro ſexto commodiſſime lo
quitur. Vbi capite viĳ. tractat de priuatorum & communium ædificiorum proprĳs locis, & generibus ad
quaſcunque perſonarum qualitates conuenientibus, & quos hoc loco beatos, & delicatos uocat, ibi foren-
ſes, & diſertos nominauit: quos hic potentes dicit, ibi nobiles. appellat, qui honores magiſtratusq́; geren-
do præſtare debeant officia ciuibus; & ibi quoque fœneratoribus publicanos addidit. Ex uerbis autem Vitr. ui-
detur Iconomia idem cum diſpoſitione & Eurithmia, & cum decore eſſe: ſed diſpoſitio eſt loci diſpenſatio, qua-
tenus locus est, Iconomia ea ratione, qua ad alicuius uſum locus comparatur, Eurithmia aſpectum, Iconomia
6660

5624LIBER commoditatem, Decor honeſtatem. Iconomia reſpicit diſtributionem, & iustitiam quandam partium ſed
hæc ex ſuperioribus ſatis ſunt manifeſta.

De partibus Architecturæ in priuatorum & publicorum ædi-
ficiorum distributionibus, & Gnomonices, & ma-
chinationis. # Cap. III.

Artes ipſius Architecturæ ſunt tres, Aedificatio Gnomonice. Machinatio: Aedifica-
1110 tio autem diuiſa eſt bipartito, è quibus una eſt mœnium, & communium operum in pu
blicis locis collocatio, altera eſt priuatorum ædificiorum explicatio. Publicorum autem
diſtributiones ſunt tres, è quibus una eſt defenſionis, alia religionis, tertia opportunita-
tis. Defenſionis eſt murorum, turriumq́; , & portarum ratio ad hoſtium impetus perpetuo repellen-
dos excogitata; Religionis deorum immortalium fanorum, ædiumq́; ſacrarum collocatio. Opportu
nitatis omnium locorum ad uſum publicum diſpoſitio: uti portus, fora, porticus, balnea, theatra,
inambulationes, cæteraq́; , quæ ijſdem rationibus in publicis deſignantur locis. Hæc autem ita fie
ri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenuſtatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
fundamentorum ad ſolidum depreſsio, & ex quaque materia copiarum ſine auaritia diligens ele-
2220 ctio: Vtilitatis autem emendata & ſine impeditione, uſu locorum, diſpoſitio, & ad regiones ſui cu-
iuſcunque generis apta & commoda diſtributio. Venuſtatis autem, cum fuerit ſpecies grata, & ele-
gans, membrorumq́; commenſus iuſtas habeat ſymmetriarum rationes.

Nunc præſtandum est quod ſupra polliciti ſumus; Architecturæ ſcilicet partes inueniendæ ſunt: partes in-
telligo non fabricæ, ædificĳ, ſed partes huius tractationis & artis: nam cum ſupra expoſitum ſit, quæ ſpe-
cies, & quæ forma mente concipienda ſit, quidq́; in animo Architecti prius ineſſe debeat, nunc dicendum
in quibus rebus exterius exprimenda ſit forma illa ſpeciesq́; interna: nam ordinare, diſponere, diſtribuere,
metiri, decorare, & uenustare ſunt ex eorum numero, quæ per ſe eſſe non poſſunt, aliquid enim extet opor
tet, quod ordinemus, diſponamus, & reliquis rebus perficiamus, nam ( ut diximus ) Ars habitus eſt dire-
ctor operum: Triplex igitur Architecturæ ſubiecta wateries. Aedificatio, Gnomonica, Machinatio: In his
tribus ordinatio, distributio, ſymmetria, decor, & uenustas artis eſt collocanda Aedificationem abſoluit pri
3330 mo, tertio, quarto, quinto, ſexto, ſeptimo, & octauo libro: Gn omonicam nono: Machinationem decimo:
Aedificatio duplex, aut enim publicorum explicatio est. Publica, & communia opera tripartita intelligun-
tur. Sunt enim aut defenſionis, aut religionis, aut opportunitatis: nam ſecuritas hoſtes, religio Deum, oppor
tunitas ciues reſpicit, quæſola, & maxima ſunt hominibus ex rebus neceſſarĳs. Defenſio mœnia, oppida,
propugnacula, uias, portas conſiderat, de quibus primo libro agitur. Religio templa, ædesq́; ſacras, de qui
bus tertio & quarto: opportunitas, & commoditas forum, curiam, baſilicas, theatra, porticus, ambulatio-
nes, portus, & huiuſmodi, de quibus libro quinto. Priuatam uerò uniuerſam rationem ſequentes libri expli
cant, ornamentaq; ædificiorum ſeptimo libro explicantur. Octauo autem aquarum ductus exponuntur. At-
que hæc est uniuerſalis Vitruuianæ tractationis explicatio. Cæterum nos altius uniuerſum negotium repeten
tes, integram totius Architecturæ ſpeciem ante oculos ponemus. Quoniam ergo ſcire arbitramur, cum cau-
4440 ſas cognoſcimus: Quot ſunt cauſarum genera quærendum eſt: quiquid igitur factum eſt ab aliquo factum est,
ex aliqua re, ad aliquem finem, aliqua forma, & ſpecie. Effecta res igitur quatuor babet cauſas: effectri-
cem, quam & agentem, & motricem appellant, finem, formam, & materiem: Architectum formauimus
agentem ornatum illis dotibus, quas ſupra enumerauimus. Formam quoque totius artis expreßimus, eamq́;
diximus ex Vitr. conſtare, ordinatione, diſpoſitione, ſymmetria, decore, uenustate, diſtributione. Finis iam
manifestus est, omnis enim ars ad finem uitæ utilem, tendit. Vtilitas igitur finis est uniuerſalis omnium ar-
tefactorum. Materies artis eſt uel ad neceſſitatem uel ad modum, uel ad iucunditatem referenda: neceßita
tem abſoluit Aedificatio, modum machinatio, iucunditatem Gnomonica. Totius ædificationis formam hoc
modo explicabimus.

Cum natura comparatum ſit ut ſinguli ſingula, aut aliqua, nullus omnia poſſit, indigentia homines una
5550 compulit, ac in unum cætum congregauit: hinc ſocietas illa, quæ ciuitas appellatur, quæ multitudo eſt
quædam utilitatis cauſa in locum unum congregata. Hanc multitudinem uniuerſam poſſumus conſiderare,
uel ea ratione, qua multitudo eſt, uel quatenus in ea aliquis excellat, & præſtet: ſi multitudinem uniuerſam
reſpicie mus, pro eius ſalute & ſecuritate, urbem illi condemus munitam mœnĳs, propugnaculis, foſſa, ualloq́;
pro commoditate, uias, pontes, cloacas, angiportus, & huiuſmodi, quæ ad omnium commoda pertinent: ſi
uero præſtantes, & excellentes ex ea multitudine deligamus, inueniemus alios digniores, & potentiores eſſe
alios minus dignos, & potentes, & inter dignos potentesq́; unum, aut plures: ſi unus, aut electione aliorum
& legitime præerit ille, aut ui & contra leges; ſi legitime præſit, princeps verus, & legitimus; ſi uiolenter
tyrannus perfidus appellabitur: intuitu finis utrique Architectus propriæ ædificationis rationem habere
debet: Principi Regiam, Tyranno. Arcem conſtruet: inter digniores, & potentiores, alĳ diuino cultui, ac reli-
6660

5725PRIMVS. ioni dediti inueniuntur, alĳ extra religionis obſeruantiam: ex his alĳ foris, alĳ domi uirtutis ſuæ, & admi-
niſtrationis præſtantiam exercebunt. Qui foris erunt, uel maritimis rebus, uel terreſtribus copĳs pro Rep.
præerunt; illis portus, & ſtationes, nauigiaq́; , & naualia: his castra, & oppida conſtituentur, machinæ utriſ-
que, bellorumq́; tormenta, & armorum genera omnia conficientur: Qui domi manent excellentesq́; ſunt, uel
ciuilibus controuerſiis, & criminibus, hoc eſt iudicĳs præſunt, uel conſilĳs, & deliberationibus de Rep. in-
terſunt: iudicibus Forum, ſenatoribus Curia conſtruenda eſt, atque ita conſultum erit his, quibus non est cu-
ra, cultusq́; religionis demandatus. ſed religioſis ædes ſacræ, fana, hoſpitalia, chauſtra, & huiuſmodi alia
ſunt comparanda, uſu decentia, commodisq́; ſeurientia. Publicis operibus deſeruiunt utiliter armamenta-
ria, emporia, æraria, horrea, munitiones, thermæ: honorifice, arcus triumphales, ſepulchra, metæ, obeliſci,
1110 trophæa, Pyramides: iucunde, theatra, amphitheatra, circi, inambulationes, xiſti, palæſtræq́; : iuſte, carce-
res & huiuſmodi loca quibus rei contumaces, maliq́; detinentur: atque hæc ſunt quæ ædificationi publicæ in-
ſeruiunt. Priuatim uero ciues, & artifices, agricolæq́; ſunt conſiderandi, quibus ædificia pro cuiuſque con-
ditione, uſu & commoditate parari debent in urbe, extra urbem, & ubi opus ſit. Atque his omnibus abſol-
uetur prima illa & maxima pars Architecturæ, quæ ædificatio nominatur. De Gnomonices autem, ac
machinationis diſtinctione ſuo loco dicemus. Cæterum plura nobis animaduertenda ſunt, priuſquam ad opus
ueniamus; de quibus mox dicam: Primo imitari naturam eiusq́; opera debemus. Quæritur autem unde ſit il-
lud, quod ars naturam imitetur. Soluitur eſſe conuenientiam quandam inter principium illud quod naturam re
git uniuerſam, & illud, quod artefactis moderatur. Vtrunq; enim intelligentia quædam eſt, nam rerum natura
mente dirigitur, ars quoque mentis est munus: inter utranque mentem conuenientia quædam est. quorum igi-
2220 tur principia conueniunt ſimiliaq́; ſunt, & illa quoque ſimilia ſunt, at que in ea ſimilitudinum comparatione ſita
eſt im tatio: imitari uero nemo poteſt niſi conueniat cum eo quem imitatur: conueniet autem nunquàm niſi
ĳſdem rationibus moueatur. quare qui imitari Virgilium, Ciceronem ſtudebit, fruſtra conabitur, niſi ratio-
nes, & regulas calleat illas, quibus adductus Virgilius, aut Cicero, ita fecit: ratio enim principium eſt, cum
qua conſentire, oportet qui ſimile quid efficere uoluerit. qui ergo imitatur nihil aliud facit, quàm ſimile; ſi-
mile autem a diſſidentibus principĳs nunquam fiet. Qui igitur ſciuerit quaratione V irg. & Cice. bene dixe-
rint, eos facile poterit imitari. Sed nos ad rem. Imitatione naturæ ars nititur ob principiorum ſimilitudinem:
Conſideremus igitur rerum naturam, ut artem quoque artificiaq́; ordinare ſciamus; Naturæ ordine prius est
res: deinde ornamentum rei. Ars igitur primum eße rerum conſiderabit, deinde ornamenta. quomodo enim
ornabitur, quod non eſt? res naturæ conſtat materia, forma, compoſitione. Ars materiem, formam, com-
3330 poſitionemque conſiderabit, hinc primi ſecundi & aliorum librorum ordinatio: nam in primo de forma, in ſecun
do de materia, in tertio, quarto, quinto, & ſexto de compoſitione, in ſeptimo de ornamentis agitur. Natura ab
imperfectioribus, & communibus ad perfectiora, & propria peruenit, idem in artium tractatione, idem in
operibus obſeruandum. Naturæprincipium potens, ſapiens, beneuolum eſt: potentia magnas & firmas, ſapien-
tia pulchras, & ornatas, beneuolentia commodas & utiles res efficit. Ars quoque ſtudebit firmitati; utili-
tati, & uenustati, contra uim motricem, intelligentemq́; nunquam natura nititur, Ars idem obſeruabit, nam
nec ea, quæ inueniri non poſſunt, nec tam arduas res aggredietur, ut nulla ratione perfici poſſint, Naturæ
principium omnibus formis plenum eſſe oportet, quibus tanquam Ideis rerum utatur. Architecti mens ratio-
ne ſimili ornata eſſe debet quampluribus ideis, quemadmodum uiſum eſt ſupra. Natura loci, temporis, mo-
diq́; miniſtra eſt. Ars locum, modum, & tempus obſeruabit. Partes ſimiles, & diſſimiles, natura ad finem
4440 diſponit, idem quoque ars faciet, exemplum & exemplar demum natura dedit, quemadmodum ſuo loco ſepa-
ratim ſingulis in rebus uidebimus, quare & naturam imitabimur in ageado, & quicquid agemus propoſita
re aliqua egregia a natura ita formabimus, ut nihil in opere deſit. Quoniam uero inter oper a naturæ humanum
corpus, & temperaturæ perfectione, & partium proportione, & aſpectus pulchritudine, & operis excellen-
tia cæteris operibus antecellit, optime obſeruatum eſt ab arte, ut ad humani corporis ſimilitudinem, & men-
ſuram omnia perfici debeant: atque vt Sol omnium cæleſtium rerum ſic homo humanarum menſura est. At-
que hæc ſatis pro tempore dicta ſint.

Haec autem ita fieri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenuſtatis.

Quæ in operibus placent a natura, ab ingenio & a manibus proficiſcuntur. Natura Pondus, leuitatem, ra
rum, denſum, & alia huiuſmodi præbet, ab ingenio electio, diſtributio, forma, & reliqua proueniunt, manibus
ſecamus, polimus, ſcalpimus, pingimus. hæc omnia complectuntur ab ædificatione, a Gnomonica, a Machina-
5550 tione. Pulherimum autem est ſi bene conſiderantur ea, quæ primo, ſecundo, & tertio capite continentur, ui-
dere quam belle omnia inter ſe conſentiant, nanque a diffinitione, ortu officioq́; Architecturæ dignoſcitur
neceſſitas firmitatis, uenuctatis, & utilitatis, quæ ſimul haberi debent, nam perfecta non eſſet res illa quæ
paruo tempore utilis eßet, aut nihil in ſe uenustatis haberet: hinc. Vitru. libro ſecundo cap. octauo, libro
tertio cap. ſecundo, & primo hoc libro capite ſequenti, ſexto item capite quarto, & undecimo pluribuſq́; lo-
cis alĳs de his tribus loquitur: cumq́; de uenuſtate mentionẽ facit, eam intelligit, quæ proportionibus compa-
ratur, non autem illam, quæ ornamentis conſtat, de qua libro ſeptimo: aliud enim eſt pulchritudo aliud orna-
mentum: interna enim res quædam est ipſa pulchritudo ac cum re nata, ſed ornamenta exterius adhibentur,
pulchritudini ſuper additum, poſterius adueniens: venuſtas ab intelligentia Architecti: utilitas, a probitate,
firmitudo, a poteſtate, hinc illud poße uelle, & ſcire oportet eum, qui aliquid facturus eſt.

6660

5826LIBER

De electione locorum ſalubrium & quæ obſint ſalubritati & unde
lumina capiantur. # Cap. IIII.

IN ipſis uero mœnibus ea erunt principia, Primum electio loci ſaluberrimi. Is autem erit
excelſus, & non nebuloſus, non pruinoſus, regionesq́; cœli ſpectans neque æſtuoſas, ne-
que frigidas, ſed temperatas, deinde ſi euitabitur paluſtris uicinitas. Cum enim au-
ræ matutinæ cum Sole oriente ad oppidum peruenient, & ijs ortę nebulæ adiungentur,
1110 ſpiritusq́; beſtiarum paluſtrium uenenatos cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatus ſpargẽt,
efficient locum peſtilentem. Item ſi ſecundum mare erunt mœnia, ſpectabuntq́; ad meridiem, aut
ad occidentem non erunt ſalubria, quia per æſtatem cœlum meridianum Sole exoriente caleſcit, me-
ridie ardet. Item quòd ſpectat ad occidentem, Sole exorto tepeſcit, meridie calet, ueſpere feruet.
Igitur mutationibus caloris, & refrigerationis corpora, quæ in ijs locis ſunt, uitiantur.

Aggreditur hic ædificationem, & partem, quæ in publicis operibus collocatur, huius quoque publico-
rum operum collocationis particulam ſumit, eam ſcilicet quæ ad defenſionem pertinet, quod primo libro ab-
ſoluit, his capitibus primo eligit locum, ubi mœnia ſunt ponenda; poſtea de fundamentis turrium, & muro-
rum. Inde ad diuiſionem operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſitionem præcepta comparat, hinc com
munibus locis propriam poſitionem diſtribuit, ac totum defenſionis opus abſoluit, in electione locorum decor;
in fundamentis firmitas, in diſtributione, utilitas conſideratur: Decor naturalis in electione locorum ſalubrium
2220 ponitur. Sex ea ſunt, quæ ædificantes conſiderare debent. Primum eſt regio, ſitusq́; uniuerſus ad cœli partes
comparatus, alterum eſt area, certaq́; regionis pars muris præcingenda; tertium eſt areæ, ſoliq́; deſcriptio, &
commenſus, distributioq́; : hinc illud quod a ſolo erigitur ſiue murus, ſiue paries, ſiue columnatio ſit. Deinde
quicquid tegumenti loco imponitur ſeu contignatio, ſeu fornix, ſeu testudo, ſeu tectum ſit. Poſtremum eſt adi-
tus quilibet, quo res, hominesq́; tranſeunt, ſiue fauces, ſiue ianuæ, ſeu lumina ſint, Vitr. ab ipſa regione or-
ditur, deq́; ſalubrium locrum electione loquitur: Maxima enim locorum uirtus eſt, aerisq́; etenim
generationis principium eſt locus tanquam pater. Affecta enim regio cœli qualitatibus uim maximam re-
bus præstat: unde illud a phyſicis dictum res eo loci, ubi naſcuntur, facile conſeruari. Aer autem nobiſcum
ſemper eſt. hunc ſpiritu haurimus, ab eo refrigerium cordis, ab eo uita pendet, cum orco paciſcitur, qui pe-
ſtilentem locum eligit. De regione igitur primum eſt diſſerendum. Regio qualitates quaſdam habet, quarum
3330 quædam manifeſtæ ſunt; quædam occultæ, ex omnibus nonnullæ bonæ ſunt, nonnullæ noxiæ: noxiæ cognitis
bonis dignoſcuntur. Ex bonis & manifestis quædam commodis ſeruiunt, ut agrifertilitas, aquarum, fructuum,
paſcuorum copia, flumina, portus & huiuſmodi, per quæ facile importari merces, & exportari poſſint, vicino-
rum quoque bonorum propinquitas. Quædam ſalubritati: tum quia aqu as habent mobiles, perſpicuas, non
uiſcoſas, odore, colore, & ſapore carentes, tum quia uentos noxios, quemadmodum ſunt frigentes, aut calen-
tes nimium, & qui flant a locis peſtilentibus, uitare poſſunt. Aer quoque purus, purgatus, peruius, perfla-
bilis, uniformis qualias eſt nota optimæ regionis, occultæ qualitates ab humanis, diuinis, & naturalibus
rebus ſumuntur. Genium enim loci diuinum quid afferre uidetur, cauſam cœlo damus proprietatis & fortu-
nælocorum. Natura quoque ſuas habet uires in regionibus, nam plantas alit proceras, fructiferas quas ſo-
lum educat, ſol ornat, imber recreat. Animalia multa utriuſque ſexus carnes optimi ſaporis habentia, homi-
4440 nes ſani, hilares, iucundiq́; pulchri, ac diuturnæ uitæ ſalubritatis inditia præbent: cum uero merces, fructusq́;
immarceſcentes diu ſeruantur, ædificiaq́; neque ſalſedine corrumpuntur, neque uentis uitiantur, & reliqua ho
minum opera elaborata neque rubiginem contrahunt, neque ſitu deturpantur, temperiem loci admirabilem
oſtendunt; Vitru. uniuerſum hunc locum ita diſtribuit, ut quæ ſint loca ſalubria, & inſalubria oſtendat, poſtea
rationem afferat eorum, quæ dixit pulcherrima digrßione, inde inditia, & experimenta ſalubritatis locorum
affert, ac demum exemplis confirmat, quæ ſuperius attulerit, omnia in eo facilia ſunt, nec indigent accura-
tiori explicatione. Multa inuenies apud Albertum de ſalubritate locorum libro primo cap. tertio, quarto
quinto, & ſexto, Cæterum Vitru. locorum ſalubritatem, a cœlo, a loco, ab aere, ab aquis deſumit. A cœlo
cum dicit. {Regionesq́; cœli ſpectans neque æſtuoſas, neque frigidas, ſed temperatas } a loco cum dicit.
{Is autem erit excelſus, & non nebuloſus neque pruinoſus } locum autem intelligit affectum qualitate aliqua:
5550 ab aere, cum dicit. { deinde ſi euitabitur, paluſtris uicinitas } ab aquis cum dicit, { Item ſi ſecundum mare
erunt mœnia, ſpectabuntq́; ad meridiem,} & reliqua. Fuſius medici de regionum temperamentis tractare ſo-
lent, lege Galenum, & alios. Probat autem uitiari corpora mutationibus caloris, & refrigerationis.

Haec autem licet animaduertere etiam ex his, quæ non ſunt animalia, in cellis enim uinarijs te-
ctis lumina nemo capit a meridie, ſed a ſeptentrione, quod ea regio nullo tempore mutationes reci-
pit, ſed eſt firma perpetuo, & immutabilis, ideo etiam & granaria, quæ ad Solis curſum ſpectant,
bonitatem citò mutant, obſoniaq́; , & poma, quæ non in ea cœli parte ponuntur, quæ eſt auerſa, a So-
lis curſu, non diu ſeruantur, nam ſemper calor, cum excoquit a rebus firmitatem eripit, & uaporibus
feruidis exugendo naturales uirtutes diſſoluit eas, & feruore molleſcentes efficit imbecilles, ut etiam
in ferro animaduertimus, quod quamuis natura ſit durum, in fornacibus ab ignis uapore percalefa-
6660

5927PRIMVS. ctum, ita molleſcit, utin omne genus formæ faciliter fabricetur, & idem cum molle, & candens eſt, ſi
refrigeretur, tinctum frigida redureſcit, & reſtituitur in antiquam proprietatem. Licet etiam conſi-
derare hæc ita eſſe, ex eo, quod æſtate non ſolum in peſtilentibus locis, ſed etiam in ſalubribus omnia
corpora, calore ſiant imbecilla, & per hyemem etiam quæ ſunt peſtilentiſsimæ regiones, efficiantur
ſalubres: ideo quod a refrigerationibus ſolidantur: Non minus etiam quod quæ a frigidis regionibus
corpora traducuntur in calidas non poſſunt durare, ſed diſſoluuntur. quæ autem ex calidis locis ſub
ſeptentrionum regiones ſrigidas, non modo non laborant immutatione loci ualetudinibus ſed etiam
confirmantur, quare cauendum eſſe uidetur in mœnibus collocandis ab ijs regionibus quę caloribus
flatus ad corpora hominum poſſunt ſpargere.

1110

Philoſophatur Vitr. & multis argumentis probat calore, & frigiditate res ipſas immutari, ſumitq́; ra-
tioncm ab inanimis rebus, & ab animatis, quæ omnia facillima ſunt. Sequitur autem ratio a temper atura cor
porum animalium ſumpta; hinc auium, piſicium, terreſtriumq́; animalium naturas examinat: quæ omnia tan-
quam Architectus non tanquam Phyſicus percurrit. Inquit autem.

Nanqve ex principijs, quæ Græci ςοτχτία appellant, omnia corpora ſunt compoſita, ideſt calo-
re & humore, & terreno, & aere, & his mixtionibus naturali temperatura figurantur omnium anima-
lium in mundo generatim qualitates. Ergo in quibus corporibus exuperat è principijs calor, tunc in-
terficit, diſſoluitq́; cætera feruore. Hæc autem uitia efficit feruidum ab certis partibus cœlum, cum
inſidet in apertas uenas pluſquam patitur è mixtionibus naturali temperatura corpus. Item ſi humor
occupauit corporum uenas, imparesq́; eas fecit. cætera principia, ut a liquido corrupta, diluuntur,
2220& diſſoluuntur compoſitionis uirtutes. Item è refrigerationibus humoris uentorum & aurarum in-
funduntur uitia corporibus nón minus aeris, etiamq́; terreni in corpore naturalis compoſitio augen-
do, aut minuendo infirmat cætera principia, terrena cibi, plenitate, aerea, grauitate cœli. Sed ſi quis
uoluerit diligentius hęc ſenſu percipere, animaduertat, attendatq́; naturas auium, & piſcium, & ter-
reſtrium animalium, & ita confiderabit diſorimina temperaturæ. Aliam enim mixtionem habet ge-
nus auium, aliam piſcium, longe aliam terreſtrium animalium natura. Volucres minus habent terre-
ni, minus humoris. caloris temperate, & aeris multum. Igitur leuioribus principijs compoſitæ, fa-
cilius in aeris impetum nituntur: Aquatiles autem piſcium naturæ, quod temperatæ ſunt a calido, plu-
rimum ex aeris & terreni ſunt compoſitæ, ſed humoris habent oppido parum, quo minus habent è
principijs humoris in corpore, facilius in humore perdurant. Itaque cum ad terram perducuntur,
3330 animam cum aqua relinquunt. Item terreſtria, quod è principijs ab aere, caloreq́; ſunt temperata mi-
nusq́; habent terreni, plurimumq́; humoris, quod a bundant humidæ partes, non diu poſſunt in aqua
uitam tueri. Ergo ſi hæc ita uidentur, quemadmodum propoſuimus, & ex his principijs animalium
corpora compoſita ſenſu percipimus, & exuberationibus, aut defectionibus ea laborare diſſoluiq́; in-
dicauimus, non dubitamus, quin diligentius quæri oporteat uti temperatiſsimas cœli regiones eliga-
mus, cum quærenda fuerit in mœnium collocationibus ſalubritas.

Expedita iam confirmatio est, & argumentatio, in qua ordo mirabilis est uiſus. ſequuntur inditia ſalubri-
tatis locorum ſumpta ab obſeruatione maiorum, quam quoque confirmat exemplo naturæ, inquit enim.

Itaqve etiam atque etiam ueterum reuocandam cenſeo rationem. Maiores enim è pecoribus im-
molatis, quæ paſcebantur in ijs locis, quibus aut oppida, aut caſtra ſtatiua conſtituebantur, inſpicie-
4440 bant iecinora, & ſi erant liuida, & uitioſa prima, talia immolabant, dubitantes utrum morbo, an pa-
bulis læſa eſſent, cum pluribus experti erant, & probauerant integram, & ſolidam naturam iecino-
rum ex aqua, & pabulo, ibi conſtituebant munitiones. Si autem uitioſa inueniebant, inditio tranſ-
ferebant idem in humanis corporibus peſtilentem ſuturam naſcentem in ijs locis aquæ, cibiq́: copiã,
& ita tranſmigrabant & mutabant regiones, quærentes omnibus rebus ſalubritatem. Hæc autem fieri
uti pabulo ciboq́; ſalubres proprietates terræ uideantur, licet animaduertere, & cognoſcere ex agris
Cretenſium, qui ſunt circa Pothereum flumen, quod eſt Cretæ inter duas ciuitates Gnoſon, & Gor-
tynam. Dextra enim, & ſiniſtra eius fluminis paſcuntur pecora, ſed ex ijs, quæ paſcuntur proxime
Gnoſon, ſplenem habent: quæ autem ex altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem
ſplenem. Vnde etiam medici quærentes de ea re, inuenerunt in ijs locis herbam, quam pecora ro-
5550 dendo, imminuerant lienes, ita eam herbam colligendo curant lienoſos hoc medicamento, quod
ctiam ἄ{στι}λ{ηυου} Cretenſes uocitant.

Ex cibo atque aqua proprietates locorum natura peſtilentes, aut ſalubres eſſe ex ueterum obſeruatione
probat Vitr. Inſpiciebant ueteres in animalium iecinora cum ſalubritatem loci explorare uolebant, quando
autem ſtatiua castra obſidendis hoſtibus ponere, aut oppida uellent munire, inuentis iecinoribus illæſis ſatis
certum habere inditium ſalubritatis aeris putabant, atque ut iecinora ex pabulis, it a pabula ex aeris ſalubri-
tate conſiderabant; maximam autem eſſe pabulorum, & aquæ uim naturali exemplo comprobat, ut ſatis
patet exemplo, è quibuſdam locis Cretæ deſumpto. Aſplenium herba eſt vermi Scolopendræ quàm ſimilli-
ma, lienoſos ea curari dicit Vitr. minuit enim lienis tumorem, immo & naturalem lienis magnitudinem ad eam
paruitatem deducit, ut oues, quæ eas in pabulis frequenter ſumant, liene carere uideantur, tanta uis est in
pabulo. quis uero dubit at quin ex a quis etiam argumenta uera non ſumantur? Hoc quoque tempore Vitru-
6660

6028LIBER uianum exemplum confirmatur: Petrus enim Landus Cretæ Antiſtes uir optimus ſe hoc obſeruaſſe, & inue-
niſſe dixit. Cicero autem in primo de diuinatione ſic inquit. ut hoſtiarum immolatarum inſpicerentur exta,
quorum ex habitu, atq; ex colore, cum ſalubritatis tum peſtilentiæ ſigna percipi poſſunt. nonnunquam etiam,
quę ſit ſterilitas agrorum, uel fertilitas futura.

Ex eo licet ſcire cibo atque aqua proprietates locorum naturaliter peſtilentes, aut ſalubres eſſe.

Concludit quod propoſuerat, poſitisq́; inditĳs ſalubritatis, quærit an paludes poſſint aliquo modo eſſe ſa-
lubres, inquiens.

Item ſi in paludibus mœnia conſtituta erunt, quæ paludes ſecundum mare fuerint, ſpectabuntq́;
ad ſeptentrionem, aut inter ſeptentrionem, & orientem, eæq́; paludes excelſiores fuerint quàm littus
1110 marinum, ratione uidebuntur eſſe conſtituta. Foſsis enim ductis ſit aquæ exitus ad littus, & ex mari
tempeſtatibus aucto in paludes redundantia motionibus concitatur, marisq́; mixtionibus non pati-
tur beſtiarum paluſtrium genera ibi naſci, quæq́; de ſuperioribus locis natando proxime littus per-
ueniunt inconſueta ſalſitudine necantur.

Paludes excelſiores quàm littus ſalubres eße poſſunt, ducuntur enim foſſæ, per quas exit aqua ad littus re-
fluenti mari, mox ad cas fluxu redit, cuius ſalſedo, & amaritudo paluſtres beſtias aut naſci non ſinit, aut na-
tas enecat; ſed in huiuſmodi re quatuor ſunt, quæ efficiunt ſalubritatem, cœli regio, ſitus, paludis motus, &
& orientem: ratio, quia minus ſentiunt Solis ardorem, minusq́; uaporum educitur, non attrahente Sole: præ-
terea excelſiores eſſe debent quàm litius marinum, nam ſi depreſſiores eſſent, aqua in eis inſidens immobilis
2220 redderetur, inficereturq́; ſtagnante lacu; Fluxus maris etiam in eas peruenire per foſſas neceſſe est, ut uicibus
renouato humore, & recentior, & ſalubrior efficiatur: ſalſedo demum immiſſa enecat animalia, herbasq́; no-
xias,, quæ aerem inficiunt. ne uero a bſit exemplar earumquæ dicta ſunt, licet ratio ſatis efficax allata ſit,
exemplar ponit Vitr.

Exemplar autem huius rei Gallicæ paludes poſſunt eſſe, quæ circum Altinum, Rauennam, Aqui
legiam, aliaq́; quæ in eiuſmodi locis muncipia ſunt, proxima paludibus, quod his rationibus hab ent
incredibilem ſalubritatem { his rationibus ſcilicet ratione ſitus, ratione motus, ratione ſalſedinis, excelſæ
paludes fluxus, refluxusq́ue undarum, & amaritudo habitabiles, & ſalubres reddit Gallicas
paludes.

Vtinam naturæ uices non immutaſſent ea, quæ Vitr. refert, de Aquilegia, Altino, Rauẽna, cæterisq́; uici-
3330 nis paludibus, florentißimas, & ſaluberrimas urbesillas non deſider aremus, quibus, cœli intemperies, aeris
pestilentia, aquarum inſalubritas plus damni attulit, quàm barbarorum ſæuities; euertunt ſanè urbes, di-
ruunt, diripiuntq́; hoſtiles manus, ferro & igni perimuntur homines, reſtat tamen regio, areaq́; ubi reædifica-
ri poſſit, & tempore innouantur homines poſt cædes maximas, nec ſemper bellis ſunt obnoxĳ: At ſæuiente
natura, infecto cœlo, corruptis aquis uis rediuiua periens, nulla redeundi ſpe cogit deſerere urbes, quæ alio-
quin ſecuræ, ac locorum commoditate munitæ eſſent. Aquilegia noſtris temporibus hieme uix eſt habitabilis.
Paludes igitur ſalubres eo modo eſſe poſſunt, quo Vitr. dixit; inſalubres autem hoc quiſequitur modo.

Qvibvs autem inſidentes ſunt paludes, & non habent exitus profluentes, neque per flumina ne-
que per foſſas, uti Pontinæ ſtando putreſcunt, & humores graues & peſtilentes in his locis emittunt,
quod & exemplo probat ſumpto ab historia. Item in Apulia oppidum Salapia uetus, quod Diome-
des ab Troia rediens conſtituit: ſiue ( quemadmodum nonnulli ſcripſerunt Elphias Rhodius) in
4440 eiuſmodi locis fuerat collocatum, ex quo incolæ quotannis laborantes, aliquando peruenerunt ad
M. Hoſtilium, ab eoq́; publicè petentes, impetrauerunt, uti is idoneum locum ad mœnia transfe-
renda conquireret, eligeretq́; . Tunc is moratus non eſt, ſed ſtatim rationibus doctiſsimè quæſitis ſe-
cundum mare mercatus eſt poſſeſsionem loco ſalubri ab ſenatu, populoq́; Roma. petijt, ut liceret
transferre oppidum, conſtituitq́; mœnia, & areas diuiſit, nummoq́; ſextertio ſingulis municipibus man
cipio dedit. His confectis lacum aperuit in mare, & portum è lacu municipio perfecit. Itaque nunc
Salapini quatuor millibus paſsibus progreſsiab oppido uetere habitant ſalubri loco.

Pontinæ paludes ſunt peſtilentes, quia inſident, nec habent exitus profluentes aquæ, ne que per flumina, ne-
que per foſſas: Eadem de cauſa in Apulia Vetus Salapia erat inhabitabilis, quæ cura, ſolertia, & pruden-
tia M. Hostilĳ loco breui interuallo mutato ſalubris effecta est. Propius enim acceßit ad mare, & ſestertĳs
5550 ſingulis areas ædificaturis ciuibus uendidit. quæres inſtar donationis imaginem uenditionis habet ( ut inquit
Budæus ex ea uenditione, quæ municipium dicitur, quoniam nec omnino donatio, nec penitus eſt uenditio ) la-
cum aperuit in mare, & portum è lacu perficit. Cic. contra Rullum inquit. Niſi forte mauultis his rebus,
atque hac luce P. V. In Sipontina ſiccitate, aut in Salpinarum peſtilentiæ finibus Rullo duce collocari.
Aulus Gell. libro ſextodecimo municipĳ, coloniæq́; diſcrimen ponit, uimq́; uerbi & ſignific ationem ex D.
Adriani ſententia ſcite declarat, inquiens. Municipes ſunt ciues romani, ex municipĳs ſuo iure, & legibus
ſuis utentes muneris tantum cum Pop. Rom. honorarĳ participes, a quo munere capeſcendo appellari uiden-
tur nullis alĳs neceßitatibus, neque ulla Po. Ro. lege adſtricti, cum nunquàm populus eorum fundus factus
eſſet. Primos autem municipes ſine ſuffragĳ iure Cærites eſſe factos accepimus, conceſſumq́; illis ut ciuitatis
Romanæ honorem quidem caperent, ſed negocĳs tamen atque oneribus uacarent, pro ſacris bello Gallico rece
6660

6129PRIMVS. ptis, custoditisq́; . & infra. Sed coloniarum alia neceßitudo eſt. Non enim ueniunt extrinſecus in ciuita-
tem, nec ſuis radicibus nituntur, ſed ex ciuitate quaſi propagatæ ſunt, & iura inſtitutaq́; omnia Po. Ro.
non ſui arbitrĳ habent. quæ tamen conditio cum ſit magis obnoxia, & minus libera, potior tamen & præsta
bilior exiſtimatur propter amplitudinem maieſtatemq́; Po. Ro. cuius istæ coloniæ quaſi effigies paruæ, ſimula-
craq́; eſſe quædam uidentur, & ſimul quia obſcura, obliterataq́; ſunt municipiorum iura, quibus uti iam per
ignorantiam non queunt. bæc Gellius. Nos ad rem. Eligendus igitur eſt locus quàm ſaluberrimus in mœnibus
collocandis. Quiuerò loci ſalubres habeantur, & qui obſint ſanitati, iam dictum eſt lucide, & copioſe,
Audiendi autem ſunt, & qui de agrorum culturaſcripſere, nam & Palladius, & Columella, & M. Varro
de electione ſalubrium locorum copioſe dixerunt. Sed hæc eleganter præcipue M. Varro explicat libro pri-
1110 mo de re rustica: Quare inquit ſi ſalubritas non eſt, cultura non aliud eſt, quàm alea domini uitæ, ac rei fa-
miliaris. Hoc uerò diminuitur ſcientia, ita enim ſalubritas, quæ ducitur è cœlo, ac terra, non eſt in noſtra
potestate, ſed in naturæ, ut tamen multum ſit in nobis, quod grauiora quæ ſunt, leuiora diligentia face-
repoßimus, etenim ſi propter t erram aquam odoremur, quam aliquo loco eructat, peſtilentior eſt fundus,
aut propter cœliregionem aer calidior ſit, aut uentus non bonus flet: hæc uitia emendari ſolent domini ſcien-
tia, ac ſumptu, quod permagni intereſt ubi ſint poſitæ uillæ, quanta ſint, quo ſpectent, portici-
bus, oſtĳs, ac feneſtris. An non ille Hyppocrates medicus in magna peſtilentia non unum agrum, ſed multa
oppida ſcientia ſanauit? Sed quid ego illum uoco ad teſtimonium? Non hic Varro noster cum Corcyræ eſſet
exercitus, ac claßis & onmes domus repletæ eſſent ægrotis ac funeribus, immiſſo feneſtris nouis Aquilone, &
obſtructis peſtilentibus, ianuaq́; permutata, cæteraq́; eius generis diligentia ſuos comites, ac familiam inco-
2220 lumes reduxit?

De fundamentis murorum & turrium. # Cap. V.

CVm ergo hisrationibus crit ſalubritatis mœnium collocandorum explicatio, regionesq́;
electæ fuerint fructibus ad alendam ciuitatem copioſæ & uiarum munitiones, aut oppor
tunitates fluminum, ſeu per portus marinæ ſubuectiones habuerint ad mœnia comporta
tiones expeditas, tunc turrium, murorumq́; fundamenta ſic ſunt facienda.

A regione ad aream tranſit Vitr. Nam principium unum est electio regionis, & loci ſaluberrimi: Alte-
rum eſt mœnium certo, & determinato ſitu collocatio. Expedita iam prima parte, in qua quid natura, quid
3330 ars, quid utraque regionibus afferat copioſe explicauimus; ſupereſt altera, quæ ad areas, & mœnia circum-
ſcribenda ſpectat: In qua quidem re multarum gentium externarum conſuetudo merito damnanda cenſetur,
quæ uel inter amplißimas ſolitudines, & ſterilißimas habitantes, uel aſperrimos & inaceßibiles montes tan-
quàm arces incolentes,interim ſeſyluis denſiſsimis abdẽtes,uel profundis paludibus ſe quaſi immergentes,tutas
ſe putant ab omni ni & timore. quemadmodum apud C æſarem,& alibi legitur de Gallis,Germanis, Hibernis,
Britannisq́; nationibus. non enim laudo ego ſaltem huiuſmodi ſecuritatem, nec mihi uidetur inopiam eſſe quæ-
rendam, ut inuidiam fugiamus, nec minus uel per ſomnium expoſcerem poeticum orbem, aut delitiarum hor
tum, ubi lacte riunli, melle quercus, ambroſia cœli fluunt, quoniam humanæ neceſſitati pauca poſſunt ſatiſ-
facere: illa uerò deſiderari potius quàm baberi ſolent. Mœnia igitur loco ſalubri & commodo ſunt collocan
4440 da. Hæc fundamentis, muris, turribus, portis, diſtributa intelliguntur. De ſingulis hoc loco agit Vitr. Fun
dationum conſideratio his rebus abſoluitur, ſoli naturæ, areæ circumſcriptione, rerum diſtributione. At
quemadmodum non negauerim fundamentum eſſe maxime neceſſarium, in omni fabrica, ita non ſemper ab
hominibus id quærendum cenſeo, cum ſæpe natura ipſa duriſſimas cotes, immania ſaxa, tanquàm arcium
fundamenta ſubſternat: quibus in locis nulla opera, nullæmanus requirendæ ſunt. Quod igitur ad hominum
laborem pertinet, ſoli natura quàmprimum fundationi apta conſideranda eſt: Solum ipſum multis corĳs ac
(ut dicam) multis corticibus or dinauit natura, nam & groſſiori ſabulo, uel minuta quadam arenaſternitur,
interim glarea, quandoque certa, uel argilla, non nun nunquàm topho uel cæute, atque alia parte ima cernatur. Quare
dam rerun diuiditur, ita ut proprietas una in ſuperficie,alia ſub cute, atque alia parte ima cernatur. Quare
diligenter conſiderandum eſt, qua ſoli proprietate fundamenta iaciantur. Sed in primis idſemper arte laboran-
tendum, μt quàm ſolidiſſimis locis ſubſtructiones fiant: quod ſi naturaid nobis minime præstat, arte laboran-
5550 dum eſt, ut quàm ereberrimis palis, fistucationibus adactis ſolum muniamus, excauationibus crebris ſoli na-
tura pertentetur, duoq́; præcipua ex cauatione commoda recipimus, alterum quod aqua, quæ ualde neceſſa
ria eſt fabricantibus, tanquàm ex puteis è foſsis hauritur, alterum quòd inditia terreni ſoliapta dignoſcimus.
Cæterum & ſine cauationibus argumentaſoliditatis plurima ſumimus. Nam ſi herbæ, quæ humidis locisnaſ
cuntur, frequenter alicubi reperiatur, certò ſcire poſſumus ibi eſſe lutum, & cænoſum fundamentum: contra
uerò ſi arbores in ſiccis regionibus creſcentes uideris, ibierit fabricandum. item ſi acuta & dura ſaxa in re-
gione reperis, tunc ſcire poteris non eſſe tibi multum laborandum in ſolida proprietate quærenda. Scaturien
tes fontes, ſonitusq́; terræob grauium rerum caſum, motumq́; uitare ealoca tibi docebunt, in quibus bu-
iuſmodi erunt inditia, inter glareas ob earum raritatem aqua decurrens ſubstructiones infirmat. Quærenda
igitur ſoliditazs eſt, ubifundandum eſt: hinc Vitr. inquit.

6660

6230LIBER

Tvnc Turrium, murumq́; fundamenta ſie ſunt facienda, uti fodiantur (ſi queat inueniri) ad ſoli
dum, & in ſolido, (quantum ex amplitudine operis pro ratione uideatur) craſsitudine ampliore quàm
patrietum, qui ſupra terram ſunt futuri, & ea impleantur quamſolidiſsima ſtructura.

Quemadmodum certailla, & præſcripta fundandi norma ſemper est obſeruanda, ut fundamenta ſemper
ad ſolidum, & in ſolido fodiantur, ita ea cura non eſt prætermittenda, ut ſciamus an plano, an excelſo, an
decliui loco fundandum ſit, & quantum areæ cir cumſcribere oporteat, nam alia, ai que alia ratione fundatio
nis utemur. Item dignitas amplam ciuitatem requirit, ſecuritas uerò etiam amplam, nam a paucis ofſideri
ampla ciuitas minime poteſt, parua minoribus præſidĳs eſt tuta, dolis tamen & traditionibus obnoxia, cum
facilius capta retineatur. Cæterum multitudinis populiq́; ratio habenda eſt. Circumſcribitur autem lineis,
angulisq́; Murilinearum ſimilitudinem habent: Turres, Propugnacula, & portæ, angulorum: De ſingu-
1110 lis præceptatradũ Murilinearum ſimilitudinem habent: Turres, proportet, quæ a Mathematicis introductionis modo præci-
piutur; lieam eſſe extenſionem quandam: angulos eſſe ſoli comprehenſionem inter duas lineas ſe ſe contin-
gentes: inde quattuor efficientur anguli duarum linearum interſectione, & ſi altera alteri directe & ad perpen
diculum incumbat, quattuor angulirecti efficientur, ſi tranſuerſe, duo, qui latiores erunt obtuſi, reliqui acu
ti dicentur, exlineis directæ aliæſunt, & illæ ſunt, quarum medium non obumbrat extrema: quæq́; breuiori
ſpatio inter duo puncta æqualiter continentur. Aliæ flexæ, quæ ſcilicet ſuis medĳs ectrema excedunt. Ex
his aliæſunt circulorum portiones quædam, aliæflexuoſæ undequaque: Circulus quaſi totus angulus, ſigura
eſt unalinea circumſcripta, a cuius medio, quod centrum appellant, omnes lineæ ad extremos limites ductæ
ſunt, æquales; linea ſlexa ab Architectis arcus nominatur, recta uerò quandoque chorda uocatur, idq́ cum
extremos arcuum fines claudit, quandoque ſagitta, cum ſcilicet a chordæ medio, tanquàm neruo directè ad
2220 arcus circumductu fertur, quandoque radius, cum ſcilicet ab immobile centro ad circumferentiam orbis du-
citur, quandoque diameter, cum ſcilicet duas æquales in partes circulum diuidit, quod fieri non poteſt, niſi
per medium centrum traĳciat: Ex arcubus ſimplices quidam ſunt, quidam uerò compoſiti: ex ſimplicibus
alĳ integri, alĳ non integriuocantur: Integer arcus eſt dimidium circuli: noninteger, qui dimidio minor eſt:
uel cuius chorda diametro breuior est. Compoſitus arcus eſt, quiex duobus non integris arcubus efficitur, &
ideo in decuſſatione angulum efficit, quemadmodum ſubiecta exempla, diagrammate oſtendunt. Lineis igi-
tur, angulisq́; deſcribimus areas, lineæ uel funiculis, uel perticis tanquàm regulis ducuntur; anguli autem
normis, uelquadrantibus. Solo deſſignato foſſas duces, quibus ductis iacias fundamenta in ſolido uel ana-
turatibi præſtito, uel arte facto: ſcias ſolum conſolidari palis frequentibus, & denſis: figuntur autem pali fi-
ſtucis. Fiſtucæſunt inſtrumenta lignea, quæ uel ſuſpenſa funibus, trochleisq́; a tignis demittuntur ſupra dire
3330 ctos palos, ut crebris ictibus inculcentur, & figantur: uel anſis manibus comprehenſa extolluntur, ut pali
ſublicæq; ea machina adigãtur. E quo autem ligni genere palationes fiant ſecundo libro declaratur Cap. nono-
Fiſtuca etiam pauitores utuntur, cum locus aut omnis, ant ex parte congestitius fuerit, ut habetur libro ſeptimo
Cap. primo. Adiguntur autem pali crebro potius ac continuato, quàm uehementi & oneroſo ictu. Cæſar in
commentarĳs ſuis fistucæ nomine utitur in egregia illa pontis conſtructione. Fundamentorum autem nomine
9[Figure 9]a b. recta.
d c. flexa.
e. angulirecti.
f. anguli obtuſi.
o. anguli acuti.
h.i.K. circulus.
g h i. diametros.
g k. radius.
g. centrum.
l. m.n. arcus inte ger.
L m. chorda.
n p. ſagitta.
r. arcus diminu-tus.
f. arcus compoſi-tus.a b d c e f o h i k g l m n L p r4440 Vitr. foſſas intelligit, ubi ſubstenitur. Habent autem fundationes præcepta, & regulas, de quibus nunc dicam.
Primum quidem conſulendi incolæ ſunt & periti regionum, ut ſoli natura exacte dignoſcatur. #inde cauen-
dum eſt, ne ſuper ruinas ſuperstruamus: non enim ſcire poſſimus quantum oneris ferre poterant: æquabiliter
autem excauandum eſt ſolum, & quàm planiſſimum faciendum, ut ædificiorum onera æqualiter decumbant.
5550 Conſtruendæ etiam ſunt ædificiorum ueterum partes, ut cum fabricare aliquo impedimento deſiſtemus, ne pœ
niteat nos uetera diruiſſe: Inferiora uero ſint ſuperioribus ampliora naturæ imit atione, quæ arbores parte ima
ſolidiores facit. #Cæterum in mollibus locis minore ſumptu, & tutius ſuperſtruemus arcubus#primum iactis,
namſolida pars apta eſt onera ſustinere, uacua uero impenſæ parcit. #Arbitror ego ſaxa grandiora in funda-
tionibus eſſe iacienda, ſed & minutiſſima, quæq́ inuenta ſunt in ædificĳs ueterum: non eſt autem in huiuſmo
diſubstructionibus calci parcendum. ſed curandum ut quàm ſolidiſſima ſit ſubſiructio: palationes uerò muris
duplices habentur. Pali uerò denſiſſimi, & groſſi parte duodecima, uel non minus octaua longitudinis. his
atque di{ij{s huiuſmodi præceptis de quibus etiam alibi dicturus ſum, quàm ſimiſſima fundamenta fieri poſſunt.
Nunc ad rerum diftributionem ueniendum eſt, ac primum de turribus & propugnaculis dicendum eſt, mox de
portis & muris.

6660

6331PRIMVS.

Item turres ſunt proijciendæ in exteriorem partem, uti cum ad murum hoſtis impetu uelitappro
pinquare, a turribus dextra, ac ſiniſtra lateribus appertis telis uulneretus.

Turrium efficiendarum finis eſt murumtueri, & tanquàm alateribus cortinam (ut aiunt Itali) defende-
re: hac de cauſa in exteriorem partemproĳciendæſunt, ut cum hoſtis ad murum acceſſit, inter duasturres
utrinque uulneretur, & læſus amuris recedat. #Turrium uſum noſtris temporibus nullum habemus, niſi forte
appellatione Turrium, propugnacula illa uocemus, quæ Baloardos Itali uocant, de quibus aliàs dicemus.

Cvrandvamqve maxime uidetur, ut non facilis ſit aditus ad oppugnandũ murũ: ſed ita circumdã-
dum ad locapræcipitia, & excogitandum, uti portarum itinera non ſint directa. ſed σμαία. Nanque cũ
ita factum ſuerit, tunc dextrum latus accedentibus, quod fcuto non erit tectum, proximũ erit muro.

1110

Non ſolum turres impedire hoſtium acceſſum ad murum debent, ſed etiam reliqua, quæ adid proſunt, ac-
commodari, quemadmodum ſunt loca præcipitia, portarumq́ ſitus ita d ſpoſitus, ut qui ad eas acceſſurus ſit
hoſtis, dextrum latus, quod ſcuto non tegitur, expoſitum habeat uulneribus, iaculorumq́; miſſionibus. Por
tarum uſus est, ut commode importari & exportarires queant tum quæ ad uictum, tum quæ ad defcnſionem ſunt
neceſſariæ, item ut exire, & ingredi queant iumenta, hominesq́; : ſed quia quandoque hoſtes cum ciuibusper-
mixti ingredi poſſunt, maxime curandum est, ut quam tutiſſimo loco collocentur. #Ipſa quoque ſpeciem ali-
quam propugnaculi habere debent, ut & ſe, & murum defendant, non tamen ita munitæ eſſe debent parte
interiori quemadmodũ turres, ne forte cuſtodes proditionem moliẽtes in portis, tanquàm oppidis ſe ſe contineant
dum præſidium ab hostibus expectant. #Retardatur etiam impetus equitum, peditumq́ cum non directo curſu
ad eas accedere liceat. Sumptus uerò impenſasq́; quas his temporibus in extruendis portis facere ſolent, certe
non laudo, namſæpe fit ut pulchritudini potius, quàm munitionibus ſtudeant, cum earum aſpectus rudis eſſe
2220 debeat, & auſteritatem quandam præferre.

Collocanda ſunt oppida, non quadrata, nec procurrentibus angulis, ſed circuitionibus, uti
hoſtis ex pluribus locis conſpiciatur. In quibus enim anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod
angulus magis hoſtem tuetur, quàm ciuem.

De forma oppidorum nunc agit Vitr. & uidetur tacite quodammodo formam orbicularem uel ſinuoſam
probare, ab Etymologia nominis. #Nam ſi oppidum a danda ope dicitur, certe curandum eſt, ut ea forma ſit fa
ctum, quæ nocere hoſtibus, prodeſſe ciuibus maxime poſſit. #Procurrentes anguli id habent#incommodi, ut
qui muros defendit, utrinque ab hoſtibus telis impeti poſſit, circuitiones uidentur hoſtes#concludere, & obſi-
dere, tum quia ex pluribus partibus conſpici poſſunt, tum quia in obſidendis urbibus ſinuoſis oppidorum ftexi-
bus intercluduntur. #Cæterum hæc ratio Vitruuianis temporibus forte melius, quàm noſtris accommodanda
3330 eſt, nam aliaratione angulos procurrentes noſtri homines quærunt, quemadmodum paulo poſt dicam.

Crassitvdinem autem muri ita faciendam cenſeo, uti armati homines ſupra obuiam uenien-
tes alius alium ſine impeditione præterire poſsint.

De murorum craſſitudine (ut nihil deſideretur) aperte loquitur, in quare uidendum eſt, ne nimis extra
rationem craſſi hodie muri fiant, cum minus craſſi magis tuti, melius ſtructi eſſe poſſunt. inquit Vitr. { Craſ
ſitudinem muri ita faciendam, ut armati homines ſine impedimento ſibi obuiam uenientes#prætereant: } &
quoniam ſumptui parcendum eſt, quantum fieri poteſt, ideo docet quaratione craſſos & durabiles muros im-
penſa minor efficiamus, inquicens.

Tvm in craſsitudine eius perpetuæ taleæ oleagineæ uſtulatæ quàm creberrime. Inſtuantur uti utræ
que muri frontes inter ſe (quemadmodum fibulis) his taleis colligatæ æternam habeant firmitatem.
4440 Nanque ei materiæ nec tempeſtas, nec caries, nec uetuſtas poteſt nocere. Sed ea & in terra obruta,
& in aqua collocata permanet ſine uitijs tilis ſempiterno.

Erigebant antiqui duas frontes muri, alteram in exteriorem, alteram in interiorem partem#proſpicientem
(bac enim de cauſa frontes appellantur) inter utraſq; erat inter stitium pedum 20. colligabantur#autem bu-
inſmodi#frontes taleis#oleagineis#uſtulatis, tanquàm clauibus, quibus pectinatim diſpoſitis, & inter ſe
quemadmodum ſerræ dentes reuinctis, utrunque murum firmiter contineb atur. Cuius reitanta utilitas & fir-
mitas erat, ut Vitr. in fundamentis quoque eadem ratione id faciendum eſſe cenſeat, dicit itaqne.

Itaqve non ſolum in muro, ſed etiam in ſubſtructionibus quiq; parietes murali craſsitudine
erunt faciendi, hac ratione religati non cito uitiabuntur.

Etratio eſt quia ei materiæ nec uentorum imbriumq́ uis, nec caris, nec humor, nec ſiccitas nocere poteſt.
5550 {Quique parietes murali craſſitudine. } Non ſolum oppidorũ muricraſſitudinem habent. ſed interdum parie
tes aliqui ſunt ædificiorum, qui muralem craſſitudinem quærunt, moles enim ingentes, uel templorum, uel
theatrorum, uel arcium craſſos parietes tanquàm muros interdum#requirunt, in quibus conſtruendis ratio ea
dem ſeruanda est.

Intervalla autem turrium ita ſunt facienda ut ne longius ſit alia ab alia ſagittæ emiſsione, uti ſi
qua oppugnetur tum a turribus, quæ erunt dextra, æ ſiniſtra, ſcorpionibus, reliqùisq́ telorum miſ-
ſionibus hoſtes reijciantur.

Turres non modo murum tueri, ſed ſe ipſas quoque inuicem defendere debent. quare de interuallis turrium
agere oportet: præceptum it aque ut est ne ultratelorum emiſſionem turres inter ſe distent, quod & noſtris
temporibus obſeruandum est, quemadmodum infra dicitur. Interim uniuer ſam rationem antiquorũ exequamur.

6660

6432LIBER

Etiamqve contra, interior turrium diuidendus eſt murus interuallis tam magnis, quàm
erunt turres, ut itinera ſint interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro fixa. #Hoſtis
enim ſi quam partem muri occupauerit, qui repugnabunt reſcindent, & ſi celeriter adminiſtrauerint,
non patientur reliquas partes turrium muriq́; hoſtem penetrare, niſi ſe uoluerint præcipitare.

Præcepta, quibus ſeruatis recta turrium collocation fiet, ſunt hæc. Primum, ut in exteriorem partem pro
ĳciantur: #ecundum, ut tantum mter ſe diſtent, quantum ſagittæiaculari poſſunt. #Aliud quod nunc exequi
tur eſt, quod in interiori parte murus ex magnitudine turrium diuidendus est ita, ut ſi quis imaginetur turrem
arcum in exteriorem partem efficere, extrema illius circuitionis ita diuiſa eſſe debent, ut pro chorda trabes po
nantur, atque per trabes tanquàm per pontem, quirqpugnant ire poſsint, trabes autem itafigantur, ut faci
1110 le amoueri queant, uel reſcindi, ut occupata ab hostibus parte altera directis trabibus reliqua ſit defenſa.
nam cum turres altæ, latæq́; eſſe debeant, traĳci amoto ponte non poterunt, niſi quis ſe præcipitare uelit. l Hino
ſequitur aliud præceptum.

Tvrresitaque rotundæ, aut polygoniæ ſunt faciendæ, quadratas enim machinæ celerius diſsi-
pant, quodangulos arietes tundendo frangunt: in rotundationibus autem (uti cuneos) ad centrum
adigendo lædere non poſſunt.

10[Figure 10]Turris diſpoſito in parte interiori.
A. ſucula uectibus reducta, quæ catenam continet, a quatignorum capita ſiiſpenduntur, in centro
B. Tigna autem ueluti incumbis impoſita ex altera parte non ſunt clauis affixa, ſed ſuperpoſita ut ſuculæ redu- ctione poſſint ſine impeditione relaxari. ſuper ea tigna fit tabulatus.
G. prominentia a turri tignorum capi- ta pro contignatione & itineribus in interioribus partibus.
C. tabulatus.
D. murus interior.
E. Mœnia.
F. mœniorum planitia.
K I. eraſsitudines.
H. ſcala admuri conſcenſum.A B G C D E F K I H L R22203330444055506660

6533PRIMVS.

Rotundæ turres quacunque parte uel ariete, uel alia machina percutiantur,#ftrmiores ſunt quàm quadra
tæ nam ea figura pluribus partibus, tanquàm cuneis constat, cuneorum natura ad centrum adacta ſolidior
efficitur: obfirmant enim ſe ſe mutuo cuneadæ rœ quælibet, & quo magis in eas impellas eo ſolidiores efficiun-
tur. Cæerum his temporibus alius uſits eſt. quemadmodum dicam. Turrium igitur præcepta ſunt bæ, quæ quæ dicta
ſunt, quæſic breuiter colligere poſſumus. Turres aut conſiderantur ea parte, qua reſpiciunt hoſtes, & ſic
primum præceptum est, ut proyciantur in partem exterorem: aut conſiderantur ea parte, qua reſpiciunt hoſtes, & ſic
uitatem, ſic aliud præceptum est de earum muro diuidendo, & contignatione mobili congiungendo: aut conſi
derantur, ut mutuo inter ſe ſe habent, & ſic de interuallo unius ad alteram dictum eſt, aut demum conſideran
tur in ſe quælibet, & ſic defigura earum orbiculari uel multorum angulorum eſt dictum. #Quæ omnia ſubie-
1110 cta figura demonftrat.

Item munitiones muri turriumq́ aggeribus coniunctæ maxime tutiores#ſunt, quòd neque arie-
tes, neque ſuffo ſsiones, neque machinæ cæterę eis ualent nocere.

Obſeruatum eſt non tam muri craſsitudinem, quàm aggeris, & ierreni congestionem apud muros, eos#tu-
tos reddere. nam quod machinæ, ſuffoſsionesq́ crehrisictibus muros concutiant mainfeftum eſt. #Sed ſi agge-
ris quoque ratio habeatur, murusq́ crebris ictibus muros concutiant manifeſtum eſt. #Sed ſi agge-
ger tanquàm muri humerus eſſe. hinc præcipit Vitr. ut munitiones muri, turriumq́ aggeribus coniungantur.
Sed animaduertendum puto aggeremnon ſolum intelligi terræ ſaxorumq́; congeriem, ſed etiam repletionem ſoſ
ſæ, ualliq́, uel alterius cuiuſcunque loci excauati, in quo exaggeramus,#Agger autem Vitruuianus nibil
aliud eſt niſi repletio mterualli, quod eſt inter duos muros, incamiſciatam Itali uocant. #Agger uero, quo
2220 noſtri utuntur, terraplenum, aut ſpaltum dicunt, eſt enim terræ ſubactæ aggeratio quædam parte interiori ad
euitandos ſumptus, & muniendos muros accommodata: non enim putant oportere duplicem eſſe murum, ſed
una fronte contenti, partem, quæciues reſpicit, aggere ampliſsimo bene muniunt, & inter aggerem murulos
quoſdam præſeripto ſpatio claudunt, quos ſperones uel contrafortes uocant, terrenum enim opus pondere pre-
mens murulos illos, tanquàm anterides, & eriſmata, continet murum ne facile prorual.

Sed nonin omnibus locis eſt aggeris ratio facienda, niſi quibus extra murum ex#alto#loco#plano
pedeacceſſus fuerit admœnia oppugnanda.

Maxime offenduntur ciues cum extra muros acceſſus hostium fit ex parte altiori, ſemper enim plus læditur
qui imas partes in pugnando tenet: qua propter Vitr. aggeris rationem eſſe habendamdicit, cum ab excelſio-
ri loco hoſtes oppugnant, quimciues, ubi igitur ex alto loco plano pede acceſſus hoſtium fieri#poteſt, tunc ag
3330 geris ratio eſt habenda. Quarationne uerò agger efficiatur ſecundum Vitr. ſequentibus uerbis explicatur.

Itaqve in ciuſmodi locis primum foſſæ ſunt faciendæ, latitudinibus, & altitudinibus quàm am-
pliſsimis, deinde fundamentum muri deprimendum eſt intra alueum foſſæ, & id extruendum eſt intra alueum foſſæ, & id extruendum eſt
ea craſsitudine, ut opus terrenum facile ſuſtineatur. Item interiore parte ſubſtructionis, funda-
mentum diſtans ab exteriore introrſus amplo ſpatio, conſtituendum eſt, ita uti cohortes poſsint quem
admodum in acie inſtructæ ad defendendum ſupra latitudinem aggeris conſiſtere. #Cum autem fun
damenta ita diſtantia intere ſe fuerint conſtituta, tunc inter ea alia tranſuerſa coniuncta, exteriori, & in
teriori fundamento pectinatim diſpoſita, quemadmodum ſerræ dentes ſolent eſſe, collocentur. #Cum
enim ſie erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo diſtributa in paruas partes, neque uniuerſa
pondere premens, poterit ulla ratione extrudere muri ſubſtructiones.

4440

Cum hostes oppugnant, aut ab mferioriparte, ant a ſuperiorioppugnant: ſi ab inferiori tunc murus facien
dus eſt ea ratione, qua ſupradixit Vitr. ea ſcilicet craſſitudine uti armati bomines ſupra obuiam ue-
nientes alius alium ſine impeditione præterire poſſit. item frontes utræque muri taleis oleagineis uſtula-
tis coniungendæ, ut firmius contineantur. non enim opus eſt inſtructas acies in his locis muros aſcen-
dere. quod ſi a ſuperiori parte oppugnaturi accedunt, tunc murus muniendus est, turres item, atque alia pro
pugnacula fulcienda, hoc modo, quo dicit Vitr. Primum enim foſſæ ampliſſimæ ſunt faciendæ, nam prohibe-
bitur acceſſus ad muros latitudine, atque altitudine foſſarum. deinde duplex murus conſtruendus eſt, utriuſ-
que autemratio fundationis eadem erit: nam fundamentum deprimendum eſt intra alueum foſſæ, & extruen
dum latius, & craſſius quàm murus, qui ſupra iderit futurus, nam ita requirit fundamentorum ratio, quem
admodum ſuperiori capite dictum eſt, & opus terrenum facilius ſuſtinebitur. #Erecta hac muri fronte, quæ
hoſtes reſpicit, & ſupra foſſam elata, conſtruenda est altera frons pàrteriori a priori plurimum diſtans,
5550 naminter ambas frontes exaggerandum eſt, & ſupra aggerem instruendæ ſunt acies repugnatium. #Erectis
frontibus, uel fundatis potius, fundamenta utraque ſunt colliganda, & quaſi connectenda alĳs fundamentis
tranſuerſis, quæ ab una ad aliam frontem procurrant, ita diſpoſita, quem admodum ſerræ dentes ac pectina-
tim, ut firmius utroſque muros contineant, ac aggeris pondus inter ſe diſtribuant, ita ut ſubſtructio nihil pati
poſſit. Calcato igitur terreno opere & ſolidato, murorum frontes continebunt, at uerò obtranſuerſa fundamen
ta premere & extrudere muri ſubſtructiones minime poterit.

Deipſo autem muro è qua materia ſtuatur aut perficiatur, ideo non eſt præfiniendum. quod in
omnibuslocis, quas copias, cas non poſſumus habere, ſed ubi ſunt ſaxa quadrata, ſiue ſilex
ſiue cæmentum, aut coctus later, ſiue crudus, his critutendum. Non enim uti Babylone abundantes
liquidobitumine, pto calce, & arena, & cocto latere factum habent murum, ſic item poſſunt omnes
6660

6634LIBER regiones, ſeu locorum proprietates habere tantas ciuſdem generis utilitates, uti ex his comparationi-
bus ad æternitatem habeatur ſine uitio murus.

11[Figure 11]† Oriens.
P. Occidens.
O. Auster.
T. Septentrio.
G. Aquilo.
G. Affricus.
M. Caurus
S. Eurus.
T. Foſſa.
X. Portæ.
Y. Forum.
O. Baſilica.
I. Viæ.
Z. Aggeres.† P O T G G M S T V X Y O I Z12[Figure 12]A. dentes ſerræ
B. pectinata diſpoſitio.
C. murad urbem.
D. parsmuri exterior.
E. agger.A B C D E11102220333044405550

Non immemor Vitr. eorum, quæ prioribus capitibus huius libri præcepit, poſtquàm de ordine, menſura,
difpoſitione murorum, turriumq́; loquutus eft, nunc eam partem exequitur, quæ ad distributionem perinet;
6660

6735PRIMVS. nam diſtributio est copiarum lociq́; commoda diſpenſatio, parcaq́; in operibus ſumptus cum ratione tempera-
tio. Hæ ita obſeruabitur, ſi primum Architectus eanon quæet, quæ non poterunt inueniri, aut parari niſi
magno. Namaque non omnibus locis arenæ foſſitiæ, nec cæmentorum, nec abietis, nec ſappinorum, nec mar
moris copia est, ſed aliud alio loco naſcitur, quorum comportationes difficiles ſunt, & ſumptuoſæ. hinc ſumi-
tur exemplum de Babylone. #Vnde Plinius inquit, calcis quoque uſum præbuit (loquens de bitumine) itafer
13[Figure 13]H orthographia muri.
Diſpoſitio mœiorum.A. opus terrenum.
b. f. decuſſationes fibularum.
M N. fundamentum, exterius.
k l. fundamentum interius
O. r. &
p q. longitudo tranſuerſorum fundam entorum pectinatim diſpoſitorum quemadmodum ſerrædentes quaternum pedum.
p o. interuallum pectionatim diſpoſitorum interuallorum.
e b s. taleæ olea- ginæ uſtulatæ in craſſitudine muri, ad firmitatem.A B f M N k l O r p q o e b s 111022203330444055506660

6836LIBER ruminatis Babylonis muris. Vitr. quoque octaui libri capite tertio bitumine tradit, & latere teſtaceo structo
muro Semiramm cinxiſſe Babylonem. #Erat enim Babylone lacus ampliſſima magnitudine, qui limmi afphaltis
appellatur, & habet ſupra natans liquidum bitumen. #Quid autem ſit bitumen, pix, quid piſaſpaltm, quid
ſaxum quadratum, ſilex, cæmentum, dictum eſt ſuo loco. Deueniam ad noſtrorum temporum rationem, qua
inuri, mœiaq́; mumiuntur. idq́; quàm potero breuiſſime tranſigam. #Quod autem dictum eſta Vitr. ſequenti
deſcriptione declaratur.

Vrbium fabricandarum ratio inuenta est, tum ut homines commode & bene uiuant, alter enim alterius
ope indiget, tum ut ab inſolentibus aliorum iniurĳs tuti & ſecuri ſint. #Natura enim comparatum est, ut ſe
quiſque ſuosq́ quantum potest tueatur. Iniuriæ uero, offenſioneq́; uariæ ſunt, ac hominum improbitate
1110 omnes repertæ. #Contra eas defenſionum totidem genera eſse oportet: nos priuatas omittimus, de publicus
& communibus agimus. #Vnde commune præceptum illud m primis obſeruandum eſt, mœnia eſſe facienda,
urbesq́; eſſe muniendas ſecundum tempora, & offenſionum genera. #Vnde non est quod miremur, ſi alia ra-
tione alĳs temporibus mœnia, muros, propugnacula, protas, & huiuſmodi alia construimus. Oportet igitur
ita munireurbes, ut qui cas defendunt tutiſint, & ut hoſtes offendi poſſint: offenduntur autem uel cum a mu-
ris longe arcentur, uel cum muris proximi ſunt, prohibentur ne accendant. hinc neceſſitas illa eſt. ut ratio-
nem habeamus earum rerum, quæ in munitionibus requiruntur, quæ hæc ſunt. Murus cuius extenſio corti-
na ab italis nominatur, Propugnaculum, quod Valoardum uocant, aliàs pro latere ſumitur, Flancum appel-
lant. Foſſa, agger, quihumerus, uel ſpaltus dicitur, Via, & Platea. De ſingulis ſeparatim dicendum
eſt, nam prohibetur hostis aqua, foſſa, & muro: Arcetur propugnaculis, aggeribus: defenduntur repu-
2220 gnantes iateis, itineribus, & murorum craſsitudine. #In muris extruendis fundandi ratio habeatur a Vi-
cruuio deſumpta. #Craſſiora enim fundamenta ſunt facienda, quàm murus: craſsitudo autem amplius ex-
terius quàm interius proĳciatur, nam cum murus ab humeris aggere impellatur, craſſitudo illa, quæ eſt pro
frone id efficit, quod pesin homine erecto, nam ſi ab anteriori parte quis repellatur, facile retrocedet, dire-
ctis enim cruribus & calcaneo non prominente efficitur, ut ſine fulcro cum ſit, facile cadat. Si uero a tergo
protrudatur renitente pede, qui prominet, non dimouebitur. Sic murorum fundamenta, quamuis utrinque craſ
ſior a eſſe debeant & latiora quàm muri, ſitamen pro frone amplius extendantur, idempræstabunt, quod pes
in homine. #Erigendi uerò ſunt muri ſumma diligentia,#præcinctionibusq́; cingendi, cordones appellant, ita
enun firmiores ſunt: non laudant aliqui pinnas in muris quas Merlos, aliàs canonieras uocant, quamuis ha-
ctenus inuiolabiliter obſeruatæ ſint. uolunt autem ut opereterreno conficiantur, exaggerenturq́; , & com-
3330 modiſſime paſſim construcantur, dirig anturq́; ad eas partes, è quibus#hoſtis machinarum telis facillime lædi
poſſis. Non ſunt autem faciendi muri altitudine ampla, nam ſi machinis deĳciuntur, cum altiſunt rumis, foſ
ſas materia implent, atque hostibus tanquaàm gradus faciunt. #muniuntur autem muri ratione illa. qua di-
ctum eſt, aggeribus ſcilicet, & eriſmatis, uel anteridibus, ſperones dicunt, inter aggeres collocatis. Agger
autem ſolidiſſimus eſſe debet, & ampliſsimus, ut in eo acies instructæ ad defendendum commode præterire poſ
ſint; Murorum uerò extenſio extra teli iactum ſine propugnaculis non ſit: ducentorum paſſuum eam longitudi-
nem præfiniunt: propugnacula uerò aut altiori forma, aut depreſsiori forma quæſunt, caual
leros uocant, & Ealoardos, quæ uero#depreſsiori, planas formas dicunt. efficiuntur autem planæ formæ
cum murorum cortinæ nimis extenduntur, nam indefenſæ cum ſint ob earum protenſionem, neceſſe eſt, ut la-
teribus fulciantur. Præſtant hoc interdum, & portæ ipſæ de quibus ca præcepta obſeruandaſunt, ut ita col-
4440 locentur, ut itiner ad eas directa non ſint, ut tutiores parte exteriori fabricentur, ut cortinam protegant, mt
cuſtodes ibi commode manere poſſint, ut potibus mobilibus, leuatores appellant, muniantur, ante pontes autẽ
directæ ſudes, ſublicæq́; acutiſſimæ eriguntur, rastra ſeu reſtella dicunt, ne tam facile aditus ad portas patere
poſſis. Auſteritatem quandam forma earum præferre debet; Sed nos ad propugnacula. Antiquiturribus ute
bantur angulis multiplicibus, uel circulari forma constructis. Noſtrorum uſus alius eſt. Triangularem formam
probaucrunt, in angulis autem murorum eacollocant, tum ut lateribns opem, hoſtibus damnum inferant. Dupli-
ci platea conſtruuntur, inferiori ſcilicet, & ſuperiori. Superior ideo fit, ut armati homines, qui repugnat com
mode ſtare poſſint, ut machinæ, quibus hostes propelluntur, ſuis locis collocentur, & icturetrocedentes ſine of-
fenſione recurrant. inferior autem platea multa habet commoda pro militibus, & deefenſoribus, rebusq́; , &
munitionibus inuenta, ubi etiam planius aliqua tormenta ponuntur, quæ hoſtes muris proximos, cum foſſas occu
5550 pauerint, a ſcalis deĳciant. Formam propugnaculi amplam fecimus ut facile intelligatur, partemq́; inferiorem
a ſuperiori distinximus, itaut ſuperpoſita pagella ſuperiorem plateam deſignet, ſubiecta uerò inferiorem, in qua
uias, ſcalas, & loca difpoſita uides, menſurasq́; optime distributas: oportet autem latera tuta eſſe. hinc fit, ut
& muri propugnacula, & propugnacula muros defendant: ictus enim qui per directas lineas deſcripti ſunt,
oftendunt mutuam propugnaculorum & murorum defenſionem, Muri carſsitudo pedum octo. Anteridum in-
terualla pedum decem. Aggeris craſsitudo pedum ſexaginta. Platea ſuperior propugnaculi L. pedum centum&
quindecim, hæc autem ſupra inferiorem alta eſt pedes ſexdecim, nam inferior ſupra alueum foſſæ alta eſt pedes
decem & ſeptem, Cruce iutem nia ſubterranea ſignificatur lata pedes decem, Litera M. oſtendit ibieſſe loca mu-
nitionum. S. uerò ſealas per dquas deorſum itur, ut circum propugnaculum contra ſuffoſſiones, quas mi-
nas dicunt, milites eant. O. uerò Risnt itinera lata pedes 1 2. ad plateas inferiores, quarum longitudo pedũ octua
ginta, latita do uero quinquaginta, ubi collcantur machinæ, Orecchione uocant quorum munus eſt hoſtes pro-
6660

6937PRIMVS14[Figure 14]PASSVS 80
piedi 80
piedi 50
piedi Zio
piedi 60
piedi 110M S I O M W

7038LIBER pe muros conantes ſcalas admouer infoſſa feriantur. Foſſas amplas laudant. uerum an ſiccæ, an aqua plenæ eſ
ſe debeant, aliqui dubitant, tutas enim abigne dicunt eſse aquoſas, & impedire acceſſum ad muros. Contraue-
ro ſiccas affirmant commodas eſſe, ut ciues armati exeant ex improuiſo in hoſtes, ſortias appellant. Cæterum
aquoſæ, uel emanantes aquas, & uiuas habent, uel aliunde profluentes, Viuæ, quæ ſunt tanquàm ibinaſcentes,
ab hoſtibus non poſſunt impediri, immo ſæpius hydraulicis, machinisq́; tam late diffunduntur, ut quàm longiſsi-
me hoſtes arceant, uel etiam lædant, obſeſſionesq́ diſſoluant. profluentes aquæ ſi profundæ ſunt, ſubmergunt, ſi
paruæimpediunt. nocent autem aquæ omnes murorum fundamentis, niſi diligentiſsime caueatur. Solent exal-
tera foſſæ parte murulumm, quem contraſcarpam nominant, construere. tum ut terrenum onus foſſæ imminens ſu-
stineatur, tum ut receſſus hotium impediatur, non enim facilis est aſcenſus retrocedenti hoſti, & foſſam egredi
uolenti, hæc atque alia hiuſmodi conſideranda ſunt muros munire uolentibus, de quibus copioſiſſime alios ex-
1110 cellentes uiros pertractre audio, quorum iudicio & experientiæ experientiæ multum deferri oportere cenſeo. Propugna
culi uero deſcriptio est infra poſita.

De diuiſione operum, quæ intra muros ſunt, & eorum diſpoſi-
tione, ut uentorum noxy flatus uitentur. # Cap. VI.

MOenibus circundatis, ſequuntur intra murum arearum iduiſiones. platearumq́; , & angi-
portuum ad cœli regionem directiones.

Supra capite huius libri tertio Vitr. dixit, ubi de publicorum operum distributionibus locu-
2220 tus est. #Hæc autem ita fieri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenuſtatis. Fir-
mitatis erit ratio habita, cum fuerit fundamentorum ad ſoidum depreſſio, & ex quaque materia copiarum
ſine auaritia diligens electio. ac de ſirmitate loquutus eſt capite ſuperiori. postea inquit. Vitilitatis autem
emendata, & ſine impeditione uſu locorum diſpoſitio, & ad regiones ſui cuiusque generis apta, & commo-
da diſtributio. Hoc igitur capite utilitatem exequitur, diuiditq́; opera, quæ intra muros ſunt; nam de utili-
tate uniuerſali capite quarto, ubi egit de locorum ſalubritate, multa ſatis diſſeruit. De venuſtate autem,
quæ ſpecies operis grata, & elegans, membrorumq́; commenſusinſtas habens ſymmetriarum rationes, pa-
rum quid in mœnibus circumdandis est dictum, atque id propterea factum eſt, ut intelligamus muros, propu-
gnacula, & huiuſmodi opera, quæ ad edfenſionem pertinent, ſeueritatem potius quandam quàm pulchritu-
dinem præſeferre debere, in quare animaduertenda eſt noſtrarum hominum ignorans diligentia, & inutilis in
3330 muris, portis, & propugnaculis construcendis ſumptuum effuſio. Cæ terum ſtudioſiſsime in reliquis uemuſtas
quæitur a Vitr. ut patet cum ad ea opera peruenis, quæ ad religionem, & opportunitatem ſpectant, in qui-
bus etiam & firmitatis, & utilitatis ratio non negligitur, quod pater intertio, quarto, & quinto libro. Simi-
li forma in priuatis etiam ædificiorum rationibus ofſeruatur, ut est manifeſtum ſexto libro, ac demum paſ-
ſim firmit as, utilitas, & uenuſtas exigitur. Hoc igitur caput ad utilitatem ſpectat, & ad diſpoſitionem ope-
rum, quæ intra muros finun: , ut uentorum noxĳ flatus uitentur. Nam eſt aliud diſppſitionis genus, quod ad
decorum pertinet, de quo ſequenti capite dicetur, ubi agitur de electione locorum ad uſum communem ciuita-
tis. immo est ipſa uera diſpoſitio, quæ est rerum apta collocatio, elegansq́ in compoſitionibus effectus operis
cum qualitate. Quod igitur pertinet ad præſens inſtitutum eſt, quod Vitru. partitur opera, quæ intra muros
fiunt, ut utilitatis rationem habeat, quærit enim qua ratione areæ, plateæ, uici, dirigantur, ut noxĳ uento-
4440 rum flatus uitari poſsint. qua occaſione ductus de uentis eorumq́; ui, & natura loquitur, ac primum diffinit
uentum, mox unde naſcatur exemplis, & ratione oſtendit. inde uentorum effectus in corporibus expoinit. Vi-
tiaq́; enumerat quæ cum difficultate curantur in regionibus uentis expoſitis. Ac demum de numero, nomi-
nibusq́ uentorum multa dicit. Docetq́; qua ratione regiones uentorum explorentur, quomodo meridies in-
ueſtigetur, & quod primum intendebat, quomodo dirigantur plateæ, & uiæ, ut uentos noxios arceamus. Nos
ſingula ordine declarabimus, inquit igitur.

Mœnibus circumdatis ſequuntnr intra muram arearum diuiſiones, platearumq́; , & angiportuum
ad cœli regionem directiones.

Angiportus uicus eſt, uel uici caput angustum. Vulpianus portum apellat, concluſum locum quo im-
portantur merces, & inde exportantur, eqq́; nibilominus ſtatio est concluſa, atque munita, inde angipor-
5550 tum dictum est.

Dirigentvr autem hæe rectè, ſiexcluſi erunt ex angiportis uenti prudenter, qui ſi frigidi ſunt,
lædunt, ſi calidi, uitiant, ſi humidi nocent.

Nocent humidi, intus enim eorum humiditas est nocumento, calidi uitiant, corrumpunt enim & deſtruunt,
frigidi uero lædunt, extra enim frigus corpora lædit. recte igitur uſus eſt his tribus uerbis Vitru. læe-
re, uitiare, nocere.

Qvareuitandum uidetur hoc uitium, & aduertendum ne fiat, quod in multis ciuitatibus uſu
ſolet uenire.

Quis non fugiet aduerſa? etiam ſine præcepto? ſed quia multi ignorant quod nocet, lædit, & uitiat, ideo
præcipitur, ut ea uitia noſcamus, ut poſtea fugiamus. Noſcuntur autem ex effectibus, unde dicit.

6660

7139PRIMVS.

Qvemadmodvm in inſula Lesbo oppidum Mitylene magnificenter eſt ædificatum & eleganter,
ſed poſitum non prudenter. in qua ciuitate Auſter cum flat,homines ægrotant, cum Corus,tuſsiunt,
cum Septentrio, reſtituuntur in ſalubritatem,ſed in angiportis & plateis, non poſſunt conſiſtere pro-
pter uehementiam frigoris.

Auster eſt calidus,ideo uitiat, unde homines ægrotant. Corus humidus ideo, nocet, tuſſiunt igitur flante
Coro. Septentrio eſt frigidus,ideò frigidi uehementia lædit: non ineleganter igitur loquutus eſt Vitr. nec impru-
denter cum ĳs tribus uerbis uſus eſt. # Lesbos inſula est. Aegei maris, cuius Metropolis Mitylene, a qua
hodie uniuerſa inſula nominatur, & Metelinum dicitur. Est autem antiquorum ornament orum penitus pri-
uata. Vergit ad ſeptentrionem. circuitus autem inſulc eſt centum & ſexaginta millia paſſuum. Mitylene igi-
1110 tur magnifice & eleganter ædificata, ſed imprudenter poſita est, quia non excludit noxios uentorum flatus.
huius rei exemplum oppidum Venetorum quod Ordeinoui dicitur, euidenter præbet,nam cum uniuerſum op-
pidum nouum ſit, studioſe uidetur ita extructum, ut omnes admittat uentorum flatus, plateæ, angiportusq́; ,
& areæ omnes ad uentos directæ efficiunt, ut homines eius loci uaĳs infirmitatibus ſint obnoxĳ. Vitandi igi-
tur ſunt uentorum nocentes flatus, Sed cum in ſermonem de uentis inciderit Vitru. quærit quæ uis, quæ ra-
tio, quis effectus, quis numerus,quæ nomina ſint uentorum,& ſuper his philoſophatur, dicens.

Ventvs autem eſt aeris fluens unda, cum incerta motus redundantia.

Quemadmodum maris unda eſt unita, & collecta pars aquæ, in aliquam partem mota, ita uentum ponit
Vitr. eſſe aeris partem quandam in ſe coactam, quæ aliò uergat. ideo dixit uentum eſſe aeris fluentem un-
dam, cum incerta motus redundatione. ſatis erat dicere undam, nam unda eſſe non potest niſi fluat. qua ra-
2220 tione autem ſit incerta motus redundantia, nam quandoque minus, quandoque plus mouetur aer,inferius no-
tumerit. # Naſcitur cum feruor offendit humorem, & impetus feruoris exprimit uim ſpiritus flantis.

Venti originem quærit Vitr. innuitq́; naſci uentum, cum calor in humidum agit, nam caloris ui humoιe
rarefacto, ac in aerem conuerſo efficitur aeris unda feruore expulſa, cuius rei argumentum ſatis apparens
uidetuι afferre. cum dicat.

Id autem uerum eſſe in Aeolypilis æreis licet aſpicere, & de latentibus cœli rationibus artificio-
ſis rerum inuentionibus diuinitatis exprimere ueritatem. Fiunt enim Aeolypilæ æreæ, cauæ, hæ ha-
bent punctum anguſtiſsimum, quo aquæ infunduntur, collocanturq́; ad ignem, & antequam cale-
ſcant, non habent ullum ſpiritum, ſimul ac autem feruere cœperint, efficiunt ad ignem uehementem
flatum. ita ſcire & iudicare licet e paruulo, breuiſsimoq́; ſpectaculo de magnis, & immanibus cœli,
3330 uentorumq́; natura rationibus.

Ab arte ad naturam, ab experientia ad rationem, a paruis ad magna inditium dictorum transfert Vitru.
probatq́; argumento ( ut dixi) ſatis apparenti uentum fieri cum feruor in humidum agit. Fiunt enim ex ære
quædam pilæ cauæ ſolo & angusto puncto perforatæ, per quod immittitur aqua, uel eas parũ calefaciendo, ita
enim inuerſæ in aquam poſitæ humorem attrahunt, uel quemadmodum oua uitrea replentur ore attracto ſpiri-
tu, qui in illis est, & statim in aquam immiſſæ, abſorbent enim liquidum,ut repleatur quod aere attracto ua=
cuum erat, Vbi autem aqua impletæ fuerint ad ignem ponuntur,cum uero aqua feruere cœperit,expirant,mit-
tuntq́; ſpiritum uehementem. aqua enim rarior facta, ac prope in aerem uerſa, ampliorem locum dum quæ-
rit, e pila exit impetu magno. hoc igitur est argumentum eius rei, quam dixit Vitr. e parua, artificioſaq́; re,
magna naturæ ſecreta rimantur. # Cæterum nos plenius ac uberius uniuerſam uentoιum rationẽ ponemus ex
4440 peripateticorũ ſententia. Ventus igitur est terræ uapor in aerẽ elatus, ac afrigore expulſus tanquã aduerſario.
Quod ut intelligatur,animaduertendũ & Solem, & reliqua ſydera eã uim habere,ut calore extrahant uel ſecer
nant potius ab humo uapores, halitusq́; & quoſdã quaſi fumos, eosq́; in amplas cœliregiones diffundant. Va-
pores autẽ ſunt minutæ ac ſubtiles humoris terreni partes,colore & figura incerta,ex his quidam humenti,ca-
lidaq́; natura ſunt, quidã calida & ſicca. ex prioribus fit quicquid humidi ſub cœlo gignitur, nubes, imbres, ros,
nix, grando, pruina, fontes, & denique mare ipſum, ex illis ardor omnis, & ſplendor, inde fulgura, ignes ae-
rei, cometæ, stipulæ ardentes, stellæ cadentes, coronæ ſplendidæ, fulmina, hiatus, uenti, ac turbines. nosde
uentis agemus. Soligitur calentem ſiccumque halitum e terra rarefaciendo educens,in aeris ſpatium mediam-
q́ue regionem, quæ cum frigidior ſit, quàm reliquæ, calorem tanquam hostem fugere, ac retrocedere compel-
lit, repugnat calor, cuius natura in altum tendit, atque ita pugnando, & repugnando a lateribus impulſus,
in orbem fere uoluitur,uiolentia frigoris depulſus. Quare uentus aliud nihil est, quàm halitus calens, & ſic-
5550 cus e terra ſyderum calore raritate ſecretus,motusq́; à lateribus circum terram repellente frigido in media ae-
ris regione poſito, licet autem motum aerem quandoque uentum appellemus, folles enim id oſtendunt, & cum
nos æſtate aerem commouemus aliqua re, ut frigus capiamus, non tamen eſt dicendum uentum eſſe aerem mo-
tum, nam fieri potest, ut unà cum uento aer etiam moueatur, uentum tamen non eſſe aeris undam, quemad-
modum Vitruuio placet. Sed nos ad effectus uentorum ueniamus, ad id enim intendit Vitruuius.

Venti enim ſi excluſi fuerint, non ſolum efficient corporibus ualentibus locum ſalubrem, ſed etiam
ſi quid morbi ex alijs uitijs forte naſcentur, qui in cæ teris ſalubribus locis habent curationes medici-
næ contrariæ, in his propter temperaturam excluſionis uentorum expeditius curabuntur. Vitia au-
tem ſunt, quæ difficulter curantur in regionibus, quæ ſunt ſupraſcriptæ, hæc. Grauitudo, Arthritis,
6660 Tuſsis, Pleuritis,Phthiſis, ſanguinis eictio, & cætera, quæ non detractionibus, ſed adiectionibus,

7240LIBER rantur. Hæcideo difficulter curantur, primum quod ex frigoribus concipiuntur, deinde quod de-
fectis morbo uiribus, eorum aer agitatus, ex uentorum agitationibus extenuatur, unaq; a uitioſis cor
poribus detrahit ſuccum, & efficit ea exiliora. Contra uero lenis & craſſus aer,qui perflatus non ha-
bet, neque crebras redundantias, propter immotam ſtabilitatem adijciendo ad membra eorum, alit
eos, & reficit,qui in his ſunt impliciti morbis.

Magni refert aeris qualitas, & uentorum expulſio in curandis corporibus, nam ſæpe fit, ut quod medicinæ
contrariæ morbis efficere ſolent, id ſolum faciat uentorum expulſio, atque hoc eſt, quod dicit Vitru. in hac
parte. inde uitia ex uentis contracta enumerat, quorum curatio eſt difficilis. ſed animaduertendum eſt mor-
bum omnem uel ex exceſſu, uel ex defectu fieri, contrarĳs curari adĳciendo ubi deficit, detrabendo ubi ſu-
1110 pereſt, ex quo medicinæ diffinitionem ſumpſit Auicenna. Grauitudo est humor a capite defluens, nares obtu-
rans,uocem grauem efficiens, ac ſiccam tuſſim mouens. Hypocrates autem uocat grauitudines, & diſtilla-
tiones omnes Cryzas. Arthritici dolores ſunt earum partium, quæ propè iuncturas, ligamentaq́; ſunt. Du-
bitat Galenus ſuper Aph. I 6. libritertĳ Hyppocratis, quid hoc nomine Arthritis intelligatur, inquiens.
Quas igitur articulorum paſſiones in ſiccitatibus dixerit fieri, dignum eſt inquiſitione. ſi enim immodice ſa-
ctæ conſumpſerint articulorum humiditatem, difficilem quendam motum ob ſiccitatem efficient; forte uero &
nonnunquam dolorem, eam uero paſſionem, quæ Arthritis nominatur, haud quaquam efficient, niſi quiſpiam
omnem articulorum dolorem ita uelit nominare. Atqui ipſe libro ſecundo Epidemiarum ita inquit. in Aeno
per famem, qui leguminibus ueſcebantur, infirma habebant crura. Et qui orobos comedebant genuum dolo-
res patiebantur, non Arthriticos, ſed genua dolentes ipſos appellauit. Quiſpiam uero fortaſſis dixerit non
2220 unius articuli dolorem, ſed multorum ſimul Arthritim nominari, & iuxta hoc genua dolentes nunquam
Arthriticos appellari. De morbo igitur qui Arthritis articularis nominatur, hæc dubitaſſe ſufficiat. hæc
Galeni dubitatio uidetur in ultima parte ſoluta. Tleuritis apostema eſt intra coſtas. Ptbiſis ſunt inſana-
biles pulmonis plagæ, ex quibus post tenuem febriculam extenuatio totius corporis, ac denique mors conſe-
quitur ceſſante ſputo. Sanguinis eiectio græce Hemophthiſis dicitur, & aſiccitate prouenit. prædicti morbi
cum difficultate curantur; præcipue cum ventorum cauſa oriuntur, binc Hyppocr. libro tertio Apboriſmo
quinto inquit, Auſtri auditum hebetantes,caliginoſi, caput grauantes, pigri, diſſoluentes. Quando huiuſcemo-
di tempestas præualuerit, talia in morbis patiuntur. At ſi Aquilonia fuerit, tuſſes, fauces, alui duræ, dif-
ficultates urinæ, horrores, coſtarum dolores & pectoris. Ratio rerum prædictarum est, ut inquit Gal. quod
Auſtrales uenti quia calidi, & humidi ſunt replent caput, ob hoc igitur & ſenſuum instrumenta plurima im-
3330 plent humiditate, & capitis grauitatem eſſiciunt. principio autem neruorum humectato neceſſe eſt & circa
uoluntarios motus pigritiam euenire, & ueluti in ſe ipſo dißolutum hominem apparere. Contra uero in Aqui-
lonĳs, ut ipſe inquiet inferius, corpora fiunt robuſtiora, uegetiora, & ad motus promptiora, & melius au-
dientia. Nunc uero hæc non oppoſuit bis, quæ ex Auſtro circa corpus contingunt, quoniam in hoc Apbo-
riſmo de læſione tantummodo, quæ ex utroque accidit uento tractare propoſuerat, ut hæc cognoſcentes ab illis
ſeparemus, quæ ex morborum natura contingunt. In Aquilonĳs igitur fiunt tuſſes ob inſtrumentorum reſpira-
tioni inſeruientium intemperiem, & propter faucium aſperitatem. Fauces in Aquilonĳs conſtitutionibus ap-
parent duræ, quoniam exſiccantur, ac refrigerantur. Vrinæ difficultas fit ueſica flatu Aquilonis ob frigidi-
tatem offenſa. est enim exanguis, & propterea ex cauſis frigidis, plusquã aliæ partes ipſa eſt offenſioni para-
ta: Homines horridi fiunt ob aeris ambientis temperaturam. Frigiditas etiam thoιacis dolores efficit.
Sed hæc ſatis.

4440

Non nullis placuit eſſe Ventos quatuor, ab Oriente æquinoctiali Solanum, a Meridie Auſtrum, ab
Occidente æquinoctiali Fauonium, a Septentrionali Septentrionem.

Ventorum numerum, nominaq; , & partes inquirit Vitruuius. neceſſaria uero huiuſmodi erat inquiſitio,
nam cum uentorum flatus uitandos eße doceat, rationi conſentaneum eſt ut cognoſcamus qui uenti, a quibus
partibus flare ſoleant. & quoniam apud authoιes in ventorum numero diſſenſio uidetur eße, ideo huiuſmodi
controuerſiam putamus pulcherrima diſtinctione tollendam. Quatuor igitur modis venti distinguuntur. pri-
mum iuxta omnia ſigna, quæin Orizontis labro collocantur. Orizon enim qui finitor appellatur, circu lus eſt
hemiſphæria partiens, quorum alterum ſupra, alterum infra eſt. hoc modo innumeri uenti ſunt,ex omni enim
parte Orizontis ventiperflant, nec ſub aliquam regulam cadunt. Alio modo distinguuntur uenti,iuxta pri-
marum qualitatum permixtionem, calidum enim & ſiccum, frigidum, & humidum principes qualitates ſunt,
5550 quæhuiuſmodi permixtionem ſortiuntur, nam calidum cum ſicco, & humido conuenit, item frigidum cum
ſicco, & humido. Vnde commixtiones quatuor habentur, prima calidi & humidi; altera calidi & ſicci; ter-
tia frigidi & humidi, ultima frigidi & ſicci. ſic quatuor ventos medici poſuere, ſed ego potius eos a quatuor
mundi cardinibus orientes, dixerim, ita eſſe diſtinctos, ut Solanus a Sole Oriente, Fauonius ab Occidente,
Auſter a Meridie, Septentrio a parte poli ſuperioris dictus ſit. Conuenit enim magis rei naturæ & obſerua-
tioni huiuſmodi diſtinctio. Vnde Vitr. inquit placuiſſe nonnullis ventos eſſe quatuor dictos a quatuor cœli
regionibus præcipuis. nam Sol æquinoctiali ortu, & occaſu oriens, occidensq́; duas oppoſitas cœli partes di-
ſtinguit. pari forma cum in meridie cernitur, partem mediam inter utranque diſcernit, a qua, & ab oppoſita
duos alios uentos ponit, & ita quatuor numero eſſe ventos aliqui uoluerunt. Ac huiuſmodi ventorum parti-
6660 tio philoſophis, & Astrologis peculiaris. Alter modus est ventos diſtinguere ad euidentibus cœli

7341PRIMVS. unde Sol oriri, & occidere ſolet quatuor anni temporibus, huiuſmodi autem partes ſunt, triplex ortus, æqui-
noctialis, de quo dictum est,Hybernus, & æstiuus; & triplex occaſus ſimili ratione dictus. item meridies,
& Septentrio iam poſitis partibus. Vnde octo ſunt venti ſecundum hanc diſtinctionem. hinc Vitr. inquit.

Sed qui diligentius perquiſiuerunt, tradiderunt eos eſſe octo, maxime quidem Andronicus Cyr-
rheſtes. Qui etiam exemplum collocauit Athenis turrim marmoream octogonon, & in ſingulis late-
ribus octogoni, ſingulorum uentorum imagines exculptas, contra ſuos cuiuſque flatus deſignauit.
ſupraq́; eam turrim marmoream metam perfecit, & inſuper Tritonem æreum collocauit dextra ma-
nu uirgam porrigentem, & ita eſt machinatus, uti uento circumageretur, & ſemper contra flatum
conſiſteret, ſupraq́; imaginem flantis uenti indicem uirgam teneret. Itaque ſunt collocati inter Sola-
1110 num, & Auſtrum ab Oriente hyberno, Eurus: inter Auſtrum & Fauonium ab occidente hyberno,
Affricus. inter Fauoniũ, & Septentrionem, Caurus, quem plures uocãt Corum, inter Septentrionem,
& Solanum, Aquilo. Hoc modo uidetur eſſe expreſſum, uti capiatur numerus, & nomina, & par-
tes, unde flatus uentorum certi ſpirent.

Hanc diſtinctionem capit Vitr. tanquam diligentius animaduerſam, exemplumq́; Andronici ponit, qui
Athenis turrim marmoream octo laterum conſtruxit, & in ſingulis lateribus ſingulas uentorum imagines
exculptas collocauit, & ſupra turrim uolubilem Tritonem æreum poſuit, ut flante uento facile uerteretur.
quod noſtris temporibus obſeruatum paſſim uidemus, ut ſciamus, qua parte quis ſpiret uentus. Alia diſtin-
ctio uentorum penes authores reperitur, multi enim a duodecim ſigniferi partibus duodecim ventos enume-
rant. partes autem ſigniferi ſigna uocantur, ſub quibus Sol progrediens uim habet commouendorum uento-
2220 rum. ſed hæc diſtinctio Aſtrologorum propria eſt. Cæterum ſi uelimus etiam nautarum rationem habere, aliã
quoque ventorum diſtinctionem inueniemus, commoditate enim & uſu nauigantes, duo & triginta uento-
rum nomina poſuere. eaq́; in pixide ſua collocarunt. hanc nos hic deſcripſimus, ut quæ dicta ſunt facilius per-
cipiantur: ſiuero aliqua alia uentorum diſtinctio reperiatur, quemadmodum inferius eos uigintiquatuor ali-
qui faciunt, id alio atque alio fine, & propoſito factum eſſe intelligendum eſt. Sed inconſtans adhuc vento-
rum appellatio uideripoteſt, quoniam meridionales venti nobis qui ſunt, polares oppoſitæ parti habentur, &
econtra. nam uenti qui a Septentione flant, meridiani ſunt illis, quibus alius uertex eleuatur: mutatur
etiam uentorum qualitas, & qui nobis frigidi ſunt, alĳs calidi habentur. Item ſi a loco unde ueniunt ſuman-
tur ventorum nomina, incerta nomenclatura ſumetur, nam qui nobis lybicus dicitur, quod ab Lybia ueniat,
& occiduus & orientalis aliquibus orbis incolis habetur, quapropter ĳ venti, qui a particulari ſitu ſumuntur,
3330 non uidentur habere rectam & uniuer ſalem ſuorum nominum diſtinctionem. Vnde aliqui uoluere communio-
ri & certiori quadam ratione, occiduos orientales, dexteros, ac ſiniſtros uocare ventos.

Qvod cum ita exploratum habeatur,ut inueniantur regiones, & ortus eorum, ſic erit ratiocinan-
dum. # Inuenta linea meridianæ a Gnomone directo, facile inueniuntur puncta, & regiones, a qui-
bus uenti oriuntur. quare Vitr. huiuſmodi lineæ inuentionem quærit hoc loco. inquit igitur.

Collocetvr ad libellam marmoreum amuſium medijs mœnibus, aut locus ita expoliatur ad re-
gulam & Iibellam, ut amuſium non deſideretur, ſupraq́; eius loci centrum medium, collocetur æneus
Gnomon, indagator umbræ, qui Græce σκiαθήρας dicitur. Huius antemeridiana circiter horam quin
tam, ſumenda eſt extrema Gnomonis umbra, & puncto ſignanda. Deinde circino diducto ad pun-
ctum, quod eſt Gnomonis umbræ longitudinis ſignum, ex eoq́; a centro circumagenda linea rotun-
4440 dationis: itemq́; obſeruanda poſtmeridiana iſtius Gnomonis creſcens umbra, & cum tetigerit circi-
nationis lineam, & fecerit parem antemeridianæ umbræ poſtmeridianam, ſignanda puncto. Ex his
duobus ſignis circino decuſſatim deſcribendum, & per decuſſationem & medium centrum linea per-
ducenda ad extremum, ut habeatur meridiana & ſeptentrionalis regio.

Inuenta linea meridianæ umbræ in plano æquato, facile regiones uentorum omnium inueniuntur. Quare
Vitr. facile, & ſcite admodum meridianam lineam docet inuenire. In medio igitur urbis collocari iubet pla-
nam, & deformatam marmoream tabulam, regula, & libella penitus exæquatam, & læuigatam, quam uo
cat Amuſſium, Amuſſis enim fabrorum, & lapicidarum regula, qua ad dirigenda ligna, læuigandaq; ſaxa
utuntur, in cuius medio ad perpendiculum æreum ſtylum figit, quem Gnomonem uocat, quia directus ſuper pla
no angulum rectum facit: hunc etiam umbræ indagatorem ab effectu nominat, quod & Græci fecere, σκiαθήρας
appellantes. Lucente Sole obſeruat longitudinem umbræ, quam Gnomon iacit per horam antemeridiem, ſex
5550 tam enim horam meridianam faciehant antiqui, cum ſemper in duodecim partes diem diuidebant: quinta igi-
tur hora erat proxima antemeridianam. Sed nihil refert, etiam ſi ab hora quarta fiat obſeruatio, niſi forte
commodius quinta hora capiatur, breuior enim tunc umbra cernitur, altiorem partem occupante Sole. ob-
ſeruata igitur Gnomonis umbræ extremitate hora quinta, ſignataq́; in Amuſſio extrahitur Gnomon, & loco
eius centrum circini ponitur, diductoq́; altero crure ad ſignum extremæ unbræ deſcribitur orbis, postmodum
Onomon eodem priori loco directus ponitur, & expectandum eſt donec umbra extrema eiuſdem Gnomonis poſt
meridiem circmationis lineam tangat, ſignandumq́; iterum & in eadem circinatione extremum umbræ, atq; ita
duo ſigna habentur,alterum umbræ antemeridianæ horæ quintæ, alterum umbræ postmeridianæ horæ ſeptimæ.
nam cum ſol æquabiliter ab ortu, uſq; ad meridiem aſcendat, & eodem ordine ac tempore a meridie ad occaſum
6660 deſcendat,neceſſe est ut eodem ſpatio a quinta ad ſextam aſcendat,quo a ſexta ad ſeptimã deſcendit:

7442LIBER igitur centro in extremo umbræ horæ quintæ, & diducto altero pede ad extremum horæ ſeptimæ, ducetur linea
circinationis occulta,eodẽq́; modo collocato pede in extremo horæ ſeptimæ ſigno, & diducto altero pede duca-
tur altera linea circinationis occulta, & quibus partibus utræq; circinationis lineæ ſeſe mutuo ſecabũt, quod ſu
pra, & infra fiet, ibi puncta facienda. quæpostea una linea directa coniungenda ſunt. Hanc lineam meridianam
uocãt, ſectionem autem illam utriuſq; lineæ circinationis decuſſationẽ n ominãt, nã decuſſare est in formã X. li-
teræ ſe ſe ſecare, ac in duas partes diuidere. uerbum est Ciceronianum in libro de uniuerſitate. extremum igi-
tur unum lineæ meridianæ auſtralem, alterum ſeptentrionalem plagam indicabit, quibus inuentis facile &
reliquæ regiones inueniuntur. ideò Vitr. inquit.

Tvnc poſtea ſumenda eſt ſextadecima pars circinationis lineæ totius rotundationis, centrumq́;
1110 collocandum in meridiana linea, quæ tangit circinationem, & ſignandum dextra ac ſiniſtra in circina
tione, & meridiana, & ſeptentrionali parte, tunc ex ſignis his quatuor per centrum medium decuſ-
ſatim lineæ ab extremis ad extremas circinationes perducendæ. ita Auſtri, & ſeptentrionis habebitur
octauæ partis deſignatio. Reliquæ partes dextra tres, & ſiniſtra treshis æquales diſtribuendæ ſunt in
tota rotunditate, ut æquales diuiſiones octo uentornm deſignatæ in deſcriptione.

Poterat Vitr. hæc facilius dicere, nam inuenta linea meridiana poterat dicere lineam meridianam eſſe de-
cuſſandam alia linea, quæ oſtendet orientis, & occidentis uentorum regiones, inde duas lineas alias ducen-
das, quæ circinationis lineam in alias æquas partes quatuor ſecent, unde aliæ uentorum regiones collocari poſ
ſint. Sed quia uoluit uentorum regiones per medium ſecari, uerbi gratia ſignum Auſtri & Euri recta linea in
circinatione coniungi, eandemq́; lineam in medio ſecari linea alia, quæ a circinatione per centrum ad partem
2220 oppoſitam ducatur, ideo ſumpſit ſextamdecimam partem totius circinationis, ut inde ſequatur, quod dicit.

Tvm per angulos inter duas uentorum regiones, & platearum, & angiportorum uidentur debere
dirigi deſcriptioues. His enim rationibus, & ea diuiſione excluſa erit ex habitationibus, & uicis uen
torum uis moleſta. cum enim plateę contra directos uentos erunt conformatæ, ex aperto cœli ſpatio
impetus, ac flatus frequens concluſus in faucibus angiportorum, uehementioribus uiribus peruagabi-
tur, quas ob res conuertendæ ſunt ab regionibus uentorum directiones uicorum, uti aduenientes ad
angulos inſularum frangantur, repulſiq́; diſsipentur.

Ex diagrammate facile intelligetur, quod Vitr. hoc loco, & inferius etiam dicet, quare duas deſcriptio-
nes poſuimus, alteram qua linea meridiana inuenitur, alteram, qua in octo partes uentorum regiones diſtri-
buuntur & ſunt numeris III. & IIII. notate. A est centrum ubi Gnomon collocatur, A F. est Gnomon,
3330 A C. umbra antemeridiana. A B. umbra poſtmeridiana. D. decuſſatio. D E. linea meridiana. in altera
deſcriptione. F D. est linea meridiana. K F. uel F I. pars ſextadecima. Per angulos igitur,qui ſunt inte
duas uentorum regiones diriguntur uiæ, uici, plateæq́; ita enim fiet, ut flantibus uentis eorum ſpiritus frangan
tur in angulis inſularum, id eſt priuatarum domuum: Romani enim priuatas domos ſeiunctas constituebant,nec
coniunctas communibus parietibus eſſe uolebant, ideoq́; eas inſulas uocabant.

Fortasse mirabuntur ij, qui multa uentorum nomina nouerunt, quod a nobis expoſitum ſit tan
tummodo octo eſſe uentos. Siautem animaduerterint orbis terræ circuitionem, per Solis curſum,&
Gnomonis equinoctialis umbras, ex inclinatione cœli ab Eratoſthene Cyreneo, rationibus mathema
ticis, & Geometricis methodis eſſe inuentam ducentorum quinquaginta duummillia ſtadiorum, quæ
fiunt paſſus ſemel & tricies millies mille & quingenties mille, huius autem octaua pars, quam uentus
tenere uidetur, eſt ter millies mille, & noningenties trigeſies ſepties mille, & quingenti paſſus, non de-
4440 bebunt mirari ſi in tam magno ſpatio unus uentus uagando inclinationibus, & receſsionibus uarieta-
tes mutatione flatus ſaciat.

Obiectioni reſpondet Vitr. non aſpernendæ. Quæri enim poterat cur cur plura uentorum nomina regio-
nesq́; a maioribus inuentæ ſint,ipſe tamen octo tantum poſuerit? Quare ne dubitemus amplius, reſpondet hunc-
in modum. Non est mirum ſi magno ſpatio peruagando uentus unus ceſſatione, redituq́; multas faciet uarie-
tates mutationum, è quibus diuerſa nomina ſortiatur, nam ualde lata est uenti cuiuſque regio, unde fit, ut di-
uerſi arctiori ſpatio uentos ſeiungant pluresq́; ex uno faciant, quod & nautæ commoditate quadam fecere,
duoq́; & triginta nomina uentorum poſuere. Sed quæri poteſt quam magnum ſit illud ſpatium, quod uentus
unus tenet. Reſpondetur octauam eſſe orbis terrarum partem, quæ eſt paſſuum 3937500. cum igitur uenti
mutationem capiant ex immenſo fere ſpatio, aut propter oppoſitos montes, aut ob terræ altitudinem,ſiue ha-
5550 lituum exceſſu & defectu, ſiue aliam ob cauſam, non est quod miremur, ſi a lateribus octo prædictorum uen
torum alĳ poſiti ſunt, quos Vitruuius numero quatuor & uiginti eſſe dicit. Sed unde illud quod octaua pars
orbis ſpatium tenet paſſuum 39037500. id obſeruaſſe Eratoſthenem Cyreneum dicit, qui rationibus mathe-
maticis, & Geometricis methodis orbis terræ circuitionem inuenit eſſe paſſuum. 31500000. rationes autem
mathematicas & Geometricas, quas intelligimus cum per Solis curſum, & Gnomonis æquinoctialis umbras
ex inclinatione cœli inueſtig auerit orbis circuitionem, quod hoc modo tentauit. loca duo in Aegypto nota con-
ſtituit Eratoſthenes, Syenem, & Alexandriam, quæ fere idem habent meridianum, uellongitudinem eandem,
& ab interuallo inter utr anque ciuit atem poſito, totius orbis magnitudinem argumentatus est, erexit Gno-
monem Alexandriæ, & in meridie cum Sol cancri ſignum ingreditur, duos Solis radios conſider auit, alterum
6660 ſupra Syenem ad perpendiculum cadentem, ea enim ciuitas ſub æſtiuo circulo ponitur, alterum

7543PRIMVS.15[Figure 15]Tro ſchemate. I.
Proſchemate. II.
Troſchemate. +.+. Solanus. p. Fauonius, uel Zephirus. T. Septentrio, Aparentias. O. Auſter. M. Caurus.
L. Affricus, Lybs,Corus. S. Eurus. G. Aquilo. I. Euro Aquilo. 2. Euro auster. 3. Lybono
tus, Auſtro affricus, uſque ad reliquos nomina formare oportet.
a. Solanus. b. Septrentrio. c. Fauonius. d. Auſter. e. Eurus. f. Affricus. g. Caurus.
h. Aquilo. I. Carbas. K. Boreas. L. Supernas, M. Gallicus. N. Traſcias. O. Corus.
T. Circius. Q. Etheſiæ. R. Argeſtes. S. Subueſperus. T. Lybonotus. V. Altanus.
X. Leuconotus. T. Vulturnus. Z. Cecias. *. Ornithiæ.
A. Alexandria. b. Syene. a d. Gnomon. c. centrum. fbc. & edg. radĳſolis. adg. &
acb. anguli ſimiles.10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 1 2 3 4 5 6 7 8 S L M G O P X T I
k f t o L n h d g w IIII E f e b d a g c X
Z Y X V T S R Q P O N M L K I e f h g II d a c b d f A m b e c111022203330444055506660

7644LIBER qui a Gnomone iã poſito Septentrionem uerſus mittebatur, est enim Alexandria citra æſtiuum circulum. his
peractis ex ratione, quam habet Gnomon ad umbram, Geometrica uia inuenit angulum ſub Gnomone, & ra-
dio Solis comprehenſum eſſe partem quinquageſimam rectorum angulorum quatuor, quare cum is angulus ſit
æqualis illi angulo, quem ſolis radius in terræ centro per Syenem demiſſus una cum Gnomone Alexandriæ po-
ſito, quem imaginamur etiam ferri ad centrum terræ, nam cum radĳ ferè eſſent paralleli, & ſimiles, anguli
quoque mutuo reſpondebant, neceſſe erat ſpatium illud circumferentiæ, inter Alexandriam, & Syenem poſi-
tum eſſe totius partem quinquageſimam, cumq́; illud dimenſum eſſet ſtadiorum 5000. continuo ſequebatur,
totum orbem eſſe ſtadiorum 250000. cumq́; octo stadĳ milliare faciant, conſequens eſt ut 250000. ſtadia
ſint milliaria 312050. atque ita Tlinius, Vitruuius, alĳq́; authores componendi ſunt, & ſi diuerſitas aliqua
1110 eſt inter eos, eam a menſurarum diuerſitate proficiſci puto. Hæc ex ſchemate ubi †. habebis.

Itaqve dextra, ac ſiniſtra circa Auſtrum, Euronotus, & Altanus flare ſolent, circa Affricam Li-
bonotus, & ſubueſperus. Cirea Fauonium Argeſtes, & certis temporibus Etheſiæ. Ad latera Cau-
ri, Circius, & Corus, circa Septentrionem Traſcias, & Gallicus. Dextra ac ſiniſtra circa Aquilonem
Supernas, & Boreas, circa Solanum Carbas, & certo tempore Ornithiæ. Euri uerò medias partes te-
nent in exrremis Cæcias & Vulturnus.

Atque hoc modo quatuor & uiginti nomina uentorum habentur, quemadmodum figura I. oſtendit.

Svnt autem & alia plura nomina, flatusq́; Ventorum, a locis, aut fluminibus, aut montium pro
cellis tracta. Præterea auræ matutinæ, quas ſol cum emergit de ſubterranea parte uerſando pulſat ae-
ris humorem, & impetu ſcandendo trudens, exprimit aurarum antelucano ſpiritu flatus. qui cũ exor
2220 to ſole permanſerint, Euri uenti tenent partes. Et ea re, quod ex auris procreatur a Græcis σμρος ui
detur eſſe appellatus. Craſtinus quoque dies propter auras matutinas σμρς fertur eſſe uocitatus.

Videbat Vitr. multas uentorum denominationes a locis particularibus deſumptas, nec ignorabat inconstan
tes eas eſſe appellationes, ideò eas poſuit, ut ſciremus non eſſe curandum quid quiſque ponat, ſed ad rem ipſam
communi quadam ratione intendendum: ſunt igitur plura nomina flatusq́; uentorum a locis, aut fluminibus,
aut montium procellis tracta. Vocat montium procellas tempestates, quæ a quibuſdam montibus uidentur
proueniri, quod patet his, qui iuxta Benacum incolunt, & alĳs qui a montibus imbres procellas præidet fu-
turas. Sunt etiam uenti qui ***πγο\’μοι uocantur, quoniam ab humo exiliunt. alĳ ἐκκόλπα qui a maris ſinibns per
flant, allĳ ἐκνέφiομ quod a nebulis profluant. Sed quis enumerabit tot flatus nomina, ſitus, regionesq́; Ventorũ?

Svnt autem nonnulli qui negant Eratoſthenem ueram menſuram orbis terræ potuiſſe colligere,
3330 quæ ſiue eſt certa, ſiue non uera, non poteſt noſtra ſcriptura non ueras habere terminationes regio-
num unde uentorum ſpiritus oriantur.

Quamuis opponant aliqui, affirmentq́; Eratoſthenem non potuiſſe ueram menſuram orbis terræ colligere, non
tamen impediunt rationem Vitruuĳ, quæ poſita eſt in eo maximo interuallo, quod quiſque uentus occupat, in
quo plures mutationes ſolent fieri acceſſu, & receſſu uentorum. ideo inquit Vitr.

Ergo ſi ita eſt tantum erit, uti non certam menſuræ rationem, ſed aut maiores impetus, aut mino
res habeant ſinguli uenti.

Si igitur non. certam uenti habent menſuræ rationem, magnaq́; occupant interualla, & quandoque maio-
res, quandoque minores habeant impetus, nihil refert an certam orbis menſuram iuuenerit Eratosthenes. ideò
4440 Vitr. non contendit pro Eratosthene, ſed ſuam ſententiam tuetur. Cæterum obſeruatum eſt parti uni,quam
gradum appellant in maiori aliquo cœli circulo reſpondere in terris ſexaginta duo millia paſſuum cum dimidio,
& ideò uniuerſum ambitum eſſe ſtadia 180000. quæ ſunt milliaria 22500. Obſeruatio autem huiuſmodiſu-
mitur hoc modo, metimur arcum circuli magni interpoſitum duorum locorum uerticibus. metimur etiam loco
rum interuallum in terra, quod cœli interuallo reſpondet, idemq́; habet centrum, & quoniam ſimiles circum
ferentiæ habent cum proprĳs circulis comparationem, ideo ut ſe habebit arcus inter uertices locorum ad cir-
culum uniuerſum, ita ſe habebit terreſtris itineris ſpatium inter duo loca, ad uniuerſum terræ ambitum. Sed
hæc Geometris relinquendas, & Vitruuiana præcepta audienda. Quoniam igitur breuius aliquanto uideba-
tur Vitr. expoſuiſſe regiones uentorum, & qua ratione eorum flatus noxĳ uitare poſſemus in dirigendis uĳs, &
angiportis ideo inquit.

Qvoniam hæcanobis ſunt breuiter expoſita, ut facilius intelligantur, uiſum eſt mihi in extremo
5550 uolumine formam, ſiue uti Græci χήματα dicunt duo explicare. Vnum ita deformatum, ut appareat un
de certi uentorum ſpiritus oriantur. Alterum quemadmodum ab impetu eorum aduerſis directioni-
bus uicorum, & platearum uitentur nocentes flatus. Idem repetit, quod ſupra dixit, ſed facilius & ex
peditius. inquit igitur.

Erit autem in exæquata planitie centrum ubi eſt litera A. Gnomonis autem antemeridiana
umbra ubi eſt B. Et ab centro ubi eſt A. diducto circino ad id ſignum umbræ ubi eſt B. circum-
agatur linea rotundationis, repoſito autem Gnomone ubi ante fuerat, expectanda eſt dum decreſcat,
faciatq́; iterum creſcendo parem antemeridianæ umbræ poſtmeridianam, tangatq́; lineam rotunda-
tionis, ubi erit littera C. tunc ab ſigno, ubi eſt B. & ab ſigno ubi eſt C. circino decuſſatim de-
ſcribatur, ubi erit D. Deinde per decuſlationem ubi eſt D. & centrum producatur linea ad extre-
6660 mum, in qua erunt litteræ E. F. hæc linea erit index meridianæ, & ſeptentrionalis regionis.

7745PRIMVS. circino totius rotundationis ſumenda eſt pars ſextadecima, circinijq́; centrum ponendum in meri-
diana linea, quæ tangit rotundationem ubi eſt littera E. & ſignandum dextra, ac ſiniſtra, ubi erunt
litteræ G. H. item in ſeptentrionali parte centrum circini ponendum in rotundationis ſeptentriona
li linea, ubi eſt littera F. & ſignandum dextra ac ſiniſtra, ubi ſunt litteræ I. & L. & ab G. ad
K. & ab H. ad I. per centrum lineæ perducendæ. Ita quod erit ſpatium ab G. ad H. erit ſpa-
tium uenti A uſtri, & partis meridianæ. Item quod erit ſpatium ab i. ad K. erit Septentrionis. Re-
liquæ partes dextra tres, ac ſiniſtra tres diuidendæ ſunt æqualiter, quæ ſunt ad Orientem, in quibus
litteræ L. & M. & ab occidente in quibus ſunt litteræ N. & O. & ab M. ad O. & ab L. ad
N. perducendæ ſunt lineæ decuſſatim, & ita erunt æqualiter uentorum octo ſpatia in circuitionem.
1110 Quæ cum ita deſcripta erunt in ſingulis angulis Octogoni, cum a meridie incipiemus, inter Eurũ,
& Auſtrum in angulo erit littera G. inter Auſtrum, & Affricum H. inter Affricum, & Fauonium
N. inter Fauonium, & Caurum O. inter Caurum, & Septentrionem K. inter Septentrionem, &
Aquilonem i. inter Aquilonem, & Solanum L. inter Solanum, & Eurum M. ita his confectis in-
ter angulos Octogoni Gnomon ponatur, & ita dirigantur plateæ, & angiportorum diuiſiones. IIX.

Modus antiquus ſcribendi. IIX. pro octo, nam duo ex decem huiuſmodi nota auferenda ſignificat, quem-
admodum nota IX. nouem ſignificat. reliqua ſupra ſunt explicata. hic uerò diagramma urbis, cum directio
ne platearum ponetur.

De electione locorum ad uſum communem ciuitatis. # Cap. V II.

2220

DIuiſis Angiportis, & plateis conſtitutis, arearum electio ad opportunitatem, & uſum com-
munem ciuitatis eſt explicanda, ædibus ſacris, foro, reliquisq́; locis communibus. Et ſi
erunt mœnia ſecundum mare, area ubi forum conſtituatur, eligenda proxime portum; ſm
autem meridiana, in oppido medio.

Træcincta munitaq́; ciuitate, diuiſis uicis, plateisq́; . Distributio quærenda est arearum, ubi ædificia ad
uſum communem ciuitatis collocanda ſunt. Communia & Publica opera tum ad defenſionem, tum ad reli-
gionem,tum etiam ad opportunitatem ſpectare dixit. Hactenus tranſacta ſunt, quæ pertinent ad diſtribu-
tionem eius partis, quæ propria eſt defenſionis: nunc alias aggreditur, quare hoc loco agit de diſtributione
3330 operum, quæ ad religionem, & opportunitatem pertinent. Tertio autem, & quarto, & quinto libro ſymme-
trias, & diſpoſitiones eorum operum, ordinem item, decorumq́; expediet. Quod igitur dicitur hoc loco facil-
limum eſt, nec noſtra indiget declaratione.

Aedibvs uero ſacris, quorum Deorum maxime in tutela ciuitas uidetur eſſe,& Ioui,& Iunoni,&
Mineruæ, in excelſiſsimo loco, unde mœnium maxima pars conſpiciatur, areæ diſtribuantur; Mercu-
rio autem in foro, aut etiam uti lſidi, & Serapi in emporio. Apollini, patriq́; Libero ſecundum thea-
trum. Herculi in quibus ciuitatibus non ſunt gymnaſia, neque amphytheatra ad circum Marti extra
urbem ſed ad campum. Itemq́; Veneri ad portum. Id autem etiam Hetruſcis aruſpicibus,diſciplina-
rum ſcriptis, ita eſt dedicatum. extra murum, Veneris, Vulcani, Martis fana ideo collocari, utinon
inſueſcat in urbe adoleſcentibus, ſeu matribus familiarum Venerea libido, Vulcaniq́; ui e mœnibus,re-
4440ligionibusq́; , & ſacrificijs euocata ab timore incendiorum ædificia, uideantur liberari. Martis uero di-
uinitas cum ſit extra mœnia dedicata, non erit inter ciues armigera diſſenſio. ſed ab hoſtibus ea defen-
ſa, & belli periculo conſeruabit. Item Cereri extra urbem loco, quo non ſemper homines niſi per ſa-
crificium, neceſſe habeant adire,cum religione caſtè, ſanctisq́; moribus is locus debet tueri. Cæterisq́;
dijs ad ſacrificiorum rationes aptæ templis areæ ſunt diſtribuendæ.

Minerua arcibus præerat, Iuppiter item, ſed Iuno ſuprema Dea, utpote Iouis coniux in excelſis locis ha-
bere templum debet. Mercurius lucri præſes, uel in foro, uel in Emporio. Apollo, & Bacchus ludis cum
honorentur, apud theatrum. Hercules exercitĳ, & pugnæ caput ad circum, uel amphitheatrum. & ita ut
quiſque poſtulat, aptum locum,areamq́; pro templo requiritur. Hoc præcepto admonemur etiam nos, quo lo-
co monaſteria hominum, virginumq́; clauſtra ponenda, & ubi forum, & regia collocanda, quæ omnia iudicio
5550 Architecti, & uſui, commodoq́; ciuitatis relinquo. & ad diſpoſitionem pertinent, & diſtributionem,communi
quadam ratione. quæ uero ad ſymmetrias ſpectant, ſuo loco explicabuntur, ideo inquit.

Deipſisautem ædibus ſacris faciendis,& de earum ſymmetrijs,in tertio,& quarto uolumine reddam
rationes, quia in ſecundo uiſum eſt mihi primum de materiæ copijs, quæ in æ dificijs ſunt parandæ,
quibus ſintuirtutibus, & quem habeant uſum exponere,commenſus ædificiorum,& ordines,& gene-
ra ſingula ſymmetriarum peragere,& in ſingulis uoluminibus explicare.

Non ſine ratione in ſecundo agitur de materiæ copĳs, nam prius de materia agendum quàm de forma,tum
quia expeditior, & breuior eſt eius tractatio, tum quia natura ipſa prius materiam præbet, eademq́; materies
pluribus formis inſeruire poteſt. Similem rationem obſeruat Aristoteles in Phyſicis.

6660

7846

M. VITRVVII
ARCHITECTVRA
LIBER SECVNDVS.
Proœmium.

1110

DInocrates Architectus,cogitationibus, & ſolertia fretus, cum Alexan-
der rerum potiretur, profectus eſt a Macedonia ad exercitum, regiæ cu-
pidus commendationis. Is è patria a propinquis, & amicis tulit ad primos
ordines, & purpuratos literas, ut aditus haberet faciliores, ab eisq́; acce-
ptus humanè,petijt, uti quàm primum ad Alexandrum perduceretur. Cum
polliciti eſſent, tardiores fuerunt, idoneum tempus expectantes. Itaque
Dinocrates ab ijs ſe exiſtimans illudi, ab ſe petijt præſidium. Fuerat enim
2220 ampliſsima ſtatura, facie grata, forma,dignitateq́; ſumma. His igitur na-
turæ muneribus confiſus, ueſtimenta poſuit in hoſpitio, & oleo corpus
perunxit, caputq́; coronauit populea fronde, lęuum humerum pelle Ieoni-
na texit, dextraq́; clauam tenens inceſsit contra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populum cum
auertiſſet,conſpexit eum Alexander,& admirans, iuſsit ei locum dari ut accederet, interrogauitq́; quis
eſſet. At ille, Dinocrates, inquit, Architectus Macedo, qui ad te cogitationes & formas affero dignas
tua claritate. Nanque Athon montem formaui in ſtatuæ uirilis figuram,cuius manu laeua deſignaui ci-
uitatis ampliſsimæ mœnia, dextra pateram, quæ exciperet omnium fluminum, quæ ſunt in eo mon-
te, aquam, ut inde in mare profunderetur. Delectans Alexander ratione formæ ſtatim quæſiuit, ſi
eſſent agri circa, qui poſſent frumentaria ratione eam ciuitatem tueri. Cum inueniſſet non poſſe niſi
3330 tranſmarinis ſubuectionibus: Dinocrates(inquit) attendo egregiam formæ compoſitionem,& ea de-
lector: ſed animaduerto, ſi quis deduxerit eò loci coloniam, fore ut iudi cium eius uituperetur. Vt
enim natus infans ſine nutricis lacte non poteſt ali,neque ad uitæ creſcentis gradus perduci, ſic ciuitas
ſine agris, & eorum fructibus in mœnibus affluentibus non poteſt creſcere, nec ſine abundantia cibi
frequentiam habere, populumq́; ſine copia tueri. Itaque quemadmodum formationem puto proban-
dam, ſic iudico locum improbandum; teq́; uolo eſſe mecum, quod tua opera ſum uſurus. Ex eo Di-
nocrates ab rege non diſceſsit, & in Aegyptum eſt cum proſecutus. Ibi Alexander cum animaduer-
tiſſet portum naturalirer tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum frumentarios,
immanis fluminis Nili magnas utilitates, iuſsit eum ſuo nomine ciuitatem Alexandriam conſtituere.
Itaque Dinocrates a facie, dignitateq́; corporis, commendatusad eam nobilitatem peruenit

Cum de locorum electione multa in ſuperiori libro tractata uiderimus, cumq́; vrbem mœnibus circundare
4440 docuiſſet Vitru. deq́; propugnaculis, munitionibus, uiarumq́; directionibus abunde diſſeruerit: conſequens
eſt priuſquam ad alia progrediatur, ut de ea, qua in ædificando, materia utimur, ſermonem faciat. primum
quia res postulat, ut poſtquam de forma in uniuerſum tradita præcepta ſunt, de materia ſtatim loquatur, in
quam forma inducitur. Deinde quia facilis, & expedita eſt ea ratio, a qua cum ſe explicare ſtatim deberet,
ne reliquis moram faceret,peropportune de nateria orationem inſtituit: Oſtẽditq́; quid Architecto eſſet opus,
& qua ratione id totum in structura poneretur, nam non est ſatis copioſam & electam materiem habere,ſed
illud maxime dignoſcendum est, qua ratione in opus deducatur, ut domus bene, & ratione ædificata,non ma-
le materiata, ac ruinoſa ſit. Agit igitur in ſecundo libro de toto hoc genere, quod ad materiam ſpectat. De
lateribus, de arena, de calce, de puluere Puteo Lano, de lapidicinis, de generibus structureæ, & de earum
5550 qualitatibus, modis, ac locis, de materie cædenda, & huiuſmodi rebus, quas neceſſario in ædificando habe-
re debemus. Sed ante quam ad hæc deueniat, multa de priſcorum hominum uita, deq́; initĳs humanitatis, &
ædificiorum primordĳs ediſſerit. mox rerum principia, cuiuſmodi ab antiquis poſita ſunt, breuiter percurrit.
Cæterum ſubtiliter admodum, ac ingenioſe proœmium huic libro appinxit, nam cum maxime attendamus ad
ea, quæ ſtatim obuia nobis,& ab initio proponuntur, cumq́ue uellet author maxime nos aduertere ad rem ual-
de neceſſariam, buiuſmodi proœmio uſus est,ut commodo uteretur exemplo. Nam præter cætera, illud in pri-
mis obſeruandum eſt,ut peropportunis locis urbes condantur, quia non natura ſolum & deſcriptione, ædifi-
ciorumq́; pulchritudine vrbes nobiles extruendæ ſunt,ſed ſitu,& locorum commoditate inſignes,ubiuictus,et
rerum copia ſit expedita; inhabitabiles enim, & deſertas urbes facit inopia. contra uero celebres, & fre-
quentes reddit copia, quæ ſoli ubertate, cœli clementia, fluuiorum commoditate, portuum ſecuritate auge-
6660 riſolet, quod ſi naturæ addatur industria, ibi nobiles mercatus, emporia, nundinæq́; celebrantur.

7947SECVNDVS. apud Ariſt. (ſi eius ille est liber qui de mirabilibus inſcribitur;) Carthaginenſium mercatores olim extra
Gades dierum quadraginta (ſi recte memini) inſulam in Oceano reperiße feris tantum habitatam,
cæterum cœli temperte, agrorum fertilitate, arborum proceritate, & fluuiorum magnitudine præclaram,
quam cum incolere cœpiſſent, multi in patriam redeuntes alios eò migrare hortabantur. Quamobrem edi-
cto cauere Carthaginenſes, ne quis ulterius eò transfretaret, ne deſerta omnino Carthago relinqueretur, tan-
tum ualet ſoli, cæliq́; benignitas. Quare ad hæc animaduertens Vitr. proœmio uſus eſt, in quo Alexandri,
& Dinocratis uteretur exemplo, quo nos commoneſaceret, quibus in locis urbes condi deberent.

Dinocrates Architectus. # Licet Staſichratem Plutarchus legat, & alĳ non Dinocratem,ſed uel Chino-
cratem, uel Chiromocratem, cum Plinio tamen, Solino, & Xenophonte Dinocratem legerem, niſi Democra-
1110 tem ex Græca inſcriptione, ( ut Philandro placet,) legendum putarem. Cogitationibus, & Solertia.

Non oblitus eorum, quæ ſecundo primi libri capite Vitru. dixit. Diſpoſitionis Ideas naſci, ex cogitatione,
& inuentione, hoc loco uſus eſt his uerbis, cogitationibus, & ſolertia, quibus Dinocratem fuiſſe Architectũ
ostendit, quare & infra paulopost, {At ille, (inquit) Dinocrates Architectus Macedo, qui ad te cogitatio-
nes, & formas affero dignas tua claritate. } nam quid aliud innuunt uerba illa {cogitationes, & formas}
niſi fabricam, & ratiocinationem? quod ſignificatur, & quod ſignificat? opus, & operis rationem? ex qui-
bus orta Architectura est, ut priori uolumine ostendimus. # {Ad primos ordines, & purpuratos. } Qui
penes prineipes digniate reliquos anteibant, purpurea ueſte utebantur, hos purpuratos & primi ordinis Vi-
truuius appellat. {Namq́; Athon montem. } Mons est inter Thraciam, & Macedoniam nunc Sanctus
mons dicitur, lat. gr. 41. 10. long. 51. Pulchrum ſanè, & ſubtile Dinocratis inuentum, modo proui-
2220 ſum conſilio ſuo eſſet, qua ratione multitudo municipiorum, & incolarum tanta, quantam in urbe illa ſua
concludere uolebat, ali poſſet, nam ad decemmil. hominum ſummam aſcendebat. Ceterũ de potu optime actu-
rierant, cum tot aquas unum in alueum corriuare uellet. Sed nec uicini agri, nec portus, nec nauigabiles
fluuĳ erant, unde ſuppeditari copia ulla poſſet. Quare ne idem nobis accidat Vitr. monet, Additq́; rationem
pulcherrima ſimilitudine confirmatam, quam Dinocrati Alexander attulit, de nutrice, & infanti. # {Iuſſit
cum ſuo nomine Alexandriam conſtituere. } Legitur apud Iustinum Cleomenem Alexandriam ædificaſſe,
ſed hæc alĳs. Alexandria vrbs eſt Aegypti, de qua idem multa dicit libro ſecundo.

Mihi autem Imperator ſtaturam non tribuit natura, faciem deformauit ætas, ualetudo detraxit
uires, itaque quoniam ab ijs præſidijs ſum deſertus, per auxilia ſcientiæ, ſcriptaq́; (ut ſpero) perue-
niam ad commendationem.

Et ſi forma corporis commendabiles fiunt homines, ducimur enim ad id, quod pulchrum eſt, niſi tamen
3330 interiori pulchritudine, id est uirtute, aut doctrina præditi ſint, quod primo intuitu ſibi gratiam ob inſignem
ſpeciem comparauerat, mox conſuetudine fit odioſum, nam quanto præſtantior corpore est animus, tanto ſpe-
cioſum magis, amabilius, & optabilius eſt animi ornamentum, quam corporis pulchritudo. commendat igi-
tur ſe ipſum Vitr. ab animi dotibus, cum natura illi bona corporis denegauerit.

Cvmautem primo uolumine deoſſicio Architecturæ, terminationibusq́; artis perſcripſerim: item
de mœnibus & intra mœnia arearum diuiſionibus,inſequaturq́; ordo de ædibus ſacris, & publicis ædi-
ficijs, itemq́; priuatis, quibus proportionibus, & ſymmetrijs debeant eſſe, uti explicentur: non puta-
ui anteponendum,niſi prius de materiæ copijs, equibus collatis ædificia ſtructuris, & materiæ ratio-
nibus perficiuntur, quas habeant in uſu uirtutes, expoſuiſſem. quibusq́; rerum natura principijs, eſſet
temperata dixiſſem. ſed antequam naturales res incipiam explicare, de ædificiorum rationibus unde
4440 initia cœperint,& uti creuerint eorum inuentiones, anteponam,& inſequar ingreſſus antiquitates re-
rum naturæ, & eorum, qui initia humanitatis, & inuentiones perquiſitas, ſcripſerant præceptis dedi-
cauerunt. Itaque quemadmodum ab his ſum inſtitutus,exponam.

Terminationes artis illæ ſunt, de quibus ſecundo primi uoluminis capite diſſeruit, cum diceret.

Architectura autem conſtat ex ordinatione, quæ Græce τάεις dicitur, & reliqua.

Terminatur enim, & præfinitur Architectura illis ſex rebus, quibuſdam quaſi formis, unde & infra in-
quit eadem loco. # {Hæſunt terminationes diſpoſitionum. } # Concludit autem his uerbis ordinem, quem ſe-
cundus liber habet ad reliquos, quaſi dicat ubi de forma in uniuerſum dixerim, ut pote de re illa, quæ & no-
men, & uim rebus tribuat, conſequens eſt, ut de materia quoque agam,priuſquam pergam ad reliqua: ſed de
materia expeditius agetur, ſirerum initia, ex quibus tanquam elementis res conſtant, primum tractauero, uis
5550 enim elementi, & qualitas est pernoſcenda, ut uſus effectusq́; lignorum, lapidum, cæterarumq́; rerum,quibus
nobis eſt opus in ædificatione, dignoſcamus. quare inquit.

Niſi prius de materie copijs e quibus collatis ædificia, ſtructuris, & reliqua.

Vt autem originem ponat unde profecta ſit ratio illa, qua uaria indigere materia homines cœperint, prius
de priſcorum hominum vita,& de initĳs humanitatis ediſſerit.

6660

8048LIBER

De priſcorum hominum uita, & de initĳs humanitatis, atque
tectorum, & incrementis eorum. # Cap. I.

HOmines, ueteri more, ut ferę in ſyluis,& ſpeluncis,& nemoribus naſcebantur, ciboq́; agre-
ſti ueſcendo, uitam exigebant; interea quodam in loco ab tempeſtaribus, & uentis den-
ſæ crebritatibus arbores agitatæ,& inter ſe terentes ramos ignem excitauerunt,ex eo flã-
ma uehementi perterriti, qui circa eum locum fuerunt, ſunt fugati,poſtea re quieta pro-
1110 pius accedentes, cum animaduertiſſent commoditatem magnam eſſe corporibus, ad ignis teporem li-
gna adijcientes, & eum conſeruantes alios adducebant, & nutu monſtrantes oſtendebant quas habe-
rent ex eo utilitates. in eo hominum congreſſu cum profundebantur aliter e ſpiritu uoces, quotidiana
conſuetudine uocabula, ut obtigerant, conſtituerunt: deinde ſignificando res ſæpius in uſu ex euen-
tu fari fortuito cœperunt,& ita ſermones inter ſe proereauerunt. Ergo cum propter ignis inuentio-
nem conuentus initio apud homines, & concilium, & conuictus eſſet natus, & in unum locum plures
conuenirẽt, habentes a natura primum præter reliqua animalia, ut non proni, ſed erecti a mbularent,
mundiq́; & aſtrorum magnificentiam aſpicerent, item manibus, & articulis, quam uellent rem faci-
litertractarent: cœperunt in eo cætu alij de fronde facere tecta, alij ſpeluncas fodere ſub montibus,
nonnulli hirundinum nidos, & ædificationes earum imitantes, de luto, & uirgultis facere loca, quæ
2220 ſubirent. Tunc obſeruantes aliena tecta,& adijcientes ſuis cogitationibus res nouas, efficiebant in
dies meliora genera caſarum. Cum eſſent autem homines imitabili, dociliq́; natura, quotidie inuen-
tionibus gloriantes, alijs alij oſtendebant ædiſiciorum effectus, & ita exercentes ingenia certationi-
bus, in dies melioribus iudicijs efficiebantur, primumq́; furcis erectis, & uirgultis interpoſitis luto,
parietes texerunt. Alij luteas glebas arefacientes ſtruebant parietes, materia eosiugumentantes, ui-
tandoq́; imbres, & æſtus tegebant arundinibus,& fronde. poſtea, quoniam per hybernas tempeſtates
tecta non poterant hymbres ſuſtinere, faſtigia facientes luto inducto, proclinatis tectis ſtillici-
dia deducebant.

Hactenus ordine quodam miro, & artificio initium ædificandi, incrementum, & finem, quatenus huma-
nænaturæ ſatis eſt,Vitruuius explicauit, ordine inquam miro, namq́; statim cauſam, quæ homines in unum
3330 coegit, cætusq́; ſociauit, expoſuit: ex qua re duo profecta ſunt homini maxime neceſſaria; ſermo ſcilicet,
& cognitio. Ex cognitione, qua præditum fuit humanum genus, ut omnia experiri, & tentare poſſet, ſtu-
dium, & concertatio quædam orta est, qua in operibus utentes, artificium eduxere: Artificium enim ſtudio,
& uſu comparatur. Vnde Vitr. cap. primo libri decimi inquit. # {Et ita quæ animaduerterunt ad uſum uti-
lia eße, ſtudys, artibus, inſtitutis gradatim augenda doctrinis curauerunt. } # Ex quo loco ſatis patet Vitru-
uium hac quoque parte eundem ordinem ſeruaſſe, ut prius quæ natura exigeret, explicandum ſibi duceret,
mox ad maiores commoditates, inde ad luxum pergeret oſtendendum. Vnde ibi quoque dixit. # {Attendamus
enim primum inuentum de neceſſitate, ut ueſtitus, & reliqua. } # Patet inſuper nos recte in primo uolumine
artis originem declaraſſe: ſed ad interpretationem quorundam uerborum accedamus condonantes Vitru-
uio tanquam Architecto multa non ad Grammaticorum normam elaborata. Interim quoque animaduertens,
4440 quod licet inferius initia ædificandi, ita fuiſſe probet, ut dixit, non tamen comprobauit. Et illud quod attulit
de initĳs humanitatis, & congreſſionis hominum, quos ignis utilitate illectos ſimul conueniſſe dicit. alia enim
forte, certiorq́; cauſa, ut pote a natura profecta nos ducit, ut credamus hominem natura ſociale animal in
unum cætum ueniſſe, ut quiſque promeret quod alteri opus eſſet, acciperetq́; aliunde, quod ipſe præstare non
poſſet. At poeticum quoddam induxit Vitru. qui etiam caſu, & fortuito ſermonem inductum fuiſſe dicit. Cæ-
terum dixerim ego uocem a natura, ſermonem ab inſtitutione ortum ſumpſiſſe. Institutio autem ſermonis ſi-
ue a natura rei, ſiue ab eo, quod cuique placuit profecta ſit, nihil ad nos modo attinet: illud tamen obſeruan-
dum est in Vitr. quod ſiue doctrina, ſiue ingenio ductus fuerit, ordinem quendam oſtendit, in quo quadruplex
rerum perfectio declaratur. Perficiuntur enimres primo ut ſint, mox ut agere appetant, inde ut aptitudi-
nem quandam habeant,& uim ad agendum, poſtremo ut ſecundum eam uim, facultatemq́; agant, & finem
5550 agendo conſequantur. Patent igitur hæc omnia in Vitr. conſe quenter. cum dicit. # {Ergo cum propter ignis
inuentionem conuentus initio} hic ponit homines eſſe. At cum dicit. # {Habentes a natura præter reliqua
animalia, ut non proni ſed erecti, & reliqua. } Item {manibus, & articulis. } tangit aptitudinem, & im-
petum: Mox actiones ſubdit. # {Obſeruanles aliena tecta,} quibus actionibus finem adepti ſunt, ut quæ ſibi
conuenirent, agerent. # {Primumq́; furcis erectis, & uirgultis interpoſitis. } Hic mos etiam nunc ſeruatur
a monticolis, & ab ĳs, quos premit inopia. Furca autem dicitur omne id, quo quid fulcitur,& ſuſtentatur, in
modum furcæ factum. # {Materia iugumentantes} ideſt ſubstratis lignis, ac ordine quodam inuicem col-
locatis tranſuerſario, directeq́; opus contineri faciebant, ut luteas glebas ſuſtineret, hoc in Anglia cernimus,
& tunc temporis etiam fieri Vitr. affirmat, inquit enim.

Haec autem ex ijs, quæ ſupra ſcripta ſunt originibus inſtituta eſle, poſſumus ſic animaduertere,
6660 quod ad hunc diem nationibus exteris ex his rebus ædificia conſtituuntur, ut in Gallia, Hiſpania,

8149SECVNDVS. ſitania, Aquitania ſcandulis robuſteis, aut ſtramentis. Apud nationem Colchourm in ponto propter
ſyluarum abundantiam arboribus perptetuis, planis dextra, ac ſiniſtra, in terra poſitis, ſpatio inter ea
relicto, quanto arborum longitudines patiunter, collocantur. In extrem is partiubs partibus earum ſupra al-
teræ tranſuerſæ, quſae; circurmcludunt medium ſpatium habitationis, tuncinſuper alternis trabibus ex
quatuor partibus angungulos iugumentantes, & ita partietes ex arboribus ſtatuentes ad perpendiculum
imarum, educunt ad altitudinem turres, interuallaq́; , quæ relinquuntur propter craſsitudinem mate-
riæ ſchidijs, & luto obſtruunt. Item tecta recidentes ad extremos angulos tranſtra traijciunt, grada-
tim contrahentes, ita ex quatuor partibus ad altitudinem educunt medio metas, quas & fronde, &
luto tegentes, efficiunt barbarico more teſtudinata turrium tecta.

Certum ſatis mditium uidetur exterarum gentium uſus ad probandum ædificationem, ab initio buiuſmodi
1110 fuiſſe, cuiuſmodi a Vitr. deſcripta eſt, nam quo artis pulcbritudo, & excellentia nondum peruenit, facile eſt,
ut ibi, quod eſt naturæ, facile retineatur: quod uero natura fit, uniuſmodi fere ſemper, ac ſimile cernitur.
Quis autem non uidet artes omnes ſuas quaſi ætates habuiſſe. pueritiam, adoleſcentiam, uirilitatem quan-
dam, ac maturitatem? Quemadmodum aliàs de Arhitectura diximus, cuius! erudimenta prioribus ſeculis
incepta ſunt, mox in Aſia creuit, adoleuitq́; , cui Græcia uires dedit, Italia dignitatem. Primum igitur ra-
tioniconſentaneum est Architecturam ab ĳs initĳs profectam, quæ neceſſitas bumano generiſtatim oſtendit.
Quemadmodum legitur in his eße, quæ nuper inuentæſunt, inſulis, ubi caſæ roboribus innixæ, cannis, & ui-
minibus intextæ ſtramentis, & luto contectæ cernuntur, ea tamen ratione, ut magnitudine, pulchritudine,
& commoditate perſonarum dignitati plurimum tribuatur. Hæc a noſtris, ut natura tulit, ita inuenta, ſed
2220 poftquam frequentia celebrariea locacaperunt, politioribus lignis, elegantioribus formis ornata conſpiciun-
tur. Certum eſt igitur in dies artificia, inuentaq́; hominum ſtudĳs augeri. Primum igitur quid poſſit natura,
& neceſſitas ostendit, dum cauſam declarat, quæ homines antea diſperſi, & palantes unà congregati ſunt,
mox quid conſuetudo, & uſus præſtent, argumento a multis nationibus deſumpto, demum quid ars conferat,
& obſeruatio, ſtudiumq́; demonſtrat: A neceſſitate igitur ad commodum, a commodo ad dignitatem peruenit:
Naturæ autem arsinnixæ nihil immutat eorum, quæ natura ſiunt, ſed modo quodam politiora, & cultiora red-
dit, quemadmodum mira exemplorum uarietate innoteſcit hoc loco. {Scandulis robuſteis, & ſtramentis. }
Philander. ſcandulis ideſtrobore aſſulatim ſecto. Sunt autem ſcandulæ tabellæ uicem tegularum præſtantes,
quibus contectam fuiſſe Romam annis. 470. Author eſt Cornelius nepos apud Plin. lib. 16. cap. 10. Vidi
ego huiuſmodi tabellis tectas domos in Gallia. Iſidorus putatnomen eſſe ſortitas a ſcindendo, ſed cur non a
3330 ſcandendo, qui enim uidit, qua ratione, alia ſuper aliam imponitur, ſcandere alia ſuper aliam ſquamarum mo
ſcandendo, qui enim uidit, quartione aliaſuper aliam imponitur, ſcandere aliaſuper aliam ſquamarum mo
re gradatim cognouit, ſiguntur autem ligneis clauis. Sunt ueteres quidam codices, ut notat Hermolaus, qui
locum Plinĳ ſupracitatum legant boc modo. Scandulam non conſpectam fuiſſe Romæ annis, & reliqua. In-
fra autem ſcandulas fiſſiles dixit Vitr. ſed hæc alĳs. {Schidĳs. } Aſſulalibro duodecimo Cap. 23. Hermo-
laus in Plin. utitur & Vitr. Sed pro fragmentis quæ marmor arĳ ex operibus deĳciunt. ſciros a Græcis appel-
latur. Eligno aut ſchidia idem author appellat, ſicuti Epiſchidion pro cuneo. id quoque a Græcis tractum.
In castig ationibus idem. Aſſula inquit, id quod Græce Schindalmos uocatur a Dioſcoride in hac deſcriptio-
ne calami, unde aſſulatim idem fere quod minutatim Plautus in Captiuis, & Menæchmis. {Apud natio-
nem Colchorũ in Ponto} Paulatim ad meliores modos deducit, nam & perpẽdiculo uſam fuiſſe nationem Col-
chorum dicit, & in Pyramidis formam tecta eduxiſſe teſtatur, & politiori ædificandi modo uſam.

Phryges uero qui campeſtribus locis ſunt habitantes propter inopiam ſyluarum, egentes ma-
4440 teria eligunt tumulos naturales, eosq́; medios ſoſſura exinanientes, & itinera perfodientes, dilatant
ſpatia quantum natura loci patitur. Inſuperautem ſtipites inter ſe religantes metas effciunt, quas arun
dinibus, & ſtramentis tegentes exaggerant ſupra habitationes maximos grumos e terra: ita hyemes
calidiſsimas, æſtates frigidiſsimas efficiunt tectorum ratione.

Vidiego huiuſmodimorem in Germania quibuſdam in locis: non enim factæ, ſed natæ uidentur caſæ. Gru-
mus autem eſt congeſtitiæ terræ globus. Multis autem exemplis utitur, ut ad uſus uarios fabricandi perue-
niat; nam ubi quid natura poſtulat declarauit, ad id tranſit, quod uſus requirit, ut tandem ad artis opus
deueniat. ſequitur ergo.

Non nulli ex ulua paluſtri componunt tuguria tecta. Apud cæteras quoque gentes, & nonnulla
loca pari, ſimiliq́; ratione caſarum perficiuntur conſtituriones. Non minus etiam Maſsilię animad-
5550 uertere poſſumus ſine tegulis ſubacta cum paleis terra tecta. Athenis Areopagi antiquitatis exemplar
ad hoc tempus lato tectum. item in capitolio commonefacere poteſt, & ſignificare mores uetuſtatis
Romuli caſa in arce ſacrorum ſtamentis tecta.

In omnibus ferè Vitruuianis exemplis tectorum potius, quàm parietum uſus exponitur, nec ab re quidem
tecto enim inducto, ratio finis, ad quem domus ædificatur, apparet, nulla enim alia de cauſa ædes fiunt, mſi
ut a Sole, imbribus, & tempeſtatibus tuti, & tecti ſimus. Vnde factum eſt, ut Philandro quoque placuerit,
uniuerſam ferè tectorum rationem breuiter explicare, his uerbis. Requiret aliquis ſemel uniuerſam ferè te-
gendorum tectorumrationem, quæ aut fuerit, aut nunc in uſu est, explicari. Quarenon ab re hic uiſum eſt
ſubiungere. Tecta tegi animaduertimus ex Vitr. arundinibus, & fronde (quod primis hominibus attribuit)
ſubactacum paleis terra ( ut Maſſilienſes, ) ſtramentis, & ſcandulis ( ut Romani, ) fronde & luto, ut natio
6660

8250LIEER Colchorum, ) arundinibus, & ſtramentis, (ut Phryges.) & author Plinius Lib. 16. cap. 37. ait Mauros ma-
palia ſua ſcirpis tegere. Paulus Diaconus refert Pantheona æreis tegulis tectum, quarum nos in ſummo fornice
prægrandis aliquot uidimus. Iabolemus iuriſconſultus libro pandectarum quinquageſimo, de uerb. ſignifi.
plumbo tegiindicat, quod receptum etiam nunc est. Mei utuntur Lataſtris lapideis, cuius rei inuentorem
Bizan Naxium fuiße perhibent, ut tradit in Eliacis Pauſanias, aut tegulis, ĳsq́; uel planis, uel hamatis
cum imbricibus, ſed ita collocatis ut in duobus hamatis ſinguli imbrices inuebantur. Vtuntur & cerulei in
nigro, lapidis ſectilibus, laminis, cruſtisve: is lapis ſerra dentata ut lignum ſecatur aſſulatimq́; frangitur, non
ut cætera in cæmenta. Ardoſiam uocamus. Eo autem Muſici, & Algoriſtæ pro abacis utuntur. ideſt tabulis,
in quibus illi notas uocum, ſonituumq́; ideſt, Echea, iſtinumeros ſubinde deletiles ducunt. Vid& ad Rauen-
1110 nam ſolido lapide tectam ædem rotundam Diuæ Mariæ, cuius diameter eſſet pedum plus minus triginta ſe-
ptem. Pauonacea autem, quæ uocantur a Plinio lib. 36. Cap. 22. tegendi genera, pro quo pauimenta ab ali-
quibus ſcribitur, a ſimilitudine caudæ pauonum nomen acceperunt , ſectilium ſcilicet lapidum bracteis , lami-
nisve alĳs ſuper alias ſedentibus, & inter ſe imbricatis conſtructa, quod & ad parietum incruſtationes refer-
ri potest, ſectilibus marmorum crustis imbricum modo inter ſe hærentibus. # Nos de ratione uniuerſa tecto-
rum ſuo loco exactius. dicemus. Eſt autem ulua paludi, quod alga. mari. # Romuli uero caſa eſt illa de qua
Virg. Aeneidos octauo. Romuleasq́; recens horrebat regia culmo. Horrebat, erat enim in arce ſacrorum,
& stramentis tecta, unde Ouid. Faſt. 3.

Quæ fuerit noſtri , ſi quæris Regia nati,

Aſpice de canna , ſtraminibusq́; domum.

Cvm autem quotidie faciendo tritiores manus ad ædificandum perfeciſſent, & ſolertia ingenia
2220 exercendo per conſuetudinem ad artes perueniſſent, tum etiam induſtria in animis eorum adiecta, per-
fecit, ut qui ſuerunt in ijs ſtudioſiores, fabrosſe eſſe profiterentur.

Vſus, obſeruatio, animaduerſioq́; naturæ artem demum peperit, quæ primo statim uocabulo artificem fa-
bri nomine inſigniuit, unde faber cuiuſque rei opifex prima institutione dictus est, tecton Grece, unde Archi-
tecturæ nomen deductum commune omnibus artificĳs . Fabriigitur dicebantur, qui ſtudioſiores eſſent, & di-
ligentiores opifices: ad naturam enim, uſumq́; , & ſolertiam adiungebant in dustriam, quæ uehemens laboris
eſt deſiderium, igenĳ, artisq́; uſu, & diligentia finis cauſa ad agendum. Colligit ergo Vitr.

Cvm ergo hæcita fuerint primo conſtituta, & natura non ſolum ſenſibus ornauiſſet gentes, quẽ-
admodum reliqua animalia, ſed etiam cogitationibus, & conſilijs armauiſſet mentes, & ſubieciſſet cæ-
tera animalia ſub poteſtate, tum uero e fabricationibus ædificiorum gradatim progreſsi, ad cæteras
3330 artes, & diſciplinas e fera, agreſtiq́; uita, ad manſuetam perduxerunt humanitatem.

Senſuum adminiculo ad artes peruenere homines, cogitationibus uero, & conſilĳs ad ſcienlias, & huma-
nitatem . Vnde quod dictum eſt. {e fabricationibus ædificiorum gradatim progreſſiad cæteras artes, refer-
tur ad illud. } Non ſolum ſenſibus ornauiſſet gentes, quemadmodum reliqua animalia. Et illud { diſciplinas}
reſpondet illis uerbo { cogitationibus. } Et illud { e fera, agreſtiq́; uita ad manſuetam perduxerunt humani-
tatem, } refertur ad illud { Et conſilĳs armauiſſet mentes } unde ars , diſciplina , actio his ver-
bis explicatur.

Tvm autem inſtruentes animoſe, & proſpicientes maioribus cogitationibus, ex uarietate artium
natis, non caſas, ſed etiam domos fundatas ex lateritijs parietibus, aute lapide ſtructas, materiaq́; , &
tegula tectas, perficere cœperunt, deinde obſeruationibus ſtudiorum euagantibus iudicijs, ex incer-
4440 tis ad certas ſymmetriarum rationes perduxerunt: poſteaquam animaduerterunt profuſos eſſc partus
& natura materiæ, & abundantem copiam ad ædificationes ab ea comparatam, tractando nutriuerunt
& auctam per artes ornauerunt uoluptatibus ad elegantiam uitæ.

Ad artem demum & magnificentiam, luxumq́; peruenit humilis paucisq́; contenta natura, hoc uis homi-
num innata, industriaq́; effecit, copias ſubminiſtrauit natura, effectus obtinuit appetitus. hoc in progreſſu
animaduertendaum eſt, quibus uocabulis hanc ſeriem Vitr. explicauit. nam caſarum nomine, tuguriorumq́; ,
& huiuſmodi uſus eſt, dum res humiles, & primordia naturæ exponeret, postquam uero ad concertationes,
ſtudia, obſeruationesq́; oſtendendas peruenit, domos, ædificia, lectaq́; nominqauit. Quare & ædificia perfecit,
nam perfeciſſe ædificium is uidetur ( ut ait Vulpianus ) qui ita conſumauit, ut iam in uſu eſſe poſſit, & eadem
ad magnificentiam operum perduxit. Tugurĳ uero appellatione omne ædificium, quod rusticæ rei magis cu-
5550 ſtodiendæ conuenit, quàm quod urbanis ædibus ſignificatur. Offilius ait, tugurium a tecto tanquam tegula-
rium, aliter a tegendo, tanquam tegurium eſſe dictum.

Igitvr deijs rebus, quæ ſunt in ædificijs ad uſum idoneæ, quibusq́; ſint qualitatibus, & quas ha-
beant uirtutes ( ut potero) dicam.

Explicat hoc quoque loco mentem ſuam Vitr. poſtquam ſatis digreſſus est, ueritus ne recordaremur eorũ,
quæ in proæmio dixit de inſtituto, & ordine huius libri, quare & illud quoque repetit, addita tamen lucidiori
quadam ratione, quæ ex ſuis uerbis facile dignoſcipoteſt. inquit enim quærendi modo.

Sed ſi quis de ordine huius libri diſputare uoluerit, quod putauerit eum primum inſtitui opor-
tuiſſe, ne putet me errauiſſe, ſic reddam rationem. Cum corpus Architecturæ ſcriberem primo uo-
lumine, putaui quibus eruditionibus, & diſciplinis eſſet ornata exponere, finireq́; terminationibus
6660

8351SECVNDVS. eius ſpecies, & e quibus rebus eſſet nata, dicere. Itaq; quid oporteat eſſe in Architecto ibi pronũciaui.

Et merito quidem, optime enim institutum eſt, ut proponatur finis, cuius uis maxima eſt, mox ut ea, quæ
ad finem ducunt; exequamur.

Ergo in primo de artis officio, in hoc de naturalibus materiæ rebus, quẽ habeãt uſum diſputabo.

Namres naturales ſunt ex quibus ædificia conſurgunt: officium autem, & finis, & terminationes ex qui-
bus doctrina, & ſcientia perficitur; cumigitur aliud ſit artis, aliud rei artefactæ initium, cumq́; ratione finis
ars primum terminanda ſit quàm opus efficiatur, non immerito primum uolumen huic præpoſitum eſt. Quam-
obrem Vitr. dicit. { Namq́; hic liber non profitetur, unde Architectura naſcatur; } hoc enim primo uolu-
mine declarauit. { Sed unde origines ædificiorum ſunt institutæ, & quibus rationibus enutritæ, & pro-
1110 greſſæ ſunt gradatim ad hanc finitionem. } Ergo ita ſuo ordine, & loco huius erit uoluminis conſtitutio. Et
ſubdit quid hoc uolumine continetur, figura utens perſpticuitatis dum præmonet quibus de rebus agendum ſit.

Nvnc reuertar ad propoſitum, & de copijs, quæ aptæ ſunt ædificiorum perfectionibus, quemad-
modum uideantur eſſe ab natura rerum procreatæ, quibusq́; mixtionibus principiorum congreſſus
temperentur, ne obſcura, ſed perſpicua legentibus ſint, ratiocinabor. Recte inquam dixit ratioci-
nabor, nam statim ſubdit.

Nanqve nulla materiarum genera, neque corpora, neque res ſine principiourum cætu naſci, neq;
ſubijci intellectui poſſunt, neque aliter natura rerum præceptis Phyſicorum ueras patitur habere ex-
plicationes, niſi cauſæ, quæ ſunt in rebus, quemadmodum, & quid ita ſint, ſubtilibus rationibus ha-
beant demonſtrationes .

2220

Res omnis ita ut eſt, cognoſcitur, & per ſuas cauſas cognoſcitur, nam ubi non præcedit cauſæ notitia, nec
rei ſubſequi notitia poteſt, quare cum omnia permixta elementis conſtent: elementa autem cauſæ rerum ſint,
non poſſumus res cognoſcere niſi cognitis elementis; porrò elementa cognoſcuntur per ſuas qualitates, affe-
ctionesq́; . de ĳs igitur merito tractandum eſt prius.

De principĳs rerum ſecundum Philoſophorum opinio-
nes. # Cap. II.

THales quidem primum aquam putauit omnium rerum eſſe principium. Heraclitus
3330 Epheſius, qui propter obſcuritatem ſcriptorum a Græcis ſcotinos eſt appellatus , ignem.
Democritus, quiq́; eum ſequutus eſt, Epicurus, Atomos, quas noſtri inſecabilia corpo-
ra, nonnulli indiuidua uo citauerunt, Pythagoreorum uero diſciplina adiecit ad aquam,
& ignem aerem, & terrenum. Ergo Democtritus & ſi non proprie res nominauit, ſed tantum indi-
uidua corpora propoſuit, ideo ea ipſa dixiſſe uidetur, quod ea cum ſint diſiuncta, nec leguntur, nec
internitionem recipiunt, ſed ſempiterno æuo perpetuo infinitam retinent ſoliditatem. Ex his ergo
congruentibus cum res omnes coire, naſciq́; uideantur, & hæ in infinitis generibus rerum natura eſ-
ſent diſparatæ, putaui oportere deuarietatibus , & diſcriminibus, uſus earum, quaſq́; haberent in ædi-
ſicijs qualitates exponere; uti cum fuerint notæ, non habeant, qui ædificare cogitant, errorem, ſed aptas
ad uſum copias ædificijs comparent.

Philoſophorum ſententias de rerum initĳs hoc loco enumerat. initia uero non omnia intelligit, ſed ea quæ ele-
4440 menta uocantur. Eſt autem elementum e quo res ſtatim fiunt, & in quod denique diſſoluuntur. Aquam
Thales initium rerum omnium ſtatuit, humida enim rerum ſetmina uidebat. Heraclitus ignem; agere enim
imprimis cernebat ignem, caloreq́; omnia foueri. Indiuidua quædam corpuſcula Democritus, & Epicurus,
Quatuor elementa Pytbagorici. Non moratur nos Vitru. ulla contentione, ſed Pythagoreorum ſententiæ
ſubſcribit, ut potè quæ ſenſibus magis arrideat, clarius tamen in proæ octaui libri de illa ediſſerit. non pi-
geat legentes eò ſe conferre. Sed quoniam Democriti mens abſtruſa, & recondita eſt, non erit ab re magni phi-
loſophiſententiam paucis explicare, ne rem abſurdam tanto uiro, cui Ariſtoteles tantum tribuit, imponamus.
Atomis ideſt indiuiduis corporibus elementorum uim tribuebat ille, nam cum cerneret omnia corpora natura
conſtantia partes habere nonnullas, quæ & ratione, & nomine inter ſe diſſentirent, aliàs uero, quæ uocabulo,
& ui conſentiebant, de quibus priori uolumine ſatis eſt dictum, diſſimiles illis partes ex ſimilibus tanquam
5550 elementis conſtare uolebat, nam manus, pedes, caputq́; quæ ſunt diſſim liuoce, & facultate partes, ex ſan-
guine, carne, oſſibusq́; componebat. Sanguinem uero, carnem, oſſaq́; , & huiuſmodi partes appellatione, &
ratione ſimiles ex indiuiduis quibuſdam corporibus constare uolebat. Indiuidua uero illa innumerabilia, fi-
gura, formaq́; differentia ſtatuebat, quæ ideo eſſe indiuidua dicebat, non quia ſecari non poſſent, nullum enim
corpus, quatenus corpus eſt inſecabile, nam & in latum & in longum, profundumq́; distenditur omne cor-
pus , & protrahitur, ſed ideo inſecabilia, quia tam minima erant, ut nullum naturalem uſum, actionemq́; præ-
starent. Quatenus ergo natura conſtabant, ſecari non poterant, nam caro uſque adeo in minutas partes con
cidi potest, ut neque caro ſit, neque carnis officium præſtet . ſanguis item & oſſa huiuſmodi ſunt, cum ad mi-
nimum deuenere, ex ĳs ergo minutĳs conſtare omnia corpora uoluit. hoc ipſo auero aberrans, quod figuris
tribuit, quod erat naturæ, figura enim accidens eſt, accidens autem ad naturam, & uim conflandum non per-
6660

8452LIEER tinet. caſu quoque & fortuito concurrere illa corpora dixit. Quod a ratione alienum eſt. Cæterum quod ad
eius mentem ſpectat, nihil est aliud quàm quòd Vitr. uidetur innuere Democritum elementa cum Pythago-
ricis intellexiſſe cum atomos induxit, dum dixit.

Ergo Democritus etſi non proprie res nominauit, ſed tantum indiuidua corpora propoſuit, ideo
ipſa dixiſſe uidetur, quod ea cum ſint diſiuncta, nec leguntur, nec in ternitionem recipiunt.

Huiuſmodi ſunt elementa, quæ ſeiuncta quatenus per ſe ſunt, æterna ſunt, nec mutari poſſunt niſi ſecundaum
partes, & uicibus quibusſdam, ut in phyſicis eſt declaratum. # Ibi enim dicitur elementa tot uicibus ac per-
turbationibus ſubiecta eße, ut cum ſint prima, & maxima uniuerſi corpora, ex quibus natura omnia gignit,
miras ſanè alliciendorum animorum facultates habent, propterea quod ſind his natura hebes, & ocioſa eſſet,
res denique omnes ſuo fine fruſtarentur, & mundus iste tam uenuſtus, & pulcher omni, quo nunc præcelit or-
1110 natu penitus priuaretur. hæc enim a ſupernis motionibus agitata uices annorum efficiunt, ver , æstatem, au-
tumnum, & hyement. Hæc maximas orbis regiones diſtinguunt, ortum, occaſum, meridiem, ſeptentriones,
cum in his partibus diuerſas res operentur animalia, plantas, margaritas, metallorum uentas, aromatx, &
reliqua demum, quæ ſuis quæque locis horum conflatu gignuntur; præterea quic quid dulce, & ſuaue, quicquid
aſperum, & leue, quicquid colorem habet, & perſpictuitatem, quicquid durum eſt, & molle, quicquid ſapidum,
& inſipidum iudicatur, quicquid demum alia qualitate affectum ſirt, id ab his quatuor ortum habet. Vnde
etiam imbres, qui in terræ gremium decidunt, & grandines, fulgura, tonitrua, uenti, nines, fulmina, maria,
montes, inſulæ, iſthmi, peninſulæ, freta, & alia ab ĳs profecta initĳs, præclaram hanc efficiunt uniuerſita-
tem, cuiu notitia meritò ab horum cognitione profecta dicitur. Quare Vitr. de ĳs ſermonem inſtituit, uti cum
fuerint nota, non habeant ĳ qui fabricari cogitant, errorem. Ecce igitur quantum, & quatenus Architecto
2220 Philoſophia neceßaria eſt, quodin primo libro diximus.

De lateribus. # Cap. III.

ITaqve primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat, dicam. non enim de areno-
ſo, neque calculoſo, neque ſabuloſo luto ſunt ducendi, quod ex his generibus cum ſint
ducti, primum fiunt graues, deinde cum ab imbribus in parietibus aſperguntur, dilabun-
tur, & diſloluuntur, paleæq́; , quæ in his ponuntur, non cohæreſcunt propter aſperitatem.
Faciendi autem ſunt ex terra albida, cretoſa, ſiue de rubrica, aut etiam maſculo ſabulone. Hæc enim
3330 genera propter leuitatem habent firmitatem, & non ſunt in opere pondero ſa, & faciliter aggerantur.

De lateribus primum agitur. Omnis enim ædificatio in eos demum cum diſſoluatur , primi ſunt nimirum,
qui in opere tanquam elementa oponuntur: ab eorum autem uſu, & effectu occaſionem Vitr. habet tractqandi
de materia ex qua conſiciuntur, et ostendit ex qua terra ducendi ſunt. in primis autem eos huiuſmodi eſſe de-
bere dicit, ut ponderoſi non ſint, poſſint & imbribus reſistere. Nos uniuerſam materiẽ more noſtro ante oculos
certa quadam diſtributione ponemus, ut quicquid hoc uolumine continetur expeditum ſit, nulloq́; labore in
inteliigentiam huius rei uniuerſæ deu eniatur. Primum enim de materia omni ædificationi ſubiecta dicendum,
postea de ĳs, quæ materiem ſimul aggerant, demum qua rationen ſtructuræ fiant: hæ cenim hoc ſecundo volu-
mine continentur. Materiem autem intelligo, ex qua aliquid fit.

444055
# # # aut natura constant. \\ de ĳs ſeptimo capite.
# # lapides \\ qui
# præcipua æ \\ dificiorum \\ materies. # # aut arte fiũt, de ĳs tertio \\ capite, & ſunt lateres, de \\ quib. cõſiderãda ſunt hæc # materies. \\ tempus, quo ducuntur, \\ qualitas. \\ figura, & genera, quæ a figura ducuntur
Quæ ſecũdo \\ uolumine cõ \\ tinentur. # ea, quæ ma- \\ ſimul \\ componũt. # ## ligna, de ĳs agitur cap. \\ nono, & decimo & cõſiderantur hæc. # tempus cædendi, \\ modus. \\ natura. \\ Vfus.
# # calx de qua capite \\ quinto agitur # natura \\ comparatio \\ uſus.
# # ## puluis puteolanus, de quo capite ſexto # locus ubieffoditur, \\ natura. \\ vſus.
# # arena, de qua cap. quarto ubi \\ conſiderantur. # ſpecies. \\ colores. \\ uſus.
# ſtructuræ modi. cap. octauo \\ vbiconſiderantur # genera, \\ qualitates, \\ loci.
66507760

8553SECVNDVS

De lateribus nobis primum agendum eſt. Ducendi ſunt ex terra albicanti, cretoſa, ſiue de rubrica, aut
etiam maſculo ſabulone. abſtimeas ab omni genere ſabuloſo, arenoſo, & calculoſo, quia huiuſmodi non cohæ-
reſcunt, ſit uero domabilis Argillæ modo. Hic mirum quod Vitr. Maſculum ſabulonem aſciſcat in laterum du-
ctu, cum paulò ante genus omne arenæ, calculi, & ſabulonis abegerit. quare quærendum eſt quid ſit ſabulo ma
ſculus, cum etiam ſolutum ſabulonem in octauo uſurpauerit cap. primo. Videtur ergo Philandro genus ma-
teriæ ſolidioris, quàm ſit terra. Sed cum ſupra dicat ſabulone maſculo, ideſt ſcabro, aſpero, minus flauo, ſubfu-
ſco; non uideo qua ratione ob aſperitaterm lateres ex eo commode fiant, namque aſperitas pinguedini contraria
eſt, materiem autem ex qua ducendi ſunt lateres, pinguis, & tenacis naturæ eſſe debere idem affirmat, ſic enim
leuitatis uerbo ſignificari dixit, quod & uerum eſſe duco , & illud quoque ſabulonem maſculum eſſe ſolidum
1110 quoddam terræ genus arbitror, ſed non aſperum. unde Plinius libro trigeſimoquinto cap. quartodecimo ſentit
cum Vitr. non eſſe lateres ex ſabulo fingendos, ſed inquit, uel ſi iam ex ſabulo , ex maſculo certe. nam forte
melior eſt, aut minus malus. Vidi ego ſolidum ſabulonem ex Plaui fluuio non aſperum , ſed pinguem rotunda
forma, a qua fortè, ut maſcula thura dicuntur, ſic maſculus appellari potuit, teſtes enim rotunditate refert.
eſſe autem arenam magnitudine inſignem memorat Plin. lib. 36. cap. 12. Arena late pura circundantis ſimi-
litudine, qualis in maiori parte Affricæ. Quoniam uero ars imitatur naturam: dicam ego nonnulla de lapi-
dum ortu, ut in laterum ductione, quid natura præſtet obſeruare poßimus. ſiue de rubrica. Quam colore de-
prehendi Plinius dicit. Albertus ſe amnimaduertiſſe ex ueterum ædificĳs in lateribus mixtam eſſe partem non-
nullam arenæ præſertim rubræ, & rubricam, & marmor immiſceri aſſueuiſſe: Expertumq́ue ſe eſſe, eadem una
ex terra lateres reddimulto firmiores, ſiueluti panes confecturi, maſſam prius quaſi fermentauerimus, de-
2220 mum it erum, atque iterum ſubactam reddiderimus, ut ſit admodum cærea, & omnibus etiam minutis calculis
perpurgata, dureſcere quidem coctam, ut multo igne in ſiliciam duritiem uertatur. Huiuſmodi etiam ter-
ram omnem ad plaſticem eſſe debere, & inter egregias probari Samiam, Aretinam, & Mutinenſem, Sagunti-
nam in Hiſpania, Pergamenam in Aſia, Ex Plinio dixit.

Dvcendi autem ſunt per uernum tempus, & autumnale, ut uno tenore ſicceſcant. qui enim
per ſolſtitium parantur, ideo uitioſi ſunt, quod ſummũ coriũ Solacriter cũ percoquit, efficit, ut ui-
deantur aridi, interius autem ſint non ſicci, & cum poſtea ſicceſcendo ſe contrahunt, perrumpunt ea
quæ erant arida, ita rimoſi facti efficiuntur imbecilli. Maxime autem utiliores erunt ſi ante biennium
fuerint ducti, namque non ante poſſunt penitus ſicceſcere, itaque cum recentes, & non aridi ſunt ſtru-
cti tectorio inducto, rigideq́ue obſolidato permanente, ipſi ſidentes non poſſunt eandem altitudinem ,
3330 qua eſt tectorium, tenere, contractioneq́ue moti non hærent cum eo. Sed a coniumctione cum eo di-
ſparantur. Igitur tectoria a ſtructura ſeiuncta propter tenuitatem per ſe ſtare non poſſunt, ſed fran-
guntur: ipſiq́ue parietes fortuito ſidentes uitiantur. Ideoq́ue etiam Vticenſes, latere ſi ſit aridus, &
ante quinquennium ductus, cum arbitrio magiſtratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in parietum
ſtructuris.

De tempore, quo ducendi ſunt lateres nunc agit, quam rationem exacte cognoſcamus, de laterum qua-
lit ate aliquid dicemus. Laterum alĳ cocti, ex quibus qui ſtruuntur parietes, testacei nominantur, alĳ crudi,
unde lateritĳ paritetes ex his dicuntur. Vtrumque genus cruſtam facit, tanquàm panis. iuuabit ergo tenues
facere, quo plus crustæ fiat, medullæ minus. Albertus inquit, & in his experiri licet, ſi terſi, & perpoliti
aſtruantur, dura bunt illæſi contra tempeſtates, quod cui uis lapidum æque accidit, ut terſi ſcabritie non exe-
dantur. Testas autem id eſt lateres, qui igne fiunt, tergendas putant, ut nuper exemptas e fornace, antequam
4440 commaduerint, aut ſi madent, antequàm ſiccaſcant, nam ſemelmadida, & rurſus exſiccata dureſcit teſta, adeo
ut ferri aciem delimet, atque conſumat. Sed nos commodius proxime ductam, & adhuc urentem radimus. Il-
linuntur etiam uitro testæ ſed nos ad rem. Lateres non ſtatim duc endi exempta terra, ſed fodi eam autumno,
& tota hyeme commacerari, & uerno tempore iubent duci. Ratio a Vitr. ſumitur. gelu enim rimoſi fiunt, &
æſtu finduntur, & contorquentur. niſi forte æstate uelis humectis paleis, uel hyeme inducta ſicciſſima arena
lateres neceſſitate quadam adductus effingere. Iam patet quam negligentes noſtri temporis homines ſint, uel
uno Vticenſium exemplo, de quibus Vitr.

Fivnt autem laterum genera tria, unum quod Græce didoron appellatur. i. quo noſtri utuntur,
longum pede, latum ſemipede. Cæteris duobus Græcorum ædificia ſtruuntur. Ex his unum penta-
doron, alterum tetra doron dicitur. Doron autem Græci appellant palmum, quod munerum datio
5550 Græce doron appellatur: Id autem ſemper geritur per manus palmum. Ita quod eſt quoquo uerſus
quinque palmorum, pentadoron, quod quatuor, tetradoron dicitur. Et quæ ſunt publica opera, pen-
tadoro, quæ priuata, tetradoro ſtruuntur. Fiunt autem cum his lateribus ſemilateres, qui cum ſtruun-
tur, una parte lateribus ordines, altera, ſemilateres ponuntur. Ergo ex utra que parte ad lineam cum
ſtruuntur, alternis corijs parietes alligantur, & medij lateres ſupra coagmenta collocati, & firmitatem
& ſpeciem faciunt utraque parte non inuenuſtam .

Hvnc locum totum ferè Plinius a Vitr. mutauit libro præallegato. Agitur hic de figura, & forma
laterum, unde genera diuerſa ducta ſunt, Ex quibus tum maiora, tum minora ædificia conſtruuntur; alĳs i-
tem generibus in publicis ædificĳs, in priuatis uſos fuiſſe ueteres inuenimus. # Præterea uero, ea quæ Vi-
tr. narrat eſſe laterum genera, ſunt & alia, quæ in ædificĳs uiſuntur, de quibus Albertus. Lateres (inquit)
6660

8654LIBER uidi longos digitos non plus ſex, craſſos unum, latos tres . ſed de ĳs quoque Vitr. libro ſeptimo cum de pauimen-
tis loquitur . Illud certe Alberto concedimus, lateres quoſdam ſibi probatos eſſe, qui hoc modo ducebantur.
Quadratum laterem fingunt, pede latum quaqua uerſus, digito, & ſemis craſſum, diagonĳs ad mediam craſ-
ſitudinem ductis, unde paria quatuor extabant triangula. Lateres hi, & uſum, & commoditatem, & ue-
nustatem præstabant, minus enim terræ in his ducendis inſumebatur. aptius in fornacibus collocabantur, ex-
16[Figure 16]reſiculatum
tetrudoron didoron
incertum
pentadoron
ortoſtulte.
emplecton ct iſodomon.
diatoni froniati
diatoni froniati
Adiſodomon.LI I 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 511102220333044405550 trahebantur, tractabantur, ornatius in parietibus astruebantur, namque his per frontes parietum ordines
inducebant, latere pedali extrinſecus@poſito, ut pateret, nam cæmentarius ictu leui triangula diſparabat, an-
gulo uero introrſus obiecto, ut dentatim in farcturis parietum ill gati, opus firmiſſimum redderent, & exteritus
6660

8755SECVNDVS. integri uiderentur. Sed illud animaduertendum est apud Plinium legi diodoron, quo utimur longum ſeſquipe-
de, latum pede. nam ſi quemadmodum tetradoron dicitur a quatuor, & pentadorm a quinque palmis, ita dio
doron uel didoron dicendum eſt a duobus palmis. certe non erit in Plinio legendum ſeſquipedc, nec cum Vi-
truuio legendum erit longum pede, latum ſemipede . Sed ſi quis conſideret tetradoron eſſe quoquo uerſus pal-
morum quatuor, & pentadoron palmorum quinque, forte dubitare poterit, cur non & didoron eſſe debeat quo
quo uerſus palmorum duorum, quæ res forte ſuſpectam eſſe, & Plinianam, & Vitruuianam lectionem faciet.
Sed ego cum Vitruuio Plinium corrigi uellem. Satis autem erat a latitudine laterem didoron appellari, erant
enim ſemipedali latitudine, id eſt duorum palmorum, & ab ea huiuſmodi laterum genera nominata ſunt. # Et
cum non inueniantur in ædificĳs ea laterum genera, de quibus Plinius, ſed ea de quibus Vitr. agit in Plinio, le-
1110 gerem longum pede, latum ſemipede, ut cum Vitr. conſentiret. Illa autem Plinĳ uerba, { quo utimur; } re-
ſpondent uerbis illis Vitr. { quo nostri utuntur. }

Est autem in Hiſpania ulteriore Calentum, & in Gallijs Maſsilia, & in Aſia Pitane, ubi lateres cũ
ſunt ducti, & arefacti, proiecti natant in aqua. Natare autem eos poſſe, ita uidetur; quod terra eſt,
de qua ducuntur, pumicoſa. Ita cum eſt leuis, aere ſolidata, non recipit in ſe, nec combibit liquorẽ .
Igitur leui cum ſit, raraq́ue proprietate, nec patiatur penetrare in corpus humidam poteſtatem , quo-
cunque pondere fuerit, cogitur ab rerum natura , quemadmodum pumex , uti aqua ſubſtineatur. Sic
autem magnas habet utilitates, quod neque in æ dificationibus ſunt oneroſi, & cum ducuntur, a tem-
peſtatibus non diſſoluuntur.

Qvalitatem, ſeu proprietatem laterum quorundam exponit Vitr. cauſamq́; reddit ex rerum ini-
tĳs philoſophando. Ait enim aliquibus in locis lateres ductos, & arefactos , ſi in aquam proĳciantur ſuper-
2220 natare. ratio huius est leuitas terræ, ex qua ducuntur, leuitas autem aere ſolidata, non permittit humorem
combibi; ſolidatam aere, intelligit repletam aere, nam pumicoſum quod eſt, aerem undequaque recipiens, a-
liud non admittit. Strabo lib. 1 3. ſic ait: inipſa Pitana locus quidam mari proximus, artaneus uocatur,
ſub Pitanam iuxta eam, quæ inſula nuncupatur. # Tradunt apud Pitanam lateres ſuper aquis innatare,
quod, & in Ethruria in inſula quadam contingit. Nam cum terra leuior ſit quàm aqua, uehi eam contingit.
Poßidonius uidiſſe ſe refert, ex quadam creta, qua res deargentatas abstergit, lateres factos fluitare. Lege
Albertum Magnum cap. ſecundo libri primi de miner alibus, & alibi in eodem tractatu.

De Arena. # Cap. IIII.

3330

IN cæmentitijs autem ſtructuris primum eſt de arena quærendum, ut ea ſit idonea ad ma-
teriam miſcendam, neque habeat terram commixtam. Genera autem arenæ foſsitiæ ſunt
hæc, nigra, cana, rubra, carbun culus. Ex his quæ in manu confricata fecerit ſtridorem,
erit optima. quęautem terroſa fuerit, non habebit aſperitatem, item ſi in ueſtimentum
candidum ea coniecta fuerit, poſtea excuſſa, uel icta, id non inquinauerit, neque ibi terra ſubſiderit,
erit idonea. Sin autem non erunt arenaria , unde fodiatur , tum de fluminibus, aute glarea erit excer-
nenda. Non minus etiam de littore marino; ſed ea in ſtructuris hæc habet uitia, quod difficulter ſic-
ceſcit, neque ubi ſit, onerari ſe continenter paries patitur, niſi intermiſsionibus requieſcat, neque con-
camerationes recipit. Marina autem hoc amplius, quod etiam parietes cum in his tectoria facta fue-
4440 rint, remittentes ſalſuginem, ea diſſoluunt. Foſsitiæ uero celeriter in ſtructuris ſicceſcunt, & tecto-
ria permanent, & concamerationes patiuntur; ſed hæ, quę ſunt de arenarijs recentes. ſi enim ex emptæ
diutius iaceant ab Sole, & Luna, & pruina concoctæ reſoluuntur, & fiunt terroſæ. Ita cum in ſtructu-
ram conijciuntur non poſſunt continere cæmenta; ſed ea ruunt, & labuntur, oneraq́ue, & parietes
non poſſunt ſuſtinere. Recentes autem foſsitię cum in ſtructuris tantas habeant uirtutes, cę in tecto-
rijs ideo non ſunt utiles, quod pinguitudini eius calx palea commixta, propter uehementiam non poſ-
ſunt ſine rimis inareſcere. Fluuiatica uero propter macritatem ( uti ſigninum ) bacillorum ſubactioni
bus in tectorio recipit ſoliditatem.

Antequàm de lapidibus, qui a natura fiunt, dicat: De arena, calce, & puluere puteolano, ſermonem
inſtituit. Videtur enim tractatio de ĳs rebus non diſſimilis ab ea, in qua de materia laterum mentionem fecit,
5550 ut & cognoſcamus quid interſit inter eam, qua in ducendis lateribus uti debemus, & eam, quæ in structura
laterum ſit neceſſaria, cuiuſmodi est calx, & ea, quæ in calce conficienda requiruntur, ut arena, uel puluis pu
teolanus. De arena igitur ſummatim tria ſunt commoſtranda, quemadmodum ſupra diſtinximus. Species
colores, & comparationes. Arenæ ſpecies ſunt tres, Foſſitia, Littorea, Fluuialis, Foſſitia quadruplex nigra,
eana, rubra, earbunculus. Foſſitia præſtat omnibus. Fluuialis, & ea præcipue quæ uel a torrentibus, uel ſu-
prema ſub cute primum eximitur, ſecundum obtinet locum, omnibus deterior marina, quæ ſi nigreſcat, aut
uitrum referat, non omnino improbatur. & illa quoque inter marinas, ſeu littoreas commoda eſt, quæ ad
rupes ſubſideat, & granis ſit ſimilis. Apud Picentes ( ut refert Albertus ) agro Salernitano arenam ex mari
ſumptam foßitiæ non poſtponunt. Quare arbitror ego Vitruuium parte plurima ea genera probaſſe, quæ tunc
erant in uſu. cum & locorum natura ita ferat, ut arena alia melior ſit, quæ aliàs meliori ex genere exima-
6660

8856LIBER tur. hoc dico, quod licet foßitia præſtet, quæ optimax ſit, alĳs, fieri tamen potest ex locorum ui, ut foffitia
quædam cedat meliorn marinæ, uel fluuiali. Vnde ſtatim ſubiungit Albertus, ſed eius regionis non omni ex
littore deſſumptam probant, & ratio ab effectu, nam inquit , Compertum quidem habent , littoribus, quæ ad
Austros excipien dos pateant, arenam eſſe omnium deterrimam. De generibus arenæ ſatis. Nunc de colori-
bus, & qualitatibus. Arena cana, nigra, carbunculus, & glarea. Cana inter foßitias ultima eſt. animad-
uerſum eſt Romæ publicis ædificĳs uſos non in poſtremis rubra, nigra ſatis commoda poſt canam. Commodior
eſt carbunculus terræ perustægenus. Glaream fundamentis aptam uolunt, quare ſi arenam ad uſus diuer-
ſos comparare studium ſit, animaduertermus primum carbunculum obtinere locum. Marina ægre ſiccetſcit,
illicor madet, & diſſoluitur, onerum quoque impatiens eſt. Fluuialis non adeo ut marina humens, ſed foſſitia
1110 planè ductibilior, & magis idonea in tectorĳs. Verum quæ ex foſſa eximitur tenax eſt, & cum ſit recens
optimos uſus præſtat, nam tempeſtatibus exempta ut diu manet abſumitur, & in terram tranſit, unde aſperi-
tatem amittit, terramq́; colore, & odore imitatur, & in aquam coniecta, limum facit, nec ulla ratione uti-
lis eſt . Atque hæc de arena ſatis, nam reliqua in Vitruuio patent. { In cæmentitĳs ſtructuris } Forte Vit.
non ſtatim de lapidibus, quæ a natura fiunt loquutus eſt, quia & genera erant quædam lapidum minuta, quæ
nec dignitatem eam conſequuta erant, quam magni lapides, & marmora, quæ ornamento, & firmitati ædi
ficiorum maxime conſulunt. Eſt autem cæmentum´ut ait Herm. in caſtig. ex Vitr. & Plinio lapidis genus, quo
cum alibitum Romæ utuntur, exciſo monte aliquo, uel effoſſo: important eum quotidie iumenta, fodinas
quoque ipſas ruſtici Campaniæ cæmentarias appellant. Cum igitur & lateribus, & cæmentis ſtructuræ fiant,
quas nos mur aturas appellamus, meritò poſtquam de lateribus dixit, de arena quoque ſtatim, & de calce tra-
2220 ctauit: nam ex arena, & calce intritum ex intrito ſtructura conficitur. Quemadmodum uero lateres ex
tenaci terra duci debent, ſic arena nihil terræ habere debet, unde optimæ arenæ ſignum eſt, digitis confricatæ
ſtridor, qui ſanè ab aſperitate profiſiciſcitur.

Item ſi in ueſtimentum candidum coniecta fuerit. Aliud idone æ arenæ ſignum. { Sin autem non
erunt arenaria. } Ideſt foſſæ, & loca unde eximuntur arenæ, nam non omnibus in locis arenæ foſſitiæ com-
moditates habemus, nam tota Italia ab ea parte, quæ ad meridiem uergit, foſſitiam reperiri arenam teſtantur,
ab Appenino citra non reperiri. Cum igitur foſſitiæ nobis deſunt, tunc de fluminibus extrahenda, uel e gla-
rea excernenda erit, uel demum e littoribus; ita enim fert neceſſitas, ut cum optimam habere nequeamus,
minus malam ſeligamus. { Sed ea in structuris hæc habet uitia. } Oſtendit incommoda fluuialis arenæ, &
glareoſæ, ægre enim areſcunt, onera non ſuſtinent, concamerationes non recipiunt. ex primo uitio hæc duo po-
steriora contrahit, nam ſi ſicceſceret onus obdurata ſuſciperet, & inde quoque ad cõcamerationes apta redde
3330 retur. { Niſi intermiſſionibus requieſcat. } Opus enim est, ut ſtructura ſolideſcat, quare non continuanda
eſt fabriaca, ſed intermittenda, dum enim madet, non fert onera. hoc in primis maritimis locis obſeruandum
eſt. { Marina autem hoc amplius. } Ideo corrigenda, & lacuna humoris dulcis immergenda , ut aquarum
dulcedine lota ſalſuginem deponat. { Foſſitiæ uero celeriter in structuris ſicceſcunt, & tectoria permanent,
& concamerationes patiuntur. } Connumerantur ſoſſitiæ commoda, ſed ea ratione, ut de recentibus intelli-
gamus, nam inquit. { Si enim exempt æ diutius iaceant, ab Sole, Luna, & pruina concoctæ reſoluuntur, &
& fiunt terroſæ. } Quæ res multas affert incommoditates, nam ruunt, quia non continent cæmenta, & la-
buntur, unde onera non ſuſtinent. quæ uitia recentibus non inſunt. Sed hæ quoque uitioſæ ſunt, non in stru-
cturis, ſed in opere tectorio, nam cum ob uehementem uim calcis paleæ commixtæ, quàmcelerrime inareſcant
rimas faciunt. Quid autem in tectorĳs rimis turpius? cum plana, & perpolita, & cohærentia eſſe debeant?
4440 { Fluuiatica uero propter macritatem. } Cum recentes foſſitiæ non apte in tectoria inducantur, fluuniales in
his operibus ſunt comparandæ, nam macræ cum ſint, & bacillis ſubigantur, non ſecus tectorĳs firmitatem
afferunt, ac opus quod ſigninum nominatur, quod ex testis contuſis addita calce fieri ſolet. Cum Plin. dicat
lib. 3 5. cap. 12. Quid non excogitauit ars? fractis; etiam testis utendo , ſic ut firmius durent, tuſis calce addi-
ta, quæ uocant ſignina, quo genere etiam pauimenta excogitauit.

De calce, & unde coquatur optima. # Cap. V.

DE arenæ copijs cum habeatur explicatum; tum etiam de calce diligentia eſt adhibenda uti
de albo ſaxo, aut ſilice coquatur, & quæ erit ex ſpiſſo, & duriore, erit utilior in ſtructu-
ra. Quæ autem ex fiſtuloſo in tectorijs. Cum ea erit extincta, tunc materiæ ita immi-
ſceatur, ut ſi erit ſoſsitia, tres arenæ, & una calcis confundatur: ſi autem fluuiatica, aut
marina, duæ arenæ in unam calcis conijciantur. Ita enim erit iuſta ratio mixtionis temperaturæ. Etiã
in fluuiatica, aut marina, ſi quis teſtam tuſam, & ſuccretam ex tertia parte adijecerit, efficiet mate-
riæ temperaturam ad uſum meliorem.

Pauca de calce commemorat Vitr. prius de qua materia fiat, post quomodo corrigatur exponit, inde cau-
ſam quandam adducit, e rerum initĳs, ut effectum quendam declaret. Nos de calce in uniuerſum agemus,
materiem, & uim eius explicantes. mox comparationes, & modos quoſdam adĳcieimus. Albertus unà de
calce, & gypſo mentionem facit, nos aliud in tempus conſider ationem gypſi transferemus. Gypſum enim ad
5560

8957SECVNDVS. ſtrusturas non pertinet, ſed ad tectoria, uel albaria, de quibus in ſeptimo libro agitiur. Calcis igitur proban-
dæratio ea eſt, ut materiem primo ſeligamus aptam, & idoneam; ea autem eſt, ut præduro e lapide, ſpiſſoq́ue,
& albo præſertim fiat. hinc colligitur exhauſtos, putreſcentes, areſcentesq́ue lapides reĳciendos, madidos itẽ
nimis, terroſosq́; non probandos, effectus enim ab ĳs fiunt, uſui, ſtructuræq́ue contrarĳ. Cæterum & ſilex non
aſpernabilis eſt, modo macerata ex eo calx, & diu multumq́ue ſubacta ſit. Albam & uiuam appellant no-
ſtri ex ſilicibus, uelex torrentium globoſoſaxo concoctam calcem. Oportet autem pinguem eſſe, & tena-
cem , & tertia parte ponderis, quàm fuerit eius lapis leuirem. Sed alia ex alio lapide confecta ad res diuer-
ſas utilior. nam in ſtructuris, quæ ex ſpiſſo & duriore erit aptior, in tectorĳs uero quæ ex lapide fiſtuloſo, po-
ſtea docet quomodo permiſcenda eſt. { Cum ea erit extincta tunc materiæ ita miſceatur. } Materiæ ideſt
1110 arenæ, miſceatur autem aqua. ex arena enim & calce intritum fit, maltham noſtri appellant. Plin. de calce,
intrita ( inquit ) quo uetuſtior eo melior, unde & in antiquarum ædium legibus inuenitur, ne recentiore tri-
ma uteretur redemptor quiſquam. Ideoq́; nulla tectoria eorum rimæ fædauere. Sedmenſura diuerſa, ſi arena
ſit foßilis, uel ſluuialis, uel marina, ut ait Vitr. Coquitur autem lapis in calcem horis non minus ſexaginta.
{ Si quis teſtam tuſam, & ſuccretam, } Idest cribratam, per incerniculum enim tranſire debet. de macera-
tione calcis dicetur in ſeptimo. Et plura Albertus libro ſecundo cap. II.

Qvare autem cum recipit aquam, & arenam calx, tunc confirmat ſtructuram, hæc eſſe cauſa
uidetur, quod e principijs uti cætera corpora, ita & ſaxa ſunt temperata, & quæ plus habent aeris, ſunt
tenera, quæ aquæ lenta ſunt ab humore, quæ terræ dura, quæ ignis fragiliora. Itaque ex his ſaxa ſi an-
tequam coquantur contuſa minute, mixtaq́; arenæ conijciantur in ſtructuram , nec ſolideſcunt, nec
2220 eam poterunt continere, cum uero coniecta in fornacem ignis uehementi feruore correpta amiſerint
priſtinæ ſoliditatis uirtutem, tunc exuſtis, atque exhauſtis eorum uiribus relin quuntur patentibus fo
raminibus, & inanibus. Ergo liquor, qui eſt in eius lapidis corpore, & aer cum exhauſtus, & ereptus
fuerit, habueritq́; in ſereſiduum colorem latentem, intinctus in aqua priuſquam exeat ignis, uim re-
cipit, & humore penetrante in foraminum raritates conferueſcit, & ita refrigeratus reijcit, ex calcis
corpore feruorem. Ideo autem quo pondere ſaxa conijciuntur in fornacem, cum eximuntur non
poſſunt ad id reſpondere, ſed cum expenduntur eadem magnitudine permanente excocto liquore
circiter tertia parte ponderis imminuta eſſe inueniuntur. Igitur cum patent foramina eorum, & rari-
tates, arenæ mixtionem in ſe corripiunt, & ita cohæreſcunt, ſicceſcendoq́; cum cæmentis coeunt, &
efficiunt ſtructurarum ſoliditatem.

Philoſophatur hoc loco, ut in alĳs pluribus author, ſed ita´ philoſophartur, ut Architectus. Quam uero
3330 proſit principiorum, & elementorum cognitio, tum ex hoc, tum ex alĳs plerisque locis percipi poteſt, quæ-
stio igitur eſt. # Cur poſtquam aquam, & arenam imbiberit calx, ſtructura confirmatur? Solutio ex Vitru-
uio eſt. Exhauſta ſaxa calore fornacis formaina, & raritates faciunt, per foramina, & raritates facile com-
mixtionem admittunt, uis enim caloris exugit, corripitq́; quod immiſcetur, unde coalitum, & cohæreſcens ſo-
lidum fit, ex qua re omnis structur æ ſoliditas emanat. Hæc ſumma. Sed Vitr. prolixius rem tetigit, addiditq́;
ſignum exhauſti ſaxi, pondere enim concoctum leuius eſt tertia parte. Nos pauca de mixtione, dicemus unde
teneritas, lenitudo, duricites, & fragilitas proueniat. ut locus Vitruuĳ elucidetur, cum dicit.

Qvae plus habent aeris ſunt tenera, quæ aquæ lenta ſunt ab humore, quæ terræ dura, quæ ignis
fragiliora. # Quatuor eße dixi primas rerum qualitates, a quibus tanquam principĳs cæteras quoque
ortas fuiſſe, ſed earum quæ tactu percipiuntur, ſeptem ſunt reſpondenites ſibi contrarietates, calidum, frigidũ,
4440 humidum, ſiccum, quas Vitr. elementorum nomine uocat, dum inquit, aerem, aquam, terram, & ignem;
elementis enim quæ prima ſunt rerum corpora, primo inſunt, & propterea primæ qualitates uocantur, ſim-
plices enim, & primæ ſunt, & primorum corporum propriæ uſque adeo ut nonnullis placuerit eas eſſe formas,
& in ĳs eſſe uim, & naturam elementorum. reliquæ contrarietates ſunt graue, leue, durum molle, lubricum,
aridum, aſperum, leue, tenue, craſſum. Cæterum graue & leue neq; agendi, neq; patiendi quicquam uim habẽt.
calida calorem faciunt accedentia rebus, humidum recipit, & patitur aliquid, ſed graue, & leue, ſi rebus
addantur, nibil agunt, nibil patiuntur. Pari quoq; ratione inter phyſicas qualitates modo non connumera-
mus rd@um, & denſum. Partium enim ſitum, & collocationem quandam ſignificant. Denſum enim est quod
partes propinquiores habet, rarum quod remotiores, an uero hic aliqua ſit ratio quæ partes propinquiores,
uel remotiores efficiat, alia quæſtio est. Medici affirmant: denſum eſſe, quod meautus paruos per ſe tottum ha-
5550 bet. rarum contra, quod meatus per ſe totum amplos habet, ad denſum ſolida, compacta. unita, coacta. ad
rarum laxa, fungoſa, ſoluta deducunt. Sed nos ad efficientias qualitatum accedamus. Calido, & frigido uis
inest agendi, calido tamen uehementior, acrior, & penetrabilior eſt uirtus. in humorem autem, & ſiccita-
tem agunt, quibus recipiendi, ac patiendi natura ineſt. Omnibus tarmen proprium ius quoddam est in natura.
Nam calidum quod eſt, quæ ſimilia ſunt attrahere ſolet, cum uero diſpertire, ac diſſipare quodammodo dica-
tur ea, quæ diuerſi ſunt generis , hoc illi ea ratione conuenit, quatenus ad ſe ſimilia rapit, neceſſe enim eſt, ut
dum ſimilia rapit, diſcutiat, expellatq́; diſſimilia. Diſſoluit ergo ignea uis, & motus ſolet ciere, tanquam a
centro ad circumferentiam ducens. Contra uero quod frigidum eſt a circumferentia ad centrum ducit, con-
stringit res ſimiles, & diſſimiles in unum, prohibetq́; rerum motus, quo fit ut frigida diutius conſeruentur.
Humidum uero nullo proprio obducitur termino, fluens enim cum ſit, aliunde quærit, quo contineri, & quaſi
6660

9058LIBER coerceri poſſit. Contra uero ſiccum quod est, ſu. is continet partes, ſibiq́; propria finitione cohærens, nequa-
quam est diſſipabilc. Tenue græce leptomeres dicitur, & eſt quod facile in ſubtiles, & tenues partes commi-
nui potest . Sed & in ſiccis, & liquentibus tenue inuenitur. inſiccis enim tenuißimum ſignificat puluerem,
ſed in liquentibus, quod facile diffunditur, & quod continet ipſum corpus, quam citiſſime replet, hoc ab hu-
mido neceſſe est fieri. dixi humidum quia fluens eſt, alieno contineri termino, fluereq́; ad omnes partes am-
bientis corporis, & propterea eas omnino replere. hoc & ſubtile, tenueq́; facit. imbuit enim, & quodlibet,
quamuis minimum, circunſtantis corporis ſubintrat, quare ad humidum deducitur. Cæterum tenue illud,
quod in ſiccis conſideratur animaduertendum eſt translatione quadam ita nominare, nam ad ipſum igneum,
aereum, uſtum, amarum, acre, perlucidum refertur, quæ caliditatem quandam potius ſapiunt. Tenue au-
1110 tem humidum eſt aqua uitæ, oleum terebintinæ, & huiuſmodi. Craſſum dicitur pachimeres, 'hoc a ſicco pro-
uenit, ſicci enim partes non facile comminuuntur, unde ad craſſum terrea, lapidoſa, arenoſa, referuntur.
Lubrica ab humidis oriuntur. humidum enim quod aliquid perpetitur permixtione terreni ſubtilis unctuoſum
fit, inde fluxile, & lubricum, quia tenue illvd terreum, quod illi ineſt, humidi part es non ſinit diſiungi , quod in
oleo cernitur. Lubrico aridum reſpondet. Amittit enim humens unctuoſum frigore partes condenſante. Mol-
le eſt humoris, durum ſiccieffectus, eſt enim molle quod cedit noſtræ carni, & durum cui cedit nostra caro.
Mollium e genere ſunt tenera , carnoſa , ſuccoſa, fungoſa, mucoſa, pinguia, flexilia, lenta: Durorum lapido-
ſa , lignea, firma, ſolida, arida, friabilia, rigida, oſſea, fractu contumacia. Molle igitur est humoris effe-
ctus, tangentiq́; cedit, ſed in ſe ſidendo, non enim uelut aqua dißipatur, & ambit quod tangit ipſam, ſed infra
ſui continentiam cedit, durum uero tactioni reſistit, cum a ſicco proueniat, ſiccum enim ſuas coarctat partes,
2220 terminatq́; quantum poteſt ſolidißime. Aſperum quoque & alterum ab humore, alterum a ſiccitate
prouenit. nam ſiccitas in ſuperficie cum ſit inæquales rerum partes efficit, quemadmodum humor æquales.
Cæterum aſperum non ſolum tactu est inæquali, ſed etiam cum gustatione percipitur, inæqualiter partes con-
trahit exſiccatq́; , quod igitur foris eſt aſperum partes habet inæquales cuiuſmodi ſunt ſpinoſa, hirſuta, hama-
ta, nodoſa, lanugine, uel pilis obducta. Quod uero molle est, ſeu lene uel politum enode est, ſpinis caret, ſi-
biq́; ſimile, & æquale foris, & intus eſt. Hæ igitur qualitates omnes ab illis profectæ initĳs res diuerſo modo
immutare ſolent, quædam enim cum adſunt neque qualitatem, nec magnitudinem, nec figuram immutant,
ſed ſitus, & collocatio partium tantum mutatur . Quædam figuram, & magnitudinem immutant. Prioris
generis est lenitudo, & rigiditas. Lenturm Græcè gliſchron dicitur inſolidis eſt, & in humidis lenitudo. In ſo-
lidis quidem quod fractu eſt contumax, quod fit cum humor multus terreas partes agglutinat, ut in ſparto, ſa-
3330 lice, viminibus, corĳs, & ligamentis. In humidis uero quicquiod ægre diſſoluitur, adhæretq́; , ſeu quod
dum trahitur, ſubſequitur trahentem, & continuitatem diu ſeruat, non abruptum, non interciſum, cuiuſmo-
di est glutinum, mel, pituita, & huiuſmodi pinguia, gummoſa, tenacia, ſibi dum fluunt continua. Rigiditas
est uis, quæ flecti, & curuari non poteſt, ut in lapide. Flexio autem, est rei motio in concauum, eademrei
ſeruata longitudine, Lenta igitur ſunt quorum longitudo ex rectitudine in curuitatem, & circuli ambitum
mutari poteſt. Sed animaduertendum est, quod nonnullæ res directæ fiunt, redeuntq́; ex ſe cum ab aliquo fle-
ctuntur, alioquin per ſe non flecterentur, ut gladius. nonnullæ ad rectitudinem niſi externa ui non deducun-
tur, & ſuapte ui flectuntur. Sunt & aliquæ, quæ utrunq; eſſiciunt. quæ igitur curua cum ſint ex ſe quoque ſi
dirigantur, redenunt ad flexum, & adducuntur, ea parte, qua flectuntur, tenacem humorem, ac denſum habent,
altera uero parte rarior eſt humor aereus potiusquã aqueus, uiſcum tamen, & tenacitatem quandam habẽt: quæ
uero directa ſunt, & post flexum ſua ui diriguntur, ſubtili humore, & uiſcoſo aliquantum mouentur in lon-
4440 gitudine, ſed ubi craſſa uiſcoſitas inest, ibitenacitas, & tractio quædam inest, & quia tenax eſt, & lenta,
diſtendiq́; poteſt, ideo cum in alterum latus flectitur, non frangitur, & quia craſſa est, & trahens, ideo cum
remittitur, redit ut prius. # In altero autem conuexo latere cum ui incuruatur, & concauum comprimitur,
ſubtilior, & tenuior humiditas, quæ potius aeris est, quam aquæ, in ea parte comprimitur, quo fit ut remiſ-
ſa ui ſua ſponte dirigantur, nam uiſcoſum quod est in parte conuexa trahit, & tenue quod est in parte curua
remittit, expellitq; partes tenacioresm, cogitq́; res dirigi. hinc fit ut enſes, qui flexi restant, inepti ſint, quia
ferrum non est a lentore expurgatum. Lentor enim & uiſcoſitas inepta ſunt ad incidendum, Hinc arcus ba-
liſtarum aut cornei fiunt, aut ex nobilibus lignis, quæ ob ſubtilem humorem redeunt in priorem ſitum. Lenta
igitur ab aqua, idest humore craßiora, tenera ab aere, id eſt ab humido ſubtiliore. Dura a terra, idest a ſic-
citate. fragilia ab igne proueniunt. Fractio autem est diuiſio in magnas partes, & hoc differt a comminu-
5550 tione, quod comminutio eſt ſeparatio in partes plurimas, uel minimas, uel plures duabus, lignum quod lentum
eſt, nullo modo comminuitur, frangi tamen poteſt, glacies, & lapides comminuntur, & franguntar, lateres
comminuuntur, & non franguntur . nulla uero ratione frangitur, aut comminuitur, niſi ſiccum coactcum, quæ
igitur coacta ſunt eo modo, ut multos meatus habeant alternos, directosq́; , qui per omnes corporis dimenſio-
nes meent, ſeq́; ubiq; ſecent, comminui facile poſſunt. quæ uero multos meatus habent, ſed non alternos fra-
gilia ſunt. quæ uero utroque modo meatus habent. Sed qui eos qui maiores ſunt, multos & non alternos, ea
& comminui, & frangi apta ſunt. Atque hæc pro Vitr. fortaſſe multa. Placet autem & de calce ea addu-
cere, quæ D. Auguſtinus affert libro uigeſimoprimo de Ciuitate Dei cap. quarto. # Intueamur etiam miracu-
lum calcis, excepto eo, de quo iam ſatis diximus, quod igne candeſcat, quo alia tætra redduntur, etiam occul-
tiſſime ab igne ignem concipit. Cumq́; iam gleba tangentibus frigida ſit , ignem tam latenter ſeruat, ut nulli
6660

9159SECVNDVS. noſtro ſenſui prorſus appareat, ſed compertus experimento, etiam dum non apparet ſciatur eße ſopitus; pro-
pter quodeam calcem uiuam dicimus. uelut ipſe ignis latens, anima fit inuiſibilis uiſibilis corporis. Iam ue-
ro quàm mirum eſt, quod cum eſtinguitur, tunc accenditur: vt enim occulto igne careat, aqua ei infunditur,
aqua ue perfunditur, & cum ante ſit frigida, inde ferueſcit, unde feruentia cuncta frigeſcunt. Velut expirante
ergo illa gleba, diſcedens ignis, qui latebat, apparet: ac deinde tanquam mortua ſic frigida eſt, ut adiecta
unda non ſit arſura, & quam calcem uocabamus uiuam, uocemus extinctam, quid eſt hoc quod huic miraculo
addi poſſe uideatur? & tamen additur. Nam ſinon adhibeas aquam ſed oleum, quod magis fomes est ignis,
nulla eius perfuſione ferueſcit.

1110

De puluere puteolano. # Cap. VI.

ESt & genus pulueris, quod efficit naturaliter res admirandas. naſcitur in regionibus Ba-
ianis, & in agris municipiorum, quæ ſunt circa Veſuuium montem, quod commixtum
cum calce, & cæmento non modo cæteris ædificijs præſtat firmitates, ſed etiã moles, quæ
conſtruuntur in mari, ſub aqua ſolideſcunt.

Non puto ego neceßarium hoc loco afferre quid de puluere puteolano tum Plinius, tum Seneca, & alĳ
dicant, totum enim a Vitr. deſumptum eſt, & fides ea, quæ Plinio, & alĳs debetur, non aliunde eſt, quàm a
Vitruuio, quare ſatis eſt admonere, quid hoc capite agatur. Agit ergo Vitru. de quodam genere pulueris,
2220 quod Puteolanum dicitur; declarat ubinaſcitur, mox quid in ædificĳs præstet utilitatis. Cauſam demum rei
deducit ex initĳs rerum & Philoſophiæ. Naſcitur inquit in regionibus Baianis, & in agris municipiorum.
Præstat autem hunc uſum, ut non ſolum ædificĳs, quæ in terra fiunt, ſoliditatem afferat, ſed molibus quæ
conſtruuntur in mari firmitatem maximam comparet, utique ſi Cumano miſceatur cæmento, ut ait Plin. Lib.
35. cap. I3. ubi etiam alia terræ genera ponit, quæ in lapidem conuertuntur. Eius enim est naturæ, ut merſus
cum calce, & cęmentis lapideſcat. Puteolanus dicitur a puteolanis collibus, ubi naſcitur. Puteoli ciuitas
olim a iuſto imperio Dicarchia uocabatur. Estautem ea ciuitas nunc Pozzolo nominata, in ora Campaniæ a
puteorum multitudine ſic nominata, a Samĳs condita, ut Euſebio placet, quo tempore Brutus Tarquinios ex-
pulit. alĳ ab aquarum calidarum putore uolunt dictam. Baiæ est ciuitas Campaniæ a Baio Vlißis ſocio ibi
ſepulto, amœnißimo ſitu poſita. unde Hor. Nullus in urbe locus Eaĳs prælucet amœnis. Municipium quid
3330 ſit, dixi libro primo.

Hoc autem fieri hac ratione uidetur, quod ſub his montibus, & terræ feruentes ſunt, & fontes
crebri, qui non eſſent, ſi non in imohaberent aut de ſulfure, aut alumine, aut bitumine ardentes ma-
ximosignes. Igitur penitus ignis, & flammæ uapor perinteruenia permanans, & ardens efficit leuem
eam terram, & ibi, quinaſcitur, tophus exugens eſt, & ſine liquore. Ergo cum tres res conſimili ratione
ignis uehementia formatæ in unam peruenerint mixtionem, repente recepto liquore unà cohæreſcũt,
& celeriter humore duratæ ſolidantur, neque eas fluctus, neque uis aquæ poteſt diſſoluere.

Hactenus cauſam reddidit qua puteolanus puluis undis inexpugnabilis efficitur in ædificĳs arena, & cæmen
to permixtus. ſimilis ferè cauſa eſt, ubi de calcis ſoliditate dixit. Ignis uehementia leuem eam terram efficit,
& tophus, quiibi naſcitur ea de cauſa exugens eſt, & ſine liquore. cum igitur calx, puluis, & tophus per-
miſcentur, & cum ignis uirtute ualde permixtæ ſint, & inunum coactæ, imbibunt facile liquorem, quem
4440 cum ad partes interiores abundanter traxerint, ſolideſcunt acriter, & ita cohærent, ut nihil extra inde pene-
trare in eas poßit. humor enim quaslibet ſiccipartes, ad quaslibet traxit, qui ubi exſiccatur, exſiccatur enim
a contracto iam calore, qui eſt in ea terra, ſolideſcit. Fit autem tophus ex terra in qua liquor ſpumat, qui ei-
dem terræ commiſcetur, & cum calore coagulatur, ideo ſpongioſum, & leue inuenitur. Pumex autem fit
ex multo liquore, cuius ſpuma a terreno ſibi permixto uehementer quicquam eſt paſſa. Friabilis igitur tophus
eſt & leuis. Pumex quoque aridus & aſper. Philander legit, { quodſub his montibus, & terra feruentes
ſunt fontes crebri,} ideſtſub his montibus, & ſub huiuſmodi terra, ſed parumrefert. Sed quia dubirare
quis poſſet, an in illis montibus, & ſub illa terra ſit ignis uel ardor ullus, probat Vitr. Ardores eſſe in ĳs lo-
cis, quamq́; idſatis ea uerba arguerint. {Quinon eſſent ſi non in imo haberent aut de ſulphure, aut alumine,
aut bitumine ardentes maximos ignes. } Sulphuris in terræ generibus natura mira quo plurima domantur.
5550 Naſcitur in inſulis Aeolĳs inter Siciliam, & Italiam, quas ardere diximus, in Italia quoq; inuenitur in Nea-
politano Campanoq́; agro, collibus qui uocantur leucogæi, quod e cuniculis effoſſum, perficitur igni, ſulphuri
uicina est bituminis natura, alibi limus, alibi terra, ut ait Plin. limus a Iudææ lacu ( ut diximus ) emergens,
terrain Syria circa Sidonem. Eſtuero liquidum bitumen ſicut zacynthium, & quod a Babylone inuehitur,
ibi quidem & candidum gignitur, liquidum eſt & Apolloniaticum, quæ omnia Græci piſſaſphaltum appel-
lant, ex argumento picis, & bituminis. Nec minor ab eo dißimilis eſt aluminis natura, quod intelligitur ſal-
ſugo terræ, fit autem omne ex aqua, limoq́; , hoc est terræ exudantis natura, & multa alia de alumine Plin.
inquit ergo ut lucidius rem totam explicet.

Ardores autem eſſein his locis, etiam hæc res poteſt indicare. Quod in montibus Cumano
rum, & Baianisſunt loca ſudationibus excauata, in quibus uapor feruidus ab imo naſcens ignis uehe-
6660

9260LIEER mentia perforat cam terram, per eamq́ue manando in his locis oritur, & ita ſudationum egregias effi-
cit utilitates.

Aquæ per locaſulphurea peruadentes incenduntur, emerguntq́ue calidæ, odorem ſemper, ſaporem ſæpe
ſulphureum habentes. Flammam uero quam celerrimæ concipit ſulphur, qua refieri potestut motu aliquo
in illis locis, quemadmodum ignis in nubibus, accendatur, uel uapore, uel uaporis terrei motu. In montibus
igitur Cumanorum, & Eaianis cum ſint loca ſudationibus excauata, ardores eſſe in his locis oſtendunt. Sinus
autem Baianus eſt Campaniæ Meſſeno mõte & Puteolis clauſo, ibi mons est, ad cuius radices Thermarum ſunt
loca, & aquæ feruentes, a quibus adſudationis locum tribus & quadraginta gradibus aſcenditur, tritolam a
tergendo, uel frictolam a fricando, dicunt. Plurium quoque locorum meminit Vitr. ubi huiuſmodi fiunt incen-
1110 dia, ex qua occaſione ad aliam quæſtionem tranſit. ea eſt. Cur etiam ubiſunt crebrifontes, & feruentes,
quemadmodum in Heiruria, non ſemper eſtpuluis eiuſdem natura, qua puteolanus. hanc quoque quæſtionem
ſoluit , & totum negotium de puluere puteolano abſoluit. commemorat autem prius ut dixi, multa incendio-
rum loca. quare ſatis arbitror eſſe Vitruuianam ſententiam apponere, & inrefacili non immorari. inquit
igitur.

Non minus etiam memoratur antiquitus creuiſſe ardores, & abundauiſſe ſub Veſuuio monte, &
inde euomuiſſe circa agros flammam. Ideoq́uenunc qui fpongia, ſiuepumex Pompeianus uocatur,
excoctus ex alio genere lapidis, in hanc redactus eſſe. uideatur generis qualitatem. Idautem genus
ſpongiæ, quodinde eximitur non in omnibus locis naſcitur, niſi circum Etnam, & collibus Myſiæ,
quæa Græcis catachecaumeni nominatur, & ſiquæ huiuſmodi ſunt locorum proprietates.

2220

Dixipaulo ſuperius cauſam fontium calidorum. Nunc cauſam incendiorum, & Vulcani afferam. Inue-
niuntur multis in locis ardentes, & flammas emittentes montes, cauſa eſt materies ſulphuris indeficiens, ea
quoque unctuoſo & pingui permiſcetur. Efficitur autem & excitatur ignis ex uapore commoto, quiintus per
turbatur, nec exitum habet, & quando obstruitur os terræab aqua maritima , ideo fit ut citius accendantur
in locis penes mare, quàm alibi. ardet autem tam diu quamdiu ſubest materia. Quoniam uero in multis lapi-
dibus imbibitur multum Naphtæ, ubi adepti ſunt, meatus habent plurimos, & leues fiunt, & enatant in aquis,
quemadmodum pumex. # Veſuuius mons Campaniæ, Summa hodie dictus, Vinum, quod Græcum appellant
ab eo habent, ſæpius arſit mons ille. Maxime autem ſub Tito. Sed me ſcribente & typos corrigente allatum
eſt incendium uſque ad decemmillia paſſus tanquam fluuium cucurriſſe, & extinctos pumices ad ſenum pedum
altitudine reliquiſſe. De Myſiæ collibus dicetur cap. tertio. lib. octaui. Concludit autem Vitr. quod probauit.

3330

Si ergo in his locis aquarum feruentes inueniuntur fontes , & in montibus excauatis calidi uapo-
res, ipſaq́ue loca ab antiquis memorantur peruagantes in agris habuiſſe odores, uidetur eſſe certum ab
ignis uehementia, ex topho, terraque (quemadmodum in fornacibus & a calce) ita ex his ereptum eſ-
ſe liquorem. Igitur diſsimilibus, & diſparibus rebus correptis, & in una poteſtatem collatis, calida
humoris ieiunias aqua repente ſatiata, communibus corporibus latenti calore conferueſcit, & uehe-
menter efficit ea coire, celeriterq́ue una ſoliditatis percipere uirtutem.

Hactenus rationem ſuamſignificantibus uerbis ſignificauit, cõcluſitq́ue, quod propoſuit, nunc ad aliam quæ-
stionem tranſit.

Relinqvetvr deſideratio, quoniã ita ſunt in Hetruria ex aqua calida crebri fontes: quid ita
non etiam ibi naſcitur puluis , e quo eadem ratione ſub aqua ſtructura ſolideſcat? itaque uiſum eſt
antequàm deſideraretur, deijs rebus, quemadmodum eſſe uideantur, exponere. Omnibus locis, &
4440 regionibus non eadem genera terræ, nec lapides naſcuntur: ſed nonnulla terroſa, alia ſabuloſa, itemq́;
glareoſa, alijs locis arenoſa, nec minus alijs diuerſa, & omnino diſsimili, diſpariq́ue genere, ut in regio
num uarietatibus qualitates inſunt in terra. Maxime autem id licet conſiderare: quod qua mons A-
penninus regiones Italiæ, Hetruriæq́ue circumcingit, propè omnibus locis non deſunt foſsitia arena-
ria, trans Apenninum uero, quæ pars eſt ad Adriaticum mare nulla inueniuntur. Item Achaia, Aſia.
& omnino trans mare ne nominantur quidem. Igitur non in omnibus locis , quibus efferuent aquæ
calidæ crebrifontes, eædem opportunitates poſſunt ſimiliter concurrere. Sed omnia uti natura re-
rum conſtituit, non ad uoluntatem hominum, ſed fortuito diſparata procreantur. Ergo q@ibus lo-
cis non ſunt terroſi montes , ſed lapideo genere materiæ qualitatem habentes, ignis uis per eius uenas
egrediens adurit eam, & quod molle eſt, & tenerum exurit, quod autem aſperum relinquit. Itaque
5550 ut in Campania exuſta terra puluis, ſic in Hetruria excocta materia efficitur carbunculus. Vtraque au
tem ſunt egregia in ſtructuris. Sed alia in terrenis ædificijs, alia etiam in maritimis molibus habent
uirtutem . Eſt autem ibi materiæ poteſtas mollior, quàm tophus; ſolidior, quàm terra, quo penitus
ab imo uehemẽtia uaporis aduſto nonnullis locis procreatur id genus arenę, quoddicitur Carbũculus.

Argumentum a materiæ qualitate. Eodem igne cæramollis, lutum fit durum, licet ergo ardores ſint multis
in locis, non tamen idem puluis ubique inuenitur, nam lapides, quiexcoquuntur diuerſi generis permixtiones
initiorum habent, quo fit ut ignis in eos diuerſa ratione agat. Naturauero comparatum eſt ut non eadem ſit ubi
que terrarum materies lapidum. Quod autem de arena dicit Vitr. quamq́; falſum compertumſit, inuenitur
enimab Apennino ad padum, tamen inſumma uerum est quod dicitur. non omnisfert omnia tellus.

6660

9361SECVNDVS.

Delapicidinis, earumque qualitatibus. # Cap. VII.

DE calce & arena quibus proprietatibus ſint, & quas habeant uirtutes dixi: Sequitur ordo
de lapidicinis explicare, de quibus, & quadrata ſaxa, & cæmentorum ad ædificia, eximun-
tur copiæ, & comparantur. Hæ autem inueniuntur eſſe diſparibus, & diſsimilibus uirtu-
tibus. Sunt enim aliæ molles, uti ſunt circa urbem urbræ, Pallienſes, Fidenates, Alba-
næ: aliæ temperatæ uti Tiburtinæ, Amiterninæ, Soractinæ, & quæ ſunt his generibus. nonnullæ durę
1110 ut ſiliceæ. Sunt etiam alia genera plura, uti in Campania ruber, & niger tophus, in Vmbria, & in Pice-
no, & Venetia albus, qui etiam ſerra dentata utilignum ſecatur. Sed hæc omnia, quæ mollia ſunt hanc
habent utilitatem, quod ex his ſaxa cum ſunt exempta, in opere facillime tractantur, & ſiſint in locis
tectis, ſuſtinent laborem, ſin autem in apertis, & patentibus, gelicidijs, & pruinis congefta, friantur,
& diſſoluuntur: item ſecundum oras maritimas ab ſalſugine exeſa diffluunt, neque perferunt æftus.
Tiburtina uero, & quæ eodem genere ſunt, omnia ſufferunt, & ab oneribus, & a tempeſtatibus iniurias,
ſed ab igni non poſlunt eſſe tuta, ſimulq́; ut ſunt ab eo tracta, diſsiliunt, & diſsipantur, ideo quod
temperatura naturali paruo ſunt humore: item quod non multum habent terreni, ſed aeris plurimum,
& ignis. Igitur cum & humor, & terrenum in his minus ineſt, tum etiam ignis tactu, & ui uaporis
ex his aere ſugato penitus inſequens, & interueniorum uacuitates occupans ferueſcit, & efficit ea ſuis
ardentia corporibus ſimilia. Sunt uero item lapidicinæ complures in finibus Tarquinienſium, quæ di-
2220 cuntur Anitianæ, colore quidem quemadmodum Albanę, quarum officinæ maximæ ſunt circa lacum
Vulſinienſem: Item pręfectura Stratonienſi. Eæ autem habent infinitas uirtutes, neque enim his geli-
cidiorum tempeſtas, neque tactus ignis poteſt nocere, ſed ſunt firmæ, & ad uetuſtatem ideo permanen
tes, quod parum habent e naturæ mixtione aeris, & ignis, humoris autem temperate, plurimumq́; ter-
reni, ita ſpiſsis compactionibus ſolidatæ, neque a tempeſtatibus, neque ab ignis uehementia nocentur.
Id autem maxime iudicare licet e monumentis, quæ ſunt circa municipium Ferentis ex his facta lapi-
cidinis; namque habent & ſtatuas amplas factas egregie, & minora ſigilla, floresq́; & achantos elegan-
ter ſculptos, quæ cumſint uetuſta ſic apparent recentia, uti ſi ſint modo facta. Non minus etiam fa-
bri ærarij de ijs lapicidinis in æris flatura formas habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maxi-
mas utilitates, quæ ſi propè urbem eſſent, dignum eſſet, ut ex his officinis omnia opera perficerentur.
3330 Cum ergo propter propinquitatem neceſsitas cogat ex rubris lapicidinis, & Pallienſibus, & quæ ſunt
urbi proximæ copijs uti: ſi qui uoluerint ſine uitijs perficere, ita erit præparandum. Cum ædificandum
fuerit, ante biennium ea ſaxa non hyeme, ſed æſtate eximantur, & iacentia permaneant in locis paten-
tibus, quæ autem a tempeſtatibus eo biennio tacta læſa fuerint, ea in fundamenta conijciantur; cætera
quæ non erunt uitiata, ab natura rerum probata, durare poterunt ſupra terram ædificata, nec ſolum ea
in quadratis lapidibus ſunt obſeruanda, ſed etiam in cæmentitijs ſtructuris.

Tractat de ædendis lapidibus, nam de ĳs, quæ arte fiunt ſupra ſatis eſt dictum. Eos uero quia natura con-
ceduntur, ſuis uirtutibus diſtinguit, alios enim molles, duros alios, nonnullos temperatos dicit, hisq́; addit,
album, rubrum, & nigrum tophum. mox quas utilitates, quique afferant exponit ratione appoſita ex rerum
initĳs, & elementis: demum quomodo probentur lapides docet, quæ omnia facillima ſunt in Vitr. ſed dictioni
4440 Architecti propria, nam nollem hoc uelalio aliquo loco Vitruuium obſeruari, tanquam elegantem, & lati-
num, ſed tanquam Architectum. Lapidum, qui natura conſtant, Architecti etiam naturam, & uſum con-
ſiderant, in qua re bipartita ratio nobis proponitur, nam & tempus, quo eximuntur, & uſus comparatio no-
bis explicanda eſt. prætereo autem lapides illos, qui cæmentitĳs operibus aptiſunt, & eos adduco qui in stru
cturam ueniunt. in lapidibus deſideramus, ut tempestatibus reſistant; ventorum, imbrium, gelicidiorumq́;
uim perferant: ſoliditatem operibus præstent: & ſuis quique locis collocentur, quarefit ut tempora eximen-
dorum lapidum, & experimenta conſideranda ſint. Hinc præceptum illud Vitru. & Catonis. { Cum ædi-
ficandum fuerit, ante biennium ea ſaxa, non hyeme, ſed æstate eximantur, & iacentia permaneant in locis
patentibus. Et reliqua. Niſi forte & illud experimentum addendum ſit, ut ex ueterum ædificĳs, potiusq́;
ex naturæ initĳs lapidum uires iudicemus, conſideremusq́; quid uetustas attulerit, quodmaximum erit do-
5550 cumentum. Sed ad uſum ueniam, & comparationem. Comparantur lapides inter ſe colore, perſpicuitate, odo-
re, pondere, duritie, aſperitate, tempore, uenarum numero, & qualitate. De his ſingulis dicendum. Color
eſt qualitas in ſuperficie lapidis oculis apparens. Albi lapides faciliores ſuntfuſcis. Nigri punctis emanan-
tibus, indomiti: ſed angularibus guttis aſperſi ſunt firmiores, quam quigloboſas habent, guttæq́; ipſæpar-
uitate lapides probant. Aureæuero intermicantes ſcintillæ contumaces indicant. # Sed illud in colore ani-
maduertendum eſt, quod color omnis limpidus, & expurgatus diuturnitatis index eſt: Fuſcus lapis quo diſ-
creuit uena magis, eo plusferriest impatiens. Diuerſitas autem colorum in lapidibus a diuerſa exhalatio-
ne, ex qua oriuntur, accidere ſolet. Fuſci enimaterreno aduſto, candidia puro atque aereo uelaqueo, ui-
rides ex humoris copia, rubeus a uehementi calore, non humente materia fit, cæruleus ex rubra natura coa-
leſcit. # Perſpicuitas, qualitas est luciperuia, cuius contrarium opacitas. Siquis ergo perſpicuum lapi-
6660

9462LIBER dem comparet opaco ſciatperſpicuum opaco eſſefaciliorem, & ductibiliorem. Inter peſpicuos qui ſalemma-
gis imitabuntur, erunt intractabiliores. Perſpicuitatis autem cauſa est, expurgatæ aqueæ partes a terreni
permixtione, & quæ relinquuntur tenues, & aqueo humori perfectiſſime compactæ. Odor est qualitas in
lapidibus ſractis, aut ſricatis ad nares pertinens. unde lapides, quidure perfricati ſulfureum mittunt odorem,
acriores ſunt odore carentibus. cauſa eſtſoliditas, & compactio ex calore. Pondus eſt uis in lapide inſita ad
motum deorſum , unde quigrauitate præpollent leuibus ſunt ſolidiores, poliunturq́ue magis. Friabiles au-
temmagis ſunt leues. Denſitas autem in lapidibus reſona magis, quàm ſurditas iudicatur, ſunt enim lapides
quidam quiictireddunt ſonum, quidam uero nihil reſpondent. Durities in lapidibus qualitas eſtictibus re-
ſistens, quo fitut lapides contumaces, & ſolidos, & aduerſus tempestates magis conſtantes habeamus eos,
1110 quiadfauces fodinæ cum diu iacuerint, maioresglebas aſſeruauerint, ſignum enim firmitatis est, cum lapis
tempeſtatibus non imminuitur. Illud autem obſeruamus quotidie, ſtatim defoſſos lapides molliores eſſe, quàm
qui diu exempti iacuerint. Vnde in Anglia penes agrum Dunelmenſem ( Durem hodie uocant ) lapis effodi-
tur, quiniſi cædatur ſtatim effoffus, uſque adeo durusfit, ut nulliferro cedat. quodſiforte inde rudis alio defe-
ratur, neceſſe est ut per hyemem in fluuio mollior fiat . humidum enim penetrat, & diſſoluit, unde & humi-
dæ fodinæ molliores lapides mittunt, quàmſiccæ. Aſperitas in lapidibus quemadmodum in cæteris quoque re-
bus est partium inæqualitas. Vnde qui lapis cum frangitur, cute minus aſpera cernitur, ſcalpro habilior eſt,
ſed inter ſcabros, candidiores qui fuerint, minus obſequuntur . Acutæ acies, & terræ diffractorum lapi-
dum concretionem indicant. Sed nunc aduenas lapidum tranſeundum. Similitudine quadam uenæ in lapidi-
bus, & arboribus dicuntur. hæ ubi multæ, inconſtantẽ, ubi paucæ, integriorem, ubirectae infidelem, ubite-
2220 nues moroſum, ubi concolores lapidi uniuerſo æquabilem demonſtrant. omnium autem difficillimæ uenæ, quæ
glaciem præſertim cæruleam imitantur, putreſcentes, molles, diſcolores, fiſſiles damnum intentant. A tempore
quoque lapides aliquid ſumunt, nam flante auſtro dolari, flante borea findi facilius poſſunt. Cæterum expe-
riri poſſumus lapides aqua, & igni, nam qui pondus madefacti aqua cumſint, maius acquirunt, humore diſ-
ſoluuntur, quiigne fraceſcunt, æstu, & Sole franguntur. Crudiſunt qui aqua aſperſiforis tardius ſicceſcunt,
ſed ut dixi lapides in ueterum ædificĳs probantur, conſulendi quoque ſunt cuiuſque regionis incolæ. Ligu-
res, Veneti, Belgæ, Hoſtienſes, Campani, Lucani, & alĳ, facile enim quiſque de ſuis rationem & experi-
mentum habet. Multa ſumuntur a Plinio lib. 36. Cap. 22. ex hoc loco, quæ diligenter quærenda relin-
quuntur, ut quid latine, quid melius dicipoteſt, agnoſcamus. { Item præfectura statonienſi. } Hermolaus
præallegato capite caſtigat plinianam lectionem, in quaeſt, & inſtratonienſi. legit enimſtatonienſi ut Varro.
ſiueſtatonenſi ut Vitr. & inquit Pliniusſecundo libro de inſulis natantibus. Agro inquit ſtatonienſi in uadi-
3330 monis lacu. Strabo in Etruria statoniam haberiſcribit, unde ſtatonenſes ſiue ſtatones, ut Plinius in eo-
dem ſitu appellat.

De generibus ſtructuræ, & earum qualitatibus, modis,
locis. # Cap. VIII.

S Tructurarum genera ſunt hæc: reticulatum, quo nunc omnes utuntur, & antiquum, quod
incertum dicitur: ex his uenuſtius eſt reticulatum: ſed ad rimas faciendas ideo paratum,
quod in omnes partes diſſoluta habet cubilia, & coagmenta: incerta uero cæmenta alia
4440 ſuper alia ſedentia, inter ſeq́; imbricata, non ſpecioſam, ſed ſirmiorem, quàm reticu-
lata, præſtant ſtructuram.

Præparatam, & ſelectammateriem habuimus, arenam, calcem, lateres, ſaxaq́; . reliquum est ut ſtructuræ
modum præcipiamus, magni enim refert quoquæq; modo ædificia inſtruantur. Deĳs igitur quæad ſtructuram
pertinent præſenseſt institutio: Agiturq́; de ſtructuræ generibus, & qualitatibus, comparanturq́; interſege-
neraſtructurarum, & quæ a quoque genere commoda, uel incommoda proueniant, declaratur. Exemplis
demum, & rationibus totum negotium abſoluitur cum maxima commendatione lateritiæ ſtructuræ. Stru-
ctura eſt lapidum in ædificĳs calce, & arena apta, & cobærens collocatio. In explicandis ſtructuræ generibus
duplex ratio traditur a Vitr. prima est ſuorum, altera Græcorum. quodadſuum pertinet genus, in antiquum,
& nouum diuiditur, nouum reticulatum appellatur, antiquum dicitur incertum. Reticulatum genus Græcè
5550 est dictyotheton, ſtructura enim eius est in ſpeciem retis. Incertum eſt ex lapidum figuris diuerſis coagmenta-
tum. Conueniunt interſe utraque genera hæc, quod ex minutiſsimis ſunt inſtruenda, inſtruimus medias, strui-
mus extimas, ſubſtruimus infimas partes. utid quoque notumſit, indeſubſtructio fundamentorum, ſtructura
frontium, inſtructio eſt partium mediarum. ſubſtructio occulta in imo, instructio in medio, ſola ſtructura ap-
paret. hinc eſt quod Vitr. omniaſtructurægenera a figura lapidum vel cæmentorum, & ſitu partium, quæ
cernuntur, nominauerit. Differunt prædicta genera firmitate, & uenustate. nam reticulatum uenuſtius, &
debilius, incertum firmius, ſed non eſtſpecioſum: ratio est, quodreticulatum diſtinctis, ac diſſolutis cubilibus
continenter est ſtructum, ut enim eamſpeciem referat, neceſſario ſine coagmentis eſt factum. Incertum uero
coagmentatum eſt, nam cæmenta imbricum modo alia ſuper alia ſedentia, ſe ſe mutuo tuentur, nec rimas per-
mittunt fieri; cubilia enim non habet directa, ſed interciſa ob uariam cæmentorum magnitudinem, collocatio-
6660

9563SECVNDVS. nem, & figuram. Quod uero ſpectat ad Græcorum modum, tripertitum ſtructuræ genus habetur. Aequale,
Inæquale, Sartum. Aequale dicitur Iſodomum, quod fit elapide duro, aut ſilice æquato, perinde ac fiunt late-
ritĳ parietes. Inæquale dicitur aniſodomon, licet nonnulli pſeudiſodomon uelint, quod fit cum inæquali craſ-
ſitudine ſtructaſunt. Sartum autem ac plenum dicitur Emplecton, quod fit frontibus tantum politis, cæteris
fortuito collocatis. Coagmentaſunt arctæ, & compares religationes coactæ, & ſtrictæ coniunctiones. unde
coagmento græce eſtidem quod καταρκτίζω, uel σ{υν}αρμόζω Cubilia in ſtructura ſunt ſedes laterum, & lapidũ.
Reticulatum igitur eſt cum laterculi, uel cæmenta non iacentia, ſed in latus, & in angulum ſtantia, ſiueru-
dia, & uulgaria, ſiue cæſa, & plana quod melius eſt, collocantur. Genus hoc Romæ frequens in iseterum rui-
nis. Incertum genus eſtex lapidibus diuerſæ figuræ, & magnitudinis coagmentatum, cum unum duorum cæ-
1110 mentorum angulis inuehitur, quemadmodum inuolutæ, & in canalis modum ductæ tectovum tegulæ, quæ im-
brices dicuntur. quare fit ut huiuſmodi coagmentatio firmior ſit, quàm reticulata. nam reticulata diſſoluta
habet cubilia, & ideo ad rimas faciendas eſt parata. Rima quæ Græce Clithria dicitur exigua eſttabularum
in iuncturis diſtantia, inde fiſſuræ omnes rimæ dicuntur. fiſſuras, uel pilos noſtriuooant.

Vtraqve autem ex minutiſsimis ſunt inſtruenda, uti materia ex calce, & arena crebriter parietes
ſatiati, diutius contineatur. Molli enim, & rara poteſtate cum ſint, exſiccant ſugendoe materia ſuc-
cum, cum autem ſuperarit, & abundarit copia calcis, & arenæ, paries plus habens humoris, non cito
fit cuanidus, ſed ab his continebitur.

Extimis partibus differentibus in incerto, & reticulato genere, interiores conueniunt, parietes enim, qui
utroque genere ſtruuntur, intus ſunt ex minutiſsimis cæmentis ducendi, namper minuta quæq; intritum, quod
2220 calce, aqua, & arena fit, facilius permeat, agglutinatq́; partes humore ſatiatas, quæniſi abundet copiacal-
cis, & arenæ, quia raræ ſunt, & molli poteſtate exſiccarent ſugendo emateria ſuccum, & parietes cito eua-
nidi fierent. quomodo autem fiat euanidus paries ſtatim Vitr. dicit.

Simvl autem humida poteſtas e materia per cæmentorum raritatem fuerit exucta, tunc calx ab are
na diſcedens diſſoluitur, itemq́; cæmenta non poſſunt cum his cohæreſcere, ſed in uetuſtatem parietes
efficiunt ruinoſos.

Euanidus paries, & ruinoſus fit diſcedente in eo calce ab arena, nam cum calx diſcedit ab arena quæ eſt
perinde ac glutinum cæmentorum, diſſoluitur paries, nec ſolum rimas agit, ſedruinoſus fit paruo tempore.
Diſſoluitur autem calx ab arena exucto humore a cæmentis, abſorbent enim rara, & mollia cæmenta mi-
rum in modum humorem, quare fit ut materia calcis, & arenæ ſuperare, & abundare debcat, qua ſatia-
tus paries, tantum imbibat, quantum conlineri, & cohæreſcere poſsit. Exemplo, & experimento dam-
3330 num hoc probatur.

Id autem licet animaduertere etiam de nonnullis monumentis, quæ circa urbem facta ſunt e mar
more, ſeu lapidibus quadratis, intrinſecusq́; medio calcata farcturis, uetuſtate euanida facta mate-
ria, cæmentorumq́; exucta raritate proruunt, & coagmentorũ ab ruina diſſolutis iuncturis diſsipantur.

Ex huiuſmodi experimento præceptum hoc habemus, non eſſe parcendum impenſæ, ut parietes durent, du-
rare autem poterunt in uetuſtatem, oum farcturæ mediæintriti copia ſatiatæ cohæreſcent. Satiari autem, &
cohæreſcere quomodo poßint, declarauit Vit. in calce ordinanda. qua ratione uero euitetur uitium eorum mo-
numentorum, quæ circa urbem ſunt, hic oſtendit.

Qvod ſi quis noluerit in id uitium incidere, medio cauo ſeruato ſecundum orthoſtratas intrinſe-
cusex rubro ſaxo quadrato, aut exteſta, aut ſilicibus ordinarijs, ſtruat bipedales parietes, & cum an-
4440 fis ferreis, & plumbo frontes iunctæ ſint. Ita enim non aceruatim, ſed ordine ſtructum opus poterit
eſſeſine uitio ſempiternum: quod cubilia, & coagmenta eoruminter ſe ſedentia, & iuncturis alligata,
non protrudent opus neque orthoſtatas inter ſe religatos labi patientur.

Nulli dubium est, quin ordo, æqualitas, directio ad perpendiculum & libellæm ſtructuris ſirmitatem præ-
beant, cum uero & commiſſuris inſeritur quippiam, clauisq́; religatur, & configitur ne protrudi, uel extrudi
poſſit, quid firmius, quid durabilius fieri potest? Hoc remedium affert Vitru. Arrectaria enimprimum eri-
git, quæ orthoſtata quaſi directè ſtantia nominat, lapides in his planos, ordinatiminter ſe ſedentia cubilia con-
tinentesponit; bipedales parietesſtruit, partibus medĳs inanem locum relinquit, ut farctura ex minutiſſimis
instructarepleatur, contineaturq́; apariete, quipræter ordinem, & coagmenta, iuncturas quoque habet, anſis
ferreis, uelplumbo coniunctas. iungendi autem multiplex modus es̃t, aut enim partes mediæ inferiores cum ſu-
5550 perioribus clauis, uel cochleis ad utraſque pertinentibus, & penetrantibus iunguntur: aut extimæ partes an-
ſis ferreis, uel plumbeis, aut etiam æreis alligantur, aut inciſis canalibus, in his quippiam committitur, idq́;
duplici ratione, aut enimſubſcudibus, & ſecuridis, ideſt non directa norma, ſed partibus ſubintr antibus, aut
planis, cum quid in alterum tanquam maſculum ineat, tum lapides, tum ligna, his modis conſtringuntur, &
continentur. Adde quoque lateres uellapides quidam extantes, & proiecti tanquam dentes in angulis pa-
rietum reliquuntur, cum quis intermiſſo opere iterum producere parietem poſt aliquod tempus uelit, ut ſtru-
cturæ partes perfectæ cum his, quæ poſteaſunt addendæ quaſi mordicus comprehendantur. laudat autem Vit.
Græcorum ſtructuram, hoc modo.

Itaqve nou eſt contemnenda Græcorum ſtructura, non enimutuntur è molli cæmento politã,
ſed cum diſceſſerunt a quadrato, ponunt de ſilice, ſeu lapide duro ordinariã, & ita uti lateritia ftruen-
6660

9664LIBER tes, alligant eorum alternis corijs coagmenta, & fic maxime ad æternitatem firmas perſiciunt
uirtutes.

Lapides ſunt quidam lateribus, angulis, planis æqualibus, quidam incertis. ſunt item & alĳ magnæmolis,
nec niſi machinis ad opus deducuntur; ſunt, & minuti quidam, qui uel una manu tractantur; ſunt & medĳ
nonnulli æqua, & tractabili magnitudine. ſtructura quæ ex quadratis magnis, uel mediocribus ordine, & non
aceruatim ad perpendiculum , normam, & libellam collocatis conficitur, ordinaria nominatur: minutam
Græcirecuſant eam ſcilicet, quæ ex molli cæmento ſtruitur, & intelligit de farctura media, item & ordinariam
illam, quæ ex quadrato ſaxo ſtruitur, prior enim incerta eſt, & dubia, nocetq́; materiæ extimæ, poſterior dif
ficilis, & impenſæ maioris. relinquitur his ordinaria, quæuel ex ſilice, uele durigeneris lapide ponitur. in or-
dinaria igitur structura, quæ lateritiam in collocatione lapidum imitatur; duplici modo lapides ponunt, ut
1110 inquit Vitru.

Haec autem duobus generibus ſtruuntur, ex his unum iſodomum, alterum pſeudiſodomum.
Iſodomum dicitur, cum omnia coria æqua craſsitudine fucrint ſtructa, pſeudiſodomum cum impa
res, & inæquales ordines coriorum diriguntur. Ea utraque ſunt ideo firma , quod ipſa cæmenta ſu@@
ſpiſſa, & ſolida proprietate, neque demateria poſſunt exugere liquorem, ſed conſeruant eam in ſ@o
humore ad ſummam uetuſtatem, ipſaq́; eorum cubilia primum plana , & librata poſita non patiuntur
ruere materiam, ſed perpetua parietum craſsitudine religata continent ad ſummam uetuſtatem.

Ordinaria ſtructura lateritiam imitatur iuxta modum collocandorum lapidum, ordinem enimſeruat, dupli-
cem tamen æqualem, & inæqualem. æqualis modus eſt, cum omnia coria æqua craſſitudine ſtruuntur. hinc eſt,
ut hoc ædificandi genus iſodomon dicatur. æquabilis enim ſpecies, & uniuſmodi in ſingulis ordinibus conſpici-
2220 tur. inæqualis modus eſt, cum ordme quidem collocantur lapides, & impares ipſi ſunt, & inæquales, quoniam
non æqua craſſitudine lapides in his ponuntur, hac ratione genus hoc, uel aniſodomon, ideſt inæqualis fabrican-
dimodus, uel pſeudiſodomon quaſi mentiens æquale genus, mentitur enim, quia ordinem ſeruat, utiſodomon,
ſed imparem & inæqualem. Vtrunque tamen genusfirmum eſt, tum ex parte extima, quæ cernitur, tum ex
parte media, nam in media non ſunt mollia cæmenta, ſed quæ ſunt ſpiſſa, & ſolida proprietate, & hac de cau-
ſa demateria non poſſunt exugere liquorem, unde euanida fiat: ex parte extima ſunt firma quia cubilia lapi-
dum bene ſunt coagmentata, plana, & librata & inter ſecohærentia. Quæ hactenus dicta ſunt diagramma-
te ostenduntur inferius, cumſuis notis.

Altera eſt quam emplecton appellant, qua etiam noſtri ruſtici utuntur, quorum frontes poliun
tur, reliqua uti ſunt nata, cum materia collocata, alternis alligant coagmentis: ſed noſtri celeritate ſtu-
3330 dentes, erecta coria locantes, frontibus ſeruiunt, & in medio farciunt, fractis ſeparatim cum materia
cæmentis, ita tres ſuſcitantur in ea cruſtæ, duæ frontium, & una media farcturæ. Græci uero non
ita, ſed plana collocantes, & longitudines coriorum alternis coagmentis in craſsitudinem inſtruentes;
non media farciunt, ſed eſuis frontatis perpetuum, & in unam craſsitudinem parietem conſolidant, &
præter cætera interponunt ſingalos perpetua craſsitudine utraque parte frontatos, quos diatonos
appellant, qui maximè religando confirmant parietum ſoliditatem .

In ſtructura latinorũ, & in´inſtructione oculis potius, quàm firmitati conſulebatur , unde Plin. Ruinarum
urbis ea maxima cauſa, quod furto calcis ſine ferrumine ſuo cæmenta componuntur, lib. 37. 23. Græci di-
ligentiores erant, frontes enim coagmentis religabant, lateres per craßitudinem muri longos interponebant,
quibus frontes inter ſe continebantur, hos diatonos quaſi extentos uocabant, erant autem farcturæloco, quia
4440 partes medias continenter replebant , ſed in unam craßitudinem parietem conſolidabant, nec crustas illas ſu-
ſcitabant, quemadmodum latini, crustæ nomine non dubitauit author farcturam mediam nominare.

Itaqve ſi quis uoluerit ex his commentarijs animaduertere, & eligere genus ſtructuræ perpetui-
tatis poterit rationem habere.

Non firmas tantum, ſed ſpecioſas quoque ſtructuras eligere ex Vitruuianis commentarĳs facultas erit, ſed
utilitati potius inſeruiendum, unde Vitr.

Non enim quæ ſuntemolli cæmento ſubtilifacie uenuſtatis, non eæ poſſunt eſſe in uetuſtatem
non ruinoſæ.

Negantes particulæ multæ obſcurant ſenſum, ſedratio facilis, quæ inquit uenuſtati conſulunt, potius quam
uetustati, quales ſunt, quæ exmolli cæmento struuntur, ruinoſæ neceſſario ſunt. molle cæmentum, & hic &
5550 ſuperius nominauit, ut uideatur plura eſſe cæmentorum genera, quod & Plin. lib. 36. innuit, dum dicit, cum
hoc etiam in cæmentis multorum generum accidat, & infra. ereliquis pallidus in cæmento raro utilis eſt, erāt
& parietes, formacei dicti, de quibus Plin. lib. 35. cap. 14. hunc in modum . Quidnon & in Aphrica, Hiſpa-
niaq́: ex terra parietes, quos appellant formaceos, quoniam in forma circundati utrinque duabus tabulis in-
farciuntur, ueriusq́; instruuntur, æuis durant, incorrupti imbribus, uento, ignibus, omniq́ue cæmento firmio-
res? Sed adlateritios ueniamus, de quibus copioſe Vitr. hoc loco tractat. ſumpto prius testimonio ab ipſa
parietum æſtimatione, in quo uidetur comparare lateritios parietes cum his quie molli cæmento fiunt, ut cum
Plinio dicamus lateritios inſtrui, cæmentitios infarciri, inquit igitur Vitr.

Itaqve cum arbitria communium parietum ſumuntur, non æſtimant eos, quanti facti fuerint;
ſed cum ex tabulis inueniunt eorum locationes, pretio præteritorum annorum ſingulorum deducunt
6660

9765SECVNDVS. octogeſimas, & ita ex reliqua ſumma, partim reddi iubent pro his parietibus, ſententiamq́; pronun-
ciant, cos non poſſe plus, quàm annos octuaginta durare. De lateritijs uero, dummodo ad perpen-
diculum ſint, ſtantes, nihil deducitur, ſed quanti fuerint olim facti, tanti eſſe ſemper æſtimantur.

Cæmentitius paries octuaginta annos durare putatur. quiergo æſtimabant huiuſmodi parietem, cum arbi-
tria communium parietum ſumebantur, ſi id anno primo tranſacto faciebant, octuageſimam partẽ ſumptus,
& impenſæ deducebant, ſi ſecundo duas octuageſimas, ſitertio tres, & ſic deinceps, quouſque ad octuageſi-
mum annum peruenirent, in quo paries nullius pretĳ, & æſtimationis habebatur. ſed lateritius paries tanti
ſemper æſtimabatur, quanti olimfuerat factus, modo adperpendiculum staret, nec extra cubilia ordinesq́; co-
ria uiderentur. Ergo dubium nulli eſt, quin lateritius paries cæmentitio præſtet. Quod ut uerum eſt, ita a multis
1110 in magnificis ædificĳs obſeruatum dicit Vitr.

Itaqve nonnullis ciuitatibus, & publica opera, & priuatas domos, etiam regias è latere ſtructas
licet uidere.

Exemplis probat, quod dixit: Plinius autem lib. 35. cap. 14. mutuatus est locum istum, dicens. Græcipræ
terquam ubi e ſilice fieri poter at structura parietes lateritios prætulere, ſunt enim æterni ſiad perpendiculum
fiant, ideo & ad publica opera, & regias domos adduntur. ſic extruxere murum Athenis, qui admontem
Hymetum ſpectat, ſic parietes ædis Iouis, & Herculis, quamuis lapideas columnas, & epyſtilia circundarent,
domum regiam Attali Trallibus, item Sardibus Crœſi, quam Geruſian fecere Halicarnaßi Mauſoli, quæ
etiam nunc durant, Lacædemone quidem exciſum lateritĳs parietibus opus tectorium prpter excellentiam
picturæ ligneis formis incluſum Romam deportauere in ædilitate ad comitium exornandum Muræna, & Var-
ro. Quod opus cum perſe mirum eßet: tranſlatum tamen magis mirabantur. In Italia quoque lateritius mu-
2220 rus Aretĳ, & Meuaniæ eſt, Romæ non fiunt talia ædificia, quia ſeſquipedalis paries, non pluſquam unam con-
tignationem tolerat, cautumq́; eſt ne communis craßior fiat, nec intergerinorum ratio patitur. hæc Plin. ea-
dem prior Vitr.

Et primum Athenis murum, qui ſpectat ad Hymetum montem, & Pentelenſem: Item pa-
rietes in æde Iouis, & Herculis lateritias cellas, cum circa lapidea in æde epiſtylia ſint & columnæ,
In Italia Aretio egregie factum murum. Trallibus domum regibus Attalicis factam , quæ ad
habitandum ſemper datur ei , qui ciuitatis gerit ſacerdotium , Item Lacædemone è quibuſdam
parietibus etiam picturæ exciſæ interſectis lateribus incluſæ ſunt in ligneis formis , & in comi-
tium ad ornatum ædilitatis Varronis & Murenæ fuerunt allatæ, Crœſi domus quam Sardiniani
ciuibus ad requieſcendum ætatis ocio ſeniorum collegio Geruſiam dedicauerunt, Item Halycar-
3330 nasſi potentiſsimi Regis Mauſoli domus cum Proconeſio marmore omnia haberet ornata , pa-
rietes habet latere extructos, quiad hoctempus egregiam præſtant firmitatem, ita tectorijs operi-
bus expoliti, ut uitri perluciditatem uideantur habere.

Exempla dedit operum publicorum murorum ſcilicet, & ædium ſacrarum, dedit etiam exempla regiarum
domorum, in quibus parietes erant ex lateribus ut reſponderet illi parti, ubi dixit. { Itaque nonnullis ciuita-
tibus, & publica opera, & priuatas domos etiam regias e latere ſtructas licet uidere: } Illud quoque de Mau-
ſoli domo animaduertendum eſt, quod Vitr. dixit adſuum tempus egregiam præſtare firmitatem parietes illos
ex latere ſtructos, nam Mauſolus obĳt olympiadis centeſimæ anno ſecundo urbis Romæ anno cccĳ. tempore
aũt Vitruuĳ tranſactum erattempus annorum ccccxxv. Sed quid? ait Philander etiamnum durare ſe audiuiſ-
ſe. Illud quoque obſeruandum quod dixit Lacædemone e quibuſdam parietibus etiam picturæ exciſæ interſe-
4440 ctis lateribus incluſæ ſunt in ligneis formis, & inferius: ita tectorĳs operibus expoliti, ut uitriperluciditatem
uideantur habere. in qua reſummam antiquorum diligentiam conſiderare debemus, ut non modo ad æternita-
tem, ſed etiam ad uenuſtatem fabricaſſe uideri poßint, paries ex lateribus ad perpendiculum factus perpetuo
durat. Tectorium opus, de quolibro ſeptimo dicemus, ita ſolidum, & politum erat, ut colores, & ſplendores
admitteret. Auget autem Vitr. lateritium Mauſoli opus dicens.

Neqve is rexab inopia id fecit, infinitis enim uectigalibus erat farctus, quod imperitabat Ca-
riæ toti.

Ergo æternitati conſulebat, ſciebatq́ue lateritium opus præponendum . & hic aliud documentum accipi-
mus, eos ſcilicet quiædificare uolunt debere rei, quam facere student, notitiam habere, nec omnia Architecto
commiltere: commendatur ergo ingenium Regis his uerbis.

5550

Acvmen autem eius & ſolertiam adædificia parandaſic licet conſiderare. Cum eſſet enim na-
tus Mylaſis, & animaduertiſſet Halicarnasſi locum naturaliter munitum, emporiumq́; idoneum , por-
tum utilem, ibi ſibi domum conſtituit.

Seruauit præceptum in eligendo loco idoneo, cum enim eſſet natus Mylaſis, in finibus Ioniæ, & Cariæ, non
tamen ibiſuam regiam fabricauit, ſed adpedes Taurimontis maritimo loco Halicarnaſſum elegit, ubi princi-
pum Regias collocaret, hanc Zephiram prius nominauere, imitatus Alexandrũ, qui Dinocratem monuerat,
ne in Atho ciuitatem conderet, ſed Alexandriæ opportuno loco, commodoq́ue uteretur. Mylaſa inquit, Stra-
bolib. xiiĳ. in campo iacent admodum fertili, eiſupra uerticem mons imminet, in quo albus lapis effoditur ,
non parua profecto utilitas eſt, cum ad cætera ædificia, tumad templorum, & aliorum puborum operum
fabricas lapidariam copiam habere, hæc enim urbs & porticibus, & templis pulcherrime instructa est, ſi qua
6660

9866LIBER alia. Sed mirandum profecto est, quomodo urbemtam temere euecto, & accliui præcipitio ſubiecerunt, unde
Dux quidamrem admiratus dixiße traditur, qui hanc urbem condidit, ſi non ſemper metuebat, nec etiam
erubeſcebat.

Is autemlocus Theatri curuaturæ ſimilis. Itaque in imo ſecundum portum forum eſt conſtitu-
tum, per mediam autem altitudinis curuaturam præcinctionemq́ue platea ampla latitudine facta , in
qua media Mauſoleum ita egregijs operibus eſt factum, ut in ſeptem ſpectaculis numeretur.

Plimuslib. xxxvi. cap. v. Mauſolei menſuras ponit: Vitr. locum uniuerſum deſcribit, Additq́ue hiſto-
riam pulcherrimam. Scopas (inquit Plinius) habuit æmulos eadem ætate, Briaxim, & Timotheum, & Leo-
charem , de quibus ſimul dicendum eſt, quoniam pariter cælauere, Mauſoleumq́ue hoc est ſepulchrum ab uxo
1110 re Artemiſia factum Mauſolo Cariæregulo, qui obĳt olympiadis centeſimæ anno ſecundo, opusid, ut eſſet
inter ſeptemmiracula, ĳmaxime artifiees fecere, patet ab austro, & ſeptentrione ſexagenos ternospedes.
breuius a frontibus toto circuitu pedes quadring entos xi. Attollitur in altitudinem 25. cubitis, cingitur co-
lumnis xxxvi. Aboriente cælauit Scopas, a ſeptentrione Briax, a meridie Timotheus, ab occaſu Leoca-
res , priusq́ue quam peragerent, Regina Artemiſia, quæmariti memoriæ id opus extrui iuſſerat; obĳt. Non
tamen receſſerunt, niſi abſoluto, iamid gloriæ ipſorum, artisq́ue monumentum iudicantes, hodieq́ue certant
manus. Acceſſit , & quintus artifex . namque ſupra pteron pyramis altitudine inferiorem æquauit uiginti-
quatuor gradibus in metæcacumen ſeſe contrabens. In ſummo est quadriga marmorea quam fecit Pythis.
Hæc adiecta centum quadraginta pedum altitudine , totum opus includit. Hæc Plinius. De Mau-
ſolo & Artemiſia ſic Strabo. Hecatomnus, (Pauſanias dicit ligdamis) Cariæ Rex tres habuit filios. Mau
2220 ſolum, Idrycum, & Pyxodorum, & filias duas, e quibus Artemiſia grandior Mauſolo ex fratribus grandio-
ri nupſit; Secundo uero ideſt Idryco altera Soror data eſt nomine Ada. Mauſolus itaque regnauit; quo mor-
tuo uxor imperium habuit. quæ illi ſepulchrum conſtruxit. Artemiſia tabe conſumpta propter luctum,
quem exuiro ſuſceperat, Idrycus imperauit. atque huic etiam ex morbo abſumpto, uxorſucceſſit. at Pixo-
dorus, quireliquus erat ex filĳs Hecatomni, hanc eiecit. Pauſanias de Mauſoleo in Arcadicis itaſcribit. li
cet autemſepulchra digna admirationiſciam complura, duo tantum recenſebo. tum quod Halicarnaßi, tum
quod in terra hebræorum extat. Illud quidem Halicarnaßi Mauſolo Halicarnaſſeorum regifactum: magni-
tudine tanta est, totoq́ue apparatu tam illustre, ut & Romani quæ apudſe impenſe admirentur præclara mo-
numenta Mauſolea appellent. Recte igitur Vitr. deſcribit locum uniuerſum Halicarnaſſi inquiens.

Is autem locuseſt Theatri curuaturæ ſimilis. Nam hoc monet libro quinto cap. xĳ. dum dicit, de
portubus ioquens. Hiautem naturaliter ſiſint poſiti, habeantq́ue acroteria, ſiue promontoria procurrentia
3330 ex quibus introrſus curuaturæ, ſiue uerſuræ ex loci natura fuerint conformatæ, maximas utilitates uidentur ha
bere. Circum enim porticus. ſiue naualia ſunt facienda , ſiue ex porticibus aditus ademporia , turresque ex
utraqueparte collocandæ, ex quibus catenæ traduciper machinas poſſunt. Hæc ibi. nunc autem ſequitur.

Itaqve in imoſecundum portum, forum eſtconſtitutum. Hoc enim libro primo præceptum reli-
quit, cap. ult. cum de electione locorumad uſum communem ciuitatis loqueretur, quod ad diſpoſitionem, uel
distributionem pertinet, & ſi (inquit) erunt mœnia ſecundummare; area ubiforum conſtituatur eligenda pro-
xime portum.

Per mediam autem altitudinis curuaturam, præcinctionemque platea ampla latitudine facta,
in qua media Mauſoleum ita egregijs operibus eſt factum, ut in ſeptem miraculis numeretur.

Poſita electione loci, diſpoſitione, & diſtributione ad uſum communem, ponit hoc loco quodad decorem
4440 pertinet, uel ſtatione, uel conſuetudine expreſſum. conuenienti enim & eleganti operi locus egregius, & ſpe-
ctabilis datus eſt; In media igitur platea Mauſoleum est poſitum tam magnifice factum, ut in ſeptem mira-
culis numeretur. Miracula ſeptem fuere. Templum Dianæ epheſiæ, de quo aliàs, Mauſoleum, Coloſſus Solis
apud Rhodios, Iouis olympici ſimulachrum, quod Phidias fecit ex ebore, Muri Babylonis, quos Semiramis
construxit, Pyramides in Aegypto, & Domus Cyri Medorum Regis, quam Menon arte prodiga illig atis au-
ro lapidbus fabricauit. Deĳs omnibus ſuis locis. Plin. lib. 36.

In ſummaarce media Martis fanum habens ſtatuam Colosſi, quam acrolithon dicunt nobili ma
nu Leocharis factam.

Martis templa extra mœnia dedicanda iuſſit libro primo cap. ultimo neſit inter ciues armigera diſſenſio,
ſed ab hostibus ea defenſa, a belli periculo conſeruabit; eadem ratione non uidetur indecens fanum Martis in
5550 arce media poſitum, tum quia in arce non stant ciues, ſed milites, tum quia Mars custos in arce, ut propellat
hoſtes collocandus, ita ut in campo arcet, ne accedant. Coloßi ſtatuam fanum illudhabebat. quam iccirco.
ἀκρόλιθον dixere, quia in ſumma arce poſita erat.

Hanc autem ſtatuam alij Telocharis, alij Timothei putant eſſe. Apud Plinium Leocharis, non
Telocharis legitur, & Vitr. dum narrat eos, qui de Mauſoleo ſcripſere, Leocharem legit in proœmio ſeptimi.
De Mauſoleo enim ſcripſit Satyrus, & Phiteus & reliqua.

In cornu autem ſummo dextro Veneris, & Mercurij fanum adipſum Salmacidis fontem.

Mercurio in foro, etiam uti Iſide, & Serapi in emporio fana fabricanda dixit eodem primi capite. Veneri
tamen extra vrbem aliàs, ſed ad portum ex diſciplinis Hetruſcorum aruſpicum fana collocanda eße dixit.
De fonte Salmacidis. Strabo & alĳ. ſed uerius Vitr. ex hiſtoria inquit enim.

6660

9967SECVNDVS.

Is autem falſa opinione putatur uenereo morbo implicare eos, qui ex eo biberint. Sed hæc opinio
quare perorbem terrarum falſo rumore ſit peruagata, non pigebit exponere. Non enim quod dicitur
molles, & impudicosexea aqua fieri, id poteſt eſſe, ſed eſt eius fontis poteſtas perlucida, ſaporq́; egre-
gius . Cum autem Melas, & Areuanias ab Argis & Troezene coloniam communem eòloci deduxe-
runt, barbaros Caras, & Lelegas eiecerunt. Hiautem ad montes fugatiſe congregantes diſcurrebant, &
ibilatrocinia facientes crudeliter eosuaſtabant, poſtea de colonia unus ad eum fontem propter bo-
nitatem aquæ quæſtus cauſa tabernam omnibus copijs inſtruxit, eamq́; exercendo eos barbaros al-
lect. bat, ita ſingulatim decurrentes, & ad cætus conuenientes è duro, feroq́; more commutati in
Græcorum conſuetudinem, & ſuauitatem, ſua uoluntate reducebantur. Ergoea aqua non impudico
1110 morbi uitio , ſed humanitatis dulcedine, mollitis animis barbarorum, eam famam eſt adepta.

Strabo lib. 14. Item Salmacis fons, neſcio quamobrem calumniatus, tanquam emolliens eos, qui inde bi-
bant, hominum enim mollities uidetur ab aere, uel ab aqua cauſam trahere, cumea minime ſint cauſa molli-
tiei, ſed diuitiæ, & uictus incontinentia.

Barbaros Caras, & Lelegas abiecerunt. Caras barbari dictiſunt, conficto nomine, ut ait Strabo. quia
difficulter, aſpere, ac duriter loquerentur, ut blæſos. Balbosq́; dicimus. ſumus enim ad confingenda cognata
rebus nomina ingenioſi, qualia apud nos permulta ſunt, ut Murmur, Clangor, crepitus, ſtrepitus; omnes itaque
quicraſſe loquuntur, Barbari dicuntur, quales ſunt nationes omnespræter Græcos, quare illos proprie bar-
baros appellauit poeta cum dixit, Barbarici Caras Mnesthes ſermonis agebat. Ac initio quidem per conuitium
quaſi duriloquos, & craſſilingues, poſtea uero eo nomine abuſi ſumus tanquam communi, ac gentili, diſtin-
2220 guentes eos a Græcis; nondum enim multa conſuetudo, & commertium erat cum Earbaris, quodex craſſitu-
dine linguæ, et quadam uocalium inſtrumentorum ineptitudine, & non ex linguarum uernaculis proueniebat.
Sed cum multa de Caribus dicta ſint a Straboneid, quod inter omnes conſtat, eſt, quod ipſiſub Minoe fuerunt,
& tunc Leleges dicebantur, & inſulas habitabant.

Relinqvitvr nunc, quoniamad explicationem mœnium eorum ſum inuectus, tota, utiſunt,
deſiniam. Quemadmodum enim dextra parte fanum eſt Veneris, & fons ſupraſcriptus, ita in ſini-
ftro cornu Regia domus, quam Rex Mauſolusad ſuam rationem collocauit. Conſpicitur enim ex ea
ad dextram partem forum, & portus, mœniumq́; tota definitio, ſub ſiniſtra ſecretusſub momtibus la-
tens portus, ita ut nemo poſsit, quid in eo geratur, aſpicere, nec ſcire, ut Rex ipſe de ſua domo remi-
gibus, & militibus ſine ullo ſciente, quæ opus eſſent imperaret. Itaque poſt mortem Mauſoli, Artemi-
ſia uxoreeius regnante, Rhodij indignantes mulierem imperare ciuitatibus Cariæ totius, armata claſ-
3330 ſe profectiſunt, utid regnum occuparent. Tum Artemiſiæ cum eſſet id renunciatum, ineo portuab-
ſtruſam claſſem, celatis remigibus, & epibatis, (idest claßiarĳs militibus) comparatis, reliquos autem
ciues in muro eſſeiuſsit. Cum autem Rhodij ornatam claſsem in portum maiorem expoſuiſſent, plau-
ſum iuſsitab muro his darent, polliceriq́; ſeoppidum tradituros. quicum penetraſſent intra murum,
relictis nauibus inanibus, Artemiſia repente foſſa facta in pelagus eduxit claſſem exportu minore, &
ita inuecta eſt in maiorem. expoſitis autem militibus, & remigibus, claſlem Rhodiorum inanem abdu
xit in altum. Ita Rhodij non habentes, quòſe reciperent in medio concluſi, in ipſoforo ſunt truci-
dati: ita Artemiſia, in nauibus Rhodiorum ſuis militibus, & remigibus impoſitis Rhodum eſt profe-
cta. Rhodij autem cum proſpexiſſent ſuas naues laureatas uenire, opinantes ciues uictores reuerti,
hoſtes receperunt. Tunc Artemiſia Rhodo capra, principibus occiſis, trophæum in urbe Rhodo ſuæ
4440 uictoriæ conſtituit, æneasq́; duas ſtatuas fecit, unam Rhodiorum ciuitatis, alteram ſuæ imaginis, &
iſtam figurauit Rhodiorum ciuitati ſtigmata imponentem. poſtea autem Rhodij religione impediti,
(quod nefas eſt trophæa deidcata remoueri) circa eum locum ædificium ſtruxerunt, & id erecta Gra-
ia ſtatione texerunt, nequis poſſet aſpicere, & idabaton uocitari iuſſerunt.

Digreſſus eſt Vitr. hiſtoriæ non ignarus, ut delectaret nos. Artemiſia Mauſolum uirum, ut ait Aul. Gel.
lib. decimo amaſſe fertur ſupra omnes amorum fabulas, ultraq́; affectionis humanæ fidem, nam luctu, atque
deſiderio mariti flagrans oſſa, cineremq́; eius miſta odoribus contuſa in pulueris faciem aquæ indidit, ebibitq́;
multaq́; alia uiolenti amoris indicia feciſſe dicitur, & certamen apud Mauſoli ſepulchrum laudibus mariti di-
cendis fecit, poſuitq́; præmia pecuniæ, aliarumq́; rerum bonarum ampliſſima: eo certamine Theopompum ui-
ciſſe iudicatum est. cum Theodectes, Naucrites, & Iſocrates in eo certauerint. ſed nos adrem.

5550

Cvm ergo tam magna potentia reges non contempſerint lateritiorum parietum ſtructuras, quì-
bus & uectigalibus, & præda ſæpius licitum fuerat, non modo cæmentitio, aut quadrato ſaxo ſed etiã
marmoreo habere, non puto oportereimprobari, quæ è lateritia ſunt ſtructura facta ædificia, dum-
modo rectè ſint perfecta.

Non improbari, immo maximè commendari lateritia opera debent. ſed quid eſt, quod in urbenon fiebant,
cauſam reddit Vitr.

Sed id genus quid ita a populo Romano in urbe fieri non oporteat , exponam. quæq́ ſint eius
rei cauſæ, & rationesnon prætermittam. Leges publicæ non patiuntur maiores craſsitudines, quàm
ſeſquipedales conſtituiloco communi, cæteri autem parietes ne ſpatia anguſtiora fierent, eadem
craſsitudine collocantur. lateritij uero (niſi diplinthij aut triplinthij, fuerint) ſeſquipedali craſsitudi-
6660

10068LIBER ne non poſſunt pluſquam unam ſuſtinere contignationem, in ea autem maieſtate urbis, & ciuium infi-
nita frequentia, innumerabiles habitationes opus fuit explicare. Ergo cum recipere non poſſet area
plana tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium altitudinis ædificiorum res ipſa coe-
git deuenire.

Quod planis areis ad habitandum multitudo magna recipinonpoſſet, ad altitudinem ædificiorum peruen-
tum est, ut quod in plano fieri non poſſet, id in alto commode fieret. Quare cum populares domus communi lo-
co conſtruebantur, lege cautum erat parietes maiori craßitudine ſeſquipedali non eſſe, ne craſſitudo parietum
maiorem aream occuparet. Siigitur uoluiſſent lateritios parietes conſtruere, oportuiſſet duplici, uel triplici
ordine lateron parium uſos fuiſſe, quoniam ſiminori ac ſimplici unicoque latere erexiſſent, non potuiſſent am-
plius, quam unamhabere contignationem; debiles enim crudilateres ſunt, nec poſſunt ſustinere onera: popu-
1110 lus autem Bomanus in altitudinem habitabat ob angustiam areæ, ideo leges non patiebantur lateritios eſſe
parietes, quoniam maiorem aream occupabant. parietes ergo quidomum circundabant non erant lateritĳ.
quæ res effecit, ut non adeo pulchrè eſſent populares domus, & propter multas contignationes, & materia-
tiones, quibus utebantur, ut in altitudinem erigerent domos ſuas, ignibus erant ſubiectæ. Hinc Nero inex-
tinguibilem ſane ignem Romæ excitauit, nec extingui potuit, niſi maiori parte urbis abſumpta. Hinc Vitr.
{ Niſi diplinthĳ aut triplinthĳ } ideſt duorum, aut trium ordinum planorum, uel in corĳ latitudinem inſtra-
torum: plinthus enim laterem ſignificat, nos quoque craßitudinem parietum duorum uel trium quadrello-
rum dicimus: parietes autem nostri, quoniam eos ex coctis lateribus ducimus, ideo firmißimi ſunt ſi unius &
dimidĳ, uel duorum laterum ſunt. Illud autem obſeruandum eſt hoc loco. Vitruuium populares domus hic de-
ſcripſiſſe per tranſcurſum, nā alibi de illis non meminit. priuatas autem domos ciuium, & nobilium ſexto libro
2220 deſcribit. { Cæteri autem parietes ne ſpatia anguſtiora fierent. } Cæteros parietes intelligit eos qui habita-
tiones distinguunt, & in medianis partibus diſponuntur, nam ſupra de illis loquutus eſt, qui aream domus am-
biunt, & circumcludunt.

Itaqve pilis lapideis, ſtructuris teſtaceis, parietibus cæmentitijs, altitudines extructæ contigna-
tionibus crebris coaxatæ, & cænaculorum ſummas utilitates perficiunt, & deſpectationes. ergo me-
nianis & contignationibus uarijs alto ſpacio multiplicatis populus Romanus egregias habet ſine im-
peditione habitationes.

Pilæ lapideæ erectæ ſtructura coctorum laterum (ſic enim teſtaceum intelligo parietem) ex cæmentis factæ
multas contignationes, quas nos ſolaria, autem palchos dicimus, ſuſtinebant, unde cænaculorum commo-
ditas maxima & menianorum, ideſt podiorum uel mutulorum ad ſpectandum deorſum venuſtas egregia ui-
3330 debatur. Lex igitur optime conſuluit commoditati, unde Vitru. non ignarus legum, quatenus Architecto ſat
eſt hoc quoque loco iudicatur.

Qvoniam ergo explicata ratio eſt, quid ita in urbe propter neceſsitatem anguſtiarum non
patiantur eſſe lateritios parietes, cum extra urbem opus erit his uti, fine uitijs ad uetuſtatem, ſic erit
faciendum.

Vbi ampla area, & libera eſt, quemadmodum extra urbem, tunc ad uetuſtatem hoc modo erit faciendu.

Svmmis parietibus ſtructura teſtacea ſub tegula ſubijciatur altitudine circiter ſeſquipedali, ha-
beatq́ue proiecturas coronarum; ita uitari poterunt, quæ ſolent in hìs fieri uitia. cum enim in tecto
tegulæ fuerint fractæ, aut a uentis deiectæ, qua posſit eximbribus aqua perpluere, non patietur lo-
rica teſtacea lædi laterem, ſed proiectura coronarum reiiciet extra perpendiculum ſtillas, & ea ratio-
4440 ne ſeruauerit integras lateritiorum parietum ſtructuras.

Hunc locum Palladius lib. primo clarius explicando ſumpſit, dicens. Quod ſi lateritios parietes in præto-
rio facere uolueris, illudſeruare debebis, ut perfectis parietibus in ſummitate quætrabibus ſubiacebit, ſtructu
ratestacea cum coronis prominentibus fiat ſeſquipedali altitudine: ut ſicorruptæ tegulæ, aut imbrices fue-
rint, parietes, non poſſint stillicidia penetrare perpluuiam. Vitr. structuram illam teſtaceam cum prominen-
tibus coronis, loricamuocat: proiecturas autem coronarum, intelligit prominentias ſuperioris parietis ad ar-
cendosimbres. has igitur ex cocto latere fieri debere monet, nam facilius imbribusdurat, quàm lateritiæ ſoli
exſiccatæ.

De ipſa autem teſta ſi ſit optima, ſeu uitioſa ad ſtructuram, ſtatim nemo poteſt iudicare, quòd
in tempeſtatibus, & æſtate in tecto cum eſt collocata, tunc ſi firma eſt, probatur . Nam quæ non fue
5550 rit ex creta bona, aut parum erit cocta, ibi ſe oſtendet eſſe uitioſam gelicidiis e pruina tacta. ergo quę
non in tectis poterit pati laborem, ea non poteſt in ſtructura oneri ferendo eſſe firma . Quare maxi-
me ex ueteribus tegulis tecti ftructi parietes firmitatem poterunt habere.

Tegulæ ueteres uidentur iam probatæ. quare utiliter, & ſecure ponuntur in structura, bene cocti, & ex
creta bona lateres eligidebent. de quibusſupra. Quoniam uero aut impenſæ parcebant Romani, aut angu-
ſtiæ locorum inſeruiebant, ſæpe craticios parietes in medianis partibus diſponebant. quamrem improbat Vitr.
ſed cum neceßitate fieri oportebat, ut parietes huiuſmodi ſtruerentur. leges & regulas ponit, ut commode
fiant, inquit igitur.

Cratitii uero uelim quidem neinuenti eſſent. quantum enim celeritati, & laxamenti loci
proſunt, tanto maiori, & communi ſunt calamitati, quod ad incendia ( uti faces ) ſunt parati. Itaque
6660

10169SECVNDVS ſatius eſſe uidetur impenſa teſtaceorum in ſumptu, quàm compendio cratitiorum eſſe in periculo.
etiam qui ſunt in tectorijs operibus r@nas in ijs faciunt arrectariorum, & tranſuerſariorum diſpoſitio-
ne. Cum enim linuntur recipientes humorem, turgeſcunt, deinde ſicceſcendo contrahuntur, & ita
extenuati diſrumpunt tectoriorum ſoliditatem.

Vitia cratitiorum parietum damnat. Cratitĳ parietes ligneis cratibus, aut cannis in modum cratis inſertis,
& plene intercurſantibus constant, ut ait Pbilander. Arrectæ enim, & tranſuerſæ cannæ ſtruebantur, lu-
toque illinebantur tectorio opere, quæ res maxime uitioſa erat, unde parum commodi, multum periculi ine-
rat in ea ſtructura. Sed de tectorio opere, & illinendis parietibus libro ſeptimo cap. 3. vitr. copioſe.

Sed quoniam nonnullos celeritas, aut inopia, aut impendentis loci deceptio cogit, ſic erit fa-
1110 ciendum. Solum ſubſtruarur alte ut ſint intacti ab rudere, & pauimento; obruti enim in his cũ ſunt,
uetuſtate marcidi ſiunt; deinde ſubſidentes proclinantur, & diſrumpunt ſpeciem tectoriorum.

Cratitius paries non debet tangere rudera, & pauimenta, nec in ipſis obrui, quoniam marceſcit uetustate.
humor enim afficit eum, unde corruptus ſbuſidet, ſubſidendoq́ue procliuem facit, unde facile diſrumpitur ſpe-
cies tectoriorum.

De parietibus, & apparatione generatim materiæ eorum, quibus ſunt uirtutibus, & uitijs, quem-
admodum potui, expoſui.

Lateritios, testaceos, cratitios, lapideos, cæmentitios, & marmoreos parietes fieri diximus, uirtutes, ui-
tiaq́ue explicauimus, comparationes materiæ, & ſtructuras oſtendimus, quare ad contignationes, & copias
earum merito accedemus. Vnde Vitr.

2220

De conſignationibus autem, & copijs earum, quibus comparentur rationibus, & ad uetuſtatem
non ſint infirmæ, uti natura rerum monſtrat, explicabo.

De materie cædenda, & de arborum quorundam
proprietatibus. # Cap. IX.

Materies cædenda eſt a primo autumno ad id tempus, quod erit antequàm flare incipiat
Fauonius.

De materia loquitur hoc loco Vitr. tribus uero partibus negotium abſoluit: primo de cædendi tempore,
3330 poſt de cædendimodo, demum de uirtutibus, & poteſtatibus ſingularum arborum docet, multaq́ue pbiloſo-
phorum more diſſerit non indigna. Nos ante oculos ( ut ſolemus ) rem uniuerſam ponemus. Conſideranda
igitur hæc ſunt, tempus cædendi, modus quoque adſeruandi ubi cæſæ fuerint, uſus etiam & comparatio
partium & totius. quæ omnia iam copioſe ac diligenter a Leone Baptista Alberto collecta ſunt, ut ego nihil
addere ad ea poſſim. quare gratias illi habeo immortales, & uerba eius apponam. inquit igitur libro ſecundo
cap. quarto. Veteres igitur, & in primis Theopbrastus ſcindere arborem, præſertim abietem, & piceam, &
pinum iubent ubi primum germinaſſe, tenerosq́ue caudices prompſiſſe occæperint. ubi & propter humoris exu
berantiam facilem corticem amouiſſe poßis; eſſe tamen aliquas poſt uindemiam, quæ cæſæ commodiores ſint,
uti est acer, ulmus, fraxinus, tilia. Robora item ſi cædantur Vere fieri teredinoſa attestantur. At eadem
ſi cædantur Bruma fieri, ut neque uitientur, neque pandantur. & faciat ad rem, quod adnotarunt materiã
4440 quidem, quæ per brumam flante borea cædatur, etiam uirentem, belliſſimè & propè immunem fumo ardere.
Quæ res inditio eſt humore ſuccoſam eſſe; non crudo, ſed digeſto. Vitruuio placuit materiam cædi a primo au-
tumno uſque antequàm flare incipiat Fauonius. Heſiodus quando Sol noſtrum in caput pendens multa inferue-
ſcit ui. & hominum inde color fuſcatur. tunc meßis instat. Cum uero decidere folia cœperint, tu ſyluam cæ-
dito. At Cato rem totam ſic moderatur. Materiem inquit, ſi robur ſit, cædito ubi ſolstitium fuerit. Nam
ad brumam ſemper intempestiua eſt. Cætera materies, quæ ſemen habet, cum maturum fuerit, quæ non ha-
bet, cum libuerit. Quæmaturum, & unà uiride habet, tunc cædito, cum ſemen exciderit. # Vlmum uero
cum cadunt folia. Et referre plurimum aiunt, qua Luna ferrum adigas. Namque tantam quidem uim lu-
nationum eſſe in eiuſmodi rebus ferro attingendis putant cum cæteri, tum in primis Varro, ut etiam qui ton-
dantur Luna decreſcente fieri confeſtim caluos aſſeuerent. Sed cædi oportere materiem periti omnes admonẽt
5550 Luna deficiente. Nam tunc admodum exbaustam eſſe arboris statuunt craſſam illam pituitam, quæ quidem
ad citam putredinem imbuendam perprona ſit, Lunaq́ue isthac cæſam carie non infeſtari repertum eſt. Hinc
est, quod aiunt, frumenta ut uendas metito Luna pleniore: Nam & ipſa tunc admodum plena ſunt. Vt uero
adſerues metito Luna ſitiente. Constat etiam frondes arborum Luna decreſcente præparatas non putreſce-
re. Diem uero cædendis arboribus commodam putat Columella a uigeſima uſque ad trigeſimam conſeneſcen-
tis Lunæ. Vegetio ſcindi arborem placuit a quintadecima, uſque ad uigeſimam ſecundam Lunam. hincq́ue re
ligionem ortam putat, ut pro æternitate his tantum diebus celebrent, quod per eos cæſa æternum durent. Ad
dunt & Lunam obſeruandam ut occidat. At Plinius optime cædi arborem putat Cane maxime oriente, Luna-
q́ue coeunte; qui dies interlunium uocatur. & noctem ducit expectandam eius ipſius diei, quoad Luna ſub ter-
ra ſit. Huius reirationem Aſtronomi eſſe prædicant, quod ui Lunæ omnis rerum humor commoueatur. Ergo
bumore Lunam uerſus ad ultimas radicis fibras aut retracto, aut destituto cætera materies purgatior relin-
6660

10270LIBER quitur. Atque bæc de cædendi tempore. Demodo autem ſic. Addehis, quod multo fideliores putant fu
turas, ſi non statim proſternantur, uerum circumcidantur, ut stantes ſic areſcant. Quin & abietem arborum
alioquin contra humoris contagionem haud quaquã firmiſſimam, ſi Luna decreſcente decorticetur, futuram
affirmant, ut aquis non corrumpatur. Sunt qui attestentur, robur, & quercum graues materias, quæ aquis
natura ſubſidant, ſi circundantur uere primo, & post amiſſam frondem prosternantur, reddi ut aquis ad diẽ
uſque nonageſimum adnatent. Alĳ amplius concidiſtantis arboris craſſitudinem iubent ad mediam uſque me
dullam, quo ſanies, & malus ſuccus ſtillando effuſius depleatur. His addunt ne ullam ſternas arborem do-
landam, aut ſecandam ante ſuos editos fructus, & ſeminis maturitatem. perciſam inde arborem ut præſertim
quæ fructum ferat, nudari penitus cortice admonent oportere, nam facile quidem ſub libro dum cortice opertæ
1110 ſtent, contaminantur. Nunc de cæſæmateriei cuſtodia, ac lenitione, deque aduerſus futuros morbos re-
medĳs, atque apta collocatione dicendum. Cæſam materiam habere conditam oportet loco ubi graues ſo-
les, & aeres uentorum afflatus non appellant, & præſertim quæ ſponte dantur, umbra penitus conteſtas eſſe
oportet. Quin & buius gratia fimo illinitæ maxime bouillo, ueteres Architecti obſeruarunt. id ea de re fieri
Theophraſtus diſſerebat, quod circumcluſis egreſſibus, concreta pituita, immodicaq́; uaporum uis per me-
dullam ſenſim instillet, atque reſpiret; quo fit ut cætera ligni ſiccitas ſicciſcendo coæqualibus condenſetur; ſtan
tes item cacumine, quàm inuerſo commodius ſiccari arbitrantur. Tum & contra uetuſtatem, ac futuros mor
bos uana adhibeant remedia. Theophraſtus defoſſam materiem multo denſari arbitratur. Cato iubet cæſam
materiem amurca illiniri, quo a tinea, & carie immunis ſit. Quæ aquis, & mariuitientur, pici tutari in prom
ptu eſt. Referunt & ligna, quæmacerata ſint amurca, nullo fumi tædio ardere. Ad labyrintbum Aegy-
2220 ptium poſitas eſſe trabes ex ſpina Aegyptia incoctas oleo ſcribit Plinius. Viſco inquit Theophrastus illitam
materiam non ardere, Neque hoc prætermittam. Extat apud Gellium ex annalibus Quinti Claud. turrim li-
gneam ad Pyreum, quod eam Archelaus Mitridatis præfectus multo alumine obliniſſet, Sylla oppugnante
minime arſiße. Sunt præterea quæ modis uarĳs denſentur, & contra tempestatum iniurias corroborentur.
Nam citream quidem materiem condunt terra, & illiniunt cæra, imponuntq́; aceruis frumenti ſeptenis die-
bus, totidem intermiſſis. Quo fit ut cum firmior, tum & ad opus commodior reddatur. Mirum enim in
modum ponderi detrabitur. Hancipſam etiam ſiccatam mari duritiem acquirere affirmant. ſpißam & incor
ruptibilem Caſtaneam aquis maris purgari constat. Ficum. Aegyptiam ſcribit Plinius ſtagno immergunt, ut
ſiccetur, atque læuigetur. nam ea quidem prius aquis ſubſidit. Nostros fabros lignarios uidemus aquis, &
3330& luto ſubmerſam, qua præſertim torno utuntur, materiam ſeruare dies triginta, quod maturius exſicca-
tam, & fieri ad omnes uſus habiliorem putant. ſunt qui affirmant materiem quam ( ſi adhuc uiret) defodias
in bumido æternam eſſe: ſed ſiue defodias, ſiue illitam lucisve conditam ſerues, banc in ſententiam periti om-
nes conueniunt, ut niſi poſt trimeſtre tangi curent: Denſari enim, & quandam quaſi maturitatem firmitatis
imbuiſſe oportet priuſquam in opus producatur. ſic habitam iubet Cato eximi, produciq; ad Solem Luna de-
creſcente, & post meridiem, decreſcentisq́; Lunæ ipſius quatuor proximos dies, quibus plena fuerit, impro-
bat, admonetq́; ne austro flante educatur, & cum eduxeris cauendum ne trahas per rorem, ne ue rorulen-
tam, aut gelidam, aut non uſque quaque ſiccam doles, aut profindas ſerra. His expeditis de uſu, natura, &
potestate arborum dicam. Materiem uiſus est putaſſe Theophraſtus: non ante triennium bene exſiccatam
fore ad aſſeres præſertim & ualuarum uſum. operi ædificiorum commodiſſimas putant arbores has, cerrum,
quercum, robora, æſculum, populum, tiliam, ſalicem, alnum, fraxinum, pinum, cupreſſum, oleaſtrum, oleam,
4440 castaneam, laricem, buxum. & cedrum. Item & bebenum, & item uitim. Sed his omnibus uaria est natu-
ra, & proinde uarĳs uſibus accommodandæ, nam aliæ ſub diuo cæteris præstant, aliæ in umbra ſeruantur, aliæ
nitent aere, aliæ dureſcunt inter aquas, & defoſſæ æterniores ſunt. Iccirco bæ laminis, aſſeribus, ſculpturis,
inteſtinisq́; operibus, alteræ tignis, & trabibus, reliquæ ſubdiualibus pauimentis ferendis, & operimentis
habendis exiſtunt firmiores, & præſertim alnus fluuialibus, & palustribus palationibus fundamentorum om
nes exuperat, & humoris patientiſſima eſt. Eadem in aere, & ſolibusnon durat. Contra, æſculus impatiens.
eſt bumoris, vlmus aere, & in propatulo denſatur, alibi panditur, & non perſistit. Picea & item pinus ſi
terra obruantur æterna ſunt. At robur quidem ſpiſſa, & neruoſa ſit, & denſa, mmutisq́, foraminibus prædi-
ta humorem non reccipiens terrenis quibusq́; ædiſicationibus perquam aptiſſima eſt, maximeq́; poſita ut fe-
rat pondera erit. tum quidem pro columna admodum ualidiſſima. Verum huic natura; cum tantam immiſe-
rit duritiem, ut perterebrari nequeat niſi madefacta, tamen affirmaut ſupr a terram eſſe inconſtantem, & ri-
5550 moſam fieri, & contorquere ſe ſe; eandemq́; etiam aqua marina facile corrumpi. id oleæ, & ilici, & oleaſtro,
quæ cæteris in rebus cum robore conueniunt, non accidit, ut aquis eommacerentur. Quercus nullo ſenio con-
ficitur, quia intimum ſuccoſa eſt, & propè uti uirens ſit. Fagum item, & iuglandem aquis non uſque corrum
pi, & inter principales, quæ diffodiantur annumerant. ſuber item ad uſum columnarum, & pinus ſilueſtris,
& morus, & acer, & vlmus non inutiles ſunt. Trabeationibus, & tignis aptam putat Theophraſtus nu-
cem euboicam: quod ea quidem antequam rumpatur, ſonitu ſignum det. Exq́; eo factum olim, ut ex balneo
apud Antandrum, qui inerant omnes incolumes ab ruina tectorum ſecuta effugerint, ſed omnium optima
abies. Nam cum proceritate, & amplitudine primaria ſit, tum rigore naturali contenta non facile oneribus
preſſantibus flectitur, ſed directa, inuictaq́; permanet. Adde quod facilis est & parietibus ſuo pondere non
moleſta. Huic uni plurimæ adſcribuntur laudes. plures de ſe præſtare utilitates affirmant. Vnum tamen illi
6660

10371SECVNDVS eſſe uitium non negant, quod perfacile ad ſe flammis admittat, atque ignibus infenſa ſit. Huic non poſtpo-
nitur cõtignandis ædibus cupreſſùs, arbos alioquin eiuſmodi ut inter noſtras arbores primariã, et pr æcipuã ſibi
laudem uendicet. Hanc ueteres inter clariſſimas computabant, non ultimam ab cedro atque ebano. Cupreſ-
ſumq́; apud Indos propè inter aromata uenerantur, & merito id quidem laudent, qui velint Amoniam, Cbiã,
& Cyrenaicam, quam eſſe æternam prædicat Theophr. Verum odore, nitore, robore, magnitudine, rectitudi-
ne, perennitate. his omnibus in laudibus quam tu illi arborem comparabis? Cariem, & uetuſtatem nihil ſen-
tire cupreſſum affirmant, & rimam ſponte haud quaquam capere: ea nimirum de re Plato leges publicas,
atque inſtituta in ſacris ponendas cenſebat tabulis cupreſſinis, quod fut uras forte æterniores putabat, quàm
ære. Hic locus admonet, ut referam memoratu digna, quæ de cupreſſu ipſe legerim, & uiderim: ualuas cu-
1110 preſſeas in templo epheſiæ Dianæ annos duraſſe quadring entos teſtantur, & eas ſeruaſſe nitorem, adeo ut no-
uas perpetuò diceres. Nos Romæ Petri baſilicam uidimus, cum ab Eugenio Pont. Max. ualuæ restitueren-
tur, ubi hominum manus iniuriam rapiendo argento, quo olim fuerunt ueſtitæ, non intuliſſent, ſolidas, & in-
tegerrimas annos plus quingentos quinquaginta perduraſſe: Nam ſi rectè annales Pontificum urbis Romæ
interpretamur, tot ab Adriani tertĳ Pontificis temporibus, qui eas poſuit ad quartum Eugenium ſunt. Ita-
que contignationibus faciendis abietem probant: & cupreſſum una re fortaßis præferunt, quod ſit æternior.
ſed eſt abiete grauior. Probant & pinum, & piceam. Pinum enim abiete perſimilem eſſe contra iniectum
pondus reniti putant. ſed inter pinum, atque abietem cum cætera, tum hoc intereſt, quod teredine abies eo læ-
ditur minus, quo eſt pinus quidem ſucco, quam abies dulciori: ego nulli poſtponendum puto laricem. Hanc
equidem structurarum pondera firmiſſime, & diutiſſime ſuſtentaſſe, cum alibi, tum apud Venetias ex uetu-
2220 ſtis ſori operibus adnotaui. Atqui eam quidem de ſe præstare utilitates cunctas quas cæteræ præſtant ar-
bores affirmant. Neruoſa eſt uirium tenax, in tempeſtatibus firmißirna, aduerſus cariem illæſa, vetus opinio
hanc contra ignium iniurias inuictam, & propè illæſam perſiſtere. Quia & obĳciendos ex larice aſſes eo uer-
ſus, unde ignium aduentitium malum extimeſcas iubent: ſed nos eam uidimus incenſam ardere, tamen ita ut
flammas dedignari, easq́; uel ſe ab ſe diſcutere videatur. Vnum habere conſtat uitium, nam aquis marinis red
ditur teredini obnoxia. Inutiles trabeationibas fori prædicant robora, & olea, quod grauia ſint, quod cedant
ponderi, & propè ſponte ſua deflectantur, tum & quæ facilius franguntur, quàm findantur, ad iſtos trabea-
tionum uſus utilia non ſunt, uti eſt olea, & ficus, & tilia, & ſalicta, & buiuſmodi: mirum, quod de palma
aſſeuerant, contra ſuper impoſitum pondus reniti, & in diuerſum curuari, ſubdiualibus trabeationibus, &
tecturis iuniperum omnibus præferunt, & buic (ait Plinius) eandem eſſe naturam, atq; cedro, ſed ſolidiorẽ.
3330 Tum & oleam infinitam habere æternitatem prædicant, & buxum etiam inter primarias annumerant. Caſta-
neam quidem, tametſi pandat, & torqueatur, non tamen in his operibus, quæ ſub diuo eſſe oporteat, recu-
ſant: Probant & in primis oleaſtrum, ea maxime re, qua & cupreſſum, quod cariem non ſentiat; quo in nu-
mero ſunt arbores, quibus inſitus & infuſus unctuoſus, & gummoſus ſuccus eſt, præſertim amarus. Eiuſ-
modi enim uermen negant admittere, & aduentitias humiditates excludere in promptu eſt. contrariam ijs
putant materiem omnem, quæ dulci ſit ſucco prædita, & quæ facile incendatur. Ab his tamen excipiunt
oleam, & oleaſtrum. Cerrumautem & fagum natura imbecillem eſſe contra tempeſtates, & non peruenire
ad uetuſtatem affirmat Vitr. Plin. Quercum item celeriter (ait) marceſcere. Ad reliqua uero intestina ope-
ra ualuarum, lectorü, menſarum, ſubſelliorum, & eiuſmodi abies egregia eſt. præſertim quæad Alpim Italiæ
montem excreſcat. Nam hæc arbos natura eſt ſicciſſima, & glutinum perquam tenaciſſima. est & picea,
4440& cupreſſus his rebus percommoda. Fagum fore alioquin fragilem prædicant, ſed capfis, lectisq́; utilem, &
in tenuiſſimas ſecari laminas. Secari quoque, & ilicẽ aiunt belliſſime. inutiles etiam ad aſſeres habendæ ſunt
Iuglans, quòd facile frangatur, ulmus, fraxinusq́; , nam hæ tametſi lentæ, facile tamen panduntur. Verum
obedientiſsimam eſſe omnium in opere affirmant ſraxinum: ſed nucem demiror non multo eſſe in antiquorum
monitis celebratiorem; Quando ea quidem (ut uidere liceat) cum ad cæteros pleroſque uſus, tum maximè aſ-
ſeritĳs operibus admodum habilis, & pertractabilis est. Morum laudant cum ob eius æterititatem, tum quod
nigreſcat uetuſtate indies, & fiat gratior. Valvas memorat Theophr. conſueuiſſe diuites ponere ex loto; ili-
ce, buxove vlmum quod rigorem firmiſſime aſſeruet, ideo portarum cardinibus utilem ducunt, ſed permutari
iubent oportere, ut ſit radix ſuperior inuerſo cacumine. Cato uectes aquifolios, laureos, atque vlmeos fieri
iubet. clauiculis cornum comprobant. Gradus ad ſcalas orno, atque. acere ponebant: pinus, picea, vlmus
5550 ad aquarum ductus intercauabantur. Sedhaſce niſi terra contegas, ociſſime ſeneſcere aſſeuerant. Cæterum or-
nandis ædibus laricem fæminam, quæ colore ſimilis est meli, compertum habent in tabellis pictorum eſſe im-
mortalem, & nullis rimis fißilem. Præterea quia ei nerui non inſint tractim, ſed cæſim: iccirco ad ſimulachra
Deorum efficienda utebantur: tum & utebantur loto, ac buxo, & cedro, & item cupreſſo, & craßiore olex-
rum radice. Aegyptiaq́; perſica, quam eſſe loto ſimilem referunt. Torno autem ſi quid terete reddidiſſe opus
erat fago, moro, terebintbo, & in primis buxo omnium ſpiſſiſſima. & egregie tornatili, & ebano omnium gra-
cillima utebantur. Neque ſignis, & tabulis efficiundis aſpernabantur populum albam, & item nigram, &
ſalicem, & carpinum, & ſorbum, ſambucum, & ficum, quæ arbores cum ſiccitate, & æquabilitate ad exci-
pienda, ſeruandaq́; pictorum glutinamenta & illinimenta utiles ſunt. Tum ad formas exprimendas ductibi-
les quidem atque admodum faciles. veruminter haſce omnium mollißimam extare tiliam in promptu eſt.
Sunt qui ad ſigna conſicienda iuiubam comprobant. His contraria eſt robur, quandoquidem inter ſe, & cum
6660

10472LIBER alĳs omnibus eiuſmodimaterĳs inſatiabilis omnino, & omnis glutinis aſpernatrix ſit. Idem uitium eſſe omni-
bus lacbrimoſis, & criſpis aiunt, ut omne genus glutinamenti abdicent. Raſile itidem, atque denſum quodq́ue
lignum ægre cobæret glutino. Quæ item diuerſa ſunt natura, uti est edera, laurus, tiliaq́; , quod calidæ ſint, cum
his quæ humectis locis naſcuntur: quod eiuſmodi omnes frigidæ natura ſint, diu glutino non cohærent. Vlmus,
fraxinus, morus, ceraſusq́; , quod ſiccæ ſint cum platano, & alno, quæ madidæ nat ura ſunt, non conueniunt.
Quin & tantum abfuit apud maiorcs, ut natura inter ſe non congruentia, & contraria glutino connecterent: vt
etiam ſimul non iugata, ſed hærentia uetuerint coagmentari. hinc illud Vitruuĳ, quod æſculeos quidem axes
admonet quernis non iungendos. Verum ut de ĳs omnibus ſummatim & comparatione quadam referam
apud omnes autbores conſtat, infœcundas arbores firmiores eſſe fertilibus, ſylueſtres & manu, ferroq́; non cul-
1110 tas duriores eße domeſticis. Nam ſyluestres quidem in morbos incidere, quibus interimant, negat Theoph. do-
meſticas uero. & maximè, quæ fructus ferant, grauiſſimis eſſe obnoxiasmorbis prædicant. Et inter feraces
præcoques ſerotinis, & dulces acutis eſſe imbecilliores, ſtatuunt, & inter acutas, atque aſperas ſolidiores pu-
tant eas, quæ fructus acerbiores, rarioresq́; edant. Quæ alternis annis promunt, & quæ penitus ſteriles ſint
feracibus nodoſiores ſunt, & iſtarum, quo quæq; breuior, eò difficilior: & ſteriles magis creſcunt quàm fer-
tiles. Addunt & eas, quæ in propatulo, & nullis neque montibus tectæ, neque ſyluis, ſed crebris uentis, &
tempeſtatibus agitatæ creuerint firmiores illas quidem, craßioresq́; eſſe, ſed breuiores, nodoſioresq́; , quàm
quæ in conualle, & loco a ventis tuto excreuerint. Tum & arbores ortæ in locis humidis, atque opacis mol-
liores putant, quàm quæ in apricis, atque ſiccis coaluerint. & quæ ad boream naſcantur aptiores eſſe, quàm
quæ a borea ad auſtrum declinent: & quæ locis a ſua natura ſint alienis natæ, non ſecus, atque abortiuas
2220 reſpuunt: & meridianas quidem prædurasfore, ſedmedullis contorqueri, & minus coæquabiles præſtare ſe
ad opus exequendum. Præerea aridas natura, atque ad creſcendum tardas robuſtiores eſſe, quàm quæ laxæ,
& fœcundæ ſint. Namque in his fœmineam, in his uero alteris maſculinam eſſe naturam putabat Varro.
& candida quæq; ligna minus eſſe denſa, & magis trac̃tabilia, quàm quibus color quiuis infuſus ſit. Et pon-
deroſa quidem omnis materia ſpißior, duriorq́; leui eſt: & quo quæque leuior, eò est fragilior; & quo criſpior
eò aſtructior. tum quibus natura dederit, ut diutius inuita uigeant. dediſſe etiam, ut abſciſſæ tardius corrum-
pantur. omni etiam in ligno, quo minus medullæ ineſt, eo natura illi acrior, & robuſtior eſt. Quæ partes ad
medullam proximiores ſunt duriores eæ quidem cæteris, ac denſiores ſunt. Quæ cortici propinquiores ſunt,
neruo tenaciore ſunt. Etenim in arboribus, ueluti in animante pro cute eſſe ſtatuunt extremum corticem, pro
carne id, quod ad cutem ſubest, pro oſſe id, quod ad medullam circum obuoluitur; & nodos in plantis perſimi-
les eſſe neruis putabat Ariſt. Ligni partem omnium peſſimam alburnum deputant, cum alias ob res, tum quod
3330 teredmibus infenſa ſit. Adde his, quod partes materiæ, quæ dum ſtaret arbor ad Solem in meridie uerge-
bant, aridiores erunt cæteris, & graciliores, tenuioresq́; : tamen denſiores, habebuntq́; medullam iſta ex par-
te cortici uiciniorem: & quæ item partes telluri, & radicibus fuere finitimæ ſtabunt illæ quidem cæteris gra-
uiores. Huius ſignum quòd aquis ægre adnatabunt. Et arboris cuiuſque pars media criſpior, & maculæ uti-
cumq; ſint, quo radicibus adiunctiores eo anfractiores. intimas tamen quaſque partes ſupernatibus conſtan-
tiores, & commodiores ducunt. Verum in arborum generibus comperio aliquas, de quibus optimi ſcriptores
longè miranda referant. Nam uitem quidem ſæculorum æternitatem ſuperare affirmant. Iouis ſimulachrum
factum ex uite in vrbe Populonia ad Cæſaris tempora conſpiciebatur ſæculis permultis incorruptum, neque
ulli eſſe ligno naturam penitus æterniorem omnes prædicant. In Arriana Indorum regione haberi uites tam
craſſas ait Strabo, ut eius truncos homines uix amplexentur bini. Apud Vticam tectum ex cedro stetiſſe an-
4440 nos mille ducentos octo & ſeptuaginta tradidere. In Hiſpania templo Dianæ trabes ex iunipero ab anno du-
centefimo ante excidium Troiæ uſque ad Hannibalem dur aſſe teſtantur. Atqui cedro quidem mira est natu-
ra, ſi (uti ferunt) una bæc arbos clauum non tenet. In montibus qui ad Eenacum ſunt abietis genus regnat,
quo ſi feceris uas, ni prius oleo perunxeris, non continebit uinum. Hactenus de Arboribus. Nunc ad Vit.

Materia cædenda eſt a primo autumno ad id tempus, quod erit antequam flare incipiat Fa-
nonius. # Hoc est a Septembri ad Februarium, poſt quem menſem Zephirus ſpirat.

Vere enim omnes arbores fiunt prægnantes, & omnes ſuę proprietatis uirtutem efferunt in fron
des, anniuerſariosq́; fructus. Cum ergo inanes, & humidæ temporum neceſsitate fuerint, uanæ fiunt
& raritatibus imbecillæ.

Cauſam reddit cur eo tempore cædendæ ſint àrbores, & non uere: Quia vere uirtus omnis in frondes emit-
5550 titur, truncus uero, cuius uſus requiritur, inanis, & imbecillus redditur. quod probat a ſimili.

Vti etiam corpora muliebria cum conceperint, a fœtu ad partum non iudicantur integra, neque
in, uenalibus ea, cum ſunt prægnantia, præſtantur ſana; ideo quod in corpore præſeminatio creſcẽs,
ex omnibus cibi poteſtatibus detrahit alimentum in ſe, & quo firmior eſſicitur ad maturitatem par-
tus, eo minus patitur eſſe ſolidum id ipſum, ex quo procreatur. Itaque edito ſœtu, quod prius in aliud
genus incrementi detrahebatur, cum ad: diſparationem procreationis eſt liberatum, inanibus & pa-
tentibus uenis in ſe recipit, & lambendo; ſuccum etiam ſolideſcit, & reddit in priſtinam naturæ
firmitatem.

Palleſcit mulier cum uterum gerit, & multis malis obnoxia est: defectus ſæpe ſentit, & multa patitur,
imbecillisq́; quodam modo constat. Si vero Vulpianus iuriſconſultus aliter ſentire uidetur pand. lib. 21. hoc
6660

10573SECVNDVS eſt ut ingenioſe Philander notat, quod Vitr. prægnantem uolebat eſſe imbecillem, & ad munia obeunda ine-
ptam, quod embryo detrahat in ſe alimentum. Vulpianus uero intellexit non morboſam, ideſt non redhiben-
dam. Nam cum eſſet edictum Aedilium curulium, ut qui uenderent, certos facerent emptores, ſi quid morbi
aut uitĳ ineſſet, contra qui feciſſet, re improbata cogipoſſet habere id, quod ante habuerat: certe qui præ-
gnantem uendiſſet, nec emptori dixißet: tamen edicto cogi non poterat mancipium recipere. Id redhibere di-
cebant. Vnde redhibitio uocata.

Eadem ratione autumnali tempore maturitate ſructuum flacceſcente fronde, ex terra recipientes
radices arborum in ſe ſuccum, recuperantur & reſtituuntur in antiquam ſoliditatem. At uero aeris
hyberni uis comprimit, & conſolidat eas, per id (ut ſupraſcriptum eſt) tempus.

1110

Poſtquam neque frondes, nec fructus amplius indigent alimento, illud alimentum, quod in frondes, & fru-
ctus uertebatur, trabitur a trunco. qui propterea priſtinam recuperat firmitatem, quæ hyeme conſeruatur;
nam frigore comprimitur, & conſolidatur.

Ergo ſi ea ratione, & eo tempore, quod ſupra ſcriptum eſt, cæditur materies erit tempeſtiua.

Concludit quod uolebat, postquam & medicus, & Philoſopbus uideri uoluit.

Caedi autem ita oportet, ut incidatur arboris crasſitudo ad mediam medullam, & relinquatur,
uti per eam exſicceſcat ſtillando ſuccus.

Modum oſtendit materiæ cædendæ, circuncidi ſtipitem monet, uſque ad mediam medullam, & relinqui ere-
ctam arborem uti ſuccus ex ea præciſione stillet. Neuero quis putet ſuccum omnem exhauriendum eſſe, decla
rat de quo intelligat.

2220

Ita qui ineſt in his inutilis liquor effluens per torulum, non patietur emori in eo ſaniem, nec
corrumpi materiæ qualitatem. Tum autem cum ſicca, & ſine ſtillis erit arbor, deijciatur. & ita erit
optima in uſu.

Inutili bumore tanquam ſanie, uel pituita exſiccato, uiuida lignorum poteſtas ſine ſuperfluitate relinquitur,
ac propterea non eſt putredini obnoxia. quando igitur non amplius defluet, tunc deĳcienda est arbos, ſed ne
hoc etiam ſimilitudine, ac ratione aliqua carere uideatur, probat Vitr. experimento quodam.

Hoc autem ita eſſe licet animaduertere etiam de arbuſtis. Ea enim cum ſuo quæque tempore ad
imum perforata, caſtrantur, profundunt è medullis, quem habent in ſe ſuperantem, & uitioſum per fo-
ramina liquorem, & ita ſicceſcendo recipiunt in ſe diuturnitatem. Qui autem non habent ex arbori-
bus exitus humores, intra concreſcentes putreſcunt, & efficiunt inanes eas, & uitioſas: Ergo ſi ſtan-
3330 tes & uiuæ ſicceſcendo non ſeneſcunt, ſine dubio, cum eædem ad materiam deijciuntur, cum ea ratio-
ne curatæ fuerint, habere poterunt, magnas in ædificijs ad uetuſtatem utilitates.

Atque bæc ſatis de cædendi modo, & ratione; nunc ad uires, & poteſtates arborum tranſit.

Eae autem inter ſe diſcrepantes, & diſsimiles habent uirtutes, uti Robur, Vlmus, Populus, Cu-
preſſus, Abies, & cæteræ, quæ maximè in ædificijs ſunt idoneæ, Namque non poteſt id Robur, quod
Abies, nec Cupreſſus, quod Vlmus, nec cæteræ eaſdem habent inter ſe naturæ rerum ſimilitates, ſed
ſingula genera principiorum proprietatibus comparata, alios alij generis præſtãt in operibus effectus.

Diſſimiles arborum naturas eſſe dixit, probauitq́ue ab effectu, quoniam non id poteſt Robur, quod Abies,
nec Cupreſſus, quod Vlmus, qui quidem effectus ex natura principiorum, & permixtione deducitur. Non poſ-
ſe autem id arborem unam, quod alia poteſt, probare incipit in ſingulis ex principiorum cuiusque ratione.

4440

Et primum Abies aeris habens plurimum, & ignis, minimumq́ue humoris, & terreni, leuioribus
rerum naturæ poteſtatibus comparata non eſt ponderoſa, Itaque rigore naturali contenta, non cito
flectitur ab onere, ſed directa permanet in contignatione, ſed ea, quod habet in ſe plus caloris, pro-
creat, & alit termitem, ab eoque uitiatur.

Calor ſiccitatem, ſiccitas rigorem inducit, rigor autem inflexibilitatem, unde Abietis poteſtas leuioribus
elementis conſtans, leuiorum effectus parit, unde dicit Vitr. eam uerniculum generare, quo uitiatur.

Etiamqve ideo celeriter accenditur, quod quæ ineſt in eo corpore raritas, aeris patens acci-
pitignem, & ita uehementem ex ſe mittit flammam.

Abies quod ab bumo in altum eat, (e cunctis enim amplißima eſt, & fœmina etiam prolixior,) ſuperetq́ue
alias arbores dicta est, cauſa eſt, quia rectos habet poros, & pinguem humorem, qui innato calore facile ebul
5550 lit. Adde quod in montanis, & frigidis frequentius oritur, ideoq́ue ab loci uapore, frigiditateq́; adiuuatur,
ex euaporantibus enim locis ad radices emittuntur uapores, & ex pingui humore intra stipitem frigore con-
creto facile aſcendit, & quod pulcbrum eſt naturæ opus, ſingulis annis ramuſculos quinos promit, ex quibus
qui medius eſt, arboris proceritatem facit, efficitur enim pars media stipitis, & amplius reliquis in altitudi-
nem fertur, cæteris æque mter ſe concreſcentibus: Recentes & pullulantes illi ramuſculi in extremitate albam
reſinam exudant, quæ tempore cogitur, & concreſcit, quod ſi cædatur ea parte, qua ramuſculi erumpunt, pe-
rit, emoriturq́; arbos tota. Cuius rei cauſa eſt raritas, e qua caloris innati uis efflatur, & cadentibus etiam
imbribus putreſcit, ſcinditur autem Abies mirum in modum, & accenditur. Sed dolabilis, & apta ædificĳs
cernitur, ſi uero adſeruari uelit, aut ſemper in ſicco, & libero aere, aut ſemper in aqua iacere debet, nam cum
alternis uicibus, modo humenti, modo exſiccato loco ponitur, quàm citisſime putreſcit. Areſcente Abie-
te ceſſat odor, qui in uireſcente ob reſinam maxime ſentiebatur; ſi excauatur, non reddit ſonum, raritas enim
6660

10674LIBER aerem ſonorum effectorem, non continet, Vnde Muſicorum inſtrumentorum uentres ex Abiete non conficies,
tabellas autem illis ſuper impoſitas commode facies, aer enim in cauitatibus in ſtrumentorum incluſus per eas,
ut potè raras, cum ſono ſuauiter exit, ex hoc item ligno ſigilla ne facito, quia paruos angulos non admittit. Ra
ritas enim, & mollities angulos paruos eſſe non ſinit. Cum uero meatus babeat multos, facile admittit ſordes,
unde ſigna craſſa, rudia, & quæfacile deturpantur apparent, ſed nos ad Vitr.

Ex ea autem antequam eſt exciſa, quæ pars eſt proxima terræ, per radices excipiens ex proximi-
tate humorem, enodis, & liquida efficitur, quæ uero eſt ſuperior uehementia caloris eductis in aere
per nodos ramis, præciſa alte circiter pedes xx. & perdolata propter nodationis duritiem dicitur eſſe
fuſterna.

1110

Siex calore rigor, certe ex bumore mollities proficiſcitur: liquida igitur & enodis eſt abies propè terram
ex proximitate humoris: rigens autem, & nodoſa procul a terra ex uehementia caloris, ſed nodoſa, non adeo
eſt utilis.

Ima autem cum exciſa quadrifluuijs diſparatur, eiecto torulo ex eadem arbore ad inteſtina opera
comparatur, & ſapinea uocatur.

Pars ima humore pingui concreta ad opera quæ ex lignis fiunt, quæ inteſtina nominantur, commode com-
paratur, cum quadripartitum habet uenarum curſum, ut ait Plin. obſeruatum est in Abiete præciſa uenas
diuerſo modo poſitas collocari, aut enim ſimplici, & unico uenarum ordine conſpicitur, aut duplic, aut etiam
quadripartito: excurrunt enim uenæ interdum unico fluxu, interdum gemino, perinde ac ſi digitis alterius ma-
nus, digiti alterius tranſuerſarĳ ponerentur, aliquando & quadruplex ſuper impoſitarum uenarum, & tranſ-
2220 uerſe poſitarum curſas cernitur, craticis, aut retis in modum: cratici aut reti ſuperpoſitæ. Vnde apud Theo-
phrastum corrupte legitur libro quinto monozous, dizous, & tetrazous, facile enim. ρ litera in ζ transferri
potuit, quare ex Vitr. & Plinio monorous, & dirous, & tetrarous facile emendari poteſt, unde diffluuĳ,
quadrifluuĳ, ſoliflui, uel ut ait Plinius duplicis, quadripartiti, & ſimplicis uenarum curſus, nomina profecta
ſunt: Eiecto igitur torulo cum medulla, (quæ eſt pars a cortice tertia) pars ima quæ quadrifluuis diſparatur,
optima eſt ad opera inteſtina, & uocatur ſapinea. Niſiforte uerum ſit quod obſeruatum est. abietem primis
annis creſcendo augere uenarum numerum, ita ut a ſimplici ordine uenarum, quem primo anno ostendit, alium
tranſuerſum ſuper eas ſequenti anno facit, & ita ad quartum annum uenarum ordines auget, ita ut hanc eſſe Vi
truuĳ ſententiam crediderim. V nde Plin. lib. xvi. cap. 42. Firmißima ad tectum abies. Eadem ualuarum
repagulis et ad quæq; libeat inteſtina opera aptiſſima ſiue Græco, ſiue Campano, ſiue Siculo fabricæ genere ſpe
3330 ctabilis ramentorum crinibus pampinato ſemper orbe ſe uoluens ad incitatos ruinarum raptus. Eadem &
curribus maxime ſociabilis glutino in tantum ut findatur, antè, qua ſolida eſt, & inferius, nauium malis an-
temnisq́ue propter leuitatem præfertur Abies. Communio his pino, quæ aut quadripartitos uenarum curſus
bifidosq́ue habeat, uel omnino ſimplices ad fabrorum inteſtina opera medulla ſectilis optima, quadripartitis
materĳs, & mollior, quàm cæteræ: intellectus in cortice protinus peritis. Abietis quæ pars a terra fluit, eno-
dis est, Hacq́ue quam diximus ratione fluuiata decorticatur, atque ita ſapinus uocatur ſuperior pars nodoſa,
duriorque fuſterna.

Contra uero quercus terrenis principiorum ſatietatibus abundans, parumq́ue habens humoris, &
aeris, & ignis, cum in terrenis operibus obruitur, infinitam habet æternitatem, ex eo quod cum tangi-
tur humore, non habens foraminum raritates propter ſpiſsitatem, non poteſt in corpore recipere liquo
rem, ſed fugiens ab humore reſiſtit, & torquetur, & efficit, in quibus eſt operibus ea rimoſa.

4440

Glandifora Quercus est, altis innixaradicibus, magna ualde, & ramoſa, natura eius frigida, & ſicca, ut
pote terrena, ſed ſiccior aliquanto, quòd frigida, rectos habet meatus, ad lineam igitur ſcisſilis, dolabilis quo-
que, & ſub terra diu cum steterit, nigreſcit ualde. plura eius genera, de quibus Plin. lib. xvi. Fortius lignum
Quercus habet, & incorruptius inter glandiferas, procerior tamen, & craſſior caudice. Plinius autem inquit,
uiſam eſſe, & annoſam quercum ui tempeſtatis euerſam, & iugerum ſoli amplexam. Sed ne erret quiſpiam
Herm. in cor. notauit hæc de quercu. Plin. glandiferas arbores una uoce comprehendi poſſe negat, latino ſer-
mone, quemadmodum Græco poteſt Dryos, & antiqua uoce ſaronos, a qua ſaroniacus ſinus, & ſaron in Ar-
cadia nemus trans Ladonem fluuium. Quibuſdam ut Theodoro Gazæ Roboris appellatione contineri poſſe om-
nia ea gcnera uidentur, ſanè Græcis Dryos uocabulum etiam omne lignum ſignificat, unde gerandryon pro
5550 ueteri, & ambuſta quacumque arbore accipitur, quaſi uetus ramale Perſicus: ergo roboris quaterna genera,
Quercus, Robur, Aeſculus, Cerrus, quæ Græcis illis reſpondeant, Hemeridi, Aegilopi, Haliphloe, Platiphyl-
lo, ut ſit Quercus Hemeris, Platiphyllos, æſculus, Aegilops Cerrus. Sed nunquid haliphloeos robur ſignificet,
comper@um non habeo, Theophrastus certè Aegriamidryn appellat, quam noſtri Robur interpretantur. &
infra. Carinas nauium quernas ſubĳci præcipiunt maxime triremibus: Abieti, aut Pino larici uocatæ ferru-
minari quercus non potest, inſociabili natura, quod bæc ſpiſſa corpore ſit, illæ textu raro. Quidam quatuor ſu-
pradictis duas addidere ſpecies, fagum, & ilicem; ſed toto genere diſtant, ut cognatæ potius, quàm congene-
res habendæ ſint.

Aescvlvs uero quod eſt omnibus principijs temperata habet in ædificijs magnas utilitates, ſed
ea cum in humore collocatur, recipiens penitus per foramina liquorem, eiecto aere, & igni operatio-
ne humidæ poteſtatis uitiatur.

6660

10775SECVNDVS

Aeſculus quoque glandifera eſt’, quæ quantum corpore eminet, tantum radice deſcendere dicitur, humo-
ris impatiens.

Cerrvs, ſuber, fagus, quod paruam habent mixtionem humoris & ignis, & terreni, aeris pluri-
mum, peruia raritate humores penitus recipiendo celeriter marceſcunt.

Vitruuius tam belle connumerat arborum uires, ut iam tædeat me aliorum dicta recenſere. ſequitur ergo.

Popvlvs alba, & nigra, item ſalix, tilia, uitex, ignis & aeris habendo ſatiatæ atque humoris tẽ-
peratæ, parum terreni habentes leuiori temperatura comparatæ, egregiam habere uidentur in uſu
rigiditatem; ergo cum non ſint duræ terreni mixtione, propter raritatem ſunt candidæ, & in ſcul-
pturis commodam præſtant tractabilitatem. Alnus autem, quæ proxima fluminum ripis procreatur,
1110& minime materies utilis uidetur, habet in ſe egregias rationes, etenim aere eſt, & igni plurimo tem-
perata, non multum terreno, humore paulo. Itaque quia non nimis habet in corpore humoris in
paluſtribus locis infra fundamenta ædificiorum palationibus crebre fixa recipiens in ſe, quod minus
habet in corpore liquoris, permanet immortalis ad æternitatem, & ſuſtinet immania pondera ſtru-
cturæ, & ſine uitijs conſeruat. Ita quæ non poteſt extra terram paulum tempus durare, ea in humore
obruta permanet ad diuturnitatem. Eſt autem maxime id conſiderare Rauennæ, quod ibi omnia ope-
ra, & publica, & priuata, ſub fundamentis eius generis habent palos. ulmus uero, & fraxinus maximos
habent humores minimumq́; aeris, & ignis, terreni temperata mixtione comparatæ; ſunt in operibus
cum fabricantur lentæ, & ſub pondere propter humoris abundantiam, non habent rigorem, ſed cele-
riter pandant, ſimul autem uetuſtate ſunt aridæ factæ, aut in agro perſectæ, qui ineſt in eis liquor
2220 ſtantibus, emoritur, fiuntq́; duriores, & in commiſſuris, & in coagmentationibus ab lentitudine fir-
mas recipiunt catenationes

Populus ideo dicta, quia radice abſciſſa multitudo uirgultorum tanquam renaſcentis populi emittitur, cre-
ſcit maxime in inſulis Danubĳ. Populi tria genera, alba, & nigra, & quæ Libica appellatur, minima folia,
& nigerrima, fungisq́; enaſcentibus laudatiſſima. Mirũ in primis (inquit Plin.) id quod vlmo tiliæq́; & oleæ,
populo albæ, & ſalici euenit, circum aguntur enim folia earum poſt ſolſtitium. Nec alio argumento certius
intelligitur ſydus confectum. Salicis plura ſunt genera, aliæ virgas ſequacis ad uincturas lentitiæ, aliæ
prætenues uiminibus texendis ſpectabili ſubtilitate. Rurſus aliæ firmiores corbibus, ac plurimæ agricola-
rum ſupellectili: candidiores ablato cortice, Leuiq́; tractatu mollioribus uaſis, quàm ut e corio fiant, atque etiã
ſupinarum in delitias cathedrarum aptiſſima. Tertium locum ei in æstimatione ruris Cato attribuit, prio-
3330 remq́; quàm oliuetis, quàmq́; frumento, aut pratis: nec quia deſint alia uincula, ſiquidem genistæ, & po-
puli, & ulmi, & ſanguinei frutices. & betulæ, & arundo fiſſa, & arundinum folia, ut in Liguria, & uitis
ipſa, reciſisq́; aculeis rubi alligant, & intorta corylus. Mirumq́; contuſum lignum alicui maiores ad uincula
eſſe uires. ſalici tamen præcipua dos. Finditur enim Græca rubens, candidiorq́; Amerina, ſed paulo fragilior;
ideoq́; ſolido ligat nexu. Tilia marem habet, & fœminam. differunt in hac re omni modo, namq́; & materies
maris dura, ruffiorq́; , ac nodoſa, & odoratior. Cortex quoque craſfior, ac detractus inflexibilis, inter cor-
ticem & lignum tenues tunicas multiplici membrana, e quibus uincùla tiliæ uocantur: tenuiſſimum corium
philliræ coronarum lemniſcis celebres antiquorumq́, honore. materies teredinem non ſentit proceritate per
quam modica, uerum utilis. Vitex arbor eſt, æstate & ſicco tempore folia, & flores emittit, Agnum caſtum
uocant, quoniam folia, ſuccus, & flores caſtitatem inducunt, exſiccant enim & difflatus ſoluunt, naſcitur ta-
4440 men humidis locis. Alnus miræ virtutis arbor, nota ſexto, & ſeptimo climate, dum uiret, non adeo ſciſſilis ut
abies, exſiccata magis ſcinditur. expertum eſt eius folia recentia per cubiculos ſparſa pulices interficere. pin-
guis enim, & tenax humor pullulantibus ineſt folĳs, cui pulices cum adhærent, tanquam uiſco capiuntur, &
intereunt. Vnde in aqua conſeruatum eius lignum ad annos ducentos creditum eſt binc ad palationes humi-
dis in locis aptiſſima eſt. ſuper quibus tnrrium, ædificiorumq́; fundamenta iaciunt. Vnde Vitr. optime de ea
loquitur. Vlmorum genera quatuor, ſed Græci duo tantum nouere. montoſam, quæ ſit amplior, campeſtrem,
quæ fruticoſa. Italia Atinias uocat excelſiſſimis, & ex his Siccanas illis præfert. quæ non ſint riguæ. Al-
terum genus Gallicas, tertium nostrates, denſiore folio, & ab eodem pediculo numeroſiore. At quartum
ſylueſtre, inter quas Atiniæ non ferunt, bamariamitata uero uocatur vlmi ſemen, omnesq́; e radicum plantis
proueniunt, reliquæ ſemine: lenta, ideſt flexibilis est vlmus in opere, & facile pandat. Eſt autem pandari tra-
5550 bem, quod incuruari, cedereq́; ponderi. cuius contrarium palmæ, faciunt, quippe quæ non contra inferiora,
ſed in diuerſum remittendo fornicantur, ut Aßiriorum genus illud, quos Xenopbon Canthelios in hac ipſa
mentione uocari tradit. Rigorem fortißime ſeruat vlmus, ob id cardinibus, aſſamentisq́; portarum utilißima,
quoniam minimè torquetur. permutanda tantum ſic, ut cacumen ab inferiore ſit cardine, radix ſuperior. fra-
xinus arida lignum habet ualde ſolidum, unde ſudes ex eo arma penetrant, & cætera ligna tanquam ſerrũ,
ex ipſo propterea & lanceæ fiunt, ſed cum materiæ cauſa, ut inquit Plin. reliquas arbores natura genuerit,
copioſißimam tamen fraxinum facit: procera hæc, ac teres pennata, & ipſa folia, multumq́; Homeri præco-
nio, & Achillis haſta nobilitata, materies eſt ad plurima utilis.

Item carpinus, quod eſt minima ignis, & terreni mixtione, aeris autem, & humoris ſumma con-
tinetur temperatura, non eſt fragilis, ſed habet utiliſsimam tractabilitatem. Itaque Græci quod ex ea
materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga zyga uocitantur. item & eam zygiam appellãt.

6660

10876LIBER

Tertium aceris genus carpinum nonnulli dixere. unde Plin. tertium genus Zygiam rubentem fiſſililigno, cor-
tice liuido, & ſcabro. Hoc alĳ proprĳ generis eſſe malunt: & latini carpinum appellant.

Non minus eſt admirandum de cupreſſu, & pinu, quod eæ habentes humoris abundantiã, æquãq́;
cæterorum mixtionem propter humoris ſatietatem in operibus ſolent eſſe panda: ſed in uetuſtatem
ſine uitijs conſeruantur, quod is liquor, qui ineſt penitus in corporibus earum habet amarum ſaporẽ,
qui propter acritudinem non patitur penetrare cariem, neque eas beſtiolas, quæ ſunt nocentes. ideoq́;
quæ ex his generibus opera conſtituuntur, permanent ad æternam diuturnitatem.

Cupreſſus in metæ modum aſcendit: aduena: ex difficillime naſcentium fuit, ut de qua uerboſius ſæpiusq́;
quàm de omnibus alĳs prodiderit Cato: natu moroſa, fructu ſuperuacua, baccis torua, folio amara, odore uio-
1110 lenta, ac ne umbra quidem gratioſἀ materie rara, ut pene fruticoſi generis, Diti ſacra, & ideo funebri ſigno
ad domos poni ſolita, sterilis famina diu, ſed metæ aſpectu, quæ in fastigio ei conuoluta est, grata, distinguen-
dis pinorum ordinibus, facilem ſe tonſili culturæ præbens, hiſtoriales picturas tenui folio breuiq́; , & uirenti
ſuperueſtiens. Contra mas ſpargit extra ſe ramos, deputaturq́; & accipit vitem: vterque ſexus in perticas,
aſſeresq́; admittitur amputatione ramorum, qui tertio decimo anno ſingulis denarĳs uenirent, proinde filia-
rum dotem plantaria ueteres appellauerunt. in Aenaria ſucciſa regerminat: in Creta quocunque loco quis
mouerit ſolum, niſi ſeratur alia, hæc ſponte gignitur in idæis, albiſque montibus etiam non appellato eo proſi-
lit, ibiq́; ſummis iugis, ubiniues nunquam abſunt plurima. Alibi non niſi in tepore prouenit, magno altri-
cis fastidio, ac labore. Pinus cæditur vere, ubi cortex tantum detrahendus eſt ad operum rotunda, nam ad
quadrata, ubi germinatio deſierit, & ſi validior quæratur, etiam ubi fructum excoxerit, ex pinu nauigiorum
2220 rotunda fiunt, & onerarĳs carinæ, quanquam nec ex quercu negligunt, ſed illa triremibus idonea magis eſt.
Differt a pinu picea, quod pinguior, ac tenuior folio eſt, quodq́; minus alta, minusq́; recta, quàm pinus aſſurgat,
præterea conum minorem, & magis algentem. Nucleos quoque reſina perfuſos obtinet. Vtrique folium ca-
pillamenti modo prætenui ac breui ſeta villoſum, craſſiore duraq́; ceu cupreſſus materies candida, & abieti
ſimilior. Pinus uſtis radicibus non repullulat, picea repullulat. Picea nauigĳs expetita in Cypro præſtantior
etiam quam pinus. Eadem & ad fubricas cæteras: malleos grandiores ſcandulas, cupas & ad alia ſecamenta
utilis; celerius tamen, quàm abies corrumpitur, ſed ex ommbus reſinam ferentibus ſcandulas e pino firmiſſi-
mas eſſe constat. ex cæteris faciles omnino, ſed imbecilles. Pinaster nihil aliud eſt, quàm pinus ſylueſtris mi-
ra altitudine, & a medio ramoſa. Pinus fœminam habet, quam Græci uocant Aegida mellei coloris, pictorũ
tabellis immortalem, nullisq́; fiſſilem rimis, proximum medullæ Cor pinus a Theoph. nominatum, quæ in abie-
te luſſon appellatur, Theophrasto pinus, & larix idem cenſetur.

3330

Item cedrus, & iuniperus eaſdem habent uirtutes, & utilitates, ſed quemadmodum ex cupreſſu,
& pinu reſina, ſic ex cedro oleum, quod cedrium dicitur, naſcitur, quo reliquæ res cum ſunt unctæ
(uti etiam libri) a tineis, & a carie non læduntur. Arboris autem eius folia ſunt ſimilia cupreſſeæ ſo-
liaturæ, materies uena directa. Epheſi in æ de ſimula chrum Dianæ, & etiam lacunaria ex ea, & ibi, & in
cæteris nobilibus fanis propter æternitatem ſunt facta. Naſcuntur autem hæ arbores maxime Cretæ &
A phricæ, & nonnullis Syriæ regionibus.

Plinius not as iuniperi, cedriq́; confundit, & ut Hermolaus in Cor. fortaſſe uerius, quàm priores, cedri ſum
ma genera duo facit maius, & minus: maioris iterum duo. quæ floret, fructum non fert, quæ fructifera eſt, non
floret, & in ea antecedentem fructum occupat nouus. E cedro ſimulachra Dĳs præcipuè, ſicut in cupreſſo,
loto, buxo, atque etiamnum oleaginis radicibus minora. optima naui gĳs Syriæ, Pheniciæq́; . Nam Syriacæ in
4440 montibus natæ tanta craßitudo fertur, ut homines terni caudicem amplecti nequeant. Cedria uero modo cedri
pix, modo cedri reſina uocatur. Ecedro magna, quæ cedrelate dicitur, nibilq́; laliud est, ſi propriè loquen-
dum ſit, quam cruda cedri lachrima: Cedrium uero ſuccus cedri eſt, e teda eius conciſa furnis, qui primus aquæ
modo fluxerit in canali; Nam ſequens liquor pix iam non cedrium est: Sed confundunt authores, nunc pro re-
ſina nunc pro ſudore tedarum, nunc pro pice cedriam, & cedrium uocantes, interim pro oleo cedrino, quod
cedrolæum ex malis cedri, (ut ait Plin.) appellant. omnibus enim ĳs, quanquam diuerſis, eadem tamen na-
tura ineſt. Columella cedrinum liquorem uocauit: libri cedrio inuncti a tineis, & carie uindicantur. Damnat
uſum Plin. propter ancipitem eius proprietatem, uiuentia perimendi, perempta cuſtodiendi. Cuius tamen ratio
præclare Galeno redditur, quia tametſi adurat, ita ut ordine quarto calfacientium, cenſeri meruerit, inter om-
5550 nia tamen erodentia medicamenta, quæ Græci ſeptica & ſeptas cognominant, infirmiſſimum eſſe conſtet; pro-
inde uiuentibus appoſitum uitali calore adiuncto, ſumit uires, & quaſi accenditur, atque ita iugulat, ſed de-
functis additum putredinem tantum, & vitioſos humores exterit, & abſumit, quibus detractis incor-
rupta ſeruantur. Calenus, & Paulus non cedriam, ſed cedream uocabunt. Iunipero eadem virtus quæ
cedro.

Larix uero qui non eſt notus, niſi his municipibus, qui ſunt circa ripam fluminis Padi, & littora
maris Adriatici, non ſolum ob ſucci uehementi amaritate ab carie, aut a tinea non nocetur, ſed etiam
flammam ab igni non recipit, nec ipſe poteſt per ſe ardere, niſi (uti ſaxum in fornace ad calcem co-
quendam ) alijs lignis uratur: nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem remittit, ſed longo ſpa-
tio tarde comburitur, quod eſt minima ignis, & aeris e principijs temperatura. Humore autem, &
terreno eſt materia ſpiſse ſolidata, & non habens ſpatia foraminum, qua poſsit ignis penetrare, reij-
6660

10977SECVNDVS citq́; eius uim, nec patitur ab eo ſibi cito noceri, propterq́; pondus ab aqua non ſuſtinetur, ſed cum
portatur aut in nauibus, aut ſupra abiegnas rates collocatur.

Pinus Tbeophraſt. larix eſt, ut notauit Hermolaus, Plinius quinto generi ſitus idem, eadem facies larix
uocatur, materia præstantior longe, incorrupta vis, humori contumax, rubens@ præterea & odore acrior,
pluſculum huic erumpit liquoris, melleo colore atque lentiore, nunquam duraſcentis, laricis morbus eſt, ut te-
da fiat, larix nec ardet, nec carbonem facit, nec alio modo ignis ui conſumitur, quàm lapides: larix item
uſtis radicibus non repullulat, bæc lib. 16. cap. 11. ſed cap. 40. eiuſdem libri, larix inquit fæminam habet, quã
Græci vocant Aegida, mellei coloris, inuentum eſt pictorum tabellis immortale, nullisq́; ſciſſili rimis. & cap.
41. Ampliſſima arbor ad hoc æui æstimatur Romæ uiſa, quam propter miraculum Tiberius Cæſar in eodem
1110 Ponte naumachiario expoſuerat aduectam cum reliqua materia, durauitq; ad Neronis Principis amphithea-
trum. Fuit autem trabs è larice longa pedes centum & viginti bipedali craßitudine æqualis, quo intelligeba-
tur uix credibilis reliqua altitudo faſtigium ad cacumen æſtimantibus. Quod vero Vitru. de larice dicat eam
non concipere ab igni flammas, mirum eſt, nam aut nos laricem non babemus, aut certe contra experientiã
loquutus eſt. Arborem enim, quam nos laricem uocamus ardere maxime cernimus , niſi forte illud ſit totum
ſtipitem cum cortice, ut aliqui dicunt ſe obſeruaſſe craſſiori ſui parte, difficillime igni conſumi, ſed diſſectum,
& in paruas partes inciſum ardere, ſed durum est Vitr. non credere, qui etiam experimento comprob at, quod
dixit, & illud quoque obſeruatum eſt flammas reĳcere multas arbores, & quaſi dedignari, ut ait Philander,
notat Hermo. tam arborem, quàm reſinam laricem uocari.

Ea autem materies quemadmodum ſit inuenta, eſt cauſa cognoſcere. Diuus Cæſar cum exercitũ
2220 habuiſſet circa Alpes, imperauiſſetq́; municipijs præſtare commeatus, ibiq́; eſſet caſtellum munitum,
quod uocabatur larignum, tunc qui in eo fuerunt naturali munitione confiſi noluerunt imperio pa-
rere; itaque Imperator copias iuſsit admoueri. Erat autem ante eius caſtelli portam turris ex hac
materia, alternis trabibus tranſuerſis, uti pyra inter ſe compoſita altè, ut poſſet de ſummo ſudibus, &
Japidibus accedentes repellere. Tunc uero cum animaduerſum eſt alia eos tela, præter ſudes non ha-
bere, neque poſſe longius a muro propter pondus iaculari, imperatum eſt faſciculos ex uirgis alliga-
tos, & faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittete. Itaque celeriter milites congeſſerant.
poſtquam flamma circa illam materiem uirgas comprehendiſſet, ad cœlum ſublata, effecit opinionẽ,
uti uideretur iam tota moles concidiſſe. Cum autem ea per ſe extincta eſſet, & requieta, turrisq́; in-
tacta apparuiſſet, admirans Cæſar iuſsit extra telorum miſsionem eos circumuallari, itaque timore
3330 coacti oppidani cum ſe dedidiſſent, quæſitum, unde eſſent ea ligna, quæ ab igni non læderentur: tunc ei
demonſtrauerunt eas arbores, quarum in his locis maximæ ſunt copiæ, & ideo id caſtellum larignum,
item materies larigna eſt appellata. Hæc autem per Padum Rauennam deportatur, in Coloniam Fa-
neſtri, Piſauri, Anconæ, reliquisq́; , quæ ſunt in ea regione municipijs præbetur, cuius materiei ſi eſſet
facultas apportationibus ad urbem maxime haberentur in ædificijs utilitates, & ſi non in omnibus
certe tabulæ in ſubgrundijs, circum inſulas ſi eſſent ex ea collocatæ, ab traiectionibus incendiorũ ædi-
ficia periculo liberarentur, quod eæ nec flammam, nec carbonem poſſunt recipere, nec facere per ſe.
Sunt autem hæ arbores folijs ſimilibus pini, materies earum prolixa, tractabilis ad inteſtinum opus,
non minus quàm ſapinea, habetq́; reſinam liquidã mellis attici colore, quæ etiam medetur phthiſicis.

Atque hæc ſatis de larice dicta ſint, cuius maximus est uſus Venetĳs. Hactenus autem Vitru. de materia
loquutus est, ea ſcilicet cuius præcipuus uſus in ædificĳs. Reliquam minutis operibus aptam prætermiſit, ſuã
4440 cuique artificio relinquendo, ut prælum e ſapino atra potißimum fieri, funes ualidos e palmæ folĳs, fuluam
cornum in uenabulis nitere inciſuris nodatam, arculas ex cupreſſu concinne effici, & alia huiuſmodi cernimus,
quia & ex calidis igniaria fieri probamus. De ſingulis exploraiorum hoc uſus in caſtris, paſtorumq́; reperit,
quoniam ad excutiendum ignem non ſemper lapidis occaſio eſt. Teritur igitur lignum ligno, ignemq́; concipit
attritu, accipienti materiæ aridi fomitis fungi, uel foliorum facillime conceptum, ſed nihil edera præſtantius
quæ teratur lauro, laurumq́; terat. probatur, & uitis ſylueſtris alia, quàm labruſca, & ipſa ederæ modo ar-
borem ſcandens. Frigidißima quæque aquatica, lentißima autem, & ideo ſcutis faciendis aptiſſima, quorum
plaga contrahit ſe protinus, clauditq́; ſuum uulnus, & ob id contumacius tranſmittit ferrum. in quo ſunt ge-
nere fici, ut ſalix, tilia, betulla, ſambucus, populus utraque. leuißimæ ex his ſicuti & ſalix, ideoq́; utilißimæ.
5550 Omnes autem etiam ad cistas quæcunque flexibili crate conſtant, Habent & candorem, rigoremq́; , & in
ſculpturis facilitatem. E cortice tiliæ fœminarum & cunæ fiunt, atque ipſæ nauium longarum aſſeres, & ar-
culæ, menſurarumq; nonnulla genera è ligno. Nunc colligit ea de quibus dixit.

De ſingulis generibus, quibus proprietatibus natura rerum uideantur eſſe comparatæ, quibusq́;
procreantur rationibus expoſui. Inſequitur animaduerſio, quid ita, quod quæ in urbe ſupernas di-
citur abies, deterior eſt, quàm quæ infernas, quæ egregios in ædificijs ad diuturnitatem præſtat uſus,
& de his rebus, quemadmodum uid eantur elocorum proprietatibus habere uitia, aut uirtutes, uti
ſint conſiderantibus apertiora exponam.

Situs plantarum maxime conſiderandus eſt, nam in arboribus (dicit) Plin. animaduertunt. & alĳs Aqui
loniæ partes robustiores ſunt in totum, deteriores ex humidis opacisq́; , ſpißiores ex apricis habentur.

6660

11078LIBER

De abiete ſupernate, & infernate cum Apenini deſcri-
ptione. # Cap. X.

MOntis Apẽnini primæ radices ab Tyrrheno mari in Alpes, & in extremas Hetruriæ re-
giones oriuntur, eius uero montis iugum ſe circumagens, & media curuatura propè
tangens oras maris Adriatici, pertingit circuitionibus contra fretum. Itaque citerior
1110 eius curuatura, quæ uergit ad Hetruriæ, Campaniæq́; regiones, apricis eſt poteſtatibus:
namq́; impetus habet perpetuosa Solis curſu, ulterior autem, quæ eſt proclinata ad ſuperum mare,
ſeptentrionali regioni ſubiecta, continetur umbroſis, & opacis perpetuitatibus. itaque quæ in ea par-
te naſcuntur arbores humida poteſtate nutritæ, non ſolum ipſæ augentur ampliſsimis magnitudini-
bus, ſed earum quoque uenæ humoris copia repletæ turgentes liquoris abundantia ſaturantur. Cum
autem exciſæ, & dolatæ uitalem poteſtatem amiſerint, uenarum rigorem permutantes ſicceſcendo,
propter raritatem fiunt inanes, & euanidæ, ideoq́; in ædificijs non poſſunt habere diuturnitatem. Que
autem ad Solis curſum ſpectantibus locis procreantur, non habentes interueniorum raritates ſiccita-
tibus exuſtæ ſolidantur, quia ſol non modo ex terra lambendo, ſed etiam ex arboribus educit humo-
res. Itaque quæ ſunt in a pricis regionibus ſpiſsis uenarum crebitatibus ſolidatæ, non habentes ex hu-
2220 more raritatem, cum in materiam perdolantur, reddunt magnas utilitates ad uetuſtatem. Idco in-
fernates, quæ ex apricis locis apportantur, meliores ſunt, quàm quæ ab opacis de ſupernatibus
aduehuntur.

Supernates a ſuperiori, infernates ab inferiori mari dicuntur arbores. Aprica loca ſunt, quæ Soli expo.
nuntur. Reliqua facilia.

Qvantvm animo conſiderare potui de copijs, quæ ſunt neceſſariæ in ædificiorum comparationi-
bus, & quibus temperaturis a rerum natura principiorum habere uideantur mixtionem, quæq́; inſunt
in ſingulis generibus uirtutes, & uitia, uti non ſint ignota ædificantibus expoſui. Itaque qui potue-
rint eorum præceptorum ſequi præſcripitiones, erunt prudentiores, ſingulorumq́; generum uſum eli-
gere poterunt in operibus. Ergo quoniam de apparationibus eſt explicatum, in cæteris uoluminibus
3330 de ipſis ædificijs exponetur, & primum de Deorum immortalium ædibus ſacris, & de earum ſymme-
trijs, & proportionibus (uti ordo poſtulat) in ſequenti perſcribam.

Finis ſecundi Libri.

11179

M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA
LIBER TERTIVS.

1110

DElphicvs Apollo, Socratem omnium ſapientiſsimum. Tres eſſe Architecturæ
partes ostenſum eſt ſupra, inter quas præcipuum locum tenebat ædificatio, cuius una ratio
publicis, altera priuatis operibus accommodari dictum eſt. Publicorum operum diſtribu-
tiones tripartitas eſſe declarauimus, Defenſionis , Religionis, & Opportunitatis. Abſolu-
ta eſt ea, quæ defenſionem ſpectabat; ſuperſunt reliquæ, ac ea primum, quæ religioni dica-
ta est, in qua tantum præ cæteris rebus præſtare debet Architecti uis, ingenium, natura,
induſtria, & ſolertia, quantum res diuinæ humanis. Vbi enim quæſo commenſus, ordinatio, decor, eurythmia,
diſtributio , diſpoſitio magis ſpectabitur, quàm in ſacris ædibus? vbi manus , ubi mentem nobilius exercebi-
mus, quàm in numinum cultu? in qua re animum diuinitatis participem fatigare melius erit, quàm in diui-
nis rebus? Egregium ſanè munus aggredimur, quod ( ut omnibus datum est perſequi ) ita proſpiciendum eſt,
2220 quà recte Vitruuius optarit hominum pectora feneſtrata eſſe, ut intus quicquid eſſet boni, vel mali foris con
ſpiceretur. Cederet enim uirtuti, & ſcientiæ fortuna, & gratia, petulantiæ modeſtia. Cederet ueritati aſſen-
tatio. Arbitror ego ſuauem, & uerum Architecturæ guſtum Vitruuium habuiſſe, cum hæc diceret. Nam mi-
ro ardere deſiderio uidetur, ut uirtutis pulchritudo oculis cerneretur. Quare accedebat Socratis ſententiæ,
uiri vel Apollinis testimonio ſapientiſſimi, qui occultos animi ſenſus per pectus uideri poſſe optabat. Cæterum
obſeruatione dignum puto, quod ſingulis uoluminibus præpoſita proœmia ſint a Vitruuio; nam cum proœ-
mĳs ſæpe magis animum adhibeamus ( recentes enim, nec fatigati expectamus quid proponendum ſit ) memo-
randa, & obſeruanda maxime in proœmĳs præcepta traduntur. quod & in ſuperioribus prædiximus aduerten-
dum. Optat igitur Vitruuius, poſtquam aliud naturæ placuit, monetq́, vt curemus, studeamusq́ artis præ-
stantia, quod occultum eſt in nobis palam educere. Artis igitur uis in ratione poſita es̃t. ratio in re, quæ ſi-
3330 gnificat, quæ item ratiocinatio, forma, habitusq́; nominatur. Vniuerſa uero Architecturæ forma ſex illis re-
bus conſtat, de quibus primo libro cap. 3. diſſeruimus, quod ſi quis melius introſpicere cupiat , quæratq́; di-
lucidius, & expeditius ea a nobis tradi, is primum ſe a proœmio expediat , dein mecum ueritatem ſtudioſe per-
quirat, legatq́ quæ ſummis laboribus, & cogitationibus comparaui , quod ſi in ĳs ſe ſe iuuari ſentiat, quæ
ſummopere conquirenda ſunt, Deo primum gratias agat, mox principĳs meis innixus quær at ulteriorem pro-
fectum, ex paruis enim, paucisq́; magna, & multa conſequi facile cognoſcet.

Proœmium.

4440

DElphicvs Apollo Socratem omnium ſapientiſsimum Pythiæ reſponſis eſt profeſſus.
Is autem memoratur prudenter, doctiſsimeq́; dixiſſe , oportuiſſe hominum pectora fe-
neſtrata, & aperta eſſe, uti non occultos haberent ſenſus, ſed patentes ad conſiderandum.
Vtinam uero rerum natura ſententiam eius ſecuta , explicata , & apparentia ea conſtituiſ-
ſet. ſi enim ita fuiſſet , non ſolum laudes , aut uitia animorum ad manum aſpicerentur, ſed etiam diſci-
plinarum ſcientiæ ſub oculorum conſideratione ſubiectæ, non incertis iudicijs probarentur, ſed & do
ctis & ſcientibus authoritas egregia, & ſtabilis adderetur . Igitur quoniam hæc non ita, ſed uti natu-
ra rerum uoluit, ſunt conſtituta , non efficitur , ut poſsint homines obſcuratis ſub pectoribus inge-
nijs , ſcientias artificiorum penitus latentes, quemad modum ſint, iudicare. Ipſiautem artifices, etiam
ſi polliceantur ſuam prudentiam, ſi non pecunia ſint copioſi, ſeu uetuſtate officinarum habuerint no-
titiam, aut etiam gratia, & forenſi eloquentia non fuerint præditi, pro induſtriæ ſtudiorum authori-
5550 tates non poſſunt habere, ut eis, quod proſiteutur ſcire, id credatur. Maxime autem id animaduerte-
re poſſumus ab antiquis ſtatuariis, & pictoribus , quod ex his, qui dignitatis notas, & commendatio-
nis gratiam habuerunt, æterna memoria ad poſteritatem ſunt permanentes, uti Myron , Polycletus,
Phydias, Lyſippus, cæteriq́; , qui nobilitatem ex arte ſunt conſecuti. Namq; ut ciuitatibus magnis,
aut Regibus , aut ciuibus nobilibus opera fecerunt, ita id ſunt adepti. At qui non minore ſtudio, &
ingenio, ſolertiaq́; fuerunt, ignobilibus, & humili fortuna ciuibus non minus egregie perfecta fecerũt
opera, nullam memoriam ſunt aſſecuti , quod hi non ab induſtria , neque artis ſolertia, ſed a felicita-
te fuerunt deſerti, ut Hellas Athenienſis , Chion Corinthius, Myagrus Phocæus, Pharax Epheſius, Be-
das Byzantius, etiamq́; alij plures. Non minus item pictores , ut Ariſtomenes Thaſius , Polycles
Atramitenus, Nicomachus, cæteriq́; quos neque induſtria, neque artis ſtudium , neque ſolertia defe-
6660

11280LIBER cit, ſed aut rei familiaris exiguitas , aut imbecillitas fortunæ, ſeu in ambitione certationis contrario-
rum ſuperatio, obſtitit eorum dignitati. Nec tamen eſt admirandum ſi propter ignorantiam artis
uirtutes obſcurantur, ſed maxime indignandum , cum etiam ſæpe blandiatur gratia conuiuiorum a ue
ris iudicijs, ad falſam probationem . Ergo ( uti Socrati placuit ) ita ſenſus , & ſententiæ, ſcientiæq́; ,
diſciplinis auctæ , perſpicuæ, & perlucidæ fuiſſent, non gratia, neque ambitio ualeret, ſed ſi qui ueris,
certisq́; laboribus doctrinarum perueniſſent ad ſcientiam ſummam, eis ultro opera traderentur. Quo-
nlam autem ea non ſunt illuſtria, neque apparentia in aſpectu, ut putamus oportuiſſe, & animaduerto
potins indoctos, quàm doctos gratia ſuperare , non eſſe certandum iudicans cum indoctis ambitione,
potius his præceptis editis oſtendam noſtræ ſcientiæ uirtutem . Itaque Imperator in primo uolumi-
1110 ne tibi de arte, & quas habeat ea uirtutes, quibusq; diſciplinis oporteat eſſe auctum Architectum ex-
poſui, & ſubieci cauſas, quid ita earum oporteat eum eſſe peritum , rationesq́; ſummæ Architecturæ
partitione diſtribui, finitionibusq́; terminaui. Deinde, quod erat primum , & neceſſarium , de mœni-
bus, quemadmodum eligantur loci ſalubres, ratiocinationibus explicui . Ventiq; qui ſint, & ex qui-
bus regionibus ſinguli ſpirent deformationibus grammicis oſtendi, platearumq́; & uicorum uti emen-
datæ fiant diſtributiones in mœnibus docui, & ita finitionem primo uolumine conſtitui . Item in ſe-
cundo de materia , quas habeat in operibus utilitates , & quibus uirtutibus e natura rerum eſt com-
parata, peregi. Nunc in tertio de deorum immortalium ædibus ſacris dicam , & uti oporteat per-
ſcriptas eſſe exponam.

In proœmio laudatur Socratis ſententia cupientis hominum pectora eſſe feneſtrata , ut uirtutes , & uitia,
2220 ſcientiæ , & ignorantiæ cerni poſſent . Vituperantur indocti, & ambitioſi . Monenturq́; qui fabricare uolunt,
ut ad ſcientiam, & opera, non ad gratiam, ac adulationem artificum inſpiciant; & Architecti , ut curent ſe
ſe uirtutibus, & ſcientĳs ornare, neque certent cum indoctis ambitione. Colligit quæ primo, & ſecundo libro
abſoluit, docetq́; de quibus in ſequentibus eſt agendum. Omnia ſunt facillima.

De ſacrarum Aedium compoſitione , & ſymmetrĳs, & corpo-
ris humani menſura. # Cap. I.

AEdivm compoſitio conſtat ex ſymmetria , cuius rationem diligentiſsime Arehitecti te-
3330 nere debent.

Tanta est proportionum uis, tanta neceßitas, tanta demum eius in rebus utilitas, ut nemo
auribus, oculis, ſenſibus cæteris , ac menti denique ipſi, aliquid uoluptatis , & oblectationis
afferre poſſit, niſi quod ad oblectandum proponit, conuenientia , & ratione quadam , comparationeq́; conſtet,
qua latenter ſe ſe in ſenſus noſtros inſinuet. Ecce tibi quàm ſuauiter ſom, modulationesq́; ad animum per au-
res illabuntur, cum inter ſonos interualla, & tempora ratione distincta producuntur , quin, & animalia quo-
que præter homines modulorum ſuauitate mulcentur . Quid ſapores, odores ad palatum , & ad nares perti-
nentes efficerent, niſi temperata eorum uis dulcium, & acrium moderatione permixta , ad eos ſenſus perueni-
rent? Tactio mollium, & delectantium rerum proportione conſtat . Nullum præterea humanum inuentum,
nullum eſt opus, quod admiratione non proſequamur, cũ proportiones rei propoſitæ in ſe contineat. Quid in medi
4440 camentis utilius, efficacius excogitari poteſt, quàm ſimpliciũ rerum ratione numeris, & ponderibus moderata
permixtio? Quid de numeris mutua comparatione collatis dicendum? mira propemodum , ac diuina eo-
rum uis eſt, cum nihil amplius in hac uniuerſitate , quàm mundum uocamus , nil ſit admirabilius , quam
numerorum, ponderum. ac mẽſurarum, ex quibus partes eius conſtare cernimus proportione tẽperata, cõſenſio.
An non ignotas penitus rerum rationes , ſupputando inueſtigamus, reperimus, cognoſcimus? Tempora in-
terualla, motiones, uires, artificia, ſermonem, naturam, ſcientiam, humana denique, & diuina omnia orta, ali-
ta, aucta, perfectaq́; ratione diſcernimus? quod ut uerum est, ita longiori inductione non oportet probari, cum
uel Vitruuianum teſtimimonium ſatis id efficere putem. Vitruuio igitur accedentes dicemus . Quod , qui ra-
tione in Aedificĳs uti uelit, ( quis autem est, qui non uelit? ) neceſſe est, ut naturam, & uim proportionum agno
ſcat, distincte earum genera percenſeat, uſum, effectumq́; perpendat, ac probè perſpiciat, quæ cuique ædifica-
5550 tioni ratio, proportioq́; conueniat, ſunt enim proportiones quædam, quæ oculis ſeueritatem quandam obĳciunt,
nonnulla incundit atem, aliæ authoritatem, aliæ ſplendorem, & hilaritatem, alia demum cum magnificentia iu
cundæ, cum iucunditate amplitudinem faciunt . Cum hæc igitur a nobis diligenter, ac ſubtiliter animaduerſa,
obſeruataq́; fuerint, non modo antiquorum operum iudices, ſed nouorum inuentores , ſine temeritatis ſuſpitio-
ne eſſe poterimus. Proportionis uocabulo communiori ſignificatione accepto conuenientia quælibet, & re-
rum ſimilitudo notariſolet. unde non in magnitudine ſolum, ac in numeris, ſed etiam in ui, & natura, qualita-
teq́; , eæterisq́; ſummis rerum generibus poni ſolet . Nos ad rem noſtr am ſpectantes de ea tantum ſignificatio-
ne dicemus, qua proportio in quantitate proprie eſſe dignoſcitur, non quod ea quantitas ulla ſit , ſed quia ita in
quantitate ineſſe debet , ut ſuæ cuique rei proprietates , & affectiones inſunt . Quantitatis duplex eſt genus,
continens alterum, diſcretum alterum . Sub continenti , linea , ſuperficies, corpus, motio, tempus collocantur.
Sub diſcreto, numerus, & oratio, & reliqua huiuſmodi , quorum partes nullo communi termino iunguntur.
6660

11381TERTIVS. Vtriuſque generis proprium eſt, ut ſecundum collationem , comparationemq́; res æquales, uel inæquales´ mutuo
dicantur, nam res omnis alteri comparata uel æqualis illi eſſe cernitur, uel inæqualis, nam uel tanta est, quan-
ta eſt alia, uel maior, uel minor. Proportio igitur eſt ex earum numero, quæ per ſe nec ſunt, nec intelliguntur ,
ſed id, quod ſunt ad aliud referuntur. & ex proportionibus aliæ inter res æquales, aliæ inter inæquales cadent.
Vnde proportio est determinata rerum duarum, quæ ſub eodem genere continentur, habitudo. Determinata in-
quam non ad nos relata, neque in ſe certa , ſed huiuſmodi , ut alia eſſe non poßit. Sub eodem autem genere,
quia nemo lineam maiorem, uel minorem, uel æqualem ſuperficiei dixerit, ſed alteri lineæ, nec ſuperficiem cor-
pori, ſed alteri plano comparabit. cum ergo proportio in quantitate ſit , duplexq́; ſit quantitatis genus ( ut di-
xi ) certe tam in menſuris, quàm in numeris, ac etiam in his rebus, quæ ex menſuris, & numeris componun-
1110 tur, inuenietur, Quæ igitur ad menſuras proportio pertinet, Geometrarum propria eſt; quæ ad numeros, eorum
qui numer andi ſcientiam profitentur; quæ ad utrumque genus Muſicis accommodatur, harmonicaq́; nuncupa-
tur. Nos modo de ſimplicibus illis dicemus , ſed libro quinto de permixta illa ex utriſque generibus , cum de
muſica ratione tractabimus copioſe diſſeremus. Magnitudines, & numeri inter ſe comparati, aut pares,
æqualesq́; ſunt, aut ſe ſe mutuo ſuccedunt . Pares, æqualesq́; intelligo, cum nihil amplius uni ſit, quàm alteri.
impares, & ſe ſe eccedentes, cum quid maius, aut minus in eis eſſe dignoſcitur. Aequalium, pariumq́; nullum
aliud genus eſt, nam cum res inter ſe æquabili ratione conferuntur , unius formæ comparatio inter eas cadit.
Inæqualium plura ſunt genera, ac totidem, quotres una altera maior eſſe potest . maiorem intelligo contine-
re minorem integram, uel amplius aliquid. Inæqualitatis igitur proportio, aut ſimplex est, aut compoſita. ſim
plex est, cum quod maius est, minus continet uel pluribus uicibus. ſi pluribus uicibus ita , ut ex inte-
2220 gro nihil ſuperſit, tunc proportio ea conficitur, quæ multiplex nominatur. Ita quatuor continet duo bis . Sex
continet duo ter. Octo duo quater. & nihil amplius. ſi una uice quod plus eſt continet minus, uel unã inſuper præ-
ter integram partem eius continet, uel plures. ſi unam, uel illa est dimidium, uel tertia pars, uel quarta, & ita
in infinitum. Atque hæc proportio ſuperparticularis nominatur. ſeſquialtera ſi dimidium, ſeſquitertia, ſi ter-
tiam partem, ſeſquiquarta ſi quartam continet, & ita in infinitum. Si vero maius continet minus integre , &
aliquas eius partes, tunc ſuperpartiens nominatur illarum comparatio . aliquas autem partes intelligo, non
ut aiunt numerantes , ſed ex illis conſtantes. Pars enim numerans dicitur ea, quæ integram rem certis uicibus
deſumpta conſtituit. Cuiuſmodi duo pars est numerans ſenarium, nam ter duo conſtituunt ſex . quatuor item
numerat. 12. nam ter quatuor duodecim efficiunt . huiuſmodi partes quotas etiam appellare ſolent . ſuper-
partiens igitur ratio eſt quotiens maius, minus ſemel continet , & partem ipſius minoris non quotam, & nu-
3330 merantem, ſed ex illis quotis, & numerantibus prouenientem. ſic quinque continet tres ſemel , & duas eius
partes, unde appellatur proportio bipartiens tertias, ſeptem continet quatuor, & tres quartas, & appellatur
proportio tripartiens quartas, & nouem continet quinque, & quatuor eius quintas, & appellatur proportio
quadripartiens quintas, atque ita in infinitum. Simplices igitur comparationes hæ ſunt, multiplex, ſupraparti-
cularis, ſuprapartiens. Compoſitæ autem vim, & naturam ſimplicium tenent , nam vel multiplex eſt, & ſu-
praparticularis, vel multiplex, & ſuprapartiens. quatenus multiplex maius continebit rem integram pluri-
bus uicibus; quatenus ſupra particularis, continebit amplius, aliquam eius partem, quotam ſcilicet , & nu-
merantem; quatenus ſupraparticularis continebit amplius partem non quotam , & numerantem, ſed ex quo-
tis, & numerantibus prouenientem. multiplex ſupraparticularis eſt inter decem, & quatuor, nam decem con-
tinet quatuor bis, unde multiplicis nomen ſortitur , & dimidium , vnde ſeſquialtera nuncupatur, quare du-
plex ſeſquialtera dicetur. multiplex ſuprapartiens est inter octo, & tria, nam octo continet tria bis, unde mul-
4440 tiplicis ratio naſcitur, & duo, unde ſuprapartiens nominatur, atque ita inter octo & tria erit proportio dupla
bipartiens tertias . Oriuntur autem proportiones e numeris certo quodam ordine diſpoſitis , & collocatis. ac
primum ſupraparticulares rationes ita fient. Diſpone a ternario numeros ſe ſe ut natura fert, conſequentes. at-
que eo in primo , & ſuperiori ordine collocabis , ſubſcribes eoſdem a binario natura ſe conſequentes quem-
admodum uides.

3. #4. #5. #6. #7. #8. #9. #10. #11. #12. #hi ſunt numeri a quibus incipit comparatio.
2. #3. #4. #5. #6. #7. #8. #9. #10. #11. #hi ſunt numeri in quos deſinit comparatio , & ad
quos ſuperiores ſe habent in ſupraparticulari proportione, nam. 3. ad. 2. est ſeſquialtera. 4. ad. 3.
ſeſquitertia. 5. ad. 4. ſeſquiquarta, & ita in infinitum. Superpartiens oritur imparibus numeris ſua ſe-
rie ſuprapoſitis, modo a quinario incipias, & a numeris naturali ordine, ſi conſequentibus a ternario in
5550 hunc modum.

5. #7. #9. #11. #13. #15. #17. #19. #21. #numeri a quibus incipit comparatio.
3. #4. #5. #6. #7. #8. #9. #10. #11. #numeri in quos deſinit comparatio. atque ita. 5.
ad 3. bipartiens tertias. 7. ad 4. tripartiens quartas. 9. ad. 5, quadripartiens quintas, & ſic de
ſingulis. quod ſi ſuperiorem imparium numerorum ordinem a quinario orſus adſcribes, inferius autem a bina-
rio natur ali ordine præcedentes numeros ſubſcribes , differentias multiplicis ſupraparticularis , ſub ratione
dupla, content as conficies.

5. #7. #9. #11. #13. #15. #17. #19. #21.

2. #3. #4. #5. #6. #7. #8. #9. #10. Siaſeptenario incœperis per impares procedendo,
& eandem in inferiori ſerie ſucceſſionem a binario ſeruaueris, multiplicis ſuperparticularis formas , ſub ratio-
6660 ne tripla constitues.

11482LIBER

7#9#11#13#15#17#19#21

2#3#4#5#6#7#8#9. #Atque ita ſubſequentes rationes additione conficies. Sed diſcri-
mina ſuperpartientis muliiplicis rationis ſub ratione dupla efficies, ſi ab octonario per tres unitates diſcedenles
numeros ordinatim ſuprapones , & a ternario ſeriem naturæ ſeruaueris in inferiori loco, hoc modo.

8#11#14#17#20#23#26#29

3#4#5#6#7#8#9#10. #quod ſi multiplicem ſub ratione tripla, ac ſuprapartiente na-
ſci videre cupis, ſubſcribe ſeriem numerorum ab undecim, ſe ſe quatuor unitatibus excedentium, & natur alem
ordinem a ternario ſubſcribe, hoc modo.

11#15#19#23#27#31#35#39

3#4#5#6#7#8#9#10. #Atque hæc ſatis pro exemplo ſint poſita , Cætera per quàm
facilia studioſis eſſe poſſunt, & quia comparationum termini immutarri poßunt, ita ut a minori incipere , &
1110 in maius terminare poßumus: ideo non ignorandum eandem eße comparationem mutatis terminis , eo ſolo di-
ſcrimine, ut ſi comparamus quod maius eſt, ad minus , ut 4. ad. 2. tunc utimur ea particula, ſupra.
ut cum dicimus ſupraparticularis. ſuprapartiens. cum uero comparamus quod minus eſt ad maius, ut 2. ad
4. tunc utimur ea particula, ſub. atque in ſubmultiplicem, ſubparticularem, ſubpartientem nominamus.
Totidem igitur differentiæ, formæq́; comparationum inueniuntur , cum minus ad maius comparabitur, quod
ſunt eæ, quibus maius minori confertur. Cæterum utſciamus & uno obtutu cernamus a quibus numeris pro-
portiones nomina ſua ſortiantur, hanc regulam obſeruabimus . Erit enim hoc utile in ædificĳs , cæterisq́; re-
bus arte, & ratione perfectis, ad dignoſcendum quæ nam proportio maior , quæ minor, quæ amplior, quæue
ſtrictior habeatur, magni enim refert, qua quis utatur proportione. Cum alia ædes magnificæ, alia priuatorũ
2220 domus, alia templa proportione perficiantur. Quare hoc diligentiſſime obſeruandum Architectis cenſemus.
Denominatio proportionum partitione dignoſcitur. Partitio eſt experientia quædam, qua ſcitur , quot uicibus
numerus minor , in maiori inſit, & quid inde ſuperſit. ex partitione igitur, & reliquo nomen proportio quæq;
ſuum capit, Verbi gratia. Quæro quæ nam proportio ſit inter octo, & quatuor, ſtatim partior octo per qua-
tuor, id eſt experior quot uicibus quatuor constituant octo, & inuenio duabus uicibus quatuor in octo ineſſe,
& nihil inde ſupereſſe, ab hoc igitur numero, duo, proportionis nomen deſumo, aioq́; inter octo , & quatuor
duplam cadere proportionem. Quæro iter um quæ proportio inter quinque, & ſexdecim intercidat , partior
ſexdecim per quinarium, inuenio quinarium ter in ſexdecim, & amplius unum eſſe. Triplam igitur a ternis ui-
cibus proportionem illam nomino, & quia ſupereſt unitas, quæ pars quinta eſt quinarĳ, ideo addo ſeſqui quin-
tam, & triplam eam ſeſquiquintam nomino proportionem. Similis ratio in reliquis reperitur. Quod cum
3330 ita ſit, facile reperiemus, quæ nam æqualis, quæ maior, aut minor proportio intelligatur. nam æquales & ſi-
miles ſunt, quæ eaſdem babent nominationes. Inæquales, & dißimiles, quarum non eſt ſimilis denominatio.
primum id oſtendam in multiplicibus, deinde in reliquis. Ex multiplicibus illæ ſunt maiores , quarum nomina-
tio a maiori numero prouenit. Quadrupla igitur maior est proportio, quàm dupla, quoniam illa a quater-
nario, hæc a binario ſumitur. In ſuperparticularibus ratio contraria eſt, nam illa maior eſt, quæ a minori nu-
mero conſtituitur, & hoc eſt ratione minutorũ, quas fractiones nominant, ne de uerbis contendamus. nam quo
plures ſunt fractiones, eo minor eſt proportio, ideo ſeſquitertia minor ſeſquialtera est, nam ſeſquitertia a terna-
rio, ſeſquialtera a dimidio nominatur, maior igitur pars eſt dimidium, quàm tertia pars, atque ita de ſingulis,
ſed in ſuprapartientibus intelligendum hoc est, quod ſupra non attuli. Dixi ſuprapartientem proportionem
fieri cum id, quod amplius, & maius eſt continet id, quod minus eſt, & plures eius partes , ſed id hoc modo ca-
4440 piendum est, ut tam de numero partium, quàm de ipſa denominatione, & de utroque ſimul intelligatur. De nu-
mero quidem partium quando plus continet, quod minus eſt ſemel, & duas uerbi gratia eius partes ſic ſuper-
bipartiens nominatur. ſi tres ſupratripartiens, atque ita in infinitum. De denominatione uero partium, cum
plus continet minus ſemel, & partes eius, quæ ſunt uel terliæ, uel quartæ, uel huiuſmodi partes totius, unde
proportio dicitur ſuprapartiens tertias, uel quartas, uel huiuſmodi. De utroque ſimul, ut cum dicimus pro-
portionem ſuprabipartientem tertias, uel quartas, atque ita in infinitum. Sed in his maior ea proportio eſt,
quæ a maiori numero nomen capit, in his dico, quæ ſecundum priorem modum, quo numerus partium expri-
mitur, continetur. nam ubi exprimuntur quales ſint minoris partes, ibi eadem ratio, ut ſi dicas proportionem
ſupra octo partientem undecimas eſſe maiorem proportioni, ſupr atripartientem undecimas, quoniam hæc a
numero minori, qui ternarius eſt, illa ab octonario, qui maior eſt denominatus, cum ſecunda denominatio , ut-
5550 pote ab undecima deducta, ſit eadem in utroque, atque it a facillime comparamus eam cognitionem, qua ma-
iores, & minores proportiones habemus, unde alia, ut dixi, in templis, alia in publicis , alia in priuatis ædifi-
cĳs utemur. Similis quoque ratio in atrĳs, tablinis, œcis , exedris, reliquiſque conclauibus habetur. nam quæq;
babitatio ſuis gaudet proportionibus. Cæterum quoniam ſæpe locorum anguſtiæ, proportiones mutare nos co-
gunt, ſæpe etiam ſtudio alios ædificiorum proſpectus, alias formas oſtendi uolumus, ideo non ignorandum eſt, qua
nam via proportiones inter ſe permutentur, ſubtrahantur, partiantur, componantur, & amplientur. Sic enim,
& medium inter extrema, & extrema ex medĳs inueniemus, tam in rebus, quas efficiemus , quàm in muſi-
cis conſonantĳs, de quibus quinto libro dicemus. Et in reliquis diſciplinis, quarum cognitione homines dele-
ctantur. Quemadmodum igitur eſt quædam comparatio rerum ſub uno genere comprehenſarum, quæ propor-
tio nominatur, ita & quædam proportionum inter ſe comparatio, quæ reſpectus eſt quidam non unius quanti-
6660

11583TERTIVS. tatis ad alteram, ſed unius proportionis ad alteram, uerbi gratia, ſi dixeris proportionem illam, quæ inter qua-
tuor cadit, & duo, ſimilem eſſe illi proportioni , quæ cadit inter octo , & quatuor, nam utraque dupla eſt,
ideo duplæ omnes, triplæ item, & quadruplæ, reliquæq́; ſiue ſint unius generis, cuiuſmodi ſunt , quæ cadunt
inter lineam, & lineam, inter planum, & planum, inter corpus, & corpus, ſiue ſint generum diuerſorum, qua
les ſunt quæ cadunt inter lineam, & planum, inter planum, & corpus; proportionales ſunt, hoc eſt poſſunt
proportionum ſimilitudine inter ſe conferri, & conſequenter ſimiles habentur, & ubi eſt proportionum col-
latio, quam proportionalitatem uocant, ibi neceſſario eſt proportio. quoniam proportionalitas, ut ita dicam,
nil aliud eſt, quàm proportionum reſponſus , ſed none contrario, nam inter quatuor, & duo proportio cadit,
ſed non proportionalitas. In his igitur proportionum comparationibus, omne artis ſecretum ponitur. In com-
1110 ponendis igitur proportionibus, illud obſeruandum est, an ambæ rationes ſint ſimiles, an diſſimiles, hoc est an
ſint ambæ ex his, quæ a maiori in minus deſinunt, an ex his, quæ a minori in maius terminantur . An altera
unius, altera ſit alterius generis, nam hoc plurimum intereſt. ut ex regulis dignoſcemus. In componendis
etiam proportionibus duo ſe ſe offerunt conſideranda, primum est denominatio compoſitæ proportionis. Al-
terum est numerorum collectio ſub eadem producta ratione conſtitutorum. Primum abſoluitur hoc modo in
his, quæ ſunt ſimilium generum, ac in multiplicibus. Ducas unius in alterius denominatorem, orietur compo-
ſitæ rationis denominatio. Verbigratia. inter 12. & quatuor tripla eſt proportio, inter quatuor, & octo
dupla. duc tria in duo, fiet ſex. ex tripla igitur, & dupla fiet ſextupla proportio. Secundum abſoluitur, &
confirmatur his numeris , duc 12. in octo fiet 96. & 4. in. 4. fient 16. atque ſi 96. ad ſex-
decim comparaueris, cernes ſextuplam oriri proportionem, quã ex proępoſitis denominationibus collectã cernis.
222033
Tripla # 12--4
Dupla # 8--4
Sextupla # 96--16
Similis ratio in ſupraparticulari proportione obſeruatur. Eſto 6. ad 4. ſeſ-
quialtera, & . 8. ad. 6. ſeſquitertia. duc unum ſemis denominatorem ſeſqui-
alteræ in unum & tertiam denominatorem ſeſquitertiæ. fient 2. a quibus pro-
portio dupla nominatur. Ex ſeſquialtera igitur, & ſeſquitertia oritur dupla, quod
& in numeris cernes hoc modo. Duc 6 in 8 fient 48. & 4 in 6 fient 24. quo facto cernes duplam
inter eos numeros cadere comparationem. Exemplum quoque in ſuprapartientibus ponam. eſto bipartiens
tertias ratio, qualis eſt 5 ad 3 addenda trip artienti quartas, qualis eſt 7 ad 4. denominator bipartiẽs
tertias eſt 1. & duæ tertiæ. & tripartiens quartas eſt unum & tres quartæ. ducito inuicem huiuſmodi de-
nomin. itores, fient 2 & undecim duodecimæ, a quibus dupla undecupartiens duodecimas nominatur. quod
& numeri hinc inde prouenientes oſtendunt. ducendo 5 in 7. qui ſunt antecedentes, & 3. in 4. qui
4430 ſunt ſubſequentes, nam ex illis fient 35. ex his 12. inter quos ſupradicta proportio cadit.

55
Bipartiens tertias # 5--3
Tripartiens quartas # 7--4
Dupla undecupartiens duodecimas. # 35--12

Quod ſi diuerſorum generum proportiones interceßerint, ita
quod in una fiat comparatio maioris ad minus, in altera mi-
noris ad maius: Tunc id obſeruandum eſt, vt partitione uta-
mur. ita enim compoſitio duarum emerget . partitur enim
maior per minorem hunc in modum. ſubdupla ratio a binario nomen capit, quemadmodum & dupla; ſeſquial-
tera autem ab 1 & duodecima, unum igitur & dimidium minus est quàm duo. partire igitur duo per unum
& dimidium. edetur 1. & tertia. Ex prædictis ergo rationibus, ratio emerget ſubſeſquitertia , nam diui-
denda est ea, quæ eſt minoris inæqualitatis, & quæ prouenit inde ratio diuidendam rationem ſequi ſolet, &
experire hoc per numeros 2 4. inter quos eſt ſubdupla proportio, & 6. & 4. inter quos eſt ſeſquialte-
ra proportio. duc 2. in 6. fient 12. & 4 in 4. fient 16. comparato 12 ad 16. uidebis ſubſeſ-
6640 quitertiam proporportione procreari.

77
ſubdupla. # 2--4
ſeſquialtera. # 6--4
ſubſeſquitertia. # 12--16

Exemplum hoc ſatis eße potest pro omnibus diuerſorum generum comparatio-
nibus. Cæterum & illud innoteſcet, qua nam ratione plures quàm duæ rationes
inuicem componantur, nam quæ ex duabus prioribus compoſitis effecta fue-
rit, ea cum tertia eodem modo componenda est, quo ſupra diximus. Ad me-
moriam uero reuocanda eſt fractorum, & integrorum ductio, partitio, & collectio, ut facile exerceri poſſi-
mus in hoc genere uniuerſo. Ex prædictis illud colligere poßumus, quod cum ſimiles proportiones componuntur.
verbigratia. maioris inæqualitatis ratio, ſimiliter minoris inæqualitatis, & utraq; maior generatur, quod ex
ſuperioribus exemplis innotuit. Ex duabus quoque minoris inæqualitatis rationibus, ratio prouenit minoris
inæqualitatis, & utraque minor erit. Sed ex una maioris, & altera minoris inæqualitatis comparatione, ra-
8850 tio huiuſmodi gignitur, cuiuſmodi ea eſt, quæ ab ampliori numero nomen capit. Sola uero æqualitatis ratio
in ſe ipſam ducta, rationem procreat æqualitatis. Atque hæc de componendis proportionibus dicta ſint. Nunc
quemadmodum ratio a ratione ſubtrahatur, & quæ reliqua ſit dignoſcatur, dicendum. Si prius obſeruabimus
id partitione quadam effici, & nunquam maiorem a minori, ſed minorem tantum a maiori demi poſſe. quis
enim maius a minori demet? cum nunquam maius in minori reperiri poſſit? Eſficitur demptio, ac ſubtractio
duobus modis, primo ſi partiaris maioris rationis denominatorem numerum per denominatorem minoris, id
quod reliquum erit, procreatus proportionis deominator erit. Secundo in numeris experitur, qui ex ſupra
datis rationibus proueniunt, verbigratia. Constituantur numeri rationis maioris, quæ & est ipſa diuidenda,
& ponatur ſupra numeros ipſius minoris, per quam ratio maior partiri debet, inde ducatur numerus antece-
dens diuidendæ rationis, quæ & maior est, per numerum conſequentem minoris, & diuidentis, certe orietur
9960

11684LIBER reliquæ rationis antecedens, & ita quaſi decuſſatim ducendo rationis diuidendæ numerum conſequentem, per
diuidentis antecedentem, naſcetur reliquæ ſeu ortæ rationis conſequens numerus. Exempla id aperte oſten-
dunt. In multiplicibus primum id experiemur. Subtrahenda ſit dupla a tripla, partire denominatorem triplæ,
per duo ipſius duplæ rationis deominatorem , fiet 1. cum dimidio; orietur igitur ex hac partitione ſeſquial-
tera proportio. Similiter ſubducenda quadrupla ab octupla , reliqua erit dupla . ſint huius numeri in quadru-
pla proportione 16. & 4. & 64. & 8. in octupla. duc octo in ſexdecim fient centum uiginti octo, &
4. in 64. fient. 256. interigitur 128. & 256. erit proportio dupla, nam bis 128. producunt. 256.
11
64--8 # Octupla.
16--4 # quadrupla.
128--256 # dupla.
In ſuperparticularibus quoque rationibus ablatio huiuſmodi hoc modo fiet.
Auferenda ſit a ſeſquialtera ſeſquitertia. partiri 1. cum dimidio denomina-
2210 torem ſeſquialteræ per 1. & tertiam denominatorem ſeſquitertiæ, reliqua
ratio erit 1 octaua hoc eſtſeſquioctaua.

33
6--4 # ſeſquialtera.
8--6 # ſeſquitertia.
36--32 # ſeſquioctaua.

In ſuperpartientibus demum auferatur bipartiens tertias , a tripartiente
quartas , diuide 1. & tres quartæ per 1. & duas tertias fiet vnum &
vigeſima pars, a quibus ſeſquigeſima ratio denominatur.

44
7--4 # tripartiens quartas.
5--3 # bipartiens tertias.
21--20 # ſeſquigeſima.

Partita igitur ratione maioris inæqualitatis per rationem maioris, cum diſ-
ſimiles fuerint, ratio fiet maioris inæqualitatis, & utraque minor.
Eodem reſponſu intelliges de diſſimilibus minoris inæqualitatis com-
parationibus, fiet enim comparatio minoris inæqualitatis , & utra-
que ſimili modo minor. At ſi utræque rationes, aut maioris aut
5520 minoris inæqualitatis fuerint, & ſimiles, quod æque eſt, ac ſi data
ratio per ſe ipſam diuidatur, quæ ueniet ratio erit æqualitatis. Sed ſi altera maioris, alter a minoris inæquali-
tatis extiterit, ea quę prodibit ratio, in ipſa ratione diuidenda firmabitur, quæ ſcilicet per maiorem numerum fie
ri ſolet. Cæterum ſi ordinem mutaueris, ita ut rationẽ ſubtrahendam, alteri ſupraponas, eademq́; multiplicandi
forma ſeruata permutatam rationem ſenties, ita ut quemadmodum in priori exemplo ſublata tripla, una ex
dupla, fit ſeſquialtera, ita hic inuerſo ordine fiet ſubſeſquialtera, ſimilis ratio in reliquis.

66
Dupla. # 8--4
Tripla. # 18--6
Subſeſquialtera. # 48--72
77
ſeſquitertia # 8--6
ſeſquialtera # 6--4
ſubſeſquioctaua # 32--36
88
bipartiens tertias. # 5--3
tripartiens quartas. # 7--4
ſubſeſquigeſima. # 20--21

Poſſem hoc loco proportionum proprietates afferre, ac attendere quod ab æqualitate, inæqualitas omnis
9930 prouenit, æqualitatemq; eſſe inæqualitatis principium, ac demum ad æqualitatem omnem inæqualitatem redu-
ci. quibus in rebus multa ſecretioris philoſophiæ arcana continentur, ſed hæc ſuo loco reſeruanda ſunt, altio-
ris enim ſunt indagationis, & uſque ad diuinitatem pertingunt. nunc de perquirendis ignotis numeris per eos,
qui noti ſunt, regulas aureas apponemus, ac primum id in minimis terminis exequemur. Duo igitur ad minus
ſunt numerorum termini, quibus cognitis, tertium inueſtigamus, ſiue ille terminus extremus ſit , ſiue medius,
loquor autem nunc de ĳs, qui ſe mutua ac continenti comparatione reſpiciunt. Esto duo numeri præcedentes
inter ſe , aliqua ratione comparati. Verbi gratia. 36. 12. uolo tertium inuenire, ad quem posterior
ſcilicet 12. ſe habeat, quemadmodũ. 36. ad ipſum. Multiplicetur ſeu diuidatur in ſe poſterior ille nume-
rus , qui ſecundum locum tenere debet idest. 12. inſe, qui ab ea ductione prouenit numerus, id erit 144.
101040 per 144. priorem hoc eſt 36. partiare, certe prodibit numerus ille, quem uolebam, id eſt 4. qui ſe ad
duodecim, uel ad quem 12. ſe habebunt, quemadmodum 36. ad 12. in tripla enim proportione erit.
Quod ſi duxeris 36. inſe, emergent 1296. quæ per 12. partita reddent 108. quare 108. primus
erit trium proportione ſe conſequentium numerorum, propoſitis numeris præponendus; nam numerus 108.
comparatus ad 36. eandem ſeruabit rationem ad 36. quam idem 36. ad 12. triplam ſcilicet , quæ
est ex genere multip licium. Datis igitur duobus numeris tertium ſeu poſtremum inuenimus. quod ſi medium
uoluerimus inuenire inter duos propoſitos numeros proportione reſpondentiem, ducendi ſunt propoſiti illi nume-
ri inter ſe, & quadrata ipſorum radix inuenienda, nempe ea erit medius ille numerus, ad quem prior ita ſe ha-
bebit, quemadmodum ille ad poſteriorem. Hic ad Arithmeticos accedendum, qui de extrahendis numerorum
radicibus regulas ponunt. Radices autem numerorum intelligo eos numeros, qui in ſe ducti efficiunt eam ſum
mam, de qua radicem trahimus, nam quatuor radix est ſexdecim, ducta enim in ſe quatuor efficiunt ſexde-
111150 cim. Exemplo ſint 25. & 4. uolo numerum medium inuenire, ad quem 25. ſe habeat ea ratione, qua
ille ſe ad 4. habebit. dueigitur 4. in 25. fient 100. cuius radix eſt decem, ergo 25. ad decem ſe ha-
bebit, ut decem ad 4. nempe in proportione dupla ſexquialtera. Atque hæc ſatis dicta ſint in minimo nu-
merorum ordine. Nunc ad plures ordines tranſeundum, & quærendum, qua ratione tribus terminis nume-
rorum propoſitis, & notis alius inueniatur . Fieri autem potest, ut uel primus, uel ſecundus, uel tertius, uel
quartus ignotus ſit, reliquis tribus perſpectis. debemus tamen in experiendo quartum locum ignoto numero
reſeruare. ita ut primus tertio re, & ratione conueniat, nam ita fiet, ut ſecundus quarto ignoto reſpondeat.
Eſto exempli gratia 30. 20. 24. 16. quiſeſquialte ratione reſpiciant, eſto etiam ignotus numerus 16.
duc 24. per 20. efficies 480. partire 480. per 30. reſultabit ignotus ille, & quæſitus numerus ſex
decim. At ſi primus numerus quæratur uidelicet 30. eum quarto loco ponito, nam cum ſit 30. ad 20.
121260

11785TEBTIVS. ſic 24. ad 16. erit conuerſa ratione, ut 16. ad 24. ita 20. ad 30. ducantur igitur 20. in 24.
reddentur 480. quæ partita per 16. efficient 30. Pari ratione ignoretur ſecundus numerus ſcilicet 20.
Collocato ante primum duos poſteriores terminos hoc modo 24. 16. 30. cum igitur ita ſe habeat 24. ad
16. ut 30. ad 20. Sequetur quodita ſe habebit 30. ad 20. ſic ut 24. ad 16. ducito ergo 30.
per 16. conficies 480. quæ partita per 24. efficient 20. Cæterum ſi tertius ignoratur numerus, ſcili-
cet 24. conuerte antecedentes numeros in conſequentes, & conſequentes in antecedentes, erit igitur ut 20.
ad 30. ita 16. ad 24. duc igitur 16. per 30. fient 480. quæ partita per 20. oſtendent 24.
Sed poſtquàm partitione abſoluta ipſius producti per primum, & partiens eſt numerus, reliquus erit numerus
aliquis diuidens minor, obſeruabis eum in ſubtiliores partes distribuendum ea ratione, quam tertius numerus
ſeu terminus obtinet, atque productus inde numerus iterum per primum eſt partiendus, idq́; hoc modo facien-
1110 dum, quatenus ex continenti partitione nil amplius relinquatur, quare & illud memoria mandandum primum
numerum, cum ipſo tertio, re ac nomine ſeu qualitate ſemper conuenire. Vnde ſi primus trium numerorum
ſolis integris numeris constiterit, tertius uero fractis, uel contra, illud prius conaberis , quàm prædictam re-
gulam experiaris, ut alterum propoſitorum numerorum , ad alterius denominationem reuoces. De ĳs rebus
exempla plurima ex Arithmeticorum abacis deſumere potes. Probabis autem an recte ipſam regulam ex
pertus fueris, ſi primum in quartum duxeris, nam idem reddetur terminus, qui ex ductu ſecundi in tertium
redditur. nam ſi inæquales prædictos numeros inueneris , ſcito te erraſſe , ad calculum igitur redeundum eſt .
Ac ut abſolutam reddamus hanc pulcherrimam quæſtionem, ex Alchindo addemus admir abilem illam regu-
lam , quæ quinque terminis propoſitis, ſextum ignotum dignoſcere, quemcunque locum teneat, facile poſſimus.
nam dari poſſunt ſex numerorum termini, ſic ſe mutua ratione reſpondentes , ut ratio primi ad ſecundum com-
2220 ponatur, ex rationibus tertĳ ad quartum, & ipſius quintĩ ad ſextum. # Dentur igitur ſex termini ſibi ratio-
ne aliqua comparati. 1 2 3 4 6 9. Dico rationem unius ad duo, quæ est ſubdupla, conſtare ex ratione
3. ad 4. quæ eſt ſubſeſquitertia, & ratione 6. ad 9. quæ eſt ſubſeſquialtera. Pone numeros eo quo ſu-
pra diximus ordine, fiet enim ratio 18. ad 36. ſimilis ei quæ est 1. ad 2. id eſt ſubdupla . Compoſitio
huiuſmodi primorum terminorum caput, & radix eſt omnium aliarum, quæ numero ſunt decem & ſeptem.
Multi uero ſunt modi , quibus hi termini permiſceri poſſunt , ſed uera compoſitio decem & ſeptem, præter pri-
mum, constare dignoſcitur . quorum ordines ſubſcripta tabella oſtendit. Vtar autem numerorum notis , li-
cet uſus ſum in materna lingua literis a, b, c, d, e, f, ita enim Alchindus poſuerat. ſed ad faciliorem intelli-
gentiam numerorum notas appingam. Sex ordines notantur per primum, ſecundum , tertium , quartum,
quintum, & ſextum, primus a læua , ſextus ad dexteram, cæteri ſunt intermedĳ. Primorum uero termino-
3330 rum ratione cum ſecundis in omnibus ordinibus, intelliguntur eſſe compoſitæ, ex rationibus tertĳ ad quartum,
& quinti ad ſextum .

TABVLASEX QVANTITATVM
Proportione respondentivm.

44
# ###### Ordo numerorum.
Modi compa- \\ rabiles. # Trimus. # Secundus. # Tertius. # Quartus. # Quintus. # Sextus.
Trimus modus. # 1 # 2 # 3 # 4 # 6 # 9
Secundus modus. # 1 # 2 # 3 # 9 # 6 # 4
Tertius modus. # 1 # 3 # 2 # 4 # 6 # 9
Quartus. # 1 # 3 # 2 # 9 # 6 # 4
Quintus. # 1 # 6 # 2 # 9 # 3 # 4
Sextus. # 1 # 6 # 2 # 4 # 3 # 9
Septimus. # 2 # 4 # 1 # 3 # 9 # 6
Octauus. # 2 # 4 # 1 # 6 # 9 # 3
Nonus. # 2 # 9 # 1 # 3 # 4 # 6
55406650

Trimus igitur modus , a quo cæteri uim ſumunt,
eſt in quo ratio primi numeri ad ſecundum con-
ſtat ex ratione tertĳ ad quartum, & ratione quin-
ti ad ſextum.

776088
# #### Ordo numerorum.
Modi compa- \\ rabiles. # Trimus. # Secundus. # Tertius. # Quartus. # Quintus. # Sextus.
Decimus. # 2 # 9 # 1 # 6 # 4 # 3
Vndecimus. # 3 # 4 # 1 # 2 # 9 # 6
Duodecimus. # 3 # 4 # 1 # 6 # 9 # 2
Decimus tertius. # 3 # 9 # 1 # 2 # 4 # 6
Decimus quartus. # 3 # 9 # 1 # 6 # 4 # 2
Decimus quinturs. # 4 # 6 # 2 # 1 # 3 # 9
Decimus ſextus. # 4 # 6 # 2 # 9 # 3 # 1
Decimus ſeptimus. # 6 # 9 # 1 # 2 # 4 # 3
Decimus octauus. # 6 # 9 # 1 # 3# 4 # 2
99
Subſeſquitertia. # 3--4
Subſeſquialtera. # 6--9
Subdupla, ut 1. ad 2 # 18--36

11886LIBER

Secundus compoſitionis modus eſt in quo ratio
primi ad ſecundum, constat ex ratione tertĳ ad ſex-
tum, atque ratione quinti ad quartum.

11
subtripla. # 3--9
Seſquialiera. # 6--4
Subdupla # 18--36

Tertius modus est in quo ratio primi termini ad
tertium conſtat ex ratione ſecundi ad quartum, &
quinti ad ſextum.

22
Subdupla # 2--4
Subſeſquialtera # 6--9
Subtripla. 1. ad 3. # 12--36

Quartus modus eſt in quo ratio primi ad tertium
constat ex ratione ſecundi ad ſextum, & ex ratione
quinti ad quartum.

33
Subquadrupla ſeſquialtera. # 2--9
Seſquialtera # 12--36
Subtripla ut 1. ad 3. # 12--36

Quintus modus eſt in quo ratio primi ad quin-
tum componitur ex ratione ſecundi ad ſextum, &
tertĳ ad quartum.

44
Subquadrupla ſeſquialtera # 2--9
Subſeſquitertia ut 1. ad 6. # 3--4
Subſextupla ut 1. ad 6 # 6--36

Sextus modus est in quo eiuſdem primi numeri ad
ipſum quintũ conſtat ex rationibus ſecundi ad quar-
tum, & tertĳ ad ſextum.

55
Subdupla # 2--4
Subtripla # 3--9
Subſextupla # 6--36

Septimus modus eſt in quo ratio ſecundi ad quar-
tum fit ex ratione primi ad tertium, & ſexti ad
quintum.

66
Subtripla # 1--3
Seſquialtera # 9--6
Subdupla ut 2. ad 4. # 9--18

Octauus modus est in quo ratio eiuſdem ſecundi
termini ad quartum fit ex ratione primi ad quintũ,
& ſexti ad tertium.

77
Subſextupla # 1--6
Tripla # 9--3
Subdupla # 9--18

Nonus modus eſt in quo ratio ſecundi ad ſextum
conſtat ex rationibus primi ad tertium, & quarti ad
quintum.

88
Subtripla # 1--3
Subſeſquialtera # 4--6
Subquadrupla ſeſquialtra # 4--18

Decimus modus eſt in quo ratio ſecundi ad ſex-
tum redditur ex ratione primi ad quintum, & quar-
ti ad terntium.

99
Subſextupla # 1--6
Seſquitertia # 4--3
Subquadrupla ſeſquialtera # 4--18

Vndecimus modus eſt, in quo tertĳ ad quartum
comparatio fit ex rationibus primi ad ſecundnm, &
ſexti ad quintum.

1010
Subdupla # 1--2
Seſquialtera # 9--6
Subſeſquitertia ut 3. ad 4. # 9--12

Duodecimus modus eſt in quo tertĳ ratio ad quar-
tum fit ex rationibus primi ad quintum, & ſexti ad
ſecundum.

1111101212
Subſextupla # 1--6
Quadrupla ſeſquialtera # 9--2
Subſeſquitertia # 9--12

Decimus tertius modus est, in quo tertĳ ad ſextü
reſponſus fit ex ratione primi ad ſecundum, et quar-
ti ad quintum.

1313
Subdupla # 1--2
Subſeſquialtera # 4--6
Subtripla # 4--12
141420

Decimus quartus modus eſt in quo ratio eiuſdem
tertĳ ad ſextum conficitur ex ratione primi ad quin
tum, & quarti ad ſecundum.

1515
Subſextupla # 1--6
Dupla # 4--2
Subtripla # 4--12

Decimus quintus modus est, in quo quarti ratio
ad quintum fit ex rationibus ſecundi ad primum, &
tertĳ ad ſextum.

1616301717
Dupla # 2--1
Subtripla # 3--9
Subſeſquialtera # 6--9

Decimus ſextus modus eſt in quo quarti ad quin-
tum relatio ex relatione ſecundi ad ſextum, & tertĳ
ad primum efficitur.

1818
Subquadrupla ſeſquialtera # 2--9
Tripla # 3--1
Subſeſquialtera # 6--9

Decimus ſeptimus modus est in quo ratio quinti
191940 ad ſextum componitur ex ratione primi ad ſecundũ,
& quarti ad tertium.

2020
Subdupla # 1--2
Seſquitertia # 4--3
Subſeſquialtera # 4--6

Decimus octauus modus eſt in quo quinti ratio
ad ſextum conſtat ex rationibus primi ad tertium,
& quarti ad ſecundum.

2121
Subtripla # 1--3
Dupla # 4--2
Subſeſquialtera # 4--6
222250

11987TERTIVS.

Reliquæ rationes, quæ inter eoſdem terminos cadunt, quæ ſunt, primi ad quartum uel ſextum, ſecundi ad
tertium uel quintum, tertĳ ad quintum, & quarti ad ſextum, ex reliquorum numerorum rationibus minime
componi poſſunt. Reſtat ut huiuſmodi compoſitiones experientia dirigamus , ſuisq́; regulis exerceamus, Fin-
gamus igitur ſextum ignorari numerum, quem uolumus inuenire. duc ſecundum in tertium, & productum par
tire per primum, & quartum rurſus ex partitione terminorum duces in quintum, productumq́; partire per quar
tum, habebis quæſitum numerum . eſto in eo primo ordine. 9. ignoratus numerus. ducito 2. in 3. fient
6. quæ per. 1. partita ſex ſimiliter erunt, hæc ducito in 6. quintum uidelicet numerum, reddentur. 36.
quæ partita per 4. dabunt. 9. qui erat quæſitus , & ignoratus numerus. Quod ſi quintus ignotus fuerit
ducito primum in quartum, & quod inde prouenit partire per tertium , & quod ex partitione effeceris duci-
to in ſextum, & progenitum partire per ſecundum, habebis quæſitum numerum quintum. Exempli gratia i-
1110 gnoretur numerus. 6. qui quintus est in ordine . ducito. 1. in 4. reddet 4. qui partitus per 3. red-
det unum & tertiam. hunc multiplicato per. 9. produces duodecim, qui numerus ſi per. 2. partiatur igno
ratum numerum manifestabit, hoc eſt. 6. ſed ſi quartus quærendus ſit, duc ſecundum in tertium, & produ-
ctum partire per primum, & quotum numerum inde prouenientem , per quintum ducito , & productum per
ſextum partire, hoc modo, ignoretur 4. ducito duo in tria reddentur. 6. partire ſex per unum reddent
6. Hæcper. 6. numeri quintirurſum multiplicabis, reddentur. 36. quæ partita per nouem dabunt. 4.
qui optatus, & ignoratus numerus quærebatur. At ſi tertius ignoretur, duc primum in quartum, conſur-
gentem partire per ſecundum, prouenientem ex partitione illa ducito in ſextum, & procreatum inde terminum
partire per quintum hoc modo. Ignoretur numerus. 3. duc unum in 4. reddes. 4. quæ diuiſa per. 2.
dabunt. 2. hæc multiplica per 9. habebis. 18. quæ partita per ſex, dabunt tria, qui numerus quæreba-
2220 tur. Quinto ſi ſec undum quæſieris, duc primum in quartum, productum partire per tertium, quotum proue-
nientem ducito in ſextum, productum demum partire per quintum, hoc modo . Duc unum in 4. reddentur
4. quæ diuiſa per 3. reddent unam & tertiam. quæ ducta per nouem efficient duodecim, hæc diuiſa per ſex
dabunt binarium repertum numerum. Demum ſi primum numerum quæris, ducito ſecundum in tertium, pro-
uenientem partire per quartum, quotus ex ipſa diuiſione ducito per quintum, productumque diuidito per ſex-
tum, relinquetur primus hoc modo, quæratur unitas, quæ prima erat in ordine, ducito. 2. in 3. efficies
6. quæ diuiſa per quatuor, dabunt unum & dimidium, quæmultiplicata per 6. producunt 9. quæ per quæ
hoc est ſe xtum partita restituunt unitatem, quæ antea ignorabatur . Hæc ſunt quæ de proportionibus, ac de
earum comparationibus afferre uolui, quæ ſi diligenter examinabuntur, nullum erit quæſitum, nullum abdi-
tum, & ignoratum quod non prodibit in lucem , ſiue in ciuilibus negotĳs, ſiue in ſpeculatricibus ſcientĳs uer-
3330 ſari uelimus. Quod recte norunt, qui harũ rerum ſtudio delectantur. ſed tempus est, ut ad Vitruuiũ accedamus.

Aedivm compoſitio conſtat ex ſymmetria, cuius rationem diligentiſsime Architecti tenere de
bent. Ea autem paritur a proportione, quæ Græcè analogia dicitur. Proportio eſt ratæ partis mem-
brorum in omni opere, totiusq́; commodulatio , ex qua ratio efficitur ſymmetriarum.

De ſacris Deorum ædibus tertio, & quarto libro agitur. Totum hoc negocium his rebus abſoluitur. Primo
neceßitas oſtenditur Architecto cognoſcendarum menſurarum, mox unde menſuræ deſumptæ ſunt, declaratur,
& quia statim a principio de compoſitione ſacrarum ædium agere exorditur, ideo in hac tractatione diſcuti-
tur quicquid primo ſub aſpectum cadit, ita enim ratio poſtulat, ut a confuſis inc pientes ad diſtincta peruenia-
mus. Cadunt autem ſub aſpectum, & e longinquo figuræ, formæq́; frontium, & laterum templorum, quæ
4440 quinario numero colliguntur, mox diſtinctiori cognitione intercolumnia comprehenduntur , ſpatiaq́; eorum cer
ta deſignantur, & ut res ſuis conſtert numeris. De fundatione agitur, deq́; baſium, columnarum , capitulo-
rumq́; formatione tractatur, inde de ĳs, quæ columnis , & capitulis ſuperponuntur, cuiuſmodi ſunt trabes,
Zophori, coronæ, & huiuſmodi, quibus & tecta adĳciuntur, quorum ratio diligentiſſime examinatur, ita ut
a fundamentis ad ſummum tectum omnia exquiſite ponderentur. Ornamenta inſuper, & opportunitates om-
nes exponuntur, unde gradus, podia, ſtylobata, diminutiones, ſtriæ, proiecturæ, adiectionesq́; perquiruntur ,
ac demum per portarum genera templa ingreditur, quorum altitudines, longitudines , latitudinesq́; exequi-
tur, cellas, pronaum, & posticum, altareq́; facit, ac Deorum ſimulacra, quorum cauſa ædes conſtruuntur, im-
ponit. Primo igitur capite neceſſitatem, & inuentionem menſurarum proponit: Aitq́; neceſſe eſſe, ut qui
ſacras ædes conſtruere cupit, agnoſcat uim, reſponſumq́; menſurarum, cuius ratio in promptu est, nam licet
5550 ædificatio omnis ratione menſuranda ſit, tamen cum conſideramus quanto humanitate diuinitas præstat, debe-
mus omni conatu pulchritudinem affectare in obſeruatione rerum diuinarum. & quomam diuinum in terris
humana mens capit, ideo mentem maxime exercere debemus , ut Deos honoremus. Dĳ enim ſunt, qui uere
Deum colunt , ſed multo magis Deum Deorum honorare debemus, quare in ſacratiſſimo illius templo conſtruẽ-
do omnem laborem, induſtriam, diligentiam, ingeniumque ponemus, & a falſo Dæmonum cultu ad ueros ritus
opes noſtras conuertemus. Optimum humanæ mentis ratio iudicatur, hæc excellentiſſime in proportionibus
oſtenditur, quare cum Vitr. dixerit. ſymmetriæ, & commenſus rationem diligentißime Architectos tenere de
bere , ueram, honeſtam, debitamq́; diuinitate rem protulit, & ſi quid mortale est , quod ſatis immortalitatem
uener aripoteſt , dicerem ego precioſas quasque res proportionibus ſubĳciendas eſſe in ædium constructione,
ut & forma, & materia cæleſtem, ac diuinam rem honeſtent. Neceſſaria igit ur eſt ſymmetriæ cognitio, quæ
unde ortum ſumat. docet Vitr.

6660

12088LIBER

Ea autem paritur a proportione, quæ analogia dicitur. # Analogiam Cicero rationem, uel rationis
comparationem uocat, aly proportionem nominant. hæc quid ſit ostenditur.

Proportio eſt ratæ partis membrorum in omni opere, totiusq́; commodulatio, ex qua ra-
tio efficitur ſymmetriarum.

Nos ſupra communiorem proportionis diffinitionem attulimus, modo Vitru. preſſiori ſignificatione deſum-
pta ad Architecturæ opus eandem applicat inquiens, Proportionem eſſe quandam modulorum reſponſionem,
quam & partes inuicem, & ad tot um opus relatæ ſolent habere. Modulum in primo uolumine uocauit menſu-
ram præaßumptam, & notam, qua partes operum metiuntur, ideo proportio in operibus nihil aliud eſt, quàm
modulorum, & menſurarum collatio in eo in quo vel partes inter ſe, uel totum ſimul conueniunt.

1110

Ex quo ratio efficitur ſymmetriarum. # Symmetriam alibi commenſum uocauit, idest menſura-
rum reſponſus.

Namqve non poteſt ædes ulla ſine ſymmetria, atque proportione rationem habere compoſitio-
nis, niſi ut ad homines bene figurati membrorum habuerit exactam rationem.

Oſtendit a quo naturaæ exemplo menſuræ deſſumptæ ſunt, Docet enim natura, vt in templis metiendis eas
menſuras ſumamus, quæ uerum Dei templum ( hoc est homo) metiri ſolent, in cuius compoſitione omnis reli-
quarum rerum admiratio continetur. Ideo certiſſima, & pulcherrima ratione factum eſt, ut antiqui ab hu-
mano corpore menſuras rerum colligerent. quapropter & Vitr. recte dixiſſe uiſus eſt, cum dixit. { Nanque
non poteſt ædes ulla ſine ſymmetria, atque proportione rationem habere compoſitionis, niſi uti ad hominis be-
ne figurati membrorum habuerit exactam rationem. } Cæterum ut cognoſcamus qua ratione menſuræ ab
humano corpore deſumptæ ſint, nobis oſtendit Vitr. omnem eiuſdem corporis rationem, inquiens.

2220

Corpvs enim hominis ita natura compoſuit, uti os capitis a mento ad frontem ſummam, & ra-
dices imas capilli eſſet decimæ partis. Item manus palma ab articulo ad extremum medium digitum
tantundem. Caput a mento ad ſummum uerticem octauæ, tantundem ab ceruicibus imis.

Antequam ſenſum Vitruuĳ aperiam, pauca explicabo ad huius rei int ellectum neceſſaria. Menſura tri-
plex eſt, perfectionis, æqualitatis, & quantitatis. Perfectionis menſura eſt, cum res una perfectior eſt cæteris
ſub eodem genere contentis. Ita homo menſura eſt perfectionis cæterorum animalium, cæteris enim perfectior
eſt. Aequalitatis menſura dicitur, & cum menſura tantum, & nil amplius, & nil minus continet, quanta est
res menſurata, ita amphoram uini ſolemus menſuram uocare. Quantitatis menſura est, cum magnitudo quæ-
dam pluries ſumitur, qua res menſuratur. Ita cubitus pannum metitur, de hac ſermo eſt, hæc a perfectionis mẽ
fura capitur, hoc est ab homine. Menſurare igitur nil aliud est, quàm magnitudinem ignotam per notam
3330 ostendere quanta ſit. ideo ratione factum eſt, ut a partibus humam corporis menſurarum ratio habita ſit, &
præſertim a capite, in quo uis omnis ſenſuum uiget. Vult igitur Vitr. totum hominis corpus decem capitibus
conſtare, modo per caput intelligas ſpatium illud, quod eſt a mento ad radices capillorum, quod os capitis no-
minauit, nam ſi ſpatium a mento ad ſummum uerticem intelligas octo capitum, erit totius humani corporis
figuratio. Decimæ item pars totius est ab articulo manus ad extremum medium digitum. Octaua uero a men
to ad ſummum uerticem, item octaua ab ceruicibus imis, ſcilicet ad ſummum uerticem. Ceruicem intelligo
posteriorem colli partem, ab occipitio ad ſpinam tendens.

A SVMMO pectore ad imas radices capillorum ſextæ, ad ſummum verticem quartæ. Ipſius au-
tem oris altitudinis tertia pars eſt ab imo mento ad imas nares: naſus ab imis naribus ad finem mediũ
2323[Handwritten note 23] ſuperciliorum tantundem, ab ea ſine ad imas radices capilli, ubi frons efficitur, item tertiæ partis. Pes
4440 uero altitudinis corporis ſextæ. cubitus quartæ. pectus item quartæ.

Nemo est qui non agnoſcat in Vitruuio ineſſe mendum, cum animaduertat ad ea, quæ ſibi hoc loco uidentur
aduerſari, nolo ego eſſe iudex, nolo item non animaduertere ubi mendum ſit. Vt uero rativne oſtendam quod di
xi: afferam ea quæ certa ſunt, ac facili quadam uia oſtendam quod ſentio. de alĳs uero, qui copioſe humani
corporis menſuras poſuere, nil afferam, cum quisque ſuo iudicio utatur. Quod ad Vitru. attinet huiuſmodi eſt.
Duco lineam a. b. tam longam, quam futura eſt humani corporis statura, eam in octo partior æquales par-
tes ſuis punctis diſtinctam. ſuperiorem partem a. c. octauam pono pro capite. idest a mento ad ſummum
verticem, ita ut a. ſit vertex. c. mentum, rurſus eandem lineam a. b. in decem partes diuido, & didu-
cto circino decimam eius partem colligo, & a punto. c. ubimentum poſui uerſus a. decimam illam colloco,
5550& ſigno puncto d. ſpatium igitur c. d. erit decima pars totius corporis procertiatis , etiam erit ſpatium
a mento ad radices capillorum, & ſummam frontem. rurſus partior lineam a. b. in ſex partes, & unam ex
illis transfero a puncto d. uerſus partem inferiorem, in cuius termino pono e. ibi erit ſummum pectus , a
quo ad verticem ſummum, erit quinta pars, ſic enim legerem in Vitruuio, quia ita ratio poſtulat: ſpatium ue-
ro quod est inter c. & d. hoc est a mento ad radices capillorum in tres partes diuido, unam hoc eſt ſupe-
riorem fronti concedo, alteram naſo, tertiam a naribus ad mentum produco. Ita hominis os , faciesq; diuidi-
tur. Pes est ſexta altitudinis totius pars, cubitus quartæ: modo & longitudinem manus intelligas. pectus
item quartæ. quod ita intelligo, ut imum pectus capiat, nam a ſummo pectore ubi. e. ad ſummum uerticem
ubi a. ſexta pars eſt. imum igitur pectoris ad uerticem metitus eſt, cum dixit. { Pectus item quartæ. } quod
ſi ita non est, mendum proculdubio manifeſte apparet, & ſi ita eſt, neſcio an & recte intelligatur.

Reliqvaquoque membra ſuos habent commenſus proportionis, quibus etiam antiqui pi-
6660

12189TERTIVS. ctores, & ſtatuarij nobiles uſi, magnas & inſinitas laudes ſunt aſſecuti.

Vtinam non deſideraremus antiquorum ſcripta, de quibus latiſſime Plinius. Sed nos aliquid ex noſtris ad-
demus. ut totius corporis commenſum babeamus. Hieronymus Cardanus Medicus libro duodecimo De ſubti-
11Pay 642. litatebunc in modum ſcribit.

17[Figure 17]Pollex
ſafitu
ſafitu do
Pollex VHus
P.dimid
P. Dimi
Capitis
Pollex unus
Factes uHa.F. I .P. I .P. I .P. I .P. I .F. I PI {1/2} .P.I {1/2} Fa: I Fa: unn .F. I .F. X .F. I .F. I .F. I2210332044305540

Totum corpus partibus centum, & oſtuaginta conſtare, rationem buius ſummæ eam eſſe puto, ut reliquas
partes ex bac ſumma eliciamus.

665077
Facies. # partium. # 18. # Quæ eſt pars decima ex 180.
Ab birco ad bircum # part. # 12. # Quæ eſt pars quintadecima.
Naſi longitudo # part. # 6. # Quæ eſt pars trigeſima.
Naſi ambitus in imo. # part. # 6.
Auris longitudo. # part. # 6.
A capillorum radice ad naſum. # part. # 6.
Naſi imum a mento. # part. # 6.
Oris longitudo. # part. # 4. # Quæest pars quadrageſima quinta. Oris ambitus. # part. # 12. A uertice ad imas ceruices. # part. # 24. # Quæ eſt. 7. & duodecim 180. A ſummo pectore ad capillorum \\ ſummas radices. # part. # 30. # Quæ eſt pars ſexta. A ſummo pectore ad capillorum \\ ſummas radices. # part. # 36. # Quæ eſt pars quinta. Auris ambitus. # part. # 12. Oculi longitudo. # part. # 4. Oculorum diſtantia. # part. # 4.8860

12290LIBER11
A naſimo ad os # part. # 2. # Quæ eſt pars nonageſima.
Av Ore ad mentum. # part. # 4.
Naſi foramen. # part. # 1.
Frontis ambitus ſummi. # part. # 18.
#### Palma manus ab articulo ubiiumigtur ad ſummum medij digiti. # part. # 18.
A mento ad uerticem. # part. # 24.
Pes. # part. # 30.
Cubitus. # part. # 30.
Pectus. # part. # 30.

Ex prædictis proportiones elicies, quas babent membra, & partes bumani corporis inter ſe, & ad uniuer-
2210 ſam ſtaturam relatas, & ſatis cum Vitr. concordantes niſi velis alteram menſurandi rationerm a pollice ſum-
ptam, quemadmodum ſuperior ſigura oſtendit.

SIMII.TER uero ſacrarum ædium membra, ad uniuerſam totius magnitudinis ſummam, ex par-
tibus ſingulis conuenientiſsimũ debent habere commēſuum reſponſum. Hoc colligitur ex ſupradictis.

Item corporis centrum medium naturaliter eſt umbilicus. Non modo partium commenſus ex ra-
tione bumani corporis licet habere, uerum etiam, & figurarum formas ex eodem elicere poſſumus, atque eas
perfestiores, nempe orbicularem, & quadratam. Ideo inquit.

Item corporis centrum medium naturaliter eſt umbilicus. Namque ſi homo collecatus fuerit
ſupinus manibus, & pedibus panſis, circiniq́ collocato centro in umbilico eius,circumagendo rotun
dationem utrarumq; manuum, & pedum digiti linea tangentur.

3320

Orbicularis figura ex ſitu humanl corporis elici poteſt, quæ figurarum perfectißima tota angulus, nullo
conſtat angulo capacißima item, & commodiſſima, penes quam, ſed longo proxima interuallo eſt figura qua-
drata, quam ex eadem ſtatura elicimus boc modo.

Non minus quemadmodum ſchema rotundationis in corpore efficitur, ita & quadrata deſignatio
in eo inuenitur. Nam ſi a pedibus imis ad ſummum caput menſum erit, eaq́; menſura relata fuerit ad
manus panſas, inuenietur eadem latitudo uti altitudo, quemadmodum areæ, quæ ad normam ſunt
quadratæ.

Cum figura quadrata quatuor æquis angulis conſtet, babeatq́ altitudinem longitudini parem, certe &
ipſa ab bumana ſtatura elicietur, cum & ipſa quanta eſt a pedibus imis ad ſummum caput, tanta ſit panſis
manibus, nam ibi longitudo, bic latitudo notatur. perfecta item quadrata figura eſt, quæ nec duplicari inte-
4430 gro genere numeri, ac multiplicatione poteſt, ſed ſolum emendatis deſcription@bus linearum reperitur, quem-
admodum capite primo libri noni de Platonis inuento,ait Vitr. in agro metiendo.

Er go ſi ita natura compoſuit corpus hominis, uti proportionibus membra ad ſummam figura-
tionem eius reſpondeant, cum cauſa conſtituiſſe uidentur antiqui, ut etiam in operum perfectioni-
bus ſingulorum membrorum ad uniuerſam figuræ ſpeciem habeant commenſus exactionem. Igitur
cum in ominibus operibus ordines traderent, id maxime in ædibus Deorum, in quibus operum lau-
des, & culpæ æternæ ſolent permanere.

Hactenus concluſit in uniuerſum, quod antea probandum ſibi ſumpſerat. Modo oſtenſurus est unde ratio
menſur arum babita ſit, nam ſupra oſtendit a quo menſuræ captæ ſunt. proponit igitur, quod poſtea eſt pro-
baturus bunc in modum.

5540

Nec minus menſurarum rationes, quæ in omnibus operibus uidentur neceſſariæ eſſe, ex corporis
membris collegerunt, uti digitum, palmam, pedem, cubitum, & eas diſtribuerunt in perfectum nume
ŕum, quem Græci, τέλΗον dicunt.

Perfectum eſt cui nibil addi, & de quo nil demi poteſt, boc eſt,cui nil deeſt, quodq́; ex omnibus ſuis partibus
constat. Hac de cauſa mundus abſolute perfectus eſt, & multa alia in ſuo genere perfecia ſunt, ſed uideamus
nos, qua ratione numeri uocentur perfecti, & quales bi ſunt.

Perfectvm autem antiqui conſtituerunt numerum, qui decem dicitur, namque ex manibus de-
narius digitorum numerus, ex digitis uero palmus, & a palmo pes eſt inuentus. Sicut autem in lutriſ-
que palmis ex articulis ab natura decem ſunt perfecti, ita etiam Platoni placuit, eſſe eum numerum
ea re perfectum, quod ex ſingularibus rebus, quæ monades apud Græcos dicnntur, perficitur decuſ-
6650 ſis, quæ ſimul ac undecim, aut duodecim ſunt factæ, quod fuperauerint, non poſſunt eſſe lperfectæ,
donec ad alterum decuſsim peruenerint. ſingulares enim res particulæ ſunt eius numeri.

Dixi ſuperius eam vere partem rei nominari, quæ totum aliquoties ſumpta conſtituit, ex qua re eius de quo
ſermo est, intelligentia proficiſcitur. Aio igitur numeros eſſe aliquos, qui ratione partium, ex quibus conſtāt,
deficientes dici poſſunt, alios exuperantes, & alios perfectos. Deficientes eos intelligo, quorum partes colle-
ctæ non efficiunt integrum numerum. Exemplo ſit octonarius numerus, cuius partes ſunt primo unitas, dein
binarius, mox quaternarius, collige unum duo, & quatuor reddentur ſeptem, ecce quod, ut ad octo peruenias
deficit unitas. Octonarius igitur numerus deficiens nominabitur. exuper antes eos uoco, quorum partium ſum-
ma totum excedit. Exemplo ſit numerus duodenarius,cuius partes 1. 2. 3. 4. 6. quæ ſimul collectæ, ef-
ficiunt ſexdecim,qui numerus quaternario duodecim excedit, duodecimus ergo numerus diues, & ſuperabun-
7760

12391TERTIVS. dans uocabitur. Perfectum uero eum numerum dicunt, qui conſtat ex ſumma omanium ſuarum partìum, quem-
admodum ſenarius, cuius partes 1. 2. 3. quæ ſimul ſumptæ, ſenarium reddunt, pari ſorma. 28. numerus
perfectus eſt; nam eius partes ſunt 1. 2. 4. 7. 14. quarum ſumma 28. reddunt. Sed poſtquam de.
numeris perfectis ſermo eſt inſtitus, dicam eorum ortus, uires, proprietatesq́; . & ad faciliorem intelligen-
tiam diffinitiones aliquas numer or um adducam. Numeri quidam ſunt, qui pariter pares nominantur, quidam
uero, qui primi, & incompoſiti dicuntur. pariter pares numeri ſunt, qui cum eorum ſumma par ſit, uſque ad
unitatem in paria diuiduntur. Exempligratia 64. eſt numerus pariter par, & ipſa ſmma 64. par eſt, &
eius prima partitio par eſt. videlicet 32. Cuius item diuiſio par eſt. 16. enim eſt numerus par, dimidium
quoque 16. par eſt, ut pote octo, patiter quoque octonarĳ dimidium par 4. & quaternarĳ duo, cuius di-
1110 midium unitas. Ecce qua ratione ſexagintaquatuor est numerus pariter par. Sed numeri primi, & incompo-
ſiti ſunt, qui a ſola unitate numer antur, neque alium babent numerum, qui eos integre partiatur, cuiuſmodi
eſt ternarius numerus, quinarius item, & ſeptenarius, & buinſmodi. His poſitis perfectorum productio ponen-
da eſt. Collocato ordine ſuo pariter pares numeros, & eos collige; ſi perueneris in eam numeri ſummam, quæ
ſit numeri primi, & incompoſiti, & eam duxeris per præcedentem numerum, facies perfectum numerum. col-
locato igitur 1. 2. 4. 8. 16. 32. 64. Collige 1. & 2. reddentur tres, ducito tres numerum pri-
mum, & incompoſitum per duo numerum præcedentem, efficientur ſex. Senarius igitur erit perfectus nume-
rus. pari forma collige 1. 2. 4. reddentur ſeptem, qui numerus eſt primus, & incompoſitus, ducito ſeptem
per quatuor, reddes. 28. qui eſt ſecundus perfectus numerus. Collige item 1. 2. 4. 8. efficies quinde-
cim, is numerus non eſt primus, & incompoſitus, immo babet ſuas partes numerantes ſcilicet ternarium, vel
quinarium. quare ſequere ulterius 1. 2. 4. 8. 16. collige efficies 31. qui numerus primus, & incom-
2220 poſitus est. duc igitur 16. in 31. reddentur 496. numerus perfectus, & ita in alĳs. nec mir ere in dena-
rio ſex. in centenario 28. in millenario 496. perfectos numeros, boc eſt tam paucos reperiri, quia rara
ſunt, quæ perfecta ſunt. Simili ratione in denis millibus perfectus eſt tantum 8128. perfectorum numerorum
proprietas eſt, ut terminante primo m ſenarium, ſecundus deſinit in octonarium, tertius in ſenarium, quartus
in octonarium, & nulla alia eſt perfectorum numerorum terminatio. Sed qua ratione ternarius, & denarius
numerus perfecti ſint appellati, nunc dicam. Ternarius numerus complectitur primo primas numerorum diſ-
ferentias, paritatem ſcilicet, & imparitatem, ſolusq́; conficitur ex ſumma præcedentium numerorum, nam
1. & 2. reddunt 3. concluditq́; principium, medium, & finem. bac de cauſa perfectus est numerus iudi-
catus. Denarius uero perfectus est dictus, quoniam tanquam forma omnes alios numeros includit, ultra de-
cem enim progrediendo ad eandem unitatem, ex qua conficitur is numerus, redire oportet, ac denuo incipere.
3330 Atque boc dixit Vitr. ex Platonis ſententia, qui denarium pefectum numerum nuncupauit.

Mathematici uero contra diſputantes, ea re perfectum eſſe dixerunt numerum, qui ſex
dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus ſex numero conuenientes; ſic ſextantẽ,
unum@: trientem, duo: ſemiſſem, tria: beſſem, quem dimiron dicunt quatuor: quintarium, quem pen-
tamiron dicunt, quinque: perfectum ſex. {Eorum rationibus} idest ſecundum eorum Matbematicorum
rationes, qui uolunt eum eſſe perfectum numerum, qui ex ſumma eius partium redditur. ideo dixit Vitr. quod
is numerus babet partitiones corum rationibus, ſex numero conuenientes. cum igitur perfectum ſenarium di-
xerint, idem illi euenire uoluerunt, quod denario. nam cum unitatem ultra ſex adderent, ad eandem rationem
reuertebantur. Solebant antiqui rem integram omnem Aſſem nominare. eamq́; in ſuas partes diuidere, &
tanquàm felices Græcorum interpretes, maximè proprie res declarabant. Voluere igitur ſenarium perfectum
4440 eſſe, & quia integrum, & totum est quoddam, ideo eum Aſſem uocauere. qui cum partes; ſuas baberet, ex
eorum uocabulis, quales partes eſſent, declarabant. Vnitatem, quæ ſexta eius eſt pars, ſextantem nomina-
runt. 2. trientem, nam 2. tertia ſenarĳ, boc est Aßis pars eſt. Tria ſemiſſem, quaſi Aſſem dimidium uo
cauere. 4. beſſem, quoniam à toto duas aufert partes, græcè dimiron eadem ratione dicitur. 5. quinta-
rium latine, græce autẽ pentamiron nominatur. Sed ubi ad ſenarium peruentum est, boc eſt ad Aſſem, ſi quis
ultra progredi uelit, iam alterum aſſem duplicare incipit. ideo 12. diplaſiona Græci dicunt. Cum uero Vi-
tr. dixit, ſic ſextantem unum, non uult rationem reddere cur ſenarius numerus perfectus a Matbematicis di-
ctus eſt. nam ſupra eam point, dum dixit quod is numerus habet partitiones eorum rationibus ſex numero con
uenientes, nam ſumma partium eius numeri, totum integrum reddit. Sed oſtendere uult ſenarium ob prædi-
ctam rationem cum perfectus ſit, ſuas quoque partes habere a Matbematicis nominatas. Quod ſi quis ulterius
5550 progrediuelit, id illi eueniat, quod denario, qui ab alĳ perfectus est dictus; euenire ostenſum est. Alioquin
uana fuiſſet Matbematicorum obiectio in eos, qui denarium perfectum statuere, ſi ĳdem Mathematici ſena-
rium ob eandem rationem perfectum eſſe uoluiſſent, qua denarius est ab alĳs perfectus nominatus. ideo
ſequitur.

Cvm ad ſupputationcm creſcat ſupra ſex: adiecto aſſe ephecton cum fact ſunt octo, quod eſt
tertia adiecta tertiarium, qui epitritos dicitur, dimidia adiecta cum facta ſunt nouem, ſeſquialterum
qui hemiolios appellatur, duabus partibus additis, & decuſsi facto, beſalterum, quem epidimiron uo-
citant, in undeeim numero, quod adiecti ſunt quinque, quintarium, quod epipentamiron. Duodecim
autem, quiex duobus ſimplicibus numeris eſt effectus diplaſrona.

{Adiecto Aſſe. } Non referuntur bæc uerba ad adiectionem unitatis ſupra ſenarium, nã ſextans adĳcitur,
6660

12492LIBER ſed ad duplicatum Aſſem, ideſt poſtquàm unum perfecerimus Aſſem ſenario concluſum, ſi quis alterum adĳ-
ciat Aſſem, incipiet iterum ab unitate. ſimili ratione cum a ſenario ad alterum Aſſem peruenimus addendo
aliquid; animaduertendum est, non ſimpliciter tertiarium, aut quintarium dicendum eſſe, ſed addendum ter-
tiarium, aut quintarium alterum, quemadmodum dicitur bes alterum. quod & Cræca Hocabula indicant, ad
ditione illius particulæ epi. Sed bæc facile ab animaduertentibus cognoſci poſſunt.

Non minus etiam quod pes hominis altitudinis ſextam habet partem, ita etiam ex eo, quo perfi-
eitur pedum numero; corpus his ſex altitudinis terminando, eum perſectũ conſtituerunt, cubitumq́;
animaduerterunt ex ſex palmis conſtare, digitis uiginti quatuor.

Ecce quod a ſenario numero altitudinis humanæ ſtaturæ dimenſio deſumpta est, quod uero dixit cubitum ex
1110 ſex palmis conſtare, conſiderandum eſt, nam infra pedem quatuor conſtare palmis aſſerit. ſiigitur pes eſt ſex-
ta pars; & ſex pedes ſunt palmi uigintiquatuor, & cubitus eſt palmorum ſex, certe cubitus erit quarta pars,
quod ſuperius dixit, altitudinis bumani corporis. Quemadmodum uero ex digitis numerandi ratio profecta,
ita ex eiſdem menſuræ ortæ ſunt. qtque id ob facilitatem; quid enim magis babemus in promptu, quam digi-
tos, manus, & pedes?

Ex eo etiam uidentur ciuitates Græcorum feciſſe, uti quemadmodum cubitus eſt ſex palmorum,
ita in dracma quoque eo numero uterentur.

Ob perfectionem, quam ſenario numero tributam uidebant, Græci ad monetam quoque ſenaĳ numeri par-
titionem tranſtulere, eo modo, quo dicit Vitr.

Illae enim æreos ſignatos uti aſſes, ex æquo ſex, quos obolos appellant, quadrantesq́; obolo-
2220 rum, quæ alij dichalca, nonnulli trichalcha dicunt, pro digitis uigintiquatuor conſtituere.

Omnis intentio Vitr. est, ut ostendat. nos non debere dubitare, quin benefecerint bi, qui ædes Deorum im-
mortalium constituentes, ita membra operum ordinauerunt, ut proportionibus, & ſymmetrĳs ſepar atque
uniuerſæ conuenientes efficerentur diſtributiones, nam ſi ex partibus bominis, licuit numeros, licuit monetas,
licuit alia quoque metiri, quid dubitamus eos ſuſcipere, qui proportiones ſequuti ædes ſacras conſtituerunt?
Erat igitur apud Cræcos draema, cuius partes oboli uocabantur, ſex obolorum dracma erat, a ſenarĳ perfe-
ctione ita partita. Obolus æreus erat nummus ſignatus, qui quia totum quoddam erat aſſis dicebatur, cuius
quarta pars, quæ quadrans nominatur dicbalca, aut tricbalcaratione rerum diuerſarum, dicta eſt. quemad-
modum ergo obolorum numerus in dracma palmorum numero in cubito reſpondebat, ita numerus dicbalco-
rum, ſeu trichalcorum reſpondebat numero digitorum, qui erant 24. in cubito, ut infra dicetur. bæc Cræci.

3330

Nostri autem primo decem ſecerunt antiquum numerum, & in denario denos ereos aſſes con-
ſtituerunt, & ea re compoſitio nummi ad hodiernum diem denarij nomen retinet, etiamq́; quartam
eius partem, quod eſſiciebatur ex duobus aſsibus, & tertio ſemiſſe, ſeſtertium uocitauerunt. Poſtea
quam animaduerterunt, utroſque numeros eſſe perſectos, & ſex, & decem, utroſque in unum conie-
cerunt, & perfecerunt perſectiſsimum decuſsisſexis.

Licet denarĳ nomen a denario numero ſumptum ſit ab antiquis, propterea quod denarius numerus antiqui-
tus perfectus est babitus, tamen cum poſtea ſenarius perfectus eſſe uiſus ſit, additum est denario, & ſenarius
obtinuit tamen uſus, & ſemper denarius nummus ſit appellatus, retinuit enim compoſitus nomen, quod ſimplex
babebat, ita ut ſexdecim ex duobus perfectis numeris perfectiſſimus babitus ſit.

Hvivs autem rei authorem inuenerunt pedem: E cubito enim cum dem pti ſunt palmi duo, re-
44Je Cor inge in fine Ea bule. linquitur pes quatuor palmorum. Palmus autem habet quatuor digitos, ita efficitur uti habeat pes
5540 ſexdecim digitos, & totidem aſſes æreos denarius.

Credendum est Vitruuio. Duo uero palmorum genera, maior, & minor, minor constat digitis quatuor,
maior. 12. minor palesti, maior ſpitbame dicitur. Digitus eſt ſpatium granorum quatuor ordei ſecundum eo-
rum latitudinem. Romani igitur primo denarium tanquàm perfectum accepere, ideo denarium monetam uoca
uere, quod & nostris temporibus obſeruatur, in ea decem æreos aſſes poſuere, & licet poſtea denarium cum
ſenario coniunxerint, uidentes ſenarium quoque perfectum eſſe, retinuere tarnen denarĳ nomen ſexdecim aſſium
denarium conſtituentes, qui aſſes ſexdecim digitis pedem conſtituentibus reſpondent. Cum bæc igitur ita ſint,
concludit Vitr.

Ergo ſi conuenit ex articulis hominis numerum inuentum eſſe, & ex membris ſeparatis ad uni-
6650 uerſam corporis ſpeciem ratæ partis commenſus fieri reſponſum: relinquitur, ut ſuſcipiamus eos, qui
etiam ædes Deorum immoratlium conſtituentes, ita membra operum ordinauerunt, ut proportioni-
bus, & ſymmetrijs ſeparatæ, atque uniuerſæ conuenientes efficerentur eorum diſtributiones.

Abſoluit negotium ſuum Vitr. multis rationibus, & exemplis tractatum. Arcbitecti autem maxime ani-
maduertere debent ad ea, quæ dicta ſunt; nam ſi ars quælibet ſeparata non caſu ſed ratione regitur, quanto ma-
gis Arcbitectura artium domina, arbitra, & iudex ratione ducetur? Attendamus igitur ad ea, quæ Vitr. aſ
fert. bic uero finem buic capiti imponerem, ſed nibil refert; modo rem intelligamus.

Aedivm autem principia ſunt, e quibus conſtat figurarum aſpectus, & primum in Antis, quod
Græce ναώς ε´ν παραςάσιν dicitur.

Optima ralione factum eſt a Vitr. ut cum uellet de templorum ædificatione tractare, ab ĳs diſcriminibus
inciperet, quæ nobis primo ueniunt ſub aſpectum, ita enim cognitionis ordo poſtulat ( ut ſupra dixi ) ut ab uni-
7760

12593TERTIVS. uerſalibus, confuſis, & indiſtinctis incipiamus, mox ad particularia diſtincta, & eſplicata ueniamus. Tum il-
lud etiam in Arcbitectura maxime obſeruandum eſt, ut oculus ſuas babeat partes, & aſpectum uarietate
inxta figuras, & formas diuerſas templorum, aut iucunditas, aut ueneratio, aut autboritas ædibus tribua-
tur. Et quemadmodum oratio formas, quas ideas uocant, diuerſas babet, ut auribus ſatisſiat, ita etiam
Architectura ædificiorum formas babet plures, ut gratæ oculis, aſpectui iucundæ ſint. Ac quemadmodum
quod mente occluſum concipimus, id artificio, uerbis figuris, membris, numeris, clauſulisq́; diuerſis profe-
rendo dicendigenera conficiuntur, ita proportiones, figurarumq́; proſpectus, numeri, & collocationes par-
tium in Architectur a ideas constituunt, quæ ſunt qualitates illis rebus uel perſonis conuenientes, quarum can
18[Figure 18]E. antæ C. Columnæ duæ inter antæs in medio. C. cella. D. Parietes, qui cirecumcludunt celtam.D D @ D B C C E111022203330444055506660

12694LIEER ſa ædific amus. Alia enith ratio ſententiarum, rationum, uerborum, figurarum, partium, numerorum, collo-
cationum, & terminorum, puritati, elegantiæ, & perſpicuitati conceditur, alia amplitudmi, dignitati, uebe-
mentiæ, ſplendori, aſperitatiq́; attribuitur; Alia iucunditati, m odeſtiæ, ueritati, ſmplicitati, & pulchritu-
dini datur. Similiter in Aedificiorum generibus, aliæ proportiones, diſtributiones, ordinesq́; requiruntur, cum
uolumus diuerſas Aediſiciorum qualitates, eaſdemq́; rebus, & perſonis conuenientes reddere. Etiamq́; earum
rerum natura, quæ genus aliquod orationis constituunt, ita fert, ut quæ ad unum genus pertinent, permiſceri
cum alio commode poſſint, ita in puritate dignitas, in dignitate ornatus, in ornatu ſimplicitas ineſſe poteſt; pa-
ri forma, ex rationum compoſitione, mutuiq́; reſponſus commenſione in ædificĳs multa, quæ ſimplicia erunt,
componi ad dignitatem, & iucunditatem, utilit atemq́; egregie poſſunt. Proponit igitur Vitru. ædium gene-
1110 ra, quæ longe oculis obĳciuntur. Non tamen omnia, & id quidem prudenter, non enim temerè omnia pro-
ponenda ſunt, ſed ea tantum, quæ occultam quandam uirtutem redolent, & ſenſus alliciunt noſtros. Ecce
nec orator omnia ſumit, quæ uulgo, pbebiq́; uidentur, ſed ea, quæ ſub intellignentia cadunt eorum, qui audiunt di
gniori quodam modo, quæ uulgus ſua uinon perciperet, ſed ab alĳs inuenta capit, aſſentiturq́; . Ita Vitru.
non eas omnes formas, figurasq́; ſacrarum ædium ſumit, quæ ab boc, uel illo factæ ſunt, quoniam boc infinitum
eßet, nec caderet in ſcientiam, & artificium: Sed eas tantum proponit, quæ neſcientibus aliquo modo ſatisfa-
ciunt, poſtquàm factæ ſunt, ab omnibus autem inueniri nequeunt. Inquit igitur principia id eſt originem no-
stræ conſiderationis in ædibus ſacris, eſt id quod figuræ ædium diuerſarum aſpectu obĳciunt nostro: Figu-
rarum aſpectus, aut eſt in partibus anteriorbus ædium, aut posterioribus, aut in lateribus, nam aut fron-
tes, aut latera ſtatim cernimus, aut ſeorſum in pluribus fabricis, aut in una eademq́; , ideo ſeptem nobis figu-
2220 ras proponit.

Et primum in antis, quod Græce naos en parſtaſi dicitur, deinde proſtylos, amphiproſtylos,
peripteros, pſeudodipteros, dipteros, hypæthros.

Declarabit Vitr. quid per ea nomina intelligat, utitur autem uocbulis Græcis, uel quia nondum latini ſua
tenebant, & ipſe fabricare nomina non audebat, uel quia uſus iam obtinuerat, ut Cræcis pro latinis uterentur.
19[Figure 19]Frons ſeu Orograpbia ædis in antis.#A.#Antæ
C. fuſtigiun ſupra columnas duas inter antas in medio
poſitas.C A A A A3330444055506660

12795TERTIVS. Condolendum uero nobis eſt, nullum extare templum temporibus noſtris eorum, quæ in exemplum ſumuntur
a Vitr. Cæterum animaduertendum eſt, ordine quodam a ſimplicioribus ad ea, quæ magis compoſita ſunt per-
uenire. Semper enim adiectione aliqua figurarum aſpectus augetur, quod ita patebit.

Horvm exprimuntur formationes his rationibus. In antis erit æ des, cum habebit in fronte antas
parietum, qui cellam circuncludunt, & inter antas in medio columnas duas, ſupraq́; faſtigium ſymme-
tria ea collocatum, quæ in hoc libro fuerit perſcripta.

Frontium aſpectus duplex, aut enim antis, aut columnis conſtat. Antæ, quas Græci paraſtadas dicunt, pilæ
ſunt adpactæ, quas contrafortes, uel pilaſtros nostri uocant, bas in angulis parietum collocari certum est,
111020[Figure 20]A. posticum.
B. Frons.
C. Columnæ contra antas.
D. Columnæ in uerſuris.
E. Cella.
F. Parietes cellam concludentes.22203330444055506660

12896LIBER inter quad in eadem fronte columnæ duæ ſunt, quibus imponitur fastigium, quod´ noſtri frontiſpicium dicunt
ſummitas in trianguli ſpeciem pro fronte collocata, cuius ratio, & commenſus boc libro explicabitur. Cellam
Vero uocat corpus, & nauem ( ut aiunt ) ipſius ædis parietibus circumcluſam.

Hvivs autem exemplar erit ad tres Fortunas, ex tribus quod eſt proximè portam collinam.

Huius templi nullum babemus ueſtigium, ſed nos rationibus Vitruuianis innitentes, plantam, frontemq́;
ipſius deſcribemus, ac certis lineis rem ante oculos ponemus, adumbr ationes, & reliqua, quæ fucum rebus
faciunt neligentes. ſciograpbiamq́; interdum ponemus, ut Arcbitecti facile grapbidis notitiam, ex noſtris
deſcriptiombus babere poßint.

21[Figure 21]Frons a postico
A. potest accommodari, ut ex proſtylo fiat ampbyprostylos.
C. Columnæ
contra antas.
D. Columnæ in verſuris.
F. Fastigium.
G. Valuæ.F G C D C A C C D1110222033304440

Prostylos omnia habet, quemadmodum in antis; columnas autem contra antas angulares duas,
ſupraq́; epiſtylia quemadmodum & in antis; & dextra, ac ſiniſtra in uerſuris ſingula. Huius exemplar
eſt in inſula Tyberina in æde Iouis, & Fauni. Amphyproſtylos omnia habetea, quæ proſtylos, præte-
reaq́; habet in poſtico ad eundem modum columnas, & faſtigium.

Aedium ſecunda facies dicitur proſtylos, ideſt a fronte columnata. addit ad ſuperiorem duas columnas con
5550 tra antas angulares, & ubi flectuntur anguli cellæ, duas quoque contra antas columnas addit. Eſt & tertia
ædium facies, quæ ampbiproſtylos dicitur, quæ ad ſuperiorem ſecundam addit posticum eodem modo columna-
tum, quo pars eſt anterior proſtyli. quo fit ut unico ueſtigio utranque formam, oſtendiße ſit ſatis.

Inſula Tyberina Aeſculapio ſacra caſu primo facta. postea a Romanis munita, & multis ædificĳs amplisq́;
ornata. prope Aeſculaĳ templum, Iouis erat ædes a L. Furio Purpurione conſule ædificata & a C. Seruilio
dedicata. In extremitate inſulæ Faunus quoque ſuas ædes babuit, quarum noſtris temporibus parua admo-
dum uestigia uidentur, minusq́; in dies uidebuntur, alluuie Tyberis partes aliquas ſemper trabente. T. Liuius
a Gn. Domitio, & C. Scribonio Aedilibus ex mulctis conſtitutum templum illud affirmat. # Peripteros
autem erit, quæ babebit in fronte, & poſtico ſenas colummas, in lateribus cum angularibus undenas, ita ut
ſint bæ colomnæ collocatæ, ut intercolumnĳ latitudinis interuallum, ſit a parietibus circum ad extremos or-
6660

12997TERTIVS. dines columnarum, habeatq́; ambulationem circa cellam ædis, quemadmodum est in porticu Metelli Iouis.

Statoris Hermodi, & ad Mariana Honoris, & Virtutis ſine poſtico a Mutio facta.

22[Figure 22]E. Posticum.
D. Frons.
F. pronaum dicitur.
G. alæ, & ambulatio.
H. Cella.
I. Portæ.
L. Parietes.E G I G L H L I P D1110222033304440

Quartæ figuræ proſpectus peripteros no-
minatur, quaſi circum alatus. Alas autem
ordines columnarum a lateribus ambientes
uocat. Adduntur igitur in bac quarta figu-
ra fronti, & poſtico duæ columnæ, ita ut
ſenis columnis ambæ frontes ornentur. ad-
duntur etiam a lateribus columnæ, quæ
alas constituunt, ambulationem faciunt
ſub porticu, & cellam ambiunt, Diſtant au-
tem extremæ columnæ a parietibus, quantũ
ipſæ inter ſe diſtant.

In porticu Metelli. Propè circum Fla-
minium porticus a Q. Metello Macedonico
ædificata fuit, ibi Iouis ſtatoris Templum.
Opus Hermodi. Et ad Mariana Honoris &
Virtutis. Templum Honoris extra ſalariam
portam fuiſſe legitur, ibi enim Lamina bis
litteris inſcriptareperta fuit Dominæ Hono-
ris. Marcus Marcellus templum Honori,
& virtuti dedicauit, quod a Veſpaſiano po-
ſtea reſtauratum fuit, ut in nummis habetur.
erat boc apud portam Capenam, ut mone-
rentur egredientes ad bellum, quod virtutis
medio ad honorẽ peruenimus. Marius quo-
que Honori, & Virtuti ædes erexit, & ab
ædibus uirtutis ad ædes Honoris accedeba-
tur. Sed Vitr. C. Mutium ædem Honoris,
et virtutis Marianæ Cellæ feciſſe dicit. erat
autem illud templum ſine poſtico. Cauſam
nullam aliam puto, niſi quod ad pofticum
nulla erat uia, ſuperfluum autem erat adi-
tus facere, qua parte non patebat iter.
Pſeudodipteros autem ſic collocatur, ut in
fronte, & poſtico ſint columnæ octonæ; in
lateribus cum angularibus quindenæ. Sunt
autem parietes cellæ contra quaternas co-
lumnas medianas in fronte, & poſtico, ita
duorum intercolumniorum, & imæ craßi-
tudinis columnæ ſpatium erit a parietibus
circa ad extremos ordmes columnarum.
Huius exemplum Romæ non eſt, ſed Magne-
ſiæ Dianæ Hermogenis Alabandi, & Apol
linis Amneſtæ facta. Dipteros autem octa-
ſtylos, & pronao, & poſtico; ſed circa ædem duplices habet ordines columnarum. uti est ædes Quirini Dori-
ca, & Epheſiæ Dianæ Ionica, a Cteſiphonte conſtituta.

Vestigium umum duabus figuris accommodari poteſt. nam Dipteros a duplici alarum ſeu columnarum or-
dine dicitur. Pſeudodipteros, quaſi mentlens dipteron nominatur. Sublato enim interiori columnarum ordine
5550 extra eundem reſpectum habere uidetur. De huiuſmodi æde meminit Vitr. etiam infra, & in proœmio ſeptimi
libri. Hermogenes enim ſuſtulit interiorem ordinem columnarum, & laxiorem circa cellam fecit ambulatio-
nem; & imminutis expenſis, nibil de dignitate abſtulit. Credo id templum magnificentiĳimum fuiſſe. Gra-
dus in veſtigio addidi, ut mihi uiſum eſt pro dignitate rei. ſpatium a b. hoc eſt ab extremo ordine columna-
rum ad parietem, tantum eſt quantum ſpatium a c. Dimidia pars frontis, & ſchiographiæ pſeudodipteræ
ædis, ſecundum Ionicum genus.

Hypethros uero decaſtylos eſt in pronao, & poſtico, reliqua omnia eadem habet, quæ dipteros;
ſed interiore partc columnas in altitudine duplices, remotas a parietibus ad circuitionem, ut porticus
periſtyliorum. Medium autem ſubdiuo eſt ſine tecto, aditusq́; ualuarum ex utraque partein pronao,
& poſtico. Huius autem exemplar Romæ non eſt, ſed Athenis Octaftylos in templo Iouis Olympij.

6660

Vltima aſpectus figura Hypethros, quaſi ſub æhere, & ſine tecto dicitur, ſimilis eſt præcedenti quæ

13098LIBER pteros, quia duplices habet columnarum ordines; extra parietem a parietibus in partem interiourem aliæ co-
lumnæ erant collocatæ, ſed minores exterioribus, ſe ob id duplices in altitudine, ideſt alter æ ſub alteris collo-
catæ, a parietibus in partem interiorem uſque ad columnas tectum erat, a columnis ad columnas erat ſine te-
cto. porticus exterior tecta erat, a lateribus decem & nouem columnæ, a frontibus decem, inter columnas
tam extra quàm intra ſtatuas Deorum in conchis. Sic enim nicbios dicerem, in parietibus erant collocati.
Ara in medio templi poſita. Gradus quos multi amplitudinem templo adibant. Ioui autem ſecundum deco-
rum ſine tecto Templum ædifidabatur.

23[Figure 23]ORTHOGRAPHIA TERIPTEROS.11102220333044405550

Atque bæc ſunt Aedium principia ex quibus conſtat figurarum aſpectus. ſed hic quæri poſſet, cur Vitru.
6660 de rotundis templis, deq́, Tuſcanicis, & compoſitis Aedibus mentionem minime fecit. Reſponderem. Vitru.

13199TERTIVS. hoc loco eos figurarum aſpectus poſuiſſe, qui additamento quodam perficiuntur, & forte ea ponit in nume-
ro eorum, quæ ſunt liberorum intercolumniorum, & quod magis placet ea prima, & ratione magis conſti-
tuta ſunt templa, de quibus modo loquitur, ſuis enim conſtant generibus, Dorico, Ionico, & Corinthio, quæ
magis elaborata ſunt, & paulo infra Tuſcanicas ædes tangit in aræoſtyla forma; de qua libro ſequenti di-
cturus eſt.

24[Figure 24]VESTIGIVM DIPTEROS.PIANTA ICHN OGRAPHIA
PRONAO1110222033304440

De quinque Aedium ſpeciebus. # Cap. II.

5550

SPecies autem ædium ſunt quinque, quarumea uocabula. Pycnoſtylos ideſt crebris
columnis. Syſtylos paulo remiſsioribus, Diaſtylos amplius patentibus. Rarius quàm o-
portet inter ſe diductis, Aræoſtylos. Euſtylos interuallorum iuſta diſtributione.

Omnis humana cognitio ſiue ad ſenſum, ſiue ad mentem pertineat, a confuſis primo, & indiſtin
ctis rebus orditur, ut dictum est. Sed cum propè res obiectas efficitur, tunc diſtincta, & explicata partium per
ceptione certior fieri ſolet, nec modo mens eſt mihi ſuper hac re Philoſophum agere; ſatis erit ſi unicum exem-
plum attulero in rebus, quæ ſenſibus percipiuntur. Cum rem a longinquo ualde aliquam proſpicimus, ignoran
tes adhuc quid illa ſit, statim concipimus aliquod eſſe, id est rem aliquam. mox propius accedentes uidemus
eam ferri ex una in aliam partem, unde statim motum proſpectantes animal dicimus eſſe. inde adbuc acceden-
6660 tes proprius hominem; deinde amicum, mox quaslibet eius ſtatur æ partes agnoſcimus, & ita a conceptione

132100LIBER uniuerſalis, & indistinctæ ad claram perceptionem propius peruenimus. Similis ratio in mente cernitur. Ideo
Vitr. indiſtinctam, & confuſam quandam Aedium perceptionem, quæ aſpectui ſubiecta eſt, non ſine ratione
propoſuit. eamq́ue a figura, quæ commune ſenſile eſt, deſumpſit. Accedentes autem ad ædes proprius, ſpa-
tia & interualla columnarum conſideramus . Hæc ſpatia cum in alĳs ædibus conferta ſint, in alĳs remiſſa,
in alĳs quoque laxiora, oculis præbent diuerſa rerum diſcrimina, effectusq́; uarios reddunt; nam uel dignita-
tem, uel iucunditatem, uel aſperitatem quandam præſeferunt. Cæterum non ſine regulis efficiuntur huiuſmo-
di ſpatia, quemadmodum docebit Vitr. Ex interuallis igitur, fpatĳsq́; columnarum quinque ædium ſpecies in-
ueniuntur. Quarum nomina hæc ſunt. Pycnoſtylos, ſyſtylos, Diaſtylos, Aræostylos, Euſtylos. Quid uero hæc
ſibi nomina uelint, exponit Vitr. inde interuallorum regulas in quaq; ſpecie inſtituit; mox ad partiales deſcri-
ptiones magis deueniens; de contracturis columnarum, quæ fiunt in ſummis; & de adiectionibus, quæ fiunt
1110 in medĳs columnis, ſermonem facit. Ac demum in tertio, & poſtremo huius uoluminis capite de fundatio-
nibus præcepta tradit, ac paulatim ad baſes, columnarum ornamenta, capitula, trabes, zophoros, coronas,
& faſtigia peruenit. Ita ut Ionicumgenus hoc libro perficiat. Pycnoſtylos igitur eſt quod crebris columnis
conſtat. Confertum genus uocat Albertus, Syſtylos paulò remißioribus, ſub confertum idem nominat. Dia-
25[Figure 25]I. Orthographia.
O. Sciographia dipteros.I O22203330 ſtylos amplius patentibus ſubdiſpanſa ſpecies appellatur ab eodem. Aræstylos diſpanſa, rarius quàm opor-
4440 teat inter ſe diductis . Sed quomodo rarius quàm oporteat. ergo faciendum est aliquid aliter quàm oportet?
minimè. Sed infra buius ratio reddetur, & quomodo fiet quod oportet , ex eo quod fieri non oportere uidetur ,
oſtendit. { Euſtylos interuallorum iusta diſtributione. } Quaratione autem ſingulæ ſpecies ordinentur, sta-
tim demonſtrat, inquiens.

Ergo Pycnoſtylos eſt cuius intercolumnio unius, & dimidiatæ columnæ craſsitudo interponi po
teſt, quemadmodum eſt Diui Iulij, & in foro Veneris, & ſi quę aliæ ſic ſunt compoſitæ.

Conferta, & denſa ſpecies, quæ Pycnoſtylos dicitur, ea eſt cuius intercolumnia ſingula ſunt craſſitudine, &
dimidiatæ columnæ ſpatio. Craſſitudinem intelligo diametrum imæ columnæ. huius exemplum inuenies in ue-
ſtigio, & ichnographia ſuperiori, ædis ſcilicet, quæ hypethros nominatur. Exemplar uero eorum templorum,
quæ Vitr. adducit, nullum reſtat. Veneri autem genitrici Cæſar dictator ædem instruxit.

5550

Item ſyſtylos eſt in qua duarum columnarum craſsitudo in intercolumnio poterit collocari, &
ſpirarum plinthides æque magnæ ſint eo ſpatio, quod fuerit inter duas plinthides, quemadmodum eſt
Fortunæ æqueſtris ad theatrum lapideum , & reliquæ, quæ eiſdem rationibus ſunt compoſitæ.

Plinthides ſunt imæ baſium partes, ideo nuncupatæ, quia forma earum laterum formas uidentur habere;
Plinthi enim lateres a Græcis dicuntur, qui forma quadrata constant. Plinthum ergo tam magnam eſſe Vi-
tr. dicit, quantum eſt ſpatium inter duas plinthos. Exemplum huius eſt in Ichnographia ſuperiori eius formæ,
quædipteros nominatur. Theatrum lapideum Philander intelligit theatrum Pompeĳ, quod manſurum primus
omnium extruxit. id igne conſumptum reſtaurauit Tiberius, poſt C. Caligula. inde Claudius. Postremo Go-
thorum Rex Theodoricus. Eius ueſtigia dicuntur eſſe, quæ in campo Floræ in ſtabulo Vrſinorum uiſuntur.
Quoduero ad fortunam equeſtrem attinet, notandum quod Tacitus libro 14. refert, Equites pro Augustæ ua-
6660

133101TERTIVS. letudine donum Antium miſiſſe , quod uouiſſent Fortunæ equeſtri, quod eius cognominis nullum tum eſſet Ro-
mæ. hæc Phil.

Haec utraque genera uitioſum habent uſum . Matresenim familiarum cum ad ſupplicationem
gradibus aſcendunt, non poſſunt per intercolumnia amplexæ adire, niſi ordines fecerint. Item ual-
uarum aſpectus obſtruitur columnarum crebritate, ipſaq́; ſigna obſcurantur, item circa ædem propter
anguſtias impediuntur ambulationes.

Vitia in ſuperioribus duobus generibus hæc ſunt. primo ob denſitatem columnarum impediuntur matronæ,
26[Figure 26]A. Ara. B. C. ſpatium ſine tecto. D. Valuarum locus in proao, & poſtico. e. colum-
næinferiores ſupra quas aliæ columnæ f. g. duplex ordo columnarum extra parietes cellæ.
H. pronaum uel posticum. I. loca ſtatuarum. L. Gradus.A B C f g e e e e D H L111022203330444055506660

134102LIBER27[Figure 27]ORTOGRAPHIA HYTETHROS.

135103TERTIVS. ne pares aſcendant ad templa. deinde ualuarum aſpectus obſtruitur, & ſigna, hoc eſt ſtatuæ, occultantur; ac
demum ambulatio circa ædem fit nimis anguſta. Sed debemus ne nos ab hac forma abſtinere? minimè, nam
& obſcura oratio quandoque commẽdatur, & confuſa, ut aliquid efficiatur. ſic & crebritas columnarum,
quanquàm ea uitia habeat, quæ Vitr. commemorat, habet tamen authoritatem quandam, & aſperitatem;
quæ alicuinumini conuenire potest. Sed ſi quis dixerit ſe effecturum columnas adeo craſſas, ut duæ craſſitudi-
nes earum, quibus intercolumnia includi debent, ſatis amplum ſpatium ambulantibus facere poßint: reſponde
bo ego tunc columnarum altitudinem fore nimiam, & Plinihides intercolumnia occuparent, & ualuæ etiam
quæ proportione reſpondere debent, impedirentur. Præterea matronæ plures duabus amplexæ ad ſupplicatio-
nes ire ſolebant, quare illis non pateret aditus.

1110

Diastyli autem hæc erit compoſitio, cum trium columnarum craſsitudinem intercolum-
nio interponere poſſumus, tanquàm eſt Apollinis, & Dianæ ædis. Hæc diſpoſitio hanc habet difficul-
tatem, quod epiſtylia propter interuallorum magnitudinem franguntur.

Quemadmodum Pycnostylos, & ſistylos ſeueritatem quandam præſeferebant ob crebritatem columnarum:
Ita Diastylos hilaritatem ob laxamentum, & remißionem intercolumniorum habet. periculum tamen eſt ne
adeò laxis interuallis frangantur trabes, quæ epiſtylia nominantur, eo quod ſuper colũnas imponuntur; ſed qua
ratione huic uitio mederi poſſimus, ſuo loco dicetur. arcubus enim ſupradictis epiſtylia tuemur, ne pondus im-
poſitum ea frangat.

In Aræoſtylis nec lapideis, nec marmoreis epiſtylijs uti datur, ſed imponendæ de materia trabes
perpetuæ. Etipſarum ædium ſpecies ſunt barycę. Barycephalę, humiles , latæ, ornantq́; ſignis
2220 fictilibus inauratis earum faſtigia Tuſcanico more, uti eſt ad Circum maximum Cereris, & Herculis,
Pompeiani item Capitolij.

Quoniamin Aræostyli forma libera ſunt intercolumniorum ſpatia, multo magis timendum eſt uitium for-
mæ diastyli, ne ſcilicet epiſtylia ob laxamentum frangantur . Quare nec lapideis, nec marmoreis epiſtylĳs in ea
forma uti poſſumus, ſed imponendæ ſunt trabes continuæ ex dura materia, cuiuſmodi robora ſunt , quemadmo-
dum quarto libro dicetur. ibi Tuſcanicum genus pertractat, & infra cum aræoſtyli genus exequitur, osten-
dit quo maiora ſpatia inter columnas cadunt; & craßiores, & minores columnas fieri debere. atque hoc: eſt
quod hoc loco dicit & ipſarum ædium, id eſt aræoſtyli generis, ſpecies ſunt humiles, latæ, baricephalæ; &
quoniam trabibus e materia in eo genere utebantur, ideo ebur ſuperponebant, ornabantq́ ſignis, & figuris fi-
ctilibus, inaurabantq́; eorum fastigia; quimos a Tuſcanis emanauit. Quoniam uero ultra tres craſſitudines
3330 libera interualla facere poſſumus, & quiſque ſuo utiiudicio poteſt; ideo plurali numero eſt uſus hoc loco, di-
cens. {in Aræostylis nec lapideis, & reliqua} cum in alĳs unitatis numero ſit uſus, dum dixi pycnostylos
est, & item ſyſtylos eſt. Et diaſtyli autem hæc erit compoſitio; & infra dicit.

Quæritur hoc loco quid ſibiuelit Vitr. per ea uerba. baricæ, baricephalæ. dicunt nonnulli Tuſcanico
more trabium antepagmenta ebore constituta fuiſſe , quod Vitruuius libro quarto cap. ſeptimo uidetur innue
re. quibus aſſentio, modo illud addam, quod in pſalmo quadrageſimo quarto, ubi dicitur {in domibus ebur-
neis,} ubi Græcus habet ὰπὸ βαρέωυ ελεφαυτίυωυ ſacri interpretes βαρεὶ domos interpretantur, aut turres
eburneas, quæ ſunt eccleſiæubiuis terrarum, in quibus fide colitur Deus. hoc uero nomine maxima ædi-
ficia intelligunt, Athanaſius in eo loco ornatas, & ſele domos, & ſumptuoſa templa uareis appellari di-
cit, ita etiam Dydimus interpretatur. illis & reliqui aſſennt. cæterum ſi uaricæ legas, & diagramma ædis
4440 Tuſcanicæ in quarto libro poſitum inſpicias, uidebis columnas inter ſe tam longo interuallo diſtantes, ut diua-
ricatis cruribus eam ſpeciem ſimilem dicere poſſis. quam interpretationem approbo, quoniam Vitruuius de ſpe
cie illius ædis loquitur, & poſtea etiam addit, baricephalæ, ut oſtendat ornatum ex ebore epiſtyliorum adpa-
ctum ligno. niſi forte ſuperuacuam illam dictionem reĳciamus. Et nos ibi Tuſcanicam ædis ichnographiam,
& orthographiam poſuimus. {Vti est ad circum maximum C æſaris} Plinius libro 35 . cap. 12. Plastæ lau-
datißimi fuere Dimophylus, & Gorgaſus. Idemq́ pictores, qui Cereris ædem Romæ ad circum maximum
utroq; genere artis ſuæ excoluerunt, uerſibus inſcripti Græce, quibus ſignificarunt a dextera opera Dimophy-
lieſſe, a parte læua Gorgaſi. Ante hanc ædem Tuſcanica omnia in ædibus fuiſſe author eſt Marc. Varro. Ex
hac cum reficerentur, crustas parietum exciſas tabulis marginatis incluſas eße. Item ſigna ex faſtigĳs diſper-
ſa. & ſupra dixit eodem Cap. Deburadis inuentum eſtrubricam addere, aut ex rubia cretam fingere, primusq́;
5550 perſonas tegularum extremis imbricibus impoſuit, quæ inter initia protypa uocauit; poſtea idem ectypa fecit.
Hinc & fuſtigia templorum orta, propter hunc plaste appellata. Et infra eodem Capite. De plaſtice loquens.
præterea elaboratam hanc artem Italiæ, & maxime Etruriæ . Turrianumq́; a Fregellis accitum, cuilocaret.
Tarquinius priſcus Iouis effigiem in capitolio dicandam. Fictilem eam fuiſſe, & ideo eam mirari ſolere. Fi-
ctiles in fastigio templi eius quadrigæ de quibus ſæpius diximus. hæc Plinius.

Reddenda nunc eſt ratio Euſtyli, quæ maxime probabilis, & ad uſum, & ad ſpeciem, & ad fir-
mitatem rationes habet explicatas, namque facienda ſunt in interuallis ſpatia duarum columnarum
& quartæ partis columnæ craſsitudinis, mediumq́; intercolumnium unum, quod erit in fronte, alte-
rum quod erit in poſtico trium columnarum craſsitudine. Sic enim habebit & figurationis aſpectum
uenuſtum, & aditus uſum ſine impeditionibus, & circa cellam ambulatio authoritatem.

6660

Elegantis formæ firmæq́; & commodæ ſpecies, quæ euſtylos nominatur, a commoda, & concinna

136104LIBERrum distributione fiet; ſi ſpatia inter columnas duas craßitudines, & quartam unius craßitudinis columnæ
continebunt. ita enim laxamenta columnarum, ita impedimenta ambulationum, ita obſcurationem ualuarũ,
& ſignorum euitabimus, ita demum oculis ſatisfactum erit. Pycnoſtylos, & ſiſtylos ambulationes, aditus, &
aſpectum impediebant. Diaſtylos, & areostylos periculum afferebant; Ergo euſtylos inter extrema tanquã
medium, in quo uirtus est poſita, cõmoditatẽ, & uenuſtatem afferet. Siigitur unum & dimidium, uel duo pauca
ſunt, ſi tria plura, quàm par est, relinquitur duo, & quartã partẽ conuenire. Sed cur non ita duo, & dimidium,
ſicut duo, & quarta pars ſatisfacient & opportunitati, & pulchritudini? Reſpondeo, duo, & quartam par-
tem inſtum commenſum facere, cum medianum ſpatium laxius , & remiſſius faciendum erit, quàm extrema.
Sed illud magis animaduertendum, quod ſi a proportione ſubſeſquitertia ſubtrahere uelimus proportionem,
1110 ſubſeſquiquintam, reddetur ſubſeſquioctaua. Ecce exemplum. Vnum cum dimidio ſunt ſex quartæ, duo ſunt
octo quartæ, duo cum dimidio decem quartæ, tria duodecim quartæ. Sex ad octo eſt in proportione ſubſeſqui-
tertia. decem ad duodecim in proportione ſubſeſquiquinta . duc igitur duodecim per ſex, reddes ſeptuaginta
duo. decem per octo, reddes octuaginta. inter ſeptuaginta duo, & octuaginta cadit ratio ſubſeſquioctaua.
Nouem igitur magis reſpondet & ſenario, & duodenario, quàm decem. nouem quartæ igitur erunt inter colum-
nia elegantis formæ; cuius ratio redditur a Vitr. hoc modo.

Frons loci, quæ in æde conſtituta fuerit, ſi tetraſtylos facienda fuerit, diuidatur in partes unde-
cim ſemis, præter crepidines, & proiecturas ſpirarum. Si ſex erit columnarum in partes decem, & octo;
ſi octa ſtylos conſtituetur diuidatur in 24. & ſemiſſem. Item ex his partibus ſiue tetraſtyli, ſiue exa-
ſtyli, ſiue octaſtyli una pars ſumatur, eaq; erit modulus, cuius moduli unius erit craſsitudo columnarũ.
2220 Intercolumnia ſingula præter mediana modulorum duorum, & moduli quartæ partis, mediana in
fronte, & poſtico ſingula, ternum modulorum. Ipſarum columnarum altitudo erit modulorum octo,
& dimidiæ moduli partes. Ita ex ea diuiſione intercolumnia, altitudinesq́; columnarum habebunt
iuſtam rationem.

Eustyli ratio redditur hoc loco a Vitr. & ea ratione diſtribuit pr ædictos figurarum aſpectus, nam dum exa-
ſtylum dicit, peripteron intelligit, & pro octastylo dipteron ſeu pſeudodipterum , & pro tetraſtylo proſtylon
forte, & amphiproſtylon. dixi forte, ne uidear ignorare hæc duo genera additione ad ædes in antis eſſe factas. ſed
quis prohibet quin & de illis intelligamus cum tetraſtylæ ſint. Quod uero pro octaſtylo dipteron, & pſeudodi-
pteron intelligat, patebit ex his, quæ paulò inferius dicturus est. vnde etiam fit ut etiam exastylon pro dipte-
ro poſuerit. quod & ratio poſtulat, nullibi enim eos figurarum aſpectus diſtribuit. Volentes igitur ædes con-
ſtruere, aut eas ita faciemus, ut pro fronte quaternas columnas habeant; aut ſenas, aut octonas, aut etiam
3330 denas, quemadmodum in hypetbro figuræ genere. Si quaternas habituræ ſunt, & eas ſecundum commodam,
& elegantem formam ordinare uelimus, Frons loci, quæ in æde conſtituta fuerit diuidenda eſt in partes unde-
nas, & dimidiam; una ex his partibus pro modulo ſumenda. quid autem ſit modulus primo libro, & etiam hoc
tertio dictum eſt. menſuræ enim genus eſt notæ, qua uniuerſum opus metimur. Vnius moduli erit columnæ craſ-
ſitudo. Cum igitur quaternæ columnæ ſint , quatuor modulos in illis diſtribuemus . hæ tria interualla facient
extrema duo, & medianum unum: in imo extremorum interuallo erit intercolumnium duorum modulorum, &
quartæ partis, tantundem in altero extremo. quaterni ergo moduli cum dimidio in extremis intercolumnĳs
ponemus; hi quatuor primis additi , reddent octo, & dimidium; mediano uero interuallo tres moduli tri-
buentur; laxiore enim ſpatio medianum intercolumnium diſtentum ualuarum proſpectum efficiet clario-
rem. Tres igitur moduli octonis , & dimidio additis, constituent undecim, & ſemis. tot igitur partibus di-
4440 stribuenda frons eſt in tetraſtylo commodo, & eleganti; modo crepidines, & proiecturas extremarum co-
lumnarum in ea distributione non ponamus. Crepidines intelligo margines baſium, & plinthorum, atq; adeò
proiecturas, extantesq́; partes ultra columnæ ſcapum. Quod ſi eadem forma hexastylon, hoc eſt peripteros cõ-
stituere uolumus, frontem in partes decem & osto diuidemus. In hoc genere quinque ſunt intercolumnia. Co-
lumnæ ſex; ſingulis columnis ſinguli moduli tribuentur; ſenos igitur modulos in columnis diſtribuemus, ter-
nos in medio intercolumnio, ita nouem moduli reddentur, nouem autem quatuor reliquis intercolumnĳs da-
bimus , cum ſingula binos modulos, & quartam partem occupent; ita demum decem, & octo moduli pro fron-
te exaſtyli elegantis formæ dabuntur. pari ratione ſi octaſtylos, ideſt ſi uel dipteros, uel pſeudodipteros con-
ſtituenda eſt, frons loci diuidetur in partes 24. & ſemißem. Octo moduli octonis columnis diſtribuentur.
terni medio intercolumnio. ita reddentur undeni. ſuperſunt ſex interualla, quorum ſingulis binos modulos, et
5550 quartam partem tribuendo, conſumemus modulos treſdecim cum dimidio, qui undenis prioribus additi , ſum-
mam prædictarum 24. partium cum dimidia reſtituent. In his omnibus altitudo columnarum erit modulo-
rum octo, & dimidio . Quibus poſitis nemo eſt, qui non uideat hypethron, idest decaſtylon diſtribui poſſe eiuſ-
dem elegantis formæ artificio. nam frons diuidenda eſt in partes unam, & triginta. quarum una erit modulus,
decem igitur moduli decem columnis diſtribuentur , medio interuallo terni. reliquis intercolumnĳs, quæ ſunt
octo, decem & octo, qui additi tredecim primis, reddent unum & triginta modulos . Sed nos ad Vitruuium.

Hvivs exemplar Romæ nullum habemus, ſed in Aſia Teo octaſtylon Liberi patris . Eas autem
ſymmetrias conſtituit Hermogenes, qui etiam primus octaſtylon pſeudodipterive rationem inuenit.
Ex dipteri enim ædis ſymmetria ſuſtulit interiores ordines columnarum triginta quatuor, eaq́; ratio-
ne ſumptus, operisq́; compendia fecit. Is in medio ambulationi laxamentum egregie circa cellam
6660

137105TERTIVS. fecit, de aſpectuq́; nihil imminuit, ſed ſine deſiderio ſuperuacuorum conſeruauit authoritatem totius
operis diſtributione. Pteromatos enim ratio, & columnarum circum ædem diſpoſitio ideo eſt inuen-
ta , ut aſpectus propter aſperitatem intercolumniorum haberet authoritatem. præterea ſi & imbrium
aquæ uis occupauerit, & intercluſerit hominum multitudinem, ut habeat in æde , circaq́; cellam cum
laxamento liberam moram. Hæc autem ita explicantur in pſeudodipteris ædium diſpoſitionibus, qua-
re uidetur acuta, magnaq́; ſolertia effectus operum Hermogenes feciſſe, reliquiſleq́; fontes unde poſte
ri poſſent haurire diſciplinarum rationes.

Commendatur Hermogenes in exemplum ueri Architecti. is pſeudodipteron ædemreperit, ideſt ementien-
tem dipteron. Mentiebatur enim dipteron illa ædes, quoniam exterior aſpectus idem erat cum diptero, nam
pro frontibus octonæ, in lateribus quindenæ utrinque columnæ aſpiciebantur: ſed interiores alæ nullas habe-
1110 bant columnas: ſubſtulit igitur triginta quatuor columnas ex dipetro, & nihil imminuit dignitatis, & laxa-
mentum liberum ad ambulandum reliquit. eaq́; ratione ſumptus, & laboris compendia fecit, ac demum fon-
tes reliquit, unde posteri poßent haurire diſciplinarum rationes. Exemplar erat in Teo inſula in oppido, cuius
octastylon ab Hermogene ea ratione conſtructum erat.

Aedibvs aræoſtylis columnæ ſic ſunt faciendæ, uti craſsitudines earum ſint partis octauæ ad
altitudines. Item in diaſtylo dimetienda eſt altitudo columnæ in partes octo, & dimidiam, & unius
partis columnæ craſsitudo collocetur. in ſyſtylo altitudo diuidatur in nouem, & dimidiam partem,
& ex eis una ad craſsitudinem columnæ detur. Item in pycnoſtylo diuidenda eſt altitudo in partes
decem, & eius una pars facienda eſt columnæ craſsitudo . Euſtyli autem ædis columnæ ut diaſtyli in
octo partes altitudo diuidatur, & dimidiam, & eius una pars conſtituatur in craſsitudine imi ſcapi,
2220 ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio.

Poſtquam elegantis formæ rationem reddidit Vitr. nunc docet quomodo alios figurarum aſpectus alĳs for-
mis ordinemus. De quibus cum intercolumnia ſatis nota ſint, nihil aliud dicendum, niſi quod ad altitudinem
columnarum pertinet. Vna uero eademq́; communi regula omnes has formas, ſcilicet areoſtyli, ſyſtyli, dia-
ſtyli, & pycnoſtyli quantum ſpectat ad altitudines columnarum dirigit. nam quo maiora ſunt intercolumnia,
eo craſſiores columnæ ſunt faciendæ. quoniam ſi graciles columnæ ubi ſunt interualla maiora adhiberentur,
multum de aſpectu detraheremus, aer enim circumfuſus ubi aditus ſunt patentiores, multum demit de craſ-
ſitudine columnarum, ideo factum eſt ratione iuſta, ut interualla columnarum earum craſſitudinem diſtribuãt.
Ordo eſt a pycnoſtylo, ad ſistylum; a ſyſtylio, ad diastylum; a diastylo ad ar æostylum accedendo, ut craſſio-
res columnæ ſemper fiant. ideo pycnostylos decem craßitudinum columnas altas habet; minora enim ſunt in-
3330 terualla, & aer minus conſumit. Syſtylos nouem cum dimidia craſſitudine conficitur. diaſtylos habet columnas
altas quemadmodum eustylos, ſcilicet octo partium cum dimidia. Aræostylos altas habet columnas octo tan
tum partium, quarum una est craſſitudo imæ columnæ, quam Vitr. imum ſcapum appellat. Harum rerum ra-
tionem Vitr. affert hoc modo.

Qvemadmodvm enim creſcunt ſpatia inter columnas, ita proportionibus adaugendæ ſunt craſ-
ſitudines ſcaporum . Namq; ſi in aræoſtylo nona, aut decima pars craſsitudinis fuerit, tenuis, & exi-
lis apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer conſumit , & imminuit aſpectus ſca-
porum craſsitudinem. Contra uero pycnoſtylis, ſi octaua pars craſsitudinis fuerit, propter crebrita-
tem, & anguſtias intercolumniorum, tumidam, & inuenuſtam efficient ſpeciem. Itaque generis ope-
ris oportet perſequi ſymmetrias.

4440

Facilia ſunt hæc in Vitr. prædictæ autem rationis occaſione aliam quoque regulam affert, quam in angula-
ribus columnis ſeruare debemus, quæ & ad uenustatem, & ad firmitatem facit.

Etiamq́; angulares columnæ craſsiores faciẽdæ ſunt ex ſua diametro quinquageſima parte, quod
eæ ab aere circumciduntur, & graciliores eſſe uidentur aſpicientibus. Ergo quod oculos fallit, ra-
tiocinatione eſt exequendum.

Eurithmiam tangit hoc loco Vitr. de qua primo libro. Conſulendum enim eſt aſpectui, conſiderand umq́;
non ſemper adeo proportionibus innitendum eſſe Architecto, ſed conuertendos eſſe oculos adid, quod concin-
num, & venuſtum apparet. Ecce quomodo ab uniuerſalibus, & confuſis, ad distincta, & particularia perue-
nit, a figurarum aſpectu, ad interualla, ab interuallis, ad altitudinem , ab altitudine ad diſtinctiorem partium
notitiam procedens, vnde etiamres duas magis partiales inferius hoc loco attingit. Loquens de diminutio-
5550 nibus, quas contracturas uocat, quæ fiunt in ſummitate columnarum, & de adiectione, quæ fit in medio.

Contracturæ autem in ſummis columnarum hypotrachelijs ita faciendæ uidentur, uti ſi columna
ſit ab minimo ad pedes quinos denos, ima craſsitudo diuidatur in partes ſex , & earum partium quinq;
ſumma conſtituatur. Item quæ erit ab quindecim pedibus ad pedes uiginti ſcapus imus in partes ſex,
& ſemiſſem diuidatur, ex earumq́; partium quinque, & ſemiſſe ſuperior craſsitudo columnæ fiat; ita
quæ erunt a pedibus uiginti, ad pedes triginta, ſcapus imus diuidatur in partes ſeptem, earumq́; ſex
ſumma contractura perficiatur. quæ autem a triginta pedibus ad quadraginta alta erit , ima craſsitu-
do diuidatur in partes ſeptem, & dimidiam, ex his ſex, & dimidiam in ſummo habeat contracturæ ra-
tione . Quæ erunt a quadraginta pedibus ad quinquaginta, item diuidendæ ſunt in octo partes, & ea-
rum ſeptem in ſummo ſeapi hypotrachelio contrahantur. Itemq́; ſi quæ altiores erunt, eadem ratio-
6660

138106LIBER ne pro rata conſtituantur contracturæ. Hæ autem propter altitudinis interuallum ſcandentis oculi
ſpeciem fallunt, quamobrem adijciuntur craſsitudinibus tem peraturæ . Venuſtatem enim perſequi-
tur uiſus, cuius ſi non blandimur uoluptati proportione, & modulorum adiectionibus, uti id, in quo
fallitur, temperationeadugeatur, uaſtus, & inuenuſtus conſpicientibus remittetur aſpectus.

Obſeruandum est uenuſtatem columnas habere, ſi tenuiores in ſummo ſint, quàm imo, hanc uero tenuita-
tem non ſolum efficere altitudinem, ipſa ſuapte natura , ſed etiam arte constitui oportere, oſtendit Vitr. eam
uocat contracturam, quoniam columnæ in ſummo ab ima craſſitudine, quaſi contrahi uidentur. Obſeruandum
est tamen quo altiores columnæ ſunt, eo minus eſſe contrahendas, nam ipſa ( ut dixi) altudo ſuapte natura
contractionis ſpeciem quandam facit, quamadmodum optices ratio demonſtrat. Ratio autem contracturæ ab
1110 ipſa rerum natura deſumpta est. graciliores enim res naſcentes, ac tenuiores ſunt, quo magis a terra eriguntur,
quod & in arboribus obſeruatur. Habent etiam in medio columnæ adiectionem quandam, ſic enim uidentur
pondera ſuſtinere, & in medio tumorem quendam facere , quam Græcientaſin uocant. Regulæ autem contra-
cturæ ſunt, hæc, ita diſpoſitæ.

2424[Handwritten note 24] 2525[Handwritten note 25]2626[Handwritten note 26]2727[Handwritten note 27]2828[Handwritten note 28]22
Columnæ altitudinis. # Scapus imus erit partium. # contractura ſummi ſcapi.
Ad XV. pedes. # VI. # V.

Ad XX. pedes. # VI. s # V. s

Ad XXX. pedes. # VII. # VI.

Ad XL. pedes. # VII. s # VI. s

Ad L. Pedes. # VIII. # VII.

3320

De adiectione, quæ adijcitur in medijs columnis, quæ apud Græcos entaſis appellatur, in extremo
libro erit formata ratio eius, quemadmodum mollis, & conueniens efficiatur.

Promiſſam habemus a Vitr. deſcriptionem adiectionis eius, quæ in medĳs columnis adĳcitur, puto ego eã
iudicio, & dexteritate quadam artificis, potius quàm regula contineri. mollis enim & conueniens fieri debet,
quare ad hoc inſtrumento quodam flexibili opus eſſe iudico.

De fundationibus, & columnis, atque earum ornatu, & epiſtylĳs,
tam in locis ſolidis quàm in congeſtitĳs. # Cap. III.

4430

SVbſtructionis fundationes eorum operum, fodiantur ( ſi queant inueniri, ) ab ſolido, & in
ſolidum, quantum ex amplitudine operis pro ratione uidebitur, extruantur; quæ ſtructu-
ra per totum ſolum quàm ſolidiſsima fiat.

Poſtquam de ĳs rebus actum eſt, quæ ad aſpectum pertinebant, tum confuſe, & uniuerſali qua-
dam ratione, tum etiam diſtinctiori quodam modo, ne ædes per ſe ſubſistere quis credat, de fundationibus ea-
rum loquitur Vitr. atque ita ordinatim, ( ut dixi ) a fundamentis uſque ad ſummũ tectum peruenit. hoc igitur
quarto capite de fundationibus, baſibus, columnarum ornamentis, deq́; epistylĳs, & faſtigĳs templorum Io-
nico genere conſtructorum, præcepta tradit. Substructionis fundationes ita fieri debere ostendit, ut finem re-
ſpiciamus, ad quem inuentæ ſunt. Iacimus enim fundamenta, ut ædes firmæ ſint, ac permanentes, quod ſi fun-
dationes firmæ non erunt, quomodo firmitatem habebunt ædificia? ut igitur firma ſint, oportet ſolum ſolidum
5540 eſſe, atque ita excauari, ut inueniatur ſolidum. oportet etiam latiores eſſe ſubſtructiones, & ampliorem lo-
cum occupare, quàm quæ ſupra terram struuntur. Ita enim fiet, ut ſoliditate ſoli, & amplitudine fundamen-
ti quicquid ſuperſtruxeris ſedem habeat oneri aptam, firmam, ſolidamq́; . Imitabimur quoque rerum natu-

28[Figure 28] ram, quæ ſolidis radicibus, amplisq́; in arboribus innixa,
truncos parte inferiori craſſiores facit, quàm in ſuperiori.
Solum igitur in quo fundationes fiunt, aut ſolidum natura-
le, & firmum erit; aut molle, congeſtitium, & tenerum.
Diuerſo modo in utroque ſubſtruendum eſt. nam in ſolido
excauabis, foßamq́; duces ita amplam, vt ratio operis
poſtulabit. Ipſamq́; planam efficies, ne ex una parte po-
6650 tius, quàm ex alia inclinet fabricæ pondus. ſi molle erit
ſolum, & congeſtitium, aut id in ſuperficie, aut depreſ-
ſius erit tenerum, ſi in ſuperficie, eò uſque excauabis do-
nec ſolidum inueni us , ſi in profundum abibit, palificatio-
nes crebræ faciendæ ſunt , ſolumq́; crebris fiſtucationibus
ſolidandum eſt. Fundamentum ſubſtructio dicitur, quæ eſt
quicquid ſub terra ſtruitur. Substructio (ut dixi) ex par-
te inferiori, amplior eſſe debet, deinde minor fieri paula-
tim. Foſſæ amplitudo Architecti iudicio relinquitur pro
ratione operis facienda , ſoliq́; natura, nam ſæpe euenire
7760 potest in amplißimis ædificĳs, templis, pontibusq́; ut

139107TERTIVS. opus continua ſubſtructione, fundationeq́; totam aream implere, ubi vero ad ſoli ſuperficiem ſubſtructionem
erexeris, tunc murulos quoſdam efficies, quos Vitr. ſtereobata nominat, inquiens.

Svpraqve terram parietes extruantur ſub columnis dimidio crasſiores, quàm columnæ ſunt
futuræ, ubi firmiora ſint inferiora ſu perioribus, quæ ſtereobata a ppellantur, nam excipiunt onera.

Cum fabrica apparere cœperit, tunc parietes quidam excitantur ſub columnis dimidio craßiores, quàm co-
lumnæ. hos ſtereobata nominat, a firmitate oneris excipiendi. firmitas enim, ac ſoliditas pedis onus ſustinere
poteſt. Stereobata quandoque baſamentum ( ut aiunt ) totius fabricæ ſignificat. hoc antiqui licet amplius in-
feriori parte facere ſoliti ſint, non tamen aſcendebat procliue, ſed ad modum gradationis, quemadmodum ad-
ſcripta deſcriptio ostendit. Stereobata quoque idem quod ſtylobata, ideſt colummarum pedes intelligebant.
1110 Stylobata uero quandoque ſingula ſub ſingulis columnis collocabant , interdum uero continua quadam ſerie
ſtylobatis totum ædificum cingebant, ea adiectione, de qua infra dicetur. Pedeſtilos dicunt Itali. Spatia uero
quæ ſunt inter ſtylobata, de his loquor, quæ in ſubſtructione ſunt, duplici modo fiunt, aut enim arcubus inter-
poſitis fi unt imminutione impenſæ, aut palificationibus crebris, ut firmitas ædis comparetur.

Sin autem ſolidum non inuenitur, ſed locus erit congeſtitius ad imum, aut paluſter, tunc is locus
fodiatur, exinaniaturq́; , & palis alneis, aut oleagineis, aut robuſteis uſtulatis configatur, ſublicæq; ma-
chinis adigantur quàm creberrimæ, carbonibuſque expleantur interualla palorum, & tunc ſtructuris
ſolidiſsimis fundamenta impleantur. Extructis autem fundamentis ad libramentum ſtylobatæ ſunt
collocandæ.

Poſita regula ſubſtructionum in ſolidis locis, quemadmodum ſunt pleraq; Cretæ Inſulæ loca: Docet quo-
2220 modo ſubstruendum eſt in congeſtitĳs, & mollibus locis, cuiuſmodi ſunt Venetĳs , & ubi palustria loca ſunt.
perfodi enim, & excauari ea loca iubet, mox palis configi. pali autem ſint ex materia, quæ in humore con-
ſeruatur, qualis eſt alnea, oleaginea, robuſtea, de qua ſecundo libro copioſe tractatum est. Quomodo autem
configantur pali, omnibus puto notum eſſe. Fiſtucis enim, quas nos Beccos dicimus adiguntur, uel opera ho-
minum anſis earum manibus comprehenſis, vel trochlearum ictibus intermiſſis, & temperatis, æquisq́; ut re-
cti pali configantur. nostri decurĳs immiſſis palos adigunt lente admodum, & inter ictus prolixo quodam
ad fastidium uocis tenore commorantes expectant, inde unanimes fiſucam reſumentes, iterum adigunt, ite-
rumq́; ad ſonum, & moram ducentes alium ictum expectant. Sublicæq́; machinis adigantur. Sublica uoca-
bulum volſcum, palum maiorem, ſeu oblongam trabem ſignificat. impleri autem carbone, ne humor offendat
fundamenta, etiam libro quinto Cap. nono dicit Vitr. Structuris ſolidiſſimis fundamenta impleantur. Solidi-
3330 tatem aliqui ex minuta materia, nonnulli ex magnis lapidibus faciendam putant. Fundamenta uero foßas,
in quibus fundantur ædes, intelligit, quod & primo libro, & quinto etiam innuit. Extructis autem fundamen
tis ad libramentum ſtylobatæ ſunt collo candi. Ecce quod ſtylobata uocat, quæ ſupra stereobata dixit . hæ ad
libramentum, noſtri ad liuellum dicunt, ſunt collocandi.

Svpra ſtylobatas columnæ diſponendæ, quemadmodum ſupra ſcriptum eſt, ſiue in pycnoſtylo,
quemadmodum pycnoſtyla, ſiue ſiſtylo, aut diaſtylo, aut euſtylo, quemadmodum ſcripta ſunt, & con-
ſtituta . In aræoſtylis enim libertas eſt quantum cuique libet, conſtituendi, ſed ita columnæ in peripte-
ris collocentur , uti quot intercolumnia ſunt in fronte, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus .
Ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem. Namque qui columnarum duplicationes fece-
runt, errauiſſc uidentur, quod unum intercolumnium in longitudine pluſquam oporteat , procurre-
4440 re uideatur.

Iactis fundamentis, extructis stylobatis, diſponendæ ſunt ſupra ſtylobatas columnæ, & eo ordine, ĳsq́; in-
teruallis collocandæ, quæ ratio operis, & forma ædis poſtulat, ita ut pycnoſtylos ſua habeat præſcripta colum-
narum interualla. item Siſtylos ſua , & diastylos, euſtylosq́; ſua, iuxta præpoſitam intercolumniorum nor-
mam. ubi animaduertendum eſt duplam eſſe debere interuallorum ſummam in lateribus ei quæ est in fronte.
nam dupla ædis totius longitudo ad latitudinem eſſe debet. ſi igitur in fronte quinque ſunt interualla, decem in
lateribus distribuantur. ſi ſeptem quatuordecim. ſi nouem decem & octo. Interualla igitur duplicanda ſunt
non columnæ, alioquin error eſt. nanque in lateribus, qui columnas duplicare uoluere, non poſuerunt in nume-
ro laterum angulares columnas, quæ ex fronte, & lateribus inſeruiunt. Antequàm igitur ad baſes, & colum
nas deueniam, pauca de ſtylobatis mihi dicenda ſunt, de quibus pauca a Vitr. libro quinto dicuntur. Styloba
tarum duo ſunt genera, quicquid primo circum ædes baſis in modum, ſiue podium, ſiue firmamentum ſit,
5550 Stylobatæs nomine uocari potest. Græci ( ut ſupra dixi ) ſtereobata uocant, quia perpetua firmitate ædes
complectuntur. Exemplar est in quarto libro, ubi rotundas ædes deſcripſimus, & alibi ſupra. Effectus ha-
rum baſium eſt, ut ædes a ſolo ſubleuentur, dignitatemq; habeant, & authoritatem, nec parum afferant orna-
menti. Secundo ſtylobatarum alterum genus erat, quod ſub columnis ponebatur abſolutum, & liberum, quem
admodum in multis ædium deſcriptionibus ante poſuimus. hæc ne que Doricis, nequ Tuſcanicis operibus da-
bantur, quare qui stylobata propria generum efficienda putant, ut aliud genus Doricis, aliud Tuſcanicis, aliud
detur Ionicis, & corinthĳs columnis, non bene præcipere uidentur . Stylobatarum conſenſus uarĳ in antiquis
operibus reperiuntur. Omnes tamen ex altitudine columnæ ſimul cum capitulo, & baſi ſumuntur. alĳs e-
nim ex tertia, alĳs ex quarta, alĳs ex quarta & dimidia. demum alĳs ex quinta totius altitudinis columnæ
6660 cum baſi, & capitulo fieri placuit, ita quod nulla ſit certa, & ſtatuta regula, ita ut Ionicum, Corinthium, &

140108LIBER compoſitum genus hoc potius, quàm illo commenſu partiatur, quanquam libro quinto Vitr. dum de podio ſce-
næ loquitur, ex tertia parte faciat ſtylobatas, dum eas & podium diametro or cheſtræ reſpondere debere dicit,
quæ forma pulcherrima eſt. ex tertia parte item ſumpti ſunt ſtylobatæ in arcu Veronæ ueteris caſtri, opus est
Corinthium & ſumme probatum . ex quarta ſunt, qui in amphiteatro, quod Coliſeum uocant, Romæ ſpectan-
i Ex quarta & dimidia Traiani arcus ad memoriam Dacianæ; ad Anchonæ portum opere Corin-
thio stylobatas factas oſtendit. Itaque non est certa altitudinis stylobatarum ratio, ita ut hæc, uel illa , huic
uel illo generi ſit magis propria. Illud tamen obſeruatum est, quod altitudo ſtylobatarum in partes octo eſt
diuidenda, una ex ĳs ſuperioribus partibus, & ornamentis datur; ſunt enim tanquàm capitula ſtylobatarum;
duæ baſi tribuuntur , reliquæ trunco medio. Eaſis tres habet partes, duæ pro plintho, una pro reliquis orna-
1110 mentis, interdum autem baſis in duas partes diuiditur, quarum una plintho, reliqua reliquis membris conce-
ditur: magni autem refert uenuſtatem ſeruare, & iudicio partes illas, ſiue promineant, ſiue contrahantur, de
formare. Addimus morem antiquorum fuiſſe interdum infra ſtylobatarum plinthides, unam aut duas alias
collocare, non minus altas, quàm ſit uniuerſa ſtylobatarum baſis, ut dignitas, & firmitudo operis constare. has
plinthides ſtereobata propriè dici debere putarem, & in magnificis operibus lapidea, atque etiam marmorea
ſunt, nos plures formas ex antiquis deſcripſimus in ſuperioribus ædium deformationibus.

Gradvs in fronte ita conſtituendi ſunt, uti ſint ſemper impares, nanque cum dextro pede pri-
mus gradus aſcendatur , item in ſummo templo primus erit ponendus. Craſsitudines autem eorum
graduum ita finiendas cenſeo, utneque craſsiores dextante, neque tenuiores dodrante ſint collocatæ.
Sic enim durus non erit aſcenſus. Retractiones autem graduum nec minus quàm ſexquipedales, nec
2220 pluſquam bipedales faciendæ uidentur. Item ſi circa ædem gradus futuri ſunt, ad eundem modum fie-
ri debent.

De numero, & ſitu, & menſura graduum præcepta dantur hocloco. Gradus autem in fronte, aut circa
ædem conſtituuntur. hi numero impares eſſe debent. ratio eſt, ut dextro pede primo aſcendentes, dextrum quo
que pedem in templum ponamus. Ominatum est enim dextro pede templum ingredi. non dicit Vitr. gradus ma
gis tres, quàm ſeptem, aut nouem eſſe debere, modo impar eorum ſit numerus. Verum in antiquis operibus
nouenarius numerus ad maiorem ſummam non aſcendit, & ſi plures nouem gradus inuenti ſunt, planum inter-
ceſſit, quod nos requiem uocamus . id planum latum erat, ita ut duo, aut tres greſſus conficere in eo poſſe-
mus. Præcinctionem in theatris id planum uocat Vitr. Cum uero hic dicat { idem in ſummo templo primus e-
rit ponendus} monuit per plures quàm tres gradus ad ædes aſcenſum fuiſſe, ſummumq́; pauimentum templi in-
3330 telligit, & maieſtatem quandam frontis deſignat. Hæc de numero , & ſitu graduum. Nunc ad menſuras.
Pes aſcendendo eleuatur, inde extenditur. Spatium illud gradus , quod eleuatione pedis fit, gradus craßitu-
do uocatur. Spatium uero quod extenſo pede calcatur , retractio gradus nominatur. Craſſitudo, hoc est al-
titudo gradus, ut commodus ſit aſcenſus, ex duodecim partibus pedis, non plus decem, nec minus nouem ha-
bere debet. Pes in duodecim uncias partitur, decem unciæ dextans, nouem, dodrans nominantur. Vncias
nos digitos craſſos uocamus. Retractiones graduum uel duos pedes, uel unum cum dimidio pedem patere de-
bent , atque hæc menſura obſeruanda est ſiue pro fronte , ſiue circum ædes gradus ponendi ſunt.

Sin autem circa ædem ex tribus lateribus podium faciendum erit, ad id conſtituatur, uti quadræ,
ſpiræ , trunci, lyſis, ad ipſum ſtylobatam, qui erit ſub columnæ ſpiris, conueniat. ſtylobatam ita o-
portet exæ quari, uti habeat per medium adiectionem per ſcamillos impares. Si enim ad libellam diri-
4440 getur, alueolatus oculo uidebitur. Hocautem uti ſcamilli ad id conuenienter fiat. Item in extremo
libro forma, & demonſtratio erit deſcripta.

Circa ædes podium ex tribus partibus conſtitui Vitr. dicit, nam a fronte gradus erant, nemo etiam uetat,
quin & poſtico gradus darentur. Podium erat tanquam mænianum, quod nos pozuolum uocamus, conſtabat
autem continenti ad stereobatis modum fabrica. Sub columnis enim ſtylobatæ poſitæ erant, inter columnas
autem cum ſtylobatis coniunctus erat murulus, uel continenti lapide, uel columellis & balauſtĳs interpoſitis,
unde proſpectus erat. Podĳ regula eſt ea, ut ea membra, quæ ſtylobatæ habent, eadem & podium habeat.
quæ autem membra habere ſtylobata debent, dicit eſſe, quadras, ſpiras, truncos, coronas, lyſis, id eſt plinthos,
baſes, planum, & exæquatum medium, coronices, & gulas, quæ omnia membra, & partes podium quoque
habere debet . Sed hoc intereſt, quod ſtylobata reſilit, extatq́; . Podium uero in partem contrahitur interiorem.
5550 Extantiam ſtylobatæ Vitr. adiectionem nominat, retractionem uero podĳ , id eſt quicquid eſt inter ſtylobatas
alueolatum uocat. quicquid uero per ſcamillos intelligat, quatenus ad rem pertinet, notum eſt, quatenus ue-
ro ad nomen, difficile est, quoniam eo uocabulo nullos alios uſos memini me audiuiſſe, uellegiſſe. Camillum
in 4. libro pro loculamento ponitur, in quo aliquid collocatur, eos enim quadros nominamus, id est margina-
tas tabulas, in quibus picturæ ponuntur. Itemq́; capſum rhedæ, & tympani receptaculum camillum dicipo-
test, & demum quicquid rem unam ab alia ſeparat, unde Apum cellæ camilli dicuntur. Cum igitur stylo-
bata promineant, podium retrahatur, uidetur podium eſſe loculamentum quoddam. quod ſi ſcamillum a ſcam
no ducatur, & stylobatas tanquam ſc abella eſſe intelligantur, idem ſenſus erit; atque hoc eſt quod ait Vitr.
2929[Handwritten note 29]3030[Handwritten note 30] stylobatam ita oportet exæquari, ut habeat per medium adiectionem per ſcamillos impares. ſi enim ad libel-
lam dirigetur alueolatus oculo uidebitur, id est ſi perpetua, & exæquata ſtylobatæ, & podĳ planities erit,
2929[Handwritten note 29]3030[Handwritten note 30] alueolatus oculo uidebitur, quod indecens est. nam podium continenter cum ordine columnarum procedit.
6660

141109TERTIVS. ſtylobatæ reſiliunt. Sed dolendum est non habere Vitruuianam deſcriptionem, quam pollicetur his uerbis.
{Hoc autem uti ſcamilli ad id conueniẽter fiant,} item in extremo libro forma, & demonſtratio erit deſcripta.

29[Figure 29]VESTIGIVM TEMPLI CVM PODIO.11102220333044405550

His perfectis in ſuis locis ſpiræ collocentur, eæq́; ad ſymmetriam ſic perſiciantur, uti craſsitudo
cum plintho ſit columnæ ex dimidia craſsitudine, proiecturamq́, quam Græci ἔκφορν uocitant, ha-
beat quadrantem: ita tum lata, & longa erit columnæ craſsitudinis unius, & dimidiæ. Altitudo eius, ſi
atticurgeserit, ita diuidatur, ut ſuperior pars, tertia parte ſit craſsitudinis columnæ, reliquum plintho
relinquatur. Dempta plintho. reliquum diuidatur in partes quatuor, fiatq́; ſuperior torus quartæ,
reliquæ tres æqualiter diuidantur, & una ſit inferior torus, altera pars cum ſuis quadris ſcotia quam
Græci {τρ}όχιλ. dicunt.

Supraſtylobatas ſpiræ, hoc eſt baſes columnarum collocantur. Baſium hoc loco duo genera ponit. Ter-
tium Tuſcanicum est, de quo libro quarto. Primum genus Atticurges dicitur, id eſt Attico more elaboratum,
6660

142110LIEER quemadmodum, & columnarum genus quoddam Atticurges dicitur, vnde Plin. lib. 36. Cap. 23. Atti-
cas columnas appellat quaternis angulis pari laterum interuallo. Alterum genus Ionicum eſt. conueniunt
baſes hæ, primo quod tam altæ, ſeu craſſæ ſunt, quàm dimidia craſſitudo columnæ, quæ illis ſuperponitur. de-
inde quod utriſque plintbus, & laterculus ſubĳcitur. Nos de Atticurgis primum, deinde de Ionicis loquemur.
30[Figure 30]LATVS TEMPII CVM PODIO.11102220333044405550 Atticurges conſtat his partibus, plintbo, toris duobus, ſcotia cum ſuis quadris. quid autem bæc nomina ſibi
uelint exponemus: nam multi docti, & præſtantes viri de Arcbitecturæ præceptis copioſe locuti ſunt, ratio-
nes, cauſasq́; optime explicarunt. Sed cum ad deſcriptiones partiales membrorum deuenire eos opus fuit, ſi-
ne uenustate, humiles, pauperesq́; eas fecerunt. Columnarum igitur inuentio ad onera ſuſtinenda facta
6660 fuit, ac primum ex materia, & tereti minus delata forma constabat. creuit inde excellentiæ cupido, &

143111TERTIVS. tentio, ideo ſollicitata eſt tellus, & e uiſceribus eius marmora, & lapides eruti ſunt. Vnde marmoreæ, & la-
pideæ columnæ locum ſuum habuere, eædemq́; ad lignearum imitationem conformatæ. hæ capitibus circulis
ferreis, atque annulis cingebantur, ne pondere finderentur. Vnde Arcbitecti in marmoreis columnis faſcias,
annulos, & huiuſmodi ligamenta a ligneis columnis deſumpta poſuere, atque paulatim illæ partes adauctæ:
quæſuperius imponebantur, capitula, quæ inferius, baſes nuncuparunt. in baſibus obſeruarunt latitudinem eſſe
31[Figure 31]FRONS TEMPLI CVM PODIO.11102220333044405550 debere ampliorem altitudine, inde prominerent ultra ſcapos columnarum, maioremq́; aream occuparent, imi
tatione humanæ plantæ. & ita inferiorem baſis partem ſuperiori ampliorem fecere. Baſis Græ cum uocabulis
est. ſpira latinæ dicitur alia ratione. nam baſis tanquam pes, ſpira tanquam gyrus dicitur, illud nomen ab ef-
fectu, vel ſimilitudine, hoc a forma confectum. Atticæ baſis partes (ut dixi) plinthus, torus, ſcotia, quadræ.
Plinthus quadr ata conſtat forma, unde laterculus, aut latastrum dicitur a nonnullis. Nostri orlum uocant,
6660

144112LIBER nam quẽ ſoccum dicunt, eſt id; quod infra baſim ponitur. Plinthus quoque rolunda forma conſpicitur in ſpira
Tuſcanica, ſed in alĳs ſpiris quadrata conſtat figura, ut patet in deſcriptione A. Torus est rotundum mem-
brum, puluinaris in modum, unde nomen ſumpſit; ſtiuas Græce dicitur. turget autem, & tanquam carnoſus
tumor uidetur. Itali a forma Baſtonem uocant, Galli rond, aut bozel nominant, huius forma eſt. B. Scotia
Græcum uocabulum est, obſcuritatem ſigniſicat, cauum enim illud membrum cum ſit, umbroſum apparet, Ita-
li cauettum dicunt, alĳ corticem. eſt enim tanquam baculi cortex. Galli contrabozel ea de cauſa dicunt, la-
tini orbiculum a uerbo Græco trochilon quod rotulam ſignificat, in cuius cultro cauum eſt, quemadmodum
ſimt radĳ, & orbiculi trochlearum. huius forma eſt. C. cumſuis quadris, F. quas Galli filette, Itali listel-
lum, velregulum appellant. Aſtragalus a forma ſic dicitur, & eſt ubi D. Hæ igitur ſunt partes ſpiræ Atticæ.
1110 quomodo autem deſcribantur ostendam. Sumatur columnæ craßitudo, cui addatur dimidium, tam longa erit
plinthus, uidelicet, a b, a quibus punctis erigantur perpendiculares utrinque a g. b c. Sed eius alti-
tudo ita deformetur. ſumatur dimidium craſſitudinis columnæ, id erit pro altitudine totius ſpiræ, ſumatur po-
stea tertia pars totius craſſitudinis columnæ, quæ ſit c d. & ponatur circinus a ſummo altitudinis ſpiræ, ui-
delicet ubi ſunt ſigna c g, & deorſum uertatur, & ubi tertia pars illa deſinit in lineis g a. c b. ibi ſi-
gna ſint i k, a quibus ſignis ad a, uel b, altitudo est plintbi. partiamur poſtea k c. & i g. in par-
tes quatuor, ex quibus una ſcilicet ſuperior crit pro toro ſuperiori. reliquum quod eſt ſub toro ſuperiori ad
plintbum diuidatur in duas æquas partes, ex ĳs inferior detur toro inferiori, ſuperior datur ſcotiæ cum. ſuis
quadris. vt uero recte deformentur tori, & ſcotia, ſic faciendum. Torus inferior ſemicirculis utrinq; clau-
ditur, nec prominet ultra plinthum, circino igitur duci poteſt. Simili ratione demittantur uſque ad plinthum
2220 lineæ craßtudinem columnæ claudentes, & a ſigno quo plintbum intercidunt ad extremam plinthum, quod est
ſpatium, verbigratia ab o. ad 1. 2. 3. in tres partes diuidatur, quarum una transferatur ad partem ſupe-
riorem, unde lineæ demiſſæ a craßitudine columnæ ad plintbum decurrere. ubieſt litera q. & a puncto q.
ad punctum ſ. proĳciatur. tantum prominebit in ſuperiori parte pars illa, qua torus ſuperior faciendus est.
facto igitur toro ſuperiori eo modo, quo factus fuerat inferior, facienda est ſcotia, quæ trochilus nominatur,
cum ſuis quadris, quarum una ſupra, altera infra ſcotiam ponenda. ita ut ex ſeptem partibus una ſuperiori,
altera inferiori quadræ tribuatur. Cauitas autem ab extremis partibus, ita ducenda, ut uenuſta ſit, exca-
uetq́; quadram inferiorem, quemadmodum in deſcriptione poſui, & ita uti columna cum ſupra baſim collo-
cata fuerit annulus apopbygis perpendiculo eius reſpondeat, ut recte notat Philander, ne extra ſolidum proce-
dat. ſupra ſuperiorem torum columna collocanda, cuius ima pars apotheſis nominatur, uel apopbygis. hæc
conſtat ex limbo quadra, uel annulo, & quadam circinatione, uel conflexu, uel abſceſſu potius ſimili mediæ
3330 ſcotiæ, quemadmodum ſuperior columnæ pars ſuam habet apotheſim, ſimilem dimidiæ ſcotiæ ſuperiori, it a ut
ſi utraque apotbeſis columnæ coniungeretur, ſcotiam cum ſuis quadris efficerent. Quomodo autem ad circi-
num iſti abſceſſus fiant, pulchrum eſt demonſtrare. Supra illam proiecturam imi ſcapi ſcienda eſt quadra, uel
annulus, uel liſtellum, ut dicunt Itali, uel quo alio nomine appellari gaudet, tam alta, quàm dimidium tori
ſuperioris, bæc ſuis terminis utrinque concluſa, producenda est a parte ſuperiori dimidia ſuæ proiecturæ par-
te, uidelicet a puncto s. ad punctum r. & interuallum q r. transferendum est in lineas columnæ craſſi-
tudinem claudentes, ubi t. & ſignis t. & r. decuſſatio fiat in v. & centro v. interuallo vt fiat cir-
cinatio & circumflexus apopbygis. ad extremum quadræ ubi s. Itali uero quadram apopbygis, uel annulum
cimbiam dicunt, quarum rerum exemplar, ex ſubiecta deſcriptione concipies.

444032[Figure 32]A. Plinthus, laterculus, uel lataſtrum.
B. Torus. Stybas, rondbozel. Baſtone.
C. ſcotia, cauetto, ſcorza, contrabozel
orbiculus, Trochilus.
D. Aſtragalus. talus, tondino. talon.
E. Quadra, listello, Filetto,
F. Apopbygis, annulus, cimbia.E D B A C F5550

Sin autem Ionicæ erunt faciendæ, ſymmetriæ earum ſic erunt conſtituendæ, uti latitudo ſpiræ
quoquo uerſus, ſit columnæ craſsitudinis, adiecta craſsitudine quarta, & octaua, altitudo uti Atticur-
gis, ita eius plinthos, reliquumq́; præter plinthum, quod erit tertia pars craſsitudinis columnæ, diui-
6660

145113TERTIVS. datur in partes ſeptem, inde trium partium torus, qui eſt in ſummo, reliquæ quatuor partes diuiden-
dæ ſunt æ qualiter, & una pars fiat cum ſuis aſtragalis, & ſupercilio ſuperior trochilus, altera pars in-
feriori trochilo relinquatur, ſed inferior major apparebit, ideo quod habebit ad extremam plinthum
proiecturam. Aſtragali faciendæ ſunt octauæ partis trochili, proiectura erit ſpiræ pars octaua, & ſex-
tadecima craſsitudinis columnæ.

33[Figure 33]A. Plinthus.
B. Torus inferior.
O. quadræ.
C. Scotia.
D. torus ſuperior.
E. quadra apophygis.
F. apophygis.
tt. craſſitudo columnæ.f x F q E D C B I K 3 a 2 1 0 b111022203330

Ionica ſpira ita deformatur, ut habeat plinthum, ſcotias duas, & torum. Scotiæ uero, ſeu trochili duo
ſint inter torum ſuperiorem, & plinthum, ſed inter duas ſcotias, ſint aſtragali. Aſtragali a forma ſic dicuntur,
imitantur enim oſſa illa, quæ in iuncturis colli pedis ponuntur, latine tali uocantur. Itali aſtragalos in baſi
tondinos appellant. Altitudo baſis est quemadmodum atticurgis pro dimidia columnæ craſſitudine. latitudo
eſt quaqua uerſus unius diametri, & quartæ partis, & octauæ craßitudinis, columnæ. Plinthus pro tertia
parte altitudinis ſpiræ, reliquum in ſeptem partes diuiditur, quarum tres ſuperioritoro conceduntur, reliquæ
quatuor æquas in partes ſecantur, ex quibus una ſcotiæ, ſeu trochilo ſuperiori conceditur, & ſuis astragalis,
& ſuo ſupercilio, quod eſt tanquam quadra ſuperior. altera pars datur inferiori trochilo. Aſtragali vero ex
octaua trochili parte conſtituuntur. Sed uidebitur inferior trochilus maior, quia ad extremam plinthum flecti-
tur, & flexus ille amplior, maiorem ſpeciem præſefert. Nam cum duo trochili ſint animaduertendum est,
4440 ut inferioris cauum ſuperioris, ſuperiori regulæ reſpondeat. trochilus ſuperior clauditur duabus regulis, qua-
rum ſuperior appellatur ſupercilium, inferior quadra: ſupercilium unius est partis, quadra dimidiæ tantum.
circumflectere autem trochilos oportet, quemadmodum in ſuperiori, hoc eſt Attica ſpira declaratum eſt. illud
uero pauci animaduertunt, quod Vitr. dixit. Proiectura erit ſpiræ pars octaua, & ſextadecima: nam loqui-
tur hic de proiectura partis ſuperioris ſpiræ. Aſſumitur enim columnæ craſſitudo ex qua integra primum
octaua pars ſumitur, deinde ex eadem integra ſumitur ſextadecima pars, deinde utræq́; partes coniunguntur,
& dimidium earum utrinque ponitur pro proiectura ſuperioris partis, quod æque eſt, ac ſidiceret partiendam
eſſe columnæ diametrum in partes ſexdecim, ex quibus duæ primum, deinde una ſumenda eſt, & eas ſimul com
ponere, efficient tres ex ſexdecim partibus, quas partire, & utrinque appone pro proiectura. Altuudo apo-
phygis annuli eſt pro tertia parte tori, apopbygis eodem modo formatur, quo in Atticis dictum eſt. totius au-
5550 tem ſpiræ deſcriptio infra hoc loco ponitur, atque ita Ionica baſis deformatur.

Spiris perfectis, & collocatis, columnæ ſunt medianæ in pronao, & poſtico ad perpendiculum
medij centri collocandæ. Angulares autem, quæq́; e regione earum futuræ ſunt in lateribus æ dis dex-
tra, ac ſiniſtra, uti partes interiores, quæ ad parietes cellæ ſpectant ad perpendiculum latus habeant
collocatum, exteriores autem partes, (uti dictum eſt) de earum contractura. Sic enim erunt figuræ
compoſitionis ædium contracturæ iuſta ratione exactæ.

Iam ad collocationem columnarum deuentum est, in qua obſeruabimus medianas columnas ad centrum
medium collocandas, ita ut ad perpendiculum circum circa reſpondeant. Angulares uero non item, ſed extra
contractæ ſint, quæ uero partem interiorem reſpiciunt, rectis lineis ad perpendiculum poſitæ ſint, quod æque
est, ac ſi diceret non eſſe columnas angulares, atque etiam laterales contrahendas parte qua ad cellam ſpe-
6660

146114LIBER ctant, ſed æque craſſas eſſe ſuperiori parte debere, atque inferiori. Obſeruatum enim eſt id pulcherrime aſpe-
ctuireſpondere. Ad perpendiculum medĳ centri collocare, eſt perpendicularem columnæ mediæ ſupra diame-
ſtrimedium punctum cadere, ita ut ſi orbis ducatur, qui imi ſcapi circinationi reſpondeat, item & alius, qui
wnmi ſcapi circinationem referat, punctus in quem cadit linea perpendicularis, æque diſtet a lineis illarum
circinationum, ſintq́; illi circuli æque diſtantes, quod non erit in angularibus, quia parte interiori non con-
trahentur.

34[Figure 34]A. plinthus.
B. ſcotia inferior.
B. ſcotia ſuperior.
C. torus.
D. quadra apophygis.
o. centrum apophygis.
f. Signum ubi decuſſatio facienda.
2. ſupercilium.
3 aſtragali.f c b a D C B B A 2111022203330

Scapis columnarum ſtatutis, capitulorum ratio ſi puluinata erunt his ſymmetrijs, conforma-
buntur, uti quàm craſsus imus ſcapus fuerit, addita octaua decima parte, abacus habeat longitudinem
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39]3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39]& latitudinem, craſsitudinem cum uolutis eius dimidiam. Recedendum autem eſt ab extremo abaco
in interiorem partem frontibus volutarum parte duodeuigeſima, & eius dimidia; & ſecundum aba-
cum in quatuor partibus uolutarum ſecundum extremi abaci quadram lineæ demittendæ, quæ catheti
nuncupantur. Tunc craſsitudo diuidenda eſt in partes nouem, & dimidiam; ex nouem partibus, & di-
midia una pars, & dimidia abaci craſsitudini relinquatur, & ex reliquis octo uolutæ conſtituantur.

4440

Nunc ad capitula peruentum est. ea ſummis columnarum ſcapis imponuntur, ab eisq́; genus fabricæ uoca-
bulum ſumit. ſunt enim Ionici generis quædam ab Ionibus inuenta; quædam Corinthĳ, de quibus dicemus
poſtea; quædam Dorici, & quædam Tuſcanici, præter alia compoſiti generis, de quibus ſuo loco. Conueniunt
omnia Capitula quod parte ſuperiori abacum habent; eſt enim abacus tanquam quadrata tabula, uelut oper-
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39] culum stipitibus columnarum impoſita; vulgo dadum a forma,quanquam improprie uocant. Ionicum capi-
tulum puluinatum quoque nuncupatur, a tumoribus quibus illa forma turget, ueluti puluini: Eius partes ſunt,
abacus, volutæ, cymatium, quadræ, tetrantes, catheti, oculus, oculi centrum, canales, balthei puluinorum,
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39] axes uolutarum, quorum nominum ratio ita declaratur. De abaco, iam diximus, quod & operculum nomi-
natur. Volutam noſtri cartoccium, & uolutam quoque dicunt, ſed cartoccium a forma licet in proprie, vt alia
multa. Volutas autem Vitr. ſumptas ostendit a capillatura muliebri, ut habetur ſequenti libro, in qua cin-
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39]5550 cini, & inuolucra capillorum cernuntur. Cymatium Græcum nomen undulam ſignificat, tumet enim tanquam
unda, & puluinus uidetur. Sed in capitulo Dorico echinus dicitur, quia ea pars echinis caſtanearum ſculpta
cernebatur. Vnde Vitr. libro quarto inquit, { & encarpis pro crinibus diſpoſitis frontes ornauerunt } circa
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39] cymatium voluta leniter inuoluitur, & eius duritiei cedere uidetur, quod animaduertendum eſt in eius de-
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39] ſcriptione, nam cymatĳ terminos ſub ipſa uoluta nudos deſignauimus, deinde uoluta circundatos. Quadras,
quartas omnium rerum uocamus. & tetrantes etiam idem ſignificant, & totum etiam quadratum. Catheti
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39] ſunt lineæ ad perpendiculum demiſſæ. Oculus uolutæ, centrumq́; oculi quid ſit ex ipſa deſcriptione iam notum
erit. ita a ſimilitudine bæres dicuntur, quemadmodum canalis, & baltbei puluinorum, & axes uolutarum,
& alia huiuſmodi. Inuolucrum enim illud rotundum, tanquam puluinus, a cuius latere baltbei, pro frontibus
oculus, a cuius centro ad aliam partem lineam imaginamur, quæ axis uolutæ nominatur; ſed hoc loco tota ocu-
3131[Handwritten note 31]3232[Handwritten note 32]3333[Handwritten note 33]3434[Handwritten note 34]3535[Handwritten note 35]3636[Handwritten note 36]3737[Handwritten note 37]3838[Handwritten note 38]3939[Handwritten note 39]6660

147115TERTIVS. li cirunferentia ad aliam partem perlongum ducta axis dicitur. His ita poſitis addeſcriptionem uolutæ acce
dendum. Eſto linea a b. craßitudo imi ſcapi columnæ: partiatur hæc in partes decem, & octo ſuis punst is
distinctis, his addatur alia pars, quæ ſit una ex illis decem & octo partibus; ita erunt nouem, & decem p ar-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] tes, atque hæc erit longitudo, & latitudo abaci, ſcilicet a puncto a, ad punctum c. partiatur hæc longit udo
in duas æquales partes, in e. una ex his erit craſſitudo ſeu altitudo capituli cum uolutis. demittantur igitur
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] lineæ ab extremitatibus abaciad c d. diuidatur postea totum ſpatium a c. quod eſt longitudo abaci in
partes uiginti, uirgulis ſingulæ ſint notatæ, ut a prioribus illis decem & octo internoſcantur. recedamus ab
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] extremo abaco id eſt a puncto a. uerſus c. uel a puncto c. verſus a. duas partes, & dimidiam ex illis
uiginti, ut o p q. & illud ſpatium in duas partes æquas ſecetur in r. ita erit utrunque ſpatium partis unius,
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52]& quartæ. recedatur ergo ab extremo abaco ab a uel à c. in partem interiorem parte una, & quarta
1110 in i. & ab ĳs ſignis demittantur catheti, hoc eſt perpendiculares lineæ, quæ ſint r g. in his frontes uolu-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] tarum deſcribendæ ſunt, & in ipſis centrum oculi collocandum, quod cyclum Albertus uocat. hæ lineæ tam
longæ ducantur, quàm priores illæ a punctis a. & c. ad d. productæ fuerint. partianturq́; in partes no-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] uem, & dimidiam, incipiendo a punctis g. verſus r. hæ partes ſingulæ prioribus illis decem & octo, in quas
abaci longitudo diuiſa erat, reſpondebunt. ex his una & dimidia dabitur abaci craſſitudini, ita abacus erit al-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] ta parte una, & dimidia; ſed abacus conſtat quadra, & cymatio. quadra eſt tertia pars altitudinis abaci. reli-
quas duas cymatium occupat: ducendum uero cymatium molliter ad figuram litteræ S. constat enim ex
duobus c. ita ut ſuperiori inferior opponatur, ſuperiori recte, ut ſcribitur formato, infra abacum octo partes
erunt. qua parte igitur finis est quartæ & dimidiæ, ibi in cathetis centra oculi figenda ſunt. eſto ibi littera o.
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] cum terminus abaci ſit a b. uel c b. poſito igitur centro in puncto o. ducatur circinatio tam magna quan-
2220 ta est una ex octo partibus his punctis concluſa l m. Cyclus ille uolutæ oculus nominatur. et ita factum erit,
quod hactenus a Vitr. præceptum habemus. quod uero dicit.

Tvnc ab linea, quæ ſecundum abaci extremam partem demiſſa erit, in interiorem partem alia re-
cedat unius, & dimidiatæ partis latitudine.

Ita intelligendum eſt, ut uelit nobis terminos centrorum in oculo constituere, ut uolutam restè ducamus,
quod a paucis animaduerſum eſt, putantes Vitr. nullum omnino eorum centrorum lumen dediſſe, ſed in fine li-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] bri deſcriptam formam ſimpliciter poſuiſſe. Recedatur igitur ab extremitatibus abaci in partem interiorem
unius, & dimidiatæ partis ex uiginti latitudine, uerbi gratia ad ſignum s. & ab eo ſigno catheti, & perpen-
diculares lineæ deducantur, & ita diuidantur, ut dictum eſt. dicit enim.

Deinde eæ lineæ diuidantur ita, ut quatuor partes, & dimidia ſub abaco relinquantur. Tunc in
3330 eo loco, quilocus diuidit quatuor & dimidiam, & tres & dimidiam partem, centrum oculi ſignetur,
ducaturq́; ex eo centro rotunda circinatio, tam magna in dia metro, quàm una pars ex octo partibus
eſt, ea erit oculi magnitudine. Hæc declarata ſunt. deinde dicit.

Et in ea catheto diametros reſpondens agatur. Ducenda eſt diametro per medium' oculum, quæ re-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] ſpondeat catheto r g. ita ut r g. perpendicularis, & ad rectos angulos ſit diametro n u.

Tvnc ab ſummo ſub abaco inceptum in ſingulis tetrantorum pactionibus dimidiatum. oculi ſpa-
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52] tium minuatur, donec in eundem tetrantem, qui eſt ſub abaco ueniat.

Hic difficultas. Prima igitur conditio uolutæ est, ut diuiſo oculo in partes quatuor, quas tetrantes uocat
( quod fit catheti, & diametri dictæ interſectione ) ducatur ita, ut dimidiatum oculi ſpatium minuatur in ſin-
gulis flexibus ſingulorum tetrantum. Sed boc fierinon poteſt niſi contra ſingularum actionum inueniantur.
4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52]4040[Handwritten note 40]4141[Handwritten note 41]4242[Handwritten note 42]4343[Handwritten note 43]4444[Handwritten note 44]4545[Handwritten note 45]4646[Handwritten note 46]4747[Handwritten note 47]4848[Handwritten note 48]4949[Handwritten note 49]5050[Handwritten note 50]5151[Handwritten note 51]5252[Handwritten note 52]4440 Vitr. certe centrorum terminos innuit, quando dixit, {Tunc ab ea linea, quæ ſecundum abaci extremam par-
tem demiſſa erit in interiorem partem, aliarecedat unius, & dimidiatæpartis latitudinem. } Sumaturigitur
ſpatium o ſ. & transferatur ab a. uerſus c. & ab c. uerſus a. & demittantur catheti ſ x. hæ diame-
trum n u. ſecabunt in y. Spatium igitur quod est ab o. cẽtro oculi ad y. transferatur in diametro ad aliam par
tem à y. ad r. tantum erit latus quadrati quod circa o. centrum faciendum est. fiat ergo quadratum 1. 2. 3. 4.
& ducantur diagoniæ 1. 3. & 2. 4. quæ in ſex partes ſingulæ diuidantur, in quibus erunt centra uolutarum col
locanda, ta ut incipiamus a ſigno 1. & dilatemus circinum uſque ad abacum, & ducamus tetrantem circuli
in exteriorem partem ab abaco ad diametrum n u. postea mutato centro in 2. ducamus alium tetrantem a dia
metro n u. ad cathetum r g. in inferiorem partem. inde mutato centro in ſigno 3. ducamus alium tetrantem
a catheto r g. ad diametrum n u. ac demum a diametro n u. facto centro in ſigno 4. ducamus alium tetrantem
5550 ad cathetum r g. ſub abaco. atque ita erit prima uolutæ circinatio abſoluta. & in ſingulis tetrantum ductio-
nibus diminutum erit dimidiatum oculi ſpatium. ita fiet ſecunda circinatio poſito circino in primo puncto diago
niæ in ſigno proximo ſigni. 1. & postea in alĳs eodem ordine quo facta est primum circinatio. non abſimili mo
do fiet tertia circinatio. Sed boc erit diſcriminis omnium circinationum, quod quemadmodum prima in ſin-
gulis tetrantum ductionibus diminuebat dimidiatum oculi ſpatium, ita in tertia diminuitur ſexta, & in ſecun-
da tertia pars oculi. Latitudo uolutæ eadem ratione abſoluitur contractione circini, dimidiato oculo a prima
circinatione eiſdem centris, eodem ordine conſtitutis. ita ut par latitudo uſque in finem ſit ab utraque circinæ
tione, in fine autem contrahitur paulum, ita enim res poſtulat.

Capitvli autem craſsitudo ſic eſt facienda, ut ex nouem partibus, & dimidia tres partes præ-
pendeant infra aſtragalum ſummi ſcapi. Cymatio adempto abaco, & canali reliqua ſit pars.

6660

148116LIBER

Aſtragalus ſub oculo ſuos habet terminos; ideo dicit Vitr. tres partes præpendere debere infra aſtr agalum,
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] nam infra oculum ad extremam uolutæ circinationem, tres ſunt partes ex nouem & dimidia, in qua cathetos
diuiſa erat. Cumigitur tres partes ſint infra oculum, ubi aſtragalus terminatur, ſex & dimidia erunt reliquæ,
ex his una & dimidia datur abaco. restant igitur quinque. ex his unam, & dimidiam canalis occupat, cy-
matium duas, & quartam, latitudo uolutæ dimidiam. reliquum igitur astragalus occupabit, hoc eſt tres quar
tas, quæ ſimul poſitæ reddunt nouem, & dimidiam. Est autem cymatium ubi x. dicit igitur adempto abaco,
id eſt iam detracto, quia unam, & dimidiam partem occupabat, cymatio, & canali reliqua ſit pars. Canalis
excauetur parte, duodecima altitudinis uolutæ. Aſtragalicentrum & in catheto; ducitur autem uoluta mol
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] liter ſupra cymatium, ut dixi. Sub Aſtragalo eſt quadra apophygis, cuius proiectura extra cathetum non pro
ducitur. alta eſt dimidia aſtragali craßitudine.

1110

Proiectvra cymatij habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem.

Vitruuius ſupra ab extremitatibus abaci, cathetos dimitti iuſſerat, ut nobis oſtenderet cymatĳ proiectu-
ram, nam cum dicit hoc loco cymatĳ proiecturam habere extra abaci quadram oculi magnitudinem dimitten-
do illas lineas, terminos nobis oſtendit, a quibus proiectura cymatĳ produceretur. Cymatĳ flexus, circino per-
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] ficitur, hoc modo. collocatur circini pes in catbeto, in quo eſt uolutæ oculus, ubi canalis ſuperior terminus eſt,
uerbi gratia in puncto x, & diducitur ad extremam proiecturam cymatĳ, ubi 2. & duciditur flexus ad infe-
riorem partem ad extremam aſtragalum, ita ut circuli quadrans perficiatur.

Pvlvinorvm balthei ab abaco hanc habeant proiecturam, ut circini centrum unum cum ſit
poſitum in capituli tetrante, & alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum baltheorum
extremas partes tangat.

2220

A lateribus tumor puluinorum cernitur, in medio ſunt balthei, qui extra abacum prominere debent, ratio
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] autem eorum proiecturæ ſumitur hoc modo, ut poſito circino in medio tetrante capituli in puncto, & , & didu-
cto ad extremitatem cymatĳ, circinationis liea baltheos, & zonas, uel cingula puluinorum contingat. ubi R.

5757[Handwritten note 57]

Axes uolutarum ne craſsiores ſint, quàm oculi magnitudo, uolutæq́; ipſæ ſic cædantur, utialti-
tudines, habeant latitudinis ſuæ duodecimam partem.

Quoniam imaginamur nolutam tanquàm puluinum in bacillo inuolutum, ideo craſſitudinem illam bacilli,
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] quæ pars eſt oculi magnitudini, axem uolutæ nominamus. Cæduntur autem uolutæ ea ratione, qua ſupra dictum
eſt. debemus etiam obſeruare angularium columnarum uolutas exteriores, quoniam duplices fieri debent, ita
ut in utr amque partem proſpiciant, nã a lateribus uenientibus eas cernere debent, non minus quàm a fronte.
3330 huius de ſcriptio hoc loco ponetur. {Cymatium echinis ſcalpendum eſt. } Echinos intelligo castanearum: &
forte folia, quæ a canali prominent, caſtanearum ſunt folia. Si quis autem ordinatim echinos patentes, & ca-
ſtaneas incertas ostendentes collocet, uidebit formam illam, quam in cymatĳs in ſculpere ſolent.

Hae erunt ſynimetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ ſunt, ab minimo ad pedes xv. Quæ ſu-
pra erunt reliqua habebunt ad eundem modum ſymmetrias, Abacus autem erit longus, & latus,
quàm craſſa columna eſt ima, adiecta parte nona, uti quo minus habuerit altior columna contra-
ctum, eò ne minus habeat capitulum ſuæ ſymmetriæ proiecturá, & in altitudine ratæ partis adiectionẽ.

Capitulum debet altitudini columnæ reſpondere. Cum igitur altior una ſit altera, oportebit rationem muta-
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] re, quapropter Vitr. capitulum earum columnarum, quæ ſunt ab minimo altæ quindecim pedes, deſcripſit. ſed
ſi altior columna fuerit ad eundem modum certe ſymmetrias habebunt. Sed abacus ultra columnæ craſſitudi-
nem nona parte prominebit, nam cum columna maior ſit, minus contrahitur, aer enim ob distantiam contrahe-
4440 re uidetur. Concludit autem Vitr.

De uolutarum deſcriptionibus uti ad circinum ſint rectè inuolutæ, quemadmodum deſcribatur,
5353[Handwritten note 53]5454[Handwritten note 54]5555[Handwritten note 55]5656[Handwritten note 56]5858[Handwritten note 58]5959[Handwritten note 59]6060[Handwritten note 60] in extremo libro forma, & ratio earum erit ſubſcripta. Capitulis perſectis, deinde in ſummis colum-
narum ſcapis, non ad libellam ſed ad æ qualem modulum collocatis, uti quæ adiectio in ſtyloba-
tis facta fuerit, in ſuperioribus membris reſpondeat ſymmetria epiſtyliorum.

Locus is uidetur locum illum declarare, in quo dixit de adiectione ſtylobatarum. nam monet nos capitulos
debere collocare non ad libellam, ſed reſilientes, uti reſpondeant adiectioni ſtylobatarum. Intelligit autem de
his partibus, quæ ſupra capitulum in epiſtylĳs collocantur. nam ſupra capitulum reſpondentes partes in episty-
lĳs reſiliunt, & partes interpoſit æ retrabuntur. babent tamen eadem membra, & eaſdem partes, quemadmo-
dum podium habebat eadem cum stylobatis, ſcilicet quadras, truncos, lyſis, & alias. buius exemplum eſt ſupe-
5550 rius in deſcriptione ultimi templi, ubi Podium poſitum eſt.

Epistyliorvm ratio ſic eſt habenda, ut ſi columnæ fuerint a minimo 12. pedum, ad 15. pe-
des, epiſty lij ſit altitudo dimidia craſsitudinis imæ columnæ. Item ſi a 15. pedibusad 20. columnæ
altitudo dimetiatur in partes 13. & unius partis altitudo epiſtylij fiat. Item ſia 20. ad 25. pedes,
diuidatur altitudo in partes duodecim, & ſemiſſem, & eius una pars altitudo fiat. Item ſecundum ra-
tam partem ad eundem modum ex altitudine columnarum expediendæ ſunt altitudines epiſtyliorum.
666035[Figure 35]A. abacus.
B. quadra abaci.
C. latitudo uolutæ.
D. canalis.
E. cymatium.
F. Aſtragalus.
G H. Apotbeſis.α ρ ϊ b c ο
α 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ρ
o p q h
h d
1 2 4 3 1 2 4 3 m
d @ x X @ d
A B C D E F G H

149117TERTIVS.111022203330444055506660

150118LIBER Quo enim altius oculi ſcandit acies, non facile perſecat aeris crebritatem: dilapſa itaque altitudinis ſpa-
tio, & viribus extrita, incertam modulorum renunciat ſenſibus quantitatem. Quare ſemper adijcien-
dum eſt rationis ſupplementum in ſymmetriarum membris, ut cum fuerint in altioribus locis opera,
aut etiam ipſa coloſsicotera, certam habeant magnitudinum rationem.

Epiſtylium latine trabs, ſed communiori ſignificatione quicquid columnis imponitur epiſtylium nominatur:
proprie uero non onme, ſed quod statim ſupra columnas collocatur, epiſtylium dicitur. Ionici generis epiſty-
lium a columnarum magnitudine ſuas habet ſymmetrias. Temperatur enim epiſtylĳ altitudo ſecundum altitu-
dinem columnarum. Si igitur columna alta erit a 12. ´ ad 15. ped. epiſtylium craſſum erit dimidia craſſitudine
imi ſcapi columnæ. ſia 15. ad 20. intredecim partes columnæ craſſitudo partienda eſt, & unius partis epi
1110 ſtylĳ craſſitudo facienda. ſi vero a 20. ad 25. in duodecim partes, & dimidiam diametros columnæ par-
iiendam, ex his una epiſtylĳ dabitur altitudini. Epistylium cymatio, & faſcĳs conſtat. Quid ſit cymatium
iam patet; gula enim a noſtris dicitur, & eſt quaſi omnium particularum, & membrorum ſupremum ornamen
tum. Faſciæ a ſimilitudine ſic dicuntur.

Epistylii latitudo in imo, quæ ſupra capitulum erit, quanta craſsitudo ſummæ columnæ ſub
capitulo erit, tanta fiat, ſummum quantum imus ſcapus.

Epistylium imum habet, & ſummum planum. Imum planum ſupra capitulum collocatur, huius latitudo
tanta erit, quanta est craſſitudo ſummæ columnæ. Ita enim\ſolido reſpondebit, ſummum planum tam latus
erit, quàm imus columnæ ſcapus. Latius igitur erit in ſuperioriparte, quàm in inferiori, quod eſt ex membro-
rum proiectura.

2220

Cymatium epiſtylij ſeptima parte ſuæ altitudinis eſt faciendum, & in proiectura tantundem.

Partire craßitudinem epiſtylĳ in partes ſeptem, ex bis unam dato cymatio, cuius proiectur a tanta erit,
quanta eſt ea ſeptima pars, id eſt tantum prominebit, quanta eſt eius altitudo. Prominet autem extra illam,
quæ reſpondet contracturæipſius columnæ.

Reliqva pars præter cymatium diuidenda eſt in partes duodecim, & earum trium prima faſcia
eſt facienda. ſecunda quatuor, ſumma quinque.

Deſcripto cymatio partire reliquam epistylĳ craſſitudinem in partes duodecim, primæ faſciæ, hoc eſt infe-
riori, & non ſecus tres partes dabis, hæc faſcia nil prominet a linea contra elatæ columnæ, ſecundæ quatuor,
quæ parum prominet a prima, ſummæ quinque, quæ parum prominet a ſecunda: atq; ita epistyliũ deformatur.

Item zophorus ſupra epiſtylium quarta parte minus, quàm epiſtylium: ſin autem ſigilla deſigna-
ri oportuerit, quarta parte altior, quàm epiſtylium, uti authoritatem habeant ſcalpturæ.

3330

Zophorus pars eſt ſupra epistylium. Freggium noſtri nominant. Græci a ferendis maginibus, & ſcalpturis
zophorum dicunt. Latini Græco uocabulo uſi ſunt. Fiebat autem zophorus puluini modo turgens, quemad-
modum deſcriptio infra poſita oſtendit, quandoque planum, interdum ſcalpturas habebat, interdum ſimplex
erat. Quando erat ſine ſcalpturis, quarta parte minus altum erat, quàm epiſtylium. Quando inſculptum
erat, quarta parte altior fiebat. Tunc in epiſtylio, in zophoro, & in ſuperioribus membris ſupra capitula
columnarum adiectiones illæ ſtylobatis reſpondentes, faciebant. quemadmodum ſupra deſcripſimus in æde, vbi
podium collocauimus. Pro altitudine zophori conſtitucnda, ita ſumitur quarta pars epiſylĳ, ut tota craſſitu-
do epiſtylĳ cum ſuo cymatio menſuretur. habet autem zophoros, & ſuum cymatium.

Cymatium ſuæ altitudinis partis ſeptimæ, proiectura cymatij quanta eius craſsitudo. Et hæc de-
mum iam nota ſunt, & deſcriptionibus ſatis manifeſta.

4440

Svpra zophorum denticulus eſt faciendus, tam altus quàm epiſtylij media faſcia. proiectura eius
quantum altitudo. Interſectio. quæ Græce metochi dicitur, ſic eſt diuidenda, uti denticulus altitudi-
nis ſuæ dimidiam habeat partem in fronte. Cauus autem interſectionis huius frontis e tribus duas la-
titudinis partes habeat. huius cymatium altitudinis eius ſextam partem.

Denticulus a ſimilitudine ſic dictus, originem ſumpſit ab operibus ligneis, & quemadmodum triglyphos in
Dorico genere a capitibus trabium, ita denticulum in Ionicis ab aſſerum capitibus ſumpſere, quemadmo-
dum quarto libro innoteſcet. Altus igitur denticulus eſt quantum media epiſtylĳ faſcia. proiectura eius altitu-
dini par. latitudo in fronte, quæ Græce metochi, latine interſectio dicitur, est e dimidia altitudinis denticuli.
Cau us, idest ſpatium inter denticulos, quod & metopa dicitur, & cauum columbarium ex duabus tertĳs la-
titudinis denticuli. Cymatium denticuli pro ſexta parte eius altitudinis, atq; hoc modo denticulus conſtituitur.

5550

Corona cum ſuo cymatio præter ſimam, quantum media faſcia epiſtylij. Proiectura coronæ cum
denticulo facienda eſt, quantum erit altitudo a zophoro ad ſummum coronæ cymatium, & omnino
omnes ecphoræ uenuſtiorem habent ſpeciẽ, quæ quantũ altitudinis, tantundẽ habeant proiecturæ.

Corona ab effectu dicitur, præcingit enim ædes, gocciolatoium Itali nominant, quod ab ea guttæ decidant.
Altitudo coronæ cum ſuo cymatio quantum media faſcia epiſtylĳ. partire in partes tres altitudinem coronæ,
ex ĳs unam cymatio eius dabis. habet autem corona denticulum a capite, idest ſectionem quandam, & men-
tum, ut ait Vitru, ut guttæ decidentes cum inuenerint ſectionem illam ibi conſiſtant@, & non cadant directæ
ſupra lapides, & marmora inferiora. Proiectura igitur coronæ cum denticulo facienda eſt, quantum erit al-
titudo a zophoro ad ſummum coronæ cymatium, quia omnes ecphoræ, id eſt proiecturæ uenuſtiorem habent
ſpeciem, quæ tantum promineant, quantum altæ ſunt. metienda uero eſt coronæ cum ſuo cymatio altitudo, ita
6660

151119TERTIVS. ut non intelligatur ſima. Simæ a Græcis epitithidæ dicuntur, in ſummis faſtigiorum coronis imponuntur, a ſimi
litudine ſic dicuntur, caprarum enim naſos imitantur, obtuſiores enim, & bebetiores formas habent. gulas
rectas Itali uocant. de his infra.

Tympani autem, quod eſt in faſtigio, altitudo ſic eſt facienda, ut frons coronæ ab extremis cy-
matijs tota dimetiatur in partes nouem, & ex eius una pars in medio cacumine tympani conſtituatur,
dum contra epiſtylia columnarumq́; hypotrachelia ad perpendiculum reſpondeat. Coronæ, quæ ſu-
pra tympanum fiunt æqualiter imis præter ſimas ſunt collocandæ. Inſuper coronas ſimæ, quas Græci
epitithidas dicunt, faciendæ ſunt altiores octaua parte coronarum altitudinis.

Tympanum ſignificata habet diuerſa, pro ut ſuis quæque locis declarabimus. hoc autem loco tympanum
& triangulare planum faſtigĳ coronicibus circumcluſum, habet ſummitatem in angulo in medio. ibi tam al-
1110 tum eſt, quam una exnouem partibus, ex quibus conſtat illud ſpatium, quod eſt ab uno ad aliud extremum
cymatĳ, quod est in corona. Ita enim Vitr. ſtatuit. ſed preſſior aliquanto bæc forma deprehenſa eſt, quare al-
tiorem faciendam non dubito uſque ad octauam partem. Planum tympani ut in ſolido quieſcat, contra epiſty-
lia, columnarumq́; hypotrachelia ad perpendiculum reſpondere debet, ita ut ſi demittatur plumbum a plano,
tangat trabem, deinde bypotrachelium columnæ. ſupra tympanum coronæ ſunt, quæ tympanum circumcludut.
Earum ſymmetria a coronis imis ſumenda, æqualiter enim imis collocandæ ſunt, ſupra quas ſima est altior par-
te octaua altitudinis coronæ. Sunt qui & denticulum in faſtigio ponunt, in qua re obſeruandum est illud, ut
ad perpendiculum reſpondeat: deorſum enim ſpectare debet, non autem cuneorum modo ad centrum me-
dium reſpondere.

2220

Acroteria angularia tarm alta, quantum eſt tympanum medium, mediana altiora octaua par-
te quàm angularia.

Acroteria pilæ ſunt ſupra tectum, duæ a lateribus, una media, ſupra quas figuræ, imagunculæ, currus, &
alia huiuſmodi ad ornatum ponebantur. habebant hæ pilæ quadras, lyſis, truncos, & alia quæ ſtylobatæ. Si-
tus in quo ponuntur, efficit, ut acroteria dicerentur, quaſi ſummæ pilæ: ſicut ſtylobatæ a ſitu dictæ ſunt. An-
gularia acroteria tam alta eſſe debent, quàm tympanum medium: deſinant ac moriantur ( ut ita dicam) in
tecto, reſpondeant directe eis lineis, quæ ab columnis ſurſum ducuntur. Medianum Acroterium octaua par-
te altius, quàm angularia ſit.

Membra omnia, quæ ſupra capitula columnarum ſunt futura, ideſt epiſtylia, zophori, coronæ,
tympana, faſtigia, acroteria inclinanda ſunt in frontis ſuæ cuiuſque altitudinis parte duodecima, ideo
3330 quod cum ſteterimus contra frontes, ab oculo lineæ duę ſi extenſę fuerint, & una tetigeritimam ope-
ris partem, altera ſummam, quæ ſummam tetigerit, longior fiet. Ita quo longior uiſus lineæ in ſupe-
riorem partem procedit, reſupinatam facit eius ſpeciem, cum autem ( uti ſupra ſcriptum eſt ) incli-
nata fuerint, tunc in aſpectu uidebuntur eſſe ad perpendiculum, & normam.

Obſeruandum est non tantum proportioni, & ſymmetriæ, quantum aſpectui, & uenuſtati ſatisfaciendum
eſſe: quare in omnibus illud præceptum eſt a Vitr. ut oculus ſuas habeat partes. ex ratione igitur optices pul-
cherrimum præceptum nobis proponit, uult enim ſingula membra propendere in parte eorum ſumm. i, duode-
cimam partem ſuæ cuiuſque altitudinis. hac de cauſa trabis planum ſuperius reſpondere imo ſcapo, & infe-
rius ſummo præcepit paulo ante. ratio ab optice deducta. V olunt Mathematici radios ab oculis recta duci,
& inter eos certum eſſe interuallum, & figuram ſub ipſis in coni modum eſſe, cuius acies in oculo, baſis autem
4440 circa rem uiſam. his poſitis, eueniet angulos interdum maiores, interdum fore minores. Eadem igitur res
oculo proxima efficiet angulum maiorem, & diſtans minorem. ſimilis ratio altitudinis radiorum, item & ſitus,
36[Figure 36]e b d f c a ut dextrum, & ſinistrum, & æqualitatis, quo fit, ut quæ ſub ma
iori angulo maiora uidentur, quæ ſub minori minora appareant.
ratio eadem de alĳs. Quare cum Vitru. conſideraſſet, quod ſi
membra plana, & recta eßent, ſuperior eorum pars remotior,
inferior uero proxima uideretur, quoniam illa ſub longiori,
hæc ſub breuiori linea appareret, & inde ſpecies ſupino, & quaſi
retro cedere uideretur. Ideo membra omnia, quæ ſupra colum-
nas collocantur propendere duodecimam partem ſuæ altitudi-
nis, ex parte ſuperiori, præcepit. nam radius uicinior, angulus
maior, membrum rectius uidebitur. quod ſubſcripta deſcriptio
oſtendit. Vbi oculus a, linea a c. radius est ab oculo ad
partem inferiorem alicuius membri, ſit illud e f. c b. linea
uero, a@b. & radius ab oculo ad partem ſuperiorem, qui lon-
gior eſt radio a c. quare planum b c, uidebitur retro cedere,
& reſupinatam ſpeciem præſeferet. quod ſi propendeat a puncto
b. ad d. linea d a. minor erit, quàm linea b a. minus igi-
tur ſupina apparebit ſpecies membriiam dicti, hoc autem maxi-
me animaduertendum, ubi altæ ſunt ædes, membraq́; augentur, ut ſymmetriæ ſeruentur.

Colvmnarvm ſtriges faciendæ ſunt 24. ita excauatæ uti norma in cauo ſtrigis cum fuerit con-
5560

152120LIBER iecta, circumacta, ita anconibus ſtriarum dextra, ac ſiniſtra angulos tangat, ut acumen normæ eircum
rotundatione tangendo peruagari poſsit. Craſsitudines ſtriarum faciendæ ſunt, quantum adiectio
in media columna ex deſcriptione inuenietur.

Excauari ſolent columnæ, muliebres enim plicas ueſtium imitari Vitr. dicit. Caui, ſeu canales per longum
uarĳs modis fiunt, ſed Vitr. hoc loco in Ionicis docet quomodo faciendi ſunt. Cauus strix dicitur, pars uero,
quæ eminet, quæ est planum quoddam inter duos cauos, stria appellatur. Canales 24. eſſe debent, proban-
tur normæ angulo, quem Vitr. acumen uocat. nam ſi angulus normæ fundum medium ſtrigis, ſeu canalis teti-
gerit, & ancones, qui ſunt brachia normæ ad angulos ſtriæ peruenerint, tunc in ſemicirculum fere ducti cana
les recte efficientur, quemadmodum ſubſcripta figura oſtendit, in qua columnæ quadrantem in plano excaua-
1110 tum, ostendimus. Craſſitudines striarum ſciremus, ſi utique nobis eſſet nota adiectio, quæ fit in media colum-
na. Sed & hæc & alia multa in Vitruuio deſiderantur.

37[Figure 37]

In ſimis, quæ ſupra coronam in lateri-
bus ſunt ædium, capita leonina ſunt ſculpen-
da, ita poſita uti contra columnas ſingulas ea
primum ſint deſignata, cætera uero æquali
modo diſpoſita, uti ſingula ſingulis medijs
tegulis reſpondeant. Hæc autem quæ erunt
contra columnas perterebrata ſint ad cana-
lem, qui excipit e tegulis aquam cæleſtem.
2220 Mediana autem ſint ſolida, uti quæ cadit uis
aquæ per tegulas in canalem, ne deijciatur
per intercolumnia, neque tranſeuntes per-
fundat.

O bſeruandum eſt hoc´ loco leonina capita in
ſimis veteres poſuiſſe, eaq́ perterebrata ad ca-
nalem ſuperiorem, in quem decidit pluuia, ut Ae-
gvptiam religionem imitarentur. Aegyptĳ enim
recens Nili incrementum Leone ſignificabant;
Nam inundare Nilum, & excreſcere maxime
3330 incipit, cum Leonem Sol ingreditur, duplumq́
recentis aquæ ut ait Pierius, Sole in eo ſigno
commorante, ſæpius exundat, quæ uis aquæ per
ſpatioſam Aegypti planitiem late diffuſa, ſolum
ea fertilitate grauidum reddit, qua non ipſi tantam indigenæ alimenta colligunt, ſed magnam orbis partem
fame leuant. propter eam uero aquarum redundantiam, quam Leonis beneficio conſequi ſe quot annis expe-
riuntur, inſtitutum eſt, & apud gentes omnes uno iam conſenſu receptum, ut canales, tubiq́; , & ſyphones,
qui aquam eructant, per terebrata foramina in illa capita ad id locis opportunis adſculpi ſolita, aquam im-
mittant, quæ inde ex leoninis rictibus euomi uideatur. Hæc ille, ut authori ſuo, quod ſuum eſt reddatur.
Ita in ſimis leonina capita a lateribus ponuntur, quemadmodum notatum eſt in latere templi ſuperioris, ubi
podium collocatum eſt. Cæterum ſciendum eſt quod non omnia capita Leonina perterebrata ad canalem re-
4440 ſpondebant, ſed ea tantum, quæ ſupra columnas ſingulas adſculpta erant, nam mediana erat ſolida. Ratio
buius eſt in promptu, quoniam ſub medianis erant intercolumnia, & loca, qua homines pertranſibant, quod
ſi a leoninis capitibus imbrium aquæ demitterentur, tranſeuntes perfunderentur: quare factum est, ut ea ſo-
lida eſſent, reliqua contra columnas perterebrata.

Aedium Ionicarum quàm aptiſsime potui, diſpoſitiones hoc uolumine deſcripſi. Doricarum au-
cem, & Corinthiarum, quæ ſint proportione, in ſequenti libro explicabo.

Excreuerat liber in magnam amplitudinem, quare, ut tædium leuaret, abſoluit eum, & quid tranſegerit,
& quid poſtea tranſigendum restet, ostendit. Nos ad reliqua. Poſita primum deſcriptione trabis, zophori,
coronæ, & faſtigĳ Ionici generis, in qua epiſtylium eſt.

153121TERTIVS.38[Figure 38]A. Trabs, epiſtylium.
1. prima faſcia.
2. ſecunda faſcia.
3. Tertia faſcia.
B. cymatium epistylĳ.
C. Zopborus puluinatus.
D. cymatium zophori.
E. Denticulus.
O. Interſectio.
F. cymatium denticuli.
G. corona.
L. Faſtigium.
K. tympanum.
I. Acroteria.
H. ſtmæ.L H g F P E D O D B 3 A 2 1111022203330444055506660

154122

M. VITR V VII DE
ARCHITECTVRA
LIBER QVARTVS.

1110

Proœmium.

CVm animaduertiſſem, Imperator, plures de Architectura, præcepta, uolu-
minaq́; commentariorum non ordinata, ſed incepta, uti particulas errabun
das reliquiſſe: Dignam & utiliſsimam rem putaui, antea diſciplinæ cor-
pus ad perfectam ordinationem perducere, & præſcriptas in ſingulis uo-
luminibus ſingulorum generum qualitates explicare. Itaque, Cæſar, primo
uolumine tibi de officio eius, & quibus eruditum eſſe rebus Architectum
oporteat, expoſui. Secundo de copijs materiæ, ex quibus æ diſicia con-
2220 ſtituuntur, diſputaui. Tertio autem de ædium ſacrarum diſpoſitionibus,
& de earum generum uarietate, quasq́; , & quot ha beant ſpecies, earumq́; ,
quæ ſint in ſingulis generibus diſtributiones, ex tribusq́; generibus, quæ ſubtiliſsimas haberent pro-
portionibus modulorum qualitates, Ionici generis mores docui. Nunc in hoc uolumine de Doricis,
Corinthijsq́; inſtitutis, & omnibus dicam, eorumq́; diſcrimina, & proprietates explicabo.

Libro quarto abſoluitur negocium uniuerſum, quod ad publica opera, & quæ ad religionem pertinent.
Quare cum ratione a Vitruuio factum puto, cum huic libro proœmium, quemadmodum reliquis non appoſue-
rit. ut enim ſatietatem fugeret, tertio libro finem impoſuit, cum iam inceptam materiam perſequi deberet. Di-
ctum igitur eſt in tertio, quicquid ad Ionicum genus pertinebat, ſed prius figur arum ædium aſpectus, tanquam
principia, ſpecies, diſpoſitionesq́; conſtitutæ. mox fundationes, & ornamenta columnarum, quæq́; ſubtiliſſi-
3330 mas habent proportionibus modulorum qualitates, abſoluta ſunt. In quarto de Corinthĳs, Doricisq́; inſtitutis
diſputatur. & primo capite origines, & inuentiones columnarum perquiruntur, & Corinthium genus abſolui-
tur. In ſecundo de ornamentis, quæ ſuper columnas imponuntur, diſſeritur, a quibus principĳs, & origini-
bus ſunt inuenta, deq́; tota materiatione, & tecto. ſequenti capite de ratione Dorica præcepta dantur, capi-
tulum, trabs, triglyphus, corona, deſcribitur. Distributio uniuerſa eius generis ostenditur. ſtriæ deſignantur.
Quarto de interiore cellarum, & pronai diſtributione ſermo inſtituitur. Quinto quod ad decorem pertinet,
exigitur, de ædibus ſcilicet constituendis ſecundum regiones. Sexto de ostiorum, & antepagmentorum ſacra-
rum ædium rationibus, triaq́; ostiorum genera tractantur Doricum, Ionicum, Atticurges. Quoniam uero ge-
nera aliqua ædium ſupererant, ut de omnibus diceret capite ſeptimo Tuſcanicas, rotundas, & compoſitas ædes
collocat. poſtremo tandem aras, quarum cauſa ædes fiunt, breuiter imponit. Vniuerſumq́; ſacri ædiſicĳ genus
4440 concludit. Quanquam uero proœmium quemadmodum reliquis uoluminibus, etiam quarto non apponit, est
tamen quod aduertendum ſit in hac propoſitione. nam cum doceat de quibus dictum ſit, & de quibus dicen-
dum, figura utitur ad perſpicuitatem pertinente. vbi autem dicit. {Tertio de ædium ſacrarum diſpoſitionibus,}
innuit figurarum aſpectus. ubi autem dicit {& de earum gencrum uarietate,} intelligit ædium ſpecies ab
intercolumnĳs ſumptas, in quibus, & illa intelliguntur, quasq́; & quot habeant ſpecies, earumq́; quæ ſunt in
ſingulis generibus distributiones.

De tribus generibus columnarum, earum{q́ue} origine, & in-
uentione. # Cap. I.

5550

COlvmnae Corinthiæ, præter capitula, omnes ſymmetrias habent, uti Ionicæ, ſed capi-
tulorum altitudines efficiunt eas pro rata excelſiores, & graciliores, quod Ionici capi-
tuli altitudo, tertia pars eſt craſsitudinis columnæ. Corinthij tota craſsitudo ſcapi. Igi-
tur quod duæ partes e craſsitudine columnarum capitulis Corinthiorum adijciuntur, ef-
ficiunt excelſitate ſpeciem earum graciliorem. Cætera membra, quæ ſupra columnas imponuntur, aut
e Doricis ſymmetrijs, aut Ionicis moribus in Corinthijs columnis collocantur: quod ipſum Corin-
thium genus propriam coronarum, reliquorumq́; ornamentorum non habuerit inſtitutionem, ſed aut
e triglyphorum rationibus mutuli in coronis, & in epiſtylijs guttæ Dorico more diſponuntur: aut´ex
Ionicis inſtitutis zophori ſcalpturis ornati cum denticulis, & coronis diſtribuuntur. Ita e generibus
duobus capitulo interpoſito, tertium genus in operibus eſt procreatum.

6660

155123QVARTVS.

Corinthiæ columnnæ regulæ ſunt, primo quod non differunt ab Ionicis, quatenus in ſymmetrĳs conueniunt’
ſed capitulorum altitudine diſcrepant. nam capitulum Ionicum tertia craſſitudinis columnæ conſtat. Corin-
thium tota craſſitudine. Tertia autem craſſitudinis columnæ constare Ionicum dixit capitulum, non enume-
vando inferiores uolutarum partes, nam dimidia craſſtudine conſtare dixerat libro ſuperiori. ſed ab abaco ad
apophygim tertiam partem hoc loco intelligit: uolutæ enim ſunt ornamenta, non partes capitulorum. hinc
igitur eſt quod Corinthia columna duarum partium adiectione, quæ fit in capitulo, gracilior ſit, quàm Ionica.
Alia regula eſt, quod cætera membra, quæ ſupra columnas imponuntur, ut trabes, Zophori, coronæ, faſtigia,
& huiuſinodi, aut e Doricis ſymmetrĳs, aut Ionicis moribus in Corinthĳs columnis collocantur; & ratio eſt,
quia Corinthium genus a capitulo tantum nominatum est, ut infra dicetur. nec propriam coronarum, reli-
1110 quorumq́; ornamentorum habuit inſtitutionem. Cum uero nihil habeat proprium, oportet ut aliunde ſumat.
fumit autem a triglyphorum rationibus, id est a Dorico genere; nam opus triglyphorum Doricum intelligit, non
ſumit autem triglyphos. nullibi enim in antiquorum operibus repertum est genus Corinthium triglyphos ha-
bere, ſed ſumit in coronis mutulos, & in epiſtylĳs guttas; mutuli autem perinde ac triglyphi ſunt; non ſunt, au-
tem triglyphi, ſed triglyphos imitantur. Item guttæ illæ hoc loco intelliguntur, non quæ ſub triglyphis, ſed quæ
ſub corona collocantur, noſtri fuſaiuolos uocant, ignorantes ornamentorum originem. Sumit etiam ab Ionicis
moribus Zophoros ſcalpturis ornatos, denticulos,, & coronarum diſtributiones. Ita e generibus duobus ca-
pitulo interpoſito tertium genus in operibus eſt procreatum.

E Colvmnarvm enim formationibus trium generum factæ ſunt nominationes. Dorica, Ioni-
ca, Corinthia. e quibus prima, & antiquitus Dorica eſt nata. Namq́; A chaica, Peloponeſſoq́; tota
Dorus Hellenis, & Opticos Nymphæ filius regnauit. Isq; Argis uetuſta ciuitate Iunonis templum
2220 ædificauit, eius generis fortuito formæ fanum. Deinde ijſdem generibus in cæteris Achaiæ ciuita-
tibus, cum etiamnum non eſſet ſymmetriarum ratio hata. Poſtea autem quàm Athenienſes ex re-
ſponſis Apollinis Delphici, communi conſilio totius Hellados, tredecim colonias uno tempore in
A ſiam deduxerunt, ducesq́; in ſingulis Colonijs conſtituerunt, & ſummam Imperij partem Ioni, Xu-
thi, & Creuſæ filio dederunt, quem etiam Apollo Delphis ſuum filium in reſponſis eſt profeſſus. isq́;
eas colonias in Aſiam deduxit, & Cariæ fines occupauit, ibiq́; ciuitates ampliſsimas conſtituit, Ephe-
ſum, Miletum, Myunta, (quæ olim ab aqua eſt deuorata, cuius ſacra, & ſuffragium Mileſiijs Iones
attribuerunt) Prienem, Samum, Teon, Colophona, Chium, Erytheas, Phoceam, Clazomenas, Lebe
dum, Meliten. Hæc Melite propter ciuium arrogantiam, ab ijs ciuitatibus bello indicto communi
3330 conſilio eſt ſublata, cuius loco poſtea Regis Attali, & Arſinoes beneficio Smyrneorum ciuitas inter
Ionas eſt recepta. Hæ ciuitates cum Caras, & Lelegas eieciſfent, eam terræ regionem a Duce ſuo
Ione appellauerunt Ioniam. Ibiq́; templa Deorum immortalium conſtituentes cœperunt fana ædi-
ficare. & primum Apollini Panionio ædem ( uti uiderant in Achaia ) conſtituerunt, & eam Doricam
appellauerunt, quod in Doricon ciuitatibus primum factam eo genere uiderunt. In ea æde cum uo-
luiſſent columnas collocare, non habentes ſymmetrias earum, & querentes quibus rationibus efficere
poſſent, uti & ad onus ferendum eſſent idoneæ, & in aſpectu probatam haberent uenuſtatem, dimenſi
ſunt uirilis pedis ueſtigium, & cum inueniſſent pedes ſextam partem eſſe altitudinis in homine, ita in
columnam tranſtulerunt, & qua craſsitudine fecerunt baſim ſcapi, tantum eam ſexies cum capitulo
in altitudinem extulerunt, ita Dorica columna uirilis corporis proportionem, & firmitatem, & uenu-
ſtatem in ædificijs præſtare cœpit.

4440

Pulchram nobis natura occaſionem dedit, ut ars perfecta, & abſoluta eſſet, cum humani corporis formanm
nobis propoſuit. nam numero, terminis, ſitu, & collocatione partium in re nobiliſſima mirum ſingularis pul-
chritudinis exemplar præstitit, effecitq́; ut corpora longe quamuis diſſimilia, pulchra tamen, & abſoluta eſ-
ſent, unde uenuſtates, & pulchritudines plures ortæ ſunt. nam certo, & conſtiiuto partium numero ſuis ter-
minis reſpondentem natura pulchritudinem coniun xit, nihilq́; prætermiſit, quod proprio, & accommodato ſi-
tu, locoq́; non eſſet. nam inueniuntur quidem corpora gracilia, quæ cum delectatione eonſpicimus, quædam i-
tem craſſiora, nen propterea diſplicent. nonnulla etiam inter hæc media collocantur, quæ pulchra, & uenusta
ſunt. quatenus in omni re ſummum, medium, infimumq́; reperitur, & ſingula ſuis membris perficiuntur. Hunc
igitur natur æ tanquàm librum intuentes nobiles illi Architecti tria ædificandi ſimplicia genera conſtituere,
5550 finem ſingulorum generum optime perpendentes. nam id quod ad onera tenenda aptius eſt, Doricum nomina-
runt, quoniam a Dorienſibus primum inuentum eſt. At gracilius, ſubtiliusq́; genus, quodq́; ornamenta plu-
ra ſuſciperet, Corinthium dixere. Medium uero Ionicum, ab Ione, ut inquit Vitr. appellauere. Sed ut quod-
que genus haberet unde placere poſſet, diligenter conſiderare cœperunt, quos numeros, quos terminos, quissq́;
diſpoſitiones, partesq́; habere oporteret. Cumigitur conſtaret corporis humani diametrum ( ut bene ait Al-
bertus ) ab uno ad aliud latus ſextam totius altitudinis occupare, ab umbilico etiam ad renes decimam; ab
hac re nacti ſunt occaſionem menſurarum. nam inuenientes, quod εolumnarum aliæ ſi altitudinis decimam,
aliæ ſiſextam craßitudini darent, ex innata ui, qua iudicare poſſumus, tantam craßitndinem, tantamque lon
gitudinem non placere, cœperunt ratione, & mente medium inter exceſſus perquirere, quod delectare poſſet.
Ad proportiones igitur conuerſi, compoſuere ſenarium cum denario, & ſexdecim confecere, & eam ſummam
æqualiter partientes, octonarium reddidere, qui numerus æque a ſenario, & a denario diſtat. Placuit inuen
6660

156124LIBER tum, quod & experientia comprobauit. Ideo altitudini columnæ octo pedis diamctros dedere, eamq́; ab au-
thoribus Ionicam nominarunt. Inde minorem numerum, hoc est ſenarium, cum medio, id est octonario con-
iungentes ſummam quatuordecim fecere, quam æque diuidentes, ſeptenarium collegere, ſecundum quem nu-
merum Dores columnam conſtituere. Demum maiorem terminum, id eſt denarium cum eodem medio compo-
nentes, decem & octo retulere. quam ſummam in duas æquas partes diſtribuentes, nouenarium habuere.
quem numerum gracioliori formæ tribuentes, Corinthium genus effecerunt. unde autem Corinthĳ uocabulum
deſupmptum fuit, dicetur infra. Non est autem quod quis a me quærat hoc loco, ut quæ a Vitr. dicuntur Pli-
nĳ, Strabonis, Pauſaniæ, aliorumq́; authoritatibus confirmem, nam quicquid ipſi dixere, authoritate Vitru-
uiana potius confirmandum eſt. Plinius tamen de columnis loquens, ait quatuor earum genera eſſe. Quæ
1110 ſextam partem altitudinis in craſſitudine ima habent, Doricæ uocantur: quæ nonam Ionicæ: quæ ſeptimam
Tuſcanicæ. Corintbĳs eadem ratio, quæ Ionicis. Sed cum dicat inferius quod differunt columnæ Ionicæ a co-
lumnis Corinthĳs, dicit enim, & differentia, quoniam capitulis Corinthorum eadem est altitudo, quæ colligi-
tur craſſitudine ima, ideoq́; graciliores uidentur. Ionici enim altitudo tertia pars eſt craſſitudinis; uidetur Io-
nicam columnam octauam partem habere. & non nonam. Sed nollem tanta religione altitudines columna-
rum conſtitui, cum tempus ſit interdum longiores efficere. nam ſuperiori uolumine, cum de diſtributione pycno
ſtyli, diaſtyli, ſystyliq́; diſſereret, ut uiſui, & aſpectui ſatisfaceret, decem quoque craßitudines altitudinibus co-
lumnarum dedit. quare obſeruandum est, ne ſuperſtitioſi ſimus, dum religio ſi eſſe uolumus.

Item poſtea Dianæ conſtituere ædem, quærentes noui generis ſpeciem, ijſdem ueſtigijs ad
muliebrem tranſtulerunt gracilitatem, & fecerunt primum columnæ craſsitudinem altitudinis octa-
2220 ua partè, ut haberet ſpeciem excelſiorem. Baſim ſpira ſuppoſuerunt pro calceo, capitulo uolutas, uti
capillamento concriſpatos cincinnos præpendentes dextra, ac ſiniſtra collocauerunt, cymatijs & en-
carpis pro crinibus diſpoſitijs, frontes ornauerunt: Truncoque toto ſtrias, uti ſtolarum rugas ma-
tronali more demiſerunt. Ita duobus diſcriminibus columnarum inuentionem unam uirili ſine or-
natu nudam ſpecie, alteram muliebri ſubtilitate, & ornatu, ſymmetriaq́ue ſunt imitati. Poſteri uero
elegantia, ſubtilitateq́ue iudiciorum progreſsi, & gracilioribus modulis delectati, ſeptem craſsitudi-
nis diametros in altitudinem columnæ Doricæ, Ionicæ octo ſemis conſtituerunt. id autem genus,
quod Iones fecerunt, primo Ionicum eſt nominatum.

Facile eſt intelligere, ſi Vitr. credimus, credere autem debemus, quod dicitur de Ionicæ columnæ ſymme-
tria, ac inuentione, cui baſim pro calceo conſtituere, & capitulo uolutas, quæ capillamentum imitarentur, ac
concriſpatos cincinnos hinc inde præpendentes addidere. inſuperq́; cymatia, & florum, frondium, fructuumq́;
3330 contextus, quos encarpos Græci, nos feſtones appellamus, appoſuere ornatus cauſa. atque id eſt, quod tertio li
bro echinos appellari diximus caſt anearum, & ut nihil deeſſet, quemadmodum in altitudine columnæ malie-
brem gracilitatem referri uoluerunt, ita etiam mulierum ornamenta paſſim addidere, columnas que striatas fe
cerunt, ut rugas, & plicas ſtolæ muliebris eo modo imitarentur. Inde ſubtilioribus modulis delectati ſepti-
mam Doricæ, octauam, & dimidiam craſſitudinem Ionicæ columnæ dederunt, & ſecundum est natum genus
columnarum ab Ionibus nominatum. Tertium genus est Corinthium. Plinius addit quartum Tuſcanicum,
& præterea ſunt quæ uocantur atticæ columnæ quaternis angulis pari laterum interuallo. Sed nos ad Vitr.

Tertivm uero quod Corinthium dicitur, uirginalis habet gracilitatis imitationem, quod uir-
gines propter ætatis teneritatem gracilioribus membris ſiguratæ, effectus recipiunt in ornatu uenu-
4440 ſtiores. Eius autem capituli prima inuentio ſic memoratur eſſe facta. Virgo ciuis Corinthia iam ma
tura nuptijs implicita morbo deceſsit. poſt ſepulturam eius, quibus ea uiua poculis delectabatur nu-
trix collecta, & compoſita in calatho pertulit ad monumentum, & in ſummo collocauit, & uti ea per-
manerent diutius ſub diuo, tegula texit: Is calathus fortuito ſupra acanthi radicem fuerat collocatus.
Interim pondere preſſa radix acanthi media folia, & cauliculos circa uernum tempus profudit, cuius
cauliculi ſecundum calathi latera creſcentes, & ab angulis tegulæ ponderis neceſsitate expreſsi flexu-
ras in extremas partes uolutarum facere ſunt coacti. Tunc Callimachus, qui propter elegantiam, &
ſubtilitatem artis marmoreæ ab Athenienſibus Kachizotecnos fuerat nominatus, præteriens hoc mo-
numentum, animaduertit eum calathum, & circa foliorum teneritatem, delectatusq́; genere, & for-
mæ nouitate, ad id exemplar, columnas apud Corinthios fecit, ſymmetriasq́ue conſtituit, ex eoq́ue in
operum perfectionibus Corinthij generis diſtribuit rationes.

5550

Et hæc quoque facilia ſunt, in aliquibus autem codicibus legitur catatecnos, alĳ legunt Texitecnon, quo-
niam ſubtiliter poliebat opera ſua, & forte cum Vitr. quadrat. Plinius uidetur habere cachizotecnos. quo-
niam nunquàm ſibi Callimachus ſatisfactum putabat in opere, ſemper habebat aliquid quod reprehenderet.

Eivs autem capituli ſymmetria ſic eſt facienda, uti quanta fuerit craſsitudo imæ columnæ, tan-
ta ſit altitudo capituli cum abaco. Abaci latitudo ita habeat rationem, ut quanta fuerit altitudo, bis
tanta ſit diagonios ab angulo ad angulum. Spatia enim ita iuſtas habebunt frontes quoquouerſus.
Latitudinis frontes ſinuentur introrſus ab extremis angulis abaci, ſuæ frontis latitudinis nona, adi-
mum capituli’tantam habeant craſsitudinem, quantam habet ſumma columna, præter apotheſim, &
aſtragalum. Abaci craſsitudo ſeptima capituli altitudinis. Dempta abaci craſsitudine diuidatur reli-
qua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur, fecundum folium mediam altitudinem teneat.
6660

157125QVARTVS. Cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus folia naſcuntur proiecta, uti abacum excipiant: quæ
ex cauliculorum folijs natæ procurrant ad extremos angulos uolutæ, minoresq́; helices floribus (qui
intra medium frontium abaci ſunt) ſubiecti ſcalpantur. Flores in quatuor partibus, quanta erit aba-
ci craſsitudo, tam magni formentur. Ita his ſymmetrijs Corinthia capitula ſuas habebunt exactio-
nes. Sunt autem, quæ ijſdem columnis imponuntur, capitulorum genera, uarijs uocabulis nomina-
ta, quorum nec proprietates ſymmetriarum, nec columnarum genus aliud nominare poſſumus, ſed
ipſorũ uocabula traducta, & commutata ex Corinthijs, & puluinatis, & Doricis uidemus, quorum ſym
metrię ſunt in nouarum ſcalpturarum translatæ ſubtilitatem.

39[Figure 39]11102220333044405550

Capituli Corinthĳ inuentione oſtenſa, ad eiuſdem ſymmetrias uenit Vitr. Habet Corinthium capitulum aba
cum, folia, helices, & uolut as, quæ ſi ſuis locis ponantur, & uenuſtè incidantur pulcherrimam ſpeciem præfe-
rent. Quomodo autem id fiat oſtendam. Sumitur integra columnæ diametros ima, eaq́; altitudini capituli
datur, in qua altitudine abacus includitur ſecundum Vitr. Sed obſeruatum eſt uenuſtiorem ſpeciem ſecluſo aba
co fieri altitudinem capituli craſſitudine imi ſcapi. Latitudo ſeu quadra abaci ita facienda eſt. ducendæ duæ
ſunt lineæ, ſe ſe ad angulos rectos interſecantes, & diducto cir cino quantum eſt altitudo capituli, pedeq́ue eius
6660

158126LIBER poſito in decuſſationis puncto in omnes quatuor partes transferenda est altitudo capituli, quæ partes quadra-
tum conſtituent, ſirectis lineis coniungantur. tanta ergo erit latitudo capituli. atque id eſt, quod Vitr. dicit.
{ Abaci latitudo ita habeat rationem, vt quanta fuerit altitudo, bis tanta ſit diagnonios ab angulo ad angu-
lum. } Frontes uero latitudinis incuruari debent, non enim directæ, quemadmodum in reliquorum capitulo-
rum abacis ducendæ ſunt, ſed ſinuandæ introrſus, ita ut in medĳs frontibus nona pars totius latitudinis intror-
ſus cauetur, quod hoc modo fiet. linea frontis ſit a b, in nouem partes distributa, e quibus una ad medium
trasfertur, ubi d. quæ ad perpendiculum cadat ſuper a b, & ſit illa, c, & qua ratione tribus datis pun-
ctis centrum inuenitur, per decuſſationem ubi ſunt literæ c. g. h. eadem & hoc loco datis punctis a, c,
b, centrum inueniatur per decuſſationes. Centrum igitur erit in linea c d. ubi est litera f. in quo poſito
1110 circini pede, & diducto ad alterum extremorum punctorum a, uel b, ducatur linea circinationis, & ita
ſinuabitur frons abaci, ita tamen ut non penitus ad extrema perueniat, id est ut cornua in angulum deſinant.
ita enim obſeruatum eſt in antiquis operibus. Capitulum Corintbium eſt tanquam uas præaltum, imitabatur
enim calathum, ( de quo Vitr.) & a fundo ad ſummum dilatatur. ita nudum ab Italis campana a ſimilitu-
dine nominatur. Fundus æquat ſummi ſcapi contractionem, labrum ſummum ampliatur, ut ait Vitru. ſuper-
ueſtitur vas, & calathus hoc modo. Diuiſa capituli altitudine in partes ſeptem, una ex ĳs abaco relinquitur.
reliquæ ſeptem in partes æquas tres diuiduntur, ima earum primo datur folio, media ſecundo folio, ſumma cau-
liculis, aut fustis, qui emittunt folia abacum complectentia, ita ut uolutæ, quæ a caulicorum folĳs naſcun-
tur, ad extremos abaci angulos perueniant, ſed minores uolutæ, helicesq́; in interiorem partem ad medium ſub
flore flectantur. Florestam alti ſint, quàm abacus craſſus eſt. ſed ut in antiquis operibus obſeruatum est lon
2220 giores aliquanto, quàm altiores ſint. opus eſt igitur bene deformare calathum, & eum folĳs ſuperueſtire, & a
folĳs cauliculos eos enaſcentes ducere, a quibus minora folia emittuntur, & a minoribus folĳs maiores, &
minores uolutas exſurgere, maiores ad angulos abaci in ſe ſe conuolutas, minores ad medium abaci ſub flore
peruenire, & ita uenuſtatem habebit capituli ſymmetria. Folia uero acanthum, brancam vrſinam uocant,
imitabuntur. Sunt & alia foliorum genera, & ſigilla, quibus antiqui inj capitulorum ornamentis uſi ſunt,
quæ aliunde ſuas habent rationes, de quibus dicere longum eſſet. ſatis eſt oſtendiſſe fontes, unde capitulorum
Corinthiorum ornamenta, ingenio, ſolertiaq́; inuenta ſunt, & diagrammate capitulum deſcripſiſſe. ut pa-
tetinferius.

De ornamentis columnarum: # Cap. II.

3330

QVoniam autem de generibus columnarum origines, & inuentiones ſupra ſunt ſcriptæ,
non alienum mihi uidetur ijs rationibus, de ornamentis eorum quemadmodum ſunt pro-
genita, & quibus principijs, & originibus inuenta, dicere. In ædificijs omnibus inſuper
collocatur materiatio, uarijs uocabulis nominata. Ea autem uti in nominationibus, ita in
re uarias habet utilitates. Trabes enim ſupra columnas, & paraſtatas, & antas ponuntur. In contigna-
tionibus tigna, & axes, ſub tectis, ſi maiora ſpatia ſunt, columen in ſummo faſtigio culminis, unde &
columnæ dicuntur, & tranſtra, & capreoli. Si commoda columen, & cantherij prominentes ad extre-
mam ſubgrundationem. ſupra cantherios templa, deinde inſuper ſub tegulas aſſeres ita prominentes,
uti parietes proiecturis eorum tegantur.

4440

Quemadmodum columnarum ornamenta ſuperiori libro proſequutus eſt Vitru. ita hoc loco rationem reddit
ornamentorum omnium, quæ ſupra columnas collocantur, rationem, originem, inuentionem uocabulorumq́;
diuerſitatem eorum exequitur, quæ res maxima animaduerſione digna est, quam qui ignorant, neceſſe est in
maximos errores labi, qui ſciunt egregias comparant in operibus authoritates. Certum igitur eſt ( ut ſæpe di-
xi ) a neceſſitate ad magnificentiam, & luxum ædificationem pronectam fuiſſe. Natura nobis neceſſitatem
iniecit, ſed magnitudo animi decertans contentionibus ſuperare nitens, operum ſplendorem proſequuta eſt.
Sed inuentiones, augumentaq́; operum, ĳs rebus innitebantur. quæ natura prius talia eſſe debebant. Ideo ni-
hil in ornamentis poſuere, cuius rationem plenè reddere non poſſent, ab ĳs rebus deſumptam, quæ neceſſitate
prius factæ fuerant. Quod quomodo factum ſit Vitr. oſtendit. Erecta fronte, lateribusq́; earatione, qua di-
5550 ctum eſt, a fundamentis ad ſummos parietes oportebat contegere, ut finem ſuum ædes conſequentur. In tecto
prouidendum erat, ut parietes continerentur, & una colligarentur. rectumq́; commode requieſceret. Quare
( ut hoc recte fiat) ſciendum est uniuerſum hoc opus materia conſtare, quæ materiatio dicitur. Sciendum eſt
etiam quid quodque nomen in materiatione habeat, quis membrorum effectus, quis partium ſitus, quæ ratio
ſit. unde conſiderandum eſt quàm magnum illud ſpatium ſit, quod tegi debet. nam interdum magna, interdum
parua ſpatia ſunt, quemadmodum ædium poſtulat amplitudo; ideo in tectorum colligationibus plura interdum,
interdum pauciorum artificia requiruntur. Inſuper columnas, paraſtatas, & antas trabes quædam paruæ col-
locantur, hos tigna uocat Vitr. & axes, quæ tabulæ ſunt ſectæ, pari forma ponuntur, atque in ea re omnis
materiatio conuenit. Sed ſi tectum amplius ſpatium continebit, in ſummitate columnis trabs per longum po-
nitur, columen hoc latine dicitur, colmellum noſtri uocant, a quo tanquam nati producuntur omnia tecti liga-
menta, quemadmodum a ſpina piſcium maiori, reliquæ omnes proficiſcuntur. Hinc forte illud, quod de familĳs
6660

159127QVARTVS. dicitur aliquem eſſe ex hoc uel illo columello. ſunt etiam, & tranſtra, & clauiculę, quæ capreoli dicuntur a
ſimilitudine pampinorum, quia ſicut capreoli uites, ita clauiculæ illæ cantherios complectuntur. Sed tranſtra
ſunt tranſuerſæ trabes, catenæ uulgo dicuntur, atque illæ ſunt, ſuper quibus trabes quieſcunt, vt etiam nostro
utamur loquendi more. Hæc, ſiparietes amplo ſpatio distabunt, obſeruanda ſunt: ſed ſi commoda erunt ſpatia,
nec periculum imminebit, ne materiatio diſſoluatur, ſatis, erit columen cum cantherĳs. Sunt autem cantherĳ
oblonga ligna a culmine ad latera uſque ad ſubgrundia decedentia ſuper cantherios, quorum diſpoſitio uni-
40[Figure 40]ſi fuerinf commoda
ſpacia,
.b. coſumen. a. canfen
Tignorum ca:
Pifa ſupra frabem ef frabs ſupra coſumnas
ſiampſiora ſunt spacia
C. Capteol@ I. Assereſ
A. ſunt Cantherĳ.
B. Columen.
Vbi Hero ampla ſunt ſpatia.
C. capreoli.
I. Aſſeres.
O. Templa.
Integra hæc compoſitio, tectum nominatur.a a a a D a a a a c c c c c c c111022203330444055506660

160128LIBER uerſam triremem oſtendit, templa imponuntur. Tempialia, quæ Itali uocant, quæ ſunt trabeculæ ad canthe-
rios tranſuerſæ contra tecti frontes. ſupra templa aſſeres; ſunt autem aſſeres ligna quatuor digitos craſſa,
quæ ſupra templa, ſicut cantherĳ infra ponuntur, his ſuper imponuntur tegulæ, a tegendo dictæ, quorum ca-
pita ſibi reſpondentia in media aſſerum craſſitudine requieſcunt. Atque hæc ſunt, quæ neceßitas nobis oſtendit,
tum ut tectum deplueret, nam ſi planum eſſet, uim niuium, atque imbrium ferre non poſſet. tum ut a parieti
bus aquas arceret, & optime colligatum, firmitatem præstaret. Ita unaquæque res, & locum, & genus,
& ordinem proprium tuetur. Locum tuetur, quia hæc infra illa ſupra ponuntur. Genus, quia alio modo ſi
commoda, alia ſi ampla ſunt ſpatia, utimur. Ordinem, quia quæ primo imponenda ſunt, primo imponuntur,
nec aſſeres infra cantherios, nec templa, ſub eoſdem collocantur. # E quibus rebus, & a materiatura fabrili
1110 in lapideis, & marmoreis ædium ſacrarum ædificationibus artifices diſpoſitiones eorum ſcalptaris ſunt imita-
ti, & eas inuentiones perſequendas putauerunt: ideo quod antiqui fabri quodam in loco ædificantes, cum ita ab
interioribus parietibus ad extremas partes tigna prominentia habuiſſent collocata, intertignia ſtruxerunt, ſu-
praq́; coronas & faſtigia uenustiore ſpecie, fabrilibus operibus ornauerunt. Tum proiecturas tignorum, quan-
tum eminebant, ad lineam, & perpendiculum parietum perſecuerunt. quæ ſpecies, cum inuenuſta ĳs uiſa eſ-
ſet, tabellas ita formatas, uti nunc fiunt triglyphi, contra tignorum præciſiones in fronte fixerunt, & eas cæ-
ra cerulea depinxerunt, ut præciſiones tignorum tectæ non offenderent uiſum. # Antequam ueniam ad ea,
quæ hoc loco dicuntur, deſcribam utriuſque tecti, & commodi, & ampli rationem.

Dixerat Vitr. inſuper, colummas, antas, & paraſtatas trabes imponi, & ſupra trabes tectum. parteſque
explicauit, & rationes culminis: nunc oſtendit, quomodo ab illis partibus ornamenta deſumpta ſunt. primo in
2220 operibus e materia, deinde e lapidibus confectis. in materiatione igitur, & contignatione antiqui fabri, id
est artifices, ( fabri enim nomine artifex omnis intelligitur ) ſed hoc loco faber lignarius, uel ædificator in-
nuitur, antiqui ergo fabri in ædificĳs trabes ducebant a pariete ad parietem, inter quas ſpatia relinquebant,
trabium uero capita extra parietes prominebant, coronis & faſtigĳs ornabant, ſed quoniam indecoram ſpe-
ciem prominenti a trabium capita præferebant, ea ad perpendiculum parietum, & murorum, ne amplius ex-
tarent, ſecabant. tabellasq́; figebant, ut præciſiones tignorum, & trabium non offenderent uiſum. Tab ellæ
autem illæ cæra cerulea depictæ, triglyphos referebant. ſunt autem triglyphi membra tribus canaliculis ex-
cauata, ſub quibus guttæ collocantur, ut patet in operibus Doricis. Sed hæc quæ hactenus dicta ſunt, in ma-
teriatione, & contignatione obſeruata intelligimus. quæ ſequuntur ad lapidea pertinent. Cæra autem depin-
gebatur, inurebaturq́; pictura. nam cæra igni reſoluta penicillo data utebantur: encauſticem nonnulli uo-
cant. de quibus Plin.

3330

Ita diuiſiones tignorum tectæ triglyphorum diſpoſitione, intertignium, & opam habere in Do-
ricis operibus cœperunt.

Ex capitibus tignorum ſectis, & tabellis cæra depictis, item ex ſpatĳs, quæ inter tignos erant, quæ inter-
tignia dicuntur, translatæ ſunt rationes triglyphorum in opera Dorica, ut ſciamus rationem reddere, unde
metopæ, & triglyphi originem duxere. metopa enim ſpatium inter tigna ostendit. Opæ enim ſunt tigno-
rum cubilia.

Postea alij in alijs operibus ad perpendiculum triglyphorum cantherios prominentes proiece-
runt, eorumq́; proiecturas ſinuauerunt.

In operibus ligneis, alĳ quoque fabri fuere, qui contra triglyphos inſuperponentes cantherios, eos promi-
nere faciebant, & eorum proiecturas inſinuabant. prominere enim uolebant, ut aqua longe arceretur, &
4440 ſinuabant, ne inuoluerentur guttæ in partem interiorem, ex quarum rerum imitatione, quid factum ſit, do-
cet Vitru.

Ex eo uti e tignorum diſpoſitionibus triglyphi, ita e cantheriorum proiecturis, mutulorum ſub
coronis ratio eſt inuenta. Ita ferè in operibus lapideis, & marmoreis mutuli inclinati ſcalpturis de-
formantur, quod imitatio eſt cantheriorum. Etenim neceſſario propter ſtillicidia proclinati collo-
cantur. Ergo & triglyphorum, & mutulorum in Doricis operibus, ratio ex ea imitatione inuenta eſt.

Quemadmodum triglyphi tignorum capita, ita cantheriorum proiecturas mutuli referunt. & Dorici ope-
ris ornamenta perfecta. Mutuli autem ſub coronis ponuntur, & non in zophoris. Mutulorum ratio ( ut ſu-
pra dictum eſt ) a Doricis ad Corinthia opera translata eſt. Sed in Doricis ita deformatur, ut cum triglyphis
ſtare poſſit, in Corinthĳs minime. Ornamentum uero hoc in Doricis ita deformatur, ut ſubiecta oſtendit figura.
5550 ubi A. mutuli. # ubi B. triglyphi.

Non enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt feneſtrarum imagines eſſe triglyphos, ita
poteſt eſſe, quod in angulis contraq́; tetrantes columnarum triglyphi conſtituantur, quibus in locis
omnino non patiuntur res ſeneſtras fieri. Diſſoluuntur enim angulorum in ædiſiciis iuncturæ, ſi in
his ſuerint ſeneſtrarum lumina relicta; etiamq́; ubi nunc triglyphi conſtituuntur, ſi ibi luminum ſpa-
tia, fuiſſe iudicabuntur, ijſdem rationibus denticuli in Ionicis feneſtrarum occupauiſſe loca uidebũtur.

Aedificiorum anguli tanquam oſſa firmi eſſe debent, quare errant maxime, qui fenestras in angulis po-
nunt. Diſſoluuntur enim iuncturæ, ſi in angulis lumina, & apertiones fiant. Error hic in urbe noſtra commu-
nis eſt. cum igitur feneſtr æ in angulis facienæ non ſint, err ant, qui putant triglyphos eſſe imagines feneſtra-
rum, & non cantheriorum. eſt & alia ratio a ſimili ducta, nam ſi in Doricis ubi triglyphi collocantur, ibi ſint
6660

161129QVARTVS. lumina feneſtrarum: ĳſdem rationibus denticuli in Ionicis feneſtrarum occupduiſſe loca uidebantur. ſed boc
neutiquàm eſſe potest. ergo nec illud. quod autem hoc nonſit, probat Vitr. boc modo a nominum ratione.

41[Figure 41]A B1110222033304440

Vtraqve enim, & inter denticulos, & inter triglyphos, quæ ſunt interualla, metopa nomi-
nantur: opas enim Græci tignorum cubilia, & aſſerum appellant, uti noſtri ea caua, columbaria; Ita
quod inter duas opas eſt intertignium, id metopa eſt apud eos nominatum. Ita uti ante in Doricis
triglyphorum, & mutulorum eſt inuenta ratio: Item in Ionicis denticulorum conſtitutio propriam
in operibus habet rationem; & quemadmodum mutuli cantheriorum proiecturæ ferunt imaginem,
ſicin Ionicis denticuli ex proiecturis aſſerum habent imitationem.

Siopæ ſunt tignorum, & aſſerum cubilia, ſi metopæ proprietate nocabuli intertignia, uel ſpatia inter duas
opas dicuntur,quid est,quod quis uelit feneſtrarum imagines ferre triglyphos, aut denticulos ? Errant certe,
quiſic putant. Quare animaduertant, quemadmodum cantberiorum triglyphis, ita aſſerum proiecturæ, den-
ticulis imitationem dedere.

5550

Itaqe in Græcis operibus nemo ſub mutulo denticulos conſtituit. non enim poſſunt ſubtus
cantherios aſſeres eſſe.

Loca, partes, ordinemq́; earum partium ſupra poſuit Vitr. ut ipſe dixit, ut ſciremus quid reiueritas com-
probaret. Si igitur aſſeres ſupra cantberios collocantur, aſſeresq́; denticuli imitantur, quis est, qui ſub mutu-
los denticulos conſtituere uelit, quod æque est, ac ſi poneret aſſeres ſubtus cantberios.

Qvod ergo ſupra cantherios, & templa in ueritate debet eſſe collocatum, id in imaginibus, ſi in
fra conſtitutum fuerit, mendoſam habebit operis rationem.

Nibil efficiendum eſt, cuius rationem reddere non debeamus. bac regula obſeruata nullus errabit. binc
illud.

Etiamqve antiqui non probauerunt, neque inſtituerunt in faſtigijs mutulos, aut denticulos
6660

162130LIBER fieri ſed puras coronas; ideo quód nec cantherij, nec aſſeres contra faſtigiorum frontes diſtribuuntur.
nec poſſunt prominere, ſed ad ſtillicidia proclinati collocantur. Ita quod non poteſt in ueritate ſie-
ri, id non putauerunt in imaginibus factum, poſſe certam rationem habere. Omnia enim cetta pro-
prietate, & a ueris naturæ deductis moribus traduxerunt in operum perfectiones. Etea probauerunt,
quorum explicationes in diſputationibus rationem poſſunt habere ueritatis. Itaque ex eis originibus
ſymmetrias, & proportiones uniuſcuiuſque generis conſtitutas reliquerunt, quorum ingreſſus perſe-
cutus de Ionicis, & Corinthijs inſtitutionibus ſupra dixi. Nunc uero Doricam rationcm ſummamq́;
eius ſpeciem breuiter exponam.

A veris naturæ institutis, mores artis ſumendi ſunt, pauci id quia conſiderant, ideo pauciſunt, qui proba-
tam in operibus habent autboritatem. Vitru. ergo antiquorum ſententia damnat denticulos, aut mutulos in
1110 faſtigĳs. nam cum cantherios mutuli, aſſeres denticuli imitentur, & , neque cantberĳ aſſeres contra
frontes iiueniant: fieri non potest ut ratione aliqua mutuli, aut denticuli in faſtigĳs recte collocentur. ſed uiden-
tur huiuſmodi ornamenta non uitari a nonnullis, pulchram enim faciem ferunt. Sed huius pulchritudinis nul-
laratio eſt Qiioniam vero ſuperius mentio facta eſt de parietibus, tectis, & feneſtris, dicam aliquid circa bæc,
quod non erit inutile. In parietibus obſeruandum eſt, ne longus, perpetuusq́; apertionum ordo abſque fulcris,
& eriſmatis efficiatur, nec tutum eſt. ongum, & continuum parietem inſuper apertiones multas aſtruere. pa-
ries tam altus eſſe debet, quàm altæ columnæſunt cum capitulis. tam craſſus autem,quantus eſt imus columnæ
ſcapus,idq́ue maxime faciendum, ubi ſunt parastatæ. hæ enim columnarum craſſitudines æquare debent.
Muri ciuitat is ex quadrato, & magno lapide laudantur, vel etiam magno, & incerto, ut aſpicientibus bor-
rorem quendam incutiãt, aſperitatem, & ſeueritatem ferãt. Sed curſus, cubiliaque non magnxs oſtendant aper
2220 tiones. Regula plumbea flexili utebantur antiqui, ut cubile in quo conquieſcerent immanix ſaxa, pertentarẽt,
nec ædiſicantes laborem ferrent in experiundis ſaxis. præcinctiones habent parietes, & procinctus, Itali cor-
dones uocant, faciunt ad uenuſtatem, & firmitatem. Tectum est, ad quod omnis ædificatio refertur, estq́; il-
lud omne, quod capiti nostro imminet. Ex tectis alia ſub diuo ſunt, alia non; quæ ſub diuo ſunt, inclinata, &
pendentia funt, lineamentaq́; ædificiorum ſequuntur. Quæ non ſunt ſub diuo, exterius quidem plana, interius
fornicata, arcuata ad circinum delumbata; & in bemiſphærium circumuoluta fiunt. DB quibus dicetur in ſe-
ptimo. Tecta parietes ab aquis tueri debent, ideo pendentia fieri ea oportet, & eò magis inclinata, quo maius
periculum est, ne niuium pondere ſuccumbant, quemadmodum in Gallĳs, & in Gerniania uidentur, & vbi ſunt
montes multi. Amplectantur circum ædificia, & ſi plura ſunt, alterum in alterum depluere non debet, nec
in amplos canales colligant imbres, unde regurgitantes aquæ contignationem corrumpant. babent tecta, unde
3330 ostendere queant domini magnificentiam, ſiue precioſis trabes, ſiue metalla, ſiue tegulas, uitro illitas habeãt,
ſiue plumbea, ſiue etiam lapidea ſint. Si laminis plumbeis tegas, oportet eas firmiter configere, ne uento
deüciantur, atque ita collocari debent, ne aues inſidere poſſint. ſub plumbo ſilicea cinis luto albæ cretæſuba-
cta molliter ſternatur, claui, morſusq́; ærei, uel cuprei laudantur, quia rubiginem minime ſentiunt. In tecto-
rum ornamentis, faſtigia, ſubgrundiorum labra, anguliq́; conſiderandi ſunt, nam pilæ, flores, currus, ſigilla,
uictoriæ,atque huiuſmodi imponuntur, modo omniaſint recte diſpoſita, uenustatem habeant, dignitatem ſer-
uent, mutuoq́; ſibi reſpondeant. Apertiones uero aditus omnes intelligo, quotquot ſunt in ædificĳs,ſiue lumen,
aera, & uentum excipiant, quales ſunt fenestræ, ſiue hominibus pateant, quales ſunt aditus ianuarum, ſcala-
rumq́, ſiue pro rebus comparentur,ut cloacæ, putei, fumi, columnationes,& etiam conchæ, quas niccbios
uocant. Feneſtris numerus, ſitus, forma, & regula danda eſt. nam in medio ſi diſponantur diſpares eſſe debẽt.
4440 Vnde Venetĳs uulgaris error est in numero feneſtrarum. pari ubique fere numero collocantur. unde uiſus of-
fenditur, & impedimentum fit maximum in aulis, ubi columna medianum occupat locum, quæ apertio occu-
pare debebat. In angulis (uti dictum est) non ſunt ponendæ, nec ſine neceſſitate, ubique faciendæ. Templis
autem antiqui lumen aut a ualuis, aut a parte ſuperiori dediſſe uidentur. Fenestrarum ſitus a pauimento ele-
uetur, quoniam oculis non pedibus cernimus, meliusq́; uentos euitamus. Cauendum est autem ne lumen aliun-
de impediatur. a ſupernis partibus lumen omne capitur. Vtiles ſunt feneſtræ ad aeris renouationem. aer enim
quemadmodum aqua iacens,& immobilis corrumpitur. Quadrata figura ab antiquis probata, conuenienti
magnitudine uenustatem, & commoditatem ædificĳs non mediocrem addidit. De reliquis apertionibns ſuo
loco dicendum eſt.

5550

De ratione Dorica. # Cap. III.

On nulli antiqui Architecti negauerunt Dorico gencre ædes ſacras oportere fieri, quod
mendoſæ, & inconuenientes in his ſymmetriæ conficiebantur. Itaque negauit Tarche-
ſius, item Pytheus, non minus Hermogenes. Nam is cum paratam habuiſſet marmoris
copiam, in Doricæ ædis perfectionem commutauit,& ex eadem copia eam Ionicam Libe-
ro patri fecit, Sed tamen non quod inuenuſta eſt ſpecies, aut genus, aut formæ dignitas; ſed quod im-
pedita eſt diſtributio, & incommoda in opere triglyphorum, & lacunariorum diſtributione. Namq́;
neceſſe eſt triglyphos conſtitui contra medios tetrantes columnarum, metopasq́; , quæ inter trigly-
6660

163131QVARTVS. phos fiunt, æque longas eſſe, quàm altas, contraq́; in angulares columnas triglyphi in extremis par-
tibus conſtituuntur, & non contra medios tetrantes. Ita metopæ, quæ proxime ad angulares trigly-
phos fiunt, non exeunt quadratæ,ſed oblongiores triglyphis dimidia latitudine. Atqui metopas æ qua-
les uolunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi dimidia altitudine. Hoc autem ſiue in
metoparum longitudinibus, ſiue intercolumniorum contractionibus efficiatur, eſt mendoſum. Qua-
propter antiqui euitare uiſi ſuntin ædibus ſacris Doricæ ſymmetriæ rationem.

Cum uelit Vitr. rationem Doricam explicare, difficultatem quandam antiquorum Architectorum nobis
proponit, ut magis attentiores ſimus ad ea, quæ dicendaſunt. Damnabant nonnulli Doricam ſymmetriam
1101 in ſacris ædibus, non ideo quia forma diſpliceret, uel inuenuſta eſſet, ſed quoniam triglypborum, & metoparum
diſtributio mendoſa erat. Nos ſupra uidimus triglyphos capitibus tignorum reſponders, metopas uero inter-
tiguĳs, parte quidemexteriori, nam interius, & tigna, & interualla tignorum lacunaria dicuntur. ſi ergo
triglypbi tignorum capita, & metopæ interualla imitantur, conſequitur impeditione triglypborum, & meto-
parum diſtributiones impedire quoque uniuerſam contignationis, & eius ornamentorum rationem. Sed quo-
modo impediatur triglypborum diſtributio, uidetur ex eo, quod neceſſe eſt triglyphum cadere directe ad me-
dium quadræ columnæ, & metopam tam altam eſſe, quàm longam. cum uero antiqui non animaduertiſſent ad
id, quodtriglyphi, & metopæ imitarentur, imponebant in extremis angularium columnarum partibus, non
autem in medĳs, triglyphos: ex qua re illud fiebat, quod metopæ quadratæ non erant, ſed oblongæ, & dimidia
triglyphorum latitudine productiores. idq́ illis eueniebat, dum ſtuderent intercolumniorum diſtantias ſerua-
re. Verum quiid negligebant, quærentes tamen metopas æqualiter undique prouenire, non in ſo lido reſponden-
2220 tes triglyphos collocabant, ſed intercolumniorum ſpatia contrabebant, & ea ſpatia ita inſeruire ſuis commo-
dis uolebant, ut ordinem intercolumniorum rationemq́; ſeruare minime poſſent. contrahebant ergo extrema
intercolumnia dimidia triglyphi altitudine, ut æqua undique metopa proueniret, ſed hoc mendoſum erat.
Quare Doricum genus damnabant, non propter tenuitatem, aut inuenuſtam ſpeciem, ſed ob ſymmetriarum
impedimenta. Sed bis omnibus prouidet Vitr.

Nos autem exponimus, uti ordo poſtulat, quemadmodum a præceptoribus accepimus; uti ſi quis
uoluerit his rationibus attendens,ita ingredi, habeat proportiones explicatas, quibus emendatas, &
ſine uitijs efficere poſsit æ dium ſacrarum Dorico more perfectiones.

Pollicetur aptas Dorici generis ſymmetrias nobis ſe daturum Vitru. & quemadmodum in Ionico genere
præcepta nobis dedit ſecundum ædium formas, & intercolumniorum rationes, ita in Dorico iuxta eaſdem ſen-
3330 tentias interualla distribuit. Verumtamen eſt, quod buiu ſmodi ratio interuallorum omnis ducitur a diſtribu-
tione triglypborum. Quare factum est ( ut ſæpe aliàs dictum est, ) ut per rationem triglypborum intelle xerit
Doricumgenus. Orditur ergo diſtributionem Diastyli, cuius intercolumnia tres craßitudines imi ſcapi conti-
nent. Distribuit autem Diastylum ſecundum duas ſpecies, prostylon, ſcilicet, & ampbiproſtylon. quas uero
tetraſtylinomine intelligit. Diſtribuit quoque peripteron, quam exaſtylum uocat, nobis autem reliquas for-
mas diſtribuere permittit.

Frons æ dis Doric æ in loco quo columnæ conſtituuntur, diuidatur, ſi tetraſtylos erit, in partes ui-
ginti ſeptem, ſi hexaſtylos 42. ex his pars una erit modulus, qui Græce embatis dicitur. cuius mo-
duli conſtitutione rationibus efficiuntur omnis operis diſtributiones.

Hoc loco aduertendũ eſt maxime, quod & in alĳs rebus nouiſſe proderit, quod quanquã diaſtyli ſpeciem hoc
loco diſtribuat, in qua trium diametrorum inter columnia collocantur, tamen distributio bæc non omnino in
4440 Doricis reſpondet, nam intercolumnia ſunt duarum craſſitudinum, & trium e quatuor partium craßitudinis,
nec propterea boc uitium putandum eſt. nam cum in tertio Vitru. de intercolumniorum ratione diſſerit, in
omnibus formis pycnoſtyli, ſyſtyli, diaſtyli, utitur bis uerbis. { Interponi poteſt. poterit collocari. interpo-
nere poſſumus. } Cum uero de euſtyli ſymmetria loquitur, non amplius ĳs utitur loquendi modis, ſed certa
præceptione dicit. { Reddenda nunc eſt euſtyli ratio, quæ maxime probabilis, & ad uſum, & ad ſpeciem, &
ad firmitatem, rationes habet explicatas. namque facienda ſunt in interuallis ſpatia duarum columnarum, &
quartæ partis columnæ craſsitudinis. } Hæc dixi, ut animaduertamus, non eſſe neceſſe omnino duarum, aut
trium columnarum interualla fieri, ſed ſatis eſſe terminos oſtendiſſe, ultra quos forma illa non conſiſtit. Cæte-
rum non eſt prætereundum; quod in angulis dimidiæ metopæ ponuntur, ſed non omnino dimidiæ. nam Vitru.
eas ſemimodulo metiri dixit. dimidius autem modulus eſt tertia pars metopæ, ideo dicuntur ſemitopia, quem-
5550 admodum dicimus ſemiuocales, & ſemitonos. nam ſemiuocalis non eſt dimidia uocalis, nec ſemitonus dimidium
toni præciſi; ſed ita dicitur, quia inter extrema collocatur. infra uero ſemitriglyphos in angulis poni dixit. Sunt
autem præciſe ſemitriglyphi, quare & hoc ad illud fecit, ut ſemimetopia eo modo intelligamus,quo distum est.
Ex qua re oritur illud frontem tetraſtyli in partes 27. pariendam eſſe. Frontem uero bexaſtyli in quadra-
ginta duas, & eadem regula octaſtylum,& decastylum diſtribuere poſſemus. nos nudos triglyphos, & inter-
columnia in deſcriptione hoc loco collocauimus. A. Diastylos quatuor columnarum. B. diastylos ſex co-
lumnarum, id eſt modulus qui Grace embatis quaſi ingreſſor dicitnr. ingreditur enim in menſurandis partibus.

Crassitvdo columnarum erit duorum modulorum altitudo cum capitulo I4. Capituli craſ-
fitudo unius moduli, latitudo duorum, & moduli ſextæ partis. Craſsitudo capituli diuidaturin partes
tres, e quibus una plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum annulis, tertia hypotrachelion.
6660

164132LIBER Contrahatur columnaita,ut in tertio libro de Ionicis eft fcriptum.

Ex ſeptem diametris constat altitudo columnarum, quare cum craßitudo ſit duorum modulorum, ſequitur
ut altitudo ſit quatuordecim cum capitulo. Capitulum tam altum eſt, quàm dimidium imi ſcapi, id eſt unius
moduli. Sed latitudo capituli tanta eſt, quanta ima columnæ craſſitudo, ides̃ duorum modulorum, & amplius
moduli ſextæ partis. Sed certe puto Vitr. aliter dixiſſe. nihil enim fere proiecturæ baberent capituli partes,
ſi ſextam partem illi adderet. Obſeruatum enim eſt quintam utrinque partem uix ſatisfacere, quare vel quin-
tam, uel amplius addendam puto. Cæterum capituli craſſitudo in tres partes diuidenda. Summa datur plintbo
1110 cum cymatio, ſecunda echino cum tribus annulis, tertia ad hypotrachelium ducitur. Craſſiudo plinthi
cum cymatio, hoc eſt tertiapars altitudinis capituli in partes quinque diuiditur, e quibus tres dantur plintho,
duæ cymatio. Duæ autem illæ in tres partiuntur, duæ cymatio, una datur quadræ, uel plano illius. Echy-
nus, & annuli tres,tertiam quoque partem parem habent altitudinis capituli. hæc tertia pars tripartila ſit,
duæ echino partes dantur. tertia tribus annulis æqualiter diſtribuitur,qui dimidium altitudinis eorum promi-
nent, uti vero echinus deformetur, ſuperiori annulo extremo pes circini imponitur. diducitur autem pes al-
ter ad altitudinem echini, & pede firmo illud ſpatium in interiorem partem transfertur, & aliquantum cir-
cinationis ducitur. deinde eadem diductione ſeruata, pes unus circini ſubplintho collocatur, alter uero ad
eam circinationem ducitur,& quo loco decuſſatio fit, ibi centrum ponitur, ubi echinum formare oportebit.
Tertia uero altitudinis columnæ cum ſuo flexu molliter ducto ſub annulis ad hypotracbelium, quod collarinũ
uocant, deſcendit, & contracturæ ſummi ſcapi reſpondet. hypotrachelium uero tam altum,quàm annuli tres,
& dimidium unius. Prominet autem tantum, quantum echinus, ita ut ſi lineæ a proiectura ecbini demittan-
2220 tur, extremum tangant hypotrachelium. cuius quadra est ex dimidio hypotrachelio. apotbeſis autem eodem
modo fit, quo dictum eſt ſupra. Inſuper capitula imponebant antiqui adiectionem quandam, quæ ſupra plin-
thumrecumbebat, ſolido columnæreſpondens, in qua trabs commode conſideret, & proiecturas inferiorum
partium tueretur, cum eſſet ab onere ſubleuata. deſcriptio autem huiuſmodi eſt. Craſſitudo imi ſcapi a b.
Capitulum a c. cymatium c d. plinthus d e. echinus g. centrum deformationis echini ubi decuſſatio
e h. ſpatium altitudinis echini. ab h, autem ad g, fit prior circinationis linea. ſicuti à d. ad g. ſeeun-
da. e f. annuli. f b. pars contracta i. hypotrachelium. l. quadra. m. apotheſis. contractura fit ea-
dem ratione, qua dictum eſt libro tertio.

Epistylii altitudo unius moduli cum tænia, & guttis. tænia moduli ſeptima. guttarum lon
gitudo ſub tænia contra triglyphos, alta cum regula parte ſexta moduli præpendeat. Item epiſtylij
latitudo ima reſpondeat hypotrachelio ſummæ columnæ. Supra cpiſtylium collocandi ſunt triglyphi
3330 cum ſuis metopis, alti unius, & dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli: ita diuiſi, ut in angulari-
bus columnis, & in medijs contra tetrantes medios ſint collocati, & intercolumnijs reliquis bini,in me
dijs pronao, & poſtico terni: ita relaxatis medijs interuallis, ſine impeditionibus, aditus accedentibus
erit ad Deorum ſimulachra. Triglyphorum latitudo diuidatur in partes ſex, ex quibus quinque partes
in medio, duæ dimidiæ dextra, ac ſiniſtra deſignentur. Regula una in medio deformetur femur, quod
Græce μηρὸς, ſecundum eam canaliculi ad normæ cacumen imprimantur. Ex ordine eorum
dextra, ac ſiniſtra, altera femora conſtituantur, atque in extremis partibus ſemicanaliculi interuertan-
tur. Triglyphis ita collocatis, metopæ,quæ ſunt inter triglyphos, æque altæ ſint, quàm longæ. Item
in extremis angulis ſemimetopia ſint impreſſa dimidia moduli latitudine. Ita enim erit, ut omnia ui-
tia,& metoparum,& intercolumniorum,& lacunariorum, quod æquales diuiſiones factæ erunt,emen-
4440 dentur. Triglyphi capitula ſexta parte moduli ſunt facienda.

Epistylium, ſeu trabs cum reliquis membris, quæſupraponuntur, habet istas nominationes. Epiſtylium,
tænia,guttæ,regula,triglypbi, metopæ, canales, femora, capituli, cymatium, corona, tympanum, ſima. Epiſty-
lium dixi communiori uocabulo intelligi quicquid ſupra columnas ponitur. propriori autem trabs regia, uel
magiſtra, ut noſtri dicunt. Trabs faſciam in genere Dorico habet, quæ tænia a ſimilitudine dicitur, ſub qua
regula cum guttis ſcalpi ſolet, guttæ cadentis, ac ſtillantis a quæ partem referunt. Sex numero ſunt, formamq́;
oblongam ferunt. uidentur enim ex canaliculis triglyphorum ſtillare. De triglyphis, & metopis dictum eſt ſu-
pra, quam imaginem referant. Triglyphienim, quaſi triſulci dicuntur. Spacia uero inter ſulcos, quos cana-
liculos nominant, femora dicuntur. nostriplana uocant. Triglyphi quoque ſua habent capitula, a quibus ſta-
tim corona collocatur, quæ duo habet cymatia, unum in ſummo, alterum in imo. inciditurq́; corona a mento,
5550 ne cadentes aquæ ædificia corrumpant, ut dictum est. nam ſupra libro tertio, denticulum uocauit, quod hic
ſcotiam, & mentum dixit. Scotia enim eſt præciſio, mentum illud, quod non est præciſum: Fastigia, & tym-
pana, reliquaq́; ſunt nota. Nunc ad proportiones ueniamus. Epiſtylĳ altitudo cum tænia, & guttis dimidia
craßitudine imi ſcapi, ideſt uno conſtat modulo. Tænia est pro ſeptima moduli parte, gutta pro ſexta: modo
regula cum illis intelligatur. quæ regula tertiam illius ſextæ occupat partem, reliquæ duæ guttis dantur. La-
titudo Epiſtylĳ, ſeu planum inferius, quod capitulis imponitur, tanta est, quantum hypotrachelium. ita enim
in ſolido conquieſcet. Triglyphorum altitudo unius, & dimidiati moduli. lati in fronte modulo uno. frons ca-
pituli per longum duos integros habet canales, ſed a lateribus ſemicanaliculis inciditur. Canales normæ angu-
lus ſubintrare debet, ita enim iuste cæduntur. diuiditur frontis latitudo in partes ſex, dimidia utrinque relin-
quitur ſemicanaliculis, poſt ſemicanaliculos plano, quod femur uoca Vitr. Græce miros dicitur. inde canali-
6660

165133QVARTVS. culis utrinque una pars datur, relinquitur in medio planum, & femur est, quemadmodum ex deſcriptionc pa-
tet, ita ut medium triglyphi, reſpondeat tetranti medio columnæ. Metopætam largæ, quàm altæ, ita ut qua-
dratæ ſint. Sed quæ in angulis ſunt ( ut di xi) dimidiatæ non tam ad unguem collocaniur. Inſuper triglyphos
capitula ponuntur, alta ſexta moduli parte.

42[Figure 42]... adiectio.
G. H. abacus.
G. cymatium.
I. echinus.
K. annuli.
L. hypotrachelium.
M. aſtragalus.
N. apotheſis.S R Q P O G H I K L M N F E D C B A11102220333044405550

Svpra triglyphorum capitula corona eſt collocanda in proiectura dimidia, & ſexta parte, habens
cymatium Doricum in imo, alterum in ſummo; item cum cymatijs corona craſſa ex dimidia moduli.
6660

166134LIBER Diuidendæ autem ſunt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad medias metopas uia-
rum directiones, & guttarum diſtributiones, ita uti guttæ ſex in longitudinem, tres in latitudinem
pateant. Reliqua ſpatia, quod latiores ſunt metopæ quàm triglyphi, pura relinquantur, aut fulmina
ſcalpantur, ad ipſumque mentum coronæ incidatur linea, quæ ſcotia dicitur. Reliqua omnia tympa-
na, ſimæ, coronæ quemadmodum ſcriptum eſt in Ionicis,ita perficiantur. Hæ c ratio in operibus dia-
fty lis erit conſtituta.

1110222033304440555043[Figure 43]A. epiſtylium.
B. Guttæ.
C. regula
D. faſcia.
E. femur.
F. Canalis.
G. Me-
topa.
H. ſemimetopa.
F. E. triglyphus.
I. capitulum triglyphi.
K. cymatium.
L. corona.
M. cymatium coronæ.
N. tympanum.
O P Q. partes faſtigĳ, quæ reſpon-
dent partibus coronæ.
R. ſima.
S. Acroterium.S R Q P O N M L K I H q F E D C B A6660

167135QVARTVS

Facilis coronæ distributio eſt. alta enim est cum ſuis cymatĳs dimidio modulo, cuius dimidĳ quarta pars
cymatio ſuperiori, altera quarta inferiori, duæreliquæipſi coronæ dantur. Cymatium habet ſuam quadram
tertiæ partis, reliquæ duæ conflexui eius dantur. Prominet Corona dimidia, & ſexta moduli parte, habetq́;
ſuas præiſiones in extremis inferioribus partibus, quas Vitr. ſcotias uocat. In Metopis ſcalptæ erant ſacri-
ficiorum patinæ, bubula capita, & huiuſmodi alia, quæ arbitrio Architecti relinquuntur. modo aliquid ſigni-
ficent, quod ad rem pertineat. Pari forma ſub ima corona, id est ſub plano inferiori, guttæ ad triglyphos re-
ſpondentes fiebant. hæ in longitudine ſex, in latitudine tres ponebantur. ita ut omnes, quæ ad triglyphum unum
referebantur, eſſent numero decem, & octo. forma earum erat rotunda. ita enim a plano decidentes guttæ in
orbem conuoluuntur; ſpatia uero, quæ metopis reſpondebant, aut pura, id eſt ſine ſcalpturis relinquebantur,
1110 aut fulmina ſcalpta habebant. Ita Guttæ ſub ima corona ad canaliculos triglyphorum, canaliculi ad guttas
inferiores referebantur. unde perperam factum est ab eo, qui guttas contra metopas,alia ornamenta contra
triglyphos ad perpendiculum in ima corona poſuit. Ignorauit enim, quid illæ guttæ ſignificarent, quo ue loco
eſſent ponendæ neſciuit. ut pote qui caſu ornamenta fieri putauerit. recte autem fecit, cum in metopis inſigne
urbis, loco bubulini capii is collocauit. Reliqua omnia, quæ ſupra coronas ponuntur, ab Ionicis moribus
non ſunt aliena. nos epistylĳs, ut reliquarum partium, formam deſcripſimus. vbi a, b. epistylium. c. gut-
tæ. d. regula e, tænia. f. g. triglyphus. h, ſemimetopia. i, metopa. k, triglypbi capitulum. l, m,
corona cv. m ſuis cymatĳs. n, mentum coronæ. o, ſcotia. reliqua in faſtigio ſunt ſuperius explicata. p.
guttæ ſub ima corona triglyphis reſpondentes, q, ſpatia, quel uel pura relinquũtur, uel fulminibus ornantur.

Si uero pycnoftylon, & monotriglyphum opus erit faciendum, frons æ dis, ſi tetraſtylΘs erit, diui-
6363[Handwritten note 63]6464[Handwritten note 64] datur in partes decem, & nouem cum dimidia; ſi hexaſtylos in partes 29. s. ex his pars una erit mo-
2220 dulus, ad quem (uti ſupra ſcriptum eſt) opera diſtribuentur. Ita ſupra ſingulas epiſtylij partes, & me-
topæ duæ, & triglyphi ſinguli erunt collocandi. In angularibus non amplius, quàm quantum eſt ſpa-
tium hemitriglyphi. Accedet id in mediano contra faſtigium duorum triglyphorum, & trium meto-
parum ſpatium, ur latius medium intercolumnium accedentibus ad ædem habeat laxamentum, &
aduerſus ſimulacra Deorum aſpectus dignitatem. Inſuper triglyphorum colna eſt collocanda, ha-
6363[Handwritten note 63]6464[Handwritten note 64] bens (uti ſupra ſcriptum eſt) cymatium Doricum in imo, alterum in ſummo. Item cum cymatijs co-
rona craſſa ex dimidia. diuidendæ autem ſunt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad
medias metopas, uiarum directiones, & guttarum diſtributiones, & reliqua quoque quemadmodum
dictum eſt in diaſtylis.

Facilis quoque ratio monotriglyphi, ideſt ædis, cuius intercolumnia angularia unum in medio triglyphum
3330 habent. Sicorrigatur codex eo modo, quo nunc ſcriptum eſt, nam mendoſus erat prius, & nulla ratione ſibi
conſtabat. ex diagrammate etiam infra poſito, erit manifeſtior. Vbi c. eſt tetraſtyli ſpecies monotriglyphi,
& pycnostyli. d. uero hexaſtyli.

Colvmnas autem ſtriari uiginti ſtrijs oportet, quæ ſi planæ erunt, angulos habeant uiginti de-
ſignatos: ſin autem excauabuntur, ſic eſt forma facienda, ita uti quàm magnum eſt interuallum ſtriæ,
tam magnis ſtriaturæ paribus lateribus quadratum deſcribatur, inmedio autem quadrato circini cen
trum collocetur, & agatur linea rotundationis, quæ quadrationis angulos tangat & quantum erit
curuaturæ inter rotundationem, & quadratam deſcriptionem, tantum ad formam excauentur. Ita
Dorica columna ſui generis ſtriaturæ habebit perfectionem. Deadiectione eius, quæ media auge-
4440 tur (uti in tertio uolumjne de Ionicis eſt perſcripta) ita & in his transferatur.

De strĳs philander loquitur ita. Columnæ Doricæ aut angulis inſigniuntur uiginti, aut totidem excauan-
tur ſtrigibus. Sed ſuo quodam, & proprio modo, ut hic præſcribitur. Nam eſt aliud ſtriandi genus Ionicis,
debitum, de quo ipſe dixit, Cap. ultimo, lib. 3. Quæſtriantur columnæ, aut rectis lineis, aut in clauicularum
modum ſurſum uerſus obuolutis striantur, uti in toιcularium cochleis uidere est. Corinthiæ ab Ionicis strias
mutuantur, ſed aut totæ a ſummo ad imum excauantur, aut partium trium infima ueluti baculo inſerto op-
plentur. Videntur extra urbem ſcapi Corintbĳ onycbini duo ſecundo ferè lapide ad uiam Nomentanam, in
æde D. Agnetis miro artificio ſtriati, ſed non ex præcepto. Sunt & in vrbe in Baſilica diui Petri alterno or-
dine ſtrĳs clauiculatim, ſpiratimq́; obuolutis ſtriatæ,& frondibus, ſigillis, auiculis, palmitibus, racemisq́;
aſperæ. Striatura autem Dorica hoc loco deſcribitur.

Qvoniam exterior ſpecies ſymmetriarum, & Corinthiorum, & Ionicorum eſt
5550 perſcripta, neceſſe eſt etiam interiores cellarum, pronaiq́; diſtributiones explicare.

Tempus eſt ut templum ingrediamur, cum cætera omnia, quæ ad exteriorem ſpeciem pertinent, a ſundamen
tis, ad ſummum tectum ſint explicata.

168136LIBER44[Figure 44]a tilg@ift
b metopę
modſuso
diaſtiſoſ.
tetraſti@oſ
diaſtiloſ
modolo@
exaſtiſo@
Striarum modus. c.
Centrum quadrati. a.
ſiſtiſoſ modv
cxaſtilos
ſiſtiloſ
tetraſtiloſb a b a b a a c c c c a a11102220333044405550

De interiore Cellarum, & Pronai diſtributione. # Cap. IIII.

DIstribvitvr autem longitudo ædis, uti latitudo ſit longitudinis dimidiæ partis, ipſaq́;
cella parte quarta, longior ſit, quàm eſt latitudo cum pariete, qui paries ualuarum ha-
buerit collocationem. Reliquæ tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ
antæ columnarum craſsitudinem habere debent. Et ſi ædes erit latitudine maior, quàm
pedes uiginti, duæ columnæ inter duas antas interponantur, quæ diſiungant pteromatos, & pronai
ſpatium.

169137QVARTVS.

Arbitror ego diuinari nos debere, niſi aliquam haberemus antiquorum obſeruationem; quare cum quædam
obſeruauerim, quæ a peritis graphidos diligenter deſcriptaſunt, in eam uenio opinionem, ut bunc locum hoc
modo exponam. cum igitur multiplex proportio maior ſit reliquis, ( quemadmodum tertio uolumine eſt expli-
catum ) merito ea in ædium ſacrarum diſpoſitionibns uti debemus multiplici proportionis genere, ut illis digni-
45[Figure 45]ICHNOGRAPHIA PROSTRLOS.11102220333044405550 tatem, & amplitudinem ( ut par est ) tribuamus. Cum uelit igitur Vitr. interiortes ædium partes distribue-
re longitudines, & latitudines earum, in quibus est poſita illa ſæpe, nec ſatis commendata eurithmia: de alti-
tudine non eſt neceſſe loqui, illa etenim a proprĳs orta principĳs columnarum, trabium, coronarumq́; menſuris
6660

170138LIBER iam explicatis, contenta est. Longitudinem igitur duplam latitudini conſtituit, loquiturq́; de ædibus tam Do-
ricis, quàm Ionicis, & Corinthĳs, licet in ædium ueſtigĳs libro ſuperiori poſitis minores longitudines, quàm
duplæ uideantur. & certe ita est, quoniam intercolumnium medium, quod eſt in frontibus, amplim eſt cæte-
ris, ſed parum intereſt. paulominus enim deeſt a dupla proportione; ſed conſiderandum quomodo recte intel-
ligamus, quæ a Vitr. dicuntur. Solebant antiqui pronaum ab æde, ſeu cella diſtinguere quibuſdam parietibus,
quos alas uocabant, pteromata ſecundum Strabonem dicuntur. procurrebant alæ huiuſmodi uerſus ædium
frontes; ſed non perueniebant omnino ad frontes, ſed antis terminabantur tam craſſis, quantum columnæ ſi ue-
ro inter utramque alam, magnum intercidebat ſpatium ſecundum antas in medio columnæ ponebantur, vt fir-
mitas eſſet in ædibus, atque hoc modo pronaum a porticu ſeiunctum erat. Exemplar huius rei apud theatrum
46[Figure 46]ORTHOGRAPHIA PROSTRLOS.11102220333044405550 Marcelli, in tribus ædibus inuenitur. hoc innuit Vitr. hoc ratio poſtulat ita fieri debere. Frons igitur ædis in
partes quatuor diuidatur, ex eis octo longitudini dabuntur,quinque longitudini cellæ,modo includatur parie-
tis, in quo ualuæ futuræ ſunt, craſſitudo. tres procurrant a pronao ad antas parietum. Antæ ſint craſſitudinis
columnarum. Antæ huiuſmodi ſunt termini alarum, ideſt pteromatos. quoniam uero uſu uenire potest, ut par-
num ſit inter eas interuallum, interdum etiam multum, ſecundum frontium latitudinem, ideo neceſſe eſt ob fir-
6660

171139QVARTVS. mitatem columnas ſecundum antas in medio collocare, ubi magnum erit ſpatium. Summatim uero colligo pro-
ſtylon, amphipro ſtylon, peripteron, pſeudodipteron, hypethron tam Doricam, quàm Ionicam, & Corinthiam,
ſiue æquis, ſiue denſis, ſiue diſpanſis, ſiue ſubdiſpanſis columnarum ſpatĳs conſtent, hac ratione diſtribui debe-
re, in cellis diſponendis, & quanquam in proſtylo, & amphiproſtylo in omni genere dupla proportio longitu-
dinis ad latitudinem, & cellæ diſpoſitio ſecundum Vitru. uideripotest: non tamen præciſe in reliquis (ut dixi )
ratio illa dupla reſpondet. nam oportet parietes frontium cellæ reſpondere columnis, quæ ſunt in porticu, &
47[Figure 47]FIGVRA EXA STTLI DORICI.11102220333044405550 eundem ordinem ſeruare. ideo cellæ earum ædium aliquanto maiores, quam perſcriptum est a Vitru. inuenien-
tur. atque hoc ita obſeruari debere puto. itaq; & in tertio uolumine hac regula uſus ſum. hoc autem loco ve-
stigium, & frons tetraſtyli, ponam cum ſuperius exaſtylon poſita fuerit.

6660

172140LIBER

Item intercolumnia tria, quæ erunt inter antas, & columnas pluteis marmoreis, ſiue exinteſti.
no opere factis intercludantur, ita uti fores habeant, per quas itinera pronao fiant.

Non modo tria, ſed quinque intercolumnia inter eas antas eſſe poſſunt, quemadmodum in hyphetro gene-
re. hæc intercolumnia in reliquis generibus tria ſunt, quoniam duplex, aut ſimplex porticus non connume-
ratur. inter hæc igitur intercolumnia marmorea, aut lignea ſepta collocabantur, quæ pluteos uocat Vitr. non
erant autem altiores plutei, quàm podium, de quo ſupra. fores autem habebant, per quas aditus in pronaum
patebat.

Itemſi maior erit latitudo, quàm pedes 40. columnæ contra regiones columnarum, quæ in-
ter antas ſunt, introrſus collocentur, & eæ altitudinem habeant æque, quàm quæ ſunt in fronte.

1110

Amplitudo frontis ædium, qualis ea eſt, quæ exaſtyli, aut octaſtyli, & decaſtyli, requirit, ut addantur co-
lumnæ contra regiones earum columnarum, quæ introrſus erant inter antas, nam firmitas hoc poſtulat. qua-
re hoc loco id præcipit Vitr. addit autem, & columnas eas tam altas eſſe, quàm quæ ſunt in fronte, ſed craſ-
ſas minus.

Crassitvdines autem earum extenuentur his rationibus, uti ſi octaua parte erunt, quæ
ſunt in fronte, hæ fiant nouem partes. # Atque hæc huius ratio eſt ab optice deſumpta.

In concluſo enim aere ſi quæ extenuatæ erunt, non diſcernentur; ſin autem uidebuntur graci-
liores cum exterioribus fuerint ſtriæ 24. in his faciendæ erunt 28. aut 32. Ita quod detrahitur de cor-
pore ſcapi, ſtriarum numero adiecto, adaugebitur ratione, quo minus uidebitur, & ita exæ quabitur di
ſpari ratione columnarum craſsitudo. Hoc autem efficit ea ratio quod oculus plura, & crebiora ſigna
2220 tangendo, maiore uiſus circuitione peruagatur. namque ſi duæ columnæ æque craſſæ lineis circumme
tientur, e quibus una ſit non ſtriata, & altera ſtriata, & circa ſtrigium caua, & angulos ſtriarum linea
corpora tangat, tametſi columnæ æque craſſæ fuerint; lineæ, quæ circundatæ erunt, non erunt æ qua-
les, quod ſtriarum, & ſtrigium circuitus maiorem efficiet lineæ longitudinem. ſin autem hoc ita uide
bitur, non eſt alienum in anguſtis locis, & in concluſo ſpatio graciliores columnarum ſymmetrias in
opere conſtituere, cum habeamus adiutricem ſtriarum temperaturam.

Interiores columnas graciliores exterioribus fieri debere probat Vitr. nam quemadmodum angulares co-
lumnas craßiores medianis uoluit eſſe libro ſuperiori, quoniam aer circum circa demere uidetur de earum craſ
ſitudine; ita interiores, a quibus nil demit aer, ſubtiliores eſſe iubet exterioribus. Ita enim ratione hæ illis æ-
quabuntur, cum aer ab exterioribus demat id, quod ratio ab interioribus ademit. neque ſolum extenuando
columnas interiores æquat eas exterioribus, ſed etiam ſtriarum numerus, nam quo plures ſunt, eo craſſior co-
3330 lumna uidetur; nam columna, quæ plures strias habet, plures quoque terminos uiſus habet; nam ſi æque craſ-
ſæ columnæ lino circundentur, & in angulis, & in cauis, plus lini abſumetur in ea, quæ plures ſtrias habebit,
quàm in ea, quæ pauciores. quod experientia docet. ſtriarum itaque numero æquantur columnæ.

Ipsivs autem cellæ parietum craſsitudinem pro rata parte magnitudinis fieri oportet, dum an-
tæ eorum craſsitudinibus columnarum ſint æquales, & ſi extructi futuri ſint, quàm minutiſsimis cæ-
mentis recte ſtruantur. ſin autem quadrato ſaxo, aut marmore, maxime modicis, paribusq́; uidetur eſ-
ſe faciendum; quod media coagmenta medij lapides continentes firmiorem facient omnis operis per-
fectionem. Item circum coagmenta, & cubilia eminentes expreſsiones, graphicoteram efficient in
aſpectu delectationem.

Antætam craſſæ ſint, quàm columnæ; parietes aliquanto minus, pro vt ratio operis, item & oneris poſtu-
4440 labit. Murus autem extruitur ſine cruſtis, aut lapideis cruſtis ornatur. Si extruitur, quàm minutißimis cæ-
mentis recte ſtruatur. magis enim coagmentatur; ſi ornatur, aut lapide polito, aut rudi ornatur, ſed ut oble-
ctet, eminentes uideri debent expreſſiones in cubilibus, & coagmentis, noſtri bugnas uocant. Lapides autem
quadrati uel parui, uel magni, æquis angulis, licet non pari a lateribus conſtant. deĳs, & de generibus stru-
cturæ dictum eſt ſupra volumine ſecundo.

De ædibus constituendis ſecundum regionem. # Cap. V.

AEdes autem ſacræ Deorum immortalium ad regiones, quas fpectare debent, ſic erunt
5550 conſtituendæ, ut ſi nulla ratio impedierit, liberaq́; fuerit poteſtas ædis; ſignum, quod
erit in ara collocatum, ſpectet ad ueſpertinam cœli regionem; uti qui adierint ad aram
immolantes, aut ſacrificia facientes, ſpectent ad partem cœli oriẽtis; & ſimulacrum, quod
erit in æde, & ita uota ſuſcipientes contueantur ædem, & orientem cœli, ipſaq́; ſimulacra uideantur
exorientia contueri ſupplicantes, & ſacrificantes: quod aras omnes Deorum neceſſe eſſe uideatur ad
orientem ſpectare. ſin autem loci natura interpellauerit, tunc conuertendæ ſunt earum ædium conſti-
tutiones, uti quàm plurima pars mœnium e templis Deorum conſpiciatur. Item ſi ſecundum flumi-
na ædes ſacræ fient, ita uti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas uidentur ſpectare debere; ſimiliter
ſi circum uias publicas erunt, ędificia Deorum ita conſtituantur, uti prætereuntes poſsint reſpicere, &
in conſpectu ſalutationes facere.

6660

173141QVARTVS.

De decoro per ſtationem facto tractat Vitr. hoc loco, de quo ſatis primo uolumine diſſeruimus. Reſpiciant
ædium frontes ad occidentem; hinc fiet, quod areæ, ſimulacraq́; Deorum tanquam naſcentes Soles mentes
ſupplicantium illuminare uidebuntur. Cæterum ſi qui Idola, opera hominum, ligna muta, & dæmones ado-
rabant in eorum cerimonĳs adeo circumſpecti erant, ut magnifica templa extruerent, quibus externos allice-
rent, præſentesretinerent; ſi habitu, & gestu uitam, & mores; ſi gratiam, & maieſtatem Dĳs dignam expri-
mere artifices Idolorum tentabant: quid nos ueri Dei, ſanctorumq́; cultores efficiemus, qua expreſſione uerum
Dei cultum, & pietatem indicabimus.

1110

De ostiorum, & antepagmentorum ſacrarum ædium
rationibus. # Cap. VI.

OStiorvm autem, & eorum antepagmentorum in ædibus hæ ſunt rationes, ut primũ
conſtituantur, quo genere ſunt futuræ. Genera ſunt enim thyromatωn hæc, Doricum, Io-
nicũ, Atticurges. Horum ſymmetriæ Dorici generis conſpiciuntur his rationibus, uti co-
rona ſumma, quæ ſupra antepagmentum ſuperius imponitur, æque librata ſit capitulis ſum
mis columnarum, quæ in pronao fuerint. Lumen autem hypothyri conſtituatur ſic, uti quæ altitudo
ædis a pauimento ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres ſemis, & ex eis duæ partes lumini ualuarũ
altitudine conſtituantur. Hæc autem diuidatur in partes duodecim, & ex eis quinque, & dimidia lati-
2220 tudo luminis fiat in imo, & in ſummo contrahatur, ſi erit lumen ab imo ad ſexdecim pedes antepag-
menti tertia parte. Sexdecim pedum ad 25. ſuperior pars luminis contrahatur antepagmenti parte
quarta. Si a pedibus 25. ad triginta, ſumma pars contrahatur antepagmenti parte octaua. Reliqua
quo altiora ſunt, ad perpendiculum uidentur opportere collocari. Ipſa autem antepagmenta craſſa
fiant in fronte altitudine luminis parte duodecima, contrahaturq́; in ſummo ſuæ craſsitudinis quarta-
decima parte. Supercilij altitudo quanta antepagmentorum in ſumma parte erit craſsitudo. Cyma-
tium faciendum eſt antepagmenti ſexta parte. proiectura autem quanta eſt eius craſsitudo. Sculpen-
dum eſt cymatium Lesbium cum aſtragalo. Supra cymatium, quod erit in ſupercilio, collocandum
eſt hyperthyron, craſsitudine ſupercilij, & in eo ſcalpendum eſt cymatium Doricum, aſtragalum Le-
ſbium ſima ſcalptura. Corona deinde plana fiat cum cymatio, proiectura autem eius erit quanta alti-
3330 tudo ſupercilij, quæ ſupra antepagmentum imponitur. Dextra ac ſiniſtra proiecturæ ſic ſunt facien-
dæ, uti crepidines excurrant, & in ungue ipſa cymatia coniungantur.

Priusquam ad aliud deueniam, neceſſarium puto obſcura quædam uocabula declarare, qualia ſunt hæc.
Antepagmenta, thyromata, atticurges, hypothyron, lacunare, ſupercilium, cymatium Lesbium, & Doricum,
aſtragalus Lesbius, ſima ſcalptura, & crepidines. Antepagmentum igitur a noſtris erte dicuntur, ſunt autem
lapides ad utrumque ostĳ latus directi, nec dubito huiuſmodi uocabulo ſignificari quoque lapidem ſupra dire-
ctos illos tranſuerſum, quod Vitr. innuit, dum dicit. Vti Corona ſumma, quæ ſupra antepagmentum ſuperius
imponitur. Thyromata, Gręca uox, oſtia ſunt. Atticurges quoque alias vſurpatum uerbum pro attico more
factum, uideturq́; Corinthium intelligere per id, quod in fine huius capitis appoſuit, diſcrimenq́; ponit inter At-
ticum, & Doricum. Quoniam trium generum eſſe oſtia dicit, Dorica, Ionica, & Attica. & ſuperiori uolu-
4440 mine mentionem fecit Atticæ baſis, quæ post Vitr. in Doricis operibus eſt tranſlata: qua autem ratione, igno-
ro. Cæterum Plin. quatuor ponit columnarum genera, inter quæ Atticam quadrangularem ponit (ut dixi.)
itaque Atticum genus ab alĳs diſtinctum uidetur. Sed fieri potest, ut Corinthium, quod nihil habet proprium
præter capitulum, ab hoc genere oftĳ rationem deſumpſerit, quemadmodum a Dorico mutulos, ab Ionico den-
ticulos. Lacunar, quidſit, ſupra expoſui. Lacus enim eſt ſpatium inter trabes, Lacunare, & ſpatium & tra-
bem ſignificat, Trabeationem dicimus, ſeu trabeaturam. Supercilium id eſt ſuperlimitare, & est lapis ſupra
antepagmentum ſuperius. Cymatium undulam ſignificat, hodie cimaſa, uel gula nominatur a nostris. Do-
ricum cymatium in operibus doricis eſt manifestum, ea ſcilicet forma, qua eſt inferius coronæ cym atium. Le-
sbium cymatium non uidetur eſſe intelligendium cymatium ſcalptura ornatum. non enim hoc eſt diſcrimen ue-
rum inter Doricum, & Lesbium, nam & Doricum ornari poteſt. quare cymatium Doricum non ornamento, ſed
5550 forma differre debet a Lesbio, & eſt quod nostri cauettum uocant, veluti ſcotia deformatum. Cymatium uero
Lesbium oppoſitum, quemadmodum in deſcriptione oſtĳ Dorici eſt uidere littera K. & cymatium Doricum
littera C. ſed astragalus Leſbius eſt tanquam dimidius torus ornatus ſima ſcalptura, baſſum rileuum nostri
dicunt. uulgo enim ſimus caprarum naſus dicitur. Crepidines ſunt margines, & ornamenta, quæ circum oſtia
ponuntur, id est membra parua, quæ tranſuerſa, & directa circa antepagmenta currunt. Hy pothyrum eſt
ſpatium, & uanum, quod aiunt a Vitr. lumen appellatum. Nunc ad Vitruuĳ pręceptum. Primum eſt, ut ſcia-
mus quo genere ostĳ uti uelimus. Deinde oſtiorum genera diſtinguit. Triplexq́; eorum genus nominat Dori-
cum, Ionicum, Atticum. postmodum oſtĳ Dorici ſymmetrias docet. aitq́; coronam, quæ ſupra antepagmentum
ſuperius collocatur, æque libratam eſſe oportere capitulis columnarum, quæ ſunt in pronao. monetq́; qua ra-
tione ſpatium a ſumma corona ad pauimentum diſtribuamus, partemq́; unam lumini, alteram dat ornamentis;
partiri iubet altitudinem a Lacunaribus ad pauimentum in partes tres, & dimidiam, ex his duas altitudini
6660

174142LIBER luminis trbuit, quã quidem altitudinem in duodecim partes diſtribuit, ex eis quinque & dimidiã lumen inferius
occupare dicit. Contrahi uero lumen ſuperius hac ratione præcipit. ut ſi inferius lumen a ſexdecim ad 25.
pedes occupauerit, ſuperius contrahatur quarta parte antepagmenti. Sia 25. ad 30. contrahatur octaua
48[Figure 48]A B. altitudo ad lacunaria.
C. D. luminis altitudo.
C. E. luminis latitudo inferior.
D F.
ſuperior luminis latitudo.
C. G. craſſitudo antepagmentorum inferior.
D. H. craſſitudo
antepagmentorũ ſuperior.
I. Supercilium.
K. cymatium.
M. antepagmentũ.
N. hyperthy-
ron.
O. cymatium Doricum.
P. corona plana cum cymatio.
Q R. altitudo antepagmenti.
S. Tympanum.
T. impagines.
V. ſcapi cardinales.
X. impagines.
r. Z. cymatia.A P N K I F D H V Q M Y S T S X E C B R G111022203330444055506660

175143QVARTVS. parte antepagmenti. Qua ratione autem debeat lumen ſuperius contrahi, non planèſcio. non enim eam con-
tractionem obſeruarunt antiqui poſt Vitr. vnicum tamen exemplar in Tyburtino templo conſpicitur. forſan
maioris firmitatis cauſa, forſan ut melius oſtium a longinquo inter Columnas appareat. nam & diductis cruri-
bus firmior homo est quàm paribus, & angulus acutus magis eſt, qui longiorib. radĳs clauditur. Quid hoc ſit,
non ſatis exploratum habeo. eadem quoque ratione antepagmenta contrabenda iubet. duodecima enim lu-
minis parte cum ſint in parte inferiori, quartadecima ſuperius parte ſuæ craſſitudinis uult imminui, atque ita
lumen luminis terminos, & imum coronæ habemus. Spatium quod ſupra lumen eſt, ita diſtribuitur. ſuperci-
lium primum est tam craſſum, quàm antepagmentum ſuperius. ſumitur inde ſexta ſupercilĳ pars, & ex ea
cymatium conſtituitur, cuius proiectura tanta est, quanta eius craßitudo, & ſculpendum est cymatium Leſ-
1110 bium cum aſtragalo, quod circum antepagmenta procurrit, nam de ſupercilĳ cymatio ſtatim loquitur Vitr.
cumq́ue dicat, quod ſupra cymatium, quod eſt in ſupercilio, collocatur hyperthyron, innuit ſe hoc loco de alio
cymatio intelligere: cumq́; etiam dicat, {quod ſupra cymatium, quod erit in ſupercilio,} oſtendit quod in craſſi-
mdine, aut altitudine ſupercilĳ includatur cymatium, & non ponitur ſupra ſupra ſupercilium. Similiter ſupra cy-
matium, quod est in ſupercilio collocatur hyperthyron, fregium noſtri dicunt. quod hyperthyrum eſt craßitu-
dine ſupercilĳ, in quo etiam includitur cymatium Doricum, & astragalus Lesbius ſima ſcalptura, nam hæc
membra non debent multum prominere. Super hyperthyron corona plana cum ſuo cymatio facienda est, quem-
admodum ex deſeriptione patet. Sed quod Vitr. dicit. {Dextra, ac ſiniſtra proiecturæ ſic ſunt faciendæ, uti
crepidines excurrant, & in ungue ipſa cymatia coniungantur: } Ita intelligendum puto, ut cymatia, quæ ſunt in
hyperthyro promineant, & ubi inciduntur, quod Vitr. in ungue dicit, unà coniungantur cum his, quæ ſunt in uer
2220 ſuris dextra, ac ſiniſtra uerſus parietes, ut pars prominens hyperthyri a lateribus non ſit ſine ornamẽto. Corona
quanquã alta, ex Vitr. tamẽ conſtituta non caret exemplo. licet forte reſpexerit ad columnas interiorespronai.

Sin autem Ionico genere futuræ erunt, lumen altum ad eundem modum, quemadmodum in Do-
ricis, fieri uidetur. Latitudo conſtituatur, ut altitudo diuidatur in partes duas, & dimidiam, eiusq́; par-
tis unius ſemis ima luminis fiat altitudo: contracturæ ita ut in Doricis. Craſsitudo antepagmento-
rum altitudine luminis in fróte quartadecima parte: Cymatium huius craſsitudinis ſexta: reliqua pars
præter cymatium diuidatur in partes 12. harũ trium prima corſa fiat cum aſtragalo, ſecunda quatuor,
tertia quinque, eæq́; corſæ cum aſtragalis circumcurrant. Hyperthyra autem ad eundem modum
componantur, quemadmodum in Doricis hyperthyridibus. Ancones, ſiue prothyrides uocentur, ex-
culptæ dextra, ac ſiniſtra præpendeant ad imi ſupercilij libramentum præter folium. Eæ habeant in
3330 fronte craſsitudinex ex antepagmenti tribus partibus unam, in imo quarta parte graciliores, quàm
ſuperiora.

Ionicum genus oſtiorum abſoluit Vitr. & facilis eſt, modo quædam ſignificata intelligantur. Corſa eſt an-
tepagmenti faſcia, prima corſa eſt ea, quæ propior eſt lumini. Ancones menſulæ ſunt a lateribus oſtĳ. S. lit-
teræ ſimiles, quæ ſuis capitibus in uolutis conulountur. Græce prothyrides nominantur, cartellas noſtri uocant,
pendent ſub corona ad antepagmenta ad perpendiculum imi ſupercilĳ, præter folium, quemadmodum in de-
ſcriptione uidemus, neque credendum est oſtio Ionici generis coronam adhiberi æque libratam capitulis colum-
narum, quemadmodum in Doricis præceptum est. # Quare, quod Philander obĳcit, nihil eſt.

Fores ita compingantur, uti ſcapi cardinales ſint ex altitudine luminis totius duodecima parte.
inter duos ſcapos tympana ex duodecim partibus habeant ternas partes. Impagibus diſtributiones ita
4440 fient, uti diuiſis altitudinibus in partes quinque, duæ ſuperiori, tres inferiori deſignentur. Super me-
dium medij impages collocentur, ex reliquis alij in ſummo, alij in imo compingantur. Latitudo impa-
gis fiat tympani tertia parte, cymatium ſexta parte impagis. Scaporum latitudines impagis dimidia
parte. Item replum de impage dimidia, & ſexta parte. Scapi qui ſunt ante ſecundum pagmentum, di-
midium impagis conſtituantur. Sin autem ualuatæ erunt, altitudines ita manebunt. in latitudinem
adijciatur amplius foris latitudo (ſi quadriforis futura eſt) altitudo adijciatur.

Hactenus dictum eſt de ĳs partibus oſtiorum, quæ a lateribus, & ſuperioribus partibus collocantur, ſiue
marmorea, ſiue lapidea ſint, nunc de foribus agitur, id est de opere, quod materia conſtat. # Debebat exequi
Atticum genus, ſed quia pauca de illo dicenda ſunt, tranſtulit id negocium in finem capitis. nos uocabula quæ-
dam more nostro declarabimus. Si prius Ionici generis oſtium deſcribamus.

Ianua primus aditus eſt in ædes, a Iano dicta, a quo omnia rerum principia ſumebantur. Cæterum com-
5550 muni ratione oſtia dicuntur, ſiue exterius, ſiue interius aperiantur, ſiue etiam conuoluantur, Græci Thiras.
Vanum autem id eſt lumen hypothyron. # Latera, antæ, ſeu parastadæ, ab antis autem ornamenta dicta ſunt
antepagmenta. Diſcrimen latini ponunt inter ianuam, & portam; nam vrbium, & oppidorum portas, alio-
rum ædificiorum ianuas eſſe dicunt; ſed poſtea nomina confunduntur. poſticum eſt ianua posterior, Gtæci
pſeudothyrum appellant, quaſi falſam ianuam. Anticum eſt anterior ianua. Fores, & ornamenta ita fiunt.
Stipites, qui cardinibus imponuntur ſcapi cardinales dictia Vitr. ita fieri debent, ut prius altitudo luminis
dignoſcatur: hanc in duodecim partes diuidunt, ex ĳs una stipitum aut ſcaporum longitudini deſignetur.
Verbigratia, ſi lumen erit altum pedes 12. pedem unum dabis cardinalibus ſcapis, id est dimidium inferiori,
& dimidium ſuperiori ſcapo. Scapi ſuis capitibus tanquam maſculi, cardinibus tanquàm fœminis imponun-
tur, alter in liminari inferiori, alter in ſuperiori, ubi ſunt litteræ q. r. Antiquitus his moribus utebantur,
6660

176144LIBER ut fores ſuſpenſas tenerent, pondus ædificĳs non adderetur, facile fores uoluerentur, & aperirentur. Lignum
planum, quod claudebat oſtium diuidebatur in quadras, quas Tympana uocat Vitr. tanquam loculamenta
coronicibus, & cymatĳs circumcluſa. ideo eorum ratio explicatur a Vitr. Tympana igitur ex duodecim lumi-
nis partibus tres habeant, huiuſmodi eſt tympanum S. impages, quæ a noſtris reguiæ aut orli uocantur, ita
49[Figure 49]I. Corona.
f. Ancones.
d. hyperthyron.
c. folium.
e. cymatia.
I E. ſcapus
g. cymatium.
h. replum.
A B. Altitudo ad lacunaria.
D. corona.
G. by-
perthyron.
H. cymatium.
I. prima corſa.
K. ſecunda corſa.
L. Tertia corſa.
M. Tympana.
N. impagines.
O. ſcapi.
C. hyperthyron.r d f e D C C I o o N N g G M M H g N N L K M M I E B111022203330444055506660

177145QVARTVS. diſtribui debent, ut diuiſis altitudinibus luminis in partes quinque, duæ ex ĳs dentur impagi ſuperiori, quemad-
modum eſt à T. ad V. tres impagi inferiori, ut eſtà T. ad X. ſed ſuper medium, id eſt inter tympana
in diuiſione unius tympani ab alio medĳ impages, id eſt dimidiæ regulæ ponantur, & ex alĳs partibus, alĳ im-
pages in ſummo, alĳ in imo compingantur. impagum latitudo ſit ex tertia tymapni, ut est ab r. ad Z. cy-
matium ſexta impagis parte. latitudines ſcaporum ex dimidia impagis coronæ, ſeu ornamentum regulæ, uel
50[Figure 50]A. corona.
O. cymatium Lesbium.
P. cymatium Doricum.
Q. Hyperthyron.
R. Cyma-
tium antepagmentorum.
S. Aſtragali.
T. Prima faſcia.
S. ſecunda faſcia.
V. Tertia
faſcia.
X X. ſcapus.
Y. cymatium.
Z. replum.
I. Tympanum.
K K. impages.A O p Q R Q X s Q s R s V I s T I I I I K K I I X111022203330444055506660

178146LIBER

Schiographia hæc ſupra est
poſita cum ſuis literis in
oſtio Corinthio.

Hæc quoque ſciographia
ſuperius poſita eſt.

51[Figure 51]P. Corona.
o. Aſtragalus lesbi.
C. cymatium Doricum.
N. Hy-
perthyrum.
K. cymatium.
F. Aſtragalus.
IONIC
DORIC
CORINTHD P A O O C N P e C k H F R S L V K S T I11102220333044405550

impagis, quæ replum dictur, ſit ex dimidia, & ſexta impagis. Hic locus ſubobſcurus eſt, atque ut non au- deã affirmare me uerum attigiße, ita non fatebor me aratione alienum eſſe. quare dicam quid ſentio. Si quis oſtium ex præcepto conſtituat, oportet eum conſiderare quædam oſtia ornatiora eße, quædam minus ornata. Doricum genus minora ornamenta requirit, reliqua maiora. ad ornandas fores relicta ſunt ſpatia quædam& interualla plana, & ea circundata ornament is uarĳs cõfectis, aut alio modo coniunctis, ut dixi, cuiuſmodi ſunt cymatia, coronices, regulæ, & huiuſmodi. præterea uariæ ſunt planorum ornamentorum diſtributiones in diuerſis generibus, itemq́; magni refert ad ornatum utrum fores integræ ſint, an ex pluribus planis. Quare cum cõſidero, quid Dorico generi conuenit, in eam ſententiam uenio, ut primam forium compactionem a Vitr. deſcriptam Dorico tribuam inſtituto, alias uero reliquis. # Dixit enim Vitr. Doricum ostium latum eſſe de- bere inferius ex duodecim luminis partes 5. & dimidia, totum uanum, ſeu lumen hoc claudi debet integro li- gno, uel metallo, (nam ex metallis quoque fores constituebantur,) integrum hoc lignum duobus conſtat planis

179147QVARTVS. eu tympanis, uno ſuperiori, altero inferiori, ornaturq; ſimplicimodo, ut Doricum genus postulat regulis, & coronis. Sed ubi Vitr. dicit. {Scapi, qui ſunt ante ſecundum pagmentum.} Ita intelligendum puto, quod ſecun- dum pagmentum ſit loculamentum, quod nos telarum dicimus ex parte interiori forium, hoc est aduerſa par- te, quod circumcludat, & reſpondeat ſpatĳs, quæ ſunt inter tympana ex alia parte. Replum autem eſt tanquã planum inter duo cymatia, vt figura ostendit.

Sin autem valuatæ erunt. Huiuſmodi fores Ionicas eſſe arbitror, quæ ex multis ſectæſunt partibus,
& conduplicabiles ſunt. hæ quoniam latiores ſunt Doricis, ideo a Vitr. præcipitur id, quod dicit {in latitudi-
nem adĳciatur, amplius foris lalitudo} & quoniam quadrifores adhuc altiores ſcapos habere debent, ideo
dicit. {Si quadriforis futura est, altitudo adĳciatur} credo enim ipſum loqui de ſcapis, & non de inte-
1110 gris foribus.

Atticvrges autem ijsdem rationibus perficiuntur, quibus Dorica: præterea coræ ſub cyma-
tijs in antepagmentis circundantur, quæ ita diſtribui debent, uti in antepagmentis præter cymatium,
ex partibus ſeptem habeant duas partes, ipſaq́; forium ornamenta non fiunt ceroſtrata, neque bifora;
ſed ualuata, & aperturas habent in partes exteriores. Quas rationes ædium ſacrarum in formationibus
oporteat ſieri Doricis, Ionicis, Corinthijsq́; operibus, quo ad potuia attingere, veluti legitimis mo-
ribus, expoſui. Nunc de Tuſcanis diſpoſitionibus, quemadmodum inſtitui oporteat, dicam.

Habeo codices antiquos, in quibus non ceroſtrata, ſed clatrata legitur. Clatra est opus, quod noſtri gelo-
ſiam uocant, ex ſectis planis lignorum cancellatim poſitis, quadrangularibus ſpatĳs relictis, per quæ introſpici
poteſt. huiuſmodi fores atticæ ob latitudinem non patiuntur ex integro uno ligno fieri, ſed oportet, ut condu-
2220 plicabiles ſint, & circumuolui etiam, & in partem exteriorem aperiri. Attici autem Oſtĳ, Atticæque ſo-
ris deſcriptio poſita eſt.

De Tuſcanicis rationibus ædium ſacrarum. # Cap. V II.

LOcvs in quo ædis conſtituetur, cum habuerit in longitudine ſex partes, una dempta,
reliquum quod erit latitudini detur. Longitudo autem diuidatur bipartito, & quæ pars
erit interior, cellarum ſpatijs deſignetur; quæ erit proxima fronti columnarum, diſpoſi-
tioni relinquatur. Item latitudo diuidatur in partes decem, exijs ternæ partes dextra, ac
3330 ſiniſtra cellis minoribus, ſiue ubi alæ futuræ ſint, dentur; reliquę quatuor medię ædi attribuãtur. Spa-
tium, quod erit ante cellas in pronao ita columnis deſignetur, ut angulares contra antas parietum ex-
tremorum e regione collocentur. Duæ mediæ e regione parietum, qui inter antas, & mediam ædem
fuerint, ita diſtribuantur, ut inter antas, & columnas priores per medium ijsdem regionibus alteræ di-
ſponantur, eæq́; ſint ima craſsitudine altitudinis parte ſeptima. Altitudo tertia parte latitudinis templi,
ſummaq́; columna quarta parte craſsitudinis imæ contrahatur. Spiræ earum altæ dimidia parte craſsi-
tudinisfiant. Habeant ſpiræ earum plinthum ad circinum altum ſuæ craſsitudinis dimidia parte. To-
rum inſuper cum apophygi craſſum, quantum plinthus. Capituli altitudo dimidia craſsitudinis. Aba-
ci latitudo quanta ima craſsitudo columnæ. Capituliq́; craſsitudo diuidatur in partes tres, e quibus
una plintho, quę eſt pro abaco, detur. altera echino. tertia hypotrachelio cum aſtragalo, & apophy-
44406565[Handwritten note 65]6666[Handwritten note 66] gi. Supra columnas trabes compactiles imponantur, uti ſint altitudinis modulis ijs, qui a magnitudi-
ne opertis poſtulabuntur. Eæq́; trabes compactiles ponuntur, ut tantam habeant craſsitudinem, quan-
ta ſummę columnę erithypotrachelium; & ita ſint compactę ſubſcudibus, & ſecuridis, ut compactu-
6565[Handwritten note 65]6666[Handwritten note 66] ra duorum digitorum habeat laxationem. cum enim inter ſe tangunt, & non ſpiramentum, & perſla-
tum uenti recipiunt, concalefaciuntur, & celeriter putreſcunt. Supra trabes, & ſupra parietes traie-
cturę mutulorum parte quarta altitudinis columnę, proijciantur. Item in eorum frontibus antepag-
menta figantur, ſupraq́; ea tympanum faſtigijs extructa, ſea materia collocetur, ſupraq́; id faſtigium
columen, cantherij, templa ita ſunt collocanda, ut ſtillicidium tecti abſoluti tertiario reſpondeat.

De Tuſcanicis operibus, expeditis iam Græcis, agendum, idq́; non immerito. nam prima Architecturæ
hoſpitia in Etruria fuere. legitur enim Etruriæ Regum monumenta, & ædificia plura magnifice fuiſſe constru-
5550 cta. In diſtributione ædium Tuſcanici generis longitudinem templi ſumit pro modulo, aitque latitudinem ad
longitudinem proportione ſeſquiquinta conſtare. nam longitudinem in ſex partes distribuit, e quibus quinque
latitudini dantur. inde longitudo ſi dimidiata fuerit duas efficiet partes, una deſignabitur cellæ, altera pronao,
latitudo uero templi decem in partes diſtribuetur, e quibus tres a dextra, tres uero a ſiniſtra diſtributioni. cel-
larum paruarum relinquantur. cellæ aut lateribus eſſe poß quod innuit Vitr. dicens, ſiue
ubi alæ futuræ ſunt, niſi forte intelligat tres utrinquæ alis relinquendas, ſi cellas noluerimus facere. His hoc
modo diſtributis, reſtant partes quatuor mediæ ædi, unde medium extremis in proportione erit ſeſquitertia.
atque ita erit interiorum partium diſpoſitio. nunc quod pertinet ad columnationem anteriorem, explicandum
eſt. Ad medios angulos parietum ædis, ubi antæ ſunt, e regione columnæ ſunt ponendæ, quæ ſunt terminilon-
gitudinis ædis; & quoniam ab angulo ad angulum amplum intercidit laxamentum, latæ enim ſunt ædes, &
aręoſtylæ, ( ut dictum eſt ſupra ) ideo inter angulares columnas aliæ duæ ſunt in medio collocandæ, ita ut frons
6660

180148LIBER ædis tetraſtylos ſit. & quoniam inter antas, & angulares columnas ratione ſimili ſpatium eſt multum, &
inter parietem, & columnas medias, ideo aliam columnarum ſeriem faciendam monet Vitr. & eas diſponie
regione priorum columnarum ſub pronao iubet. Longitudo interiorum columnarum tanto maior, quàm ex-
teriorum, quantum fert trabis craſſitudo, quæſuper exteriores columnas imponitur. ideo propter hoc uide-
tur uelle Vitr. has columnas, ſcilicet interiores, habere ſeptem craſſitudines in latitudine. Sed altitudo co-
lumnarum prius ſumenda eſt ab ædis latitudine, nam latitudo ædis in tres partes diuidetur, e quibus una alti-
52[Figure 52]Tuſcanici capituli partes.E. Abacus.
F. Echinus.
G. Annulus.
H I K L. Hypotrachelium cum Apophygi.
f a q. ſpatia centrorum.
A B C. partes ſpiræ quibus in ueſtigio pariter A B C.
reſpondet.
A. Apopbygis.
B. Torus.
C. Plinthus.M E F q G H I k L h d C b a e D A a B C C B A A B C111022203330444055506660

181149QVARTVS. tudini columnarum deſignabitur, & bœc altitudo in ſeptem partes diuiſa, una craſſitudini dabitur. Rurſus
craßitudo in quatuor partes diſtributa, ostendet contractionem ſummi ſcapi, ex una ſcilicet quatuor partium
eſſe faciendam. Mibi uidetur aliquid deeſſe in Vitr. ut recte omnia intelligantur, & certe littera una deſide-
ratur. Vbi enim dicit, {qui inter antas & mediam edem fuerint. } Ego legerem. Quœinter antas, & ita lectio
puncto firmaretur, {Spatium, quod erit ante cellas in pronao, ita columnis deſignetur, ut angulares contra an-
tas parietum extremorum e regione collocentur} bic ſistendum. Poſtea incipiendum. {Quœ inter antas, &
mediam œdem fuerint, ita distribuantur. } nam Vitr. oſtendit quomodo distribuendœ ſint columnœ angulares,
& mediœ, quœ ſunt in fronte, & interiores, quœ ſunt in pronao. quod cum ita ſit, Dubium Serlĳ, & Pbilandri
circa columnarum altitudines nullum eſt. Sedſpirarum, & capitulorum ſymmetriœ tales ſunt. Spira Tuſca-
1110 nica alta eſt dimidia columnœ craſſitudine. altitudo in duas œquas partes diuiditur. una datur plintbo ad cir-
cinum ducta, altera toro cum apophygi, proiectura plintbi eſt ex tertia ſpirœ altitudinis parte. Quomodo au-

53[Figure 53] tem ſiat apopbygis, ſeu apotheſis, dictum eſt ſupra. hic
autem eſt deſcripta ſpira cum ſuo fundamento.

Capitulum quoque ex dimidia craſſitudine colum-
nœ ſumitur in altitudine, cuius abacus craſſitudinem
integram columnœ in Latitudine babet. Sed uniuerſa
capituli craſſitudo tres in partes diſtribuitur. una plin
tho datur, altera echino, tertia bypotracbelio cum
apophygi. Quomodo autem echinus circino recte du-
2220 catur, oſtenſum est ſupra. Sub echino annulus, aut
regula est, alta parte ſexta illius tertiœ, quœ datur by-
potracbelio cum apophygi. Pars uero illa quomodo
etiamrecte ducatur, oſtenſum est ſupra. De trabibus
autem facilis eſt quœstio. propter ampla interualla
e materia fiunt, colliganturque eo modo, quem docet
54[Figure 54]TVSCAN AE AEDIS COMPOSIT AE DISPOSITIO.3330444055506660

182150LIBER Vitru. nos hic figura capitulum delineauimus. Item trabes compactiles, & tertiarium quoque deſcripſi-
mus: ita ut omnia clara, & aperta ſint, uel ex ipſa deſcriptione. Veſtigium quoque erit, & frons œdis Tuſca-
nœ deſcriptum. Quod rem ante oculos ponet, declarabitq; . quod a Vitru. dictum eſt ſuperiori uolumine de
œdibus arœoſtylis.

55[Figure 55]11102220333044405550

Fivnt autem ædes rotundæ, e quibus aliæ monopteræ ſine cella columnatæ conſtituuntur, aliæ
peripteræ dicuntur. Quæ ſine cella ſiunt, tribunal habent, & aſcenſum ex ſuæ diametri tertia parte.
inſuper ſtylobatas columnæ conſtituantur tam altæ, quanta ab extremis ſtylobatarum parietibus eſt
diametros craſſæ altitudinis ſuæ cum capitulis, & ſpiris decimæ partis. Epiſtylium altum columnæ
craſsitudinis dimidia parte. Zophorus, & reliqua, quæ inſuper imponuntur, ita ut in tertio uolumine
de ſymmetrijs ſcripſi.

De rotundis œdibus ſermo eſt. Ves̃tœ rotunda templa œdificabantur, nummi pleriq; id oſtendunt. Thraces
quoque Soli rotunda templa faciebant in medio ſub diuo, & aperta erant. hac forma Solis figuram innue-
bant. Quodautem aperta eſſent, & ſine tecto innuebant Solem ſupra omnia eſſe, & lumen ſuum diffundere.
Inueniuntur ampliſſima forma œdes rotundœ. exemplar habemus templum illud omnibus Dĳs a M. Agrippa
6660

183151QVARTVS. conſecratum. Templum quoque Baeehi, ſed maiori parte non admodum ampla erant rotunda templa, uocari
potius ſacella, & cellœ debebant. Duorum generum ſunt, alia enim una conſtant ala, & ſine cella ſunt, &
monoptera uocantur, alia circumalata, & periptera nominantur. Tribunal hic intelligo altitudinem illam,
ad quam per gradus aſcenditur. utriuſq; rationem aſcenſus reddit, & ueſtigium noſtrum, quod deſcripſimus,
id oſtendit. ſub columnis erant ſtylobata & in medio ara collocata, Tyburtinum templum rotundum, pronaum
habet quadratum procurrentem cum faſtigio, & gradibus a parte illa aſcenſus erat, columnœ ſupra eleua-
tum murum impoſitœ. nos in eam opinionem deuenimus, ut crederemus uerbum illud monopteros debere in-
telligi eo modo, quo eſt Tyburtinum illud templum, quod adbuc extat. nam uidetur diſcrimen eſſe inter peri-
pteron, & monopteron. nam peripteron circum alatum dicimus. monopteron quod ala unica conſtat, ut per
1110 alam intelligamus pronaum prominens quadratum cum faſtigio, quemadmodum est Pantheon in hanc ſen-
tentiam nos induxit, quia non uidimus templum deſcriptum eo modo, quo Vitru. dixit, & quia etiam tot
graduum aſcenſus tumidum quid prœſert. Sed cum Vitr. nil clarius dixerit, nos ueſtigium deformauimus (ut
uidetur.) non negamus autem templum Tyburtinum non eſſe puleherrimum, ſed hoc aliorum ſit iudicium.
Albertus quoque inquit. Templarotunda aut porticu circumuallabimus, aut tantum pro fronte porticum
ſtatuemus, porticus quœ pro fronte extabant, nuſquam fiebant niſi quadrangula. cum igitur (ut ad ſymme-
trias ueniamus) tertia diametri œdis pars ſumatur, aſcenſus ex ea constituetur, id eſt tribunal, ſupraq́; co-
lumnis imponemus exCorinthio genere, nam altœ ſunt, quantum diametros incluſa inter parietes ſtylobata-
rum, ſcilicet quantum eſt operis diametros, & ſunt craſſœdecima altitudinis parte cum capitulo, & ſpiris.
Epiſtylium altum est ex dimidia craſſitudine columnœ. Cœtera funt ea ratione, qua dictũ est uolumine tertio.

56[Figure 56]a 4 3 2 1 o222033304440

Sin autem peripteros ea ædes conſtituetur, duo gradus, & ſtylobatæ ab imo conſtituantur; dein-
de cellæ paries collocetur cum receſſu eius a ſtylobata circa partem latitudinis quintam, medioq́; ua-
luarum locus ad aditus relinquatur; eaq́; cella tantum habeat diametrum, præter parietes, & circui-
tionem, quantam altitudinem columna ſupra ſtylobatam. Columnæ circum cellam ijſdem propor-
tionibus ſymmetrijsq́; diſponantur. In medio tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius ope-
5550 ris erit futura, dimidia altitudo fiat tholi præter florem. Flos autem tantam habeat magnitudinem,
quantum habuerit in ſummo columnæ capitulum, præter pyramidem. Reliqua (uti ſcripta ſunt ea)
proportionibus, atque ſymmetrijs facienda uidentur.

Eſt & aliud genus œdium, quod in orbem ducitur, peripteron nominatum, porticu ſcilicet, & parietibus
circumuallatum, cuius ſymmetriœ hœ ſunt. Gradibus duobus circundatur, ſupra ſunt epiſtylia ſeparata. in-
ſuper epistylia columnœ ponuntur, interualla columnarum conuenientia, & uenuſtœ formœ eſſe debent, dein-
de quinta pars diametri totius operis ſumitur, & quàm longa est, tantumreceditur ab ipſis stylobatis in par-
teminteriorem, & ibideſignatur cellœ circuitus; cella autem ex una parte aditus habet, eius autem diameter
tam magna eſſe debet, abſque parietis craſſitudine, quanta est altitudo columnœ ſupra ſtylobatam. parietis
craſſitudo columnœ craſſitudinem œquare debet. Alarum columnœ decima altitudinis ſuœ craſſœ ſint, ſed ad
6660

184152LIBER tectum animaduertendum eſt; nam poſtquam epiſtylia, zophoros, coronasq́; impoſuerimus, debemus tholum
(lanternam noſtri uocant) quœ ſupra tribunam, & hemiſphœrium est, tam alta ſit, quàm dimidiata totius
operis diametros; nam ſi diametros totius ambitus primi gradus ſumatur, & in duas œquas partes diuidatur,
tunc ex una ſupra coronam fiet altitudo tholi, ſupra tholum flos est inuerſœ roſœ ſimilis cauum tholi ſummi
complectens, cui ſuſpendebantur uota; is altitudinem capituli œquabat, inque pyr amidem deſinebat, quemad-
modum in nummis aliquibus Neronianis est uidere, in quibus ſupra eminet pyramis. Qui uero huius pyrami-
dis terminos uelit dignoſcere, œquilaterum formet triangulum, cuius baſis ſit latitudo teſtudinis intra muri craſ
ſitudinem, quemadmodum ex deſcriptione colligitur. Prœter templorum ſitum, diuerſa quoque genera diuerſis
numinibus conſtituebantur, orbicularis forma Ioui, Baccho, & Soli; aperta, & ſine tecto item Ioui. Veſtœ
1110 templum tanquam pila erat rotundum; cœleſtibus Dĳs excelſa; infernis, depreſſa; terreſtibus, media templa
œdificabantur. Varia item ſacrificiorum genera, uarios uſus templorum requirebant. Prœter rotunda au-
tem, & quadrangula templa, formas alias multorum laterum,& angulorum, ſi quis faceret, modo uſum ali-
quem reſpiceret, non prohiberetur. cœterum distributio ingenioſa, ſymmetriœ aptœ requirerentur, cumſoli
diſpendio, & columnarum magnificentia.

57[Figure 57]b 3 d e 2 1 f c a222033304440

Item generibus alijs conſtituuntur ædes, ex ijſdem ſymmetrijs ordinatæ, & alio genere diſpoſitio
nes habentes, uti eſt Caftoris in circo Flaminio, & inter duos lucos Veiouis. Item argutius nemori
Dianæ, columnis adiectis dextra, ac ſiniſtra ad humeros pronai. Hoc autem genere primo facta ædes.
uti eſt caftoris in circo. Athenis in arce Mineruæ, & in Attica Sunio Palladis. Earum non aliæ, ſed
eædem ſunt proportiones. Cellæ enim longitudines duplices funt ad latitudines, & uti reliqua exifo-
na, quæ ſolent eſſe in frontibus ad latera ſunt translata. Nonnulli etiam de Tuſcanicis generibus ſu-
mentes columnarum diſpoſitiones transferunt in Corinthiorum, & Ionicorum operum ordinationes.
Quibus enim locis pronao procurrunt antæ in ijſdem e regione cellæ parietum columnas binas collo-
5550 cantes efficiunt Tuſcanicorum, & Græcorum operum communem ratiocinationem. A lij uero re-
mouentes parietes ædis, & applicantes ad intercolumnia pteromatos ſpatio parietis ſublati efficiunt
amplum laxamentum cellæ. Reliqua autem proportionibus, & ſymmetrijs ijſdem conſeruantes, aliud
genus figuræ, nominisq́; uidentur pſeudoperipterum procreauiſſe. Hæc autem genera propter uſum
ſacrificiorum conuertuntur. Non enim omnibus Dijs ijſdem rationibus ædes ſunt: faciendæ, quod
alius alia uarietate ſacrarum religionum habet effectus. Omnes ædium ſacrarum ratiocinationcs, uti
mihi creditæ ſunt, expoſui. Ordinesq́; , & ſymmetrias earum partitionibus diſtinxi, & quarum diſpa-
res ſunt figuræ, & quibus diſcriminibus inter ſe´ ſunt diſparatæ, quoad potui, ſignificare ſcriptis cu-
raui. Nunc de aris Deorummortalium, uti aptam conſtitutionem habeant ad ſacrificiorum ra-
tionem, dicam.

6660

185153QVARTVS.58[Figure 58]Ichnographia, orthographia, & ſchiographia œdis peripterœ.11102220333044405550

Facilis eſt Vitruuiana lectio hoc loco, modo aduertamus nulli eſſe ueniam concedendam componendi, nel
permutandi ſymmetrias, niſi eius rei, quam fecerit rationem, & uſum explicauerit. nam ſi quœratur a mul-
tis œtatis noſtrœ Architectis (ita enim appellari uolunt) quaratione hoc, uel illo modo œdificant, neſciunt
reſpondere, niſi mea hœc eſt inuentio. Vitruuius homo erat, & ego homo ſum, cur non poſſum quod Vitru.
prœcipit, meo etiam iudicio permatare? Antiquitatem quoque adducunt, & neſciunt in antiquorum operi-
bus multa ab imperitis facta fuiſſe. Cur malos Architectos imitantur? Sed nos ad rem. Nos compoſititem-
pli Tuſcanici vestigium delineauimus, eo modo, quo Vitruuium oſtendiſſe putauimus. Orthogoraphiam quili-
bet ex anteſcriptis facere poterit.

6660

186154LIBER59[Figure 59]FRABES COMPACTILES.11102220333044405550

De aris Deorum or dinandis. # Cap. VIII.

ARae ſpectent ad orientem, & ſemper inferiores collocatæ ſint, quàm ſimulacra, quæ fue-
rint in æde; uti ſuſpicientes diuinitatem qui ſupplicant & ſacrificant, diſparibus altitudi-
nibus, ad ſui cuiuſque Dei decorem componantur. Altitudines autem earum ſic ſunt ex-
plicandæ, ut Ioui omnibusq́; cœleſtibus quàm excelſiſsimæ conſtituantur. Veſtæ, Terræ,
Mariq́; humiles collocentur. Ita idoneæ his inſtitutionibus explicabantur in medijs ædibus ararum
deformationes. Explicatis ædium ſacrarum compoſitionibus in hoc libro, in ſequenti de commu-
nium operum reddemus diſtributionibus explicationes.

Erigendœ arœ (postquam nos uſque ad aras duxit Vitr.) ut decor ſeruetur iuxta cuiuſque numinis digni-
6660

187155QVARTVS. tatem. Omnes tamen arœ conueniunt in eo, quod ad orientem ſpectare debent. Albertus ſex pedes altas
conſtituit aras, ſupra quas ſimulachrum imponeretur. Vitru. nullam prœſcribit altitudinem, quandoquidem
alia alijs numinibus conueniat ararum altitudo. Nostrorum Pontificum decreta, niſiex marmore altari
confici iubent. ſuper aras ſacram petram imponunt. Nos linteis altaria cooperimus, candelabra imponi-
mus, & ſanctorum reliquias; nullum autem eſt templum in quo altare non ſit ſacratiſſimo corpori Domini no-
ſtri conſecratum. Habent nostri ſacrarium a lateribus, uel a capite œdis, in quo ſacrœ veſtes, & libri, & re-
liqua templi ornamenta reponuntur. ego in ea parte templi ſacrarium collocarem, in qua antiquitus erat po-
ſticum. Chorum quoque nostri habent in quo ſacerdotes diuinas laudes quotidie celebrant, quare ſi ad uſum
nostrum templa accommodabimus, nemo nos reprehendet. poſſumus nos liberius multiformes œdes conſtitue-
1110 re, quoniam cellœ plurimœ ſunt in œdibus, in quibus arœ ſanctis, & Dei amicis dedicantur, quare multilate-
ras figuras templorum non recuſarem: ſed uſus obtinuit, ut œdium forma crucem referret. Turrim quoque
campanariamexcelſam habent, in cuius ſummitate, quœ in pyramidem exit, inſtrumenta, & tympana œnea
ſunt, quœtintinabulis tacta ſonum efficiunt, quo certis horis populi uocantur ad diuinas laudes. celebritatum
funerum, & aliarum rerum ſignaĳs dari ſolent; coronis cinguntur baſes pyramidis, & columnis, podĳsq́; or-
nantur: cochleis ad eas aſcendimus, interdum gradibus, interdum commodioribus aſcenſionibus. Pyramis
proportione ſeſquialtera baſi ſi fuerit pulcherrimum ſui aſpectum prœbebit; auro, plumbo, uel etiam lapide
nigro, (arduoſam Galli appellant) integitur. Sunt qui non pyramides, ſed tholos, & hemiſphœria imponunt.
Omnia recte, ſi pro magnitudine operis conficientur. in ĳs quoque horologia rotis, denticulis, funibus compacta
proſpiciuntur. nam radio mobili ſingulas horas oſtendunt, gradum Solis, Lunœ œtatem, ſignorum aſcenſionem
2220 ostendunt. Poſt templum cimiterium ſacrum habent, in quo cadauera Chriſtianorum tumulantur. Sunt tamen
60[Figure 60]Figura apponenda erat in fine primi
capitis huius libri.e c g a d b h h f33304440 qui cellas ſibi in œde comparant, in quibus eminenti loco
monumenta ponunt, epitaphia, ſtatuœ, vexilla, prout quiſque
meretur, quœ anathemata dicuntur, in ĳs poni ſolent. Clau-
ſtris quoque ſepulchrorum loca dantur. curauit enim religio
noſtra naturali, & ordinata pietate, ut mortuorum cura ha-
beretur, humarenturq́; corpora, quœ ſpiritus ſancti uaſa fue-
re, & iterum reſurgere debent ad uitam. Sed utinam hœc non
fiant ad pompam uiuorum potius, quàm ad pietatem, & refri-
gerium mortuorum. non eſt autem laudabile cadauerum loca
in œdibus ſacris conſtitui, prœſertim ſi eminentiora ſint a late-
ribus, ornatioraq́; titulis, tropheis, & imaginibus, atque bu
iuſmodi, quœ potius in foro, quàm in templo eſſent collocan-
da. Sed omittamus hœc, memores autem ſimus in omnibus
decorem ſeruare, prœſertim in Dei, ſanctorumq́; cultu, & ob-
ſeruantia, & eorum qui ſacris addicti, mundi negocia, opes,
parentes, affines, uoluptates, honoresq́; reliquerunt. ĳs enim
honeste prouidendum, ut commodas habeant habitationes,
ampla clauſtra, ſeu periſtylia, uiridaria, & alia uitœ communi,
& honestœ neceſſaria. Viris quidem, pro ut uirorum exigit
uſus, b: bliothecœ, cubicula, hoſpitalia constituantur. Mulie-
ribus autem, & uirginibus loca dentur tuta in ciuitate, parieti
bus altis circumſepta. feneſtrarum luminibus non emineant
uicina œdificia. ſuis uiridarĳs aliunde, quàm a cœlo aperto nō
ſit proſpectus. atque huiuſmodi in earum œdificĳs tempera-
mentum ſeruetur, ut non ſolum a crimine, ſed etiam a crimi-
nis ſuſpicione tutœ ſint.

Finis Quarti Libri.

188156

M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA

LIBER QVINTVS.

Proœmium.

1110

QVi amplioribus uoluminibus, Imperator, ingenij cogitationes, præceptaq́;
explicauerunt, maximas, & egregias adiecerunt ſuis ſcriptis authoritates:
quod etiam & c.

Quinto libro proœmium proponit maxima conſideratione dignum. eo enim
reſpondetur multorum quœſtionibus, qui quotidie de Vitr. obloquuntur; neſcien-
tes quo quœque modo ars tractari debeat. Nos aperte cernimus Vitru. non mo-
do res (quibus de agit) recte, & diligenter perpendiſſe, ſed etiam ſibi propo-
ſuiſſe omnia conuenienιi ratione, ac uia docenda eſſe. Quis non ordinem eius mi-
2220 rum, in prœceptis tradendis perſpexit? Quis non eſt rerum electionem miratus?
quœ diuiſio, quœ pars eſt, quœ non ſit ſuo loco poſita, & collocata? quis addet, quis addet, quis demet de eius prœceptio-
nibus? Nam ſi ut Ariſtarchus, Democritus, Aristoxenus, Hippocrates, ac ut alius in ſua quaq; arte perfe-
ctus non est loquutus: his tamen illi uſus eſt uocibus, & dictionibus, quas ſui temporis mores requirebant,
& eam docendi formam eſt proſequutus, quam artem tradentes ſeruare debent. & quoniam non ex meo hœc
ſenſu elicio, tamen maxime gratum erit, ſi quis diligenter proœmium hoc legat. de qua re quoque monui le-
ctores volumine primo. Docet autem quantum diſcriminis ſit inter historiarum, poematumq́; ſcriptiones,
& artium tractationes. probat docendi difficultatem, nec ſinit nos deſiderare modum ſcribendœ artis
Ideo dicit.

Qvi amplioribus uoluminibus, Imperator, ingenij cogitationes, præceptaq́; explicauerunt, maxi-
3330 mas, & egregias adiecerunt ſuis ſcriptis authoritates: quod etiam uel in noſtris quoque ſtudijs res pa-
teretur, ut amplificationibus authoritas, & in his præceptis au geretur, ſed id non eſt quemadmodum.
putatur expeditum.

Senſus eſt. poſſe commode ingenĳ cogitationes explicare, & ſcribere, nulla breuitatis neceßitate iniecta,
maximas affert authoritates ſcriptoribus. nam cuique integrum eſt, & ex animo ample, & copioſe ſcribere,
ornareq́; res ſuas ad oblectationem legentium, prœſertim cum res huiuſmodi ſunt, cum ſua nos uarietate, &
iucunditate alliciant. Sed amplitudo hœc non eſt in omni re tractanda, adeo ut putant alĳ, expedita; nam ſi
ita eſſet, non dubitarem, quin meis ſcriptis authoritas ineſſet.

Non enim de Architectura ſic ſcribitur, & ut hiſtoriæ, ut poemata. # Poemata ſunt ingenij cogi-
tationes; hiſtoriœ exempla noſtrarum actionum. ideo reſpondet ĳs uerbis, quœ ſupra poſuit {Ingenĳ cogi-
4440 tationes, prœceptaq́; .} Deinde oſtendit diſcrimen ſcribendarum hiſtoriarum, & poematum, a tractan-
da Architectura.

Historiae per ſe tenent lectores, habent enim nouarum rerum uarias expectationes. Poema-
ta uero, carminum metra, & pedes, ac uerborum elegans diſpoſitio, & ſententiarum inter perſonas, &
uerſuum diſtincta pronuntiatio, prolectando ſenſus legentium perducit ſine offenſa ad ſummam ſcri-
ptorum terminationem. Id autem in Architecturæ conſcriptionibus non poteſt fieri.

Delectat hiſtoria rerum nouitate, cuius animus noſter eſt maxime cupiens, delectando tenet uſque in finem.
Delectant poemata numerorum ſuauitate, & etiam rerum nouarum imitatione; quare & ipſa quoque alli-
ciunt aures ad audiendum, & animum ad legendum uſque ad ſummam ſcriptorum terminationem. Sed in
tractatione alicuius artis, quoniam uerba a neceßitate oriuntur, resq́; obſcuræ ſunt, nulla oblectatio prouenit.
5550 Quod multo magis in Architectura fieri debet, cuius tractatio abdita, & recondita magis eſt. unde di-
cit Vitru.

Id autem in Architecturæ conſcriptionihus non poteſt fieri, quod uocabula ex artis propria ne-
ceſsitate concepta, in conſueto ſermone obijciunt ſenſibus obſcuritatem.

Ars omnis propria habet uocabula, bœc a neceßitate, & uſu oriuntur. ignoratur autem uſus ab ĳs, qui nõ
didicere, quare obſcuritas in ſenſibus neceßario oritur. Oportet enim prius, (ut aiunt Philoſophi,) quid no-
minis rerum intelligere, id eſt quo quœque uocabulo nominetur. Nec ſolum in uocabulis, ſed etiam in formis
dicendi poſita eſt difficultas, nec licet in arte tradenda, in qua breuitas requiritur, amplitudinem ſermonis, &
circuitus orationis adhibere. memoriœ enim inſeruiendum eſt breuitate, & ordine.

Cvm ergo ea per ſe non ſint aperta, nec pateant in eorum conſuetudine nomina, tum etiam præ-
6660

189157QVINTVS. ceptorum late uagantes ſcripturæ, ſi non contrahantur, & paucis, & perlucidis ſententijs explicentur.
ſrequentia multitudineq́; ſermonis impediente, incertas legentium efficient cogitationes.

Quod hic dicit {frequentia, multitudineq́; ſermonis} declarat illud quod initio dixit. {Qui amplioribus
uoluminibus. } cuius oppoſitum eſt uerbum illud {Sinon contrahantur, & paucis, & perlucidis ſententĳs
explicentur. } Doccndo igitur eße breues oportet. breuitas enim memoriæ opitulatur, cauendum tamen est
ne breuitati ſtudentes obſcuri ſimus. offenderetur enim intelligentia. quare ut breuitas, ſic intelligentiæ per-
ſpicuitas prodeſt. utramque rem, ſcilicet & breuitatem, & perſpicuitatem tangit Vitr. quæ ſi non adſunt in
ſcriptis {incertas legentium efficient cogitationes. } intelligit autem per hoc uerbum cogitationes internas
animi partes, memoriam, & intelligentiam. infra dixit: mentes.

1110

Itaqve occultas nominationes, commenſusq́; , e membris operum pronuncians, ut memoriæ
tradantur breuiter exponam. # Debebat dicere breuiter, & dilucide exponam, ut utrique parti re-
ſponderet.

Sic enim expeditius ea recipere poterunt mentes. Non minus cum animaduertiſſem diſtentam
occupationibus ciuitatem publicis, & priuatis: negotijs: paucis iudicaui ſcribendum, uti anguſto ſpa-
tio uacuitatis, ea legentes breuiter percipere poſſent. Alia ratio cur breuis eſſe uoluerit in Archite-
ctura tradenda, & alia item ſequitur.

Etiamqvr Pythagorę, hisq́; qui eius hæreſim fuerunt ſecuti, placuit cubicis rationibus præce-
ptain uoluminibus ſcribere, conſtitueruntq́; cubum 216. uerſuum, eosq; non plus, quàm tres in
una conſcriptione oportere eſſe putauerunt. Cubus autem eſt corpus ex ſex lateribus æ quali latitudi-
ne planitierum quadratum. is cum eſt iactus, quam in partem incubuit, dum eſt intactus, immotam
2220 habet ſtabilitatem: uti ſunt etiam teſſeræ, quas in alueo ludentes iaciunt.

Pythagoreorum præcepta breuia erant, & in uerſiculos collecta, quemadmodum: Gladio ignem ne fodicato:
stater am ne tranſilito; cerebrum ne comedito: cor etiam ne comedito: maluam transferto, ſed tamen ne co-
medito: aduerſus ſolem ne loquitor: viam regiam declinato: cum lecto ſurges ſtragula complicato: veſtigiumq́;
corporis confundito: Annulum non geſtato: ollæ quoque uestigium turbato in cinere: Hirundines intra
domum ne admittito: Contra Solem ne meito: Speculum ne ſpectate ad lucernam: Dextrum pedem priorem
calciato, ſiniſtrum priorem lauato: vnguium, criniumq́; tuorum præ ſegmina ne comingito, ſed in ea conſpuito:
a fabis abstineto. Hæc, & ſimilia præcepta uerſiculis concludebant, aliudq́; innuebant, quàm uerba ſona-
bant. Cum igitur de aliqua re una tractare uellent, uerſieulis eam certo nemero colligebant. Summam uer-
ſiculorum a cubo ſumebant. Cubus eſt corpus ſex quadratorum laterum, œqualiumq́; planorum conſtans, a
3330 cuius ſimilitudine cubus quoque numerus est nominatus, qui constat ex ſex planis numeris undequaq; æqua-
libus. Oriuntur autem cubi poſt unitatem naturali ſerie, diſpoſitis imparibus numeris, ſi primos duos im-
pares colligas, deinde tres ſequentes impares, atque ita quatuor ſequentes impares. exempli gratia, 3, & 5,
postpoſita unitate ſunt primi impares, horum ſumma est, 8, qui numerus primus eſt cubus. Deinde 7, 9,
11, tres ſequentes impares, reddunt, 27, qui numerus eſt ſecundus cubus. ſic 13, 15, 17, 19, reddunt,
64, tertium cubum. Cum igitur moto puncto efficiatur linea, & mota linea fiat planum, & plano moto fiat
corpus: non est a ſimilitudine alienum, ſi continuata unitate fiat: linearis numerus, quiſuo modo productus
planum efficiat numerum, a quo demum ſolidus constituatur, perinde ac ſi unitati, alia unitas adderetur, qua-
dam ſimilitudine longitudo ſola, quæ lineæ propria est ostenderetur. Si duo tanquam linea moueãtur, perinde
est ac ſi longitudini, etiam latitudo adderetur, & planum efficeretur, id eſt, 4, qui numerus planus eſt
4440 ex quo demum eadem ratione cubus, id est ſolidus numerus conſtitueretur. nam ſi, 4, per duo multiplicen-
tur, octo reddentur. Vnde uana est eorum ratio, qui dicunt, ſi ſunt ſex ſuperſicies, neceſſe eſt ſex eſſe unitates.
nam ſenarius numerus non eſt ſolidus. Inquit igitur Vitru. Pythagoricos rationibus cubicis numerum uerſi-
culorum, quibus aliquid tractabant, concluſiße, nec plus quàm tres cubos in una tractatione collocare uoluiſſe.
Ideo maiorem cubum ex, 216, verſiculis constituere. multiplicantes igitur ternarium in ſe, nouem efficiebãt,
id eſt quadratum numerum, quem per tria ducebant, & reddebant, 27, primus eorum cubus. Simili ratione
alium cubum ex lineari numero faciebant, 4, igitur in ſe ducta, 16, efficiunt. Sed, 16, per, 4, ducta,
64, reddunt, & ita efficitur ſecundus eorum cubus, cui, 27, addita, reddunt 91, inde tertium cubum ex
quinario ducunt. nam, 5, in ſe ducta efficiunt, 25, quœ ducta per, 5, reddunt, 125, quibus additis 91,
ſumma fit, 216. Ad hunc igitur numerum ſumma præceptorum pythagoreorum perueniebat, cubicamq́; ra-
5550 tionem adamarunt, putantes ea ſirmiter mentibus inbærere, quemadmodum cubus ſi iaciatur, in quacunque
parte inſederit, firmã habet stabilitatem. Sed mirum qua ratione primum cubum, ideſt octo nõ admiſerint Py-
thagorei. deinde ſecundum id eſt, 27, poſtea tertium, 64, & non collegerint ſummam 99. Sed forſan eo-
rum tractationes in cubos uerſiculorum numeros diuidebant, & ſi eorum præcepta primo cubo non poterant
contineri, addebant ſecundum, qui ſi ſatis non erat, addebant tertium, qui omnis ſummæ capax erat. Sed quia
primus, ſcilicet octo, parum est ad propoſitum aliquod unum colligendum, ideo ipſum (ut puto) reliquerunt,
& ideo ad, 27, primo perueniebant a ternario ortum, qui numerus pythagoricis plauſibilis erat; binarius
autem non item. non igitur ſtatim ad, 216, uerſiculos ueniebant, ſed ſeparatim ad præcedentes cubos, qui ſi
non erant ſatis, duos colligebant, a duobus demum ad tertium perueniebant, ultra quem progredi nolebant,
ne tractationis prolixitati faſtidium afferrent, & memoriam, cui ſeruire ſtudebant, longitudine læderent. nam
6660

190158LIBER nimis longus fuiſſet alius eubus, ſcilicet a ſenario ductus, ſcilicet, 432, additus priori ſummæ. Hoc modo
Pythagoræ mentem exponam.

Graeci quoque Poetæ comici interponentes e choro canticum, diuiſerunt ſpatia fabularum.
ita partes cubica ratione facientes intercapedinibus leuant actorum pronunciationes.

Non dum inueni qua ratione cubicis rationibus fabularum partes, quas actus nomino, diſtribuerent: an ſor
te eorum fabulæ ſic diſpoſitæ non inueniuntur. Cæterum oportebat, aut actus octo eſſe, aut ſcen is in ſingulis
actibus octonas, aut unius ſcenæ uel actus nerſiculos ratione cubica conſtare. actus ergo non plures quinque
cum ſint, octo eſſe non poſſunt. Scenæ quoque non habent interpoſitos cantus, ut actorum leuent pronuncia-
tiones; nec numerus uerſiculorum in ſcenis ſingulis, uel actibus cubica ratione conſtat, in his fabulis, quas ha-
1110 bemus, quare neſcio quid hoc loco afferam, niſi quod hoc loso Vitruuius ſimilitudinem uelit in eo eſſe, quod
ad quietem intercapedines canticorum comparabantur, ut cubica ratio ſit cubi comparatio quædam, ut quem
admodum cubus quieſcit, ita ſpatia fabularum diuiſa per choros leuent actorum pronunciationes, & labores,
& diſtinctionem rerum faciant in mente ſpectatorum.

Cvm ergo hæc naturali modo a maioribus obſeruata ſint, animoq́; aduertam inuſitatas, & obſcu-
ras multis res eſſe mihi ſcribendas, quo facilius ad ſenſus legentium peruenire poſsint, breuibus uolu-
minibus iudicaui ſcribere. Ita enim expedita crunt ad intelligendum, eorumq́; ordinationes inſtitui,
uti non ſint quærentibus ſeparatim colligenda, ſed e corpore uno, & in ſingulis uoluminibus generum
haberent explicationes. Itaque Cæſar tertio, & quarto volumine ædium ſacrarum rationes expoſui.
Hoc libro publicorum locorum expediam diſpoſitiones, primumq́; Forum, uti oporteat conſtitui di-
cam, quod in eo & publicarum, & priuatarum rerum rationes per magiſtratus gubernantur.

2220

Ex his uerbis mens Vitruuĳ optime habetur, quare in tertio libro non abſoluerit uniuerſam ædium ſacra-
rum rationem, quid effecerit hactenus, quid faciendum reſtet. nam de publicis operibus opportunitati inſer-
uientibus tractaturus est, ac primum de fori cõs̃titutione, quia in foro ſenatus, curia, tribunalia iudicum, ma-
gis̃tratusq́; ſunt, unde publicarum, & priuatarum rerum rationes gubernantur.

De foro, eius{q́ue} diſpoſitione. # Cap. I.

GRaeci in quadrato ampliſsimis, & duplicibus porticibus fora conſtituunt, crebrisq́; co-
lumnis, & lapideis, aut marmoreis epiſtylijs adornant. Et ſupra ambulationes in conti-
3330 gnationibus faciunt.

Præter uias neceſſarium, pulchrum, & commodum eſt areas amplas eſſe, & plateas, in qui-
bus œdium frontes longius proſpiciantur, populus conueniat, res neceſſariœ uenundentur, & ſpectacula quo-
que uideantur. & quemadmodum pulchritudo, & opportunitas hæc multis in locis expetenda, ita in uno pri-
mo, & conſpicuo, amploq́; loco neceſſaria eſt area, quæ uere publica nominari poſſit. in qua loca ſint iudici-
bus, magistratibus, & ſenatoribus accommodata. Quare de hac ipſa loquitur Vitr. ſed ut ab ĳs me expediam,
fora quœ ſparſa per urbem cernuntur, ea triuia, & quadriuia ueteres nominarunt. licet non ignorem triuium,
& quadriuium eſſe loca, quo tres, aut quatuor uiæ concurrunt. tamen & ea quoque loca his uocabulis uoca-
uere, quæ ampliorem aream occuparent, & ad quæ populus conueniret. Si ergo triuia huiuſmodi ornare mens
eſſet, oporteret ea porticibus circundare, & qua parte uiæ ad illa perueniunt, areus extruerem magnificos,
4440 arcuum enim frontes in uiarum terminis magnificentiam, & ſplendorem quendam præferunt, conſpiciunturq́;
magis maiorum tituli, & imagines fortiſſimorum uirorum in iuuentutis exemplum. Tribus fornicibus parte
plurima arcus abſoluuntur, ſub medio triumphator, & miles, ſub alĳs dextra, ac ſiniſtra comitantes, & plau-
dentes præteribant. Arcus uero maiorem habet dignitatem, ſi in fine uiœ principalis in forum exeat, illuſtrio-
ris enim ſpectaculi, & adtitulos, & imagines, & alias mſcriptiones. Arcuum ſymmetriæ a Vitr. non po-
nuntur, nam nullus ante ipſum arcuum uſus erat. Titi enim tempore cœpti ſunt, cum anteatrophæa, trium-
phalesq́; ſtatuas haberent; niſi forte Saul in Carmelum erexiſſe ſibi fornicem triumphalem, uelimus arcum
intelligere, ob uictoriam, quam habuit contra Agag Regem Amalec, ut legitur in ſacris literis Reg. primo Cap.
15, Commenſus igitur arcuum ab ĳs, qui extant, & pulcherrime facti ſunt, & ab Alberto Florentino ſume-
re poſſumus. Septimĳ arcus inter cæteros præſtat, in quo alatæ victoriœ, tropheaq́; , & bella terra, mariq́;
5550 gesta conſpiciuntur. Sunt & tituli, & inſcriptiones præclarorum facinorum. Extat Constantini arcus ſuis
cum ornamentis. Domitiani quoque in via Flaminia in fine vallis Martiæ, uerſus Capitolium arcus est, quem
hodie de Tripoli uocant, Domitiano enim erectus, ueram eius habet imaginem. Arcus uero, qui hodie ſan-
cti Viti arcus dicitur, Galieni (ut dicunt) arcus erat. :ſed ex omnibus quot fuerunt, quotq́; futuri ſunt, nullus
magis memorabile exemplum habebit, quàm Titi arous. inſigne enim Dei uindictœ in in Iudæos monumentum
reſtat, qua nulla unquam maior alia, nulla atrocior fuit, nec erit. in eius arcus fastigio legitur SENATVS
POPVLVSQVE ROMANVS DIVO TITO DIVI VESPASIANI F. VESPESIANO AVGVSTO. ex una
parte triumphantis currus, ex altera uero arca fœderis duodecim faſcibus conſularibus præcedentibus inſigni-
ta est, ex alia ſunt pompæ triumphalis ſpolia, erat quoque candelabrum ſeptem ramis diſtinctum, marmoreæq́;
Moſaycæ legis tabulæ duæ, naſaq́; templi, & aureæ menſæ, cæteraq́; ornamenta. De quibus aliàs legitur.
6660

191159QVINTVS. Vitr. ergo de arcubus nullam fecit mentionem, ratione iam dicta. Sed ſi forte aliquibus uidetur ante Vitru-
uium arcus extitiſſe, propterea quod inter uiam latam, & Mineruam ſimplex arcus Camillo ( ut putant ) di-
catus conſpicitur; non eſt tamen dicendum quod ad triumphantis commodum erectus fuerit, ſed fornice ſimpli-
ci constabat, ut aliquæibi statuæ collocarentur. Ante hunc arcum columna erecta erat, a qua tanquam a
capite, omnes Italiæ uiæ initium ſumebant. Sed nos ad forum reuertamur. Forum igitur a Græcis quadrata
forma conſtituebatur, circa erant ampliſſimæ, ac duplices porticus, columnæ crebræ, ut pycnoſtyli ratio exi-
gebat. epistylia marmorea, aut lapidea. Supra uero ambulationes erant in contignationibus. Ita enim eorum
uſus requirebat. Sed Itali, ac Romani alios uſus habentes, a Græcorum conſuetudine diſcedebant. In foro
enim gladiatoribus munera dabantur. oblongum igitur ſorum faciebant, ita ut ex tribus long it udinis partibus
1110 duas latitudini darent, ſeſquialtera proportione. ampliora quoque erant intercolumnia, circa porticus argen-
tariæ tabernæ, mœnià namque ſuperioribus coaxationibus collocata, ſpectaculum populo ad ludos commode
6767[Handwritten note 67] præbebant, ita ex populi multitudine magnitudinem fori conſtituentes, uſum, & dignitatem quærebant, ne ſi
nimia eſſet multitudo angustum, ſiparua inane, & uaſtum uideretur. Græcis uſus is non erat. Duplices por-
ticus interius faciebant, non enim puto duplices intelligi debere exterius, & interius; nam in tertio libro in
banc ſigniſicationem eo uerbo, duplices, uſus eſt. Item crebrisq́; columnis interpretor pycnoſtyligeneris, quod ſe-
quentia uerba ostendunt.

Italiae uero urbibus non eadem ratione eſt faciendum, ideo quod a maioribus conſuetudo tra-
dita eſt, gladiatoria munera in foro dari. igitur circum ſpectacula ſpatioſiora intercolumnia diſtribuan
tur, circaq́; in porticibus argentariæ tabernæ, mœnianaq́; ſuperioribus coaxationibus collocentur,
2220 quæ & ad uſum, & ad uectigalia publica rectè erunt diſpoſita.

Videtur enim Vitr. opponere illis uerbis, crebrisq́; columnis, hæc uerba, circum ſpectacula ſpatioſiora in-
tercolumnia diſtribuantur. Mœniana, nos podiola nuncupamus. dicuntur a Mœnio, qui Catoni domum uen-
didit in forum ſpectantem, ſibi tantum unica columna reſeruata, ad quam tigna proiecit, & tabulatum fecit,
ut inde ipſe, & posteri gladiatores ſpectarent. fuit ea domus propè Pacis templum.

Magnitvdines autem ad copias hominum oportet fieri, ne paruum ſpatium ſit ad uſum, aut ne
propter inopiam populi uaſtum forum uideatur.

Hoc commune præceptum est Græcorum, & Italorum fori, ut ad copias hominum fiat magnitudo fori.
illud uero peculiare Italiæ.

Latitvdo fori ita finiatur, uti longitudo in tres partes cum diuiſa fuerit, ex his duæ partes ei den-
tur. ita enim oblonga erit eius formatio, & ad ſpectaculorum rationem utilis diſpoſitio.

3330

Quæritur quomodo oblonga forma ad ſpectacula potior ſit, quàm quadrata. nam quadram orbiculari ma-
gis proxima cum ſit, quàm oblonga, æqualiter ad omnes partes centrum uidetur habere, unde ratio quoque
ſpectandi commodior undique cernitur. An ad gladiatores potius, quàm ad ſpectatores reſpexit Vitru. qui in
oblongo foro commodius exercentur, quàm in quadrato ? ita enim ludorum uſus postulat. placet autem Al-
berto duplam eſſe fori proportionem. additq́; pulcherrimam conſiderationem. uult enim, ædificia, quæ circa
forum ſunt, ne que ita alta eſſe, ut altitudine ſua anguſtum forum uideri faciant, neque ita depreſſa, ut uastam
fori amplitudinem conſtituant. Cæterum fori amplitudo ad populi copias conſtituenda eſt, ne eueniat, quod
Augusto euenit, qui forum aliud paruum, propè duo quæ erant, ordinauit, ut hominum multitudini litig antium
ſatisfaceret. Paruum autem illud fecit, ne moleſtus eſſet dominis uicinarum ædium. propè erat poſt hortos
4440 ad Morforium, & ſanctæ Martinæ, & magna celeritate confectum, ut publica iudicia in eo tractarentur, iu-
dices ſortirentur, ſenatus cogeretur ad conſilium de bellis, triumphisq́; decernendis, ac in eo uictores, ſpolia
collocarent. duas id forum porticus ornatiſſimas habuit. Erant & alia quoque fora inſignia, & magnifice
extructa, quæ aut tempore, aut ui deiecta, & collapla, aut etiam in alia ædificia mutata, nullam habent uete-
ris formæ ſimilitudinem, porticibus nullum deer at ornamentum, nulla commoditas, & uſus deſiderabatur.
imbres, Soles, cœlumq́; graue uitabant. ambulationibus, negocĳs, ſpectaculis aptæ erant. a magnitudine mil-
liariæ, aut ſtadiariæ uocabantur. a genere ædificĳ, Doricæ, Ionicæ, Corinthiæ, Tuſcanicæ, aut ſubterraneæ a
Dĳs, quibus conſecratæ er ant, nomina ſortiebantur.

Colvmnae ſuperiores quarta parte minores, quàm inferiores ſunt conſtituendæ: propterea quod
oneri ferendo, quæ ſunt inferiora, ſirmiora debent eſſe, quàm ſuperiora. Non minus quàm etiam
5550 naſcentium oportet imitari naturam, quod in arboribus teretibus, abiete, cupreſſu, pinu, e quibus
nulla non craſsior eſt ab radicibus. deinde creſcendo progreditur in altitudinem, naturali contractura,
peræ quata naſcens ad ca cumen. Ergo ſi natura naſcentium ita poſtulat, recte eſt conſtitutum, & al-
titudinibus, & craſsitudinibus ſuperiora inferiorum fieri contractiora.

Cum plures ordines columnarum ſuper imponere oporteat in porticibus: oportet enim ut mœniana fiant, &
coaxationes: tunc animaduertendum eſt ad id, quod Vitr. dicit, quod ſcilicet ſuperiores columnæ quarta par-
te graciliores faciendæ ſunt inferioribus. ratio buius est, quia quæ ſunt inferiora, oneribus ferendis fumiora
eſſe debent, quàm ſuperiora. Exemplum a rerum natura ſumptum, hoc docet. arbores enim teretes, craſſio-
res ſunt ab radicibus, deinde paulatim excreſcendo naturali contractura tenuiores fiunt. hac de cauſa colu-
mnarum contractio facta eſt. & hac ratione columnæ ſuperiores graciliores inferioribus eſſe debent. & hac
demum ſimilitudine primus, & inferior columnarum ordo Doricus, medius Ionicus, ſummus Corinthius eſſe
6660

192160LIBER eportebat. neque propterea conſequitur ſi columnæ inferiores quarta parte craſſiores ſint ſuperioribus, ut
eædem quoque altiores ſint. nam ſi columna Dorica quatuor pedes craſſa fuerit, alta erit pedes 28. At Io-
nica quæ ſupra fuerit collocata, cum tres pedes craſſa eſſe debeat, minor enim ex præcepto quarta parte, quàne
inferior ſit, non omnino erit quarta parte minus alta, quàm inferior. Octo enim craſſitudines imas, & dimi-
diam cum habuerit in longitudine, erit alta pedes uigintiquinque cum dimidio, atque hoc ita intelligendũ est.

61[Figure 61]FORI DESCRIPTIO.Z. euria.
C. Platea ante carceres.
D. platea ante ærarium.
G. Eaſilica.G D B C111022203330444055506660

193161QVINTVS.

Basilicarvm loca adiuncta foris quàm calidiſsimis partibus oportet conſtitui, ut per hyemem
ſine moleſtia tempeſtatum ſe conferre in eas negotiatores poſsint. Earumq; latitudines non minus
quàm ex tertia, nec plus, quàm ex dimidia longitudinis parte conſtituantur. niſi loci natura impedierit,
& aliter coegerit ſymmetriam commutari. Sin autem locus erit amplior in longitudine, Chalcidica in
extremis conſtituantur, uti ſunt in Iulia Aquiliana. Coluinnæ baſiticarum tam altæ, quàm porticus
latæ fuerint, faciendæ uidentur. porticus quàm medium ſpatium futurum eſt, ex tertia ſiniatur. co-
lumnæ ſuperiores minores, quàm inferiores ( uti ſupra ſcriptum eſt ) conſtituantur. Pluteum, quod
fuerit inter ſuperiores columnas, item quarta parte minus, quàm ſuperiores columnæ fuerint, oporte-
re ſieri uidetur: uti ſupra baſilicæ contignationem ambulantes ab negociatoribus ne conſpiciantur.
1110 Epiſtylia, zophori, coronæ ex ſymmetrijs columnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.

Cum foro baſilicæ, ærarium, carcer, curia coniunguntur, ideo mihi peropportunum uiſum eſt unico uesti-
gio omnia huiuſmodi membra deſcribere, ut ea quæ forum constituunt, ſuis locis diſponantur. nam Vitru. ca-
pite huius uoluminis tertio inquit. { Cum forum constitutum fuerit } tractauerat enim de ærario, curia, car-
cere, & baſilica. unde cum uellet ad theatrorum deſignationem peruenire, dixit ea uerba. { Cum igitur
forum conſtitutum fuerit, } Baſilicæ nomen ( ſi uelimus interpretari ) regiam ſigniſicat, in ea ius dicebatur
ſub tecto, magnaq́; in ea rerum negotia tractabantur. legitur apud Plutarchum Paulum Aemilium magnifi-
centiſſimam baſilicam construxiſſe, ac nonaginta ex noſtris millia aureorum in ea expendiſſe. putant hodie
nonnulli eam fuiſſe inter ſancti Adriani, & Faustinæ templa. iubet ergo Vitr. Baſilicarum loca diſponi apud
forum, immo eſſe foris coniuncta, locis quàm calidiſſimis, redditq́; rationem, ut per hyemem ſine moleſtia
2220 tempeſtatum ſe conferre in eas negotiatores poſſint. Intelligit autem calida loca a ſeptentrione, & Aquilone
auerſa, quemadmodum ipſe decimo huius uoluminis capite declarat. Conſtituta area, in qua baſilica ſit
collocanda, ad ſymmetrias peruenit. Baſilica neſcio quid cum æde ſacra commune habere debet, non tamen
æquali dignitate construenda. Litigantium, notariorum, ſcriptorumq́; copĳs inſeruiendum eſt, ideo ampla,
libera, luminoſa, porticibus, tribunalibus abundare oportet. Latitudo non minus quàm ex tertia, nec ma-
gis quàm ex dimidia longitudinis constet, idest non ſint minores baſilicæ in latitudine ſeſquialtera, nec maiores
dupla proportione cum longitudine, ea tamen conditione, ut libera area ſit, nec ulla alia ratione impedita. tunc
enim loci natura coget ſymmetriam commutari, quod quando euenerit, obſeruabimus maiorem proportionem
quàm fieri poteſt, dandam eſſe. nam ſi ſeſquiquartam, & ſeſquitertiam dare poſſumus, eligemus ſeſquitertiam,
& it a de alĳs. Cum uero libera erit area, obſeruabimus eas proportiones, quas Vitr. dixit, unde uidetur error
3330 eorum, qui tripla proportione constare baſilicarum longitudines ad latitudinem dixere. nam cum Vitr. dixit
non minus quàm ex tertia, ſi triplam intelligeremus, eſſet contra illud quod dixit, ne plus quàm ex dimidia. nam
plus est tripla, quàm dimidia. Si uero adhuc amplior, ut dupla proportione, ædiſicare baſilicã poßimus, tunc in
extremis chalcidica constituantur. Albertus non Chalcidica, ſed cauſidica legit, & putat fuiſſe ambulationes
ſecundũ tribunal tranſuerſas, ubi rhetores, & cauſidici uerſarentur, quæ formam T literæ efficerent. hoc non
placet. Alĳ legunt chalcidica. unde apud ſextũ Pompeium Philander ait ſe legiſſe chalcidicum genus eſſe ædiſi-
cĳ, ab urbe Chalcide dictum. Arnobius lib. 4. contra gentes. Scribuntur Dĳ ueſtri in triclinĳs cæleſtibus,
atque in chalcidicis aureis cœnitare, potare, & ad ultimum fidibus, & uocum modulatione mulceri. hæc ſatis
placent, quando non liceat nobis uerbum mutare, & ita, ut a Lacedæmonĳs Laconicum, ita a Chalcidenſibus,
chalcidicum dici. Alĳ legunt chalcidica ſimiliter, & interpretantur officinam, ubi pecunia cuditur, quam
4440 nos cæcam dicimus. Erant enim apud antiquos triumuiri pecuniæ cudendæ, quos in æreis nummis ita ſcriptos
obſeruabimus A. A. A. F. F. ideſt auro, argento, ære, flando, feriundo. cumq́; coniuncta foris ea mem-
bra eſſe debeant, ſcilicet ærarium, curia, carcer, & baſilica, ut ſequenti capite ostendetur, non abſurdum ui-
detur officinam eam, ſi locus patitur, prope baſilicam constituendam. legunt alĳ Chalciæca, & eandem offici-
nam intelligunt, quam dixi, & nullam ponunt differentiam inter Chalcidica, & Chalciæca. Nulli dubium eſt,
quin reperiatur hoc nomen Chalciæca. Primo enim uolumine Thucyd. inquit. Petebant etiam Athenienſes
a Lacedæmonĳs, ut aliam quoque offenſionem illatam templo Mineruæ Chalciæcæ diluerent. Minerua enim
a templo ære facto, aut a ſtatua ærea ita uocabatur. Sed quis ex ære templa dixerit extructa ? Aio Romæ fuiſ-
ſe locum hoſpitio datum legationibus, qui Græcoſtaſis dicebatur, a Græcis, tanquam a digniori gente denomi-
natum, quo loco Plin. Flaminium uouiſſe templum dicit æreum Concordiæ, ſi forte populum tum diſſi-
dentem conciliare poſſet. Sed cum pecuniam non poſſet a populo exigere, ut ædem conſtrueret, ex fœneratori-
5550 bus mulcta ædiculam eam fecit. Quare non eſt dubitandum, quin hoc nomen reperiatur. Sed quid ad rem ?
puto ego de baſilica ea Vitr. loquutũ fuiſſe, quæ in foro Iulio, ubi Cæſar ſteterat ædiſicata erat, ibi enim ther-
marum ueſtigia reſtant, & quædam Aquilĳ memoria, Aquilius enim iudex erat, de cuius domo, apud Cicer-
leges. & nos inſcriptionem uidimus, in qua mentio fasta eſt Aquilĳ in foro Iulio, ideo codicibus illis aſſenti-
mur in quibus legitur in uilla Aquilianæ, & non in Iulia. Hæc nos coniecturari poſſumus, ſed cum authoritate
repertum ſit calcidica eſſe magna, & ampla quædam ædificia, credere poſſumus non male eſſe legendum { Cal-
cidica } id est loca ampla, in qua magiſtratus conueniebant more Calcidenſium ædificata.

Colvmnae Baſilicarum tam altæ, quàm porticus latæ fuerint, faciendæ uidentur. # Quanta est
latitudo porticus a columnis ad parietes, tam altæ columnæ ſunt faciendæ. ſed quæret aliquis de latitudine por-
ticus quanta eſſe deb et, Reſpondetur.

6660

194162LIBER62[Figure 62]SCIOGRATHI@B

Porticvs, quàm medium ſpatium futurum eſt, ex tertia finiatur. # Spatium medium intelligi-
tur id, quod est inter porticus. hoc ſpatium in tres partes diuidatur, ex ĳs tertia porticus latitudini utrin-
que tribuatur.

Covlmnae ſuperiores minores, quàm inferiores ( uti ſupra ſcriptum eſt ) conſtituantur. # idest
1150 quarta parte minores in craſſitudine.

Plvtevm quod fuerit inter ſuperiores columnas, item quarta parte minus quàm ſuperiores co-
lumnæ fuerint, oportere fieri uidetur,uti ſupra Baſilicæ contignationem ambulantes, ab negociatori-
bus ne conſpiciantur.

Pluteum uocant eam partem, qua inferiores columnæ a ſuperioribus ſeiungantur, eſt enim tanquam po-
dium. ſed alia ſignificatione libro ſuperiori pluteos ſepta uocauit. Pluteum ergo quarta parte minus altum ſu-
perioribus columnis conſtituit, rationemq́; reddit, uti ſuprabaſilicæ contignationes ambulantes ab negocia-
toribus ne conſpiciantur. Negociatores enim parte inferiori, litigantes uero parte ſuperiori ambulabunt.

Epistylia zophori, coronæ ex ſymmetrijs columnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.

Quoniam, quæ ſupra columnas imponuntur, columnarum rationem ſequuntur, ideo trabes, Zophori, coro-
2260

195163QVINTVS.63[Figure 63]@SILIC AE næeas habent ſymmetrias, quas tertio libro poſuim es. nos hic baſilicæ ueſtigium deſcripſimus, proportione
dupla longitudinis ad latitudinem. Tribunal´s quoque locum appoſuimus, & ſcalas ex quibus ad conti-
gnationes aſcenditur. latus quoque ex parte deſcripſimus. Littera A. # litteræ B. lateri tribunalis appoſitæ
coniungendaeſt, ex deſcriptione ueſtigĳ, & frontis, laterisq́; omnes partes huius pulcherrimi ædificĳ per-
1150 cipi poſſunt.

Non minus ſummam dignitatem, & uenuſtatem poſſunt habere comparationes baſilicarum, quo
genere coloniæ Iuliæ Faneſtri collocaui, curauiq́; faciendum, cuius proportiones, & ſymmetriæ ſic
ſunt conſtitutæ.

Fani baſilicam Vitr. ædiſicauit, ſymmetriasq́; eius compoſuit: anguſtus erat in foro locus, in quo etiam æ-
des Auguſti poſita fuerat, quare ut opportunitatis, & loci rationem haberet, ſic eas ſymmetrias conſtituit.

Mediana teſtudo inter columnas eſt longa pedes 120, lata pedes 60 porticus eius circa teſtudi-
nem inter parietes, & columnas latas pedes uiginti.

Columnæ erant in parte interiori, teſtudinemq́; ſuſtinebant, porticus extra columnas parietibus obducta
erat. Dupla erat longitudinis ad latitudinem proportio.

2260

196164LIBER

Colvmnae altitudinibus perpetuis cum capitulis pedum quinquaginta craſsitudinibus quinum,
Ergo erant Corinthiæ.

Habentes poſt ſe paraſtatas altas pedes uiginti, latas pedes duos ſemis. Craſſas pedes unum ſe-
mis, quæ ſuſtinent trabes in quibus inuehuntur porticum contignationes.

64[Figure 64]ICHNOGRAPHIA
BASILIC AE11102220333044405550

Poſt columnas uerſus porticus parietem erectæ erant paraſtatæ altæ pedes 20. latæ duos ſemis, ita ut co-
lumnarum ſymmetrias ſequerentur, ſeſquipedes in craſſitudine. Capitibus earum trabes imponebantur, in qui-
bus inuehebantur contignationes porticuum. ex qua re colligitur porticus tectas fuiſſe.

Svpraqve eas aliæ paraſtatæ pedum 18. latæ binum, craſſæ pedem, quæ excipiunt item trabes,
6660

197165QVINTVS. ſuſtinentes canterium, & porticuum, ( quæ ſunt ſubmiſſa infra teſtudínem ) tecta.

Supra priores paraſtatas aliæ pedum 18. altit udine impoſitæ erant. latæ binum pedum, ut ea ratio ſerua-
retur, qua ſuperiora graciliora ſint inferioribus, ideo etiam craſſæ erant pedem unum, cum inferiores altio-
res, craßiores, & latiores eſſent. hæ parastatæ excipiebant trabes, quæ ſustinebant cantherium, & porti-
cuum tecta, quæ erant ſubmiſſa infra teſtudinem, unde tecta ſuperioris porticus erant inferiora ſummæ teſtu-
dini. nam & hoc ex altitudine columnarum, & paraſtatarum colligitur, nam inferiores parastatæ altæ pe-
des 20, & ſuperiores 18, non amplius quàm pedes 38, in altitudine continebant, ſed columnæ cum ca-
pitulis erant altæ pedes quinquaginta.

65[Figure 65]Lateris Laſilicæ orthographia, cuius ſignum A, cum ſigno B præcedentis
diagrammatis coniungendum.A11102220333044405550

Reliqva ſpatia inter paraſtatarum, & columnarum trabes, per intercolumnia luminibus ſunt
relicta. # Ideſt inter tectum porticus ſuperioris, & ſummam teſtudinem, quod erat reliquum altitudinis,
luminibus eſt relictum.

Colvmnae ſunt in latitudine teſtudinis cum angularibus dextra, ac ſiniſtra, quaternæ: in longitu-
dine, quæ eſt in foro proxima cum ijſdem angularibus 8, & altera parte cum angularibus 6, ideo
quod mediæ duæ in ea parte non ſunt poſitæ, ne impediant aſpctus pronai ædis Auguſti, quæ eſt in
medio latere parietis baſilicæ collocata, ſpectans medium forum, & ædem Iouis.

6660

198166LIBER

In fronte quatuor, a latere octo columnæ ſunt, ſed ex altero latere duæ columnæ medianæ ſublatæ ſunt,
& hoc ex diſpoſitione loci, nam ex ea parte erat pronaum ædis Auguſti, cuius aſpectus impeditus fuiſſet dua
rum columnarum medianarum poſitione.

Item Tribunal eſt in ea æde hemicyclij ſchematis, minore curuatura formatum. # Minus quàm ſe-
micirculi forma erat tribunal in æde Auguſti, quod ita probatur.

66[Figure 66]Veſtigium Baſilicæ A. ædis
Auguſtæ B. pronaum C.
Tribunal D. Baſilicæ pa-
ries E, F, G, H. Aedis
paries I, K L, M. pa-
rastatæ poſt columnas N.I K D 15 @ ped 46 B L M C E H * n n n pedes 60 *@20 * * * pedes cxx * F G

Eivs autem hemicycli in
fronte eſt interuallum pedum
46. introrſus curuatura pedum
15. uti eos, qui apud magiſtra-
tus ſtarent negotiantes in baſi-
1110 lica ne impedirent.

Ea cura in Baſilicis diſponen-
dis eſt habenda, ut negotiantes nõ
impediant litigantes, quod & ſu-
pra monuit, cum de plutei altitudi
ne loqueretur. Curuatura igitur
tribunalis eſt pedum 15. id est ſa-
gitta, ut aiunt, a medio ducta eſt
pedum 15. Cornua uero diſtant
pedes 46, ideſt chorda ab uno
2220 ad alterum cornu, & ita tribuntal
minore curuatura hemicycli con-
ſtat, nam ſi eſſet hemicycli forma
perfecta, curuatura eſſet pedum
23 & interuallum pedum 46.

333044405550

Svpra columnas ex tribus tignis bipedalibus compactis trabes ſunt circ̃a collocatæ, eæq́; ab
tertijs columnis, quæ ſunt in interiori parte reuertuntur ad antas, quæ a pronao procurrunt, dextraq́s,
& ſiniſtra hemicyclum tangunt.

Nunc eas partes diſponit, quæ ſupra columnas imponebantur. compegerat trabes ex tribus tignis bipeda-
6660

199167QVINTVS.67[Figure 67]In orthog ra-
phia uero colum
næ I, paraſta-
tæ 20, pedum,
2. prima porti-
cus contignatio
3. ſuperiores pa
raſtatæ 18. pe-
dum 4. trabes
cantherium ſu-
stinentes tecti
porticus, quæ eſt
inferior teſtudini
5. columnæ e-
rant Corinthiæ,
trabes ex tribus
tignis bipedali-
bus compactæ e-
piſtylĳ loco poſi-
tæ 6, pilæ tri-
bus pedibus al-
tæ, quaternis
quoquo uerſus
latæ loco Zopho
ri 7, aliæ tra-
bes euerganeæ
coronicis loco æ-
diſicium præcin-
gentes 8, pa-
ries porticus cir
ca baſilicam 9,
pluteum primæ
porticus conti-
gnationis 10.
Lumina, o, tecta
conſpiciuntur.1 0 1 10 0 8 7 6 1 4 2 5 3111022203330444055506660

200168LIBER libus, quæ epiſtylĳ loco imponebantur, eæ trabes a tertĳs columnis illius lateris, quod erat ad pronaum ædis
Auguſti reſpiciebant, tertiæ enim eran: , idest loco tertio diſpoſitæ duabus medĳs ſublatis, procurrebant ad
antas pronai ædis Auguſti.

Svpra trabes contra capitula ex fulcimentis diſpoſitæ pilæ ſunt collocatæ, altæ pedibus tribus,
latæ quoquo uerſus quaternis.

Hæpilæ Zophori loco diſpoſitæ ſumptus imminuunt magnitudinem, quo uero modo diſpoſitæ erant ortho-
graphia huius baſilicæ ostendit. erant enim contra capitula columnarum tanquam fulcra inuicem diſtantes
interuallo capitulorum.

Svpra eas ex duobus tignis bipedalibus trabes euerganeæ circa ſunt collocatæ, quibus inſuper
1110 tranſtra cum capreolis contra zophoros, & antas, & parietes pronai collocata, ſuſtinent unum culmen
perpetuæ baſilicæ, alterum a medio ſupra pronaum ædis.

Trabes euerganeæ, ideſt compactiles, & affabre, & accurate factæ coronarum loco habebantur, ſed ad ra-
tionem tecti collocandi poſita tranſtra, & capreolos ( ita enim amplitudo tecti requirebat, ut habetur libro
quarto Cap. 2. ) ſuſtinebant, atque ita uniuerſa baſilica a Vitr. deſcripta eſt.

Ita faſtigioium duplex nata diſpoſitio, extrinſecus tecti, & interioris altæ teſtudinis, præſtant
ſpeciem uenuſtam. Item ſublata epiſtyliorum ornamenta, & columnarum, pluteorumq́; ſuperiorum
diſtributio. operoſam detrahit moleſtiam, ſumptusq́; imminuit ex magna parte ſummam, ipſæ uero
columnæ in altitudine perpetua ſub trabe teſtudinis perductæ, & magnificentiam impenſæ & autho-
ritatem operi adaugere uidentur.

Aſpectus uenustus, laboris, & ſumptus imminutio, magnificentiæ impenſæ, & authoritatis operi adaucta
2220 ſpecies commendabilem Vitruuianam baſilicam fecere. Tectum enim ſuperius, ac culmen interioris testudi-
nis uenuſtatem præbebat. Epiſtylia, Zophori, pluteiq́; , & cætera ornamenta columnarum ſublata impenſam,
& laborem imminuebant; nam parastatæ, pilæ, trabes euerganeæ, & compactiles loco eorum ornamentorum
poſitæ, ut ex materia factæ, labori, & ſumptui parcebant. Altitudo etiam columnarum authoritatem, &
magnificentiam impenſæ ferebant. duplex enim in altitudine columnarum ordo laborem, & impenſam re ue-
ra adauxiſſet, nam epistylia, plutei, ornamentaq́; geminata fuiſſent. Cæterum & res poſtulabat, ut ex ma-
teria trabes conficerentur, nam lapideæ, aut marmoreæ trabes ob diſtantiam intercolumniorum ( ut ait libro
tertio ) periculo ne frangerentur, fuiſſent.

3330

De Aerario, carcere, & curia ordinandis. # Cap. II.

AErarivm, carcer, curia foro ſunt cõiungenda, ſed ita, uti magnitudo ſymmetrię eorũ, quę
eſt foro proxima reſpondeat, maxime quidẽ curia imprimis eſt facienda ad dignitatẽ mu-
nicipij, ſiue ciuitatis. Et ſi quadrata erit, quantum habuerit latitudinis. dimidiaaddita con-
ſtituatur altitudo. Sin autem oblonga fuerit, longitudo, & latitudo componatur, & ſum-
ma compoſita, eius dimidia pars ſub lacunarijs altitudini detur. præterea præcingendi ſunt parietes me-
dij coronis ex inteſtino opere, aut albario ad dimidiam partem altitudinis, quæ ſinon erunt, uox ibi
diſputantium elata in altitudinem intellectui non poterit eſſe audientibus. Cum autem coronis præ-
cincti parietes erunt, uox ab ĳs morata, priuſquam in aere elata diſsipetur, auribus erit intellecta.

4440

Aerarium locus erat, in quo publica pecunia reponebatur. Romani autem actus omnes publicos, ſenatus
decreta, & libros elephantinos in ærario ſeruabant. Suetonius nominum libros in ærario inuentos Cæſarem
comburi feciſſe dicit, ut omnem odĳ occaſionem tolleret. Erat autem ærarium in Romano foro in æde Saturni,
inquiunt enim Saturnum primum cudendæ monetæ authorem fuiſſe. Quomodo autem ærarium, & carcer di-
ſponatur non dicit Vitr. Sunt enim fori partes, & Architecti iudicio relictæ, quoniam ex certa neceſſitate con-
ſtituuntur, huiuſmodi ſunt granaria, armamentaria, naualia, emporia. Hæ autem fabricæ tutiſſima loca, ex-
pedita tamen, & prompta requirunt, murorum altitudine, cuſtodum uigilantia, mulctæ indictione ab inſidĳs
tuta eſſe debent. Nos granaria, & ærarium foro coniuncta habemus, armamentaria in baſilica, uel curia ipſa.
Aerarium Iacobi Sanſouini opus, in quo æs, aurum, argentum flatur, & cuditur, & conſeruatur. ibi quoque
præfecti, & magiſtratus quidam ſunt, qui tam monetæ cudendæ, quàm depoſitis, quæ ad incredibilem ſummam
5550 perueniunt, præeſſe ſolent. Nauale tam tutum, tam amplum, tam omni copiarum genere auctum habemus,
ut mirum eſſet, ſi id multi Reges opulenti longo ſtudio comparare poſſent. . Sub baſilica ſunt carceres. ad baſi-
licam prope templum est magis magnificum, quàm recte diſpoſitum, cuius frons columnarum multitudine, &
pulchritudine ſatis ornata, authoritatem quandam foro ampliſſimo addere conſpicitur. Sed hæc aliàs.
Antiquitus tria Carcerum genera habebantur, unum immodeſtorum, & petulantium, qui ibi detinebantur,
ut ab incontinentia morum, ad uitæ frugem ducerentur; id nunc dementibus, & maniacis datur. Alterum
erat eorum, qui ære alieno obnoxĳ erant. Tertium in quo trudebantur rei, perfidiq́; , & ſcelerati uiri, aut
iam damnati, aut mox damnandi. hæc genera ſatis erant. nam hominum errata, aut ab immodeſtia, aut a con-
tumacia, aut a peruerſitate oriuntur. Immodeſtiæ primum, contumaciæ alterum, peruerſitati tertium genus
datur; amplius primum, arctius alterum, arctiſſimum tertium genus conſtituendum est. in omnibus altitudo,
6660

201169QVINTVS.& craſſitudo murorum, depreſſio, & multitudo portarum, fornicum altitudo requiritur, ut undequaque abla-
tafugiendi ſpe, miſeri puniantur. A ncus Martius in medio foro carcerem ædificauit, ad terrorem increſcentis
audaciœ, cui Ser. Tullus cauam Latomĳs ſyracuſanis ſimilem addidit, quœ Tulliana poſtea eſt dicta; a ſiniſtra
uiginti pedum ſpatio deſcenſus erat, muri alti, & craſſi, locus obſcurus, borridus, & fætens. Erat etiam Ro-
mæ apud theatrum Marcelli carcer plebis ab App. Claud. extructus, in quo ipſe ſe ipſum interfecit, dum in-
terficiab alĳs noluit. Nos quoque paſſim in vrbe diſperſos carceres babemus, Caſones uocant, in quos, quino-
cte furantes aut cum armis; deprehenduntur conĳci ſolent. ſed nos ad Curiam reuertamur. # Forum litigan-
tium, curia ſenatorum, comitium erat in quo magiſtratus creabantur. unde dies ad creandos magiſtratus con-
stituti comitiales uocabantur. Comitium primo erat ſine tecto,ſed poſtea tectum fuit anno eo, quo Annibal
1110 in Italiam uenit, a Cæſare demum reſtauratum. ibi ficus ruminalis ad radices Palatini conſpiciebatur. erat an
tem comitium magna pars fori. Comitium in nostra ciuitate Magnum Conſilium uocatur, locus amplſſimus
teſtudinatus, in quem Nobiles mille & quingenti & amplius ad creandos Magiſtratus feſtis diebus còueniunt.
Curiam nos Cõſilium Rogatorum uocamus; rogati enim ad ſententiam ueniebant maiores nostri. Cœterum
antiqui in œdes ſacras ad conſulendum coibant. ideo Iunonis monetœ œdis, & ſenatulus, & curia dicta est. Cu-
ria quoque uocabatur locus,in quo ſacerdotes de ĳs,quæ ad religionem pertinebant, tractare ſoliti erant, qualis
uetus curia fuit. Cic. pro Milone. Curia templum ſanctitatis, amplitudinis mentis, conſilĳ publici, caput ur-
bis, ara ſociorum, portus omnium gentium. & alibi. Cum curia uindex temeritatis, moderatrix officĳ.
Sed alia curia ſenatorum erat, qualis Hoſtilia fuit, a Tullo Hostilio facta Pompei quoque curia ante eius
theatrum collocata erat, in qua Caius Cœſ. a coniuratis trucidatus eſt. Sed nos ad Vitr. qui curiæ curam ba-
bet maiorem, quàm cœterorum. Si curia quadrata erit, ideſt paribus quaqua uerſus lateribus, altitudo eius
2220 erit ſeſquialtera ad latus unum. Hœc proportio maxime a Vitr. commendatur. Sed comparando magis latitu-
dinem ad longitudinem, quàm altitudinem ad longitudinem. Mibi autem uidetur altitudinem curiœ quadratœ
a Vitr. poſitam, nimis eſſe profundam, & putei quaſi quandam ſpeciem ferre, quare ad oblongam uenio, in qua
Vitruuius longitudinis, & latitudinis ſummam compoſitam in duas partes diuidit, & ex ĳs unam dat altitu-
dini. Sed quàm longa, & lata eſſe curia debeat, non prœſcribit, nam ſupra rationem habendam eſſe dixerat
dignitati urbis, & municipĳ, unde nec nimis arcta,nec ampla nimis eſſe debebit, ſed ad multitudinem babitan-
tium accomodata: & quoniam in curia diſputationes fiunt de rebus maximis, & ad Remp. pertinentibus,
inſurguntq́ue Senatores ad loquendum, ideo curandum eſt, ut uox diſputantium undequaque ad aures perue-
niat auditorum. igitur medĳ parietes prœcingendi ſunt coronis, aut e materia, aut ex tectorio opere factis, in
quas elata uox emittatur ad audientium intellectum. nam ſi coronœ (quas nos coronices dicimus) buiuſmodi
3330 non impedierint uocem, ac remiſſerint deorſum, uox in aerem elata diſſipabitur, & non erit auribus intellecta.

De Theatro, eius ſalubri conſtitutione. # Cap. III.

CVm Forum: conſtitutum fuerit, tum Deorum immortalium diebus feſtis ludorum ſpecta-
tionibus eligendus eſt locus theatro quàm ſaluberriums, ut in primo libro de ſalubritatibus
in mœnium collocationibus eſt ſcriptum. per ludos enim cum coniugibus, & liberis perſe-
dentes, delectationibus detinentur, & corpora propter uoluptatem immota, patentes ha-
beant uenas, in quas inſidunt aurarum flatus, qui ſi a regionibus paluſtribus, aut alijs regionibus uitio-
4440 ſis aduenient, nocentes ſpiritus corporibus infundent. itaque ſi curioſius eligetur locus theatro, uita-
buntur uitia. Etiamq́; prouidendum eſt ne impetus habeat a meridie. Sol enim cum implet eius ro-
tunditatem, aer concluſus curuatura neque habens poteſtatem uagandi, uerſando conferueſcit, & can-
dens adurit, excoquitq́, & imminuit e corporibus humores. ideo maxime uitandæ ſunt his rebus ui-
tioſæ, regiones, & eligendæ ſalubres.

Quemadmodum forum, baſilicam, ærarium, carceres, curiamq́; , & alia complectebatur: Ita theatri con-
ftitutio multa colligit, de quibus in præſenti, & in ſequentibus capitibus dicetur. Res omnis pulcberrimas,
& obstruſas habet quæſtiones, & conſiderationes, quas animaduertere opus eſt. Negotĳs ergo, humanisq́;
actionibus cum ſit prouiſum in conſtitutione fori, ad Deos, Deorumq́; ludos conuertendu s eſt animus. Quare
de ſpectaculis agendum; ex ĳs quœdam pacis, & otĳ ſunt oblectamenta,quœdam ad actionum, armorumq́; ſtu-
5550 dia referuntur. In illis mentis, & ingenĳ uigor excitatur, in his uires corporis, animiq́; robur mouetur. Sed
amborum una intentio, & finis unus eſſe debet, id est omnia ad ornamentum, & ſalutem patriœ, conferre, qua
re maxime animaduertendum, ne in ludis, & ſpectaculis inhonestæres, & laſeiuœ, mollesq́; inducantur. In
ĳs ſpectaculis, quœ otium, pacatamq́; Remp. decent, poetæ, muſici, histriones introducuntur. in ĳs uero, quœ
bellum reſpiciunt, certamina, & contentiones fiunt, quæ robur, & agilitatem corporum prœferunt. Priori-
bus theatrum datur, id eſt locus ad ſpectandum aptus. posterioribus circus, uel amphitheatrum. in circo agi-
litas, quœ in curſu, & ſaltu ineſt, in amphitheatro robur, & uires exercentur in aggrediendis, & expugnandis
feris. Omnia ſpectaculorum loca in hoc conueniunt, quod incurua, & quaſi cornuta ſunt, mediumq́; habent
ſpatium, & circa gradus babent, ubi ſpectantes ſedent. forma uero differunt. Theatrum enim inſeneſcentis
lunæ fpeciem habet. Circus in longum ducitur cornibus inuolutis, ut currentibus quadrigis commodus ſit. in
6660

202170LIBER circum ſæpe aqua ad naumachias ducebatur. Amphitheatrum tanquam ex duobus theatris frontibus und
poſitis compoſitum erat. omnia hæc ex uſu ita constituebantur. De theatro uero dicamus, ex fine ipſum con-
ſtitui, ea forma, quam ponit Vitr. ut igitur omittamus ea, quœ omni œdificio conueniunt, ideſt ſalubritas loci,
fundamentorum ſoliditas, areaq́; , de quibus copioſe ſuperius eſt diſputatum, conſiderare debemus perſonxs,
quæ ad ſpectacula ſe conferunt, & ſpectacula ipſa: , quæ fiunt. Si perſonas reſpicimus, inueniemus multitudi-
nem nobilium, & plebis, quæ ſimul eunt, una manent, & forte ſimul diſcedunt, ideo aditus multi requiruntur,
exitusq́; , & aſcenſus ſine impedimento, & ambulationes, tectaq́; adimbres euitandos. & quoniam diu, &
longo tempore in ſpectatione ludorum morantur, neceſſaria eſt ſedendi commoditas, & alibi ut nobiles, &
patritĳ, alibi ut uulgus & populus ſedeat. Nobiles inferiores ſedes occupabunt, populus altiores, nam fator,
& turpis odor in altum euehitur. ne igtur nobiles offendãtur, inferius ſedere debent. Omnes tamen ita commo-
1110 de ſedebunt, ut audire, & ſpectare poßint. Actores, histrionesq́; loca habeant, in quibus ſe commode parent,
& unde egrediantur; atque hæc ad perſonas pertinent. Quæ uero ad ſpectacula ſpectant ſunt hæc. primum
uniuerſa loci ſpecies, nam in theatris poemata recitantur, muſici inducuntur: ideo neceſſe est eam formam
theatro dare, ut audire poſſint poemata, & ſonos. Deinde neceſſe eſt uocis motus, & loci qualitatem conſidc-
rare, & quæ ſit uocis aſcenſus ratio, & quomodo unà ad aures perueniat, unde de harmonia, uaſisq́; ſonum
mittentibus eſt dicendum. Quæ omnia diligentiſſime abſoluit Vitr. De ſalubritate loci primo agit, rationemq́;
rei reddit, nosq́; ad primum uolumen remittit, in quo ea diligenter eſt perſequutus, quæ ad locorum electionem
pertinent, & hoc loco facilia ſunt. mox de fundamentis loquitur dicens.

Fvndamentorvm autem ſi in montibus fuerit, facilior erit ratio, ſed ſi neceſsitas coegerit in pla
no, uel in paluſtri loco ea conſtitui, ſolidationes, ſubſtructionesq́; ita erunt faciendæ, quemadmodum
2220 de fundationibus ædium ſacrarum in tertio libro eſt ſcriptum.

Minor ſumptus, commoditas amplior, ſoliditas firmior erat, ubi theatrorum fundamenta in montibus
iacienda erant. Mons enim gradationibus faciendis commodior, firmiſſimis tanquam humeris pondus ſuftine-
bat, ita ut animaduertere nt antiqui in theatris constituendis ad loca eminentia, quœ uel montes eſſent, uel mon
tibus ſimilia: ſed cum neceßitas cogebat in plano, uel palustri loco ea conſtitui, tum ſolidum erat quærendum,
uel ſubstructiones, & ſolidationes faciendœ, quemadmodum ſupra dictum est. Recte antem dixit { Sineceſ-
ſitas coegerit loco palustri} nam ſupra euitanda loca paluſtria eſſe monuit, niſi paludes eæſint, quales erant
Altini, & Aquileiæ & quales Venetœ hodie ſunt.

Insvper. fundamenta lapideis, & marmoreis copijs gradationes ab ſubſtructione fieri debent.

Statim a fundamento gradationes faciendæ, aut marmoreæ, ſi adeſt copia; aut lapideæ, ſi ſumptui parcen-
3330 dum. Ecce poſt ſalubritatem loci, commoditatem quœrit Vitr. & magnificentiam operis, qualis non erat an-
tiquitus, cum dicat Ouidius.

Primus ſollicitos feciſti Romule ludos, # Illic quas tulerant nemo roſa palatia frondes
# Cum uidit uiduos rapta Sabina uiros. # Simpliciter poſitæ ſcena ſine arte fuit.

Tum neq; marmoreo pendebant uela Theatro, # In gradibus ſedit populus de ceſpite factis, & c.
# Nec fuerant liquido pulpita rubra croco.

Solebant feſtis diebus rustici conuenire ſimul, & ſacra diuerſa, ludosq́; facere, qui mos uſque adeò placuit
Athenienſibus, ut primi in ciuitaiem eum induxerint; Locumq́; ludorum theatrum nominauerunt. Romani
poſtea ĳſdem moribus delectati, theatra & ipſi in vrbe uoluere. Sed ab initio lignea, non lapidea, neque mar-
morea conſtituere, & ad tempus. inde maiori ſumptu lignea, & ad tempus etiam fecere, quemadmodum Legitur
4440 de theatro M. Scauri ædilis ad menſem octuaginta millium hominum capaci. Tertiam epiſcenum habens, ter-
centum, & ſexaginta columnis marmoreis ornatam, nam primi ordinis colunœ erant pedum 37, inferior
autem ſcenæ pars marmorea. Media uitrea, ſumma inaurata erat. inter columnas ad tria millia ſigna ex metal-
lo poſita erant. Theatrum huiuſmodi cœteris maius cum eſſet, nec facile eius imitari magnificentiam cum
Curio non poſſet, cum funus patris, ludosq́; inſtituiſſet, induſtriœ ſe dedit. itaque duo theatra lignea axibus in-
nixa conſtituit, ita ut ſpectante, & ſedente populo circumuolui poſſent, modoq́; bina theatra partita, modo in
unum amphitheatrum cohærentia cernerentur. Resmira, periculoſæq́; plena aleæ, ingenioſa, & multis indiga
ergatis, rotulisq́; , quibus facile conuolui poſſet. nos hic quomodo id ſieri poſſet dicemus. Semidiameter theatri
in partes I8, a circumferentia partiatur, & in ſeptima centrum axis figatur, in quo theatrum ſubiectis ro-
tulis, tanquam cilindris æneis circumuoluatur, eorum axibus ad axes theatrorum reſpondentibus. Axes
5550 utriuſque theatri in eadem linea constituantur. horum interualla duorum erunt ſemidiametrorum, & decima
octaua ſemidiametri parte, uoluiq́; debent unus poſt alterum, quemadmodum ingenioſus Franciſcus Marco-
linus recte conſiderauit. Poſt hæc Gn. Pompeius ad œternitatem reſpiciens theatrum lapideum fecit magnifice
ornatum, unde celebre factum fuit. prœter id Lugduni Marcellus Octauiæ Auguſti ſororis filius theatrum
octuaginta millium hominum capax ædificauit, & Cornelius Balbus aliud Augusti ſuaſu theatrum Romæ con
ſtituit; multaq́; etiam in reliquis Italiæ urbibus tam lignea, quàm lapidea thea@ra ædificauerunt antiqui, quo-
rum una ratio, & ſinis, diuerſa licet magnitudo. # Plinius libro trigeſimo ſexto ita inquit, Theatra duo ita
fecit ampliſſima e ligno cardinum ſingulorum uerſatili ſuſpenſa libramento, in quibus utriſque antemeridiano
ludorum ſpectaculo edito, inter ſe ſe auerſis, ne inuicem obſtreperent ſcenœ, & repente circumactis ut contra
starent, postremo iam die deſcendentibus tabulis, & cornibus inter ſe coeuntibus, faciebat amphitehatrum,
6660

203171QVINTVS.& gladiatorü ſpectacula edebat, ipſum magis autoratum populum Rominum circunferẽs. Quid enim miretur
quiſque in hoc primum? inuentorem, an inuentum? artificem, an authorem? auſum aliquem hoc excogita-
re, an ſuſcipere? parere, an iubere? ſuper omnia erit populi furor, ſedere auſi tam inſida, instabiliq́; ſede.
En hic est ille terrarum uictor, & totius domitor orbis, qui gentes, & regna diriber, iura externis mittit, Deo-
rum quœdam immortalium generi humano portio, in machina pendens, & in periculo ſuo plaudens. Quœ ui-
litas animarum iſta, ant quœ quærela de Cannis? Quantum mali potuit accidere? Hauriri urbes terrœ hiati-
bus, publicus mortalium dolor eſt. Ecce populus Romanus uniuerſus uelut duobus nauigĳs impoſitus binis
cardinibus ſuſtinetur, & ſe ipſum depugnantem ſpectat, peritur us momento aliquo luxatis machinis; & per
hoc quœritur tribunitĳs concionibus gratia, ut penſiles tribus faceret. Qualis hic in roſtris? quid non auſu-
1110 rus apud eos, quibus hoc perſuaſerit: vera nanque confitentibus populus Rominus funebri munere ad tumu-
lum patris eius depugnauit uniuerſus. Variauit banc ſuam magnificentiam feſſis turbatisq́; cardinibus, &
amphitheatri forma cuſtodita, nouiſſimo die duabus per medium ſcenis athletas edidit, raptisq́; e contrario
repente pulpitis eodem die uictores e gladiatoribus ſuis produxit.

Praecinctiones ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendæ uidentur, neque altiores,
quàm quanta præcinctionis itineris ſit latitudo, ſi enim excelſiores fuerint, repellent, & eijcient in
ſuperiorem partem uocem, nec patientur in ſedibus ſummis, quæ ſunt ſupra præcinctiones, uerborum
caſus certa ſignificatione ad aures peruenire. Etad ſummum ita eſt gubernandum, uti linea cum ad
imum gradum, & ad ſummum extenta fuerit, omnia cacumina graduum, angulosq́; tangat, ita uox
non impedietur.

2220

Gradationes statim a fundamento faciendas eſſe præcepit. nunc de earum diſpoſitione loquitur. Gradus
craſſitudinem habet, & retractionem in Theatris: parem iubet eſſe retractionem, & craßitudinem: quicquid
autem circa ducitur, & curuaturam quandam habet, prœcinctionem appellat. ſic curuaturam portus Mau-
foli in ſecundo uolumine Cap. 8. prœcinctionem uocauit, ſic paulo ante prœcingendos eſſe parietes curiœ co-
ronis monuit. ſic hoc loco prœcinctiones graduum in curuitatem diſpoſitiones appellat. ſic inferius prœcinctio-
ues tres ideſt plana, & retractiones in theatris, quœ circumambiant, appellauit. & certe neceſſarium erat,
ut hic de graduum diſpoſitione ageret, antequam ad alia perueniret. Nam & ad uocem, & ad commodum
eos referendos cum duceret, prius erant deſignandi. Quàm uero alta gradatio, idest graduum omnium prœ-
cingentium altitudo, hic non dicit, niſi quod pro rata parte facienda eſt. nonnulli tam altam gradationem fe-
cere, quanta erat area theatri: diſperdebatur enim uox in minori altitudine, & durius audiebatur in altiori-
3330 bus. Sed de altitudine theatrorum ex ſymmetrĳs ſequentibus prœcepta colligemus. interim obſeruabimus,
quod Vitr. dicit ut ſi linea a cacumine imi gradus ad cacumen ſummi tendatur, & tangat omnia cacumina
graduum mediorum. ita enim in prœcinctionibus par erit craßitudo, ideſt altitudo graduum, & retractio,
idest planum, & itineris latitudo, ut ait Vitru. ita etiam uox non impedita ab imo ad ſummum perueniet.

Aditvs complures, & ſpatioſos oportet diſponere, nec coniunctos ſuperiores inferioribus, ſed
ex omnibus locis perpetuos, & directos ſine inuerſuris faciendos; uti cum populus dimittitur, de
ſpectaculis ne comprimatur, ſed habeat ex omnibus locis exitus ſeparatos ſine impeditione.

Quæratio aditus est, eadem & exitus eſſe debet; ad perſonas autem dirigitur præſens regula. Aſcende-
bat populus per tectos gradus, exibat ad itinera præcinctionum. Erant utrinque commodœ. ſcalœ, & apertœ,
erant & aliœ tectœ, ſed non adeo commodœ. hæ iuuenibus curioſis, illœ ſenioribus, & quietis parabantur, ita ut
ætati, & uoluntati cuiusq; prouiſum foret; ſequuntur aliæ regulœ ponendorum adituum, & collocandarum ſca-
4440 larum: modo Vitr. uult oſtendere ad quœ proſpicere debent, qui theatra conſtituunt. particulares autem diſpo-
ſitiones inferius, cum de theatri aget conformatione, declarabit. modo aditus plures, & ſpatioſi diſponendi
directi, & ſine flexu, ne in angulis confluens populus cum e ſpectaculis diſcedit, ſe comprimat. Exitus autem
vomitoria uocat Macrobius, uidentur enim tanquam euomere copias, unde in ſedilia ſe fundunt.

Etiam diligenter eſt animaduertendum, ne ſit locus ſurdus, ſed ut in eo uox quàm clariſsime ua-
gari poſsit. Hoc uero ita fieri poterit, ſi locus electus fuerit, ubi non impediatur reſonantia.

De locorum natura, quatenus ad uocem ſpectat, recipiendam, uel repellendam inferius loquetur. Cap. 8.
Nunc occaſionem quœrit ut agat de uoce, & de eius motione. Quare inquit oportere non impediri reſonan-
tiam loci qualitate. impedietur autem, ſi uox in eo poterit clarißime uagari, quomodo autem uagetur uox,
docet, uocem diffiniens, & eius motus declarans.

5550

Vox autem eſt ſpiritus fluens, & aeris ictu ſenſibilis auditui. Ea mouetur circulorum rotunda-
tionibus infinitis, uti ſi in ſtantem aquam, lapide immiſſo naſcantur innumerabiles undarum circuli
creſcentes a centro, & quàm latiſsime poſsint uagantes, niſi anguſtia loci interpel lauerit, aut aliqua
offenſio, quæ non patitur deſignationes earum undarum ad exitus peruenire. Itaque cum interpel-
lentur offenſionibus primæ redundantes inſequentium diſturbant deſignationes. Eadem ratione uox
ita ad circinum efficit motiones.

Vox eſt ſonus ex ictu aeris proueniens, quatenus ab humanis organis diuerſis modis ſpiritus extra mitti-
tur. Motus aeris ab eo ſpiritu icti in orbem fertur, perinde aquœ motus, in quam lapis proĳcitur, plures
enim eſficit circulos ab uno centro ductos, ſed diſcrimen eſt inter orbes eos, qui in aqua, & eos qui in aere
fiunt. nam qui in aqua conſpiciuntur, circuli potius in plana aquœ ſuperſicie ſacti uocari debent, qui uero in
6660

204173LIBER aere fiunt, quoniam undequaque in orbem conuoluuntur, ſphæræ meritò dici poſſunt. Conueniunt tamen &
qui in aqua, & qui in aere ſunt, quoniam ſi non impediuntur, ſecundus a priori proxime tertius a ſecundo, &
quartus a tertio proficiſcuntur latioresq́; , & ampliores ſemper fiunt, donec ad certum finem perueniant
icta enim pars aeris, uel aquœ ulteriorem ſemper impellit, ſed leuiori impulſione, ita ut tandem impulſus ille
minus, & nihil ualeat. hinc eſt, quod Vitr. dicit.

Sed in aqua circuli æqua planitie in latitudine mouentur. Vox & in latitudinem progreditur, &
altitudinem gradatim ſcandit. Igitur ut in aqua undarum deſignationibus, ita in uoce cum offenſio
nulla primam interpellauerit, non diſturbat ſecundam, nec inſequentes, ſed omnes ſua reſonantia per-
ueniunt ad imorum, & ſummorum aures.

Impidiuntur circulorum deſignationes in aqua, ne fiant perfectæ iniecto alio lapide extra circulos, ualidior
1110 enim ictus alias circulorum deſignationes facit, quœ priores diſrumpunt. ita impediuntur aeris icti orbes
alieno impulſu.

Ergo ueteres Architecti naturę ueſtigia perſequuti, indagationibus uocis ſcandentes theatrorum
perfecerunt gradationes. & quæſierunt per canonicam mathematicorum, & muſicam rationem, ut
quæcunque uox eſſet in ſcena, clarior, & ſuauior ad ſpectatorum perueniret aures.

Cum uox in aere circumuoluatur, certe orbicularis forma theatro conueniet. nam ſi angulari forma thea-
tra eſſent conſtituta, non œqualiter uox terminationes ſuas efficeret, alĳ enim ideſt uiciniores clarius uocem
perciperent, alĳ tanquam remotiores impedirentur, & uocis deſignationes interminat æ in aere frangerentur.
Architecti igitur, qui & muſici, & phyſici eſſe debent, ſi nomen Architecti conſequi uelint, animaduerten-
2220 tes ad uocis motiones, & ſpeculatione numerorum, & experientia ſonorum (ita enim mathematicorum ca-
nonicam, & muſicam rationem intelligo ) theatrorum conformationes fecere, & ut locus magis reſonaret,
prœter orbicularem theatrorum formam, pr œter gradationes uno funiculo, ut linea in cacuminibus, & an-
gulis ab imo ad ſummam contactas, in ſummo quoq; contectas fecere porticus in theatrum apertas, retro pa-
rietibus cir cundatas, ut uox in eas amplitudines, tanquam in cauernas ſubintrando undique reſonaret.

Vti in organa in æneis laminis, aut corneis dieſi ad chordarum ſonituum claritatem perſiciunt,
ſic theatrorum per harmonicen ad augendam uocem, ratiocinationes ab antiquis ſunt conſtitutæ.

Quemadmodum ad chordarum rationem, & ad earum ſonum organa, quœ cannis, & tibĳs conficiuntur,
& alia inſtrumenta perficiuntur, ita harmonica ratione ad uocis claritatem, ut augumentum theatra ab anti-
quis conſtituta fuere: œque ac ſi diceret, ut dieſis, quœ minima eſt audibilis, & in muſicam rationem apta uox
principium organorum perficiendorum regulam illis dedit. Ita uocis naturam, & motionem ab Architectis
3330 comprehenſam illis theatrorum occaſionem faciendorum dediſſe, & theatra ad uocis rationem accommodaſ-
ſe. hac occaſione de harmonia loquetur Vitr. Oſtendetq́; quid ſit, quid de ea ſenſerit Ariſtoxenus, quot ſint
eius genera, quomodo partiantur, & qua ratione uocum diagraminata constituantur.

De Harmonia ſecundum Aristoxeni traditio-
nem. # Cap. IIII.

HArmonia autem eſt muſica literatura obſcura, & difficilis, maxime quidem, quibus Grę
cæ literæ non ſunt notæ, quam ſi uolumus explicare, neceſſe eſt etiam Græcis uerbis uti,
4440 quod nonnulla eorum latinas non habent appellationes. Itaque ut potero, quàm aper-
tiſsime ex Ariſtoxeni ſcripturis interpretabor, & eius diagramma ſubſcribã, finitionesq́;
fonituum deſignabo, uti qui diligentius attenderit, facilius perſpicere poſsit.

Ad muſicæ rationem ſpectat ſpeculari, uerſariq́; circa eos numeros, qui ad alios referuntur ſoni adiunctio-
ne, quare in duas partes prœcipue muſicen diuidemus, quarum alteram in ratione iudicĳ totam ponemus, de
qua parum loquitur Aristoxenus, tanquam de ea, quæ uim, & naturam, differentiam, & proprietatem pro-
portionum, & concentuum conſiderat, & diſcrimem inter ea ponit, quæ ob eorum ſubtilitatem ſenſum latere
ſolent. Alteram in exercitationem ſtatuimus tam uocum, quàm ſonorum dulci modulatione defatigatos mor-
talium ſenſus demulcentem, & animos ſuauitate uerborum delinitos ad præclara uitæ studia exhortantem,
quemadmodum in poetarum carminibus eſt uidere, quorum ratio non habetur in postremis muſicæ partibus.
5550 Muſica igitur ratio eſt, & exercitium natur æ harmonicæ. Naturam harmonicam uoco, quæ aptari ſimul po-
teſt numerorum ſuauium coniunctione. Ratio abſque ſenſuum ratione operari, id est ratiocinari non potest.
non enim iudicat de rebus non ante perceptis. Neceſſe est igitur utramque partem coniungere, ita ut ſtatim
ſenſus, mox ratio ſuo fungatur munere. Vnderecte a Boetio dicitur pulchrum eſſe ratione, & uia cognoſcere
quid ſit, & quid ferat illud, quod omnibus uiuentibus est commune. De ĳs uulgus non dubitat, torquentur
docti, delectantur periti. hinc ea muſica, quæ mentem, & aures oblectat, morali, & ſpeculatrici coniuncta
officio uidetur eſſe. Vt igitur ſonorum communio ad aures pertineat, & orbes illi aeris ab ictu uocis deſignati,
non impediti, ſuauiter uniantur, & ut mens ad conſiderationem cauſarum tantæ ſuauitatis uertatur, neceſſe
est principium illud habere, a quo uox aptitudinem ſumit, ut regi poſſit, ita, ut ſub harmoniæ rationem cadat,
& quo motionis genere feratur, & quaratione in perfectam ueniat compoſitionem, & ordinationem, quod
6660

205173QVINTVS. uteſſiceretur, oportuit prius uocem diffinire, & eius motiones quales eſſent oſtendere, quod hactenus factum
est, mox ad earum motionum diſcrimina effectusq́; ueniendum.

Vox enim mutationibus cũ flectitur, aliàs fit acuta, aliàs fit grauis, duobusq́; modis mouetur, e quibus
unus habet effectus cõtinuatos, alter diſtantes. Continua uox neq; in finitionibus conſiſtit, neq; in loco
ullo, efficitq́; terminationes non apparentes; interualla autem media patenria uti ſermone cum dici-
mus. Sol, Lux, flos, Nox. Nunc enim nec unde incipit, nec ubi deſinit intelligitur, ſed neque ex acuta
facta eſt grauis, nec ex graui acuta apparet auribus. Per diſtantiam autem e contrario, namque cum
flectitur in mutatione uox, ſtatuit ſe in alicuius ſonitus ſinitionem, deinde in alterius, & id ultro citroq́;
crebro faciendo incoſtans apparet ſenſibus, uti in cantionibus cum flectentes uocem uarietatem faci-
1110 mus modulationis. Itaque interuallis ea cum uerſatur, & unde initium fecit, & ubi deſijt apparet in
ſonorum patentibus finitionibus. Mediana autem patentia interuallis θbſcurantur.

Propoſita uocis distinctio eo tendit, ut diſtinguatur uox illa, quæ apta eſt harmoniæ, ab ea, quæ inepta est,
vox igitur duobus modis mouetur. primum, ut auribus uideatur, ut uere eſt continuata, & in nullam termi-
nationem finita, hæc ab effectu continua nominatur, ſed ab uſu rationalis dicitur, eo enim uocis motu loqui, &
ratiocinari ſolemus, nullo modo uocis tenorem alterando. Deinde mouetur uox, ita, ut diſtincta appareat,
& ab uno altitudinis gradu in alterum uarĳs, & determinatis finitionibus proficiſcens, quæ ab effectu diſtin-
cta, ab uſu melodica nominatur, id eſt qua qui canunt, aut poemata recitant, uti ſolent, nam dum canimus,
aut carmina proferimus, modo efferentes, modo deprimentes uocem, & diſtincte finientes, reſumentes ſenſui
occaſionem damus, ut diſcrimina inter uoces conſtituat. Licet Boetio placeat in recitandis poematibus me-
2220 dia quadam uoce inter continuam, & diſtinctam nos uti ſolere, ſed parum refert, modo continuam a diſtincta
ſeparemus. Continua igitur uox, & unius tenoris a muſicæ cõſideratione aliena eſt, nam ubi graue, & acutum
non eſt, ibi concentus eſſe non potest. Diſtincta uero apta eſt melodiæ, at non ſtatim, ſed tunc primnm cum
ad certum locum peruenerit, quemadmodum corporibus aduenit, quæ non prius apta ſunt ſub aliquam pon-
deris rationem cadere, quàm ad certam peruenerint magnitudinem, nec ſub opticen uenire poſſunt, niſi id
habeant, quod finis eſt inuiſibilis, & principium uiſibilis rationis. non enim fert natura minim is rerum diffe-
rentias ſenſibus humanis ſubĳci. Sonus igitur distinctus, & ad certam, & ſenſibilem terminationem relatus
harmoniæ principium dicitur, quemadmodum unitas numeri principium eſt, & punctum lineæ, & inſtans tem-
poris. Cæterum natura uocem cuiuſque ita circumſcripſit, ut prima eius ſedes, tanquam gradus grauior, &
depreßior ſit, quam in aliquo reperiatur. Sed quoniam ſi uno ſemper tenore firmata uox, multas haberet diſtin-
ctas diffinitiones nulla fieret harmonia, ideo uoces mutari, & aſcendere oportet, ut grauior & depreßior acu-
3330 tiori, & altiori concinens proportione reſpondeat. Iter igitur aſcenſus, immo & ipſe idem aſcenſus, ſpatium,
diſtinctio, & interuallum nominatur. Sed comparatio ratione terminorum diuerſa eſt, ideo ſit, ut cum ſpatium
metimur, quando uox ab imo ad altum effertur, uocem dicimus intendi, acutiorem elatioremq́; fieri, cum
uero contra a ſummo ad imum fertur, remitti, grauiorem, depreſſioremq́; fieri, & quemadmodum ab imo natu-
ra uocis principium in ſingulis hominibus collocauit, ita aſcendendo quaſi per gradus, neceſſe eſt ſummum ter-
minum inuenire, ad quem natura ſua cum uox apte peruenerit, optima cum prima reddatur concentus conue-
nientia, & inter ca ſpatia, & interualla reliqua omnes conſonantiæ collocentur, ita ut ſi ultra ſummum ter-
minũ progrediatur iterum ad caſdem conſonantias repetendas perueniat, perinde ac ſi ad denarium cum per-
uenerimus, iterum ad eoſdem numeros, qui denario incluſi erant, ueniremus. Sed quoniam ab imo ad ſum-
mum uox non effertur ſine medĳs, ideo dumiter aſcenſionis facit, plures uocis gradus intermedios tangat opor-
4440 tet, qui iustis ſpatĳs, & interuallis mutuam quandam habeant inter ſe comparationem. Ordinatio igitur
aſcenſionis uocis a Græcis ſyſtema, a nostris ſcala nominatur: & quoniam ad manus, digitorumq́; diuiſiones
eos terminos, dum principia docent, reducere ſolent. ideo & Manum eam uocant, aut quia ad manus tanquam
enchiridion haberi debet, Græci ordinatam compoſitionem, nostri commodam, & aptam aſcenſionem innuunt,
quam lincis, & ſpatĳs in exercendo declarant, unde adagium de eo, qui nihili penſi eſt dicitur eum neque li-
nea, neque ſpatio contineri. Scala igitur eſt constitutio linearum, & interuallorum directæ deſcriptorum, in
quibus cuiuſque melodiæ notulæ deſcribantur. Linearum & interuallorum uſus est, ut diſtincte uocis ſpatia dũ
ſcandit, & deſcendit, cognoſcamus. Notæ autem dicuntur, quia ſunt tanquam ſigna emittendæ uocis. Ha-.
ctenus igitur habemus qualis, & quanta ea uox eſſe debet, quæ habet ad harmoniam aptitudinem. Et Vitr.
multa omittens, quæ ab Ariſtoxeno interim dicuntur, modulationum genera diſtinguit hoc modo.

5550

Genera uero modulationum ſunt tria. Primum, quod Græci nominant harmoniam, ſecundum
chroma, tertium diatonum. Eſt autem harmoniæ modulatio ab arte concepta, & ea re cantio eius
maxime grauem, & egregiam habet authoritatem. Chroma ſubtili ſolertia, ac crebritate modulorum
ſuauiorem habet delectationem. Diatoni uero, quod naturalis eſt, facilior in interuallorum diſtantia.

Simihi integrum eſſet de muſica pertractare, alia uia, ordinationeq́; mihi utendum eſſe proponerem. Sed
quia Vitr. exponimus, Vitruuium ſequamur. Genera modulationum distinguit. Genus autem eſt compoſitio,
uel diſtributio interuallorum in ſcala, & in ordinatione, quæ diuerſas ideas, & ſpecies harmoniæ refert. De ĳs
ſigillatim dicemus inferius, ea explicantes. quæ multis difficilia, & obſcura uidentur. Modulationis igitur tria
ſunt genera. Chromaticum, diatonicum, & harmonicum. horum nominationes ſumuntur a longinquitate,
uel proximitate interuallorum in ſcalis, & ordinationibus. Harmonicum enim eſt, quod in ſua conſtjtutione,
6660

206174LIBER atque aſcenſione abundat proximis, & minimis interuallis, ita dictum quaſi adaptatum, & conſertum. Diato-
nicum uero appellatur, quoniam plurimum eſt in ſpatĳs, quæ tono distant, quaſi per tonos progrediens. Chro-
maticum uero ita dicitur, quaſi coloratum, chroma enim color eſt. & quoniam genus hoc coloris modo mu-
tatur a prima intentione, ideo color nominatur, & hemitonĳs abundat. Ex ĳs tribus generibus. naturæma-
gis proximum eſt diatonicum, ſua enim ſponte cuique inter canendum natura ſuccedit. Artificioſum magis eſt
chromaticum quàm diatonicum, a peritis tantum exercetur, ideo antiquitus maior pars muſicorum in eo ge-
nere laborabat, quod mulcere animos, & in effectus uarios traducere instituebant. Efficacius uero eſt Har-
monicum, & præſtantius & excellentius in muſica ſingulare opus, ideo a nonnullis uel neglectum, uel non ad-
ſcitum inter melorum genera, tanquam id, quod difficillime in uſum ueniat. Seuerum, firmum, & constans est
1110 diatonicum, mores, & habitus uiriles ostendens. Molle, & querulum chromaticum. authoritate plenum
harmonicum. cum igitur modulationem quandam mens ſit ordinare, quàm primum ad genus, reſpiciendum
eſt, ſecundum quod modulari intendimus. ita enim uoces, aut organa moderabimur, nam flexibilibus, & que-
rulis moribus chromaticum dabimus; magnis, & heroicis diatonicum. alĳs alio utemur uel ſimplici, uel per-
mixto genere. permiſcentur enim genera, & unumquodque multis modis partiri, ac ordinari poteſt unde ſin-
gulares cuiuſque generis partitiones, quoſdam quaſi aſpectus rerum præferunt, molles, temperatos, graues,
mutabiles, conſtantes, medios, quatenus fertrerum natura. Vnum quodque igitur genus. plures ideas habere
ſolet, quibus diuerſas rerum facies ostendat, in qua re pulcherrimus quiſque harmoniæ effectus ponitur, &
collocatur. quod ut conſider atione dignum est, ita noſtris diebus a paucis conſideratur, & multi putant ſolo
diatonico genere omnium rerum naturas exprimi poſſe. obstinati, & durirationem fugiunt, aut quia, quod
didicere, amittere putant, aut quia fieri non poſſe credunt, ut tot regulæ obſeruentur, aut quia re uera igno-
2220 rantes cum ſint, contemnunt ea, quæ neſciunt. Vellem ut hic locus requireret colorum, & formarum cu-
iuſque generis tractationem, nam certa experientia efficere ſperarem, ut auresiudicium darent eorum, quæ
multis, & certis argumentis ita eſſe ostenderem, & comprobarem, ſed nos alia uocant, modo Vitruuium, quæ
diximus approbantem, audiamus.

In his tribus generibus diſsimiles ſunt tetrachordorum diſpoſitiones, quod harmonia tetrachordo-
rum & tonos, & dieſes habet binas. Dieſis autem eſt toni pars quarta, ita in hemitonio duæ dieſes
ſunt collocatæ. Chromati duo hemitonia in ordine ſunt compoſita, tertium trium hemitoniorum
eſt interuallum. Diatoni duo ſunt continuati toni, tertium hemitonium finit tetracordi magnitudi-
nem. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis, & hemitonio ſunt peræquata.

333068[Figure 68]HARMONICVM.dieſis
dieſis
ditonus.69[Figure 69]CHROMATICVM.bemiton.
bemiton.
trihemit.70[Figure 70]DIATONICVM.hemiton.
tonus
tonus.4440

Vt ea intelligantur, quæ a Vitr. dicuntur, exponam quid ſit tetrachordum, quid interuallum, quid tonus,
quid denique ſit unusquiſque terminorum, qui a Vitru. ponuntur. Ex ordinatis igitur uocum aſcenſionibus,
quæ (ut dixi) ſystemata dicuntur a Græcis, ſcalæ a noſtris, perfecta, & abſoluta illa eſt, quæ inter imum, &
ſummum gradum eum concentum, quem ſymphoniam Græci, conſonantiam latini appellant, continet, qui reli-
quos omnes concentus & ſymphonias amplectitur. Ordinariautem huiuſmodi gradus ad perfectam conſo-
5550 nantiam non poſſunt, niſi quatuordecim numero ſint interualla, inter quindecim uocis gradus collocata. Gra-
dum intelligo uocis locum ſiue depreſſus, ſiue altior ſit. Cæterum quia a initio ſtatim non undequaque perfe-
ctæ, & abſolutæ artes fuere, ſed artes, & ſcientiæ additamento, & tempore creuerunt, ideo non ſtatim ab ini-
tio integra illa, & abſoluta uocum ordinatio inuenta est, ſed poſtea omnes gradus additione prioribus facta
conformati, & coaptati ſunt, unde in formandis muſicis organis, & experiundis conſonantĳs neruis, & fidi-
bus in abaco diſtentis utebantur, interim unica, interim pluribus chordis tentantes, quod animo concepiſſent,
ſonitibus exprimere. Cum unica chorda, neruoq́; experirentur quod uoluiſſent, monochordum inſtrumentum
ab unica, & ſola chorda nominauere. Sed cum uellent pluribus fidibus exerceri, ab earum numero inſtrumen-
ta uocabaut. Ideo tetrachordum ex quatuor, pentachordum ex quinque, & ita alia uſque ad pentedecachor-
dum ex quindecim neruis, & chordis appellauere. nerui autem, & chordæ illæ gradus, & uocis aſcenſiones ſi-
6660

207175QVINTVS. gnificabant, in quo enim conſtiterat uox, gradus dicebatur, diſcrimen uero inter du is uoces, interuallum, &
ſpatium uocabant. & boc loco non caret reprehenſione Aristoxenus, qui grauitatem, & acumen uocis in
qualitate, & non in quantitate ponit. Ex ĳs, quæ dicta ſunt habemus alias ordinationes, & ſcalas maiores eſ-
ſe, alias minores, maiores ſunt, quæ plures, minores, quæ pauciores habẽt gradus, unde maxima illa erit apud
antiquos, quæ quindecim gradus habebit. Dico ſecundum antiquos, nam recentiores alios inſuper addidere,
nihil enim prohibet, quin ratione ducti ulterius progrediamur, præſertim in muſicis organis conficiendis, quo-
rum ſonitus acutiores humana uoce, altius conſcendere poſſunt. hum ana enim uox ultra quindecim gradus
raro ſcandit, quin inepta, & obſtrepens audiatur. Cæterum & ſi uelimus recte conſiderare, licet ultra de-
narium numerum progredi poſſimus, certe cum ad denarium deuentum est in numeris ad perfectam ſummam
1110 nos deueniſſe cognoſcimus, & eadem repetere cogimur, ſi ſupra ire uelimus. ita cum in quint odecimo gradu
conſtiterimus, abſolutam ordinationem concentuum cognoſcemus, ultra quam ſi progredi uelimus, eaſdem
rationes innouabimus, quæ prius obuiam nobis uenere. His poſitis, & conſtitutis, iam ſcimus quid tetrachor-
dum, quid interuallum, quid ordinatio ſit. Nunc ad alias uoces exponendas accedendum, quæ ſunt dieſis,
tonus, hemitonium, trihemitonium, ditonus, quæ ſunt interuallorum nomina. Tonus igitur eſt conſonantiæ prin-
cipium, idest primus terminus, tanquam fundamentum concẽtus, & ſymphoniæ ſeſquioctaua proportione con-
ſtans. Concentus, & ſymphonia est grauium, & acutorum ſonorum permixtio temperata ad aures cum incun-
ditate pertinens. Seſquioctauaratio eſt, cum quod plus eſt, continet quod minus est, ſemel, & octauam eius
partem, quemadmodum nouennarius numerus octonarium ſemel continet, & amplius unitatem, quæ octo-
narĳ octaua pars eſt. Qui igitur ſonitus, uocesq́; comparare, & ratione temperare uoluerit, fpatia comparare,
2220& ratione temperare studeat. quiſpatia temperare uult adnumeros confugiat, & ad numerorum rationes, &
comparationes. nam eadem ratio, quæ cadit inter ſpatium, & ſpatium, cadit etiam inter ſonum, & ſonum.
Quare ubi ſpatium ſeſquioctaua proportione temperatum fuerit, ſonus quoque eandem habebit comparatio-
nem. Accipio in exemplum, neruum unicum longum palmos nouem in abaco diftentum, ſitq́; ille a, b, &
in ſingulis palmis ſingulas notas appono. I, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, tango illum, ſonitum dabit: in
codem neruo tonum collocare uolo, pono fulcrum ſub nota prim palmi, a qua nota ad ſinem erunt octo palmi.
dico ſi tetigero partem nerui a prima nota ad ultimam contentam, neruum illum mibi ſonum daturum, qui a
priori tono diſtabit: ea igitur proportio, quæ cadit inter chordæ ſpatia, ea inquam cadit inter ſonos, qui a chor-
dæictu perueniunt. quoniam igitur chorda integra ad partem I. uſque ad ultimam reſpondet in ſeſquioctaua
comparatione, ideo & ſonus qui a chorda integra icta prouenit, ſono, qui a prima nota ad ultimam efficitur,
3330 ſeſquioctaua ratione comparatur. & quoniam tonus in ratione ſeſquioctaua ponitur, ideo illi ſonitus tono in-
uicem distabunt. Cum uero unus & idem uocis, & ſoni tenor fit, absq́; aſcenſu & deſcenſu, vniſonum dici-
mus. Vniſonum enim non eſt ſpatium aliquod, uel interuallum, ſed interuallorum, & ſpatiorum fundamentum.
Vnde notulæ omnes, quæ in eadem linea, uel in eodem ſpatio collocantur, uniſonum oſtendunt, quemadmodum
ut ut, re re, mi mi, fa fa, ſol ſol, la la, & huiuſmodi. Sed tonus eſt uocis interuallum. ab una linea ad ſeqüens
ſpatium, aut ab uno ſpatio ad ſequentem lineam, quemadmodum ab ut, ad re, uel a re, ad ut, & hoc quo que
loco reprehenditur Aristoxenus, qui numeris non utitur in notandis uocibus, ut rationes, & proportiones col-
ligat, ſed in medio earum differentias ponit ita, ut ſpeculationem non in uocibus, ſed in eo, in quo differunt
uoces, collocet. res quidem inconſiderata, dum putat earum uocum diſcrimina ſcire, quorum nec quantitatem,
nec menſuram ullam habet, omne iudicium auribus tribuens. Deinde partitur tonum duas in partes æquales,
quas hemitonia uocat, uideturq́ue ignoraſſe nullam comparationem ſuprapartientem in duas poſſe æ qualiter
4440 diuidi, & propterea tonum, quia huiuſmodi comparatione conſtat, non poſſe pariter partiri. ſed nos ſequamur
peritiores. Tonus igitur cum in duas æquas partes ſecari non poſſit, in duas ſecabitur inæquales, quarum al-
tera hemitonium minus, item & dieſis, altera hemitonium maius, & apotome nominatur. Hemitonium
minus est ea toni pars, qua ſeſquitertia comparatio duobus tonis maior eſt, duo toni autem ſunt duæ ſeſquio-
ctauæ. Exemplum ſit huiuſmodi. in monochordo neruum quàm longum eſt, in quatuor ſpatia diuidito, &
ſuis notis quælibet, ſpatia ſignato, I, 2, 3, 4, ſub prima fulcrum collocato, dico neruum illum integrum,
cum parte illa ſub qua fulcrum erit poſitum ſeſquitertium ſonum editurum, nam ita ſpatium ſeſquitertia com-
paratione constat. Siigitur duos continuos tonos in neruo poſueris, quemadmodum ſupra dictum eſt, ſeſquio-
ctaua proportione constantes, & ſubĳcies fulcrum, ubi ſecundi toni terminus eſt, dico ſpatium interceptum
inter priorem fulcrum, in quo erat ſeſquitertia proportio, & notam ſub fulcro, quod ſecundi toni terminus erat,
5550 eße ſpatium hemitonĳ minoris, ideſt illud amplius, quo duos continuatos tonos ſeſquitertia comparatio excedit,
cuiuſmodi est fpatium inter mi, & fa; hemitonium uero maius, ſeu apotome, eſt reliquum tertĳ toni ab ſeſqui-
tertia, nam continuatis in eodem neruo tribus tonis ſpatium interceptum inter notam ſeſquitertiæ, & finem
tertĳtoni, & ſpatium hemitonĳ maioris. Quo ſit ut hemitonĳ uocabulum, non ſignificet dimidiatum tonum
omnino, quemadmodum nec ſemiuocalis nomen dimidium uocalis innuat, ſed dimidium utrumque quaſi inter
extrema collocatum ſignificat, quemadmodum in ſuperiori uolumine ſemimetopia, & ſemitriglyphos appel-
lauimus. præterea licet tonus, & hemitonium concentum non faciant, ſunt tamen in conſideratione habendi,
ium quia concentum interualla diſtinguunt, nam per eos tanquam gradibus ad conſonantias ferimur, tum quia
ĳs ſolidæ conſonantiæ tanquam uinculis colligantur, & utriſque ius datur affectuum mouendorum. Numeri
ucro unius toni ſunt 8, & 9. duorum 81, 72, 64, qui fiunt, ſi duas octo in ſe, item nouem in ſe, & octo
6660

208176LIBER in nouem. numeri uero trium tonorum ſunt 729, 648, 512. ducendo 81, 72, 64, per nouem, & 643
per octo, & ita toni cum numeris continenter efficiuntur, in quibus maioris ad minus comparatio ſemper est
ſeſquioctaua. Ditonus autem eſt ſpatium a linea ad lineam ſpatio unico interiecto, modo hemitonium non inter
iaceat. oblect. it quidem ſed non eſt cbſoluta conſonantia, & a noſtris tertia maior nominatur, quemadmodum
eſt ab ut, ad mi, ſcandendo, uel a mi, ad ut, deſcendendo. Trihemitonium, quod est ſeſquitonum, uocant, est
ſpatium toni, & hemitonĳ minoris, quemadmodum ab re, ad fa, aſcendendo; & a fa, ad re, ſi deſcendas. ad au-
res etiam cum ſuauitate peruenit, ſed nondum concentum facit: a noſtris tertia minor appellatur, eſtq́; ſpatiũ
a linea ad lineam hemitonio intercepto. Conueniunt omnia ſupra dicta interualla, quia muſicæ deſeruiunt.
Tonus, & hemitonium tetrachordorum coniunctionibus tanquam fundamenta ſubſternuntur. Trithemito-
nium, & ditonus, quia delectant, & quoniam in generum diuiſiones incidunt. Delectant etiam alĳ ſoni, qui
1110 tamen conſonantias abſolutas minime reddunt. constat enim proportione ſuprapartiente, cuiuſmodi ſunt &
iam dicti trihemitonium, & ditonus. item & quæ ſexta maior a noſtris dicitur, hemitonio, & diapente con-
stans, id eſt additione hemitonĳ ad ſeſquialteram, quæ ſit cum a quaque linea ad tertium ſpatium aſcendimus,
continens duo hemitonia uel dieſes, & tres tonos, quemadmodum ab mi, ad fa, ſi per ſextam modulentur.
Eſt etiam iucundus tonus cum diapente, a quaque linea ad tertium ſpatium progrediens, unico hemitonio in-
tercepto, tonis quatuor incidentibus, quemadmodum ab ut, ad la, per ſextam modulari, quam ſextam maio-
rem uocant. Oblectat etiam ſeptima minor duabus dieſibus, & quatuor tonis comprehenſa, quemadmodum
ab ut, ad mi, ab uno ſpatio ad quartum, uel ab una linea ad quartam progrediens. Sunt & alia interualla.
exercentibus nota, qualia ſunt nona, decima, undecima, & duodecima a nostris dicta, quorum incunditas
exercitio potius, quàm regulis cognoſcitur. Sed hæc ſatis ad intellectnm eorum, quæ a Vitruuio dicuntur. in-
2220 quit enim Vitru.

71[Figure 71]EXEMPLVM MONOCHORDI.Vniſonum
Tonus
Semitonium
Ditonus
Semiditonus
Tuo no33304440

{In tribus generibus diſſimiles eſſe tetrachordorum diſpoſitones} ratio eſt quoniam diuerſis rerum qualitati-
tibus corum temperamenta applicantur, & ideas referunt diuerſas uel magnarum, uel mediocrium, uel infir-
marum rerum. In ſingulis tetrachordis quatuor ſonitus, aut gradus uocis continentur, tribus autem inter-
uallis ſingula conſtant, & inter imum, & ſummum gradum ſeſquitertia proportio, & comparatio habetur,
& in omnibus eſt eadem ratio extremorum, ſed interualla media dißimilibus diſpoſitionibus conſtituuntur in
ſingulis. Nam harmonicum tetracbordum a dimidia dieſi, ad dimidiam ſcandit, inde ad ditonum, quæ ſimul
poſita duos tonos, & hemitonium minus, uel dieſim unam continent. in quibus ſeſquitertia proportio habetur.
Sed chromaticum primum interuallum hemitonĳ vel dieſeos, ſecundum bemitonĳ uel apotomes, tertium trihe-
5550 mitonĳ, quæ omniatonos duos, & dieſim unam referunt, quemadmodum, ſpatia harmonici generis referebat.
Similiter diatonicum primo interuallo tonum, ſecundo item tonum, tertio dieſim continet, & ipſum quoque duo-
bus tonis, & dieſi ordinatur. Atque hoc illud eſt, quod Vitr. dicit. {Ita in tribus generibus tetrachorda
cx duobus tonis, & hemitonio ſunt peræquata} extremis enim conueniunt, ſed medĳs differunt. Armonicum
genus, quod Vitr. harmoniam uocat, ex parte graui, & ima, ad acuta, & elatum ſcandit in ſui tetrachordi
diſpoſitione a dimidia dieſi. in qua ponitur primum interuallum, ad aliam dimidiam, in qua ſecundum eſt inter-
uallum, inde ad ditonum, in qua tertium eſt interuallum. Intelligebat Ariſto xenum dimidium uerum, ſed ita
non eſt (ut dixi) claudit ergo tetrachordum huiuſmodi concentum illum, quem diateſſaron Græci, noſtri quar-
tam uocænt. Ordinatio igitur, & ſcala harmonici tetrachordi conſtituta, uoce ima, & graui ſcandit a pro-
portione ſeſquiquadrageſima quinta, ad ſeſquiuigeſimam tertiam, & inde ad ſeſquiquartam terminatur, deſcen
6660

209177QVINTVS. ditq́ per eoſdem gradus, primum tetrachordum complectens, & iſte p rogreſſus eſt a dieſi ad dieſim, & ad
ditonum in ſuis interuallis, & hoc loco dieſis eſt dimidium minoris hemitonĳ proueniens a diuiſione differentiæ
extremorum ſuæ habitudinis, ita ut maior pars acutiorem, minor grauiorem teneat. Dieſis Græce quoque
tetartemoria dicitur, ideo Vitr. dieſim quartam toni partem dixit, & in hemitonio duas dieſes eſſe affirmat.
exemplum dieſeos, & hemitonĳ minoris eſt hoc. tredecim eſt habitudo extremorum hemitonĳ minoris, nam
hemitonium minus his numeris constat 256, 243, quorum differentia ſunt tredecim, qui numerus in duas
ſecatur partes, quarum alter a miior eſt ſeptenario concluſa, altera minor ſenario collecta, maior ad acutio-
rem, minor ad grauiorem partem collocatur. Ecceigitur quam breuia ſunt interualla harmonici tetrachordi,
quæ uix poſſunt ratione moderari, ne dum ſenſibus comprehendi, ideo alius color, & forma huius generis non
1110 habetur. Sed cur dieſis accipitur pro hemitonio minori, & non pro hemitonio maiori? An quia tetrachordi
commenſus est diateſſaron conſonantia, quæ duobus conſtat tonis, & hemitonio minori. Tetrachordum chro-
maticum temperatur interuallis, quæ dieſin, apotomen, & ſeſquitonum, uel trihemitonium continent. habet
enim latiorainterualla, quàm harmonia, & ideo diuerſis coloribus deſignari poteſt. in primo, qui molliori
chromatico datur, ſcandimus a ſeſquiuigeſima ſeptima per ſeſquiquartam decimam ad ſeſquiquintam pro-
portionem, & contrario modo deſcendimus, ita tamen ut extremi tetrachordi gradus ſeſquitertiam, hoc est
diateſſaron reddant, imo nec aliam queunt reddere, dum per ea interualla progredimur. Molle autem uoca-
tur, quoniam mutabile querulum, & affectibus plenum eſt. in ſecundo colore dicti generis acutior tempera-
tura eſt ea, quæ a ſeſquiuigeſimaprima per ſeſquiundecimam ad ſeſquiſextam progreditur, & hoc quoque loco
ſecundo huiuſmodi colore, qui ſintoni chromatici eſt proprius, diateſſaron quoque colligitur. Vocatur autem
2220 color is ſintonus ſi ad mollem comparatur, minus enim mutabilis, minus querulus, minus eſt affectibus. aptus.
& hoc quoque loco eſt, quod cõſideremus quanti refert ordinationes, & ſcalas aptare rerum qualitatibus, &
naturis conuenientes. Sequitur diatonici generis tetrachordum, hoc quia maioribus constat interuallis, multis
modis collocari poteſt. Qnque igitur eius generis colores habentur. mollis, intentior, temperatus, ſintonus,
diatonus, in primo, qui mollior, & remiſſior eſt agrauiori parte a ſeſquiſeptima per ſeſquinonam ad ſeſquiui-
geſimam ſcandit. Vocaturq; mollis, quoniam inter buius generis colores cæteris temperatiorem habitum re-
fert. In ſecundo uero colore, qui intenſior eſt a ſeſquiuigeſima ſeptima per ſeſquiſeptimam ad ſeſquioctauam
tranſit. uocaturq́; mollis intentus; quoniam medium est inter mollem, & eum, de quo mox dicemus. Tertius
color eſt cum uox a parte grauiori primigradus ad ſecundum ſcandit, ſeſquiundecima comparatione, inde
ad tertium effertur ſeſquidecima, & tandem quarto loco ſeſquin ona conſiſtit, diateſſaron perſiciens. Quis

333072[Figure 72]Harmoni cum92 1 {1/4} 1 {1/23} 1 {1/45} 69 15 8 216 345 360 36873[Figure 73]chrona molle70 1 {I/15} 1 {r/14} 1 {I/27} 42 18 10 210 252 270 28074[Figure 74]Chromat non languid.22 1 {r/6} 1 {I/11} 1 {I/21} II 7 4 66 77 84 8875[Figure 75]Diatonic nolle21 1 {r/7} 1 {I/9} 1 {r/20} 9 8 4 63 72 80 84444076[Figure 76]Molle inten tum56 1 {I/8} 1 {I/7} 1 {I/27} 21 27 8 168 189 216 22477[Figure 77]Aquale3 1 {I/9} 1 {I/10} 1 {I/11} 1 1 1 9 10 11 1278[Figure 78]Sintonu24 1 {I/9} 1 {I/8} 1 {I/15} 8 10 6 72 80 90 9679[Figure 79]Diatoni
hem64 {I/8} 1 {r/8} 24 27 13 192 216 243 2865550

uero eſt, quinon uideat, quam temperato greſſu, quàm moderata aſcenſione figura huius generis aptetur, tri-
bus continuatis proportionibus, id eſt ſeſquiundecima, ſeſquidecima, & ſeſquinona progrediens, ideo tempe-
6660

210178LIBER ratum, & equale diatonicum nominatur. Quartus color hoc genus deſignat, incipiens a ſeſquidecima quinta,
inde ſeſquioctauam colorando, in ſeſquinonã terminatur. is color eſt conſtans, & firmus, maſculum habitum,
& uirilem format, & ideo ſintonus nominatur. Quintus demum quia tonis abundat, diatonus nominatur
duobus tonis, & dieſi tetrachordum ſuum conficiens. & hoc robuſtius, & firmius cæteris habetur. Hactenus
cuiusq́; generis colores collegimus iuxta componentium intentione, & in omni colore tetrachordi forma dia-
teſſaron concentum amplectitur, id est quartam duobus tonis, & dieſi constantẽ, & hoc illud est, quod Vitru
uius dixit. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis, & hemitonio ſunt peræquata.

SED ipſa cum ſeparatim uniuſcuiuſque generis ſinibus conſiderantur, diſsimilem habent interual-
lorum deſignationem.

Summa tetrachordorum in ſingulis generibus peræquatur. omnia enim tetrachorda cuiuſque generis dia-
1110 teſſaron concludunt, ſed ſeorſum conſiderata, id eſt ſecundum cuiuſque generis proprios colores, & fines in-
teruallornm diſſimilem habent deſignationem, alĳs enim interuallis chromaticum, alĳs diatonicum, alĳs har-
monia ad diateſſaron ſcandit, & colores quoque diuerſi, diuerſitate interuallorum tetrachorda deſignant.
Quare cum hoc ita ſit concludit Vitruuius.

Igitvr interualla tonorum, & hemitoniorum, & tetrachordorum in uoce diuiſit natura, finiuitq́;
terminationes eorum menſuris, interuallorum quantitate, modisq́; certis diſtantibus conſtituit qua-
litates; quibus etiam artiſices, qui organa fabricant, ex natura conſtitutis utendo comparant ad con-
centus conuenientes eorum perfectiones.

Ars naturam obſeruando concentus inuenit: natura enim interualla tonorum, & hemitoniorum & tetra-
2220 chordorum diuiſit, finiuitq́; terminationes eorum menſuris, non quia natura ipſaſciat diuidere, & ſinire, ſed
quia natura comparatum eſt, ut non prius tonus, aut hemitonium, aut aliud interuallum reſpondeat, quàm ad
certum gradum peruenerit uox humana, a qua artifices accepere organorum ſuorum temperamenta, dedit
igitur natura uim toni, & hemitonĳ, & alterius interualli conſtituendi, ſed ars inuenit qua proportione ſin-
gula constent. Natura ſecundum affectus ſponte homines, uocesq́; monet, ſed ars ratione, & uia collegit
quantitatem, & qualitatem ſonituum, & generum permixtionem, colorumq́; & figurarum diuiſionem, idea-
rum inuentionem, formarum applicationem, ac primum de ſonituum numero muſici diſſeruere. Vnde Vi-
tru. dicit,

Sonitvs, qui Græce phtongi dicuntur, in unoquoque genere ſunt decem, & octo, e quibus octo
ſunt in tribus generibus perpetui, & ſtantes, reliqui decem cum communiter modulantur, ſunt
uagantes.

3330

Certum eſt conſtitutionem, ordinationemq́; muſicam ſonitibus conſtare. Sonitus eſt caſus, aut qualitas indi-
uidu a uocis, cuius quantitas, aut magnitudo certa est, & præfinita, & principium modulationis, in quod tan
quam elementum concentus omnis diſſoluitur, ex ſonitibus extremi alĳ ſunt, alĳ uero medĳ in ordinationi-
bus, & ſcalis; extremorum quidam grauiſſimi ſunt, ſub quibus nullus eſt ſonus; alĳ acutiſſimi ſupra quos non
eſt aſcenſus in perfectis ordinationibus. medĳ & graues & acuti inxta comparationes diuerſas eſſe ſolent;
graues, ſi altioribus, acuti ſi grauioribus comparentur, quemadmodum inter naturæ elementa grauißima eſt
terra, leuiſſimus ignis, aqua & aer graues, & leues, nam aqua terræ collata leuis, aeri comparata grauis di-
citur, item & aer igni grauis, aquæ leuis eſſe uidetur. unde ex elementorum comparatione tetrachordi ſonitus
quatuor inuenti ſunt. Acuti ſonitus celerioribus, & crebrioribus; graues uero tardioribus, & rarioribus
motionibus fiunt, ut experientibus eſt manifestum. Quæ enim magis intenditur chorda, celerius mouetur; quæ
4440 remißior eſt, tardius. ſimiliter quæ magis intenditur chorda, crebriores ictus, quàm quæ remittitur, habere
dignoſcitur. Quanquam uero unica motio uidetur, non eſt tamen credendum ſingulari motu chordam moue-
ri, ſed pluribus; quæ ſingularis, & unica motio ob crebritatem apparet, quemadmodum continuus igneus i i-
detur orbis, quando magna celeritate uirga a capite accenſa circumuoluitur. Est tamen quod ſcias acutum,
& graue translatione quadam de auditu afferri. nam primo in magnitudinibus inueniuntur. nam acutum in
tactione dicitur id, quod celeriter agit, unde gladius acutus, quod cito pungit, & ſecat. Hebes autem qui tar-
de agit, neque tam ſecat, aut pungit quàm premit, aut impellit. ut piſtillum: Nam ſi quid ad pungendum aptũ
facere uolumus, id acuimus: quod uero ad impellendum, obtuſum ſacimus. Ita ergo in ſonitibus, acutos eos di-
cimus, qui celeriter ad ſenſum pertinent, nec cito deſinunt, ut fides magis intentæ, quales ſunt netarum fides,
quæ ĳs, quæ minus intentæ ſunt, cuiuſmodi ſunt hypatæ, acutiores ſonitus edunt. Nete enim plus reliquis in
5550 pulſu, celeriter feriens aerem propter intentionem, acutißimum edit ſonum. Sednos ad rem. Quindecim
ſonitus, hos uoces noſtri appellant, Græcipthongos: quemadmodum cum dicimus, quatuor uoces, aut quinque,
aut ſex ſæpius capiendas, accipere, & dare uocem, intonare uocem, & huiuſmodi. Quindecim ergo ſonitus
in perfecta ordinatione, & ſcala inueniuntur, nanquam plures quoque ſint, quemadmodum in conſtitueuda
manu dignoſcimus, in qua uiginti, & amplius uoces collocantur, & Vitr. ipſe decem, & octo ſonitus facit,
ſed qua ratione id ſiat, postea dicam. Cæperunt antiqui minori uocum, uel ſonituum numero organa compo-
nere, inde addendo, & progrediendo ad quindecim peruenere. primum ergo tetrachordum fecere, id eſt or-
ganum quatuor chordis constans; primam chordam, quæimum locum, & grauem ſonum reddit, a rei natu-
ra bypaten, idest primam uocauere; proximam huic parhypaten, hoc eſt primæ proximam nominarunt; po-
stremam neten, ideſt ultimam, & tertiam paraneten, ideſt penultimam appellarunt. Ecce quàm commode a
6660

211179QVINTVS. natura rerum appellationes ſumpſere. Quatuor igitur tetrachordi uoces, & ſonitus, uel chordæipſæ his uoca
bulis exprim antur. Prima, ad primam, penultima, ultima. Verum quia antiqui unico tetrachordo, & ſin-
gulari eius concentu non fuere contenti, ſed plures ſonitus addidere, ideo ob diuerſam eorum, & mutuam
comparationem plura ſonituum, & uocum nomina fabricarunt, donec tandem poſt duo, & tria tetrachorda
fimul coniuncta, ad quartum peruenerint, cuius extremum omnes concentus mirabili proportione contineret,
& ita perfectam & abſolutam ſonituum ordinationem perfecere. Grauiorem igitur, & imum ſonitum proſlam-
banomenon dixere, quaſi aſſumptum, additumq́; poſtea, quoniam nullam cum alĳs tetrachordis communionem
habet, ſed extra aſcitus medio reſpondeat. hæc uox a noſtris ponitur, ubi in manu collocatur, a re, ſed quo-
niam, & ipſi aliam quoque ad partem grauem infra ipſam poſuere, ideo, gamma ut, ipſam uocauere, græca lit-
1110 tera notantes, ut ſignificarent, eam uocem ab ipſis quoque aſſumptam, & in manu collocatam, ideoq́; ea lit-
tera in cæteris uocibus non amplius uſi ſunt. uocari autem poſſet uox illa epiproſlambanomenos, uel hypo-
proſlanuanomenos. Secundus ſonus hypate dicitur, ideo conſiderandum est, quod ſi ſeparatim ſingula tetra-
chorda ordinamus, & nullam rationem ad perfectam ordinationem habemus, prima, ad primam, penultima,
& ultima chorda ſuas retinent nominationes. hoc est hypate, parhypate, paranete, & nete. Sed cum plu-
ra tetrachorda componuntur, prima quidem eorum chorda hypate dicitur, ſed & additamento, ut hypate,
hypaton, hoc est prima primarum dicatur. est enim prima ratione tetrachordi, ſed eſt prima primarum, ra-
tione earum, quæ primæ ſunt in alĳs tetrachordis, & ita alia uocatur parhypate hypaton, id eſt ad primam
primarum, ut a ſecundis aliorum tetrachordorum diſtinguatur. Tertia chorda, quia non amplius ultimæ pro-
xima eſt, aliæ enim ſunt additæ ad alia tetrachorda cõſtituenda, ideo hyperparhypate a loco nominatur, hoc eſt
2220 ſupra eam, quæ eſt ad primam, altior enim, & acutior eſt parhypate. Vocatur & lycanos, id eſt index, quo-
niam quemadmodum index inter digitos magis diſtat a craßiori digito qui pollex eſt, & interdum minus quam
a cæteris: ita quarta chorda, quæ tertia eſt in tetrachordorum ordinatione poſita proſlambanomenos pro pri-
ma, cum interdum maioribus, interdum minoribus distet interuallis ſecundum modulationum, diſcrimina (ut
uidebimus) a ſimilitudine indicis digiti, lycanos nominatur, bæc in ſeparatis tetrachordis parhypate nomina-
retur, ſed in ordinatione, a loco, quem tenet, ſic nominatur. Quinta hypate meſon dicitur. hypate quidem,
quoniam prima eſt ſecundi tetrachordi, dicitur meſon, id est mediorum, quoniam ſecundum tetrachordum,
medium uocatur, quoniam inter duo tetrachorda ponitur, quorum unum dicitur hypaton, id eſt primorum,
quod a grauiori parte ponitur, & illud est, quod hactenus abſoluimus. alterum eſt coniunctarum, quemad-
modum dicam, quod ad acutiorem partem ſpectat, ideo hæc chorda non dicitur nete, id est ultima, licet ſit
3330 ultima primi tetrachordi, nec dicitur hypate, i. prima, licet ſit prima ſecundi tetrachordi, ſed dicitur hypate me-
ſon, id est prima mediarum: neceſſe igitur erat additione aliarum chordarum, & nouarum eomparatione
ſubiunctione, uocabula immutari primarum, ita ut ipſa penè loquente natura, & ab imperitis eadem nomina
imponi facile fuißet, nam quid facilius, quàm ab ordine, & ſitu res nominare ? ut quæ primum locum, primæ;
quæ proſtremum, ultimæ; quæ medium tenent, mediæ nominentur ? Quoniam igitur colligantur tetrachorda,
& diuerſæ ſunt ſonituum, & chordarum, ſeu uocum comparationes, ideo alia nomina ſingularibus, & per ſe
poſitis; alia colligatis, coniunctisq́; tribuuntur. Cum uero ſint duo octochorda, quæ abſolutam ſimphoniam
continent, unum a grauiori, alterum ab acutori parte, & cum octochordũ duobus conſtet tetrachordis, quoniam
hypatis nomen grauioribus, netis uero acutioribus caſibus datur, ideo utriſque prioribus tetrachordis ex
parte grauiori d antur uocabula, ſumpta ab hypate, unde primum tetrachordum parte ima, dicitur tetrachor-
4440 dum hypaton, id eſt primarum, & ſecundum dicitur tetrachordum, mediarum, & eius prima chorda dicitur
hypate meſon, idest prima mediarum: hisq́; conſiderationibus faeile fit quod ſupereſt. Ideo ſexta chorda
parhypatemeſon dicitur, ideſt ad primam mediarum, quæ ſecunda eſt ſecundi tetrachordi. Septima dicitur
hyperparhypate, idest ſupra ad primam. Octaua meſon, id eſt media nominatur, quoniam uere media est
tetrachordorum. Sed ſi ulterius non progrederemur, & ſonitus octochordo complecterentur, ipſa non media,
ſed nete, id eſt ultima diceretur. Sed quoniam eſt finis octochordi grauioris, & initium acutioris, cuius ipſa eſt
grauior cæteris utraque connectens, ideo media dicitur, tanquam commune duobus octochordis medium, &
uinculum, & tanquam ea, quæ æque ab extremis diſtet. Nona a ſitu dicitur parameſe, idest ad mediam; hoc
est proximam mediæ, hæc est ſecunda tertĳ tetrachordi. Decima dicitur tritediezeugmenon, idest tertia diſ-
iunctarum, quoniam in ueterum eptachordis tertia erat in ordine ad ultimam, & uocabatur parameſe, idest
5550 ad mediam in tertio tetrachordo, & in ſecundo octochordo. Sed quoniam hæc chorda ratione octochordi ab
acutiori parte coniungitur, & ratione octochordi grauioris diſiungitur, ideſt colligatur proportione aliqua
cum illo, & non cum iſto, ideo diezeugmenon uocatur, ideſt diſiunctarum, & ſeparatarum quemadmodum
clarius infra patebit. Vndecima dicitur paranete diezeugmenon, idest penultima diſiunctarum. Duodecima
dicitur nete diezeugmenon, ideſt ultima diſiunctarum, quoniam quarta eſt, & ultima tertĳ tetrachordi, &
prima quarti tetrachordi hyperboleon, ideſt excellentium, & acutißimarum, quoniam ad acutas uoces per-
tinet. Tertiadecima dicitur trite hyperboleon, ideſt tertia excellentium, quoniam tertia eſt ab extremis in
acutiori parte. Quartadecima dicitur paranete hyperboleon, ideſt penultima excellentium a ſitu, & poſi-
tione ſic nominata. Quintadecima nete hyperboleon dicitur, idest excellentium postrema, ultra quam uoces,
ſon itusq́; perfectæ conſonantiæ non progrediuntur. hanc ordinationem, nostri, ut dixi, ſcalam nominant, in
6660 qua uoces per gradus componunt, ſyllabis, literisq́; utentes, dicentes gamma ut. A re, b mi, & reliqua.

212180LIBER tuor partibus eorum ſcalam diuidunt, grauioribus ſonitibus primam dantes, baſſum uocant: ſecundam, teno-
rem: tertiam, altum, quartam, ſopranum, & ita diuerſa reſpicientes idem proferunt, quod antiqui, ſed diuerſis
nominibus. per baſſum itaque tetrachordum hypaton intelligunt. per tenorem tetrachordum mediarum, per
altum tetrachordum diſiunctarum, per ſopranum tetrachordum excellentium intelligunt. Verum non tam
aperte exprimunt antiquorum mentem. tribus enim conſtitutionibus ſcalam temperant, & ſingulis plures gra
dus attribuunt, & initia earum constitutionum claues appellant, quia tanquam claues aperiunt certas & ter
minatas modulationes, unde & notulas quibus utuntur claues etiam nominarunt. Deſignant claues his literis
a, b, c, d, e, f, g, Ex clauibus al as graues, alias medias, alias acutas faciunt, graues intelligunt, quæ
graui, et remiſſa uoce canũtur, & baſſi claues nominãtur, et modulatio, quæ fit per eas, baſſus uocatur, Octo ſunt
1110 his elementis deſignatæ, T, A, B, C, D, E, F, G, Mediæ ita appellantur, quoniam uocem quærunt inter
grauem, & acutam, quas in tenore, & alto audiri ſolemus, & ſeptem ſunt hoc modo minoribus elementis nota-
tæ a, b, c, d, e, f, g, Acutæ ſunt, quæ elatiori, & acutiori uoce exprimuntur, et ſunt quinque minoribus,
ſed duplicibus notulis ſormatæ, aa, bb, cc, dd, ee. Hæc uolui dixiſſe, ut cognoſceretur diuerſa ratione no
mina rebus imponi; Antiquosq́; ad 15. perfectam ſymphoniam, quam diapaſon uocant, peruenire iudicarunt;
Noſtri ad 22. gradus ſcandentes organorum rationem habuere. Vitr. decem & octo ſonitus poſuit ratione
tetrachordorum compoſilionis, de quibus poſtea dicturus eſt.

Sonitvs, qui Græci phthongi dicuntur, in uno quoque genere ſunt decem, & octo, e quibus octo
ſunt in tribus generibus perpetui, & ſtantes. reliqui decem cum communiter modulantur, ſunt ua-
gantes. Stantes autem ſunt, qui inter mobiles interpoſiti tetrachordi continent coniunctionem, & è
2220 generum diſcriminibus ſuis finibus ſunt permanentes. Appellantur autem ſic. proslambanomenos,
hypate hypaton, hypate meſon, meſe, nete ſynemmenon, parameſe, nete diezeugmenon, nete hyper-
boleon. Mobiles autem ſunt qui in tetrachordo inter immotos diſpoſiti, in generibus, & locis loca
mutant. Vocabula autem habent hæc, Parhy pate hypaton, lycanos hypaton, parhypate meſon, lyca-
nos meſon, trite ſinemmenon, paranete ſynemmenon, trite diezeugmenon, paranete diezeugmenon,
triti hyperboleon, paranete hyperboleon.

Sequens diagramma ostendit, quæ hactenus a Vitruuio, & a nobis dicta ſunt.

33
## Armonicum # ## Chromaticum # ## Diatonicum.
Stans.
# Tonus. # Tonus. # Tonus. # Proslambanomenos # A.re
Stans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Hemitoniũ lyc. # Hyate Hypaton. # b.mi.
Vagans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Tonus. # Parypate Hypaton. # c.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Lychanos uel ditonohypaton. # D.ſol.re.
Stans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Hemitonium. # Hypate meſon. # E.la.mi.
Vagans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Tonus. # Perhypate meſon. # F.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Lychanos uel diatonos meſon. # G.ſol.re ut.
Stans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Hemitonium. # Meſe. # a.la. mi.re.
Vagans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Tonus. # Trile ſynimenon. # b.fa.b.mi.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Paranete ſynimenon. # c.ſol.fa.
Stans.
# Tonus. # Tonus. # Tonus. # Nete ſynimenon. # d.la ſol.
Stans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Hemitonium. # Parameſe # B.fa.b.mi.
Vagans.
# Dieſis.# Hemitonium. # Tonus. # Trite diezeugmenon. # C.ſol.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Paranete diezeug. # D.la.ſol.re.
Stans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Hemitonium. # Nete diezeug. # E.la.mi.
Vagans.
# Dieſis. # Hemitonium. # Tonus. # Trite hyperboleon. # F.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Paranete hyperb. # G.ſol.re.ut.
Stans.
# # # # Netehyperboleon. # A.la mi.re.

213181QVINTVS.

In omni genere horum ſonituum ordinatio fieri potest, exĳs alĳ stabiles, alĳ mobiles ſunt. Stabiles di-
cuntur, qui inter quindecim cuiusq; ordinationis, generis, & coloris in ſuo gradu permanent, tanquam conſo-
nantiarum termini. eædem enim in omni genere conſonantiæ ſunt, ĳdemq́; tetrachordorum termini. Ideo opor-
tebat Vitr. primo de ſonitibus diſſerere, deq́; interuallis, & generibus, & de conſonantĳs, quàm hæc ita con-
fundere. Mutabiles ſonitus ſunt, qui ſecundum diuerſa genera, & dinerſos colores in ſuis interuallis mutan-
tur, ea uel maiora, uel minora efficiendo, quatenus genera, aut colores mutantur. Ecce tibi tam in tetrachor-
do chromatis, quàm in alĳs extrema stabilia ſunt, quoniam conſonant, ſed uoces & ſonitus medĳ mutantur
ſecundum genera; quoniam harmonia a dieſi ad dieſim, chroma a dieſi ad apotomen, diatonus a tono ad to-
num ſcandit. Ideo Vitr. dicit.

1110

Ei qui mouentur recipiunt alias uirtutes, interualla enim, & diſtantias habent creſcentes. Oſten-
ditq́; exemplis quomodo creſcunt.

Itaqve parhypate, quæ in harmonia diſtat ab hypate dieſi, in chromate mutate habet hemitoniũ,
in diatono uero tonum: qui lycanos in harmonia dicitur, ab hypate diſtat hemitonium, in chroma
traslatus, progreditur duo hemitonia, in diatono diſtat tria hemitonia. Item decem ſonitus propter
translationes in generibus, efficiunt triplicem modulationum uarietatem.

Triplicem uarietatem intelligit ſecundum triplex genus, ob ſonituum tranſlationes & mutationes. quod
autem dictum eſt ex ſuperiori deſcriptione manifeſtum eſt. Nunc de numero tetrachordorum agendum.

Tetrachorda autem ſunt quinque. primum grauiſsimum, quod Græcè dicitur hypaton. Se-
cundum medianum, quod appellatur meſon. Tertium coniunctum, quod ſynemenon dicitur. Quar-
2220 tum diſiunctum, quod diezeugmenon nominatur. Quintum, quod eſt acutiſsimum Græcè hyper-
boleon dicitur.

33
Tetrachordum primarum, quod ad grauiorem par- \\ tem pertiner, est infra poſitum. # Tetrachordum diſiunctarum.
" # Parameſe.
Hypate hypaton. # Trite diezeugmenon.
Parypate meſon. # Paranete diezeugmenon.
Lycanos hypaton. # Nete diezeugmenon.
Hypate meſon. # Tetrachordum hyperboleon.
Tetrachordum medianum eſt. # Nete diezeugmenon.
Hypate meſon. # Trite hyperboleon.
Parbypate meſon. # Paranete hyperboleon.
Lycanos meſon. # Nete hyperboleon.
Meſe.
Tetrachordum coniunctarum.
Trite ſynemmenon.
Par anete ſynemmenon.
Nete ſynemmenon.

Coniunctio est quando communis ſonitus inuenitur duobus tetrachordis continuis, & ſimilibus in figura.
Diſiunctio eſt cum duobus tetrachordis continuis, & ſimilibus in figura tonus eſt medius. Non negauerim
autem, quin reperiri poſſint communes quædam ordinationes, quæ interdum ſecundum diſiunctionem, inter-
4440 dum ſecundum coniunctionem fiant. Omnes coniunctiones in immutabili ordinatione duæ ſunt, grauis, & acu-
ta. Grauis est tetrachordi primarum, & medianarum. Acuta eſt diſiunctarum, & hyperboleon. In grauis
bypate meſon communis eſt coniunctionis ſonitus. Vt patet hoc exemplo.

55
Hypate hypaton. # # Sed diſiunctio una eſt, quæ fit atono interiecto inter
Parhypate hypaton. # # Meſen, & Parameſen, hoc modo.
Lychanos hypaton. # # Hypate meſon.
Hypate meſon. # Coniunctio. # Parhypate meſon.
Parhypate meſon. # # Lychanos meſon.
Lycanos meſon. # Tetrachordum. # Meſe. # Diſiunctio.
Meſe. # # Parameſe.
# # Trite diezeugmenon.
# # Paranete diezeugmenon.
# # Nete diezeugmenon.

Sed in acuta nete est diſiunctarum, quæ tunc nomen mutat, & hac de cauſa præter quindecim, tres alĳ ſo-
nitus habentur, qui ſunt trite, paranete, & nete diezeugmenon. Sed nos ad conſonantias.

Concentvs quos natura hominis modulari poteſt, Græceq́; ſymphoniæ dicuntur, ſunt ſex. Dia
teſſaron, diapente, diapaſon, diapaſon cum diateſſaron, diapaſon cum diapente, diſdiapaſon.

Concentus ſeu conſonantia eſt grauium, & acutorum ſonituum temperata permixtio, quæ ad aures cum iu-
cunditate pertinet, ex comparatione, uel multiplici, uel ſupraparticularis proueniens. Concentus modis duo-
bus intelligi poteſt, uel ratione eorum ſonituum, qui oblectant quidem, ſed non in perfectam ueniunt conſonantiæ
rationem, de quibus dixi, & a Græcis emmeli nominantur, quoniam contrarĳ ecmeli dicuntur, ideſt e@tra can-
6660

214182LIBER tus ſuauitatem: uel ratione maioris, et abſolutæ conſonantiæ, quæ cæteras continet. Veræ igitur cõſonantiæ, aut
ſimplices ſunt, aut cõpoſitæ. Simplices ſunt tres, diateſſaron proportione ſeſquitertia conſtans, diapente quæ ſeſ-
quialtera cõparatione eſſicitur, diapaſon dupla ratione confecta. Cõpoſitæ ſunt diapaſon diapente, diapaſon dia
teſſaron, diſdiapaſon. Nunc ſingulæ declarabuntur. Diateſſaron concentus a noſtris quarta dicitur. Constat to
nis duob. et hemitonio minori, ſeſquitertia ſcilicet proportione conſtans. Diapente dicitur quinta, quoniã quem-
admodũ diateſſaron, ideſt quarta, ſcandit a linea ad ſecundum ſpatium, uel a ſpatio ad ſecundã lineã, quatuor uo
cis gradus amplectens. Ita diapente ſcandit a qualibet linea ad tertiã, & a quolibet ſpatio ad tertium per quin-
que uocis gradus, poniturq́; in proportione ſeſquialtera. Ideo quemadmodum in monachordo diateſſaron po-
nitur in quatuor partibus diuiſo neruo, ita diapente ponitur tripartito. atque ut in ſumma dicam, quicquid ſo-
1110 num emittere potest, ſiue nernus, ſiue calamus, ſiue aliud ex qua uis materia conſtans corpus, cum uelimus
concentum ab eo reddi, neceſſe est uel magnitudines, uel ſpatia proportione illa diſtinguere, quam concentus
requirit. Ita ĳs regulis organorum artifices utentes, non temere, nec caſu, ut plerique faciunt, ſed linearum
& corporum proportiones inuenientes quàm primum rem ipſam conſequuntur, nec experiundo tentant, quæ
certitudine præcognoſcunt. Sed nos ad rem. Quemadmodum diateſſaron non progreditur uſque ad tres tonos,
& ditonum hemitonio minori excellit, & eſt amplius ſeſquitono per interuallum toni, ſexq́; dieſes, & duo com
mata complectitur, ita diapente trium tonorum ſpatio, & dieſi una conſtat, a qua ſi tonus auferatur, diateſſa-
ron relinquitur, & quarta dempta relinquitur tonus. his ſtantibus, eſt, quod etiam cognoſcamus diapente mi-
norem eße octo dieſibus, & conſtare ditono, & ſeſquitono, & diſcrimen inter diateſſaron, & diapente tonus
eſt, unde ſi diateſſaron tonus addatur, fit diapente, prædictæ hæ conſonantiæ ſupraparticularibus maiori-
2220 bus proportionibus constant, quoniam nulla proportio ſupraparticularis maior est ſeſquialtera, uel ſeſ-
quitertia, quod ex earum denominationibus haberi poteſt, quemadmodum in tertio libro dictum est.
Præterea neque duæ diateſſaron, neque duæ diapente conſonantiam efficere poſſunt, quoniam neque in
multiplici, neque in ſupraparticulari proportione reperiuntur, in quibus diximus concentus poni, ſed pro-
portione ſunt ſuprapartienti, ex qua nullus concentus fieri potest, cuius ratio eſt. Quod ſymphoniæ, concen.
tusq́; in ĳs uocum, & ſonituum comparationibus reperiuntur, in quibus manifesta, & clara est earum com-
munis menſura, quemadmodum in multiplici proportione est dupla, cuius illa pars eſt menſura, quæ inter
duos terminos pro differentia collocatur, quemadmodum inter duo, & quatuor, binarius eſt utriusq́; menſura.
Inter nouem & octo unitas, & in ſupraparticularibus etiam ut in ſeſquialtera inter quatuor, & ſex binarius
cadit, tanquam menſura cognita utriusq; termini, ita etiam inter ſex, & octo, quæ ſeſquitertia proportione
3330 comparantur, binarius quoque communis menſura eſt utriuſque numeri, quod in ſuprapartientibus non eſt repe
rire, quemadmodum inter tria, & quinque binarius non eſt menſura, neque ternarius, quomam binarius non
æquat, ternarius excellit quinarium, ſimilis ratio est in reliquis ſuprapartientibus. Diapaſon a noſtris octana
dicitur, ea ponitur in dupla comparatione. ita integer neruus ad dimidium comparatus diapaſon reddit. Ea
autem in ſcala ordinatur ab una linea ad quartum ſpatium, uel ab uno ſpatio ad quartam lineam. Dicitur
diapaſon, quod per omnes concentus eat, amplectitur enim diateſſaron, & diapente, & eſt terminus omnium
ſimplicium concentuum, continetur aut em interuallo maiori, quàm quinque, & minori quàm tonis. Oritur a
ſeſquialtera, & ſeſquitertia proportione, quemadmodum tertio libro diximus. conſtat igitur quinque tonis, &
duobus hemitonĳs minoribus, caditq́; a ſex integris tonis commate uno. Eſt autem comma illud amplius quo
apotome dieſim excellit. Quod ſi a diapaſon diateſſaron auferatur, relinquitur diapente, & ſi diapente tol-
4440 las diateſſaron reliqua erit, & ablato tono, & diapente restat ſeſquitonus. Animaduertendum uero est nul-
lam è ſimplicibus conſonantĳs poſſe æque partiri certo, & integro numero. hoc primum in concentu diateſſa-
ron, & diapente manifeſtum eſt, quoniam utraque in comparatione ſuperparticulari ponitur. Simile iudicium
diapaſon habetur, nam cum eius minimi termini ſit unitas, & binarium, cumq́; binarius non ſit è numeris qua-
dratis, continuo ſequitur diapaſon, quod comparatione constat unius ad duo non pofſe æque partiri, nec etiam
in plures partes, quoniam in arithmeticis probatum est, quod inter duos quadratos numeros proportione re-
ſpondens medium cadit, & aliàs dictum eſt, ignotas, & irregulares eas rationes haberi, quæ certo, & deter-
minato numero deſignari non poſſunt. Cum igitur ex arithmeticis habeatur ex multiplicatione non quadra-
ti numeri in quadratum, non effici quadratum, & ubihoc non datur, ibi non reperiri medium inter eos duos
numeros proportione reſpondens: Sequitur nullam comparationem mediam inter multiplices reperiri. cum me-
5550 dietas arithmetica nil aliud ſit, quàm uinculum extremorum ex ea comparatione, quam utrunque habet ad
medium. Diateſſaron diapente eſt compoſita conſonantia, una inquam non duæ, uocaturq́; a nostris undecima.
Alĳ eam non admittunt, licet ſuauiſſime ad aures perueniat, quoniam ſuprapartienti comparatione constat.
Eſto a 1, & b 2. minimi diapaſon numeri, ſit c 4. d 3. minimi diateſſaron. T uco c. in b 4, in
2, redduntur 8, & ſic e 8, duco a. in d. i, unum in tria, redduntur, 3, quæ ſint f, certum eſt e,
ad f, ideſt octo ad tria continere duplam, & ſeſquitertiam, quoniam ſi proportio una addit ad aliam tantũ,
quantum tertia eſt ſupra quartam, ſit ut quæ erit compoſita ex prima, & quarta æqualis ſit ĳs, quæ ex alĳs
componentur. Eſto igitur ut quantum proportio inter 1. & 2. addit ſupra 3, & 4. tantum addat
proportio inter 2. & 4. proportioni, quæ eſt inter 8, & ſex. Dico proportionem compoſita ex 1. ad
2, & ex ſex, ad octo fore æqualem ex alĳs compoſitæ, ſcilicet 3. & 4. 2. & 4. ut in Arithmeticis
probatur. Dico igitur e 8, non eſſe multiplicem f 3, neque ſupraparticularem eſſe eorum comparationẽ.
6660

215183QVINTVS. on est igitur, quod inter concentus numeretur diapaſon cum diateſſaron. Sed diapaſon, ad diapente conſonan-
tia eſt, & a noſtris duodecima nominatur, & tripla proportione constat. Oritur enim ex dupla, & ſexquialte-
ra. ſupra huiuſmodi concentum eſt diapaſon diapente cum tono, ſed concentus non eſt, licet ſuauiter aures per-
tingat. Eſt tandem diſdiapaſon conſonantia, quæ quintadecima nominatur, quadrupla comparatione conſtans,
ex duabus duplicibus orta, in qua tandem antiqui conſtitere, & poſtremum perfectæ ordinationis gradum po-
ſuere. hanc igitur nos in monochordo cum cæteris ita collocamus. Eſto neruus a b. in quatuor æqu is partes
diſtributus, cuius quarta pars c. notetur. a termino, & nota c, uerſus b, tantum progredere, ut tertiam
nerui partem inuenias, quam d, litera notabis. a d, vero uerſus b, dimidium nerui quærito, quo inuento
nota e, inde ad duas tertias totius nerui uerſus b, ſignato f, indeq́; demum ad tres quartas progredien-
1110 do ſignato g, tunc dico te iam monochordum diſtribuiſſe ſecundum prædictos omnes concentus, nam a b,
& c b, reddent diateſſaron. a b, & d b, diapente, a b, & c b, diapaſon. a b, & f b, dia-
paſon cum diapente, & a b, & g c, diſdiapaſon. quemadmodum figura oſtendit, in qua omiſſis literis, nu-
meros appoſuimus. 24, totus neruus, 18, 16. 12. 8. 6. per c. 6 per d 8, per e 12, pro f 16,
pro g 18, & extremo loco a, & b. Appoſita eſt etiam deſcriptio concentuum ſecundum notulas a no-
ſtris uſurpatas, quæ omnia Vitruuĳ mente ex Ariſtoxeni ſententia declarantur, nam concentus a numero no-
mina acceperunt, ut dicit Vitr.

Ideoq́; & a numero nomina receperunt, quæ cum uox conſtiterit in una ſonorum finitione, ab
eaq́; ſe flectens mutauerit, & peruenerit in quartam terminationem, appellatur diateſſaron; in quintã,
diapente; in octauam, diapaſon; in octauam & dimidiam, diapaſon, & diateſſaron; in nonam, & dimi-
2220 diam, diapaſon, & diapente. in quintamdecimam, diſdiapaſon. Non enim inter duo interualla cum
chordarum ſonitus, aut uocis cantus factus fuerit, nec in tertia, aut ſexta, aut ſeptima poſſunt conſo-
nantiæ fieri, ſed ( ut ſupra ſcriptum eſt ) diateſſaron, & diapente, ex ordine ad diſdiapaſon conuenien-
tes ex natura uocis congruentis habent finitiones, & ei concentus procreantur ex coniunctione ſoni-
tuum qui Græcè phtongi dicuntur.

80[Figure 80]Hæc iam nota ſunt ex prædictis, & ex ſequenti figuratione.Diateſſaron
quarta
ſeſquitertia
Diapente
quinta
ſeſquialtera.
Semitonium cum diapente.
Sexta minor
Tonus cum diapente
Sexta maior.
Semiditonus cum diapente
Septima minor.
Diapaſon
octaua
diſdiapaſon.
diapaſon con diapente
diapaſon
diapente
diateſſaron18 16 12 8 6

De Theatris uaſis # Cap. V.

T Ta ex his indagationibus mathematicis rationibus fiunt vaſa ærea pro ratione magnitu-
dinis theatri, eaq́; ita fabricentur, ut cum tanguntur, ſonitum facere poſsint inter ſe, dia-
teſſaron, diapente, ex ordine ad diſdiapaſon.

Postquam innotuit nobis qua proportione ſinguli concentus efficiantur, uolentes ea uaſa
ærea ordinare, quæ ſolebant antiqui in theatris diſponere, ut uox recitantium clara, iucundaq́; perciperetur:
Vitruuius primum declarat quomodo aptentur, & qua ratione temperentur, & quos effectus efficiant. Quod
igitur ad temperamentum attinet, inquit, ita eſſe facienda, ut cum tanguntur uel a uoce, uel ab aliquo icta
inter ſe concinant diateſſaron, & diapente, eatamen conditione, ut diateſſaron, & diapente ad diſdiapaſon
3360

216184LIBER ordinentur: ſednon docet, quomodo ea uaſa inter ſe magnitudine, & capacitate compartari debeant, ut hu-
iuſmodi concentus efficiant. propterea maxime animaduertendũ, ut ſciamus qua ratione uaſorũ corpora inter
ſe reſpondeant, ita ut unum ad aliud uel diateſſaron, vel diapente, uel alium concentum reddat, nam ea pro-
portio, quæ cadit inter ſpatium, & ſpatium, inter corpus, & corpus, ea inquã ( ut dixi ) inter ſonos neceßario
cadit, cum ea corpora ſonum mittere apta ſunt. Vniuerſa hæc ratio ab inuentione mediæ lineæ inter duas
datas proportione reſpondentis, pendet. quæ res quomodo fiat, nos libro nono aperte demonſtrabimus, tum
ratione, tum etiam inſtrumentis. Si ergo uaſa illa concinere debent, neceſſe eſt eorum magnitudines, & ſpa-
tia, uacuaq́; ĳs proportionibus conſtare, quibus concentus, quos reddere debent, constare dignoſcitur. poſt-
quam uero corpora illa magnitudinibus, & ſpatĳs quibus opus erit comparata, & temperata fuerint, aptan-
da ſunt loco conuenienti. Ideo Vitr. de præparanda ſede loquitur, dicens.

1110

Poſtea inter ſedes theatri, conſtitutis cellis, ratione muſica ibi collocentur, ita uti nullum parie-
tem tangant, circaq́; habeant locum uacuum, & a ſum mo capite ſpatium, ponanturq́; inuerſa, & ha-
beant in parte, quæ ſpectat ad ſcenam, ſuppoſitos cuneos, ne minus altos ſemipede, contraq́; eas
cellas relinquantur aperturæ inferiorum graduum cubilibus longæ pedes duos, altæ ſemipedem.

Loca quibus vaſa collocanda ſunt, cellæ dicuntur a Vitr. nihil ea uaſa contingere debent, quoniam ſonum
minime redderent, immo ſurda efficerentur. Sint in uacuo loco, ut melius reſonent, habeant a ſummo capite
ſpatium, ut facile ad ea uox perueniat, ponaturq́; inuerſa, ut melius ſubintret uox. habeãt ſuppoſitos cuneos
ferreos, ut ſustineant uaſa, ne ſint minus alta ſemipede, ut ſpatium aptum ſub uaſis detur, nec aliud circum-
tangant. Contraq́; eas cellas, in quibus ſcilicet uaſa ſunt collocanda, relinquantur aperturæ, alioquin non
exiret uox: & ita aptatur locus. Sed ubi eße debeant declaratur.

2220

Designationes autem earum quibus in locis conſtituantur, ſic explicentur. Si non erit ampla
magnitudine theatrum, media altitudinis tranſuerſa regio deſignetur, & in ea tredecim cellæ, duode-
cim æqualibus interuallis diſtantes confornicentur, uti ea echea, quæ ſupra ſcripta ſunt ad neten hy-
perboleon ſonantia, in cellis, quæ ſunt in cornibus extremis utraque parte prima collocentur, ſecun-
da ab extremis diateſſaron ad neten diezeugmenon, tertia diateſſaron ad neten parameſon, quarta ad
neten ſynemmenon, quinta diateſſaron ad meſen, ſexta diateſſaron ad hypaten meſon, in medio unum
diateſſaron ad hypaten hypaton. Ita hac ratiocinatione uox ab ſcena, uti a centro profuſa ſe circum-
agens, tactuq́; feriens ſingulorum uaſorum caua excitauerit auctam claritatem, & concentu conue-
nientem ſibi conſonantiam.

3330

Si circa Theatrum media altitudinis pars in duodecim æquales distantias tredecim cellis diuidatur, cer-
tum eſt duas in extremis cornibus futuras, unam in medio, quinque utrinque a medio ad extrema. In
extremis autem, quas Vitr. primas uocat, raſa ſint acutiorem ſonitum reddentia, neten hyperboleon ſonantia,
ideſt eſto hæc uaſa tali magnitudine comparata inter ſe, ut cum alĳs ſonantia acuta ſint. ipſa uero, quæ in ex-
tremis collocantur uniſona ſunt inter ſe, ideo eiuſdem magnitudinis, & minora reliquis. Secunda ab extre-
mis diateſſaron ad netem diezeugmenon. Extremis uaſis duo alia uicina ſunt, quæ & ipſa inter ſe uniſona
erunt, eiuſdemq́; magnitudinis, ſed maiora extremis tertia parte; eum enim ſonitum reddere debent, quem
facit nete diezeugmenon cum nete hyperboleon, ideſt diateſſaron. & hi extremi termini ſunt ultimi tetra-
chordi. Sed tertia uaſa utrinque ſonent diateſſaron ad neten parameſon. Ecce quod Vitr. a tetrachordo in
tetrachordum tranſit, extremos tantum capiens terminos, idest eos, qui concentum reddunt, & medios omittit.
Quarta ad neten ſynemmenon; & ipſa unius magnitudinis ſunt inter ſe, ſed maiora tertĳs. Quinta diateſ-
4440 ſaron ad meſon, & tertium tetrachordum claudunt, maioraq́; ſunt reliquis iam dictis, ſed paria inter ſe. Sex-
ta diateſſaron ad hipaten meſon, & ita ſuis terminis quartum clauditur tetrachordum, & apte ſuis locis di-
ſpoſita ſunt echea, idest echo, & uocem reddentia uaſa, & ſonora. Vox autem ea uaſa feriebat, ut dicit Vitr.
ab ſcena uti a centro profuſa ſe circumagens, tactuq́; feriens ſingulorum uaſorum caua. Vnde Plinius libro
12. cap. 51. Mira præterea ſunt de uoce digna dictu in theatrorum orcheſtris, ſcobe aut arena ſuperiecta
uox deuoratur, & in rudi parietum circumiectu, dolĳs etiam inanibus currit, eodem concauo, uel recto pa-
rietum ſpatio, quamuis leui ſono dicta uerba ad alterum caput perferens, ſinulla inæqualitas impediat. At-
que is ordo in media regione altitudinis circa theatrum ſeruabatur in ĳs theatris, quæ non erant ampla ma-
gnitudine. nam in amplioribus theatris aliud obſeruandum eſt, ut dicit Vitr. hoc modo.

Sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo diuidatur in partes quatuor, uti tres
5550 efficiantur regiones cellarum tranſuerſe deſignatæ, una harmoniæ, altera chromatos, tertia diatoni.
Et ab imo quæ erit prima, ea ex harmonia collocetur ita, uti in minore theatro ſupraſcriptum eſt.
In mediana autem parte prima, in extremis cornibus ad chromaticen hyperboleon habentia ſonitum
ponantur: in ſecundis ab his diateſſaron ad chromaticen diezeugmenon: in tertijs diateſſaron ad
chromaticen ſynemmenon: in quartis diateſſaron ad chromaticen ſynemmenon: quintis diateſſaron
ad chromaticen h ypaton: ſextis ad parameſen, quod & ad chromaticen hyperboleon diapente, & ad
chromaticen meſon, diateſſaron habeant conſonantiæ communitatem. In medio nihil eſt collocan-
dum, ideo quod ſonituum nulla alia qualitas in chromatico genere ſymphoniæ conſonantiam po-
teſt habere.

Animaduertendum eſt, cum Vitr. dicit { In mediana autem parte prima in extremis cornibus ad chroma-
6660

217185QVINTVS ticen hyperboleon habentia ſonitum ponantur } non accipit neten hiperboleon, ſed unam ex illis byperboleis,
idest triten hyperboleon, & ita inferius in diatonico genere ſumit paraneten hyperboleon, pro primis in corni-
bus extremis. nam ſi in omnibus generibus neten hyperboleon ſumeret nullum eſſet inter ea genera diſcrimen,
quia omnes termini tetrachordorum ĳdem eſſent. ſunt enim illi ſonitus ſtabiles, quia ſunt ſymphoniarum ter-
mini. Nunc ad tertium ordinem.

81[Figure 81]Diateſſ. Diapente Diat. Diat. Diat.
mese
Summa regio diatoni
media regio chrom.
Ima regio bannon
proslamua nomenos Lycanos
meſon
paranete ſymemenõ
paranete di ezeugmenõ
paranete hyperboleõ
parameſe parhypate hypateon parhypate meſon Trite ſynne menon
Trite dieze ugmenon
Trite hy-perboleon
Hypate meſon. Meſe
nete ſynne-menon parameſe
nete diezeu gmenon nete hyper-boleon.

In ſumma uero diuiſione, & regione cellarum in cornibus primis ad diatonum hyperboleon, fa-
1150 bricata uaſa ſonitu ponuntur: in ſecundis diateſſaron ad diatonon diezeugmenon: tertijs diapente
ad diatonon ſynemmenon: quartis diateſſaron ad diatonon meſon: quintis diateſſaron ad diatonon
hypaton: ſextis diateſſaron ad proslambanomenon: in medio ad meſen, quod ea, & ad proslambano-
menon diapaſon, & diatonon hypaton. diapente habet ſymphoniarum communitates. Hæc autem
ſi quis uoluerit ad perfectum facile perducere, animaduertat in extremo libro diagramma muſica ra-
tione deſignatum, quod Ariſtoxenus magno uigore, & induſtria, generatim diuiſis modulationibus
conſtitutum reliquit: de quo ſiquis ratiocinationibus his attenderit, & ad naturam uocis, & ad au-
dientium delectationes facilius ualuerit theatrorum efficere perfectiones.

Et nos infra diagramma poſuimus, ex quo prædicta facile percipiuntur, ſed dictu quidem facilia ſunt, qua
ratione autem in opus ducantur, non est omnibus expeditum. Solebant antiqui & alia uaſa aptare, quibus to-
2260 nitrua reddebantur cum opus erat in theatris, de quibus Hero libro automaton.

218186LIBER

Dicet aliquis forte multa theatra Romæ quotannis facta eſſe, neque ullam rationem harum re
rum in his fuiſſe: ſed errauit in eo, quod omnia publica lignea theatra tabulationes habent complu-
res, quas neceſſe eſt ſonare. Hoc uero licet animaduertere, etiam a citharœdis, qui ſuperiore tono
cum uolunt canere, aduertunt ſe ad ſcenæ ualuas, & ita recipiunt ab earum auxilio conſonantiam uo
cis. cum autem ex ſolidis rationibus theatra conſtituuntur, ideſt ex ſtructura cæmentorum, lapide,
marmore, quæ ſonare non poſlunt, tunc ex his hac ratione ſunt explicanda. Sin autem quæritur in
quo theatro ea ſint facta, Romæ non poſſumus oſtendere, ſed in Italiæ regionibus, & in pluribus
Græcorum ciuitatibus. Etiamq́; authorem habemus L. Mummium, qui diruto theatro Corinthio-

82[Figure 82] rum eius Echea Romam deportauit, & de manubijs ad ædem Lunæ dedicauit. Multi etiam ſolertes
Architecti, qui in oppidis non magnis theatra conſtituerunt, propter inopiam fictilibus dolijs, ita
ſonantibus electis, hac ratiocinatione compoſitis, perfecerunt utiliſsimos effectus.

219187QVINTVS.

De conformatione theatri facienda. # Cap. VI.

I Psivs autem theatri conformatio ſic eſt facienda, uti quam magna futura eſt perimetros
imi, centro medio collocato circumagatur linea rotundationis, in eaq́; quatuor ſcriban-
tur trigona paribus lateribus, & interuallis, quæ extremam lineam circinationis tangant,
quibus etiam in duodecim ſignorum cœleſtium deſcriptione Aſtrologi ex muſica conue
nientia aſtrorum, ratiocinantur. Ex his trigonis cuius latu s fuerit proximum ſcenæ, ea regione, qua
præcidit curuaturam circinationis, ibi finiatur ſcenæ frons, & ab eo loco per centrum parallelos li-

83[Figure 83] nea ducatur, quæ diſiungat proſcenij pulpitum, & orcheſtræ regionem, ita latius factum fuerit'pul-
pitum, quàm Græcorum, quod omnes artiſices in ſcenam dant operam, in orcheſtra autem ſenato-
rum ſunt ſedibus loca deſignata.

220188LIBER

THEATRI LATINORVM VESTIGIVM.

84[Figure 84]

Scena eſt frons theatri, ab ea æque diſtans, & parallelos linea ducatur, quæ per centrum tranſeat, & ſepa-
ret, diſiungatq́; pulpitum, idest locum altorem in quo actores recitant, ab orchestra, idestab eo loco, qui m
medio theatri planus erat, in quo ſubſellia ſenatorum collocabantur. Aliàs orcheſtra choro, & muſicis da-
batur, ſcena uero actoribus. cum igitur in circulo quatuor trigona deſcripſeris, quæ angulis circumferentiam
tangant, & eam in duodecim partes æquas diuidant, acceperis unum ex lateribus pro ſcenæ fronte, & illi late-
ri æquidiſtantem lineam duxeris, quæ per centrum ducatur, ea linea, quæ & diametros erit ſeparabis

221189QVINTVS. nĳ pulpitum ad orchesã. Figura uero trigonorum, 12, in circulo ab Astrologis inuenta eſt, ut concentus
aſtrorum per ea deſignentur, quemadmodum nos primo libro ſatis aperte docuimus. Cæterum Græcorum thea-
tra a Latinorum theatris differebant, quoniam Græci in medio plano ſaltatores, & chorum eſſe uolebant, ideo
orcheſtra ſic a ſaltationibus dicta, maior erat, pulpitum uero minus. ſed Romani quoniam in pulpito omni@
ngebant, ideo am pliori ſpatio pulpitum conſtituebant, quod ex deſcriptione erit manifestum.

85[Figure 85]11102220333044405550

Et eius pulpiti altitudo ſit ne plus pedum quinque, uti qui in orcheſtra ſederint, ſpectare poſsint
omnium agentium geſtus.

Planum pulpiti orchestræ plano altius, uſque ad hemicycli centrum perueniebat, altitudoq́; eius erat pedum
quinque, ut ſenatores ab orcheſtræ plano commode agentium gestus inſpicerent. Vt igitur orchestra inferior
pulpito, ſic proſcenium, qui locus erat ante ſcenam, uel ſcena pulpito altior erat.

Cvnei ſpectaculorum in theatro ita diuiduntur, ut anguli trigonorum, qui currunt circum cur-
uaturam circinationis, dirigant aſcenſus, ſcalasq́; inter cuneos ad primam præcinctionem.

Conſtituta pulpiti altitudine, docemur, qua parte, & quomodo aſcenſus, ſcalæq́; ſunt dirigendæ. Theatra
6660

222190LIBER gradationes circum habebant, & poſt certum graduum numerum, etiam præcinctionem quandam, ideſt planũ
latius quàm graduum retractiones per quod iter erat ad gradus. Tres erant præcinctiones, prima imæ, ſecun-
da mediæ, tertia ſuperiori regioni dabatur: ſed eaſcala, quæ ad primam præcinctionem ducebat, non dirige-
batur ad ſecundam præcinctionem, ſed in media ſecunda præcinctione alia erat ſcala, quæ ad tertiam dirigebat,
atque ita ſcalæ non erant directæ, nec continui aſcenſus. Imaginemur autem ad angulos duodecim prædicto-
rum trigonorum ſcalarum apertiones dirigi, quæ quaſi cuneum formant, nam duæ lineæ, quæ a circumferentia

86[Figure 86]11102220333044405550 unà diſcedunt, & ad oppoſitam partem ducuntur, cuneum referunt, idest angulum, qui a linea diuiditur ab
acumine proueniens, quod est in circinatione ad centrum, & iter oſtendit ad aſcenſus. Volo igitur eos cuneos,
qui diriguntur ad primam præcinctionem ibi terminari, & qui a prima ad mediam præcinctionem ducuntur
angulis interpoſitis obuiam eant, & ita, qui ad tertiam præcinctionem eunt, non reſpondeant ĳs, qui nos ad
ſecundam direxere, ſed alĳs medĳs alternantibus apertionibus, & præciſionibus. Septem ſint apertiones &
ad centrum directæ æque diſtantes. Vna in medio ſemicirculi amplior, & laxior, duæutrinque una a dextris,
altera a ſiniſtris diametri, & duæ utrinque inter mediam, & extremas, duæ inquam a dextris, & duæ a ſini-
6660

223191QVINTVS. ſtris, & ita aſcenſiones æque diſtribuentur,non tamen negauerim alios aditus, exitusq́; eſſe faciendos ſecun-
dum theatri capacitatem, ſed ad prædictac primarias aſcenſiones dirigebantur, ob commoditatem alĳ adi-
tus, aſcenſusq́; contecti.

Svpra autem alternis itineribus, ſuperiores cunei medij dirigantur, hi autem qui ſunt in imo,
& dirigunt ſcalaria, erunt numero ſeptem.

Hoc iam dictum est, & reſpondebunt ſeptem angulis trigonorũ, ſed ſuperſunt quinque, quiita distribuũtur

Reliqvi quinque ſcenæ deſignabunt compoſitionem, & unus medius contra ſe, ualuas regias
habere debet, & qui erunt dextra ac ſiniſtra hoſpitalium deſignabunt compoſitionem, extremi duo
ſpectabuntitinera uerſurarum.

1110

Regiæ ualuæ in media ſcena, hoſpitalia a lateribus, & qua parte exire, & alio ſe uertere uolebant, quin-
que reliquis cuneis reſpondebunt. Ab ſcena ad theatri cornua erant porticus, ſed non ita continui, ut cornua
theatri tangerent, quamuis in aliquibus ueſtigĳs hoc uidetur, ſed erant tanquam alæ, & pteromata ipſius
ſcenæ: ex tabulis autem erant ex Plinĳ loco ſupra citato de Curionis theatro. Sed quid refert, an Vitr. pro uer-
ſura intelligat, id quod etiam tertio libro intellexit, cum ab uno latere angulo intermedio ad aliud latus nos
uertimus, & etiam in fine huius capitis idem dicit.

Gradvs ſpectaculorum ubi ſubſellia componantur, ne minus alti ſint palmopede, ne plus pe-
de, & digitis ſex, latitudines earum ne plus pedes duos ſemis, ne minus pedes duos conſtituantur.

Gradus ſpectaculorum, idest opus lapideum in quo circumſedebant ſpectatores, non ſint minus alti quinque
palmis, idest uiginti digitos, nec plus pede uno digitis ſex. Erant etiam in orchectra ſedendi loca ſenatoribus
& honoratis hominibus præparata altioribus locis, in quibus ſubſellia pro tempore collocabantur. Ideo le-
2220 gitur ſenatorum prudentia Naſicæ monitu prohibitum fuiſſe ſubſellia poni, quæ pro tempore in theatrum fere-
bantur, & iam cœpta ab alĳs in uſum poni. Hæc Diuus Augustinus. Cap. 30. primo de ciuitate Dei. Ecce
quod apparet ſubſellia nobilium afferri ſolita, & loco gradibus eminenti poni. Mos fuit ſpatio annorum am-
plius quingentorum ſenatum cum populo permixtum ſpectaculis intereſſe. Sed Attilius Serannus, & Lucius
Scribonius ædiles ſententiam maioris Aphricaniſecuti, ſeparari iuſſerunt loca ſenatorum ab alĳs, quam ob
rem uulgi animi ab Scipione alienati ſuere. Sed nos ad rem. Poſuimus tibi ueſtigium, frontem, & ſciogra-
phiam theatri,& ſcenam,ut poſſis unde uolueris exempla ſumere.

De tecto porticus Theatri. Cap. Vll.

3330

TEctvm porticus, quod futurum eſt in ſumma gradatione, cum ſcenæ altitudine libratum
perſiciatur. Ideo quod uox creſcens æqualiter ad ſummas gradationes, & tectum perue-
niet. Namq́ ſinon erit æquale, quo minus fueritaltum, uox præripietur ad eam altitu-
dinem ad quam perueniet primo.

Inſuper gradationes theatrum porticu circumuallatum erat, ad theatri aream ſpectabat, ſed a tergo parie-
tibus obducebatur, ut uox undique reſonaret. Supratheatrum etiam uelum tendebatur ornatum, & inſi-
gnitum ſtellis, uel alia re, tum ut uocem contineret, tum ut Solem arceret. Porticus autem illa ualde elabo-
ratum opus præſerebat, ſub ſe columnationes alias habebat, quibus ſuperior pars fulciebatur. Sed in par-
tem exteriorem apertas, & hoc in ampliſſimis theatris. Cæterum bæporticus duplices fiebant, ut melius
4440 imbres a multitudine uitari poſſent. harum columnationes opere ſolido conſtabant, earumq́; lineamenta ab
arcubus deſumebantur, ut ait Albertus Leo.

Orchestra inter gradus imos, quam diametron habuerit, eius ſexta pars ſumatur, & in corni-
bus, circumq́; aditus ad eius menſuræ perpendiculum inferiores ſedes præcidantur, & qua præciſio
fuerit ibi conſtituãtur itinerum ſupercilia, ita enim ſatis altitudinẽ habebunt eorum conformationes.

Primus graduum ordo non ſtatim a terra erectus erat, nam depreſſus nimis fuiſſet,cum gradus duos tantum
pedem ſemis altieſſent, & ſubſellia quoque in orcheſtra locis eminentibus collocata. Ideo Vitr. monet ſex-
tam diametri orcheſtræ partem ſumendam, eam eſſe altitudinem illius muri tanquam ſtereobatis, qui orche-
ſtram ambit, in cuius ambitu præciduntur itinera ad aſcenſus, & ſcalas, & qua parte prima præciſio fa-
cta fuerit, ibi ſupercilia tanquam ſupra limitaria ponantur, ut ibi aſcenſus initium ſignificetur eße. apertiones
5550 ergo huiuſmodi tam altæ erant, quàm ſexta diametri orcheſtræpars.

Scenae longitudo ad orcheſtræ diametron duplex fieri debet. Podij altitudo ab libramento
pulpiti cum corona, & lyſi duodecima orcheſtræ diametri. Supra podium columnæ cum capitulis,
& ſpiris altæ quarta parte eiuſdem diametri. Epiſtylia, & ornamenta earum columnarum, altitu dinis
quinta parte. Item ſi tertia epiſcenos ſutura erit, mediani plutei ſummum ſit dimidia parte, columnæ
ſummæ medianarum minus altæ ſint quarta parte. Epiſtylia cum coronis earum columnarum item
habeant altitudinis quintam partem.

Albertus Leo inquit eorum parietum ſundamenta, qui ad extremos, & remotiores a centro gradus aſcen-
dunt, tam longe a centro iacienda e{ſse}e, quantum est ſemidiametros mediæ are æ cum tertia eius parte. Sed
primos gradus, idest centro proximos, & imos, unde incipit gradatio, non ſtatim a ſolo conſtruendos, ſed in
6660

224192LIBER magnis theatris aſolo erigendus eſt paries altus nona ſemidiametri orchestræ, ſed in minoribus theatris ſeptem
pedes illum eße parietem erigendum. ſupra eos parietes gradus ordiendi ſunt, eamenſura, quam Vitr. docuit.
Hanc intentionem uidetur Vitru. innuere ſupra Cap. tertio, & hoc loco etiam, cum loquitur de ea præciſion e,
quæ apertionibus itinerum, & aſcenſionum datur. De longitudine autem ſcenæ illud statuit, quod dupla ad
diametron orcheſtræ eſſe debet. Vnde ſi diametros erit pedum 60. longitudo ſcenæ erit pedum 120. nam
60. pedes diametro reſpondebunt, & 30. utrinque dabuntur reſpondentes cornubus theatri. Inde alti-
tudo podĳ præſinitur. Podium quid ſit iam diximus,nostri parapettum, & poggium uocant in fronte ſcenæ,
@uius inferior pars ad orcheſtram pertinens, est pulpitum. Supra pulpitum ergo, & ab eius libramento ad
faciem ſpectatorum podium est erigendum duodecima orchestræ parte, quinque pedes altum eſt pulpitum ſu-
pra aream orcheſtræ, & quinque pedes podium ſupra aream pulpiti. Et hoc loco eſt conſiderandum orche-
1110 stræ diametron eße modulum theatri. Altum igitur est pulpitum duodecima orcheſtræ diametri cum corona,
& undula, ſeu cymatio. Lix Græce, lata eſt petra, & obliqua,quod ſi Vitr. Lĳxis diceret, eam podĳ petram
intelligere poßemus planam, cui cubitis innitimur dum a podio ſpectamus. Columnæ, & capitula,& baſes
altæ ſint quarta diametri orcheſtræ parte, ita quindecim eſſent pedum, ſi diameter orcheſtræ eſſet 60. in-
ſuper has columnas ſecundus columnarum or do imponebatur, & illa pars ſuperior dicebatur epiſcenos, qua-
ſi ſupra ſcenam, uel ſcenæ additamentum, & in amplioribus theatris ad tertium ordinem columnarum aſcen-
debatur, quouſque tectum porticus theatri æquarent, immo ĳſdem menſuris circa theatrum continuatur, ideo
de illis modulis non facit mentionem Vitr. quoniam eædem ſunt tertiæ epiſcenos. ex ſcbiographbia theatri ſupra
poſita multa intelligentur, quæ bactenus dicta ſunt, quanquam in altitudinibus columnarum aliquantum ua-
rĳfuimus, ob eam rationem, quæ ſequenti loco a Vitr. dicitur.

2220

Nec tamen in omnibus theatris ſymmetriæ ad omnes rationes, & effectus poſſuntreſpondere ſed
oportet Architectum animaduertere, quibus proportionibus neceſſe ſit ſequi ſymmetriam, & quibus
rationibus ad loci naturam, aut magnitudinem opus debeat temperari. Sunt enim res quas in puſillo,
& in magno theatro neceſſe eſt eadem magnitudine ſieri propter uſum, uti gradus, diazomata, plu-
teos, itinera, aſcenſus, pulpita, tribunalia, & ſi qua alia intercurrunt, ex quibus neceſsitas cogit di-
ſcedere ab ſymmetria, ne impediatur uſus; Non minus ſi qua exiguitas copiarum, ideſt marmoris ma-
teriæ, reliquarumq́; rerum, quæ parantur in opere, deſuerint, paulum demere, aut adijcere, dum id
ne nimium improbe ſiat, ſed cum ſenſu, non erit alienum. Hoc autem erit, ſi Architectus erit uſu pe-
ritus, præterea ingenio mobili, ſolertiaq́; non erit uiduatus.

Hinc est, quod qui antiquorum opera intuetur, inuenitq́; aliquid, quod extra Vitruuiana præcepta ui-
3330 deatur, non debet quàm primum aut Vitruuium, aut opera improbare, quoniam non poteſt ſciri quid, & quan
tum neceſſitas afferebat, & quam rationem in corpore integro membrum haberet. Vitr. præuidit hornines
buiuſcemodi uenturos, quare ubiq́; postquam ſymmetrias explicauit, monet nos animaduertere debere, quo-
modo illa moderatione uti debemus, quam neceſſitas adducit, ſiue in forma rei comparanda ad loci rationem,
ſiue in materia & copĳs utendis. Plura uſus poſtulat, quæ omnino ad unguem obſeruanda, & facienda ſunt,
nam & gradus, & præcinctiones, quas modo diazomata uocat, & aſcenſus itineraq́; , podia item, pulpitaq́; ,
& tribunalia, quæ ſunt partes illæ omnes, ad quas per gradus aſcendimus, & buiuſmodi alia neceſſario tam in
magno, quàm in paruo theatro requiruntur, reliqua non item, quorum opus ad uſum non ſpectat, ſed ad orna-
tum, & ad loci opportunitatem.

Ipsae autem ſcenæ ſuas habent rationes explicatas, ita uti mediæ ualuæ ornatus habeant aulæ re-
giæ, dextra, ac ſiniſtra hoſpitalia, ſecundum autem ea ſpatia ad ornatus comparata (quæ loca Græci
περιάκτ{ou}ς dicunt, ab eo, quod machinæ ſunt in his locis uerſatiles trigonos habentes) in ſingula tres
ſint ſpecies ornationis. quæ cum aut ſabularum mutationes ſunt ſuturæ, ſeu Deorum aduentus cum
tonitribus repentinis, uerſentur, mutentq́; ſpeciem ornationis in frontes. Secundum ea loca uerſuræ
ſunt procurrentes, quæ eſſiciunt una a ſoro, altera a peregre aditus in ſcenam.

Valuæ mediæ, quæ medio cuneo e quinque ſcenæ attributis reſpondet, ab ornamentis, & amplitudine, quam
habebant, regiæ dicebantur. Vtrinque aliæ portæ erant concharum modo, quas Nichios dicimus, ita pro
fronte ſcenæ tres erant apertiones, ante quas in ſingulis machinæ erant collocatæ triangulares axibus uerſa-
tiles, in ſingulis earum frontibus picturæ erant ſecundum fabularum, quas agebant, opportunitatem. nam
in una comica ſcena, pro comœdĳs, in altera tragica pro tragœdĳs, in tertia ſatyrica pro ſatyris deſignabatur.
4450 Vertebantur illæ facies, & ab illis machinis Dĳ loquebantur. Tonitrua in eorum aduenlu fiebant, utribus,
& pellibus corĳs inflatis, calculisq́; repletis, uelictibus percuſſis, quos nos tamburros nominamus. Itaque
decorum ſeruabant, Deos inuiſibiles tantum audientes. Ita pro machina in Aiace Flagillifero Vliffi Minerua
loquitur, & non uidetur, aitq́; Vlißes uocem Deæ perſimilem eſſe tyrrenicæ æreæ tubæ, quæ horrorem ſonitu
incutere ſolet. Hœmachinæ igitur conuertebantur, ideo græce periactus dicunt, dabantq́; aditibus locum,
vias reſerentes, unam a foro, alteram aliunde.

225193QVINTVS.

De tribus ſcenarum generibus. Cap. VIII.

GEnera autem ſunt ſcenarum tria, unum, quod dieitur tragicum, alterum comicum, ter-
tium ſatyricum. Horum autem ornatus ſunt interſe ſe diſsimiles, diſpariq́; ratione,quod
tragicæ deſormantur columnis, faſtigijs, & ſignis, reliquisq́; regalibus rebus. Comicæ
autem æ dificiorum priuatorum, & mœnianorum habent ſpeciem, proſpectusq́; ſeneſtris
diſpoſitis imitatione communium ædiſiciorum rationibus. Satyricæ uero ornantur arboribus, ſpelun-
cis, montibus, reliquisq́; agreſtibus rebus in topiarij operis ſpeciem deſormatis.

1110

Qui uerbum illud interpretantur, quod uolumine primo dicitur, Sciographia, cum de ideis diſpoſitionibus
agitur, & de proſpectu, opticaq́; dictum putant, comprobant quod aiunt his rebus, quæ hoc capite dicuntur,
in quo tria ſcenarum genera, & apparatus, ornationesq́; ponuntur, quatenus tres ſunt rerum, quæ aguntur, con
ditiones, nam cum res uel altæ, uel mediæ, uel infimæ ſint, uolunt actionibus, quæpondus grauitatis habent, in
quibus ſummæ conditionis homines uerſantur, dari ſpeciem, ornatumq́; amplorum ædificiorum, opticenq́; ma
gnarum, & Regiarum ædium, eamq́; ſpeciem tragœdĳs cum Vitruuio concedunt, apparatum, & ornatum
buiuſmodi ſcenam tragicam uocant, quam in una trigoni fronte depictam oſtendebant. Non minus cum res
domeſticas, & quotidianæ perſonæ inducebantur, aliudſcenæ genus ornabant, comicamq́; ſcenam eam ſpeciem
nominabant, priuatorum enim actiones in comœĳs tractabantur. Demum infimis, rudibus, ſimplicibusq́;
perſonis, quales ſunt qui rura colunt, eorumq́; amoribus, contentionibus, querelisq́; dabatur regionum pro-
2220 ſpectus, arboribus, ſyluis, fluuĳs, fontibus, collibus, caſisq́; humilibus ornati, eamq́; picturæ ſpeciem, altera
trigoni facie depictam, ſcenam ſatyricam appellabant. Itaque tribus generibus uniuerſum ornatum diuiden-
tes, neceſſariam ualde opticen Arcbitecto eſſe arbitrati ſunt. quare ſciographiam, adumbrationem ad proſpe-
ctum pertinentem interpretati ſunt. Multi quoque ſcenographiam artem ſcenæ frabricandæ intellexerunt, in
qua proſpectiuæ uſus maxime requiritur, nam ædes magnificæ, alta atria,Deorum templa, militares viæ, pe-
riſtylia, & buiuſmodi, quæſunt tragici ornatus, item inſulæ, & priuatorum ædes, angiportus, uiæq́; comicis
attributæ, & regiones, aquarum lapſus, attegia paſtorum, & buiuſmodi alia ſatyrorum ornationibus attri-
buta, omnia inquam hæc, ſi rectè delineari debent, punctum tanquam radiorum directorem totius ornatus re-
quirunt, a quo prominentiæ, abſcedentiæ, luminum flexus, umbrarum terminationes, aditus, exitus, longin-
quitas, proximitas, radiorum decuſſatio, angulorum ratio, & cætera omnia, quæ in plane fronte deſcripta
3330 ſunt, ſolida, & ut res ſe habet, uideri ſolent. Itaque hanc partem conſiderantes, ut dixi, libro primo, Archi-
tectum opticen habere debere dixerunt, & opticen diſpoſitionis tertiam ſpeciem conſtituere. Sed hoc non ad-
modum nobis placuit, nam neceſſe est ſpecies diſpoſitionis ſub uno eodemq́; genere comprehendi, habeantq́;
inter ſe quandam ſimilitudinem, qua tanquam unius generis ſpecies conueniant, ita ut ſi uestigium, quod dici-
tur icnographia, & erectio, frontis, quæ appellatur orthographia, conueniunt in ordine ad diſpoſitionem, ita
ut quod naſcitur, & quod creſcit idem ſit, cur eſt, quod pro tertia diſpoſitionis idea proſpectiuam adduc amus?
Sed quicquid ſit, uerum eſt hoc loco Vitru. tria ſcenarum genera constituere, tragicas, comicas, ſatyricas.
Verum etiam eſt ſeparatim, quod opus eſt opticæ ſi uelimus ſcenas eas deformare, ita ut ſuos reddat effectus,
in qua opticæ iudicĳ eſt punctum ita aptè accommodare, ut omne quod cerniture, ſitum, ſormam, ordinemq́;
4440 naturalem rerum reſerat, nil coactum, nil præceps, nil difforme, nil ſit inuenuſtum, quemadmodum in mul-
torum ſcenis eſt uidere, res præter modum paru is, collabentes ædes, abſcedentia tam depreſſa, ut @eque propius
neque longius iucunda oculis eſſe poſſint. Quoniam igitur huius rei exercitium non minus iucundum, quàm
neceſſarium mihi est uiſum, ut multis prodeſſem, hanc quoque partem literis commendaui, mox editurus post
hos commentarios.

In Græcorum theatris non omnia ijſdem rationibus ſuntfacienda, quod primum in ima circina-
tione, ut in latino trigonorum quatuor, in eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangũt.
Et cuius quadrati latus eſt proximum ſcenæ, præciditq́; curuaturam circinationis, ea regione deſigna
tur ſinitio proſcenij, & ab ea regione ad extremam circinationem curuaturæ, parallelos linea deſgina-
tur, in qua conſtituitur ſrons ſcenæ, per centrumq́; orcheſtræ proſcenij regione parallelos linea deſcri-
bitur, & qua ſecat circinationis lineas dextra, ac ſiniſtra in cornibus hemicycli centra deſignantur, &
5550& circino collocato in dextra ab interuallo ſiniſtro circumagitur circinatio ad proſcenij dextram
partem. Item centro collocato in ſiniſtro cornu ab interuallo dextro circumagitur ad proſcenij ſi-
niſtram partem. Ita tribus centris hac deſcriptione ampliorem habent orcheſtram Græci, & ſcenam
receſsiorem, minoreq́; latitudine pulpitum, quod logium appellant, ideoq́; apud eos tragici, & comi-
ci actores in ſeena peragunt, reliqui autem artifices ſuas per orcheſtram præſtant actiones. Itaque ex
eo ſcenici, & thymelici græce ſeparatim nominantur.

Cum in Græcorum theatris orcheſtra maior quàm in Latinis eſſe ob uſum deberet, tria quadrata, loco trigo
norum, quatuor in una circinationis linea deſignabant. ungulitamen quadratorum, quemadmodum & tri-
gonorum in circinatione duodecim partes æquas faciebant. hoc autem erat diſcrimen, quod in trium quadra-
torum deſcriptione amplius in medio ſpatium relinquebatur. Sed quemadmodum in latinorum theatris latus
6660

226194LIBER unum trigoni ſcenæ frontem conſtituebat. Sic & in Græcis latus unum quadrati ſcenæ ſrontem faciebat, &
proſcenium terminabat, ſed integra ſcenæ frons in linea poſita erat, quæ ultra circumferentiam protendeba-
tur, per circumſerentiam tranſiens, æqueq́; diſtans, & parallelos eius lateris quadrati, quod proſcenium fi-
niebat. Hinc erat, quod Græcorum ſcena remotior, & magis recedens erat, quàm Latinorum. præterea du-
cebatur linea per centrum tanquam diametros æque diſtans, & parallelos dicto lateri, & ſcenæ fronti in ex-
tremis huius lineæ partibus, qua circinationis lineamſecabant, centrum collocabatur, & in uno extremo cir-
cini pede collocato, alter ad centrum diducebatur, & cum circumuoluebatur terminos maioris circinatio-
nis præfiniebat. nam qua parte proſcenĳ lineam tangebat, ibi erat circinationis terminus, & præcinctionis
ultimæ theatri, quemadmodum eſt in puncto b, & c, & in linea c, b, centra autem a dextris, & a ſini-
ſtraſunt d, c, macbina trigona uerſatilis, O, ibi etiam ualuæ regiæ ſunt. frons ſcenæ F, g. Orcheſtra,
1110 p, reliqua ſunt facilia. Hoſpitalia enim & reliqua quemadmodum in Latinorum theatris, ſed in uestigio
Latini theatri in ſcena tres fecimus portas, in ſingulis trigonum uerſatilem poſuimus, ut mediæ frontis facies,
cum reliquis ad opticæ rationem accommodaremus. Etiamq́; diuerſo modo ſcenam cum theatro coniumxi-
mus, nec negarem, quin alio quoque modo coniungi poſſent. Sed conſultius ſic fecimus, adiuti ex ruinis cu-
iuſdam antiqui theatri Vincentiæ in hortis cuiuſdam nobilis collocati, quod ingenioſus Palladius meus mihi
oſtendit. Scenici autem comicos, & tragicos complectuntur. Thymelici uerò cytharædi, tibicines,& hu-
iuſmodi ſymphoniaci apo tis thymelis dicti, quæ pars erat theatri, ubi hiſtriones peragebant.

Eivs logei altitudo, non minus eſſe debet pedum decem, non plus duodecim. Gradationes ſca-
larum inter cuneos, & ſedes, contra quadratorum angulos dirigantur ad primam præcinctionem. ab
ca præcinctione inter eas iterum mediæ dirigantur, & ad ſummam quoties præcinguntur, altero tan-
2220 to ſemper amplificatur.

Logeum a Polluce Vomon, ſiue uima, hoc eſt aram, ſeu pulpitum dicitur, quod altius eſſe debet in theatris
Græcorum, quoniam Græcorum pulpitum remotius erat a ſpectatoribus, quam Latinorum, erat enim orche-
stra Græcorum amplior, & diſtantia res depreſſiores uideri facit, quod optici obſeruant, nam ſi prope do-
mos eas, tecta non uides, ſi recedas paululum, mox incipis uidere. Erecto pulpito, dirigit ſcalaria, quemad-
modum fecit in Latinorum theatris: ita ut ſcalæ, quæ ad primam præcinctionem ſcandunt, non ſint dirctæ ĳs,
quæ ad ſecundam ducunt, ſimiliter aberrent & tertiæ a ſceundis, ita ut quotiens præcinguntur, altero tan-
to ſemper amplificentur, nam maior intercapedo est inter ſcalas ſummæ præcinctionis, quàm inter ſca-
las imas.

Cvm hæc omnia ſumma cura, & ſolertia explicata ſint’, tunc etiam diligentius eſt animaduerten-
3330 dum, uti ſit electus locus in quo leniter applicet ſe uox, neque repulſa reſiliens incertas auribus reſe-
rat ſigniſicationes.

Maxime urget Vitruuium uoci locum aptare, ideo præter ea, quæ dicta ſunt, multa quoque addit præce-
pta pulcherrima, & ſumma obſeruatione digna, & certè non ſine ratione, nam finis uniuerſæ huius rei est,
ut recte uideatur, & audiatur. Diſtinguit ergo loca ſecundum naturam ſoni dicens.

Svnt enim nonnulli loci naturaliter impedientes uocis motus, uti diſſonantes, qui Græce dicun-
tur catichuntes: circumſonantes, qui apud cos nominantur perichuntes. Item reſonantes, qui dicun-
tur antichuntes: conſonantesq́; , quos appellant ſinichuntes. Diſſonantes ſunt, in quibus uox prima,
cum eſt elata in altitudinem, offenſa ſuperioribus ſolidis corporibus, repulſaq́; , reſiliensq́; in imum,
opprimit inſequentis uocis elationem.

4440

Quaſi dicat, ſi primus orbis, & prima circinatio uocis offenderet aliquidſolidum, deorſum reĳceretur, &
frangeret ſecundum orbem, & inſequentem circulationem, unde diſſonantia, ideſt deorſum reiectus ſonus ne-
ceſſe est fieri.

Circvmsonantes autem ſunt, in quibus circumuagando coacta uox ſe ſoluens in medio, ſine
extremis caſibus ſonans, ibi extinguitur, incerta uerborum ſigniſicatione.

Bombum faciunt buiuſmodi loca, quæ circumſonantia dicuntur, quoniam in ea idem ſonus redit, quemad-
modum inter campanas perditur ſonus ceſſante ictu.

Reſonantes uerò, in quibus cum in ſolido tactu percuſſa reſiliat imagines exprimendo, nouiſsimos
caſus duplices faciunt auditu.

Reſonat uox percutiendo, & retro redeundo, & quemadmodum Solis radĳ cum reſlectuntur, quoniam du-
5550 plices ſunt, fortiores, ac uehementiores habentur, ita uox iterum ſonans imaginem ſuam duplicando maior eſ-
ficitur, & caſus ſuos duplices, ut echo, reddit, quod malum eſt.

Item conſonantes ſunt, in quibus uox ab imis auxiliata cum incremento ſcandens, ingreditur ad
aures diſcreta uerborum claritate.

Conſonantes omnino aduerſantur diſſonantibus, quoniam in illis uox a centro ad circumferentiam ducitur
unita, adiuta, & æqualiter creſcens, in his a circumferentia ad centrum reĳcitur, & frangitur, quare ut nil
peius eſt diſſonantibus, ita nil melius est conſonantibus locis. Hic enim integra uox, uno caſu, certa claritate
percipitur. ibifracta, incerta, & obſcura percipitur. Voxigitur, ſi debet rectè audiri, ex loci, qualitate uni-
ca, integra, clara, & diſcreta percipi debet, ex reſonantibus locis duplex, & diſſonantibus fracta, ex circum-
ſonantibus obſcura, ex conſonantibus diſcreta fit. quare concluditur.

6660

227195QVINTVS.87[Figure 87]@ESTIGIVM THEATRI GRAECORVM.P D E B R

Ita ſi in locorum electione ſuerit diligens animaduerſio, emendatus erit prudentia ad utilitatem
in theatris uocis effectus. Formarum autem deſcriptiones inter ſe diſcriminibus his erunt notatæ,
uti quæ ex quadratis deſignanrur, Græcorum, quæ ex paribus trigonorum lateribus, Latinorum ha
beant uſus. Ita his præſcriptionibus, qui uoluerit uti, emendatas eſficiet theatrorum perſectiones.

228196LIBER

De porticibus poſt ſcenam, & ambulationibus.
Cap. IX.

POst Scenam porticus ſunt conſtituendæ, uti cum imbres repẽtini ludos interpellauerint
habeat populus, quo ſe recipiat ex theatro. Choragiaq́; laxamentum habeant ad chorum
parandum, uti ſunt porticus Pompeianæ. itemq́; Athenis porticus Eumenici, patrisq́;
Liberi fanum: Et exeuntibus e theatro ſiniſtra parte odeum, quod A thenis Pericles colum
nis lapideis diſpoſuit, nauiumq́; malis, & antennis e ſpolijs Perſicis pertexit. Idem autem incenſum
1110 Mithridatico bello Rex Ariobarzanes reſtituit. Smyrnæ ſtrategeum. Trallibus porticus ex utraq;
parte (ut ſcenę) ſupra ſtadium, cæterisq́; ciuitatibus, quæ diligentiores habuerunt Architectos.

Poſtquam ſedes ad uidendum, & ad audiendum ſpectatoribus accommodauit, theatrumq́; conformauit
aptum ad actores, muſicosq́; tum Græcis, tum Latinis moribus, diſtribuitq́; aditus, & ſcalaria, porticusq́;
in ſummo theatro: nunc & populum ea parte quærit accommodare, ut habeat quo ſe imbribus ſuperuenien-
tibus recipere poſſit, & etiam ut omnis ſcenicus apparatus loco amplo ſit, & commodo. quare & de portici-
bus poſt ſcenam, & de ĳs, quæ circa theatrum diſponuntur, præcepta tribuit, & ſymmetrias exponit. Præter
neceſſitatem ornamentum quoque addebant porticus tum ſacris ædibus, tum illuſtrium virorum domibus,
tum etiam publicis ædifiĳs. Choragia ſignificant, & eos, qui ludorum inſtrumentum ſuppeditant, & locum,
in quo totum inſtrumentum ponitur. Solebant indumenta a choragis aſſumi, quæ ædiles præbendo locabant.
2220 Odeum erat quaſi puſillum theatrum, unde muſica certamina ſpectabantur. Odea quatuor Romæ fuiſſe legit
Philander, unum in Auentino; alterum inter Palatinum, & Cælium ad metam ſudantem; tertium prope thea
trum Pompei; quartum Domitiani. Odeum uero theatrum Athenis a Pericle ad oſtentationem muſicorum ex-
tructum eſſe ſertur. eſt etiam ibi prætoris curia. Inſignes etiam porticus enumerat, ut a@ud eum eſt uidere.
Stratageum armamentarium eſt, in quo ſpolia hoſtium reponuntur.

Circa theatra ſunt porticus, & ambulationes, quę uidentur ita oportere, collocari, ut duplices ſint.
Non in altitudine, ſed in amplitudine duplices, ut ſequentia declarant.

Habeantqve exteriores columnas Doricas cum epiſtylijs, & ornamentis ex ratione modulatio
nis Doricæ perſectas. Latitudines autem earum ita oportere ſieri videntur, uti quanta altitudine co-
lumnæ fuerint exteriores, tantam latitudinem habeant ab inſeriore parte columnarum extremarum
3330 ad medias, & a medianis ad parietes,qui circumcludunt porticus ambulationes. Medianæ autem co-
lumnæ quinta parte altiores ſint, quam exteriores, ſed aut Ionico, aut Corinthio genere deformentur.

Ratio eſt, quare medianæ columnæ exterioribus altiores eſſe debent, quia id ſpatĳ oecupant, quod epiſty-
lia in exterioribus occupant, non enim ſupra medianas columnas epiſtylia imponuntur, quare cum creſcant
in altitudinem quina parte, neceſſariò uel Ionicæ, uel Chorintbiæ pro ratione moduli, faciendæ ſunt.

Colvmnarvm autem proportiones, & ſymmtriæ, non erunt ijsdẽ rationibus, quibus in ȩdibus ſa
cris ſcripſi. Aliam enim in Deorũ templis debẽt habere grauitatem, aliam in porticibus, & cæteris ope-
ribus ſubtilitatem. Itaque ſi Dorici generis erunt columnæ, dimetiantur earum altitudines cum ca-
pitulis in partes quindecim, & ex eis partibus una conſtituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli ra-
tionem omnis operis erit explicatio, & in imo columnæ craſsitudo fiat duorum modulorum. Interco-
4440 lumnium quinque, & moduli dimidia parte. Altitudo columnæ præter capitulum quatuordecim
modulorum. Capituli altitudo moduli unius. Latitudo modulorum duorum, & moduli ſextæ par-
tis. Cæteri operis modulationes, uti deædibus ſacris in libro quarto ſcriptum eſt, ita perficiantur.
Sin autem Ionicæ columnæ fient, ſcapus præter ſpiram, & capitulum in octo partes, & dimidiam di-
uidatur, & ex his unacraſsitudini columnæ detur. Spira cum plintho dimidia craſsitudine conſtitua-
tur. Capituli ratio ita fiat, uti in tertio libro eſt demonſtratum. Si Corinthia, erit ſcapus, & ſpira uti
in Ionico. Capitulum autem uti in quarto libro eſt ſcriptum, ita habeat rationem; ſlylobatisq; a die-
ctio, quæ fit per ſcamillos impares, ex deſcriptione, quæ ſupra ſcripta eſt in libro tertio, ſumatur,
Epiſtylia, coronæ, cæteraq́ omnia ad columnarum rationem ex ſcriptis uoluminum ſuperiorum
explicentur. Media uero ſpatia, quæ erunt ſub diuo inter porticus adornanda uiridibus videntur,
5550 quod hypæthræ ambulationes habent magnam ſalubritatem; & primum oculorum, quod ex uiridi-
bus ſubtilis, & extenuatus aer, propter motionem corporis influens perlimat ſpeciem, & ita auſerens
ex oculis humorem craſſum, aciem tenuem, & acutam ſpeciem relinquit. Præterea cum corpus mo-
tionibus in ambulatione caleſcat, humores ex membris aer exugendo imminuit plenitates, extenuatq́;
diſsipando, quod plus ineſt, quàm corpus poteſt ſuſtinere. Hoc autem ita eſſe ex eo licet animad-
uertere,quod ſub tectis cum ſint aquarum fontes, aut etiam ſub terra paluſtris abundantia, ex his nullus
ſurgit humor nebulofus, ſed in apertis, hypæthrisq; locis, cum Sol oriens uapore tangit mundum, ex
humidis, & abundantibus excitat humores, & etiam conglobatos in altitudinem tollit. Ergo ſi ita
uidedur, uti in hypæthris locis, ab aere humores ex corporibus exugantur moleſtiores, quemadmo-
dum ex terra per nebulas uidentur, non puto dubium eſſe, quin ampliſsimas, & ornatiſsimas ſub diuo
6660

229197QVINTVS. hypætrhisq́; collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes. Eæ autem uti ſint ſemper ſiccæ, & non
lutoſæ ſic erit faciendum. Fodiantur, & exinaniantur quám altiſsime, & dextra, atque ſiniſtra ſtru-
ctiles cloacæ ſiant, inq́; earum parictibus, qui ad ambulationem ſpectauerint, tubuli inſtruantur in-
clinati ſaſtigio in cloacis. His perfectis, compleanturea loca carbonibus, deinde inſuper ſabulone
eæ ambulationes ſternantur, & exæquentur, ita propter carbonum naturalem ratitatem,& tubulorum
in cloacas inſtructionem, excipientur aquarum abundantiæ, & ita ſiccę & ſine humore perfectæ ſue-
rint ambulationes. præterea in his operibus theſauri ſunt ciuitatibus in neceſſarijs rebus a maioribus
conſtituti. In concluſionibus enim, reliqui omnes faciliores ſunt apparatus, quàm lignorum. Sal
enim facile ante importatur, frumenta publicè, priuatimq́; expeditius congeruntur, & ſi deſint, ole-
1110 ribus, carne, ſeu leguminibus defenditur. Aquæ ſoſſuris puteorum, & de cœlo repentinis tempeſta-
tibus ex tegulis excipiuntur. De lignatione, quæ maxime neceſſaria eſt ad cibum excoquendum, diſſi-
cilis, & moleſta eſt apparatio, quod & tardè comportatur, & plus conſumitur. In eiuſmodi tempo-
ribus tunc eæ ambulationes aperiuntur, & menſuræ tributim ſingulis capitibus deſignantur. Ita duas
res egregias hypætrhæ ambulationes præſtant, unam in pace ſalubritatis, alteram in bello ſalutis. Er-
go his rationibus ambulationum explicationes, non ſolum poſt ſcenam theatri, ſed etiam omnium
Deorum templis effectæ, magnas ciuitatibus præſtare poterunt utilitates. Quoniam hæca nobis ſa-
tis uidentur eſſe expoſita, nunc inſequentur balnearum diſpoſitionum demonſtrationes.

Non ſolum poſt ſcenam, ſed circa theatra, & poſt ædes Deorum porticus, & ambulationes conſtituendæ
ſunt, ob maximas utilitates, quas Vitr. memorat pacis, & belli tempore, nam pacatis rebus, ſalubres ſunt
corporibus: in obſidionibus uero vtiles in rebus neceſſarĳs, præſertim in lignatione, cuius apparatus diffici-
2220 lior eſt, quàm rerum aliarum. Quomodo autem fiant ambulationes ſiccæ, & ſine humore, docet ſacilitate mi-
ra Vitr. In tectis ambulationibus ratio expedita expedita eſt, in bypætrhis uerò, hoc est apertis, & ſub diuo, etiam
ex præceptis Vitruuĳ colligitur, quod neceſſarium est. nam cloacæ, & loca concaua, per quæ colluuies fluit
ex fabrica, & ſtructura fiunt quaſi canales, in quas tubi, & fiſtulæ a capitibus inclinantur, ut aquœ per eas
in cloacas immittantur, loca carbonibus inſternuntur. Carbones enim ob ignem rarefacti, exugendi uim ba-
bent. atque ita ambulationes fint, dirigunturq́; uiæmediæ ita ſtructæ inter uiridariæ, & arboreta, non enim
uniuerſa loci amplitudo exinanitur, & præparatur ad ambulationes. Sed ea tantum pars, per quam deam-
bulandum eſt. obſeruandum autem in hac parte quàm pulchre poſitis ſymmetrĳs, & modulis, ad decorum,
ad eurithmiam, ad diſtributionem aſpiciat Vitr. quantum opus ſuum phyſicis rationibus, & ratiocinationibus
ornet, ut paßim oſtendat ſe uerum Architectum.

3330

De balnearum diſpoſitionibus, & partibus. Cap. X.

PRimvm eligendus eſt locus quàm calidiſsimus, ideſt auerſus a Septentrione, & A quilone.
ipſa autem caldaria, tepidariaq́; lumen habeant ab occidente hyberno. Sin autem natura
loci impedierit, utique a meridie, quod maxime tempus lauandi a meridiano ad ueſperum
eſt conſtitutum:

Inducit nos in balnea Vitr. commodiſſime, ostenditq́; quàm ſit eorum uſus neceſſarius,nam thermæ non adeò
primum ad id æſtimationis peruener ant, immo balneum tantum ad ſalubritatem corporis deſtinatum erat. inde
4440 cum diuitĳs luxuries creſcens, ſub thermarũ nomine, magnifica fecere ædificia, porticibus, ſyluis, natatorĳs,
piſcinis, auiarĳs, topiarĳs, byppodromis, & buiuſmodi alĳs ornatiſſima. Ego primum quæ a Vitr. dicuntur
exponam, inde aliquid ratiocinando addam,quod ad rem faciet. primum igitur agit de electione, max de diſpo-
ſitione loci, deinde departibus balneorum. Locus igitur uel liber erit, uel neceſſitate aliqua obſtrictus, ſem-
perq́; calidißimus est eligendus. Calidiſſimum autem auerſum a Septentrione intelligit, & ab. A quilone. unde
cellæ in quibus calor, & tepiditas inducebatur, lumen ab occidente hyberno,ideſt ab Affrico,uel Lybico uento
habere debent, qua enim Sol bruma occidit, (ea occidens bybernus dicitur) ea pars calidior cæteris est. Sed
cum loci natura nos impedierit, a meridie lumen excipiendum. ratio eſt, quod maxime tempus lauandi a me-
ridiano ad ueſperum eſt conſtitutum.

Et item eſt animaduertendum, uti caldaria muliebria, uiriliaq́; coniuncta, & in ijſdem regionibus
5550 ſint collocata. Et ratio eſt a cõmodiatate ſumpta,licet pudor non patiatur, licet eæpartes pariete diuidantur.

Sic enim eſſicietur, utin uaſaria ex hypocauſto communis ſit uſus eorum utriſque. Hypocau-
stum fornax eſt, uel concamerata structura, in quaſuccenditur ignis, furnellum nos appellamus. hypocauſim
uocat inferius.

Ahena ſupra hypocauſtum tria ſunt componenda, unum caldarium, alterum tepidarium, tertiũ
frigidarium, & ita collocanda, uti ex tepidario in caldarium, quantum aquæ caldæ exierit, influat. De
ſrigidario in tepidarium ad eundem modum: teſtudiesq́; alueorũ ex cómuni hypocauſi calefacientur.

Caldaria, tepidaria, & frigidaria hoc loco pro uaſis abenis capiuntur. frigidarium partem ſuperiorem oc-
eupauit, & in tepidarium medium frigidam infundet. tepidarium medium in infimum caldarium tepidam im-
m@ttet. Calidus autem ſornaulæ uapor ſ@b-uaſis plus, & minus caloris afferet. Sed opus est modum ſcire,
6660

230198LIBER quomodo caldaria, & cellæ ſuſpendi debent. hunc docet Vitruuius dicens.

Svspensvrae caldariorum ita ſunt ſaciendæ, uti primum ſeſquipedalibus tegulis ſolum ſternatur
inclinatum ad hypocauſim, uti pila cum mittatur, non poſsit intro reſiſtere, ſed rurſus redeat ad præ-
furnium. Ipſa per ſe ita flamma ſacilius peruagabitur ſub ſuſpenſione.

Hipocauſti planum ex tegulis ſeſquipedalibus insternendum, inclin atum autem ad os ſurni, quod præfur-
nium dicitur, ut flamma ſub loco in quo ſuſpenduntur facilius uagare poßit, hæc ex diagrammate nota ſunt.

Svpraq́ laterculis beſſalibus pilæ ſtruantur, ita diſpoſitæ, ut bipedales tegulæ poſsint ſupra eſ-
ſe collocatæ.

Pilæ ſupra planum hypocausti ſtruantur laterculis octo unciarum, quæ ſunt duo pedis tertia, & ita diſtent
una ab alia, ut ſuper illis bipedales tegulæ aptari poßint.

1110

Altitvdinem autem pilæ habeant pedum duorum, eæq́ ſtruantur argilla,cum capillo ſubacta,
ſupraq́; collocentur tegulæ bipedales, quæ ſuſtineant pauimentum. Concamerationes uerò, ſi ex
ſtructura ſactæ fuerint, erunt utiliores, ſin autem contignationes fuerint figlinum opus ſubijciatur,
ſed hoc ita erit ſaciendum. Regulæ ferreæ, aut arcus ſiant, eæq́; uncinis ſerreis ad contignationem
ſuſpendantur quàm creberrimis, eæq́; regulæ, ſiue arcus ita diſponantur, ut tegulæ ſine marginibus ſe-
dere in duabusinuehiq́; poſsint. & ita totæ concamerationes in ſerro nitentes ſint perfectæ, earumq́;
camerarum ſuperiora coagmenta ex argilla cum capillo ſubacta liniantur. Inſerior autem pars, quæ
ad pauimentum ſpectat, primum teſta cum calce trulliſſetur, dein de opere albario, ſiue tectorio po-
liatur. eæq́; cameræ in caldarijs, ſi duplices factæ ſuerint, meliorem habebunt uſum. Non enim a uapo
re humor corrumpere poterit materiem contignationis, ſed inter duas cameras uagabitur.

222088[Figure 88]I. Laconicum.
H. Tepidarium.
K. Frigidarium.
L. Labrum.
I. Fistulæ vaporarie.L K h I333089[Figure 89]a. Frigidarium.
b. Tepidarium.
C. caldarium.
e. Laconicum.
d. clypeus æneus.
f. Tepidarium.
g. frigidarium.
i. fistulæ uaporariæd g f e a b c44405550

Docet Vitr. qua ratione cameras, & pauimenta cellarum, quæ caldaria, & tepidaria erant, fieri debent,
ideſt quomodo eæ cellæ ſuſpendi debent. dicit enim ſuſpendi, quoniam infra eas hypocauſta collocabantur. pa-
umentum igitur ita faciendum, ut diſpoſitis pilis ex laterculis beſſalibus, per ſolum inclinatum bypocausti.
6660

231199QVINTVS. tam diftantibus, ut in eas bipedales tegulæ ſedere poſſint, altæ pedes duos, tegulæ illæimponantur, structæ cre-
ta, capillo ſubacta, ut ignem ferre poſſint. tegulæ pauimentum ſuſtinent, ſub quo erat bypocauſtum, &
ignis ab bypocausto per tubos intra parietum craßitudinem ad cellas uaporans aſcendebat, quod animaduer-
ſum eſt ex antiquis monumentis nuper inuentis, quorum formas libro ſequenti capite decimo collocauimus.
Stratis cellarum caldariorum, & tepidariorum pauimentis, concamerationes, & fornices faciendi ſunt. hi
uel contignatione, uel ſtructura fiunt. utriuſque generis præcepta dantur a Vitruuio, Structura utili or est,
& ignis uapori aptior. in contignatione imæ, mediæ, & ſummæ partes ſunt conſiderandæ, imæ figlino opere
faciendæ, mediæ ferreæſint, ut opus ſustineatur, ſummæ coagmentandæ argilla capillo ſubacta, ferrei arcus in
colligatione fiant tranſuerſarĳs ferreis laminis decuſſatis, & clatratis. arcus hi uncinis ferreis contignatio-
1110 bus applicentur, & ad eas ſuſpendantur, diſtent autem inter ſe tantum, ut ſupra duos arcus eapita duarum
tegularum ſedere poſſint, & bæc pars media erit, ſupra autem fiet tanquam ruderatio quædam ex argilla, &
creta figulorum pilis ſubacta. Cœlum uerò, quod imminet pauimento, testa cum calce trulliſſetur, & tectorio
uel albario opere poliatur. & ſi hæ concamerationes duplices fuerint, idest una ſupra aliam, antequã ad con-
tignationem deuenias, melius erit, & tutius contignatio a uapore ſeruabitur.

Magnitvdines autem balnearum uidentur fieripro copia hominum. ſint autem ita compoſi-
tæ. Quanta longitudo fuerit, tertia dempta latitudo ſit, pręter ſcholam labri, & aluei, labrum utique
ſub lumine faciendum uidetur, ne ſtantes circum ſuis umbris obſcurent locum. Scholas autem labro
rum ita ſieri oportet ſpatioſas, ut cum priores occupauerint loca, circumſpectantes reliqui rectè ſtare
poſsint. Aluei autem latitudo inter parietem, & pluteum, ne minus ſit pedes ſenos, ut gradus inſe-
rior inde auferat, & puluinus duos pedes.

2220

Nunc agit de loco, in quo lauabantur bomines, eiusq́; ſymmetrias declarat. Magnitudines igitur balnea-
rum pro copia bominum fieri uidentur, ſed proportione illa conſtare debent, quæ tantum Vitruuio placet, ideſt
ſeſquialtera, tertia enim pars longitudini demitur, reliquæ duæ latitudini dantur. Labrum ſeu alueus lapidea,
uel structilis foſſa erat balnearum. Schola autem labri. uel aluei erat tanquam margo labri, ubi lauaturi
præſtolabantur, & ſpectantes eos, qui prius locum occupauerant, ſtabant. uult igitur labrum ſub lumine po-
ni, ne stantes cir cum ſuis umbris obſcurent lucem. Aluei autem, & labri, quod idem eſt, latitudo ſit pedes
ſex, ex quibus duos pedes gradus inferior, per quem in labrum deſcendebatur, & puluinus auferebat, & re-
linquebantur quatuor pedes inter parietem, & pluteum, uel podium.

Laconicvm ſudationesq́; ſunt coniungendæ tepidario, eæq́; quàm latæ fuerint, tantam altitudi-
nem habeant ad imam curuaturam hemiſphærij, mediumq́; lumen in hemiſphærio relinquatur, ex eoq́;
3330 clypeum æneum catenis pendeat, per cuius reductiones, & demiſsiones perficietur ſudationis tempera-
tura. ipſumq́; ad circinum oportere fieri uidetur, ut æqualiter a medio flammæ, ua porisq́; uis per cur-
uaturæ rotundationes peruagetur.

Laconicum locus erat ſudationibus dedicatus, ita dicitur, quod Lacedæmonĳ in eiuſmodi ſudatorĳs exer-
cebantur. erant autem tanquam turriculæ cameratæ in hemiſphærium, ut patet ex diagrammate. Sudatoria
dici poſſunt ab effectu, & ſphæriſteria a forma. Clypeo æneo in medio ubi lumen erat relictum tegeba,
ſed clypeus reductus interim, uel demiſſus ſudationes temperabat. erat ſub turriculæ uel laconici pa@@mento
concamer atio, ut recte dicit Phil. ubi ſuccendebatur ignis, quaqua uerſum uero in parietibus ad imam hemi-
ſphærĳ curuaturam ſtructiles, fictiles ue canales, per quos flammæ, uaporisq́; uis deferebatur, ut autem æqua
liter per curuaturæ rotundationes uapor peruagari poſſet, clypeus ad circinum fiebat. Cellæ tepidariæ, ſudato-
4440 ria cella, & laconicum coniungebatur, ex diametro altitudo eius ſumebatur uſque ad imam curuaturam, ideſt
ad hemiſphærĳ incumbam, uel impoſituram.

De palæſtrarum ædiificatione, & xyſtis.#Cap.#XI.

N Vnc mihi uidetur (tametſi non ſint Italicæ conſuetudinis ) palæſtrarum ædificationes tra-
dere explicatè, & quemadmodum apud Græcos conftituantur monſtrare. Conſtituun-
tur autem in tribus porticibus exedræ ſpatioſæ, habentes ſedes, in quibus Philoſophi,
Rhetores, reliquiq́; qui ſtudijs delectantur, ſedentes diſputare poſsint. In palæſtris pe-
5550 riſtylia quadrata, ſiue oblonga, ita ſunt facienda, uti duorum ſtadiorum habeant ambulationis circui-
tionem, quod Græci uocant, diaulon, ex quibus tres porticus ſimplices diſponuntur, quartaq́; quæ ad
6868[Handwritten note 68] meridianas regiones eſt conuerſa, duplex, uti cum tempeſtates uentoſæ ſunt, non poſsit aſpergo in
interiorem partem peruenire. In duplici autem porticu collo centur hæc membra. Ephæbeum in me-
dio, ( hoc autem eſt exedra ampliſsima cum ſedibus, quæ tertia parte longior ſit, quàm lata ) ſub dex-
tro coriceum, deinde proxime coniſterium, a coniſterio in uerſura porticus frigida lauatio, quam
Græci Lutron uocitant. ad ſiniſtram Ephæbei elæotheſium, proxime autem elæotheſium ſrigidariũ,
ab eoq́; iter in propigneum in uerſura porticus, proxime autem introrſus è regione frigidarij colloce-
tur concamerata ſudatio, longitudine dup lex quàm latitudine, quæ habeat in uerſuris ex una parte la-
conicum ad eundem modum, uti ſupra ſcriptum eſt, compoſitum. Ex aduerſo laconici caldam laua-
6660

232200LIBER90[Figure 90]VESTIGIVM PALAESTRAE.A. Ephœbeum.
B. coriceum.
C. conis̃terium.
D. frigida lauatio.
E. elæotheſium.
F. frigidarium.
G. propignæus.
H. concamerata ſudatio.
I. Laconicum.
K. calda la-
uatio.#L. porticus exterior.
M. duplex porticus ad ſeptentrionem.
N. porticus ubi athletæ exercebantur xyſtos dicta.
O. platanones.
P. hypethræ ambulationes, ubi æstate exercebantur athletæ.
Q. ſtadium, in quo ſpectabantur athletæ.
†. oriens.
O. Auſter.
P. occidens.
♐. Septentrio.
I. I. I. I. stationes. reliqua ſunt exedræ, & ſcholæ. cum periſtylĳs.O N P L D C B A E F G H K M O1110222033304440 tionem. In palæſtra periſtylia, quemadmodum ſupraſcriptum eſt, ita debent eſſe perſectè diſtributa.
5560

233201QVINTVS. Extra autem diſponantur porticus tres, una ex periſty lio exeuntibus, duæ dextra; , atque finiſtra ſtadia
tis. Ex quibus una, quæ ſpectauerit ad ſeptentrionem, perficiatur duplex ampliſsima latitudine; al-
tera ſimplex ita facta, uti in partibus, quæ fuerint circa parietes, & quæ erunt ad columnas, margines
habeant uti ſemitas, non minus pedum denum, mediumq́; excauatum, uti gradus bini ſint in deſcen-
ſu ſeſquipedali a marginibus ad planitiem. Quæ planicies ſit ne minus lata pedum duodecim. Ita qui
ueſtiti ambulauerint in marginibus, non impedientur ab cunctis ſe exercentibus. Hæc autem porti-
cus xyſtos apud Græcos uocitatur, quod Athletæ per hyberna tempora in tectis ſtadijs exercen-
tur. Facienda autem xyſta ſic uidentur, ut ſint inter duas porticus ſyluæ, aut platanones, &
in his perficiantur inter arbores ambulationes, ibiq́; ex opere ſignino ſtationes. Proxime au-
1110 tem xyſtum, & duplicem porticum deſignentur hypæthræ ambulationes, quas Græci peridro-
midas, noſtri xyſtæ appellant, in quas per hyemem e x xyſto ſereno cœlo athletæ prodeuntes exer-
centur. poſt xyſtum autem ſtadium, ita figuratum, ut poſsint hominum copiæ cum laxamento A thle-
tas certantes ſpectare. Quæ in mœnibus neceſſaria uidebantur eſſe, ut a ptè diſponantur, perſcripſi.

Satis aperte, ac explicate Vitruuius, ut ipſe pollicetur, de palæstris, & xyſtis Græcorum more conſtitutis,
ſermonem habet, ita ut quorundam uocabulorum declaratio cum diagrammate ſatis eſſe poſsit, ad intelligen-
tiam eorum, quæ hoc capite continentur. #Exedræ a ſedium frequentia ſic appellatæ, loca ſunt amplæ ma-
gnitudinis, quæ ſi in publicis operibus numer antur, ut hoc loco, ſpatioſæ eſſe debent, & habere ſedes, in quibus
philoſophi, rhetores, reliquiq́; , qui ſtudĳs delectantur, ſedentes diſputare poſſint. Earum figuram referunt, quæ
in cœnobĳs uocantur capitula, ut ait Philander. ſi uerò in priuatorum ædibus cenſentur, loca ſunt ad collo-
quendum per æſtatem cum amicis, aut ad meridiandum, ideſt in meridie dormiendum. periſtylia ſunt loca
2220 columnis clauſa, & undique ſepta, qualia ſunt monachorum clauſtra. Diaulon intelligit Vitr. locum duo ſta-
dia continentem in circuitione ambulationis, ideſt periſtylia illa ſiue quadrata, ſiue oblonga, ſint, debent ha-
bere in circuitionem ſpatium duorum stadiorum, ideſt quartam miliarĳ partem, hoc est paſſus. 250, { In
duplici porticu } idest duplici columnarum ordine, hæc membra collocentur. Ephæbeum ubi puberes exer-
centur. Coriceum eſt locus ubi puellæ exercentur. quod non placet, quia non erat conſuetudo ut puellæ ſe exer
cerent, niſi fallor, coreum dicere potius oporteret, ſi a puellis locus nominaretur. unde alĳ interpretantur co-
ryceum pro loco, ubipila exercebantur, ut ait Philander, nam Græci coricum pilam uento conflatam uocant,
quæ Latinis follis dicitur. placeret hæc interpretatio, ſi loci amplitudo hoc ludi genus ferre poſſet, niſi forte non
follem ſed pilam intelligas. qui ludus in minori area fieri poteſt, ut rachetæ ludus Gallice proprius. quod ſi
coureum malis, tonstrinam intelligito. coniſterium a conis, ubi puluere post unctionem luctaturi aſpergebantur,
3330 ut prehenſiones eſſent firmiores, & non lubricæ. Eleotheſium, hoc eſt unctuarium, locus ubi cerato oleo ,
quod ceroma dicunt, perfundebantur. propigneum legerẽ prophigeum, nam phigeos, hoc eſt furni, mentionem
fecit lihro decimo, ubi de machina hydraulica loquitur, quod nomen Heroni est familiare. ita ut prophigeum
præfurnium ſignificet, & locum, ubi ignis præcluſum æſtuat, licet lihro decimo furnum ſimilitudine quadam
uocauit partem illam machinæ, ut ſuo loco patebit. Porticus stadiatæ ſic dicuntur, quod in eis, ceu tectis ſta-
dĳs per hyemem turbato cœlo athletæ exer cerentur. Platanones, loci platanis conſiti. Xyſtus, & xyſtum apud
Latinos diſcrimine aliquo ſeparantur, nam latini xystos uocant porticus tectas, ubi athletæ per hyemem exer-
cebantur. Xyſta uero ſubdiales, & hypæthras ambulationes. reliqua ex deſcriptione erunt maniſeſta.

De portubus, & ſtructuris in aqua faciendis.
Cap.#XII.

4440

DE opportunitate autem portuum, non eſt prætermittendum, ſed quibus rationibus tuean
tur naues in his ab tempeſtatibus, explicandum. Hiautem naturaliter ſi ſint poſiti, ha-
beantq́; acroteria, ſiue promontoria procurrentia, ex quibus introrſus curuaturæ, ſiue uer
ſuræ ex loci natura ſuerint conformatæ, maximas utilitates ui dentur habere. Circum enim
porticus, ſiue naualia ſunt facienda, ſiue ex porticibus aditus ad emporia, turresq́; ex utraque parte
collocandæ, ex quibus catenæ traduci per machinas poſsint. Sinautem non naturalem locum, neque
idoneum ad tuendas ab tempeſtatibus naues habuerimus, ita uidetur eſſe faciendum, uti ſi nullum ſlu-
5550 men in his locis impedierit, ſed erit ex una parte ſtatio, tunc ex altera parte ſtructuris, ſiue aggeribus,
expediantur progreſſus, & ita conformandæ portuum concluſiones.

Conſtruendi portus finis est, ut naues a uentis, & tempestatibus tutæ ſint. Ideo portus tutus, & capax eſſe
debet. Securitas, uel naturalis eſt, uel arte adiuuatur. natur alis a ſitu, & natura loci uidetur pendere, cum
locus ſinuoſus est, arcuatusq́; in cornua, quæ alta ſint, & promontorĳ ſpeciem habeant, in mare promineant,
& later a ſinuum a uentis tueantur. Cum uero hæc non habentur, tunc arte iuuat fidas stationes nauibus
collocare, & aggeribus procurrentibus in mare ex structura portus cornua conſtituere, ſi flumen non impe-
diat. Quomodo autem ſtructuræ in aqua fiant, docet Vitr. Quid autem circa portus faciendum ſit docuit.
porticus enim & loca ubi merces uenduntur, ac etiam ſeruantur, quæ emporia dicuntur, & loca ubi conſtruũ-
tur naues, aut ſubductæ inſtaurantur, quæ naualia Latini, nos ſquerros dicimus, circa portus facienda ſunt.

6660

234202LIBER

Eae autem ſtructuræ, quæ in aqua ſunt ſuturæ, uidentur ſic eſſe faciendæ, uti portetur puluis, à
regionibus, quæ ſunt a Cumis continuatæ ad promontorium Mineruæ, isq́; miſceatur, ut in mortario
duo ad unum reſpondeant, deinde tuncin coloco, qui deſinitus erit, arcæ ſtipitibus robuſteis, & ca-
tenis incluſæ in a quam demittendæ, diſtinendæq́; ſirmiter. Deinde inter eas ex tráſtillis inferior pars
fub aqua exæquanda, & purganda, & cæmentis ex mortario materia mixta ( quemadmodũ ſupra ſcri-
ptum eſt ) ibi congerendum, donicum compleatur ſtructuræ ſpatium, quod fuerit inter arcas. Hoc
autem munus naturale habent ea loca, quæ ſupra ſeripta ſunt.

Puteolani pulueris uſus boc loco mire expetendus, de quo ſecundo uolumine plura. nam quæ in aqua fiunt
structuræ ex mixtione eius pulueris in foſſa, quam mortarium dicunt, bene ſubigendo partium duarum, &
unius calcis æternæ habentur. postea arcæ, quas nostri catarractas uocant, ita ſunt faciendæ. Dolentur
1110 planè trabes ex robore, & ab uno capite ad aliud excauentur ſulci, aut canaliculi tam lati, uti in eos ta-
bularum capita immitti poſſint. tabulæ eæ æquæ magnitudinis, & craſſitudinis eſſe debent, ut in canales im-
mitti poſſint & confingi æquis ſpatĳs inter ſe diſtantes, trabes autem non ſolum a capitibus, ſed etiam inter
mediam altitudinem tabularum ponendæ ſunt, ita ut bene coniungi, ac contineri poſſint, earum tabularum
commiſſuræ obturandæ, & concatenandæ ſunt, poſtea oneribus deorſum ad fundum demittendæ, immobili-
ter, & firmiter diſtinendæ, deinde ſpatium, quod inter huiuſmodi arcas continebitur exinanietur, & explana-
bitur ĳs machinis, de quibus libro decimo agitur, ibi palificationibus innixi ab ĳs demittemus iam præpara-
tam materiem ad ſtructuram cum lapidibus permixtam, & ad firmitatem in aqua ſtrues hoc modo, cum im-
petus aquæ non te impediet.

Sinavtem propter fluctus, autimpetus aperti pelagi’deſtinatæ arcæ non potuerint contineri,
2220 tunc ab ipſa terra ſiue crepidine puluinus quàm firmiſsime ſtruatur. Isq́; puluinus exæquata ſtruatur
planitie, minus quam dimidiæ partis, reliauom, quod eſt proxime littus, proclinatum latus habeat.
Deinde ad ipſam a quam, & latera puluino circiter ſeſquipedales margines ſtruantur æquilibros ei pla-
nitiæ, quæ ſupra ſcripta eſt. Tunc proclinatio ea impleatur arena, & exæquetur cum margine inpla-
nitia puluini. Deinde inſupeream exæquationem pila quàm magna conſtituta fuerit, ibi ſtruatur,
eaq́; cum erit extructa, relinquatur ne minus quàm duos menſes, ut ſicceſcat. Tunc autem ſuccida-
tur margo, quæ ſuſtinet arenam. Ita arena fluctibus ſubruta efficiet in mare pilæ præcipitationem.
Hac ratione quotieſcunque opus fuerit, in aquam poterit eſſe progreſſus.

Vt brachium in mare protenſum efficias paulatim a ripa ſtructura eſt incohanda, ſcamnumq́; efficies, pul-
uinum uocat Vitr. quod partim in plano ſedeat, partim ſit proclinatum. pars proclinata uerſus littus eſt fa-
3330 cienda, circa ſcamnum margines facito a captite uerſus mare, & a lateribus æquilibres illi ſcamno, pendentemq́;
partem arena complebis, donec planam partem exæquaueris. Supra ſcamnum pilam eriges craſſam ex iam
dicta materie, quam per duos menſes exſiccari permittes. Succides inde marginem, uide bisq́; arenam ex ſuc-
ciſione dilapſam ſubrui, pilamq́; paulatim collapſam in mare demum præcipitari, & partem littori proximam
implere, atque ita cum progreſſus in mare uolueris facere, ſcamnis, marginibus, & pilis, eo modo quo dictũ
eſt, extructis, & demiſſis, opus egregium, & firmum efficies in his locis, in quibus puteolanus non deeſt.

In quibus autem locis puluis non naſcitur, his rationibus erit faciendum, uti arcæ duplices, rela-
tis tabulis, & catenis colligatæ in eo loco, qui ſinitus erit, conſtituantur, & inter deſtinatas creta me-
ronibus ex ulua paluſtri factis calcetur. cum ita bene calcatum, & quàm denſiſsimè fuerit, tunc co-
chleis, rotis, tympanis collocatis, locus, qui in ea ſeptione ſinitus ſuerit, exinaniatur, ſicceturq́; , &
4440 tunc ſtructura, & cæmentis, calce, & arena compleatur. Sin autem mollis locus erit palis uſtulatis
alneis, aut oleagineis, aut robuſteis conſigatur, & carbonibus compleatur, quemadmodum in theatro
rum, & muri fundatio nibus eſt ſcriptum. Deinde tunc quadrato ſaxo murus ducatur iuncturis quàm
longiſsimis, uti maxime medij lapides coagmentis contineantur. Tunc qui locus erit inter murum,
ruderatione ſiue ſtructura compleatur. ita erit, uti poſsit turris inſuper ædificari.

Diſtributionis est copias rerum parare ſecundum uſum, ſi quid uerò deest, ad alias copias quærendas, &
comparandas eundum eſt. Ita ferè ubique Vitr. ad diſtributionem oculos uertit, quemadmodum etiam hoc
loco, ubi puteolanus puluis ad ſtructur as in aqua faciendas non habetur, docet quomodo faciendum ſit.
Præparentur igirur tabulæ, ex quibus arcæ faciendæ ſunt, & arcæ duplices ſint, tabulæ uero committantur
recte inter ſe, & in loco ad fabricandum destinato catenis colligatæ retine antur, inter eas ar cas conĳciendi
5550 ſunt ſacci ex paluſtri ulua conſuti, creta pleni, ad exugendum bumorem, tunc calcatis denſiſſime peronibus,
machinis ad hauriendam aquam aptis, de quibus decimo libro agitur, locus ille arcis circumſeptus exinania-
tur, & ſtructuræ cæmentitia compleatur, iactis prius fundamentis craßioribus, quàm murus, qui ſupra fu-
turus ſit, modo ſolum ſolidum, & terrenum ſit, nam ſi mollis, lutoſusq́; fuerit, palificationes faciendæ ſunt.
ut aliàs docuit. cætera facilia ſunt in V itruuio. Nunc de Naualibus agendum eſt, ut nihil opportunũ deſidera-
ripoſſit.

His perfectis naualiorum ea erit ratio, ut conſtituantur ſpectantia maxime ad ſeptentrionem. ná
meridianæ regiones propter cœſtus, cariem, tineam, teredines, reliquasq; beſtiarum nocentium gene-
ra procreant, alendoq́; conſeruant. eaq́; ædificia minime ſunt materianda propter incendia. De ma-
gnitudinibus autem finitio nulla debet eſſe, ſed faciunda ad maximum nauium modum, uti & ſi maio-
6660

235203QVINTVS. res naues ſubductæ fuerint, habeant cum laxamento ibi collocationem. Quæ neceſſaria ad utilitetem
in ciuitatibus publicorum locorum ſuccurrere mihi potuerunt, quemadmodum conſtituantur, & per-
ficiantur, in hoc uolumine ſcripſi, priuatorum autem ædificiorum utilitates, & eorum ſymmetrias, in
ſequenti uolumine ratiocinabor.

Poſtquam temporibus noſtris nihil ex antiquorum operibus abſolutum, & planè perfectum uidere licet,
nec eſt qui ſtudeat illorum ædiſiciorum magnificentiam imitari, pauciq́; ſunt, qui arte, ac experientia auda-
cter, & ingenio ſe tantas res aggredi queant, ul ampliſſima theatra, amphitheatra, circos, palæſtras, porticus,
baſilicas, & reliqua opera, imperĳ maieſtate digna constituant, neſcirem ſane quid dicerem, niſi me uerterẽ
ad eas fabricarum rationes, quæ pro nostorum temporum conditione magnæ quidem, atque admirandæ ui-
dentur. ac imprimis oppidorũ, & urbium munimenta occurrunt, quæ illuſtrem quandam ſpeciem, atque ideam
1110 ueterum ædificiorum præbere ſolent. Quis enim non obſtupeſcet profundiſſimas ſubſtructionum fundationes,
murorum altitudines, & craſſitudines fidem ſuperantes? Dĳ boni quam ſpectanda ſunt omnium generum pro-
pugnacula, foſſarum latitudines, aggerum amplitudines, portarum, pontiumq́; munitiones, & moles flumini-
bus obiectæ, & cætera eiuſmodi, quæ quanquam neceſsitate fiunt, pari tamen, ne dicam maiori dignitate, ac
magnificentia cum ueteribus decertant. Erant olim in ur be theatra, & circi, & amphitheatra, nunc urbes
ipſæ totæ theatra ſunt, & circi, & amphitheatra. Videbantur moles illæ ingentes, quoniam magnitudo il-
larum uidentibus imminebat. At oppida, & munimenta noſtrorum ideo maiora illis, & præſtantiora ſunt,
quia uel animo metiuntur, uel ambitu, & circumitione menſurantur. Cæterum me ab his rationibus auocat
amplitudo V enetorum naualis, triremium, & nauium apparatus, instrumentorum omnium copia, tormento-
rum, & machinarum multitudo, munitionum, & armorum omnis generis theſaurus, infinitorum artificum
2220 ſeries, rerum ordo, facilis uſus, promptaq́; ad omnes neceßitates expeditio. Quæ omnia maritimæ rei præſtan-
tiam, & excellentiam illis merito tradidere. Nolo autem quod illius loci admiratione capiamur, propterea
quod res mira nmibus aduenis, & hoſpitibus uideatur, ſed propterea quod illa are longe admirabiliori originẽ
ducit. quã maxime optare non babentes, & ſumma cura ſeruare habentes debetn. Diuturna & inuiolata Reip.
libertas eam peperit amplitudinem, uſusq́; rerum maritimarum, & præclaræ occaſiones fecerunt, ut eæco-
piæ cum ciuitatis Genio quaſi ſuccreſcentes, ad eam dignitatem, & maieſatem peruenerint. Quare conſtare
omnibus illud debet nulla ui, nulla facultate quippiam breui effici poſſe, in quo tempus ius ſuum exercet, unde
non tam magni, & ampli imperĳ, quàm liberæ, & perpetuæ administrationis opus illud est. Quod ſi gladia-
tores, & belluæ in ar enam, biſtriones in ſcenam, quadrigæ in circos non inducuntur, in V enetorum tamen
nauali acquirendarum prouinciarum, & regnorum tutandorum apparatus extruitur, & alĳs illis nocendi uo-
3330 luntas cohibetur, & quemadmodum eius urbis ſeueritatem diuina prouidentia architectata eſt, unde nec mœ-
nia, nec propugnacula, nec portas habet, ita quicquid homines pulchri fecerunt, ab eadem prouidentia ducti
fecerunt. Acceſſit eò charitas quam ciues erga patriam habuere, cum in ea ornanda, & amplificanda nul-
li periculo, nulli unquam labori pepercerint. V nde in eo loco & rerum copiæ, & ordo mirabilis uidetur, ut uno
oculi ictu, quicquid ad inſtruendam iuſtam claſſem opus est, facillime educatur. V ela, remos, funes, anchoras,
tormenta, machinas, organaq; omnia unico nutu in eductas triremes impoſita uideres. Prouidit hoc Nicolaus
Zenus uir clariſſimus ſtudio, ac ingenio multo, cuius rei fructum postea patres multa cum laude, atq; admira-
tione hominum percepere. Exhibet autem modo non minus ea dignam occaſionem diuina prouidentia, & rerũ
natura, quæ non amantem patriæ ſuæ quemlibet deterrere poſſet. Tempus enim quod ſecum fert commoda om-
nia, & incommoda, cum duobus elementis quaſi conſpirans urbi bellum intenta, mare, & terram intelligo,
4440 quorum alterum cedere, altera occupare ſtagna iſta uelle uidentur. Occaſionem hanc, quæ molestiam, &
curam patribus afferre deberet, alacriter ſumere omnes excitantur. quoniam cum Deus illis fiuctus pacis, &
ocĳ benigne tribuat, & quærat ut opportunitatis huius ſitus beneficium primis fundatoribus conceſſum agne-
ſcant, ingenia, & animos exercere in maximo negotio student, ideoq́; fiet ut imperĳ huius magnitudinem, &
prudentiam ciuium, & iuuandæ patriæ deſiderium eorum omnes imitentur. in qua re natur æ indagatorum, &
expertorum opus erit cauſas quærere unde ſtagna iſta muniantur: & quemadmodum medici morborum cauſas
primum inquirunt, & inde opportuna remedia adhibent, ita & ipſi facient. inuenient autem terram in hac
uſurpatione fluminibus tanquam ministris uti: inuenient ſalſedinis proprium eſſe abſumere, & quaſi abrode-
re, quicquid in ea immittitur: inuenient, quo plus aquæ in hos lacus influit, plus utilitatis afferri, quoniã uis
maior effluens plus terreni ſecum effert: inuenient leuanda eſſe naturæ impedimenta, ut ipſa ſponte agat, & id
5550 efficiat, quod nullo ingenio, ui, & impenſa fieri potest. ideo terram,. quæ Sole ſicceſcens obduruit, mouebunt, &
aquis facilem euectionem præbebunt, dirigent canalium curſus, permixtionem dulcium cum ſaiſis aquis pro-
hibebunt, agros prope paludes inaratos relinquent, ne ex illis terra imbribus ſoluta, in lacus iſtos deuoluatur.
ac demum quam maxime fieri poterit, fluuios, tam magnos quam paruos ab his ſtagnis arcentes, elemento-
rum uictores ſalutis, & ſecuritatis perpetuæ præmia conſequentur.

236204LIBER QVINTVS.

VENET AE VRBIS DESCRIPTIO.

91[Figure 91]A. Templum diui Marci.
B. Turris diui Marci.
C. Duæ columne.
D. Forum diui ’Marci.
E. D. Geminianus.
F. D. Moyſes.
G. D. Baſſus.
H. D. Theodorus.
I. D. Zacharias.
K. D. Ioan. embracora.
L. D. Martinus.
M. D. Dominicus.
N. D. Antonius.
O. D. Petrus.
P. D. Daniel.
Q. D. Donatus.
R. Dogana.
S. Nauale.
T. D. Cœleſtis.
V. D. Franciſcus.
X. D. Io. & Paulus.
Y. D. Laurentius.
Z. D. Seuerus.
a. D. Marina.
b. D. Cantianus.
c. D. Apoſtoli.
d. Crucigeri.
e. D. Sophia.
f. D. Maria ab hortis.
g. D. Iob.
h. S. Crux.
i. D. Margarita.
k. Magna domus Franciſcanorum.
l. D. Paulus.
m. D. Auguſtinus.
n. D. Agatha.
o. D. Maria mater domini.
p. D. Caßiani.
q. D. Matthia.
r. D. Iacobus in riuo alto.
ΔΔΔ. Magnus canalis.
ſ. Forum riui alti.
t. Pons riui alti.
@. D. Maria Iubanica.
x. D. Stephanus.
y. Templum charitatis.
Z. D. Gregorius.TRAMONTANA
PONENTE
LEVANTE

237205

M. VITRVVII DE

ARCHITECTVRA

LIBER SEXTVS.

Proœmium.

1110

ARistippvs Philoſophus Socraticus, nauſragio cum eiectus ad Rhodien-
ſium littus animaduertiſſet Geometrica ſchemata deſcripta, exclamauiſſe
ad comites ita dicitur. Bene ſperemus, hominum enim ueſtigia uideo:
ſtatimq́; in oppidum Rhodum contendit, & recta Gymnaſium deuenit,
ibiq́; de philoſophia diſputans, muneribus eſt donatus, ut non tantum ſe
ornaret, ſed etiam eis, qui unà fuerant, ueſtitum, & cætera, quæ opus eſ-
ſent ad uictum, præſtaret. Cum autem eius comites in patriam reuerti uo
2220 luiſſent, interrogarentq́; eum, quid nam uellet domum renunciari, tunc
ita mandauit dicere. Eiuſmodi poſſeſsiones, & uiatica liberis oportere pa-
rari, quæ etiam enaufragio unà poſſent enatare. Nanq; ea uera præſidia ſunt uitæ, quibus neque for-
tunæ tempeſtas iniqua, neque publicarum rerum mutatio, neque belli uaſtatio poteſt nocere. Non
minus cam ſententiam augendo, Theophraſtus hortando doctos potius eſſe, quàm pecuniæ confiden
tes, ita ponit. Doctum ex omnibus ſolum, neque inalienis locis peregrinum, neque amiſsis familia-
ribus, & neceſſarijs, inopem amicorum: ſed in omni ciuitate eſſe ciuem, difficilesq́; fortunæ ſine ti-
more poſſe deſpicere caſus. Atquinon doctrinarum, ſed facilitatis præſidijs putaret ſe eſſe uallatũ,
labidis itineribus uadentem, non ſtabili, ſed inſirma conflictari uita. Epicurus uerò non diſsimiliter
ait. Pauca ſapientibus ſortunam tribuere, quæ autem maxima, & neccſſaria ſunt, animi, mentisq́; co-
gitationibus gubernari. Hæc, ita eſſe plures Philoſophi dixerunt. Non minus etiam Poetæ, quian-
3330 tiquas comœdias Græcè ſeripſerunt, & eaſdem ſententias uerſibus in ſeena pronunciauerunt. Euchra-
tes, Chionides, Ariſtophanes, maxime etiam cum his Alexis, qui Athenienſes ait ideo oportere lau-
dari, quod omnium Græcorum leges cogunt parentes ali a liberis, Athenienſium non omnes, niſi
eos, qui liberosartibus erudiſſent. Omnia enim munera fortunæ cum dantur, ab ea facillimè adimun
tur. diſciplinæ uerò coniunctæ cum animis, nullo tempore deficiunt, ſed permanent ſtabiliter ad
fummum exitum uitæ. Ita que ego maximas, inſinitasq́; parentibus ago, atque habeo gratias, quod
A thenienſium legem probantes, mc arte erudiendum curauerunt, & ea, quæ non poteſt eſſe probata
ſine literatura, encyclioq́; doctrinarum omnium diſciplina. Cum ergo, & parentum cura, & præcepto-
rum doctrinis au ctas haberem copias diſciplinarum, philologis, & phil otechnis rebus, commentario
rumq́; ſcripturis me delectans, eas poſſeſsiones animo paraui, è quibus hæc eſt ſructuum ſumma, nul-
4440 lam plus habendi neceſsitatem, eamq́; eſſe proprietatem diuitiarum maxime, nihil deſiderare. Sed for-
te non nulli hæc leuia iudicantes, putant eos eſſe tantum ſapientes, qui pecunia ſunt copioſi. Itaque
plerique ad id propoſitum contendentes, audacia adhibita cum diuitijs etiam notitiam ſunt conſe-
quuti. Ego autem Cæſar non ad pecuniam parandam ex arte dedi ſtudium, ſed potius tenuitatem
cum bona fama, quàm abundantiam cum infamia ſequen dam probaui. Ideo notities parum eſt adſe-
cuta, ſed tamen his uoluminibus editis ( ut ſpero ) poſteris etiam ero notus. Neq; eſt mirandum, quid
ita pluribus ſim ignotus. Cæteri Architecti rogant, & ambiunt ut architectentur, mihi autem a prę-
ceptoribus eſt traditum, rogatum, non rogantem oportere ſuſcipere curam, quod ingenuus color
mouetur pudore petendo rem ſuſpicioſam; nam beneſicium dantes, non accipientes ambiuntur.
Quid enim putemus ſuſpicari qui rogetur de patrimonio ſumptus faciendos committere gratiæ pe-
5550 tentis, niſi quod prædę, compendijq́; eius cauſa iudicet faciendum ? Itaque maiores primum a gene-
re probatis opera tradebant Architectis; deinde quærebant ſi honeſte eſſent educati, ing enuo pudori,
non audaciæ proteruitatis committendum iudicantes. Ipſi autem artiſices non erudiebant niſi ſuos
liberos, aut cognatos, & eos uiros bonos inſtituebant, quibus tantarum rerum fidei, pecuniæ ſine du-
bitatione permitterentur. Cum autem animaduerto ab indoctis, & imperitis tantæ diſciplinæ magni-
tudinem iactari, & ab ijs, qui non modo Architecturæ, ſed omnino ne fabricæ quidem notitiam ha-
bent, non poſſum non laudare patres familias cos, qui literaturæ fiducia confirmati, per ſe ædifican-
tes ita iudicant, ſi imperitis ſit committendum, ipſos potius digniores eſſe, ad ſuam uoluntatem, quàm
ad alienam pecuniæ conſumere ſummam. Itaque nemo artem ullam aliam conatur domi facere, uti
ſutrinam, ucl fullonicam, aut ex cæteris, quæ ſunt faciliores, niſi Architecturam, ideo quod, qui pro-
6660

238206LIBER ſitentur non arte uera, ſed ſa@o nominantur Archticti. Quas ob res corpus Architecturæ, rationesq́;
eius putaui diligentiſsime conſcribendas, opinans id munus omnibus gentibus noningratum futurũ.
Igitur quoniam in quinto de opportunitate communium operum perſcripſi, in hoc uolumine priua-
torum ædiſciorum ratiocinationes, & commenſus ſymmetriarum explicabo.

De priuatorum ædificĳs tractat Vitr. libro ſexto, ea parte lamab ſoluta, quæ ad publica opera, & com-
munia pertinebat. proponit pulcherrimum huic libro proœmium, quod Galeno tantum placuit, ut magnam eius
partem ſumeret in eo libello, in quo iuuenes ad capeſcendas diſciplinas hortatur. Tranſacto proæmio generalia
quædam præcepta dat fabricaturis. Capite primo regionum qualitates, cœliq́; aſpectus, cliuos, tractusq́; ani-
maduertendos, & conſiderandos eſſe docet, ſecund um quos diſponenda ſunt ædificia. Sed capite ſecundo, ne
putet Architectus ſe in publicis operibus tantum ea ſeruare debere, quæ primo libro cap. 3. ſunt dicta. re-
1110 petit ferè eadem, conditiones Architecti præmonſtrans: In reliquis ad priuatorum ædificiorum commenſus
explicandos exordens ab ĳs ædium partibus, quæ nobis primo occurrunt, paulatim nos ſub tecto, & in pene-
tralia ducit; nullas partes inoſtenſas relinquens, quæ ad utilitatem, firmitatem, &
poßint, nec urbis delicĳs contentus, ad ruris amœnitatem ſuauiter nos conducit, ibiq́; omnia, quæ ad uſum,
neccſſitatem, decorumq́; ſpectant, diligenter exequitur, & fundationum demque regulas firmitatisq́; proponit,
clauditq́; librum pulcherrimis obſeruationibus. Proœmium facile, & moratum eſt maxime, ſententĳs oma-
tum, exemplis, authoritatibus, & comparationibus refertum, compar at enim fortunæ uirtutem, bonis ex-
terioribus, animi bona, imperitis, audacibus, & proteruis, doctos, ingenuos, & fideles, oſtenditq́; quantum
inter ea ſit diſcriminis. Verba autem aliqua ſunt exponenda. Aristippus igitur in arena ſe uidiſſe hominum
ueſtigia dixit, non tamen intellexit ueſtigia hominum pedibus impreſſa, ſed ueſtigia humanæ mentis, nam
2220 mathematicæ figuræ in arena deſcriptæ prius mente fuerunt conceptæ, ac rationibus doctiſſimorum uirorum
ante tractatæ, poste a in arena deſignatæ, & quemadmodum ſcriptio ſermonis inditium est, ſermo autem men-
tis, ita mathemdticæ deſignationes, ac geometricæ figuræ erant tanquam ſigna conceptionum. Dixit ergo
Ariſtippus, video nestigia hominum, ideſt ron brutorum, quoniam bruta non ratioc nantur, neque partium
humani corporis, ſed mentis, & rationis, a quo homo habet, ut homo ſit. Explicata Ariſtippi ſententia, eam
probat teſtibus, & exemplis philoſophorum, & poetarum, adducitq́; Athenienſium legem, ſecundum quam
de ſe ipſo, deq́; ſuis progenitoribus modeſſtè loquendo, oſtendit quantum curæ, ac ſtudĳ parentes ponere debent,
ut eorum liberi, boni potius, quàm diuites; eruditi, quàmimperiti; digni, quàm indigni habeantur. Solon
lege ſanxit liberos parentibus neceßaria uitæ ſubſidia non debere, a quibus nullam artem didicißent. quam
legem Athenienſes approbauere. { Encyclioq́; omnium doctrinarum } libro primo coniunctionem, & com-
3330 municationem quandam eſſe ſcientiarum docuit, quam aliqui encyelopediam uocant. utq́; oſtendat ſibi non
defuiſſe, quod ad bonum Architectum faciendum pertinet, memor eorum, quæ libro primo dixit: utitur duo-
bus uerbis { philologis, & philotechnis, } quihus altero ratiocinationem, altero fabricam, ideſt rem ſigni-
ficatam, & rem ſignificantem oſtendit. Philologia est ardor, & studium diſciplinarum, & cum ma-
xima uoluptatee percunctatio rationis rerum. Philotechnia autem eſt artium, ſubtiltatisq́; artificiorum ue-
hemens inquiſitio. quare qui & rationem, & rei faciendæ modum ſtudioſe quærit, is philologus, & philo-
technos nominari potſt.

De diuerſis regionum qualit atibus, & uarĳs cœli aſpectibus,

4440

ſecundum quos ſunt ædificia diſponenda.#Cap.#I.

HAec autem ita erunt rectè diſpoſita, ſi primo animaduerſum fuerit, quibus regionibus,
aut quibus inclinationibus mundi conſtituantur. Nanq; aliter A egypto, aliter Hiſpa-
nia, non eodem modo Ponto, diſsimiliter Romæ. Item cæteris terrarum, & regionum
proprietatibus oportere uidentur conſtitui genera ædiſiciorum: quod alia parte Solis
curſu premitur tellus, alia longe ab eo diſtat, alia per medium temperatur.

Quemadmodum in ædificanda ciuitate, & mœnibus collocandis, publicisq́; operibus faciendis, cœli, &
regionis ſalubritas est quærenda, ita in priuatorum ædibus obſeruandum eſt, in qua quiſque regione ſibi ædiſi-
candum proponit. Habet enim quælibet regio rationem, & comparationem quandam ad Solis curſum, quam
5550 omnino cognoſcere eſt neceſſe, alia. n. remotior eſt ab impetu Solis, alia propinquior, alia temperate ſe habet,
quatenus inclinatio, tractusq́; cœli diuerſus, diuerſis finitoribus eſſe ſolet. Monet igitur nos hoc capite, qua
ratione ſit ad cœli climata reſpiciendum ĳs, qui ſunt priuatorum œdes facturi. Vt autem oſtendat quanti ſit
momenti regiones, cœli ſpectare, pulcherrima digreſſione oſtendit ab hominum, animantium, rerumq́; natura,
quid cœli cuique ferat inclinatio proprietatis.

Igitvr uti conſtitutio mundi ad terræ ſpatium inclmatione ſigniferi circuli, & Solis curſu, di-
ſparibus qualitatibus, naturaliter eſt collocata, ad eundem modum, etiam ad regionum rationes, cœ-
liq́; uarietates, uidentur æ dificiorum debere dirigi collocationes.

In aliquibus locis ſignifer, quem Zodiacum uocant, inclinatior est ad terræ ad terræ ſpatium, in aliquibus remotiori
ſitu Solis cur ſum, qui in eo fit, amouet, unde diſpares qualitates regionum oriuntur. Præmonstrante igitur ipſa
6660

239207SEXTVS. rerum natura dinerſas diuerſarum partium orbis proprietates, par eſt, ut ipſam in ædificĳs collocandis imi-
temur. igitur

Svb ſeptentrione ædificia teſtudinata, & maxime concluſa, & non patentia, ſed conuerſa ad calidas
partes oportere ſieri uidentur. contra autem ſub impetu Solis, meridianis regionibus, quod premun-
tura calore, patentiora, conuerſaq́; ad ſeptentrionem, & aquilonem ſunt ſacienda; ita quod ultro na-
tura lædit, arte erit emendandum. Item reliquis regionibus ad eund em modum temperari, quemad-
modum cœlum eſt ad inclinationem mundi collocatum.

Regionum qualitates ab ædiſicatoribus conſiderandæ ſunt, ideo uidemus in diuerſis partibus alias atque
alias ædificandi rationes, uel ad Solis ardores, uel ad frigidos uentorum impetus, uel niuium uires, nel ad maris,
1110 fluuiorumq́; inundation es euitandas, unde alĳ ſubeterraneos ſpecus colunt, alĳ celſos habitant montes, multi
ſyluas tenent, & nonnulli etiam ſupra altiſſimas arbores ſibi domicilia parant. alĳ proclinata maxime tecta
ob niuium pondus, alĳ procurrentia faciunt ad imbres parcendos. quare ſummatim expoſuit Vitr. quid ſit ob-
ſeruandum, & a quo: nam dicit.

Haec autem ex natura rerum ſunt animaduertenda, & conſideranda, atque etiam ex membris, cor
poribusq́; gentium obſeruanda. Nanq; Sol, quibus locis mediocriter profundit ua pores, in his con-
ſeruat corpora temperata, quæq́; proxime currendo deflagrat, eripit exugendo temperaturam humo-
ris. Contra uero refrigeratis regionibus, quod abſunt a meridie longe, non exhauritur a caloribus
humor, ſed ex cœlo roſcidus aer in corpora fundens humorem, efficitampliores coporaturas, uo-
cisq́; ſonitus grauiores. Ex eo quoque ſub ſeptentrionibus nutriuntur gentes immanibus corpori-
bus, candidis coloribus, directo capillo, & rufo, oculis cæſijs, ſanguine multo, quoniam ab humoris
2220 plenitate, cœliq́; refrigerationibus ſunt conformati. Qui autem ſunt proximi ad axem meridianum,
fubiectiq́; Solis curſui, breuioribus corporibus, colore fuſco, criſpo capillo, oculis nigris, cruribus
inualidis, ſanguine exiguo, Solis impetu perficiuntur. Itaque etiam propter ſanguinis exiguitatem ti-
midiores ſunt ferro reſiſtere, ſed ardores, ac febres ſufferunt ſine timore, quod nutrita ſunt eorum
membra cum feruore. Ita corpora, quæ naſcuntur ſub ſeptentrione a febri timidiora, & imbecilla,
ſanguinis autem abundantia ferro reſiſtunt ſine timore.

Contrariorum contrariæ ſunt qualitates a natura corporum, & ab effectibus anmd, namplerumq́; animi
affectiones ſequuntur corporum temperaturas. argumentatur Vitr. ſigno ostendens uera eſſe, quæ dixit de
locorum proprietatibus, quæ a cœli inclinatione, tractuq́; ſigniferi oriuntur. Medici planè omnes, & hiſto-
rici, & ueritas ipſa a Vitruuio ſunt, quare non eſt opus longiore ſermone, ſed ad aliud argumentum ſumptum
3330 a nocis ſono, ueniendum.

Non minus ſonus uocis in generibus gentium diſpares, & uarias habet qualitates, ideo quod ter-
minatio orientis, & occidentis circa terræ librationem, qua diuiditur pars ſuperior, & inferior mundi,
habere uidetur libratam naturali modo circuitionem, quam etiam mathematici horizonta dicunt.

Vt diuerſæ gentes ſunt, ita earum diuerſiuocis ſonitus, & diſpares habentur. ratio eſt, quoniam diuerſos
habent finitores, uel horizontes, ſecundũ quos diuerſo modo ſe habent ad cœli faciem, a qua rerum natura, &
conditio uariatur, & immutatur. Est autem horizon, quem Cicero, ( ut dictum est alibi ) finitorem uocat, cir-
culus imaginatione comprehenſus, qui partem cœli, quæ uidetur, ab ea, quæ non uidetur, partitur, & præfini-
tur. unde hem ſphœrĳ circulus nominatur, de quo nos libro nono multa dicemus.

Igitvr quoniam id habemus certum animo ſuſtinentes, a labro, quod eſt in regione ſeptentrio-
4440 nali linea traiecta ad id, quod eſt ſuper meridianum axem, ab eoq́; alteram obliquam in altitudinem
ad ſummum cardinem, qui & poſt ſtellas ſeptentrionum, ſine dubitatione animaduertemus ex eo eſſe
ſchema trigoni mundo, uti organi, quam {σαμβύknν} Græci dicunt.

92[Figure 92]B G F M A H I N E C D5550

Vt Vitr. ostendat ſonorum uocis diſcrimina gentium diuerſa-
rum, conſtituto iam horzonte, figurationem quandam facit,
ad ſpeciem organi, quam ſambucem Græci uocant, triangularem
ſcilicet, & chordis temperatam. nos ſorte Arpam uocamus, li-
cet etiam ſambuca Panis organum diſparibus calamis compa-
ctum, ſignificet, forma triquetra, ut in eius picturis uidere poſ-
ſumus, quod etiam nihil impedit intellectum nostrum. Summa
autem hæc est, eos, quibus cardo, uel polus mundi Septentrio-
nalis minus ſupra horizonta eleuatur, acutiorem & ſubtiliorem
habere uocem, quàm eos, quibus ſublimior est idem cardo, &
quo magis adj Septentriones quis reſpicit, poſt quos ipſe eſt car-
do, eo grauiorem, & depreßiorem uocis ſonum efficere. propo-
ſitum hoc a ſambucæ inſirumenti ſimilitudine declar atur. Esto
igitur meridianus circulus A. B. C. D. centrum Mundi. E.
Horizon. A. E. C. cardo ſeptentrionalis, imaginemur eße
ubi F. fupra horizonta. A. C. a cardine ad horizonta cadalt linea perpendicularis F. H. & pari for
ma ab F. trãſuerſa linea ducatur ad mundi centrũ & ſit F. E. nulli dubium eſt, quin triangulus appareat
6660

240208LIBER ex hac figuratione F. H. E. Rurſus imaginetur cardo in ſigno G. a quo ad horizonta cadat perpendicularis
linea G. i. item & tranſuer ſa ad centrum, & ſit G. E. hoc quoque modo alium habemus triangulum G.
i. E. Aio eos, quibus ſublimis est cardo in puncto F. acutiorem uocem habere ĳs, quibus est idem cardo
in puncto G. Traducatur igitur linea F. H. intra triangeulum maiorem G. I. E. & ibi uocet ur M. N.
certum eſt lineam G. i. maiorem eſſe linea M. N. ſi ergo linea G. i. organi neruus eſſet, depreſſiorem,
& grauiorem ſonum redderet, quàm linea M. N. quæ angulo cum proxima ſit, & rdeo breuior, acutiorem
quo que ſonum facit. Non minus ſi quis eſſet, cui cardo infra punctum F. in meridiano A. B. C. D.
collocaretur acutius ſonaret, quàm cui, qui eſſet in puncto F. Atque hæc ſumma est Vitruuianæ mentis.
Vocat autem Vitr. imum cardinem, polum oppoſitum ſeptentrionali, is, enim depreſſus, ille ſublinis est,
1110 ideo ſummus uocatur, a cardine autem ad cardinem traiecta linea dicitur axis, cuius extremum unum ſep-
tentrionalem, alerum meridianam partem oſtendit. obliquam autem lineam intelligit tranſuerſam. Cardo
uero ſeptentrionalis non eſt omnino ubi ſtella, quam tramontanam uocat, ſed aliquantum cardo ab ea distat,
ideo Vitr. dicit {Ad ſummum cardinem, qui eſt post ſtellas ſeptentrionum. } Labrum autem uocat orbem,
& circuli extremi marginem. unde lbarum ſeptentrionale, & labrum meridianum, & labrum orientis, &
labrum occidentis pro partibus illis intelligere poſſemus, quæ eas cœli piagas in horizonte regerunt.

Itaqve quod eſt ſpatium proximum imo cardini ab axis linea in meridianis finibus, ſub eo loco,
quæ ſunt nationes, propter breuitatem altitudinis ad mundum, ſonitum uocis faciunt tenuem, & acu-
tiſsimum, uti in organo chorada, quæ eſt proxima angulo.

Chorda angulo proxima breuior est, ideo intenta magis cum fit, facit acutiſſimum ſonum, & est ex ĳs,
quæ netes uocantur, ut ex quinto libro facile dignoſci potest.

2220

Secvndvm eam autem, reliquæ ad mediam Græciam tremiſsiores eſſiciunt in nationibus ſono-
rum ſcanſiones.

Græce ſublimior cum fiat cardo, nationes eius remißiores habent uocis ſonos, & quo magis quis ſcandit,
eo grauior eius uocis ſonitus efficitur, ita ut paulatim ad chordarum ſimilitudinem uoces quoque augeantur,
& decreſcant. atque hoc eſt, quod dicit Vitr.

Item a medio in ordinẽ creſcendo ad extremos ſeptentriones ſub altitudine cœli nationum ſpiri.
tus ſonitibus grauioribus ab natura rerum exprimuntur. Ita uidetur mundi conceptio tota, propter
inclinationem, conſonantiſsime per Solis temperaturam ad harmoniam eſſe compoſita. Igitur quæ
nationes ſunt inter axis meridiani cardinem, & ſeptentrionalis medio poſitæ, uti in diagrammate mu-
fico, medianæ uocis ſonitum habent in ſermone; quæq́; progredientibus ad ſeptentriones ſunt natio-
3330 nes, quod altiores habent diſtantias ad mundum, ſpiritus uocis habentes humore repletos, ad hypa-
tas, & proslambanomenona natura rerum ſonitu grauiore coguntur, uti cadem ratione medio pro-
gredientibus ad meridiem gentes, paranetarum acutiſsimam ſonitu uocis perſiciunt tenuitatem .

Humiditas ſonum grauem facit. ĳ quibus cardo ſeptentrionalis magis extollitur, ob Solis distantiam, ma
gis humida ſunt temperatura, quam qui ſub meridiano axe habitant, ergo grauiorem uocem illisreddere a
natura rerum coguntur. Ordine autem ratio hæc procedit, ut in organo a nete ad proſlambanomenon per
medias temperate proceditur, & e conuerſo, ita in mundo a meridie ad ſeptentr ionem progredientibus gra-
uior, a ſeptentrione ad meridiem acutior redditur ſonus. Quod uero humida grauiorem ſonum reddant, quàm
ſicca, probat Vitr. ut nihil dubitari poßimus, quin uera ſint ea, quæ dixit.

Hoc autem uerum eſſe ex humidis naturæ locis grauiora fieri, & ex ſeruidis acutiora, licet ita expe-
4440 riendo animaduertere. Calices duo in una fornace æque cocti, æquoq́; pondere, ad crepitumq́; uno
ſonitu ſumantur, ex his unus in aquam demittatur, poſtea ex aqua eximatur, tunc utrique tangantur.
Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos ſonitus diſcrepabit, æquoq́; pondere non poterunt eſ-
ſe. Ita & hominum Corpora uno generc ſigurationis, & una mundi cõiunctione concepta, alia propter
regionis ardorem acutum ſpiritum aeris exprimunt tactu, alia propter humoris a bundantiam grauif-
fimas effundunt ſonorum qualitates.

Probauit iam ſatis ex humore ſonum uo cis immuitari. quoniam uerò ad mundi conſtitutionem, alia quo que
permixtione humoris, alĳs conditionibus immutantur, non contentus his, quæ dixit, ad alios effectus, &
rationes tranſit, ut Romanis ſuis blandiatur, ut uidebitur. Quæ omnm facillima funt, & aliàs a Ptolemæo re-
petita in ſuæ compoſitionis libro ſecundo.

5550

Item propter tenuitatem cœli, meridianæ nationes ex acuto feruore mentc expeditius, celeriusq́;
mouentur ad conſiliorum cogitationes. Septentrional es autem gentes infuſæ craſsitudine cœli, pro-
pter obſtantiam aeris humore reſrigeratæ ſtupentes habent mentes. Hoc autem ita eſſe a ſerpenti-
bus licet aſpicere, quæ per calorem, cum exhauſtam habent humoris refrigerationem, tunc acerrime
mouentur, per brumalia autem, & hyberna tempora mutatione cæli reſrigeratæ, immotæ ſunt ſtupo
re: ita non eſt mirand um ſiacutiores efficit calidus aer hominum mentes, refrigeratus autem contra
tardiores. Cum ſint autem meridianæ nationes animis acutiſsimis, infinitaq́; ſolertia conſiliorum,
ſimul ad fortitudinem ingrediuntur, ibi ſuccumbunt, quod habent exuctas ab Sole animorum uirtu-
tes. Qui uerò reſrigeratis naſcuntur regionibus; ad armorum uehementiã paratiores ſunt, magnisq́;
uiribus ruunt ſine timore, ſed tarditate animi ſine conſiderantia irruentes, ſine ſolertia, ſuis conſilijs
6660

241209SEXTVS. refringuntur. Cumergoabnatura rerumhæc ita fint in mundo collocata, ut omnes nationes im-
moderatis mixtionibus ſint diſparatæ, placuit,utinter ſpatia totius orbis terrarum, regionumq́; me-
dio mundi populus Romanus poſsideret ſines. Nanque temperatifsimæ ad utranque partem, & corpo
rum membris, animorumq́ uigoribus pro fortitudine ſunt in Italia gentes. Quemadmodum enim Io-
uis ftella inter Martis feruentiſsimam, & Saturnni frigidifsimam media currens temperatur, eadem ra-
tione Italia inter ſeptentrionalem, meridianamq; ab utraque parte mixtionibus temperatas, & inui-
ctas habet laudes. Iraque conſilijs refringit barbarorum uires, forti manu meridianorum cogita-
tiones. Ita diuina mens ciuitatem populi Romani egregia temperataq́ regione collocauit, uti orbis
terrarum imperio potiretur.

1110

Italiam mediam, & temperatam ponit Vitru. in Italia urbem Romam conſilio, & uiribus ualere dicit.
Quis autem non & Venetam urbem hac ratione commendarit, cum cardo illi ſublimis ſit medio quadrante,
ideſt gradu 45. Romæ uero 4 Sed ſatis bæc dicta ſint. concludit Vitruuius.

Qvodſi ita eft, uti diſsimiles regiones ab inclinationibus cœli, uarijs generibus fint comparatæ,
& ut etiam naturæ gentium diſparibus animis, & corporum figuris, qualitatibusq́ naſcerentur, non
dubitamus ædiſiciorum quoque rationes ad nationum, gentiumq́; proprietatesaptè diftribui debere,
cum habeamus ab ipſa rerum natura ſolertem, & expeditam monftrationem. Quo ad potui fumma
ratione proprietates locorum ab natura rerum diſpofitas animaduercere, expoſui, & quemadmodum
ad Solis curſum, & inclinationes cœli, oporteat ad gentium figuras conſtituere ædificiorum qualita-
tes, dixi. Itaque nunc ſingulorum generum in ædificijs commenſus fymmetriarum, & uniuerſos, &
feparatos brcuiter explicabo.

2220

De ædificiorum priuatorum proportionibus, & men-ſuris. cap II

NVllaArchitecto maior cura effe debet, niſi uti proportionibus ratæ partis habeant ædi-
ficia rationum exactiones. Cum ergo conftituta ſymmetriarum ratio fuerit, & commen-
fus ratiocinationibus explicati, tunc etiam acuminis eft proprium prouideread naturam
loci, aut uſum,aut ſpeciem, & detractionibus, uel adiectionibus temperaturas efficere,
uti cum de ſymmetria ſit detractum,autadiectum, id uideatur recte effe formatum, fic ut in aſpectu
3330 nihil deſideretur.

Quæprimo uolumine capite#ſecundo ſunt dicta ,eaferè omnia boc loco repetuntur, idq́; ratione factum
ostenditur, ex eo quod certum eſt, Arcbitectum debere easdem ideas ,ſpeciesq́; in priuatis ædificĳs habere,
quas habet in publicis; unde ordo, diſpoſitio, decor, euritbmia ,distributio, & ſymmetria proponenda est
ſemper in omnibus operibus tampublicis, quàm priuatis ,tam ĳs, quæ ad ædificationem ,quàm ijs, quæ ad
gnomonicem, & machinationem pertinent. Symmetria primum eſt Architecto quærenda, hoc enim eſt pro-
prium Architecti, uti proportionibus ratæ partis habeant ædificia rationum exactiones. quoniam uerò diſpo-
ſitio quædam libera eſt,quædam uero coacta, uel a loci, aut uſus, aut etiamformæ ænaceſſitate, ideo in libera,
ubi nihil impedit, atqueintegrum eſt, quicquid uolumus efficere ad ſymmetrias, & commenſus recurrendum
est; in coacta uero ad ingenium, & ſolertiam ueniendum eſt, ut ſymmetriarum rationem ad locinaturam,
4440 ad hominũ uſum, ad formam inchoatam accõmodemus,ita ut adijciẽdo,& detrahendo aſpectui ſatisfactũ ſit.

Alia#enim ad manum ſpecies eſſe uidetur, alia in excelſo, non eadem in concluſo, diſsimilis in
aperto, in quibus magniiudicij eſt opera, quid tandem faciendum ſit.

Ostendit naturam locialiam, atque aliam ſymmetriarum rationem quærere. loca aut proximc ad oculos,
& in promptu ſunt, aut excelſe & remota,aut concluſa, obſcuraq́; , aut patentia, & aperta, buiuſmodi lo-
corum diuerſitas, aliamatque aliam ſpeciem quærit. quam igitur quiſque exigat ſpeciem dignoſcere, & ad eam
commenſus rationem accommodare, magni iudicĳ eſt opera. Sed cur ex naturaloci ſpecies immutetur, ra-
tio eſt, quia uiſus fallitur. nec ucros uidetur effectus babere. Vnde Vitr. dicit.

Nonenim ueros uidetur habere uiſus effectus,ſed ſallitur ſæpe ab eius iudicio mens. #Et hoc
probatur experientia, & exemplis.

5550

Qvemadmodvmetiam in ſcenis pictis uidentur columnarum proiecturæ mutulorum ecphoræ,
ſignorum figuræ prominentes,cum ſit tabula ſine dubioad regulam plana: ſimiliter in nauibus remi,
cum ſint ſub aqua directi, tamen oculis infracti uidentur, & quatenus eorum partes tangant ſummã
planitiem liquoris, apparent (uti ſunt) directi. Cumuero ſub aqua ſunt demiſsi per naturæ perlucidã
raritatem remittunt enatantes ab ſuis corporibus fluentes imagines ad ſummamaquæ planitiem, atq;
ibi commotæ efficere uidenturiufractum remorum oculis aſpectum. #Hocautem ſiue ſimulachrorũ
impulſu,ſeu radiorum ex oculis effuſionibus (uti phyſicis placet)uideamus, utraque ratione uidetur
ita eſſe, uti falſa iudicia oculorum habeat aſpectus.

Experientia monet ex ĳs, quæper opticen in tabula explanata pinguntur, partes rerum uideri promi-
uentes, & fugientes, & remotas, & proximas, quatenus puncti ratio, ſitusq́; expoſtulat. #Cum uerò non

6660

242210LIBER

promineant, neque abſcedant, neque remotioes, aut magis proximæ ſint, uideantur tamen ita eſſe, procul-
dubio non uidentur oculorum proprios habere uiſus effectus. Vnde Plinius#libro#31. cap. 4. inquit ſce-
nam ludis Claudĳ pulchrimagnam babuiſſe admirationem picturæ, cum ad tegularum ſimilitudinem Coriui
decepti imagine aduolarent. pariforma directi cum ſint remi, & uideantur infracti ſub aqua, fallitur uiſus
in ijs iudicandis, quæad eum pertinent. Sed error is non a uiſu prouenit, ſed ab imagine, & ſpecie, medioq́;
ita affecto, ut rei imago aliter in aqua,aliter in aere conſpiciatur. Fallaciæ autem uiſus ſunt, aut ab interſti-
tiorum & mediorum, per quæ uidemus, diuerſitate, nam res directæ uidentur infractæ, paruæ uidentur ma-
gnæ, remotæ uidentur propinquæ, aut ratione medij, uel denſi, uelrari, uel immoti, uel fluentis.
Lux nimia impedit, parua non permittit uidere minutas res. Velocitas motus continuatam ſpeciem in diſpa-
1110 ratisrebus afferre ſolet, ipſa quoque oculorum affectio ob bumorem, aut ſiccitatem errores in uidendo parit.
Diſtantiæ quoque rerum figuras immutant, hoc eſt, quadratas res alonge teretes bideri, aer enim ob inter-
ualla figurarum angulos abſumit.

Cvm#ergo quæ ſunt uera, falfa uideantur, & nonnulla aliter quàm ſunt,oculis probentur, non puto
oportere eſſe dubium, quin ad locorum naturas, aut neceſsitates, detractiones, aut adiectiones fieri
debeant. Sed ita ut nihil in his operibus deſideretur. Hæc autem etiam ingeniorum acuminibus, non
ſolum doctrinis efficiuntur. #Igitur ſtatuenda eſt primum ration ſymmetriarum, a qua ſumatur ſine
dubitatione commutatio Deinde explicetur operisſuturi, & locorum imum ſpatium longitudinis,
& latitudinis, cuius cum ſemel conſtituta ſuerit magnitudo, ſequatur cauſa proportionis ad decorem
apparatio, uti non ſit conſiderantibus aſpectus eurythmiæ dubius; ; de qua quibus rationibus efficiatur,
2220 eſt mihi pronunciandum. primumq́; de cauis æ dium (uti fieri debeant )dicam.

Hoc locotacite nonnullorum inſcitia reprehenditur, qui cum membra ædificiorum aliqua ex antiquis me-
tiuntur, & ea Vitruuianis regulis reſpondere non uident, statim ea damnant, quæ a Vitr. dicta ſunt, meliusq́;
feciſſe poſteriores affirmant, quàm Vitr. & pro exemplari ea ſumunt, quæ diuerſis in locis menſurari con-
tigerit, nulla habita ratione, quorum operum ea membra fuerint, quibusq́; locis ædificia illa, quorum partes
diſiectas collegerunt, erant collocata, ea igitur tanquam firma arbitrantes omnibus in locis, eodemq́; modo
ponere ſolent. nec recte conſiderant, quæ a Vitr. ſemper auribus Architecti inculcantur, ut non ſolum propor
tiones, & ſymmetrias perſequi debeamus, ſed locinaturam, uſum, ſpeciemq́; intueri. Quare ſi quis coronam
theatri Marcelli diuerſam aliquantum a#Vitruuianis præceptis inuenerit, reliqua uero optime collocata, &
perfecta, non statim debet eius operis Architectum damnare. #Nam ſi integrum opus liceret aſpicere, aliud
de eare iudicium freret. Hinc quàm rectiſime dictum arbitror a Vitr. & maxime animaduertendum: Quod
3330 licet nulla Architectimaior cura eſſe debeat, quàm ut proportionibus ratæ partis habeant ædificia rationum
exactiones, tamen deberenos conſiderare, quid uſus, quid locus, quid ſpecies poſtulet, ut cuma ſymmetrĳs
diſcedere cogimur, posimus operum noſtrorum rationes monstrare, & aſpectui ſatisfacere.

De cauis ædium. Cap. 111.

CAva#ædium quinque generibus ſunt diſtincta, quorum ita figuræ nominantur,#Tuſcani-
cum, Corinthium, tetraſtylon, diſpluuiatum, teſtudinatum. #Tuſcanica ſunt, in quibus
trabes in atrij latitudine traiectæ habeant interpenſiua, & colliquias ab angulis parietum,
4440 ad angulos tignorum intercurrentes. Item afferibus ſtillicidiorum in medium complu-
uium deiectus. In Corinthĳs ĳſdem rationibus trabes ,& compluuia collocantur, ſed a parietibus
trabes recedentesin circuitionem circa columnas componuntur. #Tetraſtyla ſunt, quæ ſubiectis ſub
trabibus angularibus columnis, & utilitatem trabibus, & firmitatem præſtant, quod neque ipſæ ma-
gnum impetum coguntur habere, neque ab interpenſiuis onerantur. #Diſpluuiata autem ſunt, in qui-
bus deliquiæ arcam ſuſtinentes ſtillicidia reijciunt. Hæc Hæc hybernaculis maximas præſtant utilitates,
quod compluuia eorum erecta non obſtant luminibus tricliniorum, ſedea haberna in refectionibus mo
leſtiam magnam, quod circa parietes ſtillicidia defluentia continent, ſiſtulæ, quæ non celeriter reci-
piunt ex canalibus aquam defluentem. Itaque redundantes reftagnant, & inteſtinum opus, & parie-
tes in eis generibus ædificiorum corrumpunt. Teſtudinata ueroibifiunt, ubi non ſuntimpetus ma-
5550gni,& in contignationibus ſupra ſpatioſa redduntur habitationibus.

Cum ea nobis expoſita ſint, quæ conſiderare oportet, priuſquam ad fabricandum accedamus, tamratione,
partium,tractusq́; cœli, ſecundum quem diſponere ædificia ſolemus,tamratione proportionum, & menſurarum
ad quas oculos conuertere debemus, tam in libera, quàm in coacta diſpoſitione: iam orditur præceptatra-
dere, & commenſus ædium priuatorum ad eas partes proſpiciens, quæ digniores in ædibus habentur, ſiue com
munes, ſiue propriæſint, easq́; ad perſonarum conditiones accommodat. Initium huius tractationis est ab
illis partibus, quæ primum ſub aſpectum cadunt, nam & tertio uolumine cum de templis ageret, abĳs formis
( ut dixi ) initium ſumpſit, quæ aſpectui ſtatim offerebantur. Quodigitur in priuatis ædibus nobis primum
occurrit,eſt ſpecies exterior tecti, ſecundum quod abeo pluuiæ, imbresq́; cadunt, & locus in quem imbres
cadunt, ideſt compluuium, & impluuium, necratione caret, ab eare ordiri, a que primatotius facies cerni-

6660

243211SEXTVS.

tur, & modum reliquis partibus imponit, atque eò magis, quia contignationis, & materiationis totius inte-
rioris præcepta ſuperiustraidita ſunt, quemadmodum uolumine quarto explicatum eſt. Quare & illud erat ne-
ceſſe oſtendere, quod ad tectorum, columnarumq́; exteriorem aſpectum pertinebat. Hocigitur loco aſpectus,
faciesq́; tectorum exteriores, & earum genera docet. Caua ædium uocat buiuſmodi loca, ſunt enim tanquam
caua ipſarum ædium priuatorum. Aulas Græciloca muris circumcluſa, & in medio ſine tecto uocare ſolent,

93[Figure 93]A. tetrastylon cauum ædium.
F. cellæF A F
F A F11102220333044405550

nos cohortes, & cobortilia, & ingreſſus. Cohortilia quidem ſub dio: ingreſſus, aut introitus tectos. Cauum
ædium igitur pars est primaria, in quam ( ut ait Albertus ) tanquam in forum commune, alia minora ædium
membra concurrunt, & quemadmodum in urbe forum, & partes foro coniunctæ,priores ſunt, quæ ad aſpe-
ctum quæruntur; ita in æde, quæ, tanquam parua ciuitas es̃t, primo ad cohortem,& canædium reſpicimus, cui

6660

244212LIBER

ampla area aperta,& parata ad omnia datnr. #Cauædiorum nomina aut a more gentium aut a forma ſu-
muntur. #Atria quoque nominantur, ſed alia ratione, nam cauædium dicitur ratione illius partis, quæ est
ſub diuo, & in medium impluit. Atrium uerò, ratione illius, quæ tecta eſt. Quinque ſunt cauædiorum genera,
duo nomma a gentium conſuetudine ſumuntur. Tuſcanicum ſcilicet, & Corinthium. Tria ab ipſa forma no-
minantur. Simplicius cæteris genus Tuſcanicũ est, a quo forte atrium nomen habuit. in Thuſcia enim Atrien-

94[Figure 94]B. Tuſcanicum cauum ædium.
E. cellæ.
D. interpenſiua.E B E95[Figure 95]D D E B E11102220333044405550

ſes populierant, a quibus atria dicta Varro teſtatur. Quarenon auderem ego affirmare atrium ab atro culina
colore dici, quoniam decor non patitur eam partem, quæ maxime erat in promptu, & egregijs operibus or-
naridebebat, atrameſſe,& fuliginoſam. Cauædium igitur Tuſcanicum est, in quo trabes, quæ per atrij lati-

6660

245213SEXTVS

tudinem tranſeunt, ſuſtinent aſſeres, & tigilla quædam ab angulis parietum ad angulos tignorum intercluſa, &
pendentia, ut inde in canales imbres deſruerent. Erant quatuor trabes primariæ, in quibus incumbebant aliæ
paruætrabes, quæ a Vitr . interpenſiua dicuntur ,quoniam inter alias pendebant, & proclinatæ erant, hæ ab
angulis parietum ad angulos minorum trabium procurrebant, ex uno eorum capite trabeculæ firmabantur,
ex altero angulis parietuminnitebantur. Erant pvstmodum aſſeres, morellos nos appellamus, ſupra quoste-

96[Figure 96]C. diſpluuiatum.
G. cellæ.G C G97[Figure 97]G C G11102220333044405550

gulæ, imbricesq́; ponebantur, & in cauum ædium, impluuiumq́; aquam demittebant. Quod uerò. Vitr. inter-
penſiua eaeſſe intelligat, quædiximus, & non fulcra stillicidiorum, uidetur ex ĳs uerbis, uerbis, quæ infra dixit,

6660

246214LIBER

quando ait {neque ab interpenſiuis oner antur. } Interpenſiua ergo ſupra imponebantur, & oneri erant in ædi-
fic ĳs, unde fulcra eſſe non poterant. #Cauædia huiuſmodi nullas circum habebant porticus,compluuium ſim-
pliciſsimum bahebant, & quia multum prominebant, ideo longe aquas arcebant, & in impluuium demitte-
bant. Secundum genus Corinthium nominatur, nec differt a Tuſcanico genere, quatenus compluuium ualde
prominebat, quemadmodum in Tuſcanico. Sed boc differebat, quoniam trabes ab atrĳ latitudine traiectæ

98[Figure 98]D. cauædium teſtudinatum.
M. cellæ.
P. lumen.M D M
M D P M11102220333044405550

columnis imponebantur, quæ circum cauædium erant diſpoſitæ, quemadmodum in cauædĳ uestigio. #O ele-
mentum oſtendit. Tertium genus eſt tetraſtylos nominatum, a columnarum numero; eſt autem hoc genus fir-
mum ſatis, ſed non habet interpenſiuorum onus. Puto ego non nimis amplum fuiſſe buiuſmodi cauædium, nam
cum quaternis columnis tantumconſtet, eæq́; in angulis collocentur, ſi longum nimis, & latum fuiſſet, inter-

6660

247215SEXTVS.

columnia ualde inter ſe diſtantia fuiſſent, opusq́; non habuiſſet eamfirmitatem, quam dicit Vitru. Quartun
genus diſpluuiatum dicitur, eo quod diſparatis, & diuaricatis trabibus, quæ deliquiæ ducuntun, conſtet, im-
bres ad duas partes demittente tecto, duos enipsid genusbabet imbrium caſus, alter in cauædium, alter in
partem exteriorem. Habet uerò genus diſpluuiatum, unde damnum facere poſſit, nam aqua per canales
ftuens, non potest celeriter in fiſtulas ſubiectas deftuere, unde in ſiſtularum orificĳs redundat, & reſt rgnat, &
per parietes-deftuit, ſubgrundia, & ſeneſtras, & materiem omngm corrumpit, in quarum rerum reſection
maxima est difficultas. cæterum id habent commodi, quod tricliniorum lumina non impediunt, quoniam non
nimium prominent, ſed leniter pendent. huiuſnrodi tauædia circumuallata erant ( utputo ) perietibus ædis,
in quibus feneſtræ, & ianuæ erant, atque area ſub dio erat. Quintum genus tes̃tudinatum dicitur a forma;
1110 crant tecta in quatuor partes deuexa, habebant enim ex quatuor lateribus imbrium caſus, & ſtillicidia.
Hæc arbitror tecta fuiſſe, ſupraq; aulas, & conclauia ampla, habuiſſe, contignationesq́ pulcherrimis colu-
mnationibus innixas, & ante ianuas ſpeciem ueſtibulorum & atriorum egregiam præſtitiſſe uemo enimuetat,
quin & atria illos aditus intelligamus, opus enim eſt, ut qui harum rerum rationem tenere uelis, ut mente,
animoq́; uoluat quid eſſe poterat, quis uſus, quæ ſpecies eorum conneniens iudicari debeat . Schemata horum
poſita ſunt, ſunt, in quibus reſpondentes literas appoſuimus, ut quid quæque innuant, oſtenderentts, Sed Corinthĳ
diagramma, in priuatæ ædis deſcriptione collocauimus.

De atrĳs, & alis, & tablinis cum dimenſionibus, & ſym-
metrijs eorum. Cap. IIII

2220

ATrtorvmuero longitudines, & latitudines tribus generibus formantur; & primum ge-
nus diſtribuitur, uti longitudo cum in quinque partes diniſa fuerit, tres partes lauitudi-
nidentur. Alterum cum in tres partes diuidatur, duæ partes latitudinitribuantur. Ter-
tium uti latitudo in quadrato paribus lateribus deſcribatur, in eoq́; quadrato diagonĳ
linea ducatur, & quantum ſpatium habuerit ea linea diagonij,tanta longitudo atrio detur. Altitudo
corum quanta longitudo fuerit quarta dempta, ſub trabes extollatur, reliquum lacunariorum, & ar-
cæ ſupra trabes ratio habeatur.

Quoniam ſimul atrium, & cauædium intelliguntur, non puto alio capite huiuſmodi tractationem eſſe diui-
3330 dendam, quod etiam loquendi modus oſtendit,cum dicat. {Atriorum uero longitudines. } Atrium enim ſta-
4430 tim abinterioriianua introeuntibus occurrit, continetq́; aream,in quam collecta ex omnitecto pluuia deſcen-
dit. Tectum autem atrium eft, in medio primariam ianam habets cuipro fronte ianuæ ad periſtylia inducen-
tes ſunt, aditusq́; quidam ad loca, quæ tablina dicuntur, per quos aditus iter estex tablino in periſtylia, quem-
admodum infra exponemus. Habet atrium dextra, ac ſiniſtra alas, quæ Græcè pteromata dicuntur. Quod
uero atrium ſit primum ædificium, quod ab interiori ianua introeuntibus occurrat, oſtendit Vitru. Capite
octauo huius uoluminis, cum dicit, { Atria inurbe proxima ianuis folent eſſe. } Quod autem atrium tectũ
eſſet, ſimiliter ſuperiori capite innuit, cum dicat, { Trabes in atrij latitudine traiectas. } Quod demum a triũ,
& cauædium idem ferè ſint, pari ratione inſerius ſignificabit, cum dicet. {loca eſſe quædam in ædibus com-
munia, quibus etiaminuocati ſuo iure depopulo poſſunt uenire, ideſt ueſtibula, caua ædium, periſtylia, quæq́;
5540 eundem habere poſſunt uſum,} & ſequitur. { Igitur his qui commum ſunt fortuna, non neceſſaria magni-
fica ueſtibula, nectablina, neque atria. } eccee quod hic atria dixit, & non cauaædium, ſicut ſupra. Sym-
metriæ atriorum triplici proportionum genere expliantur, primum genus est, cum atrij longitudo in partes
quinque diuiditur, & ex {ij]s très latitudini dantur, ut ſit proportio ſuperbipartiens tertias. Alterum est, cum
ex tribus longitudinis partibus duæ latitudini tribuuntur, unde ſeſquialtera comparatio emergit. Tertium
genus eſt, cum longitudini datur diagonia quadrati latitudinis, ita ut ſi ex ea quadrata fieret longitudo, dupla
quadrato latitudinis. Sed antequamueniam ad harum partium expoſitionem, afferam quæ a Plinio cap, 2.
Libr trigeſimi quinti dicatur, uidetur enim ad rem facere, ut & atriorum, & tablinorum uſum cognoſca-
mus: ſic enim ait. #Imaginum quidem pictura quàm maximè ſimiles in æuum propagabuntur figuræ: quod in
totum exoleuit. #Aeretponuntur clypei, argenteæ facies furdo figur arum diſcrimne, statuarum capita per-
mutantur, uulgatis iamprideni ſalibus etiam carminum. #Adeò materiam malint confpici ommes, quàm ſe
6650 noſci. Et inter hæc pinacotbecas uerteribus tabulis conſuunt, alienasq́; cffigies cotunt, ipſi bonorem non niſi
pretio ducentes, ut ſrangat hæres, furis detrahat laqueus. Itaque nullius effigie uiuente, imagines peauniæ, non
ſuas relinquunt: Iidem palæstras athletarum imaginibus, & ceromata ſua exornant, & uultus Epicuriper-
cubicula gestant, ac circunferunt ſecum. #Natali eius uiceſima Luna ſacrificant, fer asq́; omntmenſe cu-
stodiunt, quas icadas uocant, himaxime, qui ſe ne uiuentes quidem nnoſst tsotunt. Ita est proſecto, artes de-
ſidia perditdit: & quoniam animorum imagines non ſunt, negliguntur etiam cerporum. Aliter apud maiores
in atrĳs hæ erant, quæ ſpectarentur, non ſigna externorum artificum, nec æra, aut marmora. Expreſſi cæra
uultus ſingulis diſponebantur armarijs, ut eſſent imgines, quæ comitatur gentilitia funera, ſetoperq́;
defuncto aliquo, totus aderat familiæ eius, qui unquam fuerat, popubus. Stemmata uero lineis diſcurrebant
ad imagines pictas. Tablina codicibus implebantus & monumentis rerum in magiftratu geſtarum. Atiæ

7760

248216LIBER

foris, & circa limina animorum ingentium imagines, erant, affixis hoſtium ſpolys, quænec emptori refringere
liceret; triumphabantq́; etiam dominis mutatis ipſæ domus, & erat hæc stimulatio ingens, exprobrantibus
tectis, quotidie imbellem dominum intrare in alienum triumphum. #Ex allegato cajpite Vitruuianæ lectionis
ſenſus oſtenditur, apparetq́; quod in atrio tablinum erat, imaginesq́; , & ſtatuæ. pari forma Ouidius Amorum
primo. #Elegia octaua,inquit. #Nec te decipiant ueteris quinque atria cæræ. Cum uellet oſtendere antiquam.
& confirmatam nobilitatem, cui non ſatis eſſent atria quinque, in quibus maiorum imagines collocarentur.

99[Figure 99]O. cauum ædium.
P. alæ.
Q. uiridaria.
T. ueſtibulum.
Z. baſilica.
r. tablinum.Z Y Q Q O Q Q T11102220333044405550

Vſus igitur atriorum, & partium quales ſunt alæ, & tablini,ex præallegatis authoribus facile excipitur.
Vt igitur ordine procedamus in atrijs deſignandis, & ſymmetrijs eorum diſponendis, ait, quàm primum ad
ichnographiam eſſe ueniendum, & lineis atrium deſcribendum, ſecundum longitudinem, & latitudincm, ea

6660

249217SEXTVS

proportione, quam eligere uolumus ex Vitr. ſiue unius quadrati, & dimidij, ſeu ſecundum diagoniam lineam,
ſiue demum unius quadrati, & duarum tertiarum. Sed nos hoc loco ſeſquialteram proportionem ſumpſimus,
ut pater ex litteris a b c d. Inde alæ deſignantur, quœ ſunt dextra, ac ſinistra tantum, & ſunt porticus,
uel columnationes, & quia pendent aproportione longitudinis atrij, ut cum ipſo atrio reſpondeant, neceſſe
eſt ſcire, quot pedes longum atrium fieri debeat. Nos igitur hoc ueſtigio pedum octuaginta longum ſtatuimus
atrium, ideo ſub eam regulam Vitruuianam cadet, qua ponitur atrium ab octuaginta ad cẽtum pedes in partes

ORTHOGR APHIA DOMVS PRIV AT AE.

100[Figure 100]11102220333044405550

quinque per longum partiri, ex quibus una dabitur alis. pars enim quinta octuaginta in duas æquas diſtribui-
tur partes, dimidiumq́ dextræ, & dimidium ſiniſtræ tribuitur alæ. Sed in hac ſumma non ponitur columnarũ
craſſitudo, namque alæ angustæ nimis eſſent. Alæ igitur octo pedibus constabunt in latitudine, nam ſexdecim
quinta eſt pars octuaginta. Atriũ ergo in uestigio, et ichnographia noſtra longum erit pedes octuaginta, latum
quinquaginta tres, & pollices, quatuor habebit alas latas pedes octo dempta columnarum craſſitudine. Al-
titudo uerò atriorum eadem in omnibus, ideſt eodem modo excipitur, nam demitur quarta longitudinis pars,
reliquune datur altitudini, ideſt a ſolo ad trabes, quæ est tecti catena, quæ arcam, & tectum ſuſtinet. demendo

6660

250218LIBER

101[Figure 101]

igitur uiginti ex octuaginta relinquuntur ſexaginta pedes, ex his pedibus ſexaginta facienda eſt columnarum,
epiſtylij, Zophori, & coronæ altitudo. dabimus igitur columnrum altitudini cum capitulis, & ſpiris pedes
tres & quinquaginta, cum pollicibus quatuor, reliquum ſuperioribus membris pro rata pitulis, & ſpiris pedes
Nec eſt quod miremur tantam columnarum altitudinem: ita enim ædium illarum amplitudo requirebat, pro-
1140 priaq́; illis eſt altitudo, & longitudo. Vnde Vitr. infra dicit {Alta atria} & Virg. Atria longa pateſcunt.
Nec eſt quod recenſeam quæ a Plinio dicuntur de luxu Romanorum in ædibus fabricandis, libro#36, & #37,
& quàrn copiosè Budæus libro 3, & 4, de aſſe. illud tamen dicam, ut teſtkimonium faciam altitudinis colum
narũ, quod. ſ. uſq; ad coronam tecti erigebantur. Quod Plinius ait. Verũ eſto, indulſerint publicicis uoluptatibus,
etiam ne tacuerunt maximas earum, atque adeò duo de quadragemũ pedum Lucullei marmoris in atrio Scauri
collocari, nec clam illud, occulteq́; factum est, ſatis dari ſibi damni infecti egit redemptor cloacarum, cum in
Palatium axtraherentur. Et his uerbis ( inquit Budæus ) elicere poſſimus, & intelligere, quod diruto theat, o.
per menſem facto columnæ maxime in atrium domus Scauritranſlatæfuerint. Altitudines igitur columnarũ
magnæ erant, & ideo Vitr. infra dicet. {trabes liminares alarum ita altas eſſe, ut altitudines latitudinibus
ſint æquales, } latitudinibus ſcilicet atriorum. Hinc est quod atrium cum ſit latum pedes tres & quinqua-
2250 ginta cum trienta pariratione ab epistylio ad planum pedes erunt quinquaginta tres cum trients. Vitru.
uocat has trabes liminares, primo ut ostendat non fuiſſe atrij columnis impoſitos arcus, deinde quoniam ſimi-
les ſunt liminaribus ianuarum. Hæc igitur ita intelligerem.

Alisdextra, ac ſiniſtra latitudo, cumſit atrij longitudo ab triginta pedibus ad pedes quadraginta,
ex tertia parte eius conſtituatur. Ab quadraginta ad pedes quinquaginta longitudo diuidatur in par-
tes tres, & dimidiam, exhis unapars alis detur. Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus
ad ſexaginta, pars quarta longitudinis alis tribuatu. Ab pedibus ſexaginta ad octoginta, longitudo
diuidatur in quatuor partes,& dimidiam, ex his una pars fiat alarum latitudo. Ab pedibus octuaginta
ad pedes centum, in quinque partes diuiſa longitudo iuſtam conſtituerit latitudinem. Trabes
carum liminares ita altæ ponantur, ut altitudines latitudinibus ſint æquales.

3360

251219SEXTVS.102[Figure 102]FRONTE.

Hoc loco quemadmodum, & alĳs pluribus adiectio, detractio, & permixtio proportionum maxima cer-
nitur. Quod ſi quis ex ĳs regulis, quas volumine tertio dedimus, ratiocinariuoluerit, admirandam uim com-
parationum cognoſcet, effectumq́; iucundum, quem faciunt. Summa est, quanto minus atria longa ſunt,
tanto maiorem proportionem cadere in latitudinem alarum. Nam ſi proportiones alarum atriorum minorum
1140 minores eſſent, anguſtæ nimis alæ uiderentur, nec uſum haberent, nec ſpeciem. hæc ſatis nota rectè conſide-
rantibus erunt.

Tablino, ſi latitudo atrij erit pedum uiginti, dempta tertia, eius ſpatio reliquum tribuatur. Si
erit ab pedibus triginta ad quadraginta ex atrij latitudine tablino dimidium tribuatur. Cum autem
ab quad raginta ad ſexaginta, latitudo diuidatur in partes quinque,& ex his duæ tablino contribuãtur.
Non enim atria maiora cum minoribus eaſdem poſſunt habere ſymmetriarum rationes. Si enim ma-
iorum ſymmetrijs utemur in minoribus, neque tablina, neque alæ utilitatem poterunt habere.

Hoc declaratum est ſuperius. anguſtæ enim alæ redduntur, & tablina inuenuſtam ſpeciem habent. cum non
proprĳs utimur proportionibus, ideo dicitur etiam. Sin autem minorum in maioribus utemur, uaſta,
& immania in his ea erunt membra.

2250

Exemplo ſit hoc. Si proportio alarum, quæ ſunt in atrĳs octoginta pedes longis, quæ est quinta
longitudinis pars. Sumatur in alis metiendis atriorum eorum, quæ longa ſunt pedes triginta, certe alæ angu-
stæ nimis erunt. quinta enim pars triginta pedum, ſex pedibus conſtat, quorum dimidium eſt pedes tres.
Ecce quàm arcta, & anguſta eſt alarum distributio. Contra ſi ſumatur proportio atrĳ longi pedes triginta
ad diſtribuendas alas atrĳ longi pedes octoginta, uaſtæ alæ, & immane tablinum erit. nam tertia pars octo-
ginta partium dabitur alis. nanque latæ erunt pedes uiginti ſex pollices octo. hoc eſt ſingulæ pedes tredecim
& triente. pari rat ione in tablinis ſeruanda est proportio conueniens atriorum latitudini. Et quemadmodum
in atrio longiori minor proportio ſumebatur in alis diuidendis, ita in atrio latiori ſumitur minor proportio in
tablino deformando. Ecce ab atrio lato pedes uiginti dempta tertia reliquum pro latitudine tablini datur. &
ab atrio lato pedes triginta ad quadraginta ſumitur dimidium, & a quadraginta ad 60. latitudo diuiditur in
3360

252220LIBER partes quinque,& ex his duæ tablino contribuuntur. Quis eſt igitur, qui non uideat plus eſſe duas tertias
quàm dimidium? plus dimidium, quàm duæ quintæ? Cum hæc igitur ita ſint conſideranda, inquit Vitr.

Itaque generatim magnitudinum rationes exquiſitas, & utilitate, & aſpectui conſeribendas putaui.

Vtilitati ſeruit alarum latitudo, nam ſi anguſtæ ſunt, ambulatlones impediuntur. Tablinum quoque in quo
statuæ maiorum ponebantur,& armaria,ſi anguſtum ſit, caret uſu, ſi uastum ,& amplum caret uenuſtate.
nam in re uaſta diſſoluitur uiſus, in anguſta occupatur. Si tablinum ab atrio longo pedes uiginti ſumptumba-
buerit proportionem atrĳlongi pedes ſexaginta, nullum uſum habebit. octo enim pedibus conſtabit latitudo
eius ſi quintæ duæ ſumantur. contra uero ſi proportio permutetur, nimis uaſtum erit. nam cum duæ tertiæ con-
ſtet illa proportio,tablinum erit pedum quadraginta, & offendetur aſpectus, cum ex atrio in tablinum paulo
1110 minus atrio ueniendum erit. Longitudo tablini ex airĳproportione ſumatur.

Altitvdo tablini ad trabem adiecta latitudinis octaua conſtituatur. Lacunariaeiustertialati-
tudinis ad alticudinem adiecta extollantur.

T ablinum igitur noſtræ icnographiæ altum erit duæ quintæ latitudinis atrĳ, ideſt paulo plus ped. 22.
Atrium eimlatumeſtped. 53. unius tertĳ, altum pedes 22. unius octauæ, adtrabem, cui altitudini dabitur
etiam tertia pars latitudinis tablini, uſque ad lacunaria,atque hoc modo expeditum erit atrium, alæ,& ta-
blinum, quantumadcommenſus,& ſymmetrias eorum membrorum ſpectat. Quoniamueroantiquimulta
atria, caua ædium, periſtylia, columnationesq́ habebant, ideo fauces erant in eorum ædibus, aditusq́ ad illa
membra, & partes. Quare Vitr. inquit.

Favces minoribus atrijs e tablini latitudine, demptatertia, maioribus dimidia conſtituantur.

2220

Fauces, aditus ſunt, & traiectiones ex loco ad locum, nos anditus uocamus. huiuſmodi partes ſuis orna-
mentis ornatas fuiſſe credendum eſt. Quia uero tablinorum uſus in imaginibus maiorum collocandis poſitus
erat, ideo ut conuenienti loco altæ ponantur, demonſtrat Vitr.

Imagines item altæ cum ſuis ornamentis ad latitudinem alarum ſint conſtituendæ.

Nos octo pedes altas imagines in ortographia tablini poſuimus, tanta enim est alarum latitudo. Reliqua
ſunt facilia, & regulis traditis libro tertio, & quarto comprehenſa.

Latitvdines oſtiorum ad latitudinem, ſi Dorica erunt, uti'Dorica: Si Ionica erunt, uti Ionica
perficiantur. Quemadmodum de thyromatis, in quibus quarto libro rationes ſymmetriarum ſunt
expoſitæ.

Atque hæc ſunt facilia ex quarto libro, & nos in orthographia regulas ſymmetriarum obſeruauimus.

3330

Implvviilumen latum latitudinis atrij, ne minus quarta,ne plus tertia parte relinquatur; longi-
tudouti atrij pro rata parte fiat. Periſtylia autem in trauſuerſo tertia parte longiora ſint,quàm in-
trorſus. Columnæ tam altæ, quàm porticus latæ fuerint. Periſty liorum intercolumnia ne minus triũ,
ne plus quatuor columnarum craſsitudine inter ſe diſtent. Sin autem Dorico more in periſtylio co-
lumnęerunt faciendæ,uti in quarto libro de Doricis ſcripſi, ita moduli ſumantur ,ut ad eos modu-
los, triglyphorumq́; rationes diſponantur.

Impluuium locus eſt ſine tecto in ædibus, quo impluere imber in domum poſſit. cum uero de impluuio ſit
mentio in atriorum deſcriptione, ſatis firmum argumentum eſt, atria, & caua ædium ad idem reſpicere, ut ca-
ua ædium ratione impluuĳ. Atriaratione circumcludentis fabricæ dicantur, & forte atria ab atro colore
non fumi, ſed parui lumin is, quod habebant,dici poſſunt.

4440

De triclinĳs, exedris, & pinacothecis, & eorum dimen-
ſionibus. Cap. V.

TRicliniorvm quanta latitudo fuerit,bis tanta longitudo fieri debebit. Altitudines
omnium conclauiorum,quæ oblonga fuerint, ſic habere debent rationem, ut longitudi-
nis, & latitudinis menſura componatur,& ex ea ſumma dimidium ſumatur, & quantum
fuerit, tantum altitudini detur. Sin autem exedræ,aut Oeci quadrati fuerint, latitudini
dimidia addita altitudines educantur. Pinacothecæ uti exedræ amplis magnitudinibus ſunt conſti-
tuendæ. Oeci Corinthij, tetraſtyliq́; , quiq́ Aegyptij uocantur, latitudinis,& longitudinis, uti ſupra
5550 tricliniorum ſymmetriæ ſcriptæ ſunt,ita habeant rationem, ſed propter columnarum interpoſitio-
nes, ſpatioſiores conſtituantur.

Hactenus de communibus ædificiorum partibus ſermo habitus eſt, nunc deproprĳs agit, quales ſunt cœna-
cula, thalami, conclauiaq́; , & alia ad uſum priuatum pertinentia. Huiuſmodi partes nominibus diuerſis
nominantur. Triclinium, locus erat in quo cœnabant a tribus ſtratis, lectisq́; dictum, nam ſuper lectos cu-
bito innitentes edebant, non tamen ibi dormiebant, forte Turcharum ĳs, quos Maſtabeos uocant,ſimiles erãt,
a numero lectorum dicebatur diclinium, triclinium, tetraclinium, & decaclinium. Philander multa recte ad
propoſitum de triclinĳs affert. ab uno menſæ latere tantum ſtrati, in lectulo edebant. menſa tripode fulcieba-
tur, quam mutabant aduentu ferculorum, ita ut primis conſumptis ferculis,menſa prior auferebatur,indealia
nouis dapibus reſerta afferebatur. fœmin æantiqua conſuetudine ſedebant. uiri cubito ( ut dixi )nitentes ſtra-
6660

253221SEXTVS. tiedebant conclaue dicitur habitaculum omne ſub una claui concluſum. in oecis autem fieoant uirilia con-
uiuia. oeci quaſi habitationes dicuntur,nos ſtanzas dicimus, uel ſalottos, Exedra ſimiliter locus audientiæ no-
minaripoteſt, item noſtro more ſala. locus erat proximus uiridarĳs, & hortis, a ſedibus ſic dictus, in quo
etiam æstate in meridie dormire ſolebant. Pinacotheca locus ubi tabulæ pictæ, & ſcriptæ ſeruabantur.
Huiuſmodi partes, ſcilicet exedræ, pinacothecæ, & triclinia maxime ornata, magnificentiam, & luxum po-
tiuspræferebant, picturis, columnis, ſignino opere, marmoribus illuſtria. Modo Vitru. omnium harumpar-
tiumſymmetrias tum generalibus, tum particularibus præceptis explicat. Triclinia primum expedit, eaq́;
eſſe dicit duorum quadratorum, id eſt longitudinem duplam latitudini. Generatim uerò omne conclaue ait
debere eſſe altum dimidio illius totius, quod fit ex compoſitione longitudinis, & latitudinis, nam ſi latitudo
1110 ſex fuerit paſſuum,longitudo autem duodecim componantur ſex & duodecim, reddentur 18. quorumdi-
midiumſuntnouem. Quod ſi exedræ quadratæ fuerint, altitudines erunt ſex quialteræ ad latitudinem. Pina-
cothecæuerò ex maioribus debent proportionibus fieri, ex duplicibus ſcilicet, & triplicibus. Oeci tetraſtyli,
Corinthĳ,& oeci qui Aegiptĳ dicuntur, tricliniorum proportiones ſeruant, ſed quoniam in ipſis columnæ in-
terponuntur, ideo maioraſpatia occupare debent. Sed quid ſit inter oecos Corinthios, & Aegyptios diſcri-
minis declaratur.

Inter Corinthios autem,& Aegyptioshoc erit diſcrimen. Corinthij ſimplices habent columnas,
aut in podio poſitas, aut in imo, ſupraq́; habent epiſtylia coronas,aut exinteſtino opere, aut albario.
præterea ſupra coronas curua lacunaria ad circinum delumbata. In Aegyptijs autem ſupralcolumnas
epiſtylia, & ab epiſty lijs ad parietes, qui ſunt circa,imponenda eſt contignatio. Supra eam coaxatio,
& pauimentum ſubdio,utſit circuitus. Deinde ſupra epiſtylium ad perpendiculum inferiorum colum-
2220 narum imponendæ ſunt minores quarta parte columnæ. Supra earum epiſtylia,& ornamenta, la-
cunarijs ornantur, & inter columnas ſuperiores feneſtræ collocantur. Ita baſilicarum ea ſimilitudo,
non Corinthiorum tricliniorum uidetur eſſe.

Oeci Corinthĳ columnas habeant propè parietes, & ſimplices, hoc eſt unius ordinis, nullasq́ alias ſuper-
poſitas habebant,quæ columnæ aut ſtylobatis,& podio imponebantur, aut in imo, ideſt ſine podio ſtatim a ſolo
collocabantur. Supra columnas epiſtylia erant, coronæq; , earatione factæ, quæ in curia fieri deberedixi-
mus ex intestino, uel albario opere. Supra coronas curua lacunaria non ad ſemicirculum, ſed ad circulipor-
tionem, nos remenatos appellamus, erant enim ad circinum ſed centro longe inferius collocato, quàm dimidiũ
circinationis postulabat. Sed oeci Aegyptĳ parietem habebant circum, & interiores colummnas a pari-
tibus distantes. quemadmodum in baſilicas uidimus. Supra columnas erant epistylia,& coronæ ſpatiaq́;
3330 inter columnas, & parietem habebant contignationem, ſupra quam facta tignorum textura ,ſectiles tabulæ
ſternebantur. clauisq́; figebantur,& tanquam pauimento ſub dio ſubſtrata coaxatione illa ad deambulationes
circum oecos accommodata erat, ſupra epistylia alius columnarum ordo, inter quas feneſtræ baſilicarũ more
collocabantur, unde lumen oecis ueniebat. Lacunaria uerò, quoniam ſupra epiſtylia ,& coronas ſecundi or-
dinis ponebantur, altitudinem miram præferebant. Vſus autem ad ſpectanda conuiuia, & choreas, aliaq́; ,
quæ in ĳs oecis fiebant, magnus erat, ita ut tricliniorum ſpeciem,& dignitatem excederent,& baſilicis potius
eſſent ſimiles, quàm priuatorum ædibus.

De Oecis more Græco. Cap. VI.

4440

FIvnt autem@etiam non Italicæ conſuetudinis oeci, quos Græci, quosGræcicyzicinus appellant. Hi
collocantur ſpectantes ad ſeptentrionem, & maxime uiridia proſpicientes, valuasq́ habẽt
in medio. Ipſi autem ſint ita longi, & lati, uti duo triclinia,cum circuitionibus inter ſe
ſpectantia poſsint eſſe collocata. habeantq́ dextra,ac ſiniſtra lumina feneſtrarum ualua-
ta, uti uiridia de tectis per ſpatia feneſtrarum proſpiciantur, altitudines eorum dimidia latitudinis
addita conſtituantur. In his ædiſiciorum generibus omnes ſunt faciendę earum ſymmetriarum ratio-
nes, quæ ſine impeditione loci fieri poterunt. Luminaq́; parietum altitudinibus ſi non obſcurabun-
tur, faciliter erunt explicata, ſin autem impedientur ab anguſtijs, aut alijs neceſsitatibns, tum opus
erit ut ingenio,& acumine de ſymmetrijs detractiones, aut adiectiones fiant, ut non diſsimiles ueris
5550 ſymmetrijs perficiantur uenuſtates.

Oecos uocarem magna triclinia,& triclinia paruos oecos, illa priuatis, hos publicis ædificĳs dedicatos, cũ
uerò diſcrimen poſuerit Vitr. inter Corinthios oecos, & Aegyptios, ponit conſuetudinem Græcorum in his
oecis construendis. Quanquam uero uidetur Corinthios oecos Græcos eſſe, & Aegyptios a Græcis uſurpatos,
& utroſque ab Italis etiam ſumptos: arbitror tamen ego oecos eos, de quibus modo agitur, Græcæ tantum
conſuetudinis, & non Italicæ extitiſſe,& a Mileſiorum oppido in Propontide Cyzico nominatos fuiſſe, ad ſep-
tentrionem uerſi uiridaria proſpiciebant, in medio ualuas habebant, duo triclinia continebant, & ambula-
tionescircum triclinia, quæ ſibi oppoſita erant, & ab eorum lectis per fenestras, quæ dextra, & ſinistra lu-
men immittebant, loca uidebantur uirentibus arboribus conſita, platanones, pomaria,& horti, eorum ſym-
metriæ aperte ſatis a Vitr. ponuntur, cum diſpoſitio libera eſt, alioquin neceßitate cogente ingenio & acumi-
6660

254222LIBER ne de ſymmetrĳs detrahendum,aut adĳciendum monet Vitr. quemadmodum ſuperius alibi in multis operi-
busfaciendumeſſe docuit.

Ad quas cœli regiones quæ ædificiorum gener a ſpectare debeant,
ut uſui, & ſalubritati ſint idonea. Cap. VII.

NVnc explicabimus quibus proprietatibus genera ædificiorum ad uſum, & cœli regiones
debeant ſpectare. Hyberna triclinia, & balnearia occidentem hybernum ſpectent, ideo
1110 quod ueſpertino lumine opus eſt uti: præterea quod etiam Sol occidens aduerſum ha-
bens ſplendorem, calorem remittens, efficit ueſpertino tempore regionem tepidiorem.
Cubicula, & bibliothecæ ad orientem ſpectare debent, uſus enim matutinum poſtulat lumen. Item
in biblio thecis libri non putreſcent. Nam in his, quæ ad meridiem, & occidentem ſpectant, a tineis
& humore uitiantur, quod uenti humidi aduenientes procreant eas, & alunt, infundentesq́; humidos
ſpiritus, pallore uolumina corrumpunt. Triclinia uerna,& autumnalia ad orientem: cum enim præ-
tenta luminibus aduerſus Solis impetus progrediens ad occidentem, efficit ea temperata adid tem-
pus,quo opus ſolitum eſt uti. Aeſtiua ad ſeptentrionem, quod ea regio (non ut reliquæ, quæ per
ſolſtitium propter calorem efficiuntur æſtuoſæ) eo quod eſt auerſa a Solis curſu, ſemper refrigerata,
& ſalubritatem,& uoluptatem in uſu præſtat. Non minus pinacothecæ, & plumariorum textrinæ,
2220 pictorumq́ officinæ, uti colores eorum in opere, propter conſtantiam luminis, immutata perma-
neant qualitate.

Maxime reſpiciebant antiqui ad decorum, de quo nos primo uolumine plura. ſimiliter & diſtributionis cu-
ram habebant, ut rerum uſui inſeruirent. hinc Vitr. hoc capite deĳs agit, quæ aduſum,& commodum perti-
nent, ſequenti uerò reſpiciens ad perſonarum dignitatem, ea,quæ decent, abſoluet. Quanquam uerò non omnia,
quæ ad uſum parari poſſunt Vitr. proſequitur, tantum tamen luminis affert, ut poſſimus ingenio, & acumi-
ne prouidere quæ ad uſum reliquarum rerum erunt neceſſaria. Docet igitur ad quas cœli regiones, quæq́ ædi-
ficiorum partes ſpectare debeant, ut uſui, & ſalubritati ſint aptæ. Cœnaculorum alia æſtiua, alia byberna, alia
mediaſtina, Aeſtiua aquam, & uiridia poſcunt hortorum. Hyberna teporem, & focum, in utriſque amplitu-
do, hilaritas, & lautities. Lautiſſimum eſt cœnacula non eadem habere æſtate, atque bruma; & iuxta Lu-
3330 cullum, non oportet ingenuum hominem deteriorem in ſorte eſſe, quàm grues, atque hirundines. Mediaſtina
cœnacula ſunt, in quibus autumno, & uere cœnamus. hæc ad orientem debent ſpectare . pictores æqualitatem
luminis deſiderant, item & qui acu pingunt, ſiue ſimp liciter, ſiue tomento confarciant, ut ĳſunt,quos recama-
tores, & imbotitores nominamus, quos latini plumarios uocant; & ĳ, qui in Flandria mantilia texunt, &
aulæa, quos Arazos dicunt, deſiderant enim æqualitatem luminis, & conſtantiam, ut uerè, quod uerum est,
imitentur, quare eorum officinæ, uel textrinæ ad ſeptentrionem uergere debent.

4440

De priuatorum, & communium ædificiorum proprĳs lociset ge-
neribus, ad quaſcunque perſonarum qualitates con-
uenientibus. Cap. VIII.

CVm ad regiones cœli, ita ea fuerint diſpoſita, tunc ctiam animaduertendum eſt, quibus
rationibus priuatis ædiſicijs propria loca patribus familiarum, & quemadmodum com-
munia cum extraneis ædificari debeant. Nanque ex his, quæ propria ſunt, in ea non eſt
poteſtas omnibus introeundi, niſi inuitatis, quemadmodum ſunt cubicula, triclinia,bal-
nea, cæteraq́; , quæ eaſdem habent uſus rationes. communia autem ſunt, quibus etiam inuocati ſuo
iure de populo poſſunt uenire, ideſt ueſtibula, caua ædium, periſtylia, quæq; eundem habere poſſunt
uſum. Igitur his qui communi ſunt fortuna, non nece ſſaria magnifica ueſtibula,nec tablina, neque
atria, quod hi alijs officia præſtant ambiundo,quæ ab alijs ambiuntur. Quiautem fructibus ruſti-
5550 cis ſeruiunt, in eorum ueſtibulis ſtabula, tabernæ, in ædibus cryptæ, horrea, apothecæ, cæteraq́; , quæ
ad fructas ſeruandos magis, quàm ad elegantiæ decorem poſſunt eſſe, ita ſunt facienda. Item fœne-
ratoribus, & publicanis, commodiora & ſpecioſiora, & ab inſidijs tuta. Forenſibus autem, & diſertis
elegantiora, & ſpatioſiora ad conuentus excipiendos. Nobilibus uerò, qui honores, magiſtratusq́;
gerendo præſtare debent officia ciuibus, facienda ſunt ueſtibula regalia, alta atria, & periſtylia am-
pliſsima, ſyluæ, ambulationesq́; laxiores ad decorem maieſtatis perfectæ. Præterea bibliothecas,pi-
nacothecas, baſilicas, non diſsimili modo,quàm publicorum operum magnificentia comparatas,quod
eorum in domibus ſæpius, & publica conſilia, & priuata iudicia conficiuntur. Ergo ſi his rationi-
bus ad ſingulorum generum perſonas, uti in libro primo de decore eſt ſcriptum, ita diſpoſita erunt
ædificia, non erit quod reprehendatur. Habebunt enim ad omnes res commodas, & emendatas ex-
6660

255223SEXTVS. plicationes. Earum autem rerum non ſolum erunt in urbe ædificiorum rationes, ſed etiam ruri, præ-
terquam quod in urbe atria proxima ianuis ſolent eſſe; ruri uerò pſeudourbanis ſtatim periſtylia, de-
inde tunc atria habentia circum porticus pauimentatas, ſpectantes ad palæſtras,& ambulationes. Quo
ad potui urbanas rationes ædificiorum ſummatim præſcripſi, ut propoſui.

Expedit a ea parte, quæ ad diſtributionem pertinebat, iam ad decorem uenit Vitr. Decor autem est ratio
perſonarum qualitatibus conueniens. Facta igitur perſonarum diſtinctione unicuique iuxta gradum, & con-
ditionempropriam, ædificia ſunt facienda. Alia igitur diſpoſitio reguli,alia nobilis, alia popularis domus
erit. partes quoque ædium ſiue propriæ, ſiue communes perſonarum qualitatem reſpicere debent. Solebant
antiquitus qui ſplendidè ædificabant, ante fores uacuum locum relinquere, qui locus pars domus non erat,
1110 ſed ad domum ducebat, in quo clientes, & qui ſalutaturi dominos accedebant, expectare ſolebant, donec admit-
terentur. itadicipoterat eos neque in domo, neque extra domum eſſe. Locus is ueſtibulum nominabatur,
& maximæ dignitatis erit, ſpatioſus, & columnationibus ornatus. Eius decor uia erat, uſus, poſſe commodè
expectare: uoluptas, quoniam ibi iuuenes dominos expectantes pila ludebant, uarĳsq́; ſe ludis exercebant.
Erant ianuæ primæ communes,& forte hæc una erat ampla, ornata,in medio poſita, dein priuatæ, ideſt ad res
intromittendas, inde erat ſecreta ianua, ut nullo uidente, cum uellet, poſſet exire dominus, unde Horatius.
Atria ſeruantem postico falle clientem. poſt ueſtibulum aditus, atrium, tablinum, & periſtylium ordine di-
ſpoſitum erat. Scalæſecundum dignitatem, & formam amplæ, commodæ, luminoſæ, in magnos oecos du-
cebant. unde mare, uiridia, hortiq́; proſpiciebantur. ſub his bibliothecæ, exedræ, & porticus amplæ collo-
cabantur. Cætera proprĳs partibus, propria ratione fabricata, uſum, & commoditatem cum magnificentia,
& ornatu coniungebant. Alia autem alios decent ædificia, quod aliqui alĳs officia præſtant ambiundo, quæ
2220 ab alĳs ambiuntur. Vnde Philander. Romæ uti erat interpræcipuos honores ſalutari, ita in maximis offi-
cĳs ſalutare, eratq́; utraque res plauſibilis, & popularis, plurimumq́; ad gratiam captandam ualens. Medio-
cris fortunæ homines, quæ ab humilioribus officia expectant, & maioribus præſtant. In ædibus cryptæ,ideſt
foſſæ testudinatæ ſubterraneæ, aut concaua loca, & ſcrobes ubitriticum ſeruatur. Apothecæ, ideſt cellæ ui-
nariæ, cantinas noſtri uocant. Ruriuerò pſeudourbanis ſtatim periſtylia. Villa, id est domus ruralis in tres
diuiditur partes, urbanam, rusticam, & fructuariam. Vrbanam Vitru. quod vrbis domum ementiretur pſeu-
dourbanam appellat. ea eſt villæ pars, quam ſibi pater familias reſeruat. Ruſtica pars uilliciest,familiæ.
ibi ſunt bubilia, equilia, ouilia, caprilia. omne denique ruſticum inſtrumentum. Fructuaria pars continet
cellam oleariam, torcularia, cellam uinariam, defrutoriam, fænilia, paleariaq́; , & apothecas, & horrea.
Vitr. lib. I. cap. 2. cum de decore loquitur, utitur his verbis {beatis,& delicatis. } pro quibus hoc
3330 loco utitur his {forenſibus autem & diſertis. } Similiter ibi quospotentes appellat, hic nobiles dicit,qui ho-
nores, magistratusq́; gerendo præſtare debent officia ciuibus. Eum uerò qui uectigal populi Rom. conductũ
habet, publcanum appellamus, nam publici appellatio in compluribus cauſis ad populum Rom. reſpicit. ciui-
tates enim loco priuatorum habentur. ut ait Cai. lib. 3. adedictum. L. 16.

De ruſticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium
eorum deſcriptionibus, atque uſibus. Cap. IX.

NVnc ruſticarum expeditionum, ut ſint ad uſum commodæ, quibusq́; rationibus collo-
4440 care oporteat eas, dicam.

Sunt quidam modi loquendi apud Vitr. in quibus niſi aliquid ſub intelligatur,aut deeſſe quip-
piam uidetur,aut ſolœciſmus inest, quemadmodum & ſuperiori capite dixit {præterea biblio-
thecas, pmachothecas, baſilicas non diſſimili modo, quàm publicorum operum magnificentia comparatas. }
nam caſus ille accuſandi a quo uerbo depen deat, non uidetur,forte aliquid ſubintelligendum est. Eademra-
tione hoc loco; in quo figura utitur, ea, quæ ad perſpicuitatem pertinet,qua de dictis, & de dicendis mone-
mur, quæ ſimpliroſis nominatur, unde & uerba iſta melius cum ſuperiori capite ſunt coniungenda, ut ſubin-
telligatur. Nunc rusticarum domuum, uel ædium rationes dicam, ut ſint ad uſum commodæ. & initium ca-
pitis ſit, ut rectè ait Philander.

5550

Primvm de ſalubritatibus, uti in primo uolumine de mœnibus collocandis ſcriptum eſt, regio-
nesaſpiciantur, & ita uillæ collocentur. Magnitudines earum ad modum agri copiasq́; fructuum
comparentur. Chortès, magnitudinesq́ earum ad pecorum numerum, atque quot iuga boum opus
fuerit ibi uerſari, ita finiantur. In chorte culina quàm calidiſsimo loco deſignentur, coniuncta autem
habeat bubilia,quorum pręſepia ad focum,& orientis cœli regionem ſpectent,ideo quod boueslu-
men & ignem ſpectando, horridi non fiunt. Item agricolæ regionum imperiti,non putant oporte-
realiam regionem cœli boues ſpectare, niſi ortum Solis. Bubilium autem debent eſſe latitudines,nec
minores pedum denum, nec maiores quindenum. Longitudo uti ſingula iuga, ne minus occupent
pedes ſeptenos. Balnearia item coniuncta ſint culinæ,ita enim lauationis ruſticæ miniſtratio non erit
longe. Torcular item proximum ſit culinæ,ita enim ad olearios fructus commoda erit miniſtratio,
habeatq́; coniunctam uinariam cellam, habentem ad ſeptentrionem lumina feneſtrarum. Cum enim
6660

256224LIBER alia parte habuerit, qua Sol calefacere poſsit, uinum, quod erit in ca cella conſuſum a calore, efficie-
turimbecillum. Olearia autem ita eſt collocanda, ut habeat a meridie, calidisq́ regionibus lumen.
Non enim debet oleum congelari, ſed tepore caloris extenuari. Magnitudines autem earum ad fru-
ctuum rationem, & numerum doliorum ſunt faciendæ, quæ cum ſint cullearia per medium occupare
debent quaternos pedes. Ipſum autem torcular ſi non cochleis torquetur, ſed uectibus, & prælo pre-
mitur, ne minus longum pedes quadraginta conſtituatur, ita enim erit uectiario ſpatium expeditum.
Latitudo eius ne minus pedum ſenum denum, nam ſic erit ad plenum opus facientibus libera uerſa-
tio, & expedita. Si autem duobus prælis loco opus fuerit, quatuor & uiginti pedes latitudini den-
tur. Ouilia, & caprilia ita magna ſunt facienda, ut ſingula pecora areæ ne minus pedes quaternos, &
ſemipedem, ne plus ſenos poſsint habere. Granaria ſublimata, & ad Septentrionem, aut Aquilonem
1110 ſpectantia diſponantur. ita enim frumenta non poterunt cito concalcſcere, ſed afflatu refrigerata diu
ſeruantur. Nanque cæteræ regiones procreant curculionem, & reliquas beſtiolas, quæ frumentis ſo-
lent nocere. Equilia quàm maxime in uilla, ubi loca calidiſsimafuerint,conſtituantur,dumneadfo-
cumſpectent ,cum enim iumenta proxime ignem ſtabulantur, horrida ſiunt. Item non ſunt inutilia
præſepia, quæ collocantur extra culinam in aperto, contra orientem, cum enim in hyeme anni ſereno
cœlo in ea traducuntur, matutino boues ad Solem pabulum capientes, fiunt nitidiores. Horrea, fœ-
nilia,ferraria piſtrina extra uillam facienda uidentur, ut ab ignis periculo ſint uillæ tutiores, ſi quid
delicatius in uillis faciendum fuerit, ex ſymmetrijs, quæ in urbanis ſupra ſcripta ſunt conſtituta, ita
ſtruantur,ut ſine impeditione ruſticæ utilitatis ædiſicentur.

2220

Ruris quoque meminiſſe iuuat. namſiue utilitatem ,ſiue uoluptatem ſpectemus, quid rure fructuoſius,
quid delectabilius eſſe potest. Multa multi de ædificanda uilla non ignobiles authores tractarunt, quorum
præcepta alĳ colligere uoluere. Nos autem ſatis officio noſtro feciſſe putamus, ſi Vitruuiana præcepta ob-
ſeruabimus, a quibus forte alĳ ſua ſumpſere. Eligendus igitur eſt locus ſalubris, nam ubi cum orco paciſci-
mur, non ſolum prouentus, ſed uita dubia eſt, immo mors ipſa certior eſt, quàm lucrum. deinde optimo con-
ſilio tam magna fabricanda eſt villa, quàm copia fructuum, agriq́ cultura postulat. Agri modus, & men-
ſura eſſe debet. nam uerißimum eſt illud, quod dicitur. Agrum colono eſſe debiliorem oportere, nam cum
optima cultura indigeat, cum coloni uires non ſunt idoneæ ad colendum agrum, neceſſe eſt multum fructuum
deperire, unde ſæpe agrorum copia male minores affert prouentus, quàm minor bene culta. Tantum igitur te-
nendum est, quantum ſuſtinere poſſumus, nil enim prodeſt uelle poßidere, & nolle colere. Quod uero ad uill æ
3330 pertinet ædificationem, fugiendus eſt@& Sceuolæ modus. Lucullus enim ultra modum agrorum amplio-
rem uillam ædificauit, Scæuola au@fecit, unde alteri minus ſumptus, alteri euidens iactura obĳciebatur.
Sunt autem in urbe noſtra, qui iam Lucullum incipiant imitari, quod nunquam laudare potero . fabricandum
igitur est rure ita, ut neque fundus uillam, nec uilla fundum deſideret. Ideo Vitr. inquit, magnitudines earũ
ad modum agri, copiasq́; fructuum comparentur, ne anguſtia uillæ multos fructus inſeruatos relinquat. poſt-
quam igitur loci ſalubritatem quæſierimus,ædific andum est ad agrorum modum. cæterum uillæ liberiores ſunt,
quàm urbanæ ædes, multæq́ in illis commoditates a nobis quærendæ, multæ a natura habend æſunt. Qui me-
diocris eſt fortunæ, commodam uillam habere studeat, ut libentius uxor ibimaneat, utilitati potius quàm
uoluptati inſeruiat. Diuites uero ante & domestiois,& hoſpitibusmagnificeprouideant,uoluptatem quærant,
amoueant a uillis quicquid uiſum, & odoratum offendere poteſt, omnia demum cum dignitate fiant. coloni
4440 habitatio pro rebus, famulis, animalibus, inſtrumentis diſpoſita collocetur. Area Soli expoſita, ampla, bene
ſubacta, in medio tumens, tecto proxima ſit, Colonus ianuæ proximus dormiat; famuli in his locis, e quibus
ad officia quiſque ſua promptior ſit. Culina ampla, lucida, ab igne & tuta ſit: Penuaria commoda habean-
tur, stabula item ſuis locis collocentur, ut animalia, quæ labori ſunt deſtinata, rectè habeant. ĳs uerò anima-
libus a quibus fructus exigimus, ut ſunt oues, porci, pulli, columbi, lepores, aues, piſces, & ſimilibus, loca
præparentur naturis, & qualitatibus eorum accommodata. Granum, & ſemen omne humore marceſcit, ca-
lorepallet, arctatum cogitur, & calce contactu corrumpitur. ideo in contignationibus, & ſublimatis locis
ponitur, aut nuda terra ſub caua ad boream collocatur. Poma ſrigidis locis, tabulatisq́; ſeruantur. Cella
uinaria ſubterranea, occluſa, a meridie, uentisq́; auſtralibus auerſa, a strepitu remota. Lumen habeat ab
oriente, aut a borea. Vapor omnis, fœtor item, & humor ab ea debet abeſſe, ita pendeat, & ſit pauimen-
5550 tata ,ut effuſum uinum facile colligi poßit. Vaſa uinaria amplißima & firma ſint. Boues ab humo edant,
æquis fœnum a pariete propendeat, paries autem non ſit bumidus, bumenti enim cum capite ſint ,in motu
exſiccantur, & ita bene habent, quare cauendum eſt ne lumen Lunæ in earum stabula ſubintret. Luna enim
equorum oculi læduntur. Mula calidis, obſcuris, & depreſſis locisfurit. Menſuras ſtabulorum, & quantum
quodq́; areæ occupet animal, iam Vitr. declarauit. Agricolæ instrumenta ſuis locis, & prompta diſponãtur.
Currus, iuga, aratrum, corbes, funes ſub tecto collocentur. Torculari detur locus amplus, de cuius menſura
ſatis est a Vitru. dictum. Quod autem dicitur de dolĳs, quæ cum ſint cullearia, ſciendum eſt culleare uas
uiginti amphoras continere, amphora autem quadraginta ſextarios. Culleus amphoras uiginti capit, ut
collegit Philander. ideſt libras menſurales. quibus ſcilicet reimoles, non pondus exigere mille ſexcentas .
amphora urnas duas, ideſt libras octoginta. Vrna congios quatuor, ideſt libras quadraginta. Congius ſex-
tarios ſex, id est libras decem. Sextarius heminas duas, ideſt libram & beſſem. ſiue uncias uiginti: hemina,
6660

257225SEXTVS. quæ & cotyla, quartarios duos, ideſt uncias decem. quartarius acetabula duo, ideſt uncias quinque. aceta-
bulum ſeſquicyathum, & uncias duas cum dimidia. Cyathus ligulas quatuor, idest ſeſcunciam drachmam,
& ſcrupulum. { Ipſum autem torcular ſi non cochleis torquetur, } cochlcam nostri uidam appellant. circulis
enim constat tanquam anulis ſpirisq́; eſe ſubſequentibus,& continuis intermedĳs, ſtrĳs, & canaliculis: quod
ſicanalis unus eſt, ſimplex; ſigeminus,duplex; ſiternus triplex cochlea nominatur. Scapus tortilis mas di-
citur, id uero in quod uertitur ſœmina nuncupatur. Prælum igiturperforatum eſt,& fœminæ locum ſubit,
& ſpiratim attollitur, & deprimitur in torculari, uectibus, ideſt baculis eam machinam traiectis.

Omnia ædiſicia, ut luminoſa ſint oportet curari, ſed quæ ſunt ad uillas, faciliora uidenture eſſe,
ideo quod paries nullius uicini poteſt obſtare. In urbe autem, aut communium parietum altitudines
1110 aut anguſtiæ loci impediundo faciunt obſcuritates. Itaque de ea re ſic erit experiendum. Ex qua par-
te lumen oporteat ſumere, linea tendatur ab altitudine parietis qui uidetur bſtare, ad eum locum,
cui lumen oporteat immittere, & ſiab ea linea in altitudinem cum proſpiciatur, poterit ſpatium puri
cœli amplum uideri, in eo loco lumen erit ſine impeditione, ſin autem officient trabes, ſeu limina,aut
contignationes de ſuperioribus partibus aperiatur, & ita immittatur. Etad ſummam ita eſt gubernan
dum,ut e quibuſcunque partibus cœlum proſpici poterit,per eas feneſtrarum loca relinquantur, ſic
enim lucida erunt ædificia. Cum autem in triclinijs, cæterisq́; conclauibus maximus eſt uſus lumi-
num,tum etiam in itineribus, cliuis, ſcalisq́; , quod in his ſæpius alij alijs obuiam uenientes, ferentes ſar-
cinas, ſolent incurrere. Quo ad potui diſtributiones operum noſtratium, uti ſint ædificatoribus non
obſcuræ, explicui. Nunc etiam quemadmodum Græcorum conſuetudinibus ædificia diſtribuan-
2220 tur, uti non ſint ignota, ſummatim exponam.

Poſtquam neceſſaria uillarum diſpoſitio, & collocatio poſita eſt, ſiue uſum, ſiue uoluptatem, ſiue utilita-
tem ſpectet,de lumine,& feneſtrarum poſitione agit. Lumina ruri minus impedita eſſe ſolent, quàm in ciuita-
te. multa enim aduerſa, & contraria urbanis ædificĳs eſſe poſſunt, quibus mederi quandoq; difficile,& incõmo
dum est. Cæterum in omnibus conſiderandus est lucis effectus,& caſus ,unde ueniat. nam certum est lu-
men haberi ab ea parte minime poſſe, a qua cadere, & immitti non potest. Craſſitudines parietum ſæpe lumen
impediunt, unde nonnulli præcidere murum ſolent, in quo feneſtræ ponendæ ſunt, ab exterioriparte in interiorẽ
per muri c raſſitudinem penetrantes,ita ut præciſio illa pendens & demiſſaſit, & ab hac ratione forte non eſt
Vitruuĳ mens aliena. Qua uero directe linea duci potest ab apertis, & patentibus cœli regionibus, ab his
ſine dubio lumen immitti poteſt, cum uero id a lateribus parietum non eſt expeditum, ſuperius aperiendum,
3330& immittendum eſt lumen, cuius uſus eſt iucundiſſimus, quare curandum eſt ,ut partes omnes luminoſæ ſint
maximè, & præſertim eæ, in quibus itinera, ideſt tranſitus ab uno loco ad alium ,ſcalæ,& ſcalarum ſimiles
cliui fieri ſolent, nam ſine impeditione, qui ſarcinas ferunt obuiam uenientes ire debent. Defeneſtris, &
apertionibus alio loco diximus explicatè.

De Græcorum ædificiorum, eorum{q́ue} partium diſpoſ itione,atquediffe-
rentibus nominibus ſatis ab It alicis moribus, & uſibus di-
ſcrepantibus. Cap. X.

4440

ATriis Græciquia non utuntur, neque noſtris moribus ædificant, ſed ab ianua intro-
euntibus, itinera faciunt latitudinibus non ſpatioſis, & ex una parte equilia,& ex altera
hoſtiarijs cellas, ſtatimq́ ianuæ interiores finiuntur. Hic autem locus inter duas ianuas
græcèθνρωον appellatur. Deinde eſt introitus in periſty lium. Id periſtylium in tribus
partibus habet porticus, in ea parte, quæ ſpctat ad meridiem, duas antas inter ſe ſpatio amplo di-
ſtantes, in quibus trabes inuehuntur, & quantum inter antas diſtat, ex eo dempta tertia, ſpatium da-
turintrorſus. Hic locus apud nonnullos proſtas, apud alios paraſtas, nominatur. In his locis in-
trorſus conſtituuntur oeci magni, in quibus matres familiarum cum lanificijs habent ſeſsiones. In
proſtadis autem dextra, ac ſiniſtra cubicula ſunt collocata, quorum unum thalamus, alterum amphi-
thalamus dicitur. Circum autem in porticibus triclinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ familiari-
5550 cæconſtituuntur. Hæ cpars ædificij gynęconitis appellatur. coniunguntur autem his domus am-
pliores habentes latiora periſtylia, in quibus pares ſunt quatuor porticus altitudinibus, & una, quæ
ad meridiem ſpectat, excelſioribus columnis conſtituitur. Id autem periſtylium, quod unam altiorem
habet porticum, Rhodiacum appellatur. Habent autem hæ domus ueſtibula egregia,& ianuaspro-
prias cum dignitate, porticusq́; periſtyliorum, albarijs, & tectorijs, & ex inteſtino opere lacunarijs
ornatas, & in porticibus ,quæ ad ſeptentrionem ſpectant, triclinia Cyzicena,& pinacothecas,ad
orientem autem bibliothecas, exedras ad occidentem, ad meridiem uero ſpectantes oecos quadratos,
tam ampla magnitudine, uti faciliter in eis triclinijs quatuor ſtratis, miniſtrationum, ludorumq́; lo-
cus poſsit eſſe ſpatioſus. in his oecis fiunt uirilia conuiuia. Non enim fuerat inſtitutum matres fami-
liarum eorum moribus accumbere. Hæc autem periſtylia domus andronitides dicuntur, quod in ijs
6660

258226LIBER uiri ſine interpellationibus mulierum uerſantur. Præterea dextra, ac ſiniſtra domunculæ conſtitaun-
tur, habentes proprias ianuas, triclinia,& cubicula commoda, uti hoſpites aduenientes non in peri-
ſtylia, ſed in ea hoſpitalia recipiantur. NamcumfueruntGræcidelicatiores,& ab fortuna opulen-
103[Figure 103]A tiores, hoſpitibus aduenientibus inſtrue-
bant triclinia, cubicula, cum penu cellas,
primoq́; die ad cœnam inuitabant, poſtre-
mo mittebant pullos ,oua, olera, poma,
reliquasq́; res agreſtes. Ideo pictores ea
quæ mittebantur hoſpitibus imitantes,xe-
1110 niaappellauerunt. Ita patres familiarum
in hoſpitio non uidebantur eſſe peregre,
habentes ſecretam in his hoſpitalibus li-
bertatem. Inter autem hæc periſtylia, &
hoſpitalia itinera ſunt, quæ meſaulæ dicun
tur, quod inter duas aulas media ſunt in-
terpoſita. Noſtri autem eas andronas ap-
pellant. Sed hoc ualde eſt mirandum, nec
enim græcè nec latinè poteſt id conueni-
re. Græci enim andronas appellant, oecos
2220 ubi cõuiuia uirilia ſolent eſſe, quod eò mu
lieres non accedant. Item aliæ res ſunt ſi-
miles, uti xyſtus, prothyrum, telamones,&
nonnulla alia eiuſmodi. Xyſtos enim græ-
ca appellatione,eſt porticus ampla latitu-
dine, in qua athletæ per hyberna tempora
exercentur. Noſtri autem hypæthras am-
bulationes, xyſtos appellant, quas Græci
peridromidas dicunt. Item prothyra græ-
cè dicuntur, quæ ſunt ante in ianuis ueſti-
3330 bula. Nos autem appellamus prothyra,
quæ græcè dicuntur diathyra. I tem ſi qua
uirili figura ſigna mutulos,aut coronas
ſuſtinent, noſtri telamones appellant, cu-
ius rationes quid ita, aut quare, ex hiſto-
rijs non inueniuntur. Græciueròeos at-
lantas uocitant. Atlas enim hiſtoricè for-
matur ſuſtinens mundum, ideo quod is
primum curſum Solis & Lunæ, ſyderumq́;
omnium ortus & occaſus, mundique uer-
4440 ſationum rationes uigore animi, ſolertiaqi
curauit hominibus tradendas, eaq́; re a
pictoribus, & ſtatuarijs deformatur pro eo
beneficio ſuſtinens mundum, filiæq́, eius
Athlantides (quas nos Vergilias, Græci
autem Pleiadas nominant) cum ſyderibus
in mundo ſunt dedicatæ. Nec tamen ego
ut mutetur conſuetudo nominationum ,
aut ſermonis, ideo hæc propoſui, ſed ut
ea non ſint ignota, philologis exponenda
iudicaui. Quibus conſuetudinibus ędificia
5550 Italico more,& Græcorum inſtitutis con-
formantur, expoſui; & de ſymmetrijs ſin-
gulorum generũ proportiones perſcripſi.
Ergo quoniam de uenuſtate, decoreq́ an-
te eſt ſcriptum ,nunc exponemus de fir-
mitate, quemadmodum ea ſine uitijs per-
manent, & ad uetuſtatem collocetur.

Quoniam multa erant partium,& membrorũ uocabula,quæ aliter a Græcis, aliter a Latinis uſurpabantur,
ideo ne uaria nomenc latura errandi anſam præberet, ea diſtinguit Vitr. & differentes ſumendi modos Italo-
rum ab Græcis exponit. Sed primum aliquas Græcorum ædificiorum partes,& diſpoſitiones enumerat, ut
6660

259227SEXTVS.104[Figure 104]Græcorum ædes earumq́; partium diſpoſitiones.A. peristylium amplum.
E. peristylium primum.
C. aditus amplus.
D. aditus ab uno ad aliudperiſtylium.
E. proſtas ubi eraut duæ antæ.
F. G. Antithalamus.
H. I. gynæconitides.
K. cu-bicuUmdiebria.
L. S. oeci,& bibliotecæ,& ubi ſunt pictores.
M. R. pinacotbecæ.
N. cyzicena
triclinia.
O. porticus ad ſeptentrionem.
P. cellæ hostiariæ.
Q. oeci quadrati.
T. V. porticus ad
triclinia cizcena.
X. hypæthra loca.
r. oeci magni ubi matres familiarũ cum lanificĳs habent ſeſſiones.
Z. hoſpitalia.
1. thirorium.
2. Equilia.
3. cubicula.
4. meſaulæ & andronæ.
5. triclinia quo-
tidiana.
6. posthalamus.
7. thalamus.
8. porticus Rhodiaca altior.T QVNMRN8SALKICHXYYFEG76B543O32P2111102220333044405550 dinerſas ædificandi conſuetudines Græcorum, & Italorum oſtendat. Atrĳs Græci quia non utebantur, ne-
ceſſe erat, cum apud Romanos eſſent prope ianuas, ut eorum loco aliquid eſſet apud Græcos. Quare statim
6660

260228LIBER ab ianua introeuntibus Græco more aditus erat, atque iter quoddum non nimis latum, utrinque uerò quoniam
equis delectabantur ,equilia erant ab una parte, ab alia uerò ostiarĳ cellæ, & locus oſtiarĳ, uel ianitoris
pylorion dicitur. interim primo ianua occurrebat, deinde iter illud, quod ab alia parte, ideſt in fronte aliam
ianuam habebat, unde ſpatium itineris illius, quod inter duas ianuas interponebatur, tbyrorion, dicebatur, a
portis deſumpto uocabulo, & hic locus pro atrio, uel uestibulo erat, ab ſecundis ianuis poſt thyrorion, in-
troitus erat in periſtylion, quod a tribus partibus habebat porticus,ſed pro fronte, quæ ad meridiem uergebat,
erat hiatus, & apertio ſatis ampla ſecundis ianuis oppoſita, utrinque uerò in angulis pilas, & antas habens,
quæ magiſtram trabem tanquam fulcra ſustinebant. Sub hiatu huiuſmodi ſpatium quoddam tectum erat ter-
tia parte minus, quàm hiatus, & locus isproſtas,uel parastas, ab ipſis antis dicebatur. Sed in oppoſito pa-
riete introrſus erant magni oeci, in quibus matres familiarum ſedebant lanificio operi incumbentes. Sed a
1110 dextra, & aſiniſtra proſtadis cubicula erant uiri, & uxoris, quæ thalami dicebantur, & ancillarum cubi-
cula, ne longius abeſſent ab imperio dominæ, quæ amphithalami, uel antithalami uocabantur. Sed circum
in porticibus periſtylĳ triclinia quotidiana erant, idſt loca, ubi ordinariè diſcumbebant, & cubicula, &
cellæ familiarium, & domeſticorum. Vniuerſa uerò pars hæc gynæconitis appellatur, quia mulierum ha-
bitationibus erat dicata, unde Græcorum ædificiorum commoditas, & dignitas maxime ſpectanda cernitur,
qui ædificium duas in partes diſtribuebant, nam pars una erat, in qua uiri ſine fœminarum interpellationibus
uer ſabantur, quam andronitiden a uiris nominabant: alteram uerò in qua congruerent mulieres lanificio,&
textrinæ operam dantes. Gynæcĳs coniungebantur domus ampliores peristylĳs, porticibusq́; ornatas,pro-
prias ianuas, ueſtibulaq́; egregia habentes, in quibus nihil deſiderabatur, quod ad magnificentiam pertine-
bat, non triclinia Cyzicena, non pinacothecæ, non exedræ, non bibliothecæ, non oeci quadrati, non ſpecta-
2220cularequirerepoterasſuisquæq́; locis diſpoſita,& certas cœli regiones ſpectantia. Quiduero dignius, ac re-
gium magis erat, quàm ita hoſpitibus, & peregrinis prouidiſſe, ut in hoſpitio nulli eſſe peregre uiderentur.
Vſque adeo ſecreta,& commoda hoſpitibus libertas parata erat, cum ſeparatæ domunculæ illis, & commo-
dæ inſtruerentur ? certe & delicatorum & opulentorum ſigna hæc erant. nolebant enim ipſi ab hoſpitibus
impediri, nolebant & ipſi hoſpites impedire, quare etiam a periſtylĳs in hoſpitalia itinera faciebant, quæ me-
ſaulæ dicebantur, quod inter duas aulas, quæ quaſi atria erant, media ſint interpoſita, Latini ea uocant an-
dronas,nostri anditus dicunt. Expoſitis Græcorum ædificiorum partibus ad nomenclationes, & uocabula
rerum, quæ aliter a Latinis, aliter a Græcis ſumebantur, declaranda uenit Vitru. in qua re prudenter feciſſe
uidetur,cum dicat. Nec tamen ego,ut mutetur conſuetudo nominationum aut ſermonis, ideo hæc propoſui, ſed
ut ea non ſint ignota philologis, exponenda iudicaui. non uult enim de uerbis contendere, cum de re conſtat.
3330 omnia ferè ſunt facilia. illud tamen eſt animaduertendum, quod xystos neutro genere ſcribendum monet Phi
lander, uel testimonio quorundam ueterum codicum, diathyra autem repagula dicit eſſe lignea, quibus ar-
centur equi, & currus ab ædium ueſtibulis, forte nos diathyra raſtellos ante portas urbium uocare poſſe-
mus. De . Atlantibus uero, & Telamonibus inquit, ſe a Seruio habuiſſe,quod a Vitr. ignoratum animaduertit.

De firmitate, & fundamentis ædificiorum. Cap. XI.

AEdificia, quæ plano pede inſtruuntur, ſi fundamenta eorum facta fuerint, ita uti in prio-
ribus libris de muro,& theatris a nobis eſt expoſitum, ad uetuſtatem ea erunt ſine du-
4440 bitatione firma, ſin autem hypogea concamerationesq́; inſtituentur, fundationes eo-
rum fieri debent craſsiores ,quàm quæ in ſuperioribus ædificijs ſtructuræ ſunt futuræ,
eorumq́; parietes, pilæ, columnæ,ad perpendiculum inferiorum medio collocentur, uti ſolido re-
ſpondeant. Nam ſi in pendentibus onera fuerint parietum, aut columnarum, non poterunt habere
perpetuam firmitatem.

Quod ædificandum ſumimus firmitatem, utilitatem,& uenuſtatem habere debet, ut dictum eſt uolumine
primo,id præceptum paßim a Vitr. obſeruatum uidimus, tum in primo cum de mœnibus collocandis ageret,
tum in tertio, cum de fundationibus, & columnis tam in locis ſolidis, quàm in congeſtitĳs tractaret, tum etiam
in quinto cum theatrorum rationem exequeretur, ſempere nim habita ratione utilitatis, & uenuſtatis ad fir-
mitatem operum reſpexit, quod & in priuatorum ædificĳs, etiam obſeruandum cenſet. cum ergo tractauerit
5550 de utilitate, & decore, reliquum eſt ut de firmitate agat. Quoniam uero in antiquorum ædificorum ruinis mul
ta ædium membra ſubterranea fuiſſe reperiuntur, eademq́; concamerata, & for nicis modo delumbata magni-
tudine ampla, & ornatu magnifica, ideo forte erit, quod deſideremus, qua ratione fundationes eorum fieri
debent, ut ſine dubitatione firma ſint. Ideo hoc loco de ĳs rebus præcepta traduntur. Aedificia partes ha-
bent imas, & ſubterraneas, item & partes plano pede ſtructas, item & contignationes, quemadmodum
plano pede ædificia inſtituta fundentur, præallegatis locis declarauit. nunc de ſubterraneis, quæ hypogea no-
minat, & concameratis fundandis monet, fundamenta eorum ædificiorum craſſiora eſſe debere omnibus ædi-
ficiorum ſtructuris,quæ ſupra futuræ ſunt. Craſſiores certè omnes ſubſtructiones eſſe debent ſtructuris ſupe-
rioribus, ſed hæ quæhypogeorum ædificiorum fiunt,mira craſſitudine eſſe debent, quod in antiquis obſerua-
tum est, maxima enim onera ſustinent, & humiditatibus obnoxia ſunt, quare fund amentorum firmit ati pro-
6660

261229SEXTVS. uidendum eſt. Est & aliud præceptum, quàm minime in noſtra ciuitate obſeruatum. Atque illud est, non
debere nos columnas, aut pilas, aut parietes ſupra collocare, qui ad perpendiculum inferiorum columnarum
pilarum, aut parietum non cadant, tum quia error eſt ſuperiora ab inferioribus non naſci, tum quia pericu-
lum ruinæ ædificiorum cito imminet cum paries tranſuerſus ſupra contignationem ducitur nullo pariete ſub-
iecto, quod noſtriin aere fabricare uocant. Vitr. dicit ſi in pendentibus onera fuerint parietum, aut columna-
rum, non poterunt perpetuam babere firmitatem. inde ad aliud præceptum progreditur.

Praeterea inter limina ſecundum pilas, & antas, poſtes ſi ſupponantur, c unt non uitioſæ, li-
mina enim & trabes ſtructuris cum ſint oneratæ medio ſpatio pandantes frangunt ſub lyſi ſtructu-
ras, cum autem ſubiecti ſuerint, & ſubcuneati poſtes non patiuntur inſidere trabes neq; eas lædere.

Vbi limina, & ſupraliminaria, & trabes ſunt, quæ a lateribus pilas, ſeu antas babeant, quas nos ertas
1110 uocamus, quemadmodum in ianuis, & ſenestris eſſe ſolent, oportet, ſi fractionem liminum, & ſtructurarum
quæ ſub liminibus fiunt, euitare nelimus, ut postes a capitibus liminum ſubĳciamus, nos relaſſos uocamus, li-
mmum enim capita ſuper eos poſtes collocantur, ſpatium uerò quod ſub liminibus eſt uacuum reliquitur, &
lnnen nibil babet inferius, quod contingat, unde non frangitur, nec ſtructuram ſub eo frangi permittit. Quod
autem Vitr. dixit { frangunt ſub lyſi ſtructuras } ita intelligo, quod ſi trabes aut limina incuruata ponderi ce-
dunt, franguntur. & ſub lyſi, ideſt ſub plano frangunt structuras. Lyſim enim ſupra diximus eſſe ſtyloba-
tis, & podĳ planam illam ſuperficiem lapidis, in qua balustia inuebuntur. Vocabulum architectonicũ eſt.

Item adminiſtrandum eſt uti leuent onus parietum fornicationes cuneorum diuiſionibus, & ad
centrum reſpondentes earum concluſuræ, cum enim extra trabes, aut liminum capita, arcus cuneis
erunt concluſi, primum non pandabit materies leuata onere; deinde ſi quod e uetuſtate uitium cœ-
2220 perit, ſine molitione fulturarum faciliter mutabitur.

Hoc in antiquis ædificĳs Romæ mdetur in parietibus enim ſunt arcus cuneis ad centrum reſpondentibus, &
ſupra portarum limina, & ſupra feneſtrarum trabes, qui parietum onera maxime leuant, cum rectè ſacti ſint,
& extra liminum, uel trabium capita poſiti. ac ſi quid est uitium ob uetuſtatem, non neceſſe erit admouere
fu lcimental, ſi quid erit immutandum. ſulturas nos puntellos uocamus, quibus non eſt opus, cum parietes for-
nicantur cunneorum diuiſionibus, & ad centrum reſpondentes ſint earum concluſuræ, modo extra trabes, aut
liminum capita (ut dixi) arcus cuneis non concludantur.

Item q́ quæ pilatim aguntur ædificia, & cuneorum diuiſionibus coagmentis ad centrum reſpon-
dentibus, fornices concluduntur, extremæ portæ in his latiores ſpatio ſunt faciendæ, uti uires eæ ha-
bentes reſiſtere poſsint, cum cunei ab oneribus parietum preſsi per coagmenta ad centrum ſe præ-
3330 mentes extruderint incumbas. Itaque ſi angulares pilæ erunt ſpatioſis magnitudinibus continendo
cuneos, firmitatem operibus præſtabunt.

Per pilas quadratas aguntur ædificia, & ſpatia inter eas ſunt arcubus concluſa, cuneiq́; lapidum ad cen-
trum reſpondentes fornices, arcusq́; conficiunt, de ĳ ædificĳus præcipit Vitr. ut quæ in angulis pilæ ſunt ſuturæ,
latiores & craſſiores fiant, quam mediæ, cuius ratio eſt, quoniam forniciei arcuum coagmenta pondere pa-
rietum premuntur, & ita preſſa extrudunt incumbas, id est impostas ab imponendo quas nos dicimus, id est
eam pilæ partem, ubiarcus innituntur, medĳ enim arcus fornicesq́ in medianis pilis incumbentes, alter alteri
ſubſidio eſt, ſed extremis pilis impoſiti, niſi craſſitudinem pilarum pro fulcimento babeant, facile dilabuntur,
& diſſipantur, extruſis in diuerſas partes incumbis. Videtur hoc loco Vitr. genus illud innuere, quod nos
ruſticum appellamus, quod magnis lapidibus ſtuitur, coagmentis diuiſum, quæ nos bugnos nominamus, nam
4440 cuneorum diuſiones coagmenta uocat, cunei uero diuerſis modis coagmentantur, & diuerſam ſpeciem præ-
ferunt. modo enim rudibus lapidibus, modo planis fiunt, interim aliter, atque aliter diuiduntur. qui uero in
arcus, fornicesq́; cadunt, ad centrum omnes reſpondere debent, medius autem ſolus ad perpendiculum medĳ
centricadat oportet.

Cvm in his rebus animaduerſum ſuerit, uti ca diligentia in his adhibeatur, non minus etiam obſer-
uandum eſt, uti omnes ſtructuræ perpendiculo reſpondeãt, neque habeant in ulla parte proclinatiões.

Aliud præceptum maxime obſeruandum affert Vitr. ut diligentiſſime prouideamus quod omnes structur. æ
perpendiculo reſpondeant, nibil proclinatum, nibil ſit extra ſolidum, & uiuum, ut nos dicimus. perpendiculi
formas duas ponit philander, quibus paſſim utimur. nos hoc loco ea deſcribemus. Regulam capimus in
cuius longitudine media, quam longa ſit, lineam deſcribimus ab extremo altero eius regulæ plumbum e filo
5550 pendeat, in altero extremo ad finem lineæ for amen ſit tantæ magnitudinis, ut erecta regula pendens e filo plum-
bum intrare poſſit. Regula ſic compoſita structuris admouetur, quæſi rectæ erunt, & in nullam partem
proclinabunt, ſilum e quo pendet plumbum, per totam longitudinem lineam deſcriptam tanget. Si aliqua ſue
rit inclinatio, ipſum filum extra lineam cadere oportet.

MAxima autem debet eſſe cura ſubſtructionum, quod in his infinita uiria ſolet facere terræ con
geſtio; ea enim non poteſt eſſe ſemper uno pondere, quo ſolet eſſe per æſtatem, ſed hybernis tem-
poribus recipiendo ex imbribus aquæ multitudinem creſcens, & pondere, & amplitudine diſrumpit,
& extrudit ſtructurarum ſeptiones. Itaque ut huic uitio medeatur, ſic erit ſaciendum, uti primum
pro amplitudine congeſtionis craſsitudo ſtructuræ conſtituatur; deinde in frontibus anterides, ſiue
eriſmæ ſint, unà ſtruantur, eæq́; inter ſe diſtent tanto, quanto altitudo ſub ſtructionis eſt ſutura,
6660

262230LIBER craſsitudine ea, qua ſubſtructio. procurrant autem ab imo, per quam craſsitudo conſtituta ſuerit
ſubſtructionis, deinde contrahantur gradatim, ita uti ſumman habeant prominentiam, quanta ope-
ris eſt craſsitudo. præterea introrſus contra terrenum, uti dentes coniuncti muro ſerratim, uti ſinguli
dentes ab muro tantum diſcedant, quanta altitudo futura erit ſubſtructionis. Craſsitudinis autem
habeant dentium ſtructuræ uti muri. Item in extremis angulis cum receſſum ſuerit ab interiore an-
gulo, ſpatio altitudinis ſubſtructionis in utranque partem ſignetur, & ab his ſignis diagnoios ſtructu.
ra collocetur, & ab ea media altera coniuncta cum angulo muri. Ita dentes, & diagoniæ ſtructurę non
patientur tota ui premere murum, ſed diſsipabunt retinendo impetum congeſtionis.

Nil prodeſſet poſtes liminibus ſupponere, parietes fornicari, arcus cuneatim ducere, ſuperiora ad perpen-
diculum inferiorum reſpondere, inferiora eſſe craſſiora ſuperioribus, ſtructuras nullas babere proclinationes,
niſi ſubſtructio & fundatio rectè facta poſſet tot onera ſuſtinere: quare maximam curam ſubſtructionis ha-
bendam monet Vitr. atque ea de cauſa præcipue, quoniam terræ congeſtio infinita uitia facere ſolet, quibus
medendum eſt quam primum, & prouidendum ante quàm periculum ruinæ immineat. probat autem ab ipſa
terræ natura uitia fieri poſſe, terra enim alio pondere per æſtatem, alio per hyemem eſſe ſolet; œstate enimfic-
citate coacta leuior eſt; per byemem autem imbrium bumorem recipiens, & pondere, & amplitudine creſcit,
unde cum ampliorem locum requirat, contineaturq; ſtructurarum ſeptionibus, ſi pondus, & amplitudo eius
præualet, diſrumpit, & extrudit ſtructurarum ſepta, unde quicquid ſuperſtruitur, neceſſariò ruit, cum ſuſti-
neri ab extruſa ſubſtructione non poßit. imaginemur igitur aream quadratam, in qua ſit ædificandum, primo
prouidendum est in ſubstructione, ut eius structura pro amplitudine congeſtionis craſſa fiat. circundabit
igitur ſubstructio aream uniuerſam, & partes areæ ſecundum partium ædificĳ diſpoſitionem, & uestigium om-
nium membrorum deformabit, tunc conſiderandum eſt ſeptionem ſtructuræ ab exterioribus frontibus, & ab
interioribus partibus eſſe muniendam, ita ut duplici uitio, quod poteſt fieri ex terræ congeſtione, amplitudine,
& pondere, prouideatur. Neigitur amplitudo terræ diſrumpat, & extrudat ſtructuræ ſeptionem, & am-
bitum areæ ſubstructione fundatum, pro frontibus, & ab exteriore parte anterides, quas nos contrafortes,
& ſperones dicimus, Græci uerò eriſmata uocant, unà ſtruantur. harum officium eſt obniti muris, ne extru-
dantur ab creſcente, & intumeſcente terreno. pedes eriſmatum, ſeu anteridum tantum procurrere debent,
ab imo, quantum craſſitudo ſubstructionis est ſutura. Gradatim uero contrabantur uſque ad ſummam ſub-
ſtructionem, ita ut cum ſubſtructionis ſummitate conueniant, efficiantq́; quaſi trigonum rectangulum, cu-
ius ſubtenſa ſit ab extremo pede ad ſummam ſubstructionem. diſtent uero inter ſe anterides tanto ſpatio,
quanto altitudo ſubſtructionis est futura, atque ita prouiſum erit, ne amplitudo terræ diſrumpat, & extrudat
structureæ ſeptionem. Ne autem pondus congeſtionis, murorumq́; premat inferiores ſtructuras, ita ut diſſi-
pentur, ſic erit faciendum. conſideretur ſtructuræ iam dicta ſeptio. habet illa angulos introrſus iuxta diſpo-
ſitionem parietum. habet & partes uerſus aream reſpicientes, & in ea terræ congeſtio eſt, quare introrſus
contra terenum struendi ſunt dentes coniuncti muro ad modum ſerræ, quemadmodum libro primo cap. 5. ex-
poſuimus, tantum uero ſinguli dentes ab muro diſcedere debent, quanta altitudo erit ſub ctructionis, ſint autẽ
tam craſſi, uti muri. cæterum uti hi dentes contineantur, & firmitatis initium habeant, recedendum est ab in-
terioribus angulis, & oppoſitis tanto ſpatio, quanto erit altitudo ſubstructionis, & in utranq; partem ſignum
faciendum est in terminis receſſionis, & ab bis ſignis diagonios ſtructura collocetur, hoc erit intium firmitatis,
& colligationis dentium, modo ab ea ſtructura media altera ſit coniuncta cum angulo muri. Ita dentes, &
diagoniæ ſtructuræ non patientur tota ui premere murum, ſed diſſipabunt retinendo impetum congestionis, hoc
quoque libro primo dixit cap. 5. cum enim ſic erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo diſtributa in
paruas partes, neque uni uerſa pondere premens, poterit ulla ratione extrudere muri ſubſtructiones.

Qvemad modvm opera ſine uitijs oporteat conſtitui, & uti caueatur incipiẽtibus expoſui. namq́;
de regulis, aut tignis, aut aſſeribus immutandis, non eadem eſt cura, quemadmodum de his, quod ea
quamuis ſint uitioſa faciliter mutantur. Ita quę nec ſolida quidem putantur eſſe, quibus rationibus
hæc poterunt eſſe ſirma, & quemadmodum in ſtituantur, expoſui.

Sunt uitia, quæ præcauere incipientes debent, ſunt & quæ factis iam operibus emendantur. de ĳs quæ præ-
caueri debent, maxime curandum est, ante quàm incipiamus, nam poſtea nullam habent medellam. Deillis
uerò, quæ iam factis operibus aliqua de cauſa fiunt, quàm facillime mutantur, non eadẽ eſt habenda cura. in
promptu enim eſt tignorum, aſſerumq́; mutatio, aliarumq́ rerum refectio, ut quotidianus uſus docet, quoniã
uerò, ut initio diximus, res primo ſunt, deinde ornantur, ornari enim quod non eſt, nibil poteſt. ideo poſitis iam
rebus ædificĳsq́; ſecundum genera quæq́ue ſua ad eorum ornamenta ueniendum eſt, ne uero aliquid deſidere-
tur, pauca quædam de refectionibus, & emendationibus dicemus in fine huins libri, ne uero diſtributionis im-
memor in priuatis ædificĳs uideatur eſſe Vitru. monet nos hoc mode, quemadmodum primo libro & alibi
etiam fecit.

Qvibvs autem copiarum generibus oporteat uti, non eſt Architecti poteſtas, ideo quod non in
omnibus locis omnia genera copiarum naſcuntur, uti in proximo uolumine eſt expoſitum. Præterea
in domini eſt poteſtate utrum lateritio, aut cæmentitio, an ſaxo uelit ædificare.

Quemadmodum orator a cliente ſingrapha, conuentiones, testes, & res alias habere debet, quas poſtea
in ordinem probationum ponit, auget, ornatq́; ex artis præceptis, nec in ſua eſt poteſtate res eſſicere, quæ

263231SEXTVS. ipſa ſolet afferre: ita & Architecti non est copiarum genera, quibus oportet uti, ſemper habere prompta,
nam ea natura ipſa præstare ſolet; natura uerò non in omnibus locis omnia generat, non enim ubique eſt pul-
uis puteolanus, neque in omnibus locis arenæ ſoſſitiæ, nec cæmentorum, nec abietis, nec ſapinorum, nec mar-
moris copia, ſed aliud alio loco naſcitur. utendum autem est, ubi non eſt arena foſſitia, fluuiatica, aut marina
lota. inopiæ quoque abietis, aut ſupinorum uitabuntur, utendo cupreſſo, populo, ulmo, pinu, ut ait libro primo
cap. 2. item eodem libro cap. 5. {De ipſo autem muro, e qua materia ſtruatur, aut perficiatur, ideo non eſt
præfiniendum, } & reliqua, præterea licet natura rerum copias afferat, tamen in domini poteſtate eſt eligere
utrum his uel illis copĳs uti uelit. Nibil enim Architecto est imputandum, ſi materia deeſt; quod uero Archi-
tecto tribuitur, & domino, & artiſici, eſt quod Vitr. dicit.

Itaqve omnium operum probationes tripartito conſiderantur. ideſt fabrili ſubtilitate, magniſi-
1110 centia, & diſpoſitione. cum magniſicenter opus perſectum aſpicietur ab omni poteſtate impenſæ lau-
dabuntur. cum ſubtiliter officinatoris probabitur exactio. cum uero uenuſtate, proportionibus, &
ſymmetrijshabuerit authoritatem, tunc fuerit gloria Architecti. Hæc autem rectè conſtituuntur,
cum is & a ſabris, & ab idiotis patiatur accipere ſe conſilia. Nanque omnes homines, non ſolum
Architecti, quod eſt bonum, poſſunt probare, ſed inter idiotas, & eos hoc eſt diſcrimen, quod idiota
niſi ſactum uiderit, non poteſt ſcire quid futurum ſit: Architectus autem ſimul animo conſtituerit,
antequam inceperit, & uenuſtate, & uſu, & decore, quale ſit futurum habet definitum. Quas res pri-
uatis ædiſicijs utiles putaui, & quemadmodum ſit faciendum, quàm apertiſsime potui, perſcripſi.
De expolititionibus autẽ eorũ, ut ſint elegantes & ſine uitijs ad uetuſtatẽ, in ſequenti uolumine exponã.

Est in ædificatione qui diſponit, est qui operatur, eſt qui impenſam ſncit. Architectus diſponit; oſſicinator,
2220 ſeu faber operatur; dominus impenſam facit. Laudatur Architectus, qui uenuſtate, uſu, & decore diſponit.
Laudatur faber qui ſubtiliter manibus efficit, & operatur. Laudatur, dominus, qui magnificè expendens præ-
cioſas, & amplas copias ſubminiſtrat. materia igitur dominum, forma Architectum, opus artificem commen-
dat. magnificentia a domino, ſubtilitas ab artifice, diſpoſitio ab Architecto prouenit. maxime autem, & op-
time fortunæ est, ſi optimus Architectus liberalem dominum, & ſubtilem fabrum inuenerit, nam omnis operũ
laus in ipſum demum Architectum redundat, qui domino liberalitatem conſuluiſſe, & fabro rectè ordinaſſe
iudicatur. Quare monendus eſt Architectus, ut expertos quandoque audiat, & operatios, & eorum non
temnat conſilia, nam quemadmodum non omnis tellus omnia fert, ita non omnis homo omnia intelligit. Con-
tentus ſit Architectus, & ſe diſcrimine ab idiota ſeiungi, quod multo ante prouideat, probetq́; quodfuturũ
est, quàm opus uideat. & idiota nil niſi factum cognoſcat.

3330

M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA
LIBER SEPTIMVS.
Proœmium.

Aiores cum ſapienter, tum etiam utiliter inſtituerunt per commentario-
rum relationes cogitata tradere poſteris; uti ea non interirent, ſed ſingulis
ætatibus creſcentia uoluminibus edita gradatim peruenirent uetuſtatibus
ad ſummam doctrinarum ſubtilitatem. Itaque non mediocres, ſed inſinitæ
ſunt his agendæ gratiæ, quod non inuidioſi ſilentes prætermiſerunt, ſed
omnium generum ſenſus conſcriptionibus memoriæ tradendos curaue-
ſrunt. Namq́ ſi non ita feciſſent, non potuiſſemus ſcire, quæ res in Troia
fuiſſent geſtæ, nec quid Thales, Democritus, Anaxagoras, Xenophanes,
reliquiq́ phyſici ſenſiſſent de rerum natura, quasq́; Socrates, Plato, Ari-
ſtoteles, Zenon, Epicurus, alijq́; Philoſophi, hominibus agendæ uitæ terminationes finiuiſſent, ſeu
Crœſus, Alexander, Darius, cæteriq́ Reges, quas res, aut quibus rationibus geſsiſſent, fuiſfent notæ,
niſi maiores præceptorum comparationibus omnium memoriæ ad poſteritatem commentarijs extu-
liſſent. Itaque quemadmodum his gratiæ ſuntagendæ, ſic contra, qui eorum ſcripta furantes, pro
ſuis prædicant, ſunt uituperandi, quiq́; non proprijs cogitationibus nituntur ſcriptorum, ſed inuidis
moribus aliena uiolantes gloriantur, non modo ſunt reprehendendi, ſed etiam quia impio more ui-
xerunt, pœna condemnandi. Nec tamen hæ res non uindicatæ curioſius ab antiquis eſſe memoran-
4460

264232LIBER tur, quorum exitus iudiciorum qui fuerint, non eſt alienum, quem admodum ſint nobis traditin, ex-
plicare. Reges Attalici magnis philologiæ dulcedinibus inducti, cum egregiam bibliothecam Perga-
mi ad communem delectationem inſtituiſſent. Tunc item Ptolomæus infinito zelo, cupiditatisq́; in-
citatus ſtudio, non minoribus induſtrijs ad eundem modum contenderat Alexandriæ comparare. Cũ
autem ſumma diligentia profeciſſet, non putauit id ſatis eſſe, niſi propagationibus in ſeminando cu-
raret augendam. Itaque Muſis, & Apollini ludos dedicauit, & quemadmodum athletarum, ſic com-
munium ſcriptorum uictoribus præmia, & honores conſtituit. His ita inſtitutis, cum ludi adeſſent,
iudices literati, qui ea probarent, erant legendi. Rex cum iam ex ciuitate ſex lectos habuiſſet, nec
tam cito ſeptimum idoneum inueniret, retulitad eos, qui ſupra bibliothecam fuerant, & quæſiit, ſi
quem nouiſſent ad id expeditum. tunc ei dixerunt, eſſe quendam Ariſtophanem, qui ſummo ſtudio,
ſummaq́; diligentia quotidie omnes libros ex ordine perlegeret. Itaque in conuentu ludorum, cum
ſecretæ ſedes iudicibus eſſent diſtributæ, cum cæteris Ariſtophanes citatus, quemadmodum fuerat
locus ei deſignatus, ſedit. Primo Poetarum ordine ad certationem inducto, cum recitarentur ſcripta
populus cunctus ſignificando monebat iudices, quod probarent. Itaque cum ab ſingulis ſententiæ
funt rogatæ, ſex unà dixerunt, & quem maximè animaduerterunt multitudini placuiſſe, ei primum
præmium, inſequenti ſecundum tribuerunt. Ariſtophanes uero cum ab eo ſententia rogaretur, eum
primum pronunciari iuſsit, qui minimè populo placuiſſet. cum autem Rex, & uniuerſi uehementer
indignarentur, ſurrexit, & rogando impetrauit, ut paterentur ſe dicere. Itaque ſilentio facto docuit,
unum ex his eum eſſe poetam, cæteros aliena recitauiſſe; oportere autem iudicantes non ſurta, ſed
ſcripta probare. Admirante populor, & rege dubitante, fretus memoria e certis armarijs infinita uo-
lumina eduxit, & ea cum recitatis conferendo coegit ipſos. furatos de ſe confiteri. Itaque rex iuſsit
cum his agi furti, condemnatosq́; cum ignominia dimiſit. Ariſtophanem uero ampliſsimis mune ri-
bus ornauit, & ſupra bibliothecam conſtituit. Inſequentibus annis a Macedonia Zoilus, qui adopta-
uit cognomen, ut Homeromaſtix uocitaretur, Alexandriam uenit, ſuaq́; ſcripta contra Iliadem, &
Odiſſeam comparata regi recitauit. Ptolomæus uero cum animaduertiſſet poctarum parentem, phi-
lologiæq́ omnis ducem abſentem uexari, & cuius ab cunctis gentibus ſcripta ſuſpicerentur, ab eo
uituperari, indignatus nullum ei dedit reſponſum. Zoilus autem cum diutius in regno fuiſſet inopia
preſſus, ſummiſit ad regem poſtulans, ut aliquid ſibi tribueretur. Rex uero reſpondiſſe dicitur Ho-
merum, qui ante annos mille deceſsiſſet æuo perpetuo, multa millia hominum paſcere, item debere,
qui meliori ingenio ſe profiteretur, non modo ſe unum, ſed etiam plures alere poſſe. Et ad ſummam
mors eius, ut parricidij damnati uariè memoratur. Alij eum ſcripſerunt a Philadelpho eſſe in crucem
fixum, nonnulli in eum lapides eſſe coniectos, alij Smyrnæ uiuum in pyram coniectum, quorum utrũ
ei acciderit, merenti digna conſtitit pœna. Non enim aliter uidetur promereri, qui citat eos, quorũ
reſponſum quid ſenſerint ſcribentes, non poteſt coram iudicari. Ego uero Cæſar, neque alienis in-
dicibus mutatis interpoſito nomine meo id profero corpus, neque ullius cogitata uituperans, inſti-
tui ex eo me approbare, ſed omnibus ſcriptorbus inſinitas ago gratias de egregijs ingeniotum ſoler-
tijs ex æuo collatis, abundantes alijs, alio genere copias præparauerunt. Vnde nos uti fontibus hau-
rientes aquam, & ad propria propoſita traducentes, & expeditiores habemus ad ſcribendum faculta-
tes; talibusq́; confidentes authoribus audemus inſtitutiones nouas comparare. Igitur tales ingreſſus
eorum habens, quos ad propoſiti mei rationes animaduerti præparatas, inde ſumendo progredi cœ-
pi. Namq; primum Agatharchus Athenis Aeſchylo docente tragicam ſcenam fecit, & de ea commen
tarium reliquit. ex eo moniti Democritus, & Anaxagoras de eadem re ſcripſerunt, quemadmodum
oporteat adaciem oculorum, radiorumq́ extenſionem certo loco centro conſtituto ad lineas ratio-
ne naturali reſpondere, uti de incerta re certæ imagines ædificiorum in ſcenarum picturis redderent
ſpeciem; & quę in directis, planisq́; frontibus ſint figuratæ alia abſcedentia, alia prominentia eſſe ui-
deantur. Poſtea Silenus de ſymmetrijs Doricorum edidit uolumen; de æde Iunonis, quæ eſt Sami,
Dorica Theodorus, Ionica Epheſi, quæ eſt Dianæ, Cteſiphon, & Metagenes; de fano Mineruæ, quod
eſt Priene, Ionicum, Phileos. Item de ęde Mineruæ Dorica, quæ eſt Athenis in arce, Ictinus, & Car-
pion, Theodorus Phoceus de tholo, qui eſt Delphis. Philo de ædium ſacrarum ſymmetrijs, & de ar-
mamentario, quod fuerat Pyræi portu. Hermogenes de æde Dianæ Ionica, quæ eſt Magneſiæ pſeu-
dodipteros, & Liberi patris Teo monopteros. Item Argelius de ſymmetrijs Corinthijs, & Ionicis
Trallibus Aeſculapio, quod etiam ipſe ſua manu dicitur feciſſe. De Mauſoleo Satyrus, & Pytheus, qui-
bus uerè felicitas ſummum maximumq́; contulit munus. Eorum enim artes æuo perpetuo nobiliſ-
ſimas laudes, & ſempiterno florentes haberc iudicantur, & cogitatis egregias operas præſtiterunt.
Namque ſingulis frontibus ſinguli artifices, ſumpſerunt, certatim partes ad ornandum, & probandũ,
Leochares, Bryaxes, Scopas, Praxiteles, non nulli etiam putant Timotheum, quorum artis eminens
excellentia coegit ad ſeptem ſpectaculorum eius operis peruenire famam. Præterea minus nobrles
multi præcepta ſymmetriarum conſcripſerunt, ut Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leoni-
des, Silanion, Melampus, Sarnacus, Euphranor, non minus de machinationibus, uti Cliades, Archi-
tas, Archimedes, Cteſibius, Nimphodorus, Philo Byzanteus, Diphilos, Charidas, Polyidos,

265233SETTIMVS. Ageſiſtratos. quorum ex commentarijs, quæ utilia eſſe in his rebus animaduerti, collecta, in unum
coegi corpus. & ideò maximè, quod animaduerti ea in re ab Græcis uolumina plura ædita ab noſtris
oppido quàm pauca. Fuſsitius enim mirum de his rebus primus inſtituit edere uolumen. Item Te-
rentius Varro de nouem diſciplinis, unum de Architectura. Publius Septimius duo; Amplius uerò
in id genus ſcripturæ adhuc nemo incubuiſſe uidetur, cum fuiſſent & antiqui ciues magni Architecti,
qui potuiſſent non minus eleganter ſcripta comparare: Namq; Athenis, Antiſtates, & Calleſchros, &
Antimachides, & Potinos Architecti, Piſiſtrato ædem Ioui olympio ſacienti fundamenta conſtitue-
runt, poſt mortem autem eius propter interpellationem Reip. incepta reliquerunt. Itaque circiter
annis ducentis poſt Antiochus Rex, cum in id opus impenſam eſſet pollicitus, cellæ magnitudinem,
1110& columnarum circa dipteron collocationem epiſtyliorum, & cæterorum ornamentorum ad ſym-
metriarum diſtributionem magna ſolertia, ſcientiaq́; ſumma, ciuis Romanus Coſſutius nobiliter eſt
Architectatus. id autem opus non modo uulgo, ſed etiam in paucisa magnificentia nominatur. Nam
quatuor locis ſunt ædium ſacrarum marmoreis operibus ornatæ diſpoſitiones, è quibus propriæ de
his nominationes clariſsima fama nominantur, quorum excellentiæ, prudentesq́; cogitationum ap-
paratus ſulpectus habent in Deorum ſeſsimonio. Primumq́ ædes Epheſio Dianæ Ionico genere ab
Cteſiphonte Gnoſio, & filio cius Metagene eſt inſtituta, quam poſteà Demetrius ipſius Dianæ ſer-
uus, & Peonius Epheſius dicuntur perfeciſſe. Mileti Apollinis, item Ionicis ſymmetrijs, idem Peo-
nius, Daphnisq́; Mileſius inſtituerunt; Eleuſinæ Cereris, & Proſerpinæ cellam immani magnitudine,
Ictinus Dorico more ſine exteriorioribus columnis ad laxamentum uſus ſacrificiorum pertexit. Eam
autem poſtea cum Demetrius Phalereus Athenis rerum potiretur, Philon ante templum in fronte co-
2220 lumnis conſtitutis proſtylon fecit. Ita aucto ueſtibulo laxamentum initiantibus, operisq́; ſummam
adiecit auctoritatem. In Aſty uerò Iouem olympium amplo modulorum comparata Corinthijs ſym-
metrijs, & proportionibus, (uti ſupra ſcriptum eſt) architectandum Coſſutius ſuſcepiſſe memora-
tur. Cuius commentarium nullum eſt inuentum: nec tamen a Coſſutio ſolum de his rebus ſcripta
funt deſideranda, ſed etiam a C. Mutio, qui magna ſcientia confiſus ædes Honoris, & Virtutis Marianę
cellæ columnarumq́ & epyſtiliorum ſymmetrias legitimis artis inſtitutis perfecit. Id uero ſi marmoreũ
fuiſſet, ut haberet quemadmodum ab arte ſubtilitatem, ſic a magnificentia, & impenſis authoritatem,
in primis & ſummis operibus nominaretur. Cum ergo & antiqui noſtri inueniantur, non minus quàm
Græci ſuiſſe magni Architecti, & noſtræ memoriæ ſatis multi, & ex his pauci præcepta edidiſſent,
non putaui ſilendum, ſed diſpoſite ſingulis uoluminibus de ſingulis exponendum. Atque quoniam
3330 ſexto uolumine priuatorum ædiſiciorum rationes perſcripſi, in hoc, quod ſeptimum tenet numerum,
de expolitionibus, quibus rationibus & uenuſtatem, & firmitatem habere poſsint exponam.

Septimus liber expolitiones continet, & ornamenta. ita enim natur æ ordo postulat, ut prius res ſint, poſtea
expoliantur, & ornentur. nam (ut dixi) quod non eſt, ornari non poteſt. Aedificiorum igitur dictorum par-
tes ſuas habent expolitiones & ornamenta primum plana, deinde parietes, moxlacunaria, & tecta. plana
enim pauimentis, ruderationibusq́; ſternuntur, tecta albario opere, picturisq́; ornantur, & marmoreis crustis
ueſtiuntur, lacunaria, & tecta contignationibus, fornicibus, atque etiam picturis, ſigninisq́; operibus pul-
chriora redduntur. Quoniam uero non ſolum politæ, ornatæq́; res eſſe debent, ſed firmæ, ac durabiles, ideò
non tam pulchritudini, quam firmitati conſulit Vitruuius hoc uolumine, cui proœmium pulcherrimum pro-
ponit, in quo primum commendatur antiquorum conſuetudo, quod ſcripta in commentariorum relatione po-
4440 nentes, maximœs humano generi utilitates, & delectationes reliquere, mox damnabiles, & damnandos eos
eße oſtendit, qui aliena pro ſuis uſurpant, alienisq́; operibus ſua nomina præponunt. Vnde, & aliquorum
pœnas ab antiquis regibus inflictas huiuiſmodi furibus fuiſſe oſtendit. mox enumer ando quot egregĳ Archi-
tecti ſuerint, quæq́; ſcripta reliquerint, tam de Græcis, quàm de Romanis mentem ſuam aperit, oſtenditq́; quo
propoſito de Architectura ſcripſerit, & quibus auctoribus ſit uſus, & quod ſeptimo uolumine contineri uelit.
Finito autem proœmio quatuor primis capitibus panimentorum & parietum expolitiones, tam in ſiccis, quã
in humidis locis, quomodo fieri debeant: a quinto ad ſeptimum, de pingendi ratione & marmorum incrusta-
tione loquitur: a ſeptimo ad ſinem libri de coloribus tam naturalibus, quàm arte factis multa commemorat
non iniucunda. nos ubi opus erit, inſiſtemus, ut in hac parte etiam ſtudium noſtrum non deſideretur.

De Ruderatione commode facienda.

Rimvmq́ incipiam de ruderatione, quæ principia tenet expolitionum, uti curioſius, ſum-
maq́; prouidentia ſolidationis ratio habeatur. Et ſi plano pede erit ruderandum, quæ-
ratur ſolum, ſi ſit perpetuò ſolidum, & ita exæquetur, & inducatur cum ſtatumine rudus:
ſi aut omnis, aut ex parte congeſtitius locus ſuerit, ſiſtucationibus cum magna cura ſo-
lidetur. in contignationibus uero diligenter eſt animaduertendum, ne quis paries, quinon exeat ad
ſummum, ſit extructus ſub pauimentum, ſed potius relaxatus ſupra ſe pendentem habeat coaxationẽ.
Cum enim ſolidus exit contignationibus areſcentibus, aut pandatione ſidentibus, permanenti ſtru-
5560

266234LIBER cturæ ſoliditate, dextra ac ſiniſtra ſecundum ſe facit in pauimentis neceſſario rimas. Item danda eſt
opera, ne cõmiſceantur axes eſculini quernis, quòd querni ſimul ac humorem perceperunt ſetorquen
tes rimas faciunt in pauimentis; ſin autem eſculus non erit, & neceſsitas coegerit propter inopiam
uti quernis, ſic uidetur eſſe faciendum, ut ſecentur tenuiores: quo minus enim ualuerint, eo facilius
clauis fixi continebuntur. Deinde in ſingulis tignis extremis partibus axis bini claui figantur, uti nul-
la ex parte poſsint ſe torquendo anguli excitare. Namque de cerro, aut fago, ſeu farno, nullus ad
uetuſtatem poteſt permanere. Coaxationibus factis, ſi erit filex, ſi non, palea ſubſternatur, uti mate-
ries a calcis uitijs defendatur. Tunc in ſuper ſtatuminetur non minore ſaxo, quàm quòd poſsit manũ
implere: ſtatuminibus inductis ruderetur. Rudus ſi nouum erit ad tres partes una calcis miſceatur,
ſi rediuiuum ſuerit, quinque ad duum mixtiones habeant reſponſum. Deinde rudus inducatur, & ue-
ctibus ligneis decurijs inductis crebiter pinſatione ſolidetur, & id non minus pinſum abſolutum ſit
craſsitudine dodrantis. Inſuper ex teſta nucleus inducatur mixtionem habens ad tres partes unam cal-
cis, uti ne minore ſit craſsitudine pauimentum digitorum ſenum. Supra rudum ad regulam, & libel-
lam exacta pauimenta ſtruantur, ſiue ſectilibus, ſiue teſſeris. Cum ea extructa ſuerint, & faſtigia ex-
tructiones habuerint, ita fricentur, uti ſi ſectilia ſint, nulli gradus in ſcutulis, aut trigonis, aut quadra-
tis, ſeu fauis extent, ſed coagmentorum compoſitio planam habeat inter ſe directionem: ſi teſſeris ſtru
ctum erit, ut eæ omnes angulos habeant æquales, nullibiq́; a fricatura extantes. Cum enim anguli
non fuerint omnes ęqualiter plani, non erit exacta, uti oportet fricatura. Item teſtacea ſpicata tibur-
tina ſunt diligenter exigenda, ut non habeant lacunas, nec extantes tumulos, ſed ſint extenſa, & ad
regulam perfricata. ſuper fricaturam lęuigationibus, & polituris cum fuerint perfecta, incernatur mar
mor, & ſupra loricæ ex calce, & arena inducantur. Sub dio uero maximè idonea faciunda ſunt paui-
menta, quod contignationes humore creſcentes, aut ſiccitate decreſcentes, ſeu pandationibus ſiden-
tes mouendo ſe faciunt uitia pauimentis. præterea gelicidia, & pruinæ non patiuntur ea integra per-
manere. Itaque ſi neceſsitas coegerit, ut minime uitioſa ſiant, ſic erit ſaciundum. Cum coaxatum
fuerit ſuper altera coaxatio tranſuerſa ſternatur, clauisq́; fixam duplicem præbeat contignationi lori-
cationem: deinde ruderi nouo tertia pars teſtæ tuſæ admiſceatur, calcisq́ duæ partes ad quinque
mortarij mixtionibus præſtent reſponſum. ſtatuminatione facta rudus inducatur, idq́ pinſum abſo-
lutum ne minus pede ſit craſſum. Tunc autem nucleo inducto, ( ut ſupraſcriptum eſt) pauimentum
e teſſera grandi circiter binum digitum cæſa ſtruatur, ſaſti gium habens in pedes denos, digitos bi-
nos. quòd ſi bene temperabitur, & rectè fricatum fuerit, ab omnibus uitijs erit tutum. Vti autem in-
ter coagmenta materies ab gelicidijs ne laboret, fracibus quotannis ante hyemem ſaturetur, ita non
patienturin ſe recipere gelicidij pruinam. ſin autem curioſius uidebitur ſieri oportere tegule bipeda-
les inter ſe coagmentatæ ſupra rudus ſubſtrata materia collocentur, habentes ſingulis coagmentorũ
frontibus, canaliculos digitales, quibus iunctis impleantur calce ex oleo ſubacta, confricenturq́; in-
ter ſe coagmenta compreſſa. ita calx quæ erit hærens in canalibus, dureſcendo non patietur aquam,
neque aliam rem per coagmenta tranſire. Cum ergo fuerit hoc ita perſtratum, ſuper nucleus induca-
tur, & uirgis cædendo ſubigatur, ſupra autem ſiue ex teſſera grandi, ſiue ex ſpica teſtacea ſtruantur fa-
ſtigijs, quibus eſt ſupra ſcriptum: & cum ſic erunt facta, non cito uitiabuntur.

Primas partes inter expolitiones tenent ruderationes, & pauimenta. de ĳs hoc capite agitur. Rudera
ſunt lapides contuſi, & calce admixti, quæpauimentis faciendis ſubſternuntur; unde ruderare eſt huiuſmodi
opus ſternere, nos ſgroſſare dicimus, uelterrazzare. Antequam igitur ad pauimentum ueniamus ideſt ad
ultimam illam, & ſummam ſoli ſuperficiem expolitam, primo ſtatuminandum, deinde ruderandum, mox nu-
cleus inducendus, demum pauimentum ſtruendum. Statumen dicitur, quicquid pro fulcimento sternitur ideſt
pauimentorum imum stratum, quod ex grandioribus ſaxis conficitur. poſt ſtatuminationem ruder atio ſequitur,
quæ quid ſit, iam diximus. ſubtilior enim permixtio ruderationi adhibetur, quam ſtatuminationi, mox nucleus
inducitur ideſt cruſta alia, ſiue corium, quod medium eſt inter ruderationem, & pauimentum, ideo ab Italis
anima nominatur. de quo infra ſuo loco dicetur. demum pauimentum ſuper ſtruitur, & is ordo in ruderatione
ſeruatur. Ruderandum autem eſt uel pede plano, uelin contignationibus ſub tecto, uel ſupra contignationes
ſub diuo. omnibus his locis commune eſt, ut ſtratum, quod ſubſternitur ſolido, & æquabili loco nit atur, ſed
alibi maior diligentia eſt adhibenda ob uitia, quæ fieri poſſunt in pauimentis struends, ut durent ad uetuſtatẽ.
1150 Cum igitur plano pede ruderandum eſt, uel locus omnis ſolidus est, vel ex parte uel omnino congeſtitius. In
plano, & per totum ſolido nibil aliud faciendum eſt, niſi curandum, ut exæquentur planè, inde inducatur cũ
ſtatumine rudus. Si uero congeſtitus aliqua ex parte uel omnino fuerit palationibus, palis, aut ſublicis uſtu-
latis confixis, & machinis adctis ſolidetur, & fistucis exæquetur, & firmetur, & ita inducatur cum ſtatu-
mine rudus, ideſt & primum, & ſecundum ſtratum, atque id obſeruandum eſt in locis, quæ plano pede fiunt.
In contignationibus uero, non eadem exæquandi cura est adbibenda, cum ipſa exæquatio per ſe ſacta ſit, ſed
maiori ſtudio prouidendum, ut exæquatio conſernetur: nam ſemper parietes ſubſunt, quod non ad ſummum
perueniunt. Vnde coaxatio non omnis in parietes incumbit, quare licet plana uideatur, ſitq́; uere, antequam
pondus aliquod immittatur, tamen adiuncto, & ſuper impoſito pondere ruderationis, & pauimenti pandat,
atque oneri cedit ea parte, qua paries non ad ſummum peruenit. Periculum item eſtex areſactis, & ſicce
2260

267235SEPTIMVS. ſcentibus, aut pandatione ſidentibus contignationibus. Item mixtione axium diuerſorum lignorum, quorum
alia ſua natura humore percepto torquentur, alia in ſua firmitate permanent; fieri ſolet, ut altera ſubſidente,
altera durante inæqualiter pondus ſustineatur: quare ĳs uitĳs medendum est, primo ne dextra, ac ſinistra
in pauimentis rimæ fiant ob areſcentes, aut pandantes contignationes permanente ſtructuræ ſoliditate. Nam ſi
quo loco aut paries, aut trabs ualde robustior cæteris ſubiecta ſit, eo loci findetur pauimentum, atque uitia-
bitur. Curandum igitur eſt, ut oſſa quibus ſustinetur, uiribus ſint ualida, & inter ſe coæqualia, deinde ne
miſceantur axes diuerſi generis lignorum. Et ſi neceſſitas coegerit, prouideatur, ut axes, quod damnum fa-
cere poßunt, cum torquentur tenuiores, & ſubtiliores ſecentur, nam ita minus ualebunt & facilius clauis.
continebuntur, tanto magis ſi tranſuerſi, atque directi duplici tabularum ordine ponantur; deinde in ſingulis
1110 tignis extremis partibus axis bini claui figantur, uti nulla ex parte poſſint ſe torquendo anguli excitare. Ita
igitur prouiſum erit, ut perpetuo tenore ſolũ exæquatũ sternatur, & coaxatio temperetur, mox filice aut palea
sternenda eſt coaxatio ne ligna a calce uitientur. Calx enim ( ut aliàs dictum est ) materiem uitiare ſolet;
inde rudiori ſaxo ſtatumen, hoc est primum stratum struatur, ſaxum autem non minus eſſe debet, quam quod
poſſit manum implere. Poſtquam igitur ſtatuminatum fuerit tunc ruder andum eſt. Rudus duplex est nouũ,
& uetus: nouum fit ex ſaxis contuſis, ſiue testis fractis, & glarea cum calce. Vetus fit ex pauimentis iam
dirutis. Si ergo rudus nouum erit ad tres partes una calcis miſceatur; ſi uetus, quod rediuiuum dicitur a
Vitr. ideſt e ueteri renouatũ quinque ad duum mixtiones habeant reſponſum. Inducto rudere uectibus, & ba-
culis ligneis, pinſantũ eſt crebiter, ut ſolidetur, claſſes uero pinſantium immittendæ, quæ non minores, quàm
denum hominum faciendæ, quas antiqui decurias appellabant, & maxime probabant, quod is numeri mo-
2220 dus in opere commodiſſime cuſtodiretur, nec præeuntis monitoris diligentiam multitudo confunderet, ut ait
Columella. Altitudo ruderis, uel craſſitudo ita pinſatione crebra ſolidata, ſit non minus nouem pollicibus. Ita
enim dodr antem intelligo, uncias pollices in pedem eſſe dixi, pedem in uncias duodecim diuiſum ostendens.
Solidato ruderi nucleus inducendus idest anima, & medium corium inter rudus, & pauimentum, quod ſit
105[Figure 105]Pauimentorum genera.Filandri.
Anticum.33304440 ex tſsta contuſa & temperata ad tres eius partes una calcis appoſita, cuius nuclei uel pultis craßitudo non
ſit minor ſenis digitis. Inducto nucleo tanquam ſtrato, pauimenti ratio eſt habenda. Pauimentum multis
modis ſtruebant. Nam primo picta ſuerant, & uerſicoloriruderatione facta. (Secretum enim marmor colla
caſei albumine oui ſubacta, & calce adhibita, coloribus intinctum uarĳs ad libitum formisq́; ligneis, quibus
uolueris incluſum efficiet opus pauimenti coloratum, & depictũ) post picturam pauimentorũ lapidibus ſterni
cœperunt, lapides autẽ, autẽ in paruas cruſtas ſecabantur, & ſic ſectiles dicebantur, qui cum uarietate colorum
componerentur, opus faciebant, quod nos Muſaycum uocamus, alĳ amuſcatum, uel muſicum: aut quadrata
grandiori forma conſtabant lapides, & ita teßeræ uocabantur. ſecabantur uero lapides uarĳs modis, alĳ
5550 enimſcutulari, hoc est rotunda figura, alĳ triangulari, alĳ tetragona, nonulli etiam fauorum hoc eſt cellarũ
apium modo hexagoni fielant, componebantur item in pauimentis accuratißima & exquiſitißima diligentia
lapilli parui, & minuti, ita ut piſcium, & aliarum rerum eſſigies, uarĳs coloribus penitus imitarentur. Ex
Alberto autẽ Durero haberi poſſunt uariæ figurationes pauimentorum, itemq́; ex primario templo Senis, pictu
ras & Venetĳs, Romæ in antiquis ruinis, alibiq́; magna opera, & precioſorum lapidum ſtrata pauimenta
uidere poſſumus, quæ diligentiam ueterum commendant. In omnibus autem pauimentis struendis ea dili-
gentia adhibenda eſt, ut nulli extent anguli, æqualia ſint coagmenta, plana omnium directio, quod fiet, ſi ita
fricentur, cum ſectilia ſint, ut nulli gradus in ſcutulis, aut trigonis, aut quadratis, ſeu fauis extent, & ſupra
nucleum ſint prius ad regulam, & libellam exacta pauimenta, uelſi teſſeris ſtruantur omnes habeant angu-
los æquales. Quoniam uero & teſtacea pauimenta ſiebant in ſpicæmodum exacta, quæ constabant arena,
6660

268236LIBER calce, teſtis, & quarta parte Tyburt ini ſaxi contuſi, in quæ laterculi pollicis craſſitudine, & ſemipedali lon-
gitudine inſerebantur, ordine ſpicato, ut deſcriptio ostendit, & repertum eſt in ueterum monumentis. Ideo
Vitr. ea diligenter exigenda dicit, ut non habeant lacunas uel extantes tumulos, ideſt ut non ſint in uentrem
concreta, uel ſoſſiculas faciant, ſed ſint extenta, & ad regulam perfricata. huiuſmodi pauimentum ita fie-
bat, ne bumor, & aquæ liquor ad contignationem, uel coaxationem pertingerent. Supra uero contuſi mar-
moris, & arenæ cruſta calce permixta, quam loricam uocat Vitr. inducebatur, quæ opus ſpicatum tegebat.
Atque hæc ratio ad pauimenta ſub tecto in conignationibus struenda pertinent. Sub diuo autem alia cura
adbibebatur ob uitia, quæ ineſſe poterant, nam & contignationes modo humore creſcentes, modo ſiccitate de-
creſcentes, modo etiam pandationibus ſidentes, mo uentur, ex quo motu uitia fiunt, rimæq́; in pauimentis, &
1110 gelicidia, & pruinæ ipſis pauimentusis damnum inferunt, quibus uitĳs medendum est, & primum illi uitio,
quod habent a contignationum motione ſuccurendum est, mox illi, quod a gelicidĳs, & pruinis contrahere
ſolent. Directe igitur & tranſuerſe coaxandum eſt, ita ut duplex loricatio coaxationis habeatur, clauisq́;
utraque figenda eſt, ita enim plana, & ſolida fiet, mox ruderi nouo tertia pars teſtæ tuſæ admiſceatur, calcisq́;
duæ partes ad quinque mortarĳ mixtionibus præstent reſponſum. Mortaritum hoc loco pro rudere, & materia
ſumitur, non pro lacu, ubi rutro ſubigitur. unde Plinius inquit, neceſſarium ruderi nouo tertiam partem
teſtæ tuſæaddi, deinde rudus, in quo duæ quintæ calcis miſceantur. statuminatione facta rudus inducatur, idq́;
pinſum abſolutum, ne minus pede ſit craſſum poſtea nucleo inducto craſſo ſex digitos, ut monet Plinius, pa-
uimnentum & teſſera grandi circiter binum digitum cæſa ſtruatur. Digitus eſt ſextadecima pedis pars, ſicut
pollex duodecima, oportet aut pauimentum faſtigium, & tumorem quendam in medio habere, ut aquæ dila-
2220 bantur & non firmentur: habebit igitur pauimentum faſtigium in pedes denos digitos binos, ideſt ſeſquuncẽ
ideſt unciam cum dimidia, at que ita totum opus bene temperatum, & rectè fricatum cum fuerit ab omnibus
uitĳs erit tutum. Si uero gelicidiorum damna euitare uoluerimus, ſic monet Vitr. eſſe faciendum; Vti inter
coagmẽta materies ab gelicidĳs ne laboret. i. ne gelu offendat ligna, olei fæibus eretnmento olei, quotannis an
te hyemem ſaturetur; fraces dixit Vitr. quæ ſunt olearum carnes, & inde fæces. Craßities enim olei non per-
mittit aquæ humorem penetrare. Sed quia adhuc aliqui maiori diligentia student prouidere ne pruinæ, &
gelicidia offendant pauimenta, ut perpetuò durent: Sic monet eos Vitru. ut ait Palladius, tunc antequam
rudus ſiccetur bipedas tegulas, quæ per omnia latera candaliculos habeant digitales, iungemus ita, ut calce
uiua ex oleo temperata bipedarum canales, qui inter ſe connectendi ſunt, impleantur, & earum coniunctione
rudus omne cooperiatur; Ram ſiccata omnis materia unum corpus efficiet, & nullum tranſmittet humorem.
Cum autem fuerit hoc ita perſtratum, ſupra nucleus inducatur, & reſiſtens illud corium de quo ſupra, & uir-
3330 gis cædendo ſubigatur, ut ſolidetur: ſupra autem, ſiue ex teſſera grandi, ſiue exſpica testacea, quam Itali
piſcis ſpinam uulgo uocant, & nos ſupra eius formam aliter quam Philander delineauimus, faſtigĳs uti dictũ
eſt, ideſt in pedibus denis digitos binos habentibus, habeas autem quo aqua deſluens aut in cisternas excipiatur,
aut in cloacas deriuetur. Subigendi autem pinſandi, & exæquandi ruderis, uel pauimenti modum noſtri or-
ſare dicunt. Accipiunt autem plumbum, aut ſilicem multi ponderis funibus alligant, trabuntq́; & retrabunt
ſupra pauimentum, arenam aſperam continuo, & aquam ſpargentes, & ita exæquatur pauimentum, quod
poſtea lini oleo perfundentes lucidiſſimum reddunt, humecto autem aere gaudent pauimenta, dum fiunt, &
in umbroſo, atque humido firmiora & integriora ſeruantur, & pauimentis nocua in primis ſunt, ut ait Al-
bertus ſolis infirmitas, & repentina exſiccatio, nam uelutireiteratis pluuĳs denſatur in aruis tellus, ita, & paui-
menta abundè humectata unam, integramq́; in ſoliditatem ferruminantur. Quo uero in loco pauimenti
4440 ex fistulis tectorum imber cadens excipitur lapideam poſuiſſe oportet cruſtam per quam integram, & admo-
dum ſolidam, ne impetentium guttarum aſſidua, ut ita loquar, improbitate, refodiatur, atque uitietur.

De maceratione calcis adalbaria opera, & tectoria per-
ficienda. cap. II

Vm a pauimentorum cura diſceſſum uerit, tunc de albarijs operibus eſt explicandum. Id
autem erit rectè ſi glebæ calcis optimè ante multo tempore quàm opus fucric macerabun
tur, uti ſi qua gleba parum ſuerit in fornace cocta in maceratione diuturna liquore defer-
5550 uere coacta, uno tenore concoquatur. Nanque cum non penitus macerata, ſed recens
ſumitur, cum fuerit inducta habens latentes crudos calculos puſtulas emittit, qui calculi in opere
uno tenore cum permacerantur, diſſoluunt, & diſsipant tectorij politiones. Cum autem habita erit
ratio macerationis, & id curioſius opere præparatum erit, ſumatur aſcia, & quemadmodum materia
dolatur, ſic calx in lacu macerata aſcietur, ſi ad aſciam offenderint calculi, non erit temperata: cumq;
ſiccum, & purum ferrum educetur indicabit eam euanidam, & ſiticuloſam, cum uero pinguis ſuerit,
& rectè macerata, circa id ferramentum uti glutinum hærens omni ratione probabit ſe eſſe temperatá.
Tunc autem machinis comparatis, camerarum diſpoſitiones in conclauibus expediãtur, niſi lacuna-
ribus ea fuerint ornata.

Facilis eſt calcis maceratio, & bene maceratæ probatio ex his quæſecundo libro diximus, item hoc loco
6660

269237SEPTIMVS. ſatis apertè Vitr. nos monet qua ratione præparetur ad albaria, & tectoria opera. quod autem in ſolo est
pauimẽtum, id in pariete est tectorium, ideſt illimentum quoddam parietum, atque incruſtatio, nos intonicaturã
dicimus, bæc fit aut calce pura, & albarium opus uocatur, præſertim cum extrema manus imponitur: aut
gypſo, quod Philander gypſatum opus non ſine ratione appellari poſſe dicit: aut calce, & arena & dicitur
arenatum: aut marmore & calce, & marmoratum nominatur, nos ſtuccatum dicimus. Maceranda igitur
est calx, ideſt in aqua ponenda ut extinguatur, & diſſoluatur, cum uero optima ſit, & conueniat albarĳs ope-
ribus, quæ lenta eſt, & glutinoſa, curare oportet, ut multo tempore ante quàm opus fuerit, in lacu id est in
foſſa, & conceptaculo maceratione ſoluatur, quod ad minus trium menſium ſpatio perficitur: tempore enim
& diuturna maceratione fiet ut glebæ, in quas ignis calcarĳ, ideſt loci, in quo excoquitur calx, minus potue-
1110 rit, dißoluantur, deferuentes enim in maceratione diuturna ob liquorem concoquentur uno tenore cum reliquis
glebis bene excoctis. Si uero hoc non fuerit factum, fiet ut calculi latentes, & non macerati, cum fuerit calx
parietibus inducta, puſtulas quaſdam facient, & prominentes partes oſtendent, quæpuſtulæ, ſeu calculi, cum
tempore permacerantur, diſſoluunt polituras parietum, nam puſtulæillæ tanquam bullæ inflatæ diſrumpuntur.
Macerandæ igitur diutius glebæ ſunt illæ, poſtea aſcia, & inſtrumento illo dolabræ ſimili aſcientur in lacu
diligenter, & curiosè, ita enim fiet, ut uno tenore calx diſſoluta ad albarium præparetur. Signa autem benè
præparatæ calcis, & optimæſunt. Primum ſi ad aſciam non offenderint calculi, duri enim quando ſunt, of-
fendunt, & ſentiuntur, nec ſunt temperati, poſtea ſi ferrum aſciæ poſt aſciationem educatur ſiccum, & purũ,
cuiq; nihil adbæſerit, ſignum erit calcem eſſe raram, inanem, uanidam, & ſiticuloſam, cum oporteat pin-
guem, lentam, uiſcoſam, uel glutionoſam eſſe. Bene macerata, & temperata calce, ſtatim machinæ compa-
2220 rari debent, nos armaturas appellamus, ut ad cameras aſcendamus, & commodè tectoria inducamus, Ca-
meræ ſunt quæ curuantur, aliæ in teſtudines, quædam in hemiſphæria, quædam ad circinum delumbantur, di-
uerſicq́; arcuatis operibus, uel ſimplicibus, uel compoſitis flectuntur, quæ omnia opere albario, & tectorio
ornantur lacunaria uero, trabeationesq́; propriæ contignationum ſunt.

De camerarum diſpoſitione, Trulliſſatione, & tectorio
opere. Cap. III.

Vm autem camerarum poſtulabitur ratio, ſic erunt faciendæ. Aſſeres directi diſponantur
inter ſe, ne plus ſpatium habentes pedes bions, & hi maximè cupreſsini, quod abiegni
ab carie, & a uetuſtate celeriter uitiantur: hiq́; aſſeres cum ad formam circinationis ſue-
rint diſtributi catenis diſpoſitis ad contignationes, ſiue tecta erunt, crebriter clauis ſer-
reis fixi religentur, eæq́; catenæ ex ea materia comparentur, cui nec caries, nec uetuſtas, nec humor
poſsit nocere, ideſt buxo, iunipero, olea, robore, cupreſſo, cæterisq́; ſimilibus præter quercum, quod
ea ſe torquendo rimas facit, quibus ineſt operibus. Aſſeribus diſpoſitis, tum tomice ex ſparto Hiſpa-
nico, arundines Græcæ tuſæ ad eos (uti forma poſtulat) religentur. Item ſupra Cameram materies
ex calce, & arena mixta ſubinde inducatur, ſi quæ ſtillæ ex contignationibus, aut tectis ceciderint ſu
ſtineantur, ſin autem arundinis Græcæ copia non erit, de paludibus tenues colligantur, & mataxæ,
& tomicæ ad iuſtam longitudinem, una craſsitudine alligationibus temperentur: Dum ne plus inter
duos nodos alligationibus binos perdes diſtent, & hæ ad aſſeres, uti ſupra ſcriptum eſt, tomicæ reli-
3340 gentur, cultelliq́; lignei in eas configantur. Cætera omnia, ( uti ſupra ſcriptum eſt ) expediantur.
Cameris diſpoſitis, & intextis, imum cœlum earum trulliſſetur, deinde arena dirigatur, poſtea aut
creta, aut marmore poliatur. Cum cameræ politæ fuerint, ſub eas coronæ ſunt ſubijciendæ, eæq́;
quàm maxime tenues, & ſubtiles oportere fieri uidentur. Cum enim grandes ſunt pondere deducun
tur, nec poſſunt ſe ſuſtinere, in hisq́; minimè gypſum debet admiſceri, ſed excreto marmore uno
tenore perduci, uti ne pręcipiendo non patiatur uno tenore opus inareſcere. Etiamq́; cauendæ
ſunt in cameris priſcorum diſpoſitiones, quòd earum planitiæ coronarum graui põdere impendentes
ſunt periculoſę. Coronarum autem aliæ ſunt puræ, aliæ celatæ, conclauibus, aut ubi ignis, aut plura
lumina ſunt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facilius extergantur. In æſtiuis, & exedris, ubi mini-
mè fumus eſt, nec fuligo poteſt nocere, ibi celatæ ſunt faciendæ. Semper enim album opus propter
ſnoperbiam candoris, non modo ex proptijs, ſed etiam ex alienis ædificijs concipit fumum. Coronis
explicatis parietes quàm aſperrimè trulliſſentur, poſtea autem ſupra tulliſſatione ſubareſcente defor-
mentur dirctiones arenati, ut longitudines ad regulam, & lineam, altitudines ad perpendiculum,
anguli ad normam reſpondentes exigantur. Namque ſic emendata tectoriorum in picturis erit ſpe-
cies, ſubareſcente iterum, ac tertio inducatur. Ita quo fundatior erit ex arento directura, eo firmior
erit ad uetuſtatem ſoliditas tectorij. Cum ab arena præter trulliſſationem, non minus tribus corijc
fuerit deformatum, tunc e marmoreo grano directiones ſunt ſubigendæ, dum ita materies tempere-
tur, uti cum ſubigitur, non hæreat ad rutrum, ſed purum ferrum è mortario liberetur. Grano indu-
cto, & inareſcente, alterum corium mediocris dirigatur. Id cum ſubactum ſuerit, & bene fricatum,
ſubtilius indu catur. Ita cum tribus corijs, arenæ, & item marmoris ſolidati, parietes fuerint, neque
4460

270238LIBER rimas, neque aliud uitium in ſe recipere poterunt, ſed & baculorum ſubactionibus ſundatæ ſoliditates,
marmorisq́; candore firmo læuigatæ, coloribus cum politionibus inductis, nitidos expriment ſplen-
dores. Colores autem udo tectorio cum diligenter ſunt inducti, ideo non remittunt, ſed ſunt perpe-
tuo permanentes quod calx in fornacibus excocto liquore, & facta raritatibus euanida ieiunitate coa-
cta, corripit in ſe, quæ res forte eam contingerunt, mixtionibusq; ex alijs poteſtatibus collatis ſemi-
nibus, ceu principijs una ſolideſcendo in quibuſcunque membris eſt formata, cum fit arida, redigi-
tur, uti ſui generis proprias uideatur habere qualitates. Itaque tectoria, quæ rectè ſunt facta, neque
uetuſtatibus fiunt horrida, neque cum extergentur, remittunt colores, niſi ſi parum diligenter, & in
arido fuerint inducti. Cum ergo ita in parietibus tectoria facta ſuerint ( uti ſupra ſcriptum eſt) &
1110 firmitatem, & ſplendorem, & ad uetuſtatem permanentem uirtutem poterunt habere. Cum uero
unum corium arenæ, & unum minuti marmoris erit inductum, tenuitas eius minus ualendo faciliter
rumpitur, nec ſplendorem politionibus propter imbecillitatem craſsitudinis proprium obtinebit.
Quemadmodum enim ſpeculum argenteum tenui lamella ductum incertos, & ſine uiribus habet re-
miſsiores ſplendores, quod autem e ſolida temperatura fuerit factum, recipiens in ſe firmis uiribus
politionem, ſulgentes in aſpectu, certasq́; conſiderantibus imagines reddit: ſic tectoria, quæ ex te-
nui ſunt ducta materia, non modo fiunt rimoſa, ſed etiam celeriter euaneſcunt. Quæ autem fundata
arenationis, & marmoris ſoliditate ſunt craſsitudine ſpiſſa, cum ſunt politionibus crebris ſubacta,
non modo fiunt nitentia, ſed etiam imagines expreſſas aſpicientibus ex eo opere remittunt. Græco-
rum uero tectores non ſolum his rationibus utendo faciunt opera firma, ſed etiam mortario collo-
2220 cato, calce, & arena ibi confuſa decuria hominum inducta ligneis ucctibus pinſant materiam, & ita
ad certamen ſubacta tunc utuntur. Itaque ueteribus parietibus nonnulli cruſtas excidentes pro aba-
cis utuntur, ipſaq́; tectoria abacorum, & ſpeculorum diuiſionibus circa ſe prominentes habent expreſ
ſiones. Sin autem in craticijs tectoria erunt facienda, quibus neceſſe eſt etiam in arrectarijs, & tranſ-
uerſarijs rimas fieri, ( ideo quòd luto cum linuntur, neceſſario recipiunt humorem, cum autẽ areſcunt
extenuati in tect orijs faciunt rimas) id ut non fiat, hæc erit ratio. Cum paries totus luto inquinatus
fuerit, tunc in eo opere cannæ clauis muſcarijs perpetuæ figantur, deinde iterum luto inducto, ſi
priores tranſuerſarijs arundinibus fixæ ſunt, ſecundæ erectis figantur, & ita ( uti ſupra ſcriptum eſt)
arenatum, & marmor, & omne tectorium inducatur. Ita cannarum duplex in parietibus ordinibus
tranſuerſis fixa perpetuitas, nec ſcgmina, nec rimam ullam fieri parietur.

De camerarum diſpoſitione, deq́; earum tunicis, & tectorio opere, non tam in ſiccis quàm in humidis locis
3330 tertio, & quarto capite agitur, non rectè autem ageretur de tectorio, & albario opere, niſiprius cameræ, &
parietes earum diſponerentur ad recipiendas expolitiones, ideo docet quaratione cameræ incuruentur, ut or-
namenta ſuſtineant. & qua ratione ſuperiores, & inferiores earum partes tegere debemus, & expolire. mox
ad coronas ducendas ſub arcubus, & cameris perueniens, demum ad parietes dealbandos, ſiue teſtacei ſint,
ſiue craticĳ progreditur, nullum e neceſſarĳs præceptis, & utilibus prætermittens, Albertus ſummatim de
hac re commemorat. Diuerſa ſunt camer arum diſcrimina, quænos inquirere diligenter oportet, quibus li-
neis, terminisq́; præfiniantur, etenim fornix eſt, & camera, & hemiſphærium, & arcus illi, qui ſunt harum
quotæ partes. Hemiſphærium, quòd mediæ pilæ ſpeciem habet, ſuapte natura ex circinatione ueſtigĳs, &
ichnographia circulari prouenit; camera quadratis areis conuenit, ſicuti fornices quadrangularibus. Fornix
excauati montis ſimilitudinem fert: est enim in arcum flexa, & protenſa curuitas. imaginemur parietem
4440 amplum, qui a ſummo ſinuetur, & ſlectatur per porticus latitudinem tranſuerſe. Camera uero arcum refert
a meridie in ſeptentrionem ſe flectentem, qui & alium habeat tranſuerſum ab oriente in occaſum; cornua
enim ſlexa præter hemiſphærium concurſus eſt multorum arcuum æqualium in centrum lmedĳ culminis, ſunt
& plura curuationum genera alia delumbata ad circinum, uel quæ lunulata uocantur, & ſi quo alio modo te-
studinata ſint, quæmultorum angulorum figuras oſtendunt, quorum omnium incuruandorum ratio una eſt.
Et omnia prædicta genera rationem parietis, ſuperquem imponuntur, ſequi debere uidentur. Namque ſul-
cra earum, & oſſa ( ut ita dicam ) quæ ab imo ad ſummum eriguntur a fulcimentis, & oſſibus parietum
erigi debent, unumquodq; tamen ſecundum proprium genus in parietem incumbere debet idest ſecundum eã
formam, quam curuaturæ dare proponimus. oſſa buiuſmodi inter ſe distar e oportet ſpatio quodam certo, &
præfinito. Vitr. inquit {aſſeres directi diſponuntur inter ſe ne plus ſpatium habentes pedes binos. } Sunt aſſe-
5550 res oblongæ, & ſtrictæ trabeculæ, quæ directè diſponuntur circa parietes ſecundum eam formam, quam ca-
meræ, & curuaturæ imponere proponimus. huius modi aſſeres ita diſpoſiti ligne is uinculis, quæ catenas Vi-
tru. ab effectu nominat, inter ſe compingi debent, eorum ſumma capita crebriter clauis ferreis fixa ad conti-
gnationes, uel tecta religentur. Spatia uero inter aſſeres. quæ oſſa ab Alberto dicuntur, repleri oportet, ſed
in hoc differunt, quæ fiunt in parietibus complementa ab ĳs, quæ inter oſſa, aßeresq́; infarciuntur, quòd inpa
riete ad rectam regulam, normamq́; , & libellam lapides, & ſinguli ordines coagmentantur, atque compo-
nuntur. In testudine autem ordines ad ſlexam regulam, & lapidis ommes conclauſuræ ad ſui arcus centrum
diriguntur. Ait autem postea ueteres oſſanunquam induxiſſè, niſi cocto ex latere, eodemq́; ut plurimum
bipedali, & complementa testudinum abſoluenda eſſe e lapide leuißimo, ne muri ab iniquo eorum pondere
fatigentur. Præterea, & illud monet, quo etiam artifices utuntur arcubus, & testudinibus ſtruendis arma-
6660

271239SEPTIMVS. mento eſſe opus. Eſt autem armamentum, quod nos armaturam dicimus, extemporanea quædam conſignatio
ad ſlexæ lineæ ambitum diffinita, cui pro corio, & cute, aut crates, aut arundiues, aut uilia iſtiuſmodi con-
ſternuntur, ut ſuſtineant teſtudinis ſtructuram donec indureſcat. Cæterum non omnes teſtudines armamentum
requirunt, qualis eſt recta ſphærica, quoniam ea non ex arcubus ſolum constat, ſed ex coronis, & præcin-
ctionibus,nec habetur unde mitium diruptionis eſſe poßit, cunctis præſertim cuneis unum centrum petentibus.
angularem quoque teſtudinem ſphæricam modo per eius craſſitudinem rectam ſphæricam interſtruxeris,nullis
armamentis attollere poteris. Curuationum uero cæterarum capita firmiſſimis ſedibus commendanda ſunt,
neque incumbis fidendæ ſunt ob infirmitatem, & inconſtantiam operis. Vacua uero inter aſſurgentes inflexus
testudinum, & parietem cui adhæreant relicta, quem locum fabri coxam nuncupant, infarciantur structura
1110 ordinaria, & ſtabili, parietiq́; iterum atque iterum connexa. Et placent, qui leuandi oneris gratia, fictilia uaſa
aquaria uacua per coxarum craſſitudines indidere rimoſa, atque inuerſa, ne quid collecta illic humiditate in-
graueſcent, & cæmenta ſuperinfundere ex lapide minimè graui, ſed alioquin tenaci. Tota demum in testu-
dine, uticunque illa ſit, naturam imitabimur, quæ quidem cum oſſa adiunxit oſſibus, tum & carnes ipſas
intexuit uillulis, nexura per omnes diametros interductis in longum, in latum, inprofundum. Quibus autem
arcubus ſulcimenta ſubĳciuntur ſuper his ſtatim, & ſine intermiſſione ſtruendum eſt. Quibus uero armamẽtis
opus non est in ſingulis ordinibus intermißiones fieri debent. quarum rerum ratio eſt in promptu. Rallentanda
ſunt armamenta ſtatim aliquatenus, ubi testudines ſummis concluſæ fuerintt cuneis, ut recenti adhuc in opere
commiſſi cunei non natent inter fomenta & fultum calcis, ſed coæquabilem inter ſe acquieſcendi ſedem ſuis
librat is ponderibus occupent: Modus lentandi is est. Armamenti capitibus cuneos ligneos ad bipennis ſimi-
2220 litudinem acuminatos ſubigere ſolemus, hos cum rallentare opus libuerit, malleolo diſtrudes ſenſim, quoad uo-
les ſine periculo. poſt dies aliquos pro operis magnitudine adhuc pluſculum rallentato. denique non ante in-
tegram perpeſſam hyemem armamenta ſubdemes. Hæc de arcubus, & flexibus Albertus, nos ad Vitr. cuius
intentio iterum explicabitur. Nam plura de arcuum origine, & alia multa idem Albertus dicit libro tertio
capite decimo tertio, & ſequenti, quæ curioſis reliquendaſunt. Diſponit igitur primum camer is hoc modo.
Erigit trabes oblongas, & non minus latas circa parietes inter ſe duos pedes diſtantes, has aſſeres uocat,
uultq́; illos eſſe e cupreſſo ob ligni firmitatem, & ſoliditatem, quod nec cariem ſentiat, nec humore corrum-
patur. Aſſeres hi circum cameram diſpoſiti uinculis e buxo uel olea, uel cupreſſo ligneis coniungendi ſunt
clauisq́; crebris ad contignationes religandi. Catenis expeditis, aſſeribus diſpoſitis, & confectis, tunc tomicæ,
quæ ſunt leuiter tortæ teſtes ex ſparto arundinibus, iunco, palma, & ſimilibus, ſed Vitr. eas ex ſparto Hiſpa-
3330 nico, quod est quoddam genus iunci, uel ex cannis Græcis contuſis, quas nos cannas ueras, ( ut puto ) appella-
mus, tunc inquam tomicæ ex his rebus factæ ad eos aſſeres ſecundum formam, quam uolumus cameram habe-
re, religentur; ita enim deformatur cælum cameræ, cuius duæ ſunt ſuperficies conuexa una, quæ tectum, vel
contignationem reſpicit, concaua altera ad pauimentum uerſa, ſupernæ ex calce, & arena materies mixta
inducatur, ut ſi quæ ſtillæ ex contignationibus, aut tecto ceciderint, ſubſtineantur. Si uero arundinis Gręcæ
copia non erit, tunc tenues cannæ palustres ſumendæ, & mataxæ, & tomicæ ideſt restes, quas nos ſtoreas
uocamus religentur ad iustam longitudinem æquabili craßitudine iuncis, aut funiculis retortis, modo nodi
inter ſe non plus binos pedes diſtent. bæ tomicæ, & craticulæ ad aſſeres prædictos figantur, ueruculis ligneis,
quæ cultellos uocat Vitr. a forma, & ita ſuperna pars temperetur, ut dictum est. Imum uero cœlum trulliſ-
ſandum eſt, nos ſmaltare, & craſſiori quodam modo inducere arenam, ut calcem dicimus. Et inde dirigenda
4440 eſt arena, poſtea creta, aut marmore poliendum. Politis cameris coronarum cura habenda eſt; cameris enim
ad maximum ornamentum coronæ ſubĳciuntur: coronarum enim opus ſubtilem camer arum ornatum uocauit,
Coronæ igitur leues, & ſubtiles faciendæ ſunt ne pondere nimio pendentes rumpantur, quare gypſum est om-
nino ab illis amouendum. Ecoronis aliæ ſunt ſimplices, puræq́; aliæ cælatæ, & elaboratæ. Simplices in ĳs
locis fiunt, ubi fumus, uel fuligo, lumina, & puluis eſſe poteſt: cælatæ, uero, idest folĳs vel ſigillis ornatæ, in
æſtiuis, & exedris faciendæ ſunt. Nam ibi candor a fuligine tutus, ſustinet omnem operis ſubtilitatem, alio-
quin candoris ſuperbia magna est, nam non modo ex proprĳs, ſed etiam ex alienis ædificĳs concipit fumum.
ornato enim camerarum cœlo, ductisq́; coronis, expoliendi ſunt parietes, qui aut ex ſtructura ſunt, aut crati-
cĳ, utrorumq́; ornandorum præcepta a V itruuio traduntur. Omnibus igitur crustationibus, arenationum
tunicæ plures adhibendæ ſunt. ne minus autem tres adigendæ ſunt, quæ primæ inducitur, tanquam aliarum
5550 ſtratum parietem craſſior modo tegendo arctiſſime prehenſat; & reliquas arenationes aſperitate ſua continet.
Suprema expolitiſſima eſt, & colores, lineamentaq́; & ſplendorẽ venustatis exprimit. Media tam primæ, quã
ſupremæ uitia emendat, atque utranque firma ſoliditate connectit, nam ſi acris est ſuprema eo modo, quo illa
prima, quæ infimum locum tenet, eſſe debet, crebras rimas ſicceſcendo faciet, contra uero ſi infima mollis erit,
qualis ſuprema facienda eſt, non continebitur arctè paries, ut deſideramus. Cæterum illud Vitruuio pro con-
ſtanti habetur, quo plures ſunt arenationes, eò ſplendidius læuigabitur, & expolietur paries, & ſolidius ad
uetuſtatem ornæmentum eius durabit. Primæ igitur inductiones aſperrimæ ſunt faciendæ ex foßili arena,
& testa glanduloſa non nimis tunſa ferè ad palmi craſſitudinem uel paulo minus. Medĳs tunicis fluuialis are-
na commoda est, uel foßitia ſubtilius excreta: eæ tamen & aſperitate carere non debent, ut ultimæ adbæreant
quæ nitidiſſimæ faciendæ ſunt. Ideo pro arena in ĳs marmor candidiſſimus contunditur, & excernitur. has ſemi
6660 digitum fere craſſas inducimus, nam craßiores ſi fuerint uix exſiccantur. paries quo erit recentior, quo

272240LIBER aſperior eò arenationes denſius continebit. Vnde Albertus inquit, Siinter astruendum, & dum uiret opus
primam quamuis tenuem arenationem induxeris, captus præſtabit ſuperinducendis tenaces, & indelibiles.
De tempore aũt incruſtandorum parietum ſic monet. post auſtros autem commodißimè omne cruſtationis opus
inducetur, per boream, & frigora, & æſtum aeris inducta præſertim cutis ultima inſcabreſcet. Crustationum
uero aliæ inducuntur, aliæ adiguntur. inducere eſt tectorium addere; inducuntur calx, gypſum, arenatum.
marmoratum; & hæc omnia inducuntur inſtrumento, quod trullam uocant. Colores uero, & cera penicil-
lo inducuntur. Gypſum non niſi ſicciſſimo est in loco utile. Adiguntur lapides, marmora, uitrum, & ſimilia.
Inductarum hæ ſum ſpecies Albaria, pura, inſignita, pictoria, ad quæmaceranda, & præparanda calx est ut
Vitr. monuit. In iam inductas cutes, uel crustas ſubareſcentes aliæ inducendæ ſunt, & curandum est, ut om-
1110 nes uno tenore ſimul inareſcant, leuibus autem explanationibus & bacillis uerberatæ cruſtationes denſantur.
Vltima uero cutis in puro albario diligenter perfricata ſplendorem dabit ſpeculi, læuigabitur quidem bona, ſi
ſapone albo tepenti, aqua ſoluto modice inter læuigandum ſuperaſperſeris. nam multa inunctura expalleſcet,
Signorum duo ſunt genera, alterum prominens, alterum caſtigatum, illud nos omnino releuatum, hoc ex de-
preſſo appellamus, ubi paries erectus est, ibi prominentia ſigilla commodius apponuntur. Cœlo autem teſtudi-
num retuſa magis conuenient, ne onere ſuo pendentia cadant. Pictoriæ crus̃tationes aliæ in udo, aliæ in ſicco
fient, udis color omnis natiuus ex lapide, terra, mineris, & huiuſmodi ſumptus conueniet. Factitius autem co-
lor ex igne qui mutatur, ſicca deſiderat: calci, lunæ, auſtro inimicus; ſed hæc ſuo loco, quemadmodum & de
adactis cruſtis dicemus. Maximè curandum eſt autem (ut optimè Vitru. monet) ut altitudines ſint ad perpen-
diculum, longitudines ad lineam, anguli ad normam fiant, quemadmodum antiquorum parietes facti inueniun
2220 tur, tam æquales ut linea ubiq; contingat; tam ſolidi, ut pro abacis utamur eis, tam expolitis, ut ſi panno de-
tergantur, tanquam ſpecula ſplendorem emittant, quemadmodum Vitru. dicit: commendatq́; tectorum Græ-
corum diligentiam. Post hæc craticiorum expolitiones oſtendit quomodo faciendæ ſunt, ut perdurent, quæ
omnia facilia ſunt. Vocat autem ibi clauos muſcarios umbellatos, & capite latiore, ut ait Phil. & ex paſſo
in orbem cacumine, niſi fortè clauos quoſdam intelligas, quibus pro umbella erat expreſſa, & extans muſca,
qualis repertos audiuimus in grandi marmorea arca, quæ Mariæ Honorĳ Imperatoris coniugis credita eſtſe-
pulchrum fuiſſe, quod ab ĳs, qui aderant, ſtatim receptum fuiſſe tradit Phil. ſcilicet ut ĳ Vitruuiani muſca-
rĳ claui eſſent. Cæterum ſi quis uſum, & effectum eorum clauorum in Vitruuianis cannis aſſigendis conſide-
ret, non aſſentietur muſcam eorum capitibus expreſſam fuiſſe, neque enim eos ferreos, aut ex metallo aliquo
fuiſſe puto.

3330

De politionibus in humidis locis. Cap. IIII.

QVibvs rationibus ſiccis locis tectoria oporteat ſieri, dixi; nunc quemadmodum humidis
locis politiones expediantur, ut permanere poſsint ſine uitijs, exponam; & primum con
clauibus, quæ plano pede fuerint ab imo pauimento alte circiter pedibus tribus pro are-
nato teſta trulliſſetur, & dirigarur, uti eæ partes tectoriorum ab humore ne uitientur, ſin
autem aliquis paries perpetuos habuerit humores, paulum ab eo recedatur, & ſtruatur alter tenuis di-
ftans ab eo, quantum res patietur, & inter duos parietes canalis ducatur inferior quàm libramentum
conclauis fuerit, habens nares ad locum patentem. Item cum in altitudinem perſtructus fuerit, relin-
4440 quantur ſpiramenta: ſi enim non per nares humor & in imo, & in ſummo habuerit exitus, non minus
in noua ſtructura ſe diſsipabit. His perfectis paries teſta trulliſſetur, & dirigatur, & tunc tectorio
poliatur. Siautem locus non patietur ſtructuram fieri, canales fiant, & nares exeant ad locum paten-
tem. Deinde tegulæ bipedales ex una parte ſupra marginem canalis imponantur, ex altera parte beſſa-
libus laterculis pilæ ſubſtruantur, in quibus duarum tegularum anguli ſedere poſsint, & ita a pariete
eæ diſtent, ut ne plus pateant palmum: deinde inſuper erectæ hamatæ tegulæ ab imo ad ſummum pa-
rietem figantur, quarum interiores partes curioſius picentur, ut ab ſe reſpuant liquorem. Item in imo,
& in ſummo ſupra cameram habeant ſpiramenta, tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, uti trul-
liſſationem teſtaceam non reſpuant. Namque propter ieiunitatem, quæ eſt a fornacibus excocta,
trulliſſationem non poſſunt recipere, nec ſuſtinere, niſi calx ſubiecta, utraſque res inter ſe congluti-
5550 net, & cogat coire. Trulliſſatione inducta pro arenato teſta dirigatur. Et cætera omnia, (uti ſu-
pra ſcripta ſunt in tectoriorum rationibus) perficiantur, ipſi autem politionis eorum ornatus pro-
prias debent habere decoris rationes, uti & ex locis aptas, & ex generum diſcriminibus non alienas
habeant dignitates. Triclinijs hybernis non eſt utilis hæc compoſitio, nec megalographia, nec came-
rarum coronario opere ſubtilis ornatus; quòd ea, & ab ignis fumo, & ab luminum crebris fuliginibus
corrumpuntur. In his uero ſupra podia abaci ex atramento ſunt ſubigendi, & poliendi cuneis ſilaceis,
ſeu miniaceis interpoſitis. Cum explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiam pauimentorum non
erit diſplicens,(ſi quis animaduertere uoluerit) Græcorum hybernacu lorum uſus, qui minimè ſum-
ptuoſus eſt, ſed utilis apparatus. Foditur enim intra libramentum triclinij altitudo circiter pedum
binum, & ſolo fiſtucato inducitur, aut rudus, aut teſtaceum pauimentum, ita faſtigiatum, ut in cana-
6660

273241SEPTIMVS. li habeat nares. Deinde congeſtis, & ſpiſſe calcatis carbonibus inducitur ex ſabulone, & calce, & fa-
uilla mixta materies craſsitudine ſemipedali ad regulam, & libellam, & ſummo libramento cote de-
ſpumato redditur ſpecies nigri pauimenti, ita conuiuijs eorum, quod & poculis, & ſputiſmatis effun-
ditur, ſimul atque cadit, ſicceſsit: quiq́; uerſanturibi miniſtrantes, & ſi nudis pedibus fuerint, non re-
cipiunt frigus ab eiuſmodi genere pauimenti.

Mira antiquorum industria in ædificando ad æternitatem, & uenustatem ubique cernitur. Nam & qua
parte natura, aut impedire, aut ferre ornamenta non poterat, arte nitebantur naturæ difficultates & uitia
ſuperare. Quoniam uero nihil eſt, quòd expolitiones omnes, & cruſtationes magis offendat, diſſipet, & cor-
rumpat, quam humor, nulli dubium eſt, quin cum humiditati reparatum fuerit, pulchritudo ſuum conſequa-
1110 tur effectum. Igitur cum Vitr. præcepta expolitionum in locis ſiccis expedierit, nunc aggreditur expolitiones,
& ornatus in humidis locis. Humoris uitia aut ab imo ob terreni naturam, aut a ſummo prouenit cum parie-
tibus, aut ſolum humidum, aut etiam montes imminent. Si ab imo ſurgit, oportet in his quæ plano pede ſunt
cameris, fodere infra pauimenti libr amentum etiã planum ad pedes tres, teſtisq́; cauationem illam implere, &
firmiter exæquare. huiuſmodi materies exſiccatum humorem ſemper tenebit. Sed ſi forte aliquis paries ab
humore continuo lædatur, tunc alius paries ſubtilis aliquantum ab eo distans aſtruendus eſt, uel inter utroſ-
6969[Handwritten note 69] que parietes canaliculus ducendus inferior pauimenti plano, qui exiet in apertũ, oportet autem & ſpir amenta
a ſummo relinquere, nam ſi canalis profundior aliquanto fuerit, & nulla eſſet uia ſpiramentis relicta, marceſce-
ret, & diſſolueretur opus omne. Oportet igitur inferius fauces ſuperius ſpiramenta facere. Constructo eo modo
pariete trulla inducemus rudiorem materiem, mox ſubtiliorem cutem, demum ultimam expolitionem. Quòd
2220 ſi anguſtia loci alterũ illum parietẽ fieri non patietur, ſatis erit canales in apertum locum effluentes conſtruere,
& altera marginum ipſorum canalium parte tegulas ſupra ponere altitudine bipedali, ab altera uero mu-
rulos, ſeu paruas pilas erigere ex lateribus beſſalibus, ideſt pollicum octo, ſuper quibus duarum tegularum
anguli imponi poßint: non diſtent autem huiuſmodi tegulæ a primario pariete plus palmo, & ita canalis, &
eius tegumenti ſtructura perfecta erit. At uero ut primarĳ parietis bumiditas queat deſcendere ab imo ad
ſummum parietem cincinatas, & hamatas tegulas collocare ſupra frontem parietis oportet: quæ ſe tanquam
hamis contineant. ſunt autem ex tegulis aliquæ planæ, aliquæ in canaliculi modum ductæ, aliæ habent margi
nes utrinque extantes: has hamatas nominat hoc loco Vitr. quarum partes interioris uerſus parietem pice
liquata inungendæ oblinendæq́; ſunt, ut humorem omnem a pariete deſluentem reſpuant, ſinantq́; in cana-
lem deſcendere. Ita huiuſmodi tegulæ loco muri ſubtilis erunt, (quales nos plures Romæ uidimus) idemq́;
3330 efficient, nam inter illis, & parietem ſatis eſtſpatĳ ad humoris fluxum. quin etiam exitus, faucesq́; illi, & na
res præparandæ ſunt, & ſupra etiam ſpiramenta. Vtuero trulliſſationem non reſpuant huiuſmodi tegulæ, quæ
parietis loco expoliendæ ſunt, calce ex aqua liquida dealbentur. trulliſſatione inducta pro arenato teſta dirigan
tur, & ea fiant omnia quæ ſuperius ſcripta ſunt. Quid uero in huiuſmodi locis, & ſimilibus pro ornamento
ſit faciedum, monet Vitr. Non enim omnibus locis ſubtilitas ornamentorum requiritur, nec pictura magni
ſumptus, & rerum magnarum, quæ megalographia dictur, poſtulatur in triclinĳs hybernis, nec camerarum
coronario opere ſubtilis ornatus ob fumum, ob fuliginem, ob puluerem, quæ omnia ornamenta dißipare ſolẽt,
Melographiam uero interpretatur Vitr. ſequenti cap. quid ſit. Sed ſupra podia tricliniorum hybernorum ſu-
bigendi ſunt abaci ex atramento, & poliendi cuneis ſilaceis, & miniaceis. Sil autem aut purpureo, aut luteo
colore erat. Atticum ſil erat de quo infra dicetur, quo ad lumina utebantur, ad abacos uero non niſi mar-
4440 moroſo, quoniam marmor in eo reſistit amaritudini calcis. De minio dicemus poſtea. Abaci autem erant
ad ſeſſum habiles, quos uulgus uoce trunca bancos appellat. Variè autem ſedebant, & fulti diſcumbebant an-
tiqui, ſed initio herbis, ligno, ramisq́; humi toti ſternebantur, mox ſtructiles facti ſunt, atque etiam e marmo-
re; & Plin. ſecundus epiſtolarum libro quinto, utrectè animaduertit Philander indicat hæc, Delicatiores
marmoreis cruſtis ueſtiebant, aliqui ueterum parietum exciſis tectorĳs marmorum uarietates imitati ſunt.
Non defuerunt, qui atramento tectorio ſubigerent inter ſparſis cuneis pictis, hoc eſt paribus triangulis ita iun-
ctis, ut quadrangulum efficerent alternantes colores. Fecerunt & ex inteſtino opere, quod genus ſeſſui non
ingratum ætas noſtra retinuit. Figura non una fuit & reliqua. Cæterum ego ornamenta hæc parietum non
ſcamnorum puto eſſe, in triclinĳs enim hybernis ad formam abacorum diſtinctas fuiſſe diuiſiones per quadra,
ut nos dicimus in parietibus interpoſitis cuneis pictis, ut dictum eſt. erant etiam, & depicta podia, ſuper quæ
5550 huiuſmodi pictura cuneorum diuiſionibus abacos ex atramento ſubactos habebat. Vnde commendat uti-
lem Græcorum hybernaculorum uſum, minimè ſumptuoſum in quodam genere pauimenti ſtruendo, cuius ra-
tio hoc modo abſoluebatur. A triclinĳ plano circiter pedes duos infra fodiebant, & ſolidato fiſtucationibus,
& uectibus ſolo, aut rudus, aut teſta inducebatur pro pauimento, quod quidem ita faſtigatum erat, ut in ca-
nali haberet nares, mox calcatis carbonibus permiſcetur materies ex ſabulone, calce, & fauilla, & induci-
tur craſſitudine ſemipedali ad regulam, & libellam, & læuigato, & cote depolito pauimento, nigra eius ſpe-
cies redditur, & id efficitur, ut in conuiuĳs eorum, & quòd poculis, & ſputiſmatis effunditur, ſimul atque
cadit, ſicceſcit, quiq́; uerſantur ibiminiſtrantes, & ſi nudis pedibus fuerint, non recipiunt frigus ab eiuſmo-
di genere pauimenti. ex carbonibus enim ſiccitas & ex fauilla prouenit. Carbonum autem mira eſt uirtus.
Vnde D. Aug. cap. 4. lib. 21. de ciuit. Dei, ſic inquit: Non ne miranda res eſt, & tanta infirmitas, ut ictu leuiſ-
6660 ſuno frangatur, & preſſa facillimè conteratur, & tanta firmitas, ut nullo humore corrumpantur, nulla ætate

274242LIBER

uincatur, uſque adeò, ut eos ſubsternere ſoleant, qui limites figunt ad conuincendum litigantem, quiſ-
quis poſt quantalibet tempora extiterit, fixumq; limitem non eſſe contenderit. Quis eos in terra humida, in
foßa ubi ligna putreſcerent, tandiu durare incorruptibiliter poſſe, niſi rerum ille corruptor ignis efficiat? Ac-
cedente igne ſic uertuntur in contrarium, ut de lignis pulcherrimis tetri, fragilesq́; , de duris, imputribiles de
putribilibus fiant. Sed nos adrem, ſi aduertamus primum, quæ quibus temporibus facienda ſunt. Nam alia
fundamentis fodiendis, alia complendis, alia parietibus attollendis, alia testudinibus imponendis, alia cruſtis
inducendis tempora, atque anni, aerisq́; modus, & facies debentur, ut admonet Albertus libro tertio cap. ul-
timo inquiens. Etenim fodiuntur quidem commodiſſiè per caniculam, atque ipſum per autumnum tellure
arenti, & humoris exuber antia foſſiones non impediente. Complent etiam haud omnino incommodè ad primũ
1110 uer, maxime ubi profundiora ſint, nam ab æſtatis ardoribus ſatis protegentur tellure obſidente atque circum-
fouente, ſed longè commodius complebuntur ad brumæ initium, modo ea regio non ſit ſub cœli axe, & eiuſ-
modi, ut eueſtigio gelet potius, quàm cohæreat. Paries quoque cum æſtus nimios, tum & acres algores, atq;
ſubitas gelationes, atque præcæteris aquilones uentos odit: & in primis teſtudo omnium maximè æquabilem,
& contemperatam cœli tempeſtatem optat, quoad obfirmauerit opus ſe ſe, atque duruerit. Cruſtas per quam
attemperate inducemus ad uergiliarum ortum, & per eos demum dies quibus multo afflarint, humectarintq́;
auſtri. Nam ni prorſus humectum fit, quod cruſta aut opere albario ueſtiatur, non cohæreſcent appoſita, ſed
paßim diffiſa, diſcerptaq́; decident, crebraq́; ſcabritie opus dehoneſtabitur.

2220

De ratione pingendi in ædificĳs. Cap. V.

CAeteris conclauibus, ideſt uernis, autumnalibus, æſtiuis, etiam atrijs, & periſtylijs con-
ſtitutæ ſunt ab antiquis ex certis rebus, certæ rationes picturarum. Namque pictura ima-
go fit eius, quòd eſt, ſeu poteſt eſſe, uti hominis, ædificij, nauis, reliquarumq́; rerum, è
quarũ formis, certisq́; corporum finibus figurata ſimilitudine ſumuntur exempla, ex eo
antiqui, qui initia expolitionibus inſtituerunt, imitati ſunt, primum cruſtarum marmorearum uarie-
tates, & collocationes, deinde coronarum, & ſilacearum, miniaceorumq́; cuneorum inter ſe uarias
diſtributiones; poſtea ingreſsi ſunt, ut etiam ædificiorum figuras, columnarumq́; & faſtigiorum emi-
nentes proiecturas imitarentur, patentibus autem locis uti exedris propter amplitudinem parietum,
3330 ſcenarum frontes tragico more, aut comico, ſeu ſatyrico deſignarent: ambulationibus uero propter
ſpatia longitudinis uarietatibus topiorum ornarent, ab certis locorum proprietatibus, imagines ex-
primentes, pinguntur enim portus, promontoria, littora flumina, fontes, euripi, fana, luci, montes,
pecora, paſtores, nonnullis locis item ſignorum megalographiam habentem Deorum ſimulachra, ſeu
fabularum diſpoſitas explicationes, non minus Troianas pugnas, ſeu Vlyſsis errationes per topia, cæte-
raq́; , quæ ſunt eorum ſimilibus rationibus ab rerum natura procreata. Sed hæc quæ a ueteribus ex
ueris rebus exempla ſumebantur, nunc iniquis moribus improbantur. Nam pinguntur tectorijs
monſtra potius, quàm ex rebus finitis imagines certæ. pro columnis cnim ſtatuuntur calami, pro fa-
ſtigijs harpaginetuli ſtriati cum criſpis folijs, & uolutis. Item candelabra ædi cularum ſuſtinentia fi-
guras ſupra faſtigia earum ſurgentes ex radicibus cum uolutis coliculi teneri plures habentes in ſe ſine
ratione ſedentia ſigilla. Non minus etiam ex coliculis flores dimidiata habentes ex ſe exeuntia ſigilla,
4440 alia humanis, alia beſtiarum capitibus ſimilia. Hæcautem, nec ſunt, nec fieri poſſunt, nec fuerunt.
Ergo ita noui mores coegerunt uti inertia mali iudices conniueant artium uirtutes. Quemadmodum
enim poteſt calamus uerè ſuſtinere tectum, aut candelabrum ædiculas, & ornamenta faſtigij, ſeu coli-
culus tam tenuis, & mollis ſuſtinere ſedens ſigillum, aut de radicibus, & coliculis, ex parte flores, di-
midiataq́; ſigilla procreari? At hæc falſa uidentes homines non reprehenduntur, ſed delectantur, ne-
que animaduertunt, ſi quid eorum fieri poteſt, nec ne. Iudicijs autem infirmis obſcuratæ mentes, non
ualent probare, quod poteſt eſſe cum auctoritate, & ratione decoris. Neque enim picturæ probari de
bent, quæ non ſunt ſimiles ueritati, nec ſi factæ ſunt elegantes ab arte, ideo de his ſtatim debent re-
pentè iudicari, niſi argumẽtationis habuerint rationes ſine offenſionibus explicatas, etenim etiam Tral
libus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu finxiſſet ſcenam in minuſculo theatro, quod eccliſia-
5550 ſtirium apud eos uocitatur, in eaq́; feciſſet pro columnis ſigna, centaurosq́; ſuſtinentes epiſtylia, tho-
lorum rotunda tecta, faſtigiorum prominentes uerſuras, coronasq́; capitibus leoninis ornatas, quæ
omnia ſtillicidiorum è tectis habent rationem. preterea ſupra eam nihilominus epiſcenium, in quo
tholi, pronai, ſemifaſtigia, omnisq́; tecti uarius pictoris fuerat ornatus. Itaque cum aſpectus eius ſce-
næ propter aſperitatem eblandiretur omnium uiſus, & iam id opus probare ſuiſſent parati: tum Li-
cinius mathematicus prodijt, & ait Alabandeos ſatis acutos ad omnes res ciuiles haberi, ſed propter
non magnum uitium indecentiæ inſipienteseos eſſe iudicatos, quod in gymnaſio eorum quæ ſunt ſta
tuæ, omnes ſunt cauſas agentes, in foro autem diſcos tenentes, aut currentes, ſeu pila ludentes. Ita in-
decens inter locorum proprietates ſtatus ſignorum publicè ciuitati uitium exiſtimationis adiecit.
Videamus item nuc ne Apaturij ſcena eſſiciat, & nos Alabandeos, aut Abderitas. Quis enim uni-
6660

275243SEPTIMVS. uerſum domos ſupra tegularum tecta poteſt habere, aut columnas, ſeu faſtigiorum explicationes?
Hæc enim ſupra contignationes ponuntur, non ſupra tegularum tecta. Si ergo quæ non poſſunt in
ueritate rationem habere facti, in picturis probauerimus, accedemus & nos his ciuitatibus, quæ pro-
pter hæc uitia inſi pientes ſunt iudicatæ. Itaque Apaturius contra reſpondere non eſt auſus, ſed ſuſtu-
lit ſcenam, & ad rationem ueritatis commutatam, poſtea correctam approbauit. Vtinam dijimmor
tales feciſſent, ut Licinius reuiuiſceret, & corrigeret hanc amentiam, tectoriorumq́; errantia inſtitu-
ta. Sed quare uincat ueritatem ratio ſalſa, non erit alienum exponere. Quod enim antiqui inſumentes
Jaborem, & induſtriam probare contendebant artibus, id nunc coloribus & eorum eleganti ſpecie
conſequuntur, & quam ſubtilitas artificis adijciebat operibus auctoritatem, nunc dominicus ſum-
1110 ptus efficit, ne deſideretur. Quis enim antiquorum non uti medicamento minio parce uidetur uſus
eſſe? At nunc paſsim plerunque toti parietes inducuntur. Accedit huc chryſocolla, oſtrum, Arme-
nium. Hæc uero cum inducuntur, & ſi non ab arte ſint poſita, fulgentes tamen oculorum reddunt
uiſus, & ideo quòd precioſa ſunt legibus excipiuntur, uta domino non a redemptore repreſenten-
tur. Quæ commonefacere potui, ut ab errore diſcedatur in opere tectorio ſatis expoſui: Nunc de ap-
parationibus, ut ſuccurrere potuerint, dicam; & primum: quoniam de calce initio eſt dictum, nunc
de marmore dicendum reſtat.

Quid in diuerſis conclauibus pingendum ſit, pro rei dignitate, partim ſuperiori capite, partim hoc monemur
a Vitr. Ex picturæ diffinitione argumentatur id quod decet, poſtea liberè reprehendit, qui a uera antiquorum
pictorum, & recta ratione diſceſſere. qua in re acriter inuehitur in id picturæ genus, quod nostri Grotteſcam
2220 uocant, ut pote quæ resſit, ut nullo modo ſtare poſſit. nam cum pictura ſit rerum, quæſunt, uel quæ eſſe poſſunt
imitatio, qui fiet, ut rectè factum iudicemus quod in eo genere tentatur, & efficitur? animalia ſcilicet ædes fe-
rentia, cannas, arundinesq́; colummas ſignificantes, monſtrorum articuli, naturarum dißimilitudines, &
mariorum generum mixtiones, quas fieri minimè natura patitur. Certè quemadmodum fantaſia confuſæ in
ſomnis rerum imagines nobis affert, ſæpeq́; res natura diſſimiles ſpectris aggregari ſolet, ita recte poſſu-
mus dicere ab eo picturæ genere fieri, quod picturæ ſomnium rectè nominare poſſumus. Simile quid in dicendi
arte, uel loquendi peritia uidere ſolemus. Nam dialecticus rationi nititur ſatisfacere, orator ſenſibus, &
rationi, poeta aliquanto magis ſenſui, quam rationi, Sophiſta uero monſtra parit, & huiuſinodi, qualia nobis
phantaſia ſolet afferre, cum ſenſus a ſomno opprimuntur. Quam uero commendandus ſit Sophiſta dicant ĳ
qui diſcrimen inter uerum, & falſum, inter uerum, & ueriſimile ponere poſſunt. Certe fucus colorum & la-
3330 boris effugium, & ueræ artis ignorantia eo deduxit pictores, ut uanæ oblectationi inani re ſatisfaciant.
Credo etiam ego primum huiuſmodi genus, quòd nullius est laboris, & aliquæ uoluptatis in hypogeis, & cry-
ptſis, quas grottas, unde nomen habent, inuentum, & uerè digna loco pictura, in qua colorum præstantia po-
tius, quam artificis manus, & ingenium commendatur. Excuſant ſe pictores artificioſamq́; rem dicunt, &
quaſi hieroglyficam, ſignis, & monumentis præclaram, eam picturæ ſpeciem uolunt eſſe, neque omnibus datum
eſſe dicunt, poſſe aptè, & concinne eam efficere, ut picturæ ſubtilitas, partium reſponſus, ſignificationum uis
inuentionum pulcbritudo, lineamentorum tractus, concinnitas inde ſpectabilis habeatur; ſed hæc quam uere
eos excuſent, alĳ uideant, ſed nos ad res, non ad ſomnia intendamus. Pictura quemadmodum cætera, quæ
ab homin ibus, hoc eſt ab ratione utentibus fieri ſolent, propoſitum, & intentionem habeat aliquid imitandi,
& repreſentandi, ad id propoſitum omnis compoſitio est referenda, & quemadmodum poetæ fabulis prodeſſe
4440 hominibus debent, & muſica ſunm ad effectum aliquem finem habere. Ita quæ pictura imitamur, non ſolum
oculis, ſed animo aliquid utilitatis afferre oportet. cumq́; pictura, & poetica uaria ſint pro rerum qualitate,
quæ triplici genere continentur, ſummo, medio, & infimo, ita quæ maiestatem habent publicis, & præſtan-
tißimorum operibus adhibebuntur, unde megalographia deducta eſt, quæ uero mediocribus conueniunt, ſuis
locis ponantur, quemadmodum infima docet Vitrunius ſuis locis pingenda. Poſt dignitatis, uenuſtatisq́; conſide-
rationem ars adhibenda es̃t, qua rerum formas ſuis numeris abſolutas, certosq́; corporum fines, figuramus,
ſymmetrias, & proportiones partium inter ſe, & ad ccrpus relatas obſeruamus: item actus, geſtusq́; , &
uiuacitatem repreſentare oportet, affectus demum, & mores, quod paucorum eſt, & nostris temporibus uix
conſideratur, in quo artis perfec̃tio eſt collocata, fines corporum ita terminare ut interminati uideantur, quiq́;
ſint tam leniter, leuiterq́; ducti, ut etiam intelligatur, quod non cernitur, putetq́; oculus ſe uidere, quod non
5550 uideat (fumatam ſpeciem iſtam nostri dicunt.) ita enim corporum quorundam ſuperficiem natura terminauit,
ut lineæ, finesq́; eorum tenui quadam ratione ductæ uideantur ſuauem, & dulcem, & teneram fugam nostri
dicerent in horizonte, ac terminatione uiſus, quemadmodum in planis, quæ optice artis diligentia, & ſubtili-
tate pinguntur. Idq́; quod aio eſſe, & non eſſe uidetur, & maximo iudicio, & experientia perficitur, igno-
rantes oblectat, & ſciemes mirari facit, præterea colores, eorumq́; compcſitiones ſubtiles, efficacesq́; uirorũ
imitationes, & ſplendores, teneritudinemq́; membrorum muliebrium & effectam, ſed parum expreſſam mu-
ſculorum partitionem carne ita rectè ueſtitam, & tectam, ut ſubeſſe ſentiantur muſculi, qui in uirili cor-
pore, ita ſub pannis, & ueſtibus corpus eſſe intelligatur, & nuditatem in ueſtitu oſtendamus, flexus, & ſtriæ
ſuauiter ducantur nihil effic ientes, quod uenustate careat, & rem non repreſentet ut est, proxima uel remota,
directa uel abſcedens, alta uel depreſſa, uiſus demum conueniens ratio habeatur. Sed mens nostra non est
6660 hoc loco diffuſius hæc pertractare, neque de alĳs orn amentis agere, cuiuſmodi ſunt obeliſci, pyramides, ſepul-

276244LIBER

chra, tituli, columnæ, quarum rerum deſcriptiones, ex ueterum monumentis deſumptæ, iam typis excuſæ,
omnibus notæ ſunt, de quibus etiam Albert. lib. nono. de coloribus autem, de quibus agit Vitru. hoc capite
postea ſuo loco dicam.

De marmore, quomodo paretur ad tectoria. Cap. VI.

MArmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur, ſed quibuſdam locis glebæ,
(ut ſalis) micas perlucidas habentes naſcuntur, quæ contuſæ, & molitæ præſtant tecto-
1110 rijs, & coronarijs operibus utilitatem. Quibus autem locis hæ copiæ non ſunt cæmenta
marmorea, ſiue aſſulæ dicuntur, quæ marmorarij ex operibus deijciunt, pilis ferreis con-
tunduntur, cribrisq́; excernuntur. Eæ autem excretiæ tribus generibus ſeponuntur, & quæ pars gran-
dior fuerit, (quemadmodum ſupra ſcriptum eſt,) arenato primum cũ calce inducitur, deinde ſequẽs,
ac tertio, quæ ſubtilior fuerit. Quibus inductis, & diligenti tectoriorum fricatione læuigatis, de co-
loribus ratio habeatur, uti in his perlucentes habeant ſplendores, quorum hæc erit differentia &
apparatio.

Supra mentionem fecerat de arenato, & marmorato, nil autem docuerat qua ratione marmor ad tectoria
ræpararetur: ne igitur id deſideraretur hoc loco explicat. facilis huius ratio eſt, & a Vitr. ſatis expedita.

2220

De coloribus, & primum de ochra. Cap. VII.

COlores alij ſunt, qui per ſe certis locis procreantur, & inde fodiuntur, nonnulli ex
alijs rebus tractationibus, aut mixtionum temperaturis compoſiti perficiuntur, uti præ-
ſtent eandem in operibus utilitatem. Primum autem exponemus, quæ per ſe naſcentia fo-
diuntur, uti quod græcè ochra dicitur. Hæc uero multis locis (ut etiam in Italia) in-
uenitur, ſed quæ fuerat optima, Attica, ideo nunc non habetur, quod Athenis argenti fodinæ cum
habuerunt familias, tunc ſpecus ſub terra fodiebantur ad argentum inueniendum. Cum ibi uena fortè
inueniretur, nihilominus uti argentum proſequebantur. Itaque antiqui egregia copia ſilis ad politio-
nes operum ſunt uſi. Item rubricæ copioſæ multis locis eximunt, ſed optimæ paucis, uti Ponto, Sino-
3330 pe, & Aegypto, in Hiſpania Balearibus, non minus etiam Lemno, cuius inſulæ uectigalia Athenienſi-
bus ſenatus populusq́; Rom. conceſsit fruenda. Parætonium uero ex ipſis locis, unde foditur habet no
men. Eadem ratione Melinum, quòd eius uis metalli inſulę Cycladi Melo dicitur eſſe. Creta uiridis
item pluribus locis naſcitur, ſed optima Smyrnæ. Hanc autem Græci theodotion uocant, quod Theo-
dotus nomine fuerat, cuius in fundo id genus cretæ primum eſt inuentum. Auripigmentum, quod
arſenicum Græcè dicitur, foditur Ponto. Sandaraca item pluribus locis, ſed optima Ponto, proximè
flumen Hypanim habet metallum. Alijs locis ut inter Magneſię, & Epheſi fines ſuntloci unde ef-
foditur parata, quam nec molere, nec cernere opus eſt, ſed ſic eſt ſubtilis, quemadmodum ſi qua eſt
manu contuſa, & ſubcreta.

Colorum differentias primum ponit Vitr. mox temperaturas. Colorum aliqui ſunt natiui, alĳ facticĳ: ex
4440 natiuis alĳ ſine ulla præparatione, & tritura ſunt ad opus utiles, alĳ aliquo modo temperantur. Sunt autem
natiui colores, qui fodiuntur, & ut uulgus uocat minerales, ut ſinopis, rubrica, parætonium, erethria, & au-
ripigmentum. de ĳs Vitr. cap. ſeptimo, octauo, & nono loquitur, docetq́; quibus in locis optimi reperiãtur, &
quaratione, aliqui ex ĳs temperentur. Facticĳ ſunt, quimixtura, & arte finguntur ad maiorem rerum
expreßionem inuenti, de quibus reliquis capitibus mentio fit. Ochra, noſtris etiam ochrea dicitur, & terra
gialla, idest lutea. hæc uſta fit rubra, & pro fundo ea pictores utuntur ochræ non ustæ. Fundus enim & um-
bra obſcuriori colore eſſe debet. Videtur autem quod Græcè ochra eſt, ſil latinè dici. Nam cum Vitru.
hoc capite rationem reddit, cur ochræ optimæideſt Atticæ copia non haberetur ſuis temporibus, commutato
uerbo ochræ in ſilem, ait; itaque antiqui egregia copia ſilis ad politionem operum ſunt uſi, nos uero ex tam
manifeſta Vitruuĳ lectione non quæremus anſam ex aliorum dictis contendendi; cum & quid ſit ochra, &
5550 unde ueniat, iam notum omnibus habeatur. Rubrica optima Sinopi inuenta, & primum in Ponto inde nomen
a Sinope urbe, naſcitur & Aegypto, Balearibus, Aphrica, ſed optima in Lemno, & in Cappadocia effoſſa ex
ſpeluncis. Quæ ſaxis adhæſit, excellit: glebis ſuus colos. extra maculoſus. Hacq́; uſi ſunt ueteres ad ſplen-
dorem. Rubrica autem eſt terra rubra, qua pictores, & fabri materiarĳ utuntur, mylton Græcè dicitur. Pa-
rætonium uero dicitur a loco Aegypti, unde foditur. Plinius lib. 35. cap. ult. ſcribit ex ſpuma maris ſolidata
cum limo è candidis coloribus pinguiſſimum, & tectorĳs tenacißimum propter liuorem candidum. uult Plinius
parætonium eſſe. Eadem ratione melinum, meliam uocat Theophr. optimum in Melo inſula, unde nomen ſum
pſit. Quod ſi alterius coloris eſſe Melinum dicatur, ut gilui, & lutei, puto ego cum ſua natura candidum ſit,
poſſe commodè aliqua temperatura, & mixtione alios colores ſubire, ac magis in hunc quàm in illum uerti.
Creta uiridis, ut ait Phil. ea intelligitur, quam Veneti terram uiridem uocant, fortè, & Verdettum montanum,

6660

277245SEPTIMVS.

aut quod alĳ Viridem azurrum dicunt. hæc autem creta optima Smyrnæ naſcitur, quæ quoniam in Theodo-
tĳ fundo inuenta eſt Theodotium Græcè nominatur. Ea ueteres ad nauium picturas utebantur. pro hac facti-
cia utimur ex plumbo, & aceto. Auripigmentum, quod Græce arſenicum dicitur, quid ſit & quo colore, &
quomodo eo utantur pictores iam notũ est. In Syria fodi Plin. dicit in ſumma tellure auri colore, ſed fragili, la-
pidum ſpecularium modo. Sandaraca, & natiua, & arte facta eſt optima, Ponto naſcitur, & proxime flumen
Hypanim fodinam habet, ea eſt arancĳ pomi colore; factitia eſt ex ceruſa aduſta; quæ & ita a noſtris di-
citur minium.

1110

De Minĳ rationibus. Cap. VIII.

INgrediar nunc Minij rationes explicare. id autem agris Epheſiorum Cilbianis primum me
moratur eſſe inuentum, cuius & res, & ratio ſatis magnas habet admirationes. Foditur
enim gleba, quæ Anthrax dicitur, antequam tractationibus ad minium perueniat, uena
uti ferreo magis ſubrufo colore, habens circa ſe rubrum puluerem. Cum id foditur, &
plagis ferramentorum crebras emitti lachrymas argenti uiui, quæ a foſſoribus ſtatim colliguntur.
Hæ glebæ cum collectę ſunt in officinam, propter humoris plenitatem conijciuntur in fornacem
ut inareſcant, & is qui ex his ab ignis uapore fumus ſuſcitatur, cum reſedit in ſolum fumi, inuenitur
eſſe argentum uiuum. Exemptis glebis guttæ eæ, quæ reſidebunt, propter breuitates non poſſunt col-
2220 ligi, ſed in uas aquæ conuerruntur, & ibi inter ſe congruunt, & unà confunduntur. Eæ autem cum
ſint quatuor ſextariorum menſuræ, cum expenduntur, inueniuntur eſſe pondo centum. Cum in ali-
quo uaſe eſt confuſum, ſi ſupra id lapidis centenarij pondus imponatur, natat in ſummo, neque cum
liquore poteſt onere ſuo premere, nec elidere, nec diſsipare; centenario ſublato, ſi ibi auri ſcrupu-
lum imponatur, non natabit, ſed ad imum per ſe deprimetur. Ita non amplitudine ponderis, ſed ge-
nere ſingularum rerum grauitatem eſſe non eſt negandum. Id autem multis rebus eſt ad uſum expe-
ditum. Neque enim argentum, neque æs ſine eo poteſt rectè inaurari. Cumq́; in ueſte intextum
eſt aurum, eaq́; ueſtis contrita propter uetuſtatem uſum non habeat honeſtum; panni in fictilibus
uaſis impoſiti ſupra ignem comburuntur. Is cinis conijcitur in aquam, & additur ei argentum uiuum,
id autem omnes micas auri corripit in ſe, & cogit ſecum coire. Aqua defuſa cum id in pannum infun-
3330 ditur, & ibi manibus premitur argentum per panni raritates propter liquorem extra labitur, aurum
compreſsione coactu intrà purum inuenitur.

Non indiget Vitr. hoc loco, & multis alĳs aliorum auctoritate fulciri, cum ipſe pro ſe ſatis ſit explicatus,
& alios docuerit. quare ad reliqua.

De minĳ cemper atura. Cap. IX.

REuertar nunc ad minij temperaturam. Ipſæ enim glebæ cum ſunt aridæ, pilis ferreis con-
tunduntur, & moluntur, & lotionibus, & cocturis crebris efficitur ut adueniant colores.
4440 Cum ergo hæc emiſſa erunt, tunc minium propter argenti uiui relictionem, quas in ſe
naturales habuerat uirtutes relinquit, & efficitur tenera natura, & uiribus imbecilla.
Itaque cum eſt in expolitionibus conclauium tectorijs inductum, permanet ſine uitijs ſuo colore.
A pertis uero, Ideſt periſtylijs, aut exedris, aut cæteris eiuſmodi locis, quo Sol, & Luna poſsit ſplen-
dores, & radios immittere, cum ab ijs locus tangitur, uitiatur, & amiſſa uirtuæ coloris denigratur.
Itaque cum & alij mnlti, tum etiam Faberius ſcriba, cum in Auentino uoluiſſet habere domum ele-
ganter expolitam, periſtylijs parietes omnes induxit minio, qui poſt dies triginta facti ſunt inuenu-
ſto, uarioq́; colore. Itaque primo locauit inducendos alios colores. At ſi quis ſubtilior fuerit, &
uoluerit expolitionem miniaceam ſuum colorem retinere, cum paries expolitus, & aridus fuerit, tũc
cæram punicam igni liquefactam paulo oleo temperatam ſeta inducat. Deinde poſtea carbonibus
5550 in ferreo uaſe compoſitis, eam cæram apprime cum pariete calefaciendo, ſudare cogat, fiatq́; ut peræ-
quetur, poſtea cum candela linteisq́; puris ſubigat, uti ſigna marmorea nuda curantur. Hæc autem
χαṽσις Græce dicitur, ita obſtans cæræ punicæ lorica non patitur, nec Lunæ ſplendorem, nec Solis ra-
dios lambendo eripere ex his politionibus colorem. Quæ autem in Epheſiorum metallis fuerunt of-
ficinæ, nunc traiectæ ſunt ideò Romam, quòd id genus uenæ poſtea eſt inuentum in Hiſpaniæ regio-
nibus, ex quarum metallis glebæ portantur, & per publicanos Romæ curantur. Eæ autem officinæ
ſunt inter ædem Floræ & Quirini. Vitiatur minium admixta calce. Itaque ſi quis uelit experiri id ſi-
ne uitio eſſe, ſic erit faciendum. Ferrea lamna ſumatur, in ea minium imponatur, ad ignem collo-
cetur, donec lamna candeſcat, cum e candore color immutatus fuerit, eritq́; ater, tollatur lamna ab
igne, & ſi refrigeratum reſtituatur in priſtinum colorem, ſine uitio ſe eſſe probabit, ſin autem per-
manſerit nigro colore, ſignificabit ſe eſſe uitiatum. Quæ ſuccurrere potuerunt mihi de minio dixì.

6660

278246LIBER

Chryſocolla portatur a Macedonia, foditur autem ex his locis, qui ſunt proximi ærarijs metalli. Mi-
nium, & Indicum nominibus ipſis indicant, quibus in locis procreantur.

Explicauit cap. octauo minĳ inuention em, nunc eius temper aturam docet. Minĳ color efloridis eſt, nam
ut ait Plinius, ſunt colores auſteri, aut floridi: utrumque natura, aut mixtura euenit. Floridi ſunt quos do-
minus fingenti præſtat, de quibus dixit Vitr. ſupra cap. ſexto. Accedit huc chryſocolla, oſtrum, armenium.
Plinius addit Cinnabarim, Indicum, purpurißum. hæc uero cum inducuntur, & ſi non ab arte ſunt poſita, le-
gibus excipiuntur, ut ab domino non ab redemptore repræſententur. Redemptor enim eſt, qui recipit extruen-
dam, & inducendam domum. hi igitur floridi ſunt colores; cæteri auſteri. Minium igitur e floridis est,
magnæ olim authoritatis inter pigmenta, & quondam apud Romanos, non ſolum maximæ, ſed etiam ſacræ
1110 religionis, ut locus ipſius ſimulachri faciem diebus festis minio illini ſolitam affirment, triumphantumq́; , ſicq́;
Camillum triumphaſſe. Cuius rei cauſam miratur Plinius, quanquam & ſuo tempore id expeti conſtaret æthio
pum populis, totosq́; eo tingi proceres, huncq́; ibi deorum ſimulachris colorem eſſe. Theoph. tradit inuen-
tum minium, a Callia Athenienſi initio ſperante aurum poſſe excoqui arena rubente in metallis argenti, nona-
ginta ann. ante. Traſibulum Athenienſium magistrum, quod tempus exit in Romæ ducenteſimum quadrage-
ſimum nonum annum. Reperiri etiam iam tum in Hyſpanĳs, ſed durum, & arenoſum, optimum uero ſupra
Ephæſum Cilbianis agris arenam cocci colorem habere; Vitr. puluerem rubrum dixit. Vena vti ferreo ma-
gis ſubruffo colore, teritur, deinde lauatur in farinam, & quod ſubſidet, iterum lauatur; Milina Græci uocant
minium; Romani minium a loco Hyſpaniæ, unde inuehebatur celeberrimum, ex Siſaponenſi regione in Bætica
miniario metallo uectigalibus populi Romani nullius rei diligentiori cuſtodia. Non licebat ibi perficere, &
2220 excoqui, ſed Romam perferebatur uena ſignata ad dena millia ferè pondo annua. Epheſium minium dere-
linquere Romani, quia curatio magni operis erat, & virtutis acre exiſtimabatur, unde qui minium in officinis
poliebant, faciem laxis ueſicis illigabant, ne in reſpirando pernitialem puluerem traherent, & tamen ut
per illas ſpectarent Argentum uiuum, quod in ĳs glebis erat nocumenti cauſa. Inducebatur nunium clauſis
locis, nam apertis, Sole, Luna, aereq́; infirmabatur, cum nec æstiis, nec frigora toleraret. Adhibebatur
tum remedium quoddam. Nam cæra punica ideſt alba liquata igni, & paulo oleo temperata ſeta, & pen-
nicillo inducebatur. Iterumq́; admotis gallæ carbonibus adurebatur ad ſudorem uſque, pos̃tea candelis ſu-
bigebatur, ac deinde linteis puris, eadem ratione qua marmora cur antur, & nitentia fiunt. illa autem adustio
χαũσις Græcè dicebatur ab incendio; Illita ergo cæra illa cohibet ladi colorem a Sole, Luna, aereq́; , & ſplen-
dorem conſeruabat, eo modo quoque nos inducimus picturis eam, quam uernicem nominamus, licet, & nouũ.
3330 inuentum ſit oleo linaceo, uel ab nuce colores induci contra omnes. aeris, & cœli iniurias, modo ſiccus, &
minime uliginoſus ſit paries ubi inducatur. Quomodo autem adulteretur minium, & deprehendatur docet
Vitr. calce enim adulteratur, deprehenditur laminæ candenti ſuper impoſitum, ſi in pristinum colorem refrige-
ratum non uertatur & nigreſcat. Quomodo autem cæra candida fiat, docet Plin. libr. 21. cap. 14. itẽ
quomodo resinaurentur lib. 33. cap. 6. Chryſocolla, quia eam aurifices uendicant in agglutinando auro,
ita dicitur, quaſi auricolla, temperatur cypria ærugine, & pueri impubis urina, addito nitro, teritur cyprio
ære in cyprĳs mortarĳs, ſacernam uocant nostri, ita ferruminatur aurum. Chryſocolla humor est in puteis
per uenam auri defluens craſſeſcente limo rigoribus hybernis uſque in duritiem pumicis: laudatiorem eandẽ
in ærarĳs metallis, & proximam in argentarĳs fieri compertum eſt, laudatiſſima in Armenia, ſecunda in Ma-
cedonia, largiſſima in Hiſpania. ſumma commendationis est, ut colorem herbæ ſegetis lætæuirentis quam
ſimillimè reddat; Viſumq́; eſt iam Neronis principis. ſpectaculis arenã circi chryſocolla sterni, cum ipſe con-
4440 colori panno aurigaturus eſſt, inducta opificum turba. Indicum nostri endegum uocant. Cæuleus es̃t illi
color, & quia ex India apportatur, Indicum uocatur, ſicuti minium a fluuio Hiſpaniæ ſic dicto.

De coloribus, qui arte fiunt. Cap. X.

INgrediar nunc ad ea, quæ ex alijs gencribus tractationum temperaturis commutata reſpi-
ciunt colorum proprietates: & primum exponam de atramento, cuius uſus in operibus
magnas habet neceſsitates, ut ſint notæ, quemadmodum præparentur certis nationibus
artificiorum ad id temperaturæ. Namque ædificatur locus uti Laconicum, & expolitur
5550 marmore ſubtiliter, & læuigatur. Ante id fit fornacula habens in laconicum nares, & eius præfurniũ
magna diligentia comprimitur, ne flamma extra diſsipetur: in fornace reſina collocatur. Hanc autem
ignis poteſtas urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem, quæ circa parietem, & ca-
meræ curuaturam adhæreſcit, inde collecta paſsim componitur ex gummi ſubacto ad uſum atramenti
librarij, reliqua tectores glutinum admiſcentes in parietibus utuntur. Sin autem eæ copiæ non fuerint
paratæ, ita neceſsitatibus erit adminiſtrandum, ne expectatione moræ res retineantur. Sarmenta aut
tedæ ſchidiæ comburantur, cum erunt carbones, extinguantur. Deinde in mortario cum glutino
tereantur, ita erit atramentum tectoribus non inuenuſtum. Non minus ſi fæx uini arefacta, & cocta
in fornace fuerit, & ea contrita cum glutino in opere inducetur, per quam atramenti ſuauem efficiet
colorem, & quo magis ex meliore uino pa rabitur, non modo atramenti, ſed etiam Indici colorem
6660dabitimitari.

279247SEPTIMVS.

Expoſitio quorundam uocabulorum aperta reddet ea, quæ decimo cap. dicuntur. Laconicum eſt ueluti ca-
merata in hemiſphærium turricula in balneis. hic ex appoſita, & adſtructa fornacula, uult in id fumum re-
ſinæ deferri, unde fuligo, ideſt denſatus ille fumus parietibus laconici adhæreat, in eo fit atramentum, de quo
etiam Plin. libro 35. ca. plt. Atramentum autem librarium, & ſcriptorium idem eſt. Glutinum fit præſtan-
tißimum, ut ait Plin. lib. 38. cap. 10. ex taurorum auribus, & genitalibus: adulterari uero quibuſdam
pellibus inueteratis, calciamentis etiam decoctis. Alia glutini traduntur genera, collecta a Phil. auri chry-
ſocolla, ferri argilla, ærearum maſſarum cadmia, laminarum alumen, aramentorum ſtatomum, stanni ar-
gentum, marmoris, & plumbi reſina, plumbi albi album, nigri album oleo. Marmoris autem lithocolla fit
ex eiuſdem marmoris aut lapidis puluere, cum tauri glutino. Sarmenta uero, aut tedæ Schidiæ ſunt fragmen-
1110 ta, & ueluti aſſulæ, & ſecamenta tedæ arboris. De Indico uero, quid dicam neſcio, nam cum inter floridos
colores a Plinio numeretur, certè nos id genus Indici non habemus, quoniam non nimis præcioſum eſt id, quo
nostri utuntur, quod fit ex Iſati ſatiua, quæ gueſdum, aut paſtillum dicitur, cum aliàs glaſtum diceretur, her-
ba ut ait Phil. & ſi inſignibus uirore cauliculis notata, ſucco tamen inficiens cæruleo truſſatilibus molis pre-
mitur, ut herbaceam ſaniem excludant, deinde exuctam digerunt, & poſt tinctos pannos cæruleam illam in-
natantem, feruentibus cortinis exemptam pictorum uſibus Indum uocant.

De cærulei temperaturis. Cap. XI.

2220

CAerulei temperationes Alexandriæ primum ſunt inuentæ, poſtea item Veſtorius Puteolis
inſtituit faciundum. Ratio autem eius, e quibus eſt inuenta, ſatis habet admirationis.
Arena enim cum nitri flore conteritur adeò ſubtiliter, ut efficiatur quemadmodum fari-
na, & æri Cyprio, limis craſsis,(ut ſcobis) facto immixta conſpergitur, ut conglome-
retur. Deinde pilæ manibus uerſando efficiuntur, & ita colligantur, ut inareſcant. Hæ aridæ compo-
nuntur in urceo fictili. Vrceus in fornace ponitur, ita æs, & arena ea ab ignis uehementia conferue-
ſcendo cum coaruerint inter ſe dando, & accipiendo ſudores a proprietatibus diſcedunt, ſuisq́; rebus
perignis uehementiam confecta, cæruleo redigantur colore. Vſta uero quæ ſatis habet utilitatis in
operibus, tectorijs ſic temperatur. Gleba ſilis boni coquitur, ut ſit in igne Gandens, ea autem aceto
extinguitur, & efficitur purpureo colore.

3330

Cæruleum Græci cianum, azurum noſtri uocant. Cæruleum autem & naſcitur, & fit. reperitur in metal-
lis per ſe ortum, aut abraditur a materia mettallica. Plinio eſt arena. lege Plin. lib. 33. cap. ultimo. Nitri
flos intelligitur qui eſt in nitro leuiſſimum, & candidißimum, & fauilla nitri dicitur. Ait autem Vitr. {&
æri Cyprio, limis craßis, ut ſcobis, facto immixta conſpergitur. } ideſt delimatæ æris Cyprĳ ſcobiſiue ramento
trita arena mixta aſpergitur, ſed arena usta, quæ in operibus tectorĳs ſatis habet utilitatis, ſic temperatur.
Gleba ſilis boni coquitur, ut ſit in igne candens, ea autem aceto extinguitur, & efficitur purpureo colore unde
Plin. fit & cremato ſile marmoroſo, & reſtincto aceto, ſine ea umbræ non fiunt.

4440

Quomodo fiat ceruſſa, & ærugo, & Sandara-
ca. Cap. XII.

DE Ceruſſa, ærugineq́; , quàm noſtri ærucam uocant, non eſt alienum, quemadmodũ com-
paretur dicere. Rhodij enim in dolijs ſarmenta componentes acetum ſuffundunt, & ſu-
pra ſarmenta plumbeas maſſas collocant, deinde dolia operculis obturant, ne ſpiramen
tum obturata emittant, poſt certum tempus aperientes inueniunt e maſsis plumbeis
cæruſſam. eadem ratione lamellas æreas collocantes efficiunt æruginem, quæ eruca appellantur. Cæ-
ruſſa uero cum in fornace coquitur, mutato colore ad id ignis incendium efficitur ſandaraca. Id
autem incendio facto ex caſu didicerunt homines, & ea multo meliorem uſum præſtat, quàm quæ de
metallis per ſe nata foditur.

5550

Ceruſſa noſtris blacca dicitur. Aerugo autem a noſtris virideæs, aut uiride ramum uocatur. Cæterum
ceruſſa in fornace cocta mutato colore ad idignis incendium fit ſandaraca, quam noſtri minium uocant; de qua
ſupra dictum eſt. Vſta igitur inquit Plin. caſu reperta est in incendio pyræ. ceruſſa in orcis cremata in mulie-
bri thæca erat ceruſſa, in cuius pyra incendio facto cremata est, & caſu deprehenſa eo colore quo ſandraca
eſt. Ceruſſa pſimithium dicitur, laudatißima in Rhodo.

6660

280248LIBER SEPTIMVS.

Quomodo fiat oſtrum colorum omnium facticiorum excel-lentißimum. Cap. XIII.

INcipiam nunc de oſtro dicere, quod & cariſsimam, & excellentiſsimam habet, præter hos
colores, aſpectus ſuauitatem. id autem excipitur ex conchylio marino, quo purpura infi-
citur, cuius non minores ſunt, quàm cæterarum naturæ rerum, conſiderantibus admira-
tiones, quòd habet non in omnibus locis, quibus naſcitur unius generis colorem, ſed So-
1110 lis curſu naturaliter temperatur. Itaque quod legitur Ponto, & Gallia, quod eæ regiones ſunt proxi-
mæ ad ſeptentrionem, eſt atrum: progredientibus inter ſeptentrionem, & occidentem inuenitur luci-
dum. Quod autem legitur ad æquinoctialem orientem, & occidentem, inuenitur uiolaceo colore.
Quod uero meridianis regionibus excipitur, rubra procreatur poteſtate, & ideo hoc rubrum. Rhodo
etiam inſula creatur, cæterisq́; eiuſmodi regionibus, quæ proximæ ſunt Solis curſui. Ea conchylia cum
ſunt lecta, ferramentis ſcinduntur, e quibus plagis purpurea ſanies, uti lachryma profluens excuſſa in
mortarijs terendo comparatur, & quod ex concharum marinarum teftis eximitur, ideo oſtrum eſt uo
citatum. Id autem propter ſalſuginem cito fit ſiticuloſum, niſi mel habeat circumſuſum.

De oſtro quid dicat Vitru. ſatis apertum eſt. Conchylium marinum pro purpureo piſce ſumitur. cum enim
dicitur conchylium purpura piſcis intelligunt, quoniam uero multi color purpura est ſecundum diuerſas re-
2220 giones, atra enim, liuida, uiolacea, & rubra eſt; ideo cum apud poetas purpureum legimus uel mare, uel
animam, uel ſanguinem, uel aliquid aliud, id colorem intelligere debemus, qugm res poſtulat, ut intelligatur:
quanquam pro pulchro purpureum quandoque ſumi non ignorem. Cæterum infectores aiunt, ut notatur in
hieroglyph. quas purpuras in artis ſuæ uſum parant, ſaxo uno ictu collidendas, unde ſubitarius ille ſanguis ad
tinctum optimus emanat. quòd ſi ictu fefellerit, neque purpura ſtatim exanimata ſuerit, fruſtra reperiri,
quia præ dolore ſanguis in uniuerſum corpus diffuſus euaneſcat. Hinc aiunt Homerum ſolitũ de ĳs, qui ualido
aliquo uulnere perempti fuerunt, purpurea eos morte ſublatos dicere. Purpuræ autem tam acuta, & ualida
eſt lingua, ut ea conchulas, & quaſcunque ſui generis testas perforare poſsit: Vnde in maledicos purpuræ lin-
gua obĳcitur. Quoniam uero ex teſtaceorum genere eſt, ideo oſtrum nominatur àπò τ{ου} ó{οτ}Εαν{ου}. ne quis ab oſtrea
piſce purpuram fieri intelligat, quomodo autem ad lanas apparari debeat docet Plin. lib. 9. cap. 38.

3330

De purpureis coloribus. Cap. XIIII.

FIunt etiam purpurei colores infecta creta rubiæ radice, & hyſgino; non minus ex floribus
alij colores. Itaque tinctores cum uolunt ſil Atticum immitari, uiolam aridam conijciẽ-
tes in uas cum aqua conferueſcere faciunt ad ignem, deinde cum eſt temperatũ conijciũt
in linteum, & inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex uiolis colora-
tam, & ex ea eretriam infundentes, & eam terentes efficiunt ſilis Attici colorem. Eadem ratione uaci-
nium temperantes, & lac miſcentes purpuram faciunt elegantem. Item qui non poſſunt chryſocol-
la propter caritatem uti, herba, quæ luteum appellatur, cæruleum inficiunt, & utuntur uiridiſsimo co
4440 lore. Hæc autem infectiua appellatur. Item propter inopiam coloris indici cretam Selinuſiam, aut
annulariam, uitrumq́; , quod Græcè yalon appellant, inficientes, imitationem faciunt indici coloris.
Quibus rationibus, & rebus ad diſpoſitionem firmitatis, quibusq́; decoras oporteat fieri picturas: item
quas habeant omnes colores in ſe poteſtates, uti mihi ſuccurrere potuit, in hoc libro perſcripſi. Itaque
omnes ædificationum perfectiones, quam habere debeant opportunitatem ratiocinationibus ſeptem
uoluminibus ſunt finitæ. In ſequenti autem de aqua, ſi quibus locis non fuerit, quemadmodum inue-
niatur, & qua ratione ducatur, quibus rebus ſi erit ſalubris, & idonea probetur, explicabo.

Rubia (Eritrodanum uocant) radix eſt rubra, qua tinguntur lanæ, pellesq́; perficiuntur; nostri frug giam
dicunt. Hyſginum, uacinium, & hyacinthum idem. Franciſcus Maſſarius agreſtia eße mora noſtra uult: cer-
te expertus ſum ex moris, & etiam ex quibuſdam ſpinarum baccis colores fieri præſtantiſſimos, linteolaq́; tin-
5550 gi ad colores uarios exprimendos, & earum temperatura diuerſa diuerſosq́; colores effici: ex floribus autem co
lores lixiuio aliqui utiliter extrahunt; & in eo cretam infundentes (intellige eretriam) quæ, & alba, & cinerea
eſt teſte Plin. Creta Selinuſia lacha est. Annulare candidum eſt, quo muliebres picturæ illuminãtur, fit ex cre-
ta admixtis uitreis gemmis ex uulgt annulis, unde, & annulare dicitur. Luteum Ruellius guadum dictum pu-
tat, herba infectorĳs cortinis nota tingendis luteo colore pannis. in hanc ſententiam pedibus in Philander.

Finis Libri Septimi.

6660

281249

M.VITR V VII DE
ARCHITE CTVRA
LIBER OCTAVVS.

Proœmium.

1110

DE ſeptem ſapientibus Thales Mileſius omnium rerum principium aquam eſt
proſeſſus, Heraclitus ignem, Magorum ſacerdotes aquam, & ignem, Eu-
ripides auditor Anaxagoræ, quem philoſophum Athenienſes ſcenicum
appellauerunt, aera, & terram, eamq́; ex cœleſtium imbrium conceptioni-
bus inſeminatam, fœtus gentium, & omnium animalium in mundo pro-
creauiſſe: & quæ ex ea eſſent prognata cum diſſoluerentur, temporum ne-
ceſsitate coactam in eadem redire, quæq; de aere naſcerentur item in cœ-
2210 li regiones reuerti, neque interitiones recipere, ſed diſſolutione mutata in
eandem recidere, in qua antè fuerant proprietatem. Pythagoras uero Em-
pedocles, Epicharmus, alijq́; Phyſici, & Philoſophi hæc principia quatuor eſſe propoſuerunt, aerem,
ignem, aquam, terram, eorumq́; inter ſe cohærentes naturali figuratione ex generum diſcriminibus
eſſicere qualitates. Animaduertimus uero non ſolum naſcentia, ſed etiam res omnes non ali ſine eo-
rum poteſtate, neque creſcere, neque tueri. Namque corpora ſine ſpiritu redundantia non poſſunt
habere uitam, niſiaer influens cum incremento fecerit auctus, & remiſsiones continenter. Caloris
uero ſinon fuerit in corpore iuſta comparatio, non erit ſpiritus animalis, neque erectio firma, cibiq́;
uires non poterunt habere concoctionis temperaturam. Item ſi non terreſtri cibo membra co rporis
alantur, deficerẽtur, & ita a terreni principij mixtione erunt deſerta. Animalia uero ſi fuerint ſine hu
3330 moris poteſtate, exanguinata, & exucta a principiorum liquore interareſcent.

Inquit Ariſtoteles nutriri nos ex his rebus, ex quibus conſtamus, ideo quatuor principia, quœ elementa
uocant, neceſſaria ſunt ad uitam bominum, & animalium, his enim constamus,his omnia quoque alia cor-
pora ſunt compoſita, nec eſt quod nunc pbiloſophemur, cum Architecto ea ſint ſatis quœ a Vitru. dicuntur.

Igitur diuina mens, quæ propriè neceſſaria eſſent gentibus, non conſtituit difficilia & cara, uti ſunt
margaritæ, aurum, argentum, cæteraq; , quæ nec corpus, nec natura deſiderat, ſed ſine quibus mor-
talium uita non poteſt eſſe tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his, ſi
quid forte deſit in corpore ſpiritus ad reſtituendum aer deſignatus id præſtat. Apparatus autem ad
auxilia caloris, Solis impetus, & ignis inuentus, tutiorem efficit uitam. Item terrenus fructus eſca-
rum præſtans copia, ſuperuacuis deſiderationibus alit, & nutrit animalia paſcendo continenter. Aqua
uero non ſolum potus, ſed infinitas uſui præbendo neceſsitates, gratas, (quòd eſt gratuita) præſtat
4440 utilitates, ex eo etiam qui ſacerdotia gerunt moribus Aegyptioum, oſtendunt omnes res ex liquoris
poteſtate conſiſtere. Itaque cum hydriam tegunt, quæ ad templum, ædemq́; iuſta religione refertur,
tunc in terra procũbentes, manibus ad cœlum ſublatis, inuẽtionibus gratias agunt diuinæ benignitatis.

Repetit Vitr. quœ ſecundo libro commemorauit, ſed alia intentione, Mam ſecundo uolumine querebat ef-
fectus uarios, qui fiunt in rebus uaria principiorum permixtione, quales ſunt in calce, in lateribus, in arena,
in lapidibus, & in arboribus: hic uero de ui, & uſu aquæ tractare proponit. Certè uero habet unde uolu-
mina bæc ornet Vitr. cum de aquis agat. Nam quemadmodum aurum, margaritæ, lapidesq́; precioſæ res ſunt
ob raritatem, quanquam natura illis parum indiget; ita aqua precioſa eſt ob neceſſitatem, & uſum. Vn-
de non immerito, & philoſophi, & poetæ, & ſacerdotes aquæ uſum celebrauere. Quoniam uero urbs Romæ
5550 longe alias urbes ſuperauit magnificentia, cura, & opere in ducendis aquis; ideo Vitr. præter uniuerſalem,
& communem aquarum uſum, ut hac quoque parte Romanis ſatisfaciat, ſeparatim huic operi librum dedi-
cauit, in quo & de natura & de uſu aquarum loquitur. De natur a in ſecundo tertio & quarto capite: de uſu
primo, & cæteris. Quod ad natur am pertinet, abſoluitur in enarrand is aquarum proprietatibus, uiribus,
qualitatibus, delectabilem hiſtoriam perſequendo. Quod uero ad uſum ſpectat, agit de inuentione aquarum
de electione, de ductione, de conſeruatione. Inuentioni primum caput dedicatur, electioni quintum, nam non
ſatis eſt aquas naturalibus indicijs, alijsq́; experimentis inuenire, ſed neceſſe eſt bonas, & ſalubres eligere.
Ducendis & ſeruandis ſextum, & ſeptimum caput tribuitur, docetq́; librare aquas, inſtrumentaq́; struit ad
id apta, & idonea, & ducendi modos oſtendit: & ita octauum abſoluit uolumen, quod ego ſuis locis, ſine di-
gre{ſS}ioribus exponam breuiter, & ſine ſuco.

6660

282250LIBER

De aquœ inuentionibus. Cap. 1.

CVm ergo, & a phyſicis, & a philoſophis, & ab ſacerdotibus iudicetur ex poteſtate aquæ
omnes res conſtare, putaui, quoniam in prioribus ſeptem uoluminibus rationes ediſicio-
rum ſunt expoſitæ, in hoc oportere de inuentionibus aquæ, quasq́; habeat in locorum
proprietatibus uirtutes, quibusq́; rationibus ducatur, & quemad modum item ea pro-
betur, ſcribere.

1110

Concludit quæ proœmio continebantur, ut oſtendat de quibus rebus acturus ſit, tribus autem uerbis colli-
git, quæ ad aquœ prœſtantiam pertinebant; Cum dicat.

Est enim maxime neceſſaria, & ad uitam, & ad delectationes. & ad uſum quotidianum. Ad ui-
tam, nam ſupra oſtenſum eſt ſine bumore non poſſe fieri, ut uiuamus. Ad delectationem, quid dicam quanta
uoluptate, flumina, riuos, ſontesq́; miremur, quamq́; libenter ſpectemus aquarum ductus, & uarios artificio-
rum modos, quibus ſalientis aquœ uis nos oblectat in hortis, & topiarijs, Ad uſum quotidianum exercitus
obſeſſi, artifices, agri, mare, tellus demum, quantus ſit aquarum uſus ostendunt. Ad uſum igitur uenientes.
Vitruuianum propoſitum, & ordinem ſequemur.

Ea autem facilior erit, ſi ſontes erunt aperti, & fluentes. Agit de aquarum inuentione, in hanc
ſummam colligens argumentum, quod aquœ inueniuntur aut apertœ, & ab ipſa natura patentes, quales ſunt
2220 fontes, fluuĳ, aliaq́; uenarum genera: aut ſub terra occultœ meantes, bœc autem, aut a loci natura, aut ab bo-
minum induſtria, uel a ſite colliguntur, inditia uero aquarum primum a Vitr. ponuntur.

Sin autem non profluent, quærenda ſub terra ſunt capita, & colligenda, quæ ſic erunt experiunda,
uti procumbatur in dentes, antequam ſol exortus fuerit in locis, quibus erit quærendum, & in terra
mento collocato & ſulcto proſpiciantur eæ regiones, Sic enim non errabit excelſius quam oporteat
uiſus, cum erit immotum mentum; ſed ad libratam altitudinem in regionibus certa ſinitionc deſigna-
bit. Tuncin. quibus locis uidebuntur humores ſe concriſpantes, & in aera ſurgentes, ibi ſodiatur,
non enim in ſicco loco hoc ſignum fieri poteſt.

Et modum ponit, quem & Plinius, & Palladius quoque expre{ſS}it, ſeptimo & octauo capite. Ante ortũ
Solis pronus aliquis decumbat, & trunculo, aut laterculo tanquam fulchro ſub mento collocato, ut immotũ
3330 maneat mentum, ut uiſus ſit æqualis ab borizonte, neque ſurſum, neque deorſum erigatur, ſedad libratam
altitudinem, ut ait Vitr. in regionibus circa certa definitione poſitus uerſus ortum ſolis, quaque parte cripſus
ſubtilil nebula ear, humorq́; undatim e terra effluens ſergere uidebitur, ibi fodiendum est. Monet Palladius
Augustimenſe id faciendum. Argumenta uero a terreni genere ſumpta ponuntur modo.

Item animaduertendum eſt quærentibus aquam, quo genere ſint loca. Certa enim ſunt in qui-
bus naſcitur; In creta, tenuis, & exilis, & non alia eſt copia, ea erit non optimo ſapore. Item ſabulone
ſoluto tenuis, ſed ſi inſerioribus locis inuenietur, ea erit limoſa, & inſuauis. In terra autem nigra,
ſudores, & ſtillæ exiles inueniuntur, quæ ex hybernis tempeſtatibus collectæ in ſpiſsis, & ſolidis locis
ſubſidunt, eæ habent optimum ſaporem. Glarea uero mediocres, & non certæ uenæ reperiuntur, eæ
quoque egregia ſunt ſuauitate. Item ſabulone maſculo, arenaq́; & carbunculo certiores, & ſtabilio-
4440 res ſunt copiæ, eæq́; ſunt bono ſapore. R ubro ſaxo, & copioſæ, & bonæ, ſinon per interuenia dila-
bantur, & liqueſcant. Sub radicibus autem montium, & in ſaxis ſilicibus uberiores, & affluentiores,
eæq́; ſrigidiores ſunt, & ſalubriores. Campeſtribus autem ſontibus, ſalſæ, graues, tepidæ, non ſuaues,
niſi quæ ex montibus ſub terra ſubmanantes erumpunt in medios campos. Et ubi ſunt arborum um-
bris contectæ præſtant montanorum, ſontium ſuauitatem, Signa autem quibus terrarum generibus
ſuberunt aquæ, præter quod ſupra ſcriptum eſt, hæc erunt, ſi inuenientur naſcentia, tenuis iuncus, ſa-
lix erratica, alnus, uitex, arundo, hedera, aliaq́; quæ huiuſmodi ſunt, quæ non poſſunt naſci, nec ali
per ſe ſine humore. Solent autem eadem in lacunis nata eſſe, quæ ſidentes præter reliquum agrum
excipiunt aquam ex imbribus, & agris per hyemem diutiusq́; propter capacitatem conſeruant humo-
rem, quibus non eſt credendum.

A natura ſoli argumenta, & ſigna aquarum ſumenda hactenus docuit Vitru. quoniam uero interdum na-
5550 tura non ſuggerit indicia, ab induſtria hominum experimenta ſumenda ſunt, unde. d. de ſignis naturalibus.

Sed quibus regionibus, & terris, non lacunis ea ſigna naſcuntur, non ſata, ſed per ſe creata, ibi eſt
quærenda. Ideſt ubi arbores, plantæq́; prædictæ non ſatione, ſed natura creantur, ibi aqua quærenda. ſed

In quibus locis eæ non ſignificabuntur inuentiones, ſic erunt experiundæ, Fodiatur, quoquo
uerſus locus la tus pedes tres, altus ne minus pedes quinque, in eoq́; collocetur circiter Solis occaſum
ſcaphium ærum, aut plumbeum, aut peluis, ex is quòd erit paratum, idq́; intrinſecus oleo ungatur,
ponaturq́; inuerſum, & ſumma foſſura operiatur arundinibus, aut fronde, ſuprà terra obruatur, tum
poſtero die aperiatur, & ſi in uaſe ſtillæ, ſudoresq́; erunt, is locus habebit aquam. Item ſi uas ex ter-
ra factum non coctum in ea foſsione eadem ratione opertum poſitum fuerit, ſi is locus aquam ha-
buerit, cum opertum ſuerit, uas humidum erit, & etiam diſſoluetur ab humore. Vellusq́; lanæ ſi col-
6660

283251OCTAVVS. locaturm fuerit in ea ſoſſura, in ſequenti autem die de eo aqua expreſſa erit, ſigniſicabit eum locum
habere copiam. Non minus ſi lucerna concinnata, oleiq́; plena, & accenſa in eo loco operta fuerit
collocata, & poſtero die non erit exucta, ſi habuerit reliquias olei, & ellychnij, ipſaq́; humida inuenietur
indicabit eum locum habere aquam: ideo quod omnis tepor ad ſe ducit humores. Ita in eo loco ignis
ſi ſactus ſuerit & percaleſacta terra, & aduſta, uaporem nebuloſum ex ſe ſuſcitau erit, is locus habebit
aquam. Cum hæc ita erunt pertentata, & quæ ſupra ſcripta ſunt ſigna inuenta, tum deprimendus eſt
puteus in eo loco: & ſi caput erit aquæ inuentum, plures ſunt circa fodiendi, & per ſpecus in unum
locum. omnes conducendi. Hæc autem maximè in montibus & regionibus ſeptentrionalibus ſunt
quærenda, eò quòd in his & ſuauiora & ſalubriora, & copioſiora inueniuntur: auerſi enim ſunt Solis
1110 curſui, & in his locis primum crebræ ſunt arbores, & ſyluoſæ, ipſiq́; montes ſuas habent umbras ob-
ſtantes, ut radij Solis non directi perueniant ad terram, nec poſsint humores exugere. Interualla
quoque montium maximè recipiunt imbres, & propter ſyluarum crebritatem, niues ibi ab umbris ar-
borum & montium diutius conſeruantur, deinde liquatæ per terræ uenas percolantur. ita perueniunt
ad inſimas montium radices, e quibus profluentes ſontium erumpunt fluctus. Campeſtribus autem
locis contrario non poſſunt haberi copiæ quę & ſi ſint non poſſunt habere ſalubritatem, quod Solis
uehemens impetus propter nullam obſtantiam umbrarum eripit exhauriendo feruens ex planitie cam-
porum humorem, & ſi quæ ibi ſunt a quę apparentes, ex his quod eſt leuiſsimum, tenuiſsimumq́; &
ſubtili ſalubritate aer auocatus diſsipat in impetum cœli, quæq́; grauiſsimæ, duræq́; , & in ſuaues
ſunt partes, eæ in fontibus campeſtribus reliquuntur.

2220

Non ſemper natur a fluuiorum magnitudine, ſontiumq́; crebritate, aut apertis inditĳs aquarum copias
ſubministrat, ſed ſæpe inter terræ uiſcera tanquam ſanguinem in uenis aquas colligit, & per latentes locos
ducit, quare cum deſideremus id nos induſtria inuenire, quod natura reconditum tenet, monemur a Vitruuio
quibus experimentis id tentare liceat, quòd ut ſacillimum eſt in Vitr. ita ad unguem pulcherrimè obſerua-
tum est a plinio, & Palladio, alĳsq́; auctoribus, qui integrum fere uolumen hoc a Vitru. in ſua ſcripta
tranſtulere .

De aqua imbrium, eius{q́ue} uirtutibus. Cap. II.

ITaqve quæ ex imbribus aqua colligitur, ſalubriores habet uirtutes, eo quod eligitur ex
3330 omnibus ſontibus leuiſsimis, ſubtilibusq́; tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem
percolata tempeſtatibus liqueſcendo peruenit ad terram.

Cum ſupra dixerit teporem ad ſe trahere humores, oſtenderitq́; campestres aquas ideo inſalu-
bres, quod leuiſſimam, & tenuiſſimam eorum partem in aerem Sol attrahat, grauiſſimas, & duras retinquat.
huiuſmodi occaſione ductus de aqua imbrium agit, cuius ſalubritatem oſtendit ex eo, quòd fit ex tenuißimis
fontium, & ſubtilißimis uaporibus in cœlum traεtis, & inde ad terram percolatis, exercitatione, & motu
aeris. Sed Ariſtoteles pluuiam fieri dixit certè ex uaporibus in ſublime Solis impetu raptis, ſed non exerci-
tatione aeris percolatis, dum tempeſtatibus liqueſcendo perueniunt ad terram, uerum ad partem frigidiorem
aeris tractos uapores dicit, qui ubi frigus ſentiunt, condenſantur in nubes, & cum nimio frigore adhuc denſen
tur constringuntur, & craſſiores fiunt, unde pondere ſuo in terram cadunt. Sed Vitruuio hæc, & alia
4440concedamus.

Etiamq́; non crebriter in campis confluunt imbres, ſed in montibus, aut ad ipſos mótes, ideo quod
humores ex terra matutino Solis ortu moti, cum ſunt egreſsi, in quamcunque partem cœli ſunt pro-
clinati, trudunt aera, deinde cum ſunt moti propter uacuitatem loci, poſt ſe recipiunt aeris ruentes
undas, Aer autem cum ruit trudens quocunque humorem præuium, ſpiritus, & impetus, & undas
creſcentes facit uentorum. a uentis autem quocunque ſeruntur humores conglobati ex ſontibus, &
fluminibus, & paludibus, & pelago, cum ruit tepore Solis continguntur, exhauriuntur, & ita tolluntur in
altitudinem nubes: eæ deinde cum aeris unda nitentes, cum perueniunt ad montes, ab eorum offenſa,
& procellis propter plenitatem, & grauitatem liqueſcendo diſperguntur, & ita diffunduntur in terras.

Nos primo libro, cum de uentis ageret Vitr. uniuerſam materiam deuentis explicauimus, quæ hic de im-
5550 brium generatione dicuntur, in Vitr, ſunt facilia, modo intelligas, non tam obiectu montium nubes conden-
ſari, & pluuiam liqueſcere, quàm ex loci frigiditate. imbrium igitur materies uapor eſt humentis, & cali-
dæ naturæ: efficiens cauſa Solis, aut ſyderum calor. modus est attenuatio uaporum; locus es̃t frigidior ae-
ris pars, in qua denſantur uapores, finis eſt, ut lerra omnium parens fœundetur. Quàm uero, quæ dixi uera
ſint, oſtendit Vitr.

Vaporem autem, & nebulas & humores ex terra naſci, hæc uidetur efficere ratio, quod ea habet
in ſe & calores ſeruidos; & ſpiritus immanes, reſrigerationesq́; , & aquarum magnam multitudinem,
ex eo cum reſrigeratur noctu, ucntorum ſlatus oriuntur, per tenebras, & ab humidis locis egrediun-
tur in altitudinem nubes, Sol oriens impetu tangit orbem terræ, tum aer ab Sole percalefctus cum
roribus ex terra tollit humores.

6660

284252LIBER

A terræ meatibus Solis impetus duplex habitus attrahi ſolet, alter ſiccus est calensq́; , & exhalatio di-
citur, alter humidus, & calidus, & uapor nominatur. ex priori habitu uenti, tonitrua, ignes flammæq́; ,
fulmina, coronæ, cadentes ſtellæ, & huiuſmodi ignesæ exhalationes fiunt. Ex uapore autem nebulæ, pluuiœ,
rores, pruinæ, grandines, niues, fontes demum, ac maria gignuntur.

Licet & ex balneis exemplum capere. Nullæ enim cameræ, quæ ſunt caldariorum ſupra ſe poſ-
ſunt habere fontes: ſed cœlum, quod eſt ibi, ex præſurnijs ab ignis uapore percalefactum, corripit ex
pauimentis aquam, & aufert ſecum in camerarum curuaturas, & eam ſuſtinet. Ideo quod ſemper ua-
por calidus in altitudinem ſe trudit, & primo non remittitur propter breuitatem, ſimul autem plus
humoris habet congeſtum, non poteſt ſuſtinere propter grauitatem, ſed ſtillat ſupra lauantiũ capita.

1110

Cum nulli ſontes ſint ſupra cellas, ubi lauabantur antiqui, & tamen ſtillœ a curuatura, & cœlo earum ſu-
pra capita lauantium deueniant, non ab alia re id proficiſci ait Vitru. quam a uapore calido in altitudinem
elato. effertur autem uapor, attrahiturq́; a cœlo, cameraq́; iam caleſacta ab eo igni, quò ex præfurn ĳs emit-
titur, ac primum cum tenuiſſimus ſit, facilè ſuſtinetur; plus enim habet aeris, quàm humoris. mox uero ubi
congeritur humor, denſaturq́; amplius, cum non poſſit ſustineri ob pondus, decidit in caput lauantium.

Ita quoque eadem ratione cœleſtis aer cum ab Sole percipit calorem ex omnibus locis haurien-
do, tollit humores, & congregat ad nubes. Ita enim terra feruore tacta eijcit humores, ut corpus
hominis ex calore emittit ſudores. Indices autem ſunt eius rei uenti, ex quibus qui a frigidiſsimis par
tibus ueniunt procreati Septentrio, & A quilo extenuatos ſiccitatibus in aere flatus ſpirant, Auſter ue-
ro, & reliqui, qui a Solis curſu impetum ſaciunt, ſunt humidiſsimi & ſemper apportant imbres, quod
2220 percaleſacti ab regionibus feruidis adueniunt, & ex omnibus terris labentes eripiunt humores, &
ita eos proſundunt ad ſeptentrionales regiones. Hæc autem ſic fieri teſtimonio poſſunt eſſe capita
fluminum, quæ orbe terrarum chorographijs picta, itemq́; ſcripta plurima, maximaq́; inueniuntur
egreſſa ab Septentrione. Primumq́; in India Ganges, & Indus a Caucaſo monte oriuntur: Syria Ti-
gris, & Euphrates; Aſia, item Ponto, Boriſthenes, Hypanis, Tanais: Colchis, Phaſis; : Gallia Rhoda-
nus: Belgica, Rhenus: citra Alpes, Timauus, & Padus: Italia Tybris: Mauriſia, (quam noſtri Mau-
ritaniam appellant) ex monte Atlante Diris, qui ortus ex ſeptentrionali regione progreditur per
occidentem ad lacum Heptabolum, & mutato nomine dicitur Nigir, deinde ex lacu Heptabolo ſub
montes deſertos ſubterfluens per meridiana loca manat, & influit in paludem Coloe, quæ circumcin-
git Meroem, quæ eſt Aethiopum meridianorum regnum. Ab hisq́; paludibus ſe circumagens per
flumina Aſtaſobum, & Aſtaborum, & alia plura peruenit ad montes ad cataractam, ad eaq́; ſe pręci-
3330 pitans per ſeptentrionalem peruenit inter Elephantida, & Syenem, Thebaycosq́; in Aegyptum cam-
pos, & ibi Nilus appellatur. Ex Mauritania autem caput Nili profluere, ex eo maximè cognoſcitur,
quod ex altera parte montis Atlantis ſunt alia capita item profluentia ad occidentis oceanum, ibique
naſcuntur Ichneumones, Crocodilli & aliæ ſimiles beſtiarum, piſciumq́; naturæ, præter Hyppopota-
mos. Ergo cum omnia maxima flumina in orbis terrarum deſcriptionibus a ſeptentrione uideantur
profluere, A phriq́; campi, qui ſunt in meridianis partibus ſubiectis Soli curſui, latentes penitus ha-
beant humores, nec fontes crebros, amnesq́; raros: relin quitur uti multo meliora inueniantur capi-
ta fontium, quæ ad Septentrionem, Aquilonem ve ſpectant, niſi ſi inciderint in ſulphoroſum locum
aut aluminoſum, ſeu bituminoſum: tunc enim permutantur, & aut calidæ aquæ aut frigidæ odore
malo, & ſapore profundunt ſontes. Neque enim calidæ aquæ eſt ulla proprietas, ſed frigida aqua cum
4440 incidit percurrensin ardentem locum efferueſcit, & percalefacta egreditur per uenas extra terram,
ideo diutius non poteſt permanere, ſed breui ſpatio fit frigida. Namque ſi naturaliter eſſet calida, nõ
reſrigeraretur calor eius. Sapor autem, & odor, & calor eius non reſtituitur, quòd intinctus, & com-
mixtus eſt propter naturæ raritatem.

Videtur hoc loco Vitr. non ignarus Coſmographiæ, immo Corographiæ, particularium locorum
ſubtiliſſimæ deſcriptionis, cum tã minute flexus fluuiorum, meatusq́; , & origines deſcribat. Dixerat uapores,
nebulas, & humores e terra oriri, & Sole in altum trahi. Probauerat id exemplis a camerarum caldarijs
ſumptis, & pro indice huius rei uentorum natur am ſumpſerat. Nam qui uenti afrigidiſſimis partibus ueniunt
quemadmodum Septentrio, & Aquilo, hi extenuatos ſiccitatibus in aere flatus ſpirant. Qui uero a meridie
perflant, quoniam in his partibus calor trahit humores continuos, humidi ſunt, & imbres afferunt, & hu-
5550 mores attractos ad ſeptentrionales plagas profundunt, quorum copia, & abundamtia capita fluminum ori-
untur. quod apparet manifeſtè in ortu maximorum fluuiorum, quorum nomina ortus, progreſſus, & flexus
nominat. Lybiæ mons eſt Atlans. Duplicem Atlantem noſtri eſſe dicunt, minorem, & maiorem. Maiorem
Hiſpani ſerram leoninam uocant. Nigir fluuius quem hodie flumen Seneghæ uocant, in occidentem Oceanum
per longum Lybiæ decurrit, putaturq́; idem eſſe cum Nilo, eo argumento quod creſcat, decreſcatq́; quemad-
modum Nilus, Crocodilosq́; habeat, & Icneumones. As̃tabora uero, & Aſtaſoba diuerſa a Nilo flu-
mina nostri cognoſcunt: eorum gradus Ptolomæus in Geographia ponit. Cataractam uero Strabo uult eſſe
ad medium flumen petroſum ſupercilium in ſuperiori parte, planum ut flumen recipiat, deſinit uero in præci-
pitium. A montibus Lunæ Nilum oriri noſtrorum plerique autumant. In eo ſunt Crocodilli, Hyppopotani id-
est fluuiatiles equi iubam habentes equinam, ungulam bouinam, roſtrum reſimum, talus etiam inest biſul-
6660

285253OCTAVVS. corum modo, dentes exerti, ſed leniter, cauda apri, uox equi, magnitudine aſini, tergoris tanta cra{ſ S}itudo, ut
ex eo uenabula faciant, interiora omnia equi, & aſini.

De aquis calidis, & quas habeant uires a diuer ſis met allis prodeuntes,
& de uariorum fontium, fluminum, lacuumg natu-ra. Cap. 111.

SVnt etiam nonnulli fontes calidi ex quibus profluit aqua ſapore optimo, quæ in
1110 potione ita eſt ſuauis, uti nec fontanalis ab Camœnis, nec Martia ſaliens deſide-
retur .

Dixerat Vitr. nullas aquas naturaliter calidas eſſe cum dixit, {calidæ aquæ nulla eſt pro-
prietas} oſtenderatq́; unde calorem conciperent, ſcilicet a canalibus per quos tranſirent ignem continenti-
bus ex aliqua materia, non eſſe autem calidas natura, argumento illo probauerat, quod calor in his diu non
poſſit permanere: ſaporem, odorem, & colorem, quem ex locorum, quos percurrunt natura conceperint, ideo
retinere, quod in earum raritate bene intinctus, & permixtus ſit color, odor, & ſapor, unde non facile tolli
poteſt. Harum igitur rerum occaſione de aquis calidis agit, deq́; earum facultatibus, & de aquarum proprie-
tatibus. Calidas autem quaſdam boni ſaporis eſſe ait, ita ut fontanalis aqua non deſideretur ab Camœnis,
2220 nec Martia ſaliens, aquam a fontibus luci Camœnarum, qui fuit extra portam capenam, intelligit, curn dicit
{fontanalene ab Camœnis. } Aquæ uero Martiæ uia Valeria conceptæ ductus ſuper portam exquilnam
ad thermas Diocletiani deductus eſt, prius tamen a Nerua fuerat in Cœlium, & Auentinum montes deriuata.

Haec autem perficiuntur a natura his rationibus. Cum in imo per alumen, aut bitumen, ſeu ſul-
phurignis excitatur, ardore percandefacit terram, quæ eſt circa ſe, ſupra ſe autem feruidum emittit
in ſuperiora loca uaporem, & ita ſi qui in his locis, qui ſunt ſupra fontes dulcis aquæ naſcuntur, of-
fenſi eo uapore efferueſcuntinter uenas, & ita profluunt incorrupto ſapore.

Hactenus unde Aquæ calidæ incorrupti ſaporis oriantur, nunc de frigidis, & earum ſaporibus dicet. Qui
philologia delectantur, habent & hoc capite, unde animum μoluptate expleant: ostendit primum de cauſa
irruptionis fontium unde habeant ut ebullire uide antur.

3330

Svnt etiam odore, & ſapore non bono frigidi fontes, qui ab inſerioribus locis penitus orti per
loca ardentia tranſeunt, & ab his per longum ſpatium terræ procurrentes refrigerati perueniunt ſupra
terram, ſapore, odore, coloreq́; corrupto, uti in Tyburtina uia flumen Albula, & in Ardeatino fon-
tes frigidi eodem odore, qui ſulphurati dicuntur, & reliquis locis ſimilibus. Hi autem cum ſint ſri-
gidi, ideo uidentur aſpectu feruere, quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt humore,
& igni inter ſe congruentibus offenſi, uehementi fragore ualidos in ſe recipiunt ſpiritus, & ita inflati
ni uenti coacti bullientes crebre per fontes egrediuntur, ex his autem qui non ſunt aperti, ſed aut ſa-
xis, aut alia ui detinentur per angſtas uenas uehementia ſpiritus extruduntur ad ſummos grumorum
tumulos, itaque qui putant tanta ſe altitudine, qua ſunt grumi, capita fontium poſſe habere, cum ape-
riunt foſſuras latius, decipiuntur. Namque uti æneum uas non in ſummis labris plenum ſed aquæ
4440 menſuram ſuæ capacitatis habens e tribus duas partes, operculumq́; in eo collocatum cum ignis ue-
hementi ſeruore tangatur, percalefieri cogit aquam, ea autem propter naturalem raritatem in ſe
recipiens feruoris ualidam inflationem, non modò implet uas, ſed ſpiritibus extollens operculum, &
creſcens abundat, ſublato autem operculo emiſsis in flationibus in aere patenti, rurſus ad ſuum locum
reſidet. Ad eundem modum capita fontium, cum ſunt anguſtijs compreſſa, ruunt in ſummo ſpiri-
tus aquæ bullitus; ſimul atque latius ſunt aperti exinaniti per raritatem liquidæ poteſtatis, reſidunt,
& reſtituuntur in libramenti ſui proprietatem .

Monet aliquos, qui fontium capita librant, non ſemper librationis opus ab ipſis capitibus inchoandum,
nam ſæpe fit, ut quorum fontium capita uidentur eſſe in ſummis montibus, quos grumos uocat, re uera non ſint
ibi, licet ebullire ibi, & erumpere uideantur, quod eo experimento dignoſcitur, nam ſi quis latus aperiat foſ-
5550 ſuris patentioribus reſidet aqua, & tanquam deferueat adſui libramentum uenit. Extruditur autem ad
eam altitudinem uehementia concepti ſpiritus, & per anguſtas uenas exprimitur: cum uero dilatatur, quie-
ſcit ad aquæ modum feruentis in libere operculo detecto.

Omnis autem aqua calida, ideo quidem eſt medicamentoſa, quòd in præuijs rebus percocta, aliam
uirtutem recipit ad uſum. Præuias res intelligit eas, quas aqua offendit, priusq́; exeat, & erumpat.

Namqve ſulphuroſi fontes neruorum labores reficiunt percalefaciendo, exugendoq́; caloribus e
corporibus humores uitiofos. Aluminoſi autem cum diſſoluta membra corporum paralyſi, autaliqua
ui morbi receperunt, fouendo per patentes uenas refrigerationem contraria caloris ui, reficiunt,
& ex hoc continenter reſtituuntur in antiquam membrorum curationem. Bituminoſi autem interio-
ris corporis uitia potionibus purgando ſolent mederi. Eſt autem aquæ frigidæ genus nitroſum, uti
6660 Pinnæ Veſtinæ Cutilijs, alijsq́; locis ſimilibus, quod potionibus depurgat per aluumq́; tranſeundo, etiã
Arumarum minuit tumores.

286254LIBER

Veſtinos ultra Picenum eſſe tradit Strabo. Pinna bodiè Penna dicitur: oppidum Pinnenſium in Vestinis
a Plinio poſitum. Strumæ ſunt glandulæ obduratæ, quibus collum, axillæ, inguina occupantur, ſcrofulas uul-
go dicunt. Paralyſis eſt diſſolutio neruorum, unde tremor, & uirium deſectus remedio ſunt aſtringentia,
qualia frigida ſunt.

Vbi uero aurum, argentum, ferrum, æs, plumburn, reliquęq́; res earum ſimiles fodiuntur, fon-
tes inueniuntur copioſi, ſed hi maximè ſunt uitioſi. Habent enim uitia contraria aquæ calidæ, quam
ſulphur, alumen, bitumen emittit, qui per potiones, cum in corpus ineunt, & per uenas permanando
neruos attingunt, & artus eos durant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes ex longitudine con-
trahuntur, & ita aut neuricos, aut podagricos efficiunt homines.

Si neruicos legas aneruis latinè, ſi neuric os a neuris gręcè dicetur: articulorum morbi forte intelliguntur.

1110

Ideo quòd ex duriſsimis, & ſpiſsioribus, frigidiſsimisq́ intinctas habent uenarum raritates.
Aquæ autem ſpecies eſt, quæ cum habeat non ſatis perlucidas uenas, ſpuma uti flos natat in ſummo
colore, ſimilis uitri purpurei. Hæc maximè conſiderantur A thenis. Ibienim ex huiuſmodi locis, &
fontibus, & in Aſty, & ad portum Pyræeum ducti ſunt ſalientes, è quibus bibit nemo propter eam
cauſam, ſed lauationibus, & reliquis rebus utuntur, bibunt autem ex puteis, & ita uitant eorum uitia.

Et in Aſty. Athenæ intelliguntur, ſicut de Roma, cum dicitur urbs, intelligitur Roma, ita & Asty. græcè
ſine ulla adiectione, urbs Athenarum intelligitur, ſi ita legas. Cæterum ſi legatur Maſti uſque ad portum Pi
ræeum quemadmodum legipoſſe putauit Hermolaus, intellige ſic. Mastiidestpapillæ mammæ, ſiue ubera e
quibus aquæ ſaliunt.

2220

Troezeni non poteſt id uitari, quod omnino aliud genus aquæ non reperit, niſi quod Cibdeli ha-
bent. Vnde Plinius aquarum culpa in Troezenæ omnium pedes uitia ſentiunt; Troezenæ uero oppidum
est Achaiæ.

Itaqve in ea ciuitate, aut omnes, aut maxima parte ſunt pedibus uitioſi. Troezeni pedibus, alĳs
regionibus ob aquarum proprietates, gutture laborant incolæ.

Ciliciae uero ciuitatem Tarſo, flumen eſt nomine Cydnos, in quo podagrici crura maceran-
tes leuantur dolore.

Cydnos (ut ſcribit quintus Curtius libro tertio) inclytus amnis, non ſpatio aquarum, ſed liquore memorabi-
lis, quippe leni tractu e fontibus ſcatens puro ſolo excipitur, nec torrentes incurrunt, qui placidè manant em
alueum turbent. Itaque incorruptibilis, idemq́; frigidiſſimus, quippe multa riparum amœnitate inumbratus
3330 ubique fontibus ſuìs ſimilis in mare euadit per mediam vrbem Tarſon Cilitiæ decurrit, ex Tauro monte ori-
ginem ducit.

Svnt autem, & alia multa genera, quæ ſuas habent proprietates, uti in Sicilia flumen eſt Himera,
quod a fonte, cum eſt progreſſum, diuiditur in duas partes, quæ pars profluit contra Aetnam, quod
per terræ dulcem ſuccum percurrit, eſt inſinita dulcedine; altera pars, quæ per eam terram currit, un-
de ſal foditur, ſalſum habet ſaporem.

Himeri fluuĳ pars una in Tyrrenum, altera in Lybicum mare decurrit, cœleſtibusq́; plagis mutatur, ama
rum eſt, dum fluit in Aquilonem, dulce ubi ad meridiem flectitur, cauſa redditur a Vitr.

Item Parætonio, & quo eſt iter ad Hammonem, & Caſsio ad Aegyptum, lacus ſunt paluſtres,
quiita ſuntſalſi, ut habeant inſuper ſe ſalem congelatum. Sunt autem & alijs pluribus locis &
4440 fontes, & flumina, & lacus qui per ſalifodinas percurrentes, neceſſario ſalſi perficiuntur. Alij uero
per pingues terræ uenas profluentes uncti oleo erumpunt, uti Solis ( quòd oppidum eſt Ciliciæ) flus
men nomine Liparis, in quo natantes, aut lauantes ab ipſa aqua unguntur.

Fontem, in quo ſup ernatat pinguedo, tanquam oleum, uidi ego in Scotia, fontemq́; Sanctæ Catherinæ uo-
cant, unde ſuperſtitionem religioni addidere multa puerilia de eo dicentes.

Similiter Aethiopiæ Iocus eſt, qui unctos homines efficit, qui in eo natauerint, & in India,
qui ſereno cœlo emittit olei magnam multitu dinem; Item Carthagini fons eſt, in quo natat inſuper
oleum odore, uti ſcobis, citreæ. quo oleo etiam pecora ſolent ungi. Ideſt odore rament orum, ſiue ſco-
bis citreorum.

Zacyntho, & circa Dyrrachium, & A polloniam fontes ſunt, qui picis magnam multitudinem cum
5550 aqua uomunt. Babyloniæ Iacus ampliſsima magnitudine qui Limne aſphaltis appellatur, habet ſupra
natans liquidum bitumen, quo bitumine, & latere teſtaceo ſtructo muro Semiramis circunde-
dit Babylonem.

Bitumine ferruminati Babylonis muri a Semiramide dicuntur. bitumen uocant quicquid eſt lentum, &
mollitia glutinoſa, quod ſpontè aut montibus deuoluitur, aut e terra ſcaturit lacubus, fontibuſue innatans; Phil.
plura hoc loco de bitumine.

Item Ioppe in Syria, Arabiaq́; Numidarum Iacus ſunt immani magnitudine, qui emittunt bitu-
minis maximas moles, quas diripiunt, qui habitant circa. Id autem non eſt mirandum, nam cre-
bræ ſunt ibi lapicidinæ bituminis duri. Cum ergo per bituminoſam terram uis erumpit aquæ, ſecum
extrahit, & cum ſit egreſſa extra terram ſecernitur, & ita reijcit ab ſe bitumen, etiamq; eſt in Cappa-
6660 docia in itinere, quod eſt inter Mazacam, & Tuanam lacus amplus, in quem lacum, pars ſiue

287255OCTAVVS. dinis, ſiue alij generis, ſi demiſſa ſuerit, & poſtero die exempta, ea pars, quę ſuerit exempta, inue-
nietur lapidea, quæ autem pars extra aquam manſerit, permanet in ſua proprietate. Ad eundem mo-
dum Hierapoli Phrygiæ efferuet aquæ calidæ multitudo, ex qua circum hortos, & uineas foſsis du-
ctis immittitur. Hæc autem efficitur poſt annum cruſta lapidea, & ita quotannis dextra, ac ſini-
ſtra margines ex terra faciendo inducunt eam, & efficiunt his cruſtis in agris ſepta. Hoc autem ita
uidetur natura liter fieri, quòd in his locis, & ea terra, quibus is naſcitur ſuccus, ſubeſt coaguli naturæ
ſimilis. Deinde cum commixta uis egreditur per ſontes extra terram a Solis, & aeris calore cogitur
congelari, ut etiam in areis ſalinarijs uidetur. Item ſunt ex amaro ſucco terræ fontes exeuntes uehe-
menter amari, ut in Ponto eſt flumen Hypanis, quia capite profluit circiter millia quadraginta ſapo-
1110 re dulciſsimo, deinde cum peruenit ad locum, qui eſt ab oſtio ad millia centum ſexaginta admiſce-
tur ei fonticulus oppido quam paruulus. Is cum in eum inflnit tantam magnitudinem fluminis facit
amaram; ideo quòd per id genus terræ, & uenas unde ſandaracha fodere, ea aqua manando perficitur
amara. Hæc autem diſsimilibus ſaporibus a terrę proprietate perficiuntur, uti etiam in fructibus ui-
detur. Si enim radices arborum, aut uitium, aut reliquorum ſeminum non ex terrę proprieratibus ſuci-
cum capiendo ederent fructus uno genere eſſent in omnibus locis, & regionibus omnium ſapores,
ſed animaduertimus apud Inſulam Lesbon uinum protropum Mœoniam catacecaumeniten, item Ly-
diam meliton, Siciliam mamertinum, Campaniam Falernum: in Terracina, & Fundis Cæcubum, re-
liquis locis pluribusinnumerabili multitudine, genera uini, uirtutesq́; procreari, quæ ſi non aliter poſ-
ſunt fieri, niſi cum terrenus humorſuis proprietatibus ſaporum in radicibus inſuſus emittit materiã
2220 per quam egrediens ad cacumen, proſundat proprium loci, & generis ſui fructus ſaporem.

Protropon dicitur uinon, quod ſponte eſfluit, antequam calcentur uuæ, tortiuum uero dicitur torculari
expreſſum poſt primam preſſuram uinaceorum circunciſo pede. Catachecaumenitis regio eſt iuxta Laodiceã
ab igne ſubterraneo ſic dicta, euius camporum ſumma facies cinerulenta eſt, montana, petroſa, & nigra tan-
quam ex adustione quadam, tota arboribus carens præter uitem, quæ uinum ab ea dictum facit, quod nulli
elegantia cedit; Vult autem Vitr. a proprietatibus ſoli, & terreni uarias in radices arborum immitti qualita-
tes, & facultates, quòd experimento aliquo fieri manifeſtum est, nam Cato uinum ad aluum mouendam con-
cinnat, hoc modo iubens. Vites cum ablaqueantur, ſignato rubrica, ne admiſceas cum eætero uino. Tres
faſciculos ueratri atri cir cumponito circum radices, & terram inſuper inijcito per uindemiam, de his uitibus
quod delegeris ſeorſum ſeruato, Cyathum in cæter am potionem indito aluum mouebit, & poſtridie perpur-
3330 gabit ſine periculo. Quod ſi hoc artificio fiat, ut rei adiunctæ proprietas in radicem tranſeat, quid fieri creden-
dum eſt, cum natura terræ inſita huiuſmodi fuerit, ut ex ea nutrimentum aſſectum in arbores immittatur. pro-
bat etiam a contrario, quod dixit hoc modo.

Qvodſiterra generibus humorum, non eſſet diſsimilis, & diſparata non tantum in Syria & Ara-
bia in arundinibus, & iuncis, herbisq́; omnibus eſlent odores neque arbores thuriferæ, neque pipe-
ris darent baccas, nec myrrhæ glebulas, nec Cyrenis in ferulis laſer naſceretur, ſed in omnibus terræ
regionibus, & locis eodem genere omnia procrearentur.

Non omnia ferre omnem tellurem oſtendit a contrario, dicit enim niſiterra generibus humorum diſſimilis
eſſet, in omnibus locis eadem naſci oporteret, quæ alicubi reperiuntur. Iuncorum nomine odoratos iuncos
intelligit per excellentiam enim iuncus cum dicitur, odoratus iuncus intelligitur ſchænos a Græcis nominatur
et ſchænathos, quaſi iunci flos. Arbores thuriferæ ab Arabiæ parte mittuntur, quinis cubitis attolluntur aucto-
4440 re Theoph. Aliqui uero folio eſſe piri aiunt, ſed minore: nonnulli lentiſco, quidam terebintho, alij lauri folio,
adeo magna eſt inter ſcriptores de ea arbore controuerſia. Eaccæpiperis ſunt latentia in ſiliquis grana, nam
fructuum piperis qui primus erumpit, ueluti corilorum fimbria, aut faſeolorum ſiliqua dicitur piper longum.
myrrha eſt arboris lachrima, quæ in Arabia gignitur. Cæterum in Cyrenaica prouincia, laſerpitium reper-
tum est, cuius ſuccus laſer dicitur, berzuinum hodie uocamus.

Has autem uarietates regionibus, & locis, inclinatio mundi, & Solis impetus propius, aut lon-
gius curſum faciendo tales efficit terræ humores, quæ qualitates non ſolum in his rebus, ſed etiam in
pecoribus, & armentis dilcernuntur.

Cauſam reddit, unde tanta rerum uarietas, & diuerſitas in diuerſis regionibus oriatur, eamq́; dicit eſſe
mundi inclinationem, hoc eſt climatum diuerſitas, & impetus Solis longius, aut propius curſum faciendo .
5550 placet autem mibi in hac re diſcutienda paulum immorari, quoniam etiam Vitr. libro ſexto cap. primo &
hoc uolumine pbiloſophatur ſuper diuerſas regionum qualitates, & locorum proprietates, unde uaria rerum
genera procreantur. Ad phyſicum enim maxime ſpectat, etiam de natura locorum ſeparatim tractare, nam
ratio quædam loci ad cælum habetur, ut rectiſſime a nonnullis dictum ſit locum eſſe principium generationis
tanquam pater, quod quomodo intelligatur, licet alibi ſuperius dictum ſit, tamen non pigebit referre. Quic-
quid naturalem habet locum & alicubi continetur ad continentem locum ita ſe habere, in phyſicis probatum
eſt, ut ſe habet materies rerum ad eam, quæ illam perſecit formam, quoniam uero cœleſtia, ſi cum inferioribus
conferantur, actricem facultatem habere cognoſcentur, inferiora uero ab illis affici ceręin modum neceſſe eſt
ut ſuperiora inferior um ſint loca, tanquam continentia, & ambientia, unde ſigillum, qmdin inferioribus im-
6660 primitur ab ea forma ortum ducit, quæ in cœlestibus uirtute continetur. probatum quoque in pbyſicis

288256LIBER quæcunq; ſeruantur uirtute continentium corporum ſeruari, itẽ quæcunq; mouentur corpora, quæ rectis com-
menſibus dimetiuntur ad propria loca natura ferri, tanquam ad initia eorum ortus. Ideo nulli dubium eſſe de-
bet qu in ea uis in locorum proprietatibus reperiatur, quæ actrix, auctrixq́; ſit rerum, nam & in corporibus
animantum ad ſua quæq; membra alimentum trabi uidemus tanquam ad ſedes proprias, unde formam conci-
piant eius membri ad quod trahitur, nec fieri potest, ut alimentum quic quam agat, niſi uim membri, ad quod
mouetur, ommino adeptum ſuerit. Eius igitur perfectionis initium eſt membrum ipſum. non immerito igitur
locus inter initia rerum a philoſophis collocatur. experimento quoque uidemus corpora extra ſedes ſuas a natu
ra primo inditas collocata, labi, & interire, quoniam a loco tanquam a principio ſui ortus longè poſita ſint.
Cæterum ne error ſenſim ſubrepat in bis, quæ dicturi ſumus, loci acceptione, & uocabulo dicemus quid per
1110 locum intelligamus. Locus communi quadam ratione pro corpore ambiente aliud corpus ſumi ſolet, habita
ratione ad ſuperficiem ipſum continentem uel contingentem. Dicitur & locus caua illa ſuperficies, ad quam
corpus aliquod mouetur. Si communi ratione locus ſumatur, certè ſummum illud corpus, quod nec ortum,
nec interitum ſentit in loco eſſe non dicetur, nam extra ſe corpus nullum ambiens babent, quod magnitudinem
eius circunſcribat. Cætera uero corpora a primo babent extra ſe corpus, quod ea continet. Verum, quia &
ipſa, nec ortum generationis babent, nec intereunt, contingunt ſe certe continentq́; , ſed eorũ contactus, mathe
matica quadam ratione fit idest non naturali, quia nec patiuntur propterea, nec agunt quicquam inter ſe. id
quod ex eo eſt, quod eorum materies quam primum propriam conſequitur formam, quæ indiudua est, & im-
pertibilis ante quàm magnitudinem (ſeu quòd dicunt) quantitatem babeat: buiuſmodi ergo corporibus, nec
propriè nec ſecundum naturam debetur locus. Ideoq; natura perpetuitatem babent, & eorum forma, nec
2220 per ſe, nec per accidens mouetur, ut in phyſicis probatum eſt, & quemadmodum nullus est eorum ſecundum
natur am motus ad formam, & ad locum: & quod ad formam non mouetur, neque ad locum mouetur. Sed
ipſa potius ſunt aliorum corporum loca, unde quod ita ordinata ſint in loco, conuenit eis ex præstantia & ex-
cellentia quadam, ſecundum quem ordinem, cauſæ ſunt eorum, quæ natura fiunt. in quo quidem ordine, quod
eſt uniuerſalis, cæterorum cauſa, ultimum eſt, quod ſuo circumplexu omnia continet: Ideoq́; altius in loco ſecum-
dum diſtantiam a centro eſſe oportet, & cõplecti omnia in orbẽ,ut æquabiliter in omnibus natura constantibus
nires ſuas exerceat, non omnis autem ſuperficies locus est naturalis rei, ſed ea quæ terminus est continentis
corporis comparata, & relata ad dis̃tantiam, & cauſam, in qua propriæ estgener atio ret, quæ continetur.
In ea enim ſuperficie ſic affecta fit, & ſeruatur & augetur, & extra eam, in alia ſifuerit, quæ contrarias
qualitates habeat, diſſoluitur, & interimit. Hinc ſimplicia illa corpora, quæ a phyſicis elementa dicuntur
3330 in eo loco ſeruantur, ad quem natura feruatur: permixtis uero is locus debetur pro ratione ſimplicium, quæ
motiones habent ad ſua loca naturales, & extra ſuas ſedes intereunt, & locus quidem ſimplicium ſimplex
est, & compoſitorum compoſitus, hinc eſt quòd bomines ad cœli inclinationes contrarĳs his, in quibus nati
funt accedentes debilitantur, & infirmantur. Animalia quoque gignendi uires amittunt loci mutatione. Vnde
elephantes extra prima climata raro generantur,ultra quartum nunquam. Leones item in ſexto, & ſeptimo
non reperiuntur. De plantis quoque ratio eadem ut Vitr. rectè obſeruauit. nunc dicam amplius quòd cor-
porum quædam continent, & non continentur, quædam contrario modo ſe habent, nam continentur, & non
continent, alia demum continent, & continentur. Omnia continens, cœlum eſt, & illud quod extremo ambitu
omnia cingit a nullo continetur, quo uirtus omnis in omnia defluit, infimum uero terræ puræ corpus, quod
centro proximum eſt, continetur, & non continet. Cætera uero intermedia, ſi inferioribus comparentur, con-
tinent, ſi ſuperioribus, continentur, Longum uero eſſet de intermedijs ostendere quis proprius cuique ſit locus
4440 a natur a ſignatus, & qua ratione tanta in loco virtus inſit, & elementorum uarias efficiat qualitates. ſimi-
liter in his quæ ex elementis conſtant recenſere, quis naturalis ſit locus tædioſum eſſet. ſatis est dixiſſe ex phi-
loſopborum ſententia, corpora quæſunt tantum loca, eſſe cauſas omnium locorum, & ratio quod alia ſint in
loco eſt a cœlo, qui locus eſt. uariantur uero naturæ, proprietates, mores, actiones & ſpecies etiam eorum, qui
in eodem loco eſſe uidentur, quoniam non est in his locis pars ulla, uel minima, quæ non habeat propriam fa-
cultatem a uirtute ſyderum. Nam uel minimo puncto horizontis mutato, mutatur cœli facies, a qua uirtus
omnis emanat, mutatur aut borizon, uel parua terreni babitatione mutat; ita enim ratio postulat, nam ſi
ſecundum ſenſum exiſtimetur, non omnis mutatio ſoli borizontem immutat, nam terminator ille, finitorq́;
circulus, qui ſenſui eſt manifestus, uiſum terminat ad quingenta stadia, unde fit, ut ciuitas quing entis ſtadĳs
ab alia diſtans alium dicatur habere borizontem; habet enim alium ortum, alium occaſum ſyderum ſenſili
5550 temporum diſcrimine interceptum. Quoniam uero, & aduentitia quadam ratione diuerſæ locorum proprie-
tates accidunt, conſiderandum eſt, maris, montium, ſyluarumq́; proximitatem, eam facere in locis mutatio-
nem. Meridiana loca propè mare calidiſſima ſunt, & reftexu radiorum Solis, & ex luminis ad littus multi-
plicatione unde loca illa arenoſa ſunt, & ſicca, & mare ipſum ab impetu Solis in ſalem congelatur, & uina
quæ ibinaſcuntur, calidiſſima ſunt. Loca a meridie remotiora, proxima tamen ad mare, calida, & humida
fiunt. cæterum quia humor excedit, peſtifera ſunt, & ibi tonitrua ſulgura continenter generantur. Loca ſub
ſeptentrione ad mare poſita habites craſſos habent, & frigidos, non adeo peftifer a ſed nec ſalubria ſunt omni-
no, non ſentiunt graues æſtus, nec graues byemes, quoniam uis aeris licet craſſa ſit, non tam facile admittit
caloris uel frigoris uim. Montes quoque ſi uicini ſint, loca immutant bumiles non tantum, ſed alti ſunt niuoſi,
quosſi ab Aquilone babeas calidiorem efficient regionem, ſi ameridie altos, & multos frigora ſenties into-
6660

289257OCTAVVS. lerabilia, tum propter continuas niues, tum propter uentos frigidos perftantes. Cæterum niſi alia de cauſa bu-
miditas ingruat, frigida illa, & ſicca erunt loca, & ideo ſalubria. Montes ab ortu frigidam faciunt regionem,
quia Solem prohibent, & craffos humores emittunt ob uentos occiduos. Montes ab occaſu frigora, & humi-
ditates, & atras nebulas ſpargent. V allis, & profunda habitatio inſalubris erit ob craſſs uapores continen-
ter exhalantes, qui nec uento diſſipari poſſunt ob craſſitiem, nec facilè immutari queunt, quare fiet, ut locus
altus non ex montibus, ſed ex ſoli natura optimus ſit, & ſaluberrimus, quia frigidus eſt, nec nimium ſiccus,
frigore enim reprimuntur uapores, & caligines quæ fuſcum cælum reddere ſolent, & quamprimum recipit
temporum qualitatem. Stagna uero, & paludes inficiunt loca peſtilentibus halitibus, & craſſitia nebularum.
qui uero in medijs ſyluis habitant, habent aerem ſpiſſum, & caliginoſum, quia ſolum ubi ſyluæ ſunt uaporoſum
1110 eſt. Vapor autem cum emittitur, non poteſt exire in apertum cœlum contigentibus undique arboribus, &
quaſi ſuffocantibus terrenos halitus. V aporibus autem, & humoribus abundare ea loca ſcimus eo experi-
mento, quod plerunq; ſucciſione ſyluarum flumina ſint oborta. Diuerſitatem quoque faciunt elementa in his,
quæ, ex illis conſtant, ex terra enim habent firmitudinem, conſtantiam, & ſignorum conſeruationem; ex aqua
hahent, ut contineantur, & cohæreant quæ terrena ſunt, cum ipſa aqua ſua humiditate proprietate intermi-
nabilis ſit. Ignis in permixtione corporum aperit meatus ad ſpiritus, & uirtutes extendit, & protendit
corpora. Aer ſui commixtione materia eſt ſpiritus, & motu ſuo ducit aquam, & terram ſibi permixtam,
& generatorum uirtutes uebit, quare constat ex elementis uarias rerum proprietates fieri, varietas quoq;
accidentium maxima eorμm, quæ fiunt ex determinata aliqua diuerfitate fieri ſolet, hinc quæ locis calidißimis
naſcuntur calidißima ſunt, & nimia ſiccitate rugoſa, qualia ſunt grana piperis, quæ item nigra ſunt ob eorum
2220 caliditatem, quales ſunt Aetbiopes quibus accidunt multa ob diuerſas rationes, ſunt enim albi dentes, ha-
bent ora prominentia, agili ſunt corpore, corde timido, cito ſeneſcunt, atra bili laborant, mulieres eorum fa-
cile pariunt, ægrè concipiunt. Qhi uero ſub æquatore habitant, uigent propter ſubtilitatem ſpirituum, ua-
lent inuentionibus, calore ſpiritus mouente, & acuente, unde factum ut philoſophi in India præſtantes fuerint,
præſertim Mathematici, & qui magicis rebus incumberent. V alidæ enim in illis regionibus ob minimas cœ-
li inclinationes ſyderum uires habentur, nam qui ſeeundo tractu ſub cancro ſunt poſiti propter caloris in-
temperiem ſunt leues corpore, mente fatui, colore nigerrimo, capillo criſpo: contra uero quibus contraria est
cæli inclinatio, ut ſexto libro dixit V itr. albi ſunt colore, magna corporatura, forti ſlomacbo, hebeti ſunt in-
genio, febrium impatientes, & alios habent mores quales ſupra deſcripſimus. cum igitur multa ſint, quæ lo-
cis accidant, multa quoque ijs accidere oportet, quæ in illis locis oriuntur, unde non ſolum, quæ proueniunt
3330 ex cœli inclinationibus, & radiorum immiſſionibus conſideranda ſunt, ſed etiam quæ ex diuerſitate earum
rerum, quæ locis adueniunt. Naſcentes enim petroſis in locis, planis, frigidis, & ſiccis, fortiſſimi ſunt, &
robuſti, patientes laborum, amatores bellorum, obſtinatis moribus, ut ſaxa eos potius, quàm homines credas.
pulchri uero ſunt qui humentibus & frigidis locis naſcuntur, carnoſi quoque & pingues, audaces, ſed cito in
labore deficientes, libidinoſi tamen, & proni in uenerem, Monticolæ autem uel ſubalpini strumoſa habent
guttura, rudes quoque ſunt, & inflationibus laborant. ſimilis ration de alijs, neque ſolum homines, ſed bruta,
plantæ, lapides, metalla contrahunt naturales proprietates a locorum diuerſitate, unde V itr.

Haec nonita diſsimiliter eſſicerentur, niſi proprietates ſingularum terrarum in regionibus ad
Solis poteſtatem temperarentur. Sunt enim Bœotiæ flumina, Cephyſus & Melas, Lucaniæ Crathis,
Troiæ Xantus, inq́; agris Clazomeniorum & Erythreorum, & Laodicenſium fontes, & flumina, cum
4440 pecora ſuis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo quo-
tidie potum, ex eoq́; quamuis ſint alba, procreant alijs locis lcucophæa, alijs locis pulla, alijs lo-
cis coracino colore.

Vidi in Scotia oues ſlauenti lana. id ex potu, uel pabulo prouenire nen dubito. In ſcripturis ſacris colorem
ouium immutari didicimus cum Iacob. Leucophæa cinerei coloris, nostri beretina, uel griſea dicunt, colon
mixtus ex albo, & fuſco. Color autem Coracinus est qui nigerrimus, qualis coruis ineſt, pullus uero terræ
color est, non planè obſcurus.

Ita proprietas liquoris cum init in corpus proſeminat intinctam ſui cuiuſque generis qualitatẽ.
Igitur quoniam in campis Troianis proximẽ flumen armenta rufa, & pecora leucophæa naſcuntur;
ideo id flumen Ilienſes Xanthum appellauiſſe dicuntur. Etiamq́; inueniuntur aquæ genera morti-
fera, quæ per maleſicum ſuccum terræ percurrentia recipiunt in ſe uim uenenatam, Uti fuiſſe dicitur
5550 Terracinę fons, qui uocabatur Neptunius, ex quo qui biberant imprudentes uita priuabantur: qua-
propter antiqui eum obſtruxiſſe dicuntur. & apud Cychros in Thracia lacus, ex quo non ſolam qui
biberint moriuntur, ſed etiam qui lauerint. Item in Theſſalia fons eſt profluens, ex quo fonte nec pe-
cus ullum guſtat, nec beſtiarum genus ullum propius accedit, ad quem fontem proximè eſt arbor
florens purpureo colore. Non minus in Macedonia, quo loco ſepultus eſt Euripides, dextra, ac ſi-
niſtra monumenti aduenientes duo riui concurrunt in unum, accumbentes uiatores pranſitare ſolent,
propter aquæ bonitatem. Ad riuum autem qui eſt in altera parte monumenti, nemo accedit, quòd
mortiferam aquam dicitur habere. Item eſt in Arcadia Nonacris nominata terræ regio, quæ habet
in montibus e ſaxo ſtillantes frigidiſsimos humores. Hæc autem aqua ſtygos hydor nominatur, quam
neque argenteum, neque aureum, neque ferreũuas poteſt ſuſtinere, ſed diſsilit & diſsipatur. Con-
6660

290258LIBER ſeruare autem eam, & continere nihil poteſt, niſi mulina ungula, quæ etiam memoratur ab Antipatro
in prouinciam, ubi erat Alexander per Iollam filium perlatam eſſe, & ab eo ea aqua regem eſſe ne-
catum. Item Alpibus in Cotti regno eſt aqua, quam qui guſtant, ſtatim concidunt.

Hæc omnia iam dicta a Plinio ſumpta ſunt multis in locis, Quæ apponam non ut aliquid auctoritati Vi-
truuianæ addam, ſed ut dicendi modos & formulas diuerſas oſtendam, quibus eadem res latine ſcribi poteſt,
& primum, In Bœotia amnis Melas oues nigras, Cephiſus ex eodem lacu proflucns albas, postea alibi ru-
fas oues iuxta Ilium xantbum efficere, unde, & nomen amni: Xanthos enim rufum ſignificat. & alibi necare
aquas Theop ompus, & in Thracia apud Cychros dicit, & de Theſſaliæ fonte. Aliter circa Theſſalica tempe,
quoniam uiſus omnibus, terrori est, traduntq́; etiam æs, ac ferrum erodiilla aqua. De hoc fonte dicitur, quòd
1110 breui ſpatio profluat: & quòdmirum eſt, Siliqua ſylues̃tris amplecti radicibus fontem eum dicitur, ſemper
florens purpura. Ex ui apparet eas aqvas multo atramento ſutorio ( græci chalcanthum uocant, uulgus
Vitriolum) infectas eſſe. Item Plinius in Macedonia non procul ab Euripidis poetæ ſepulchro, duo riui con-
fluunt alter ſaluberrimi potus, alter mortiferi. Item de ſtyge aquaiuxta Nonacrim Arcadiæ, ſtyx nec odore
differens, nec colore, epota illico necat. Vngulas tamen mularum repertas, neque aliam ullam materiam, quæ
non perroderetur a veneno ſtygis aquæ cum id dandum Alexandro magno Antipater mitteret, memoria di-
gnum est, magna Ariſtotelis infamia excogitatum. Quod autem dicit Vitr. { in Cotti regno, } ita enim Phi-
lan der ( exemplaribus etiam reclamantibus, in quibus Crobi legitur) legendum dicit: ſciendum eſt Cottum ab
Augusto Cæſare in amicitiam receptum fuiſſe, a quo alpes Cottiæ, quibus hodie Cineſio monti nomen eſt. agrũ
Cotti in Liguribus Strabo conſtituit, ciuitatesuero Cottianas duodecim Plinius fuiſſe teſtatur.

Agro autem Faliſco uia campanain campo Corneto eſt lacus, in quo fons oritur, ubi anguium, &
2220 lacertarum, reliquarumq́; ſerpentium oſſa iacentia apparent. Item ſunt nonnullę acidæ uenæ fontiũ,
uti Lynceſto, & in Italia Virena, Campana Theano, alijsq́; locis pluribus, quæ hanc habent uirtu-
tem, uti calculos in ueſicis, quineſcuntur in corporibus hominum, potionibus diſcutiant. Fieriau-
tem hoc naturaliter ita, ideo uidetur, quod acer, & acidus ſuccus ſubeſt in ea terra, per quamiegredien-
tes uenæ intinguntur acritudine, & ita cum in corpus inierunt, diſsipant quæ ex aquarum ſubſidentia
in corporibus, & concreſcentia offenderunt. Quare autem diſcutiantur ex acidis eæ res, ſic poſſu-
mus animaduertere. Ouum in aceto, ſi diutius impoſitum ſuerit; cortex eius molleſcet, & diſſolue-
tur. Item plumbum, quòd eſt lentiſsimum, & grauiſsimum, ſi in uaſe collocatum fuerit, & in eo
acetum infuſum, id autem opertum, & oblitum ſi erit, efficietur uti plumbum diſſoluatur, & fiat
Ceruffa. Ei ſdem rationibus æs, quod etiam ſolidiore eſt natura, ſimiliter curatum ſi fuerit diſsipabitur,
& ſiet ærugo. Item margarita, non minus ſaxa ſilicea, quſae; neque ferrum, neque ignis poteſt per ſe
diſſoluere, cum ab igne ſunt percalefacta, aceto ſparſo diſsiliunt, & diſſoluuntur. Ergo cum has res
ante oculos ita fieri uideamus, ratiocinemur, ijſdem ra tionibus ex acidis propter acritudinem ſucci
etiam calculoſos è natura rerum ſimiliter poſſe curari. Sunt autem etiam fontes uti uino mixti, quem-
admodum eſt unus Paphlagoniæ, ex quo etiam ſine uino potantes fiunt temulenti.

De Lynceſto, Tlinius Lynceſtis, inquit, aqua, quæ uocatur Acidula, uini modo temulentos facit Ouid.
ulti. Metam.

Huic fluit effectu diſpar Lyncestius amnis,
Quem quicunque parum moderato gutture traxit,
# Haud aliter titubat, quàm ſi mera uina bibiſſet .

3340

Equiculis autem in Italia, & in Alpibus natione Medullorum eſt genus aquæ quam qui bibunt,
efficiuntur turgidis gutturibus.

Noſtri goſſutos eos appellant, quibus turgent guttura. Natio autem Medullorum habitat vallem Cilli-
ram, quæ distat ab Oeno ( Iſpruch dicunt) octauum lapidem meridiem uerſus.

In Arcadia uero ciuitas eſt non ignota Clitori, in cuius agris eſt ſpelunca profluens aquæ, quam
qui biberint, fiunt abſtemij. Ad eum autem fontem Epigramma eſt in lapide inſcriptum hac ſenten-
tia uerſibus Græcis, eam non eſſe idoneam ad lauandum, ſed etiam inimicam uiribus, quod apud eum
fontem Melampus ſacrificijs purgauiſſet rabiem Prœti filiarum, reſtituiſſetq́; earum uirginum mentes
in priſtinam ſanitatem. Epigramma autem eſt id, quod eſt ſubſcriptum.

4450

Philander e Pratenſi, Epigramma uerſum in latinum, ponit hoc modo.

#Si te, ſiq́; pecus medio ſitis orbe diei
# Ad fontis, Paftor, Clitorij antra premat,

# Inde tuã reſtingue ſitim, quin & propè nymphas,
# Naiadas omne tuum, tu quoque ſiſte pecus.

# Membra lauanda tamen caueas. cómittere lymphę,
#Ne noceat uinctis ebrietate potus .

#Viribus infeſtas fuge aquas, ubi nempè Melápus
#Luſtrauit diras Prœtidas a rabie.

#Arcaná abſtergens maculam, & ſe protinus Argis
#Ad tetricæ montes contulit Arcadiæ.

Ouidius uero ult. Metam. ita de Clitorio loquitur.
Clitorio quicunque ſitim de fonte leuarit
Vina fugit, gaudetq́; meris abstemius undis.
Seu uis eſt in aqua calido contraria uino,
Siue, quod indigenæ memorant, Amithaone natus
Trœtidas attonitas postq́; per carmen, & herbas,
Eripuit furijs purgamina mentis in illas,
Miſit aquas, odiumq́; meri permanſit in undis.

5560

291259OCTAVVS.

Item eſt in inſula Chio fons, e quo qui imprudenter biberint, fiunt inſipientes, & ibi eſt Epi-
gramma inſculptum ea ſententia; iucundam eſſe potionem fontis eius, ſed qui biberint ſaxeos habitu-
rum ſenſus. Sunt autem uerſus hi.

Giſcaferius uertit.

Sunt gelidifontis latices, dulcesq́; bibenti;

Saxeus attamen hic illico ſenſus erit.

Svsis autem, in qua ciuitate eſt regnum Perſarum, fonticulus eſt, ex quo qui biberint, amittunt
dentes. Item in eo eſt ſeriptum Epigramma, quòd ſignificat hanc ſententiam. Egregiam eſſe aquam
ad lauandum, ſed eam ſi bibatur, excutere e radicibus dentes. Et huius Epigrammatos ſunt uerſus
1110 Græce. Moretus uertit.

Hoſpes aquam cernis metuendam, innoxia membris
Sumere mortales, unde lauacra queant:
Sin imum in uentrem nitidam deieceris undam,
Admoris tantum labra ſuprema licet,
Protinns in terram labentur ab ore molares,
Et ſedes linquent mandibulæ uacuas.

2220

De proprietate item nonnullorum locorum, & fon-
tium. Cap. IIII.

SVnt etiam nonnullis locis fontium proprietates, quæ procreant, qui ibi naſcuntur egre-
gijs uocibus ad cantandum, uti Tharſo, Magneſiæ, alijsq́; huiuſmodi regionibus.
Etiamq́; Zama eſt ciuitas Afrorum, cuius mœnia rex Iuba duplici muro ſepſit, ibiq́; regiã
ſibi domum conſtituit. Ab ea millia paſſuum uiginti eſt oppidum Iſmuc, cuius agrorum
regiones incredibili finitæ ſunt terminatione. Cum eſſet enim Aphrica parens, & nutrix ferarum
beſtiarum, maximè ſerpentium, in eius agris oppidi nulla naſcitur, & ſi quando allata ibi ponatur,
ſtatim moritur, neque id ſolum ibi, ſed etiam terra ex his locis, ſi alio translata fuerit, ſimiliter effi-
cit. Id genus terræ etiam Balearibus dicitur eſſe. ſed aliam mirabiliorem uirtutem ea habet terra, quá
ego ſicaccepi. C. Iulius Maſiniſſæ filius, cuius erant totius oppidi agrorum poſſeſsiones, cum pa-
3330 tre Cæſare militauit. Is hoſpitio meo uſus eſt, ita quotidiano conuictu neceſſe fuerat dephilologia
diſputare. Interim cum eſſet inter nos de aquæ poteſtate, & eius uirtutibus ſermo, expoſuit eſſe in
ea terra eiuſmodi fontes, ut qui ibi procrearentur, uoces ad cantandum egregias haberent. Ideoq́;
ſemper tranſmarinos cataſtos emere formoſos, & puellas maturas, cosq́; coniungere, ut qui naſceren-
tur ex his, non ſolum egregia uoce, ſed etiam forma eſſent non inuenuſta.

Zamenſes, & Iſmuc oppidi ciues, cum uiderent natos in ea terra, ideſt qui eorum in terra procrearentur,
uoces habere ad cantandum egregias, emebant ſeruos ideſt cataſtas, uerbum ſignificat a catastacompede,
formoſos tranſmarinos, & puellas maturas uiro, ut in eorum terra ſimul coniungerentur ad ſobolem procreã-
dam, quoniam qui ex illis naſcebantur ex natura fontium, e quibus bibebant, egregia erant uoce; & quo-
niam parentes formoſi erant, etiam nati non inuenusta forma naſcebantur.

4440

Cvm hæc tanta uarietas ſit diſparibus rebus natura diſtributa, quod humanum corpus eſt ex ali-
qua parte terrenum, in eo autem multa genera ſunt humorum, uti ſanguinis, lactis, ſudoris, urinæ,
lachrymarum: ergo ſi in parua particula terreni, tanta diſcrepantia inuenitur ſaporum, non eſt mi-
randum ſi in tanta magnitudine terræ, innumerabilis ſuccorum reperiantur uarietates, per quarum
uenas aquæ uis percurrens tincta peruenit ad fontium egreſſus, & ita ex eo diſpares, uarijq́; perfi-
ciuntur in proprijs generibus fontes, propter locorum diſcrepantiam, & regionum qualitates, terra-
rumq́; diſsimiles proprietates. Ex his autem rebus ſunt nonnulla, quæ ego per me perſpexi. Cætera
in libris Græcis ſcripta inueni, quorum ſcriptorum hi ſunt auctores, Theophraſtus, Timæus, Poſsi-
donius, Hegeſias, Herodotus, Ariſtides, Metrodorus, qui magna uigilantia & infinito ſtudio loco-
rum proprietates, aquarum uirtutes ab inclinatione cœli, regionum qualitates ita diſtributas eſſe ſcri-
5550 pris declarauerunt: quorum ſecutus ingreſſus, in hoc libro perſcripſi, quæ ſatis eſſe putaui de aquæ
uarietatibus, quo facilius ex his perſcriptionibus eligant homines aquæ fontes, quibus ad uſum ſalien-
tes poſsint ad ciuitates, municipiaq́; perducere. Nulla enim ex omnibus rebus tantas uidetur habere
ad uſum neceſsitates, quantasaqua. Ideo quòd omnium animalium natura, ſi frumenti fructu priua-
ta fuerit, arbuſtis ue, aut carne, aut piſcatu, aut etiam qualibet ex his reliquis rebus eſcarum utendo
poterit tueri uitam: Sine aqua uero nec corpus animalium, nec ulla cibi uirtus poteſt naſci, nec tue-
ri, nec parari. Quare magna diligentia, induſtriaq́; quærendi ſunt, & eligendi fontes ad humanæ ui-
tæ ſalubritatem.

Postquam in uentæ aquæ fuerint, neceſſe eſt eas probare, & eligere. quoniam uero electio fit multis pro-
poſitis rebus, ut ex omnibus melior accipiatur ideo Vitr. poſt inuentionem aquarum multas attulit qualitates,
6660

292260LIBER& naturas aquarum, quas tum ipſe expertus est, tum ab alĳs audita, uel ſcripta cognouit, unde tanquam
gratus, & ingenuus gratias habet auctoribus his, a quibus aliquid didicit. Concludit igitur tales eſſe aquas,
qualis terra, per quam fluunt, qualesq́; herbarum, qu is lauant, ſucci, & mximam ad humanos uſus aquæ
neceſſitatem oſtendit, quòd ſine aqua, nec corpus animalium, nec ulla cibi uirtus poteſt naſci, nec augeri, nec
conſeruari, postea de experimentis agit.

De aquarum experimentis. Cap. V.

EXpertiones autem, & probationes eorum ſic ſunt prouidendæ. Si erunt profluentes, &
1110 aperti antequam duci incipiantur, aſpiciantur, animoq́; aduertantur, qua membratura
ſint qui circa eos fontes habitant homines. Et ſi erunt corporibus ualentibus, coloribus
nitidis, cruribus non uitioſis, non lippis oculis, erunt probatiſsimi.

Quia omne, quòd lædit, tempore lædit, & poſſunt nimirum grauius lædere, quætardius ſentiuntur.

Item ſi fons nouus fuerit foſſus, & in uas Corinthium, ſiue alterius generis, quòd erit ex ære bo-
no, ea aqua ſparſa maculam non fecerit, optima erit. Itemq́; in aheno, ſi ea aqua deferuefacta, &
poſtea requieta, & defuſa fuerit, neque in eius aheni fundo arena, aut limus inuenietur, ea aqua erit
item probata, Item ſi legumina in uas cum ea aqua coniecta ad ignem poſita, celeriter percocta fue-
rint, indicabunt eam aquam eſſe bonam, & ſalubrem. Non etiam minus ip ſa aqua, quæ erit in fon-
2220 te, ſi fuerit limpida, & perlucida, & quocunque peruenerit, aut profluxerit, ſi muſcusnon naſcetur,
neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit, ſed puram habuerit ſpeciem,
innuetur his ſignis efſe tenuis, & in ſumma ſalubritate.

Demum colore, ſapore, odoreq́; uacare debet quæ bona & ſalubris futura eſt aqua, immota uero ubique
inſalubris, ſtagnans peßima, quæ irudines alit, non incommoda uero, ubi anguillæ ſcatent.

De per ductionibus, & libr ationibus aquarum, & instrumentis
ad hunc uſum. Cap. VI.

NVne de perductionibus ad habitationes mœniaq́; uti fieri oporteat explicabo, cuius ra-
3330 tio eſt prima perlibratio. Libratur autem dioptris, aut libris aquarijs, aut chorobate,
ſed diligentius efficitur per chorobatem, quòd dioptræ, libræq́; fallunt. Chorobates
autem eſt regula longa circiter pedum uiginti, ea habet ancones in capitibus extremis æ-
quali modo perfectos, inq́; regulæ capitibus ad normam coagmentatos, & inter regulam, & ancones-
a cardinibus compacta tranſuerſaria, quæ habent lineas ad perpendiculum recte deſcriptas, penden-
tiaq́; ex regula perpendicula in ſingulis partibus ſingula, quæ cum regula fuerit collocata, eaq́; tan-
gent æquè ac pariter lineas deſcriptionis, indicabunt libratam collocationem. Sin autem uentus in-
terpellauerit, & motionibus lineæ non potuerint certam ſignificationem facere, tunc habeat in ſupe-
riori parte canalem longum pedes quinque, latum digitum, altum ſeſquidigitum, eoq́; aqua infunda-
tur, & ſi æqualiter aqua canalis ſumma libra tanget, ſcietur eſſe libratum. Ita eo chorobate, cum per
4440 libratum ita fuerit, ſcietur quantum habuerit faſtigij. Fortaſsis qui Archimedis libros legit, dicet
non poſſe fieri ueram ex aqua librationem, quòd ei placet aquam non eſſe libratam, ſed ſphæroides
habere ſchema, & ibi habere centrum, quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem (ſiue plana eſt
aqua, ſiue ſphæroides) neceſſe eſt extrema capita canalis regulæ pariter ſuſtinere aquam. Sin autem
proclinatus erit ex una parte, quæ erit altior, non habebit regulæ canalis in ſummis labris aquam.
Neceſſe enim eſt quocunque aqua ſit inſuſa in medio inflationem, curuaturamq́; habere, ſed capita
dextra, ac ſiniſtra inter ſelibrata eſſe. Exemplar autem chorobatis erit in extremo uolumine deſcri-
ptum. Et ſi erit faſtigium magnum facilior erit decurſus aquæ. Sin autem interualla erunt lacunoſa
ſubſtructionibus erit ſuccurrendum.

Inuenta, & electa aqua, neceſſe eſt ut perducatur ad mœnia, & ad determinatum locum: perduci uero nõ
5550 poterit, niſi deſcendat aqua, & decurrat naturali motione ad imum. Vt igitur hoc rectè expediatur formas
inſtrumentorum deſcribit Vitr. quibus uti poßimus ad aquarum librationem. Inter alia præcipue unum, quod
minus fallit, eligit, & deſcribit. Librare igitur nil aliud eſt, quàm altitudinem loci ſumere, in quo aqua
est, eamq́ comparare, & referre ad eius loci altitudinem, ad quem perducenda eſt. Cum igitur locus, quo
aqua ducenda eſt, depreßior erit loco, a quo erit caput aquæ, procul dubio commodè perducetur. Libratur
aqua dioptris, & libris aquarĳs, & inſtrumento, quod alĳ chorobaten uocant. Geometræ aũt(ut Albertus
ait ) aſſirmant, quod ſi linea recta orbem terræ contigerit, & ad mille paſſus protenſa fuerit, interuallum,
quod erit inter lineam, & ambitum, orbemq́; terræ non plus denos excedere digitos, unde factum, ut ſi quis
ſulco aquam ducere uelit, aqua non moueatur in ſingulis millibus, niſi depreßiori libramento pedem integrum,
quam fuerit locus, unde primum ſulcus fieri cœperit, qui locus a iuris peritis incile dicitur ab inciſione prima
6660

293261OCTAVVS. illa, quæ fit aquæ ducendægratia. quòd ſi locus ad millæ paſſus ſex pedes declinauerit, rapidus aquæ curſus
fiet ita, ut nauibus ſit incommodus, & periculo. Declinationem, & deuexit atem aluei pila in ſulcum immiſſa
1110106[Figure 106]c d f b c 8107[Figure 107]CHOROBATES.2 I 3 222103320443055406650 probant imperiti, quæ ſi decurrat, decliuem locum eſſe arbitrantur.
Cæterum alia ratio eſt peritorum, nam ĳs utuntur instrumentis, quæ Vi-
tru. connumerauit, quæ omnia angulo recto finiuntur, ſed alterum alte-
ro certius eſt. Quamuis uero ſecretioris indaginis ars librandi ſit, quàm
modo explicare poßim, tamen nonprætermittam quæ ad uſum ſpectabüt.
Locus quo ducenda est aqua, aut intuitu ab aquæ capite cernetur, aut in-
tercipietur montium, uel ædificiorum obiectu. Siintueri eum poſſumus,
aut planum, per quod ducenda est aqua, æquabiliter ſe habebit, aut in tu
mulos inſurget, utriuſque reiratio habenda eſt, in libramento montis,
uel rupis, uel ædificĳ; quod poſtea explicabo. Siuero cerni non poteſt,
obiectu aliquo, tunc tetrante cum dioptris utimur hoc modo. Pone ad ca
put aquæ, ſi fons fuerit, uel ad incile tetrantem, ita ut perpendiculum ad
lineam lateris eius, quod in horizontem cadit, præciſe æquatũ cadat, per
pinnulas, aut dioptram proſpice, & locũ aliquem ſignato in monte, aut
in rupe obiecta, qui fontis capitipari libramento reſpondeat. ad eum lo-
cum poſtea accede, & eodem modo collocato tetrante alium locum quæ-
ras, ad quem aſpiciendo per pinnulas, ſignum aliud æque libratũ faciis,
ita enim a paribus libramentis ad diuerſa loca accedes, donec te conſti-
tuas in eo loco, a quo proſpicere, & intueri poßis locum, ad quem ducen
dam aquam ſumpſeris. Poſito igitur tetrante eo modo, quo ſupra per pin
nulas, uideto locum, ad quem ducere aquam uoles. Quod ſi perpendicu-
lum filo appenſum eidem lineæ, cui prius, adiaceat, ſcito a capite fontis
ad emiſſarium (ita enim locum uoco, ad quem ducenda est aqua ). æqui-
libratatam eſſe altitudinem. Quod ſi filum intra tetrantem incidat, de-
preſſius erit emiſſarium, quam fons, uel incile, & aqua commode perdu-
cetur. Si uero extra tetrantem linea perpendiculi cadat, ſcito aquam nõ
poſſe duci, quoniam altius erit emiſſarium, aqua uero ultra originem
ſuam urgeri, & cogi non poteſt, ideſt ſua ſponte altius origine ſua non ex-
urget. Quod autem dixi, ſuperiori deſcriptione erit apertum. Vbi B.
fontis eſt caput, B C. prima inſpectio. c. d. ſecunda post montem;
quæ plana eſt, licet uideatur in deſcriptione aſcendere D. e. tertia in-
ſpectio a qua non potest aqua perduci, quoniam ſignum e. altius eſt ſi-
gno D. ſed d f. quarta inſpectio eſt, & a ſigno d. ad f. duci aqua
poteſt, quoniam f. inferius est, & depreſſius d. igitur b. g. f. est
aquæ perductio. Quando igitur emiſſarium a fonte uideri non potest, ita
librandum eſt. Siuero uterque terminus uidebitur, aut modicis, inter-
uallis in librando ſigna ponimus, aut longioribus, ſimodicis certè fiet,
ut minus a flexo terræ ambitu directio abſcedat. Quo autem ſpatia fue-
rint maiora eo circumflexu terræ a recta libræ linea decliuius eſſe inue-
nietur. quare in his obſeruandum eſt, ut in octonos ſtadios, decem ad mi-
nus digitos declines. Si uero ſolum non omnino æquabile fuerit, ſed inter-
ſurget terræ tumulus, tunc oportebit terræ altitudinem ut primum a ca-
pite, & ab incili, poſtea ab emiſſario, & termino metiaris, ita enim cer-
tior fies, quantum inſurget terra interpoſita, nam ſi libella aut nor-
ma utaris duplicem lineam conſiderabis, alteram, quam radium appello ab oculo ſpectantis ductum ad
7760

294262LIBER parem oculi altitudinem. Alteram ab oculo ad pedem directè cadentem, quam & erecto baculo notabis. c@in
igitur radius ad terræ tumulum perueniens a capite fontis altior erit, quam radius aduerſus ab emiſſario ad
eundem terræ tumulum perueniens ex perpendiculis facile notabis exceſſum, dignoſcesq́; tumuli altitudinem.
Cæterum hæc iam nota libratoribus, & menſoribus plus ſatis, ſed chorobati forma ſupra deſcripta, mentem
Vitr. ſatis aperte monſtrabit, ubi unitatis nota eſt regula pedum 20. Ancones binario numero ſignantur,
tranſuerſarĳ uero ternario, perpendicula cernuntur. Canalis demum ubi o. in quo æquabiliter quieſcere de-
bet aqua, cum planum fuerit æquilibratum. Si uero canalis erit proclinatus, quæ pars altior erit, non habebit
regulæ canalis in ſummis labris aquam, nam decurret omnis aquæ ad alterum caput canalis momento, atque
impetu naturali, quo deorſum fertur, nec experimentum huiuſmodi fallit, quacunque figura ſit aqua, ſiue
1110 plana, ſiue orbicularis, nam in medio licet tumeat, in extremis tamen æqui librata erit. Dioptra uocabulum
græcum est, dicitur, apo tu diopteuin quòd eſt inſpicere, Galli traguardum dicunt, rectè uim uerbi exprimentes,
noſtri mir am a mirando uocant. Libra aquaria notum eſt inſtrumentum canali, dioptra, & perpendiculis conſtãs
directe ſuper baculo collocatum. Chorobates dicitur, ut puto quaſi per regionem meator, certius inſtrumentũ
ob longitudinem ſuam. Cum igitur altus locus fuerit, unde fons concipitur, & longius ſit deducendo, facilior
erit decurſus aquæ. Si uero ſpatia erunt inæqualia non ob interceptos tumulos, ſed propter interiacentes la-
cunas, & depreſſionem terreni: tunc ubi lacunæ fuerint, ſubs̃ructionibus erit ſuccurrendum, ut æquabiliter
fluat, nam neque ob nimiam, neque ob paruam profunditatem extollitur aqua. ſubſtruendum igitur est, ubi
ſunt lacunæ, ut fundus canalis per quem ducitur aqua ſit diroctus.

2220

Quot modis ducantur aquæ. Cap. VII.

DVctvs autem aquæ fiunt generibus tribus. Poſtremo capite de ducendis aquis, ſermo fit a
Vitr. eo modo ut primum doceat tres eſſe ductus aquarum modos, aut per riuos ſtructilibus ca-
nalibus ductos, aut per fistulas plumbeas, aut tubulis fictilibus: poſtea quæ ratio in ſingulis ha-
beatur oſtendit, ac primum agit de modo, quo per apertos canales aqua ducitur, docetq́; quo
modo defluxum, & declinationem aquis dare debeamus, quaq́; ratione in unum locum adſeruentur, & ad
uſum distribuantur, & quomodo montium, rupium, ſaxorumq́; impedimenta uitentur, & ſpecus excauentur,
ac canales demum struantur. poſtea de aqua ducenda per plumbeas fistulas tradit præcepta. Caſtella, quæ
nos baſcas appellamus, adſeruandas aquas constituit, fiſtularum menſuras diſponit, oſtenditq́; qua ratione
3330 aqua, per montes, per plana, perq́; ualles perducenda ſit, & quomodo prouidendum ſit, ſi tubuli damnum fe-
cerint. Demum ad fictiles tubos reuertitur, testasq́; adglutinare docet, comparatq́; modum hunc aquæ du-
cendæ per plumbeas fiſtulas, oſtendens eum ſalubriorem & minoris impenſæ. Quibus rebus abſolutis ad pu-
teos excauandos progrediens, conſiderat qua ratione noxios uapores euitemus, & imminenti ruinæ prouidea-
mus, & quomodo aquam colligere debeamus, & collectam ſeruare, ne diffluat. Latera putei munit, & stru-
cturam circa puteum parat, prouidetq́; aquæ bonitati, at que it a uolumini octauo finem imponit.

Ductus autem aquæ fiunt generibus tribus, riuis per canales ſtructiles, aut fiſtulis plumbeis, ſeu
tubulis fictilibus, quorum eæ rationes ſunt.

Riuos efficiebant structilibus canalibus, nam formam structilem Palladius pro canali fabrica constante
dixit, & Vitr. quomodo ſtruendi ſint canales docet. Cæterum Palladius quartum genus addit canales ligneos,
4440 quo monticolæ nostri utuntur. præterea apertam e riuis ductionem, nam riui opus aut foßile, aut ſtruenſile eſt.

Si canalibus, ut ſtructura fiat quam ſolidiſsima, ſolumq́; riui libramenta habeat faſtigata, ne mi-
nus in centenos pedes ſemipede. Eæq́; ſtructuræ confornicentur, ut minime Sol aquam tangat.

Ita Palladius hunc locum intelligit, ſi per planum ueniet inter ſexagenos, aut centenos pedes ſenſim recli-
netur ſtructura in ſeſquipedem, ut uim poßit habere currendi. Structura igitur erit ſolidißima, & fiet con-
fornicatio & declinatio canalis, nam ita tribus rebus erit prouiſum primo ſolida structura, ne aqua dilaba-
tur: ſecundo confornicatione, ne aqua Solibus tepeſcat: tertio declinatione, ut aqua facilius decurrat. nunc de
uſus diſtributione.

Cvmq́; uenerit ad mœnia, efficiatur caſtellum, & caſtello coniunctum ad recipiendum aquam
triplex emiſſarium, collocenturq́; in caſtello tres fiſtulæ æqualiter diuiſæ intra receptacula coniunctę,
5550 uti cum abundauerit ab extremis in medium receptaculum redundet. Ita in medio ponentur fiſtulæ
in omnes lacus, & ſalientes ex altero in balneas, ut uectigal quotannis populo præſtent: ex quibus ter-
tio in domos priuatas, ita ut ne deſit in publico.

Nunc ut dixi de diſtributione aquæ tractat, aitq́; ubi ad mœnia uentum fuerit, efficiendum eſſe caſtellum,
idest amplum receptaculum, quod aquam ſuſcipit, cui receptaculo tria alia receptacula ſunt coniungenda
hæc immiſſaria dicuntur, unde poſtea erogatur aqua. Tres uero fiſtulæ in caſtello erant æqualiter diuiſæ in-
tra receptacula coniuncta, ea de cauſa, ut abundante aqua ab extremis in medium receptaculum abundet,
nam in medio maior aquæ copia eſſe oportebat, quoniam ibi erant fiſtulæ in publica aquarum conceptacula,
quæ lacus dicuntur, ubi Romana plebs ablueret lintea, & ſimilia, & inde etiam aqua in omnes ſalientes du-
cebatur. Sunt enim ſalientes ſiphunculi, & capita fiſtularum, e quibus aqua ſalit, quorum ora ſi peren-
6660

295263OCTAVVS. niter fluunt, maſtis ideft mammis teguntur, ſed ſi cum libet obtur antur & laxantur, id fit epiſtomĳs, quorum
manubria dum torquentur patefaciunt nares, atque ita manat aqua, contraria uerſatione eaſdem obturat.
hæc igitur a medio utilitas. Ex altero uero in balneas, uel ad fullonum, coriariorum, aliorumq́; neceſsita-
tes profluebat, quemadmodum ex tertio in priuatas domos ad hortos irrigandos. Cæterum animaduerten-
dum eſt, quod Frontinus dicit apud antiquos omnem aquam in publicos uſus erogari ſolitam eſſe, legeq́; cau-
tum, ne priuati aliam ducerent, quàm quæ ex receptaculo publico in humum decidiſſet, quam caducam uo-
cabant, & hanc ipſam non in alium uſum, quàm balnearum, fullonicorum, uectigalisq́; statutam merce-
dem, quæ in publicum penderetur aliquid, & in domos principum daretur. Galenus ait ne in ciuitatibus
quidem aquam mole, ac pondere æqualem locis omnibus eſſe diſpartitam, balneo enim publico, aut deorum
1110 luco partem aquæ maiorem tribuit, fontibus uero biuiorum, & priuatis balneis minorem. Publicanorum
cara erat, ideſt eorum qui quid a fiſco conducunt, ut publicum uectigal. Publica autem uectigalia intel-
ligere debemus, ex quibus uectigal fiſcus capit, quale eſt uectigal portus, uel uenalium rerum, item ſalina-
rum, & metallornm, & piſcinarum. Erat autem Senatus conſultum, quod aquam non niſi ex caſtello duci
permittebat, ne aut riui, aut fiſtulæ publicè lacerarentur. unde Vitr. {non enim poterunt auertere, cum ha-
buerint a capitibus proprias ductiones. } Vocabula uero, quæ aquæ ductibus ſeruiunt, a iuriſconſulto, ſic fi-
niuntur. Riuus locus est per longitudinem depreſſus: ſepta ſunt, quæ ad incile apponuntur aquæ deriuandæ
gratia: incile ut ab inciſione dicitur locus ubi primum inciditur ad deriuãdas aquas: caſtella receptacula ſunt,
quæ aquam publicam ſuſcipiunt: ſpecus ſublimis eſt ripis locus, ex quo aqua deſpicitur; calix extrema eſt du-
cti pars, quo aqua funditur, eſt erum modulus æneus erogatorius, cuifiſtula applicabatur eius luminis, uel ca-
pacitatis, quæ impetrata fuerat, & longitudinis non minus digitorum duodecim. Is eſt modus acceptorius.
2220 Ita & nos̃tri ſolent aquæ unciam a publico emere, uel amplius; diameter enim fistulæ menſura eſt aquæ.
Omnes partes iam enumeratæ ſolidiſſima structura, ſiue parietis, ſiue fundi, ſiue cameræ ſint, ſtruendæ ſunt, ut
dixi; ne rimæ fiant, ne Soles adurant, ne læſio ulla fiat. Primum uero ad fauces ſepti, ubi ſcilicet incile
eſt, porta opponitur, qua obductis ualuis turbidum fluentum excludas, & damna operis reficere poſſis, ſi quid
acciderit, aquæ curſu ſemoto ad ualuas craticula ferrea apponitur, ut frondes, ligna, & ſi quid est huiuſmo-
di intercipiatur ne cum aqua decurrat. Aſepto in centenos cubitos, caſtellum facies, a caſtello item eodem
interuallo aliud castellum strues latum pedes 20, longum 30, profundum ſub riuo ductus ad pedes 15. ut
mixtiones terreni, quæ cum aqua defluunt, habeant ubi conſidant, & quieſcant, puriorq́; , & nitidior aqua
in riuum influat. Calix modum aquæ fundendæ ex fluentis appulſu, ut ait Alb. atque ex fiſtulæ, qua uomat
habitu uariati. Nam quo erit aqua ex largo, & celeri fluento excepta, quoue eadem erit uia ducta expedi-
3330 tiore, & preſſura accumulatiore augebit modum. Fistula ad libram, atque in directis collata modum ſer-
uabit; fistulamq́; ipſam, qua mittas aquam compertum habent aquæ defluxu, & proiectione abſumi, & quaſi
delimari, & nullum metalli genus denſius reſiſtere, quàm aurum. Adiunxere etiam Architecti ornatus cau-
ſa multa per frontibus immiſſariorum, quæ ad uſus ciuiles horarum & temporis facerent ſumma ſigillorum ſe
ſe mouentium ſeſtiuitate, ludosq́; & triumphos, efficientia ſimulachra ex ære fingebant ab ĳs deducta rationi-
bus, quæ nos decimo, uel ſequenti libro explicabimus.

Sin autem medij montes erunt inter mœnia, & caput fontis, ſic erit faciendum, uti ſpecus fodian
tur ſub terra, librenturq́; ad faſtigium, quod ſupra ſcriptum eſt: & ſi tophus erit, aut ſaxum, in ſuo ſi-
bi canalis excidatur; ſin autem terrenum, aut arenoſum erit ſolum, parietes cum camera in ſpecu ſtruã-
tur, & ita perducatur, puteiq́; ita ſint facti, ut inter duos ſint actus.

4440

Aut per planum expeditum ducenda est aqua, aut montes ſunt medĳ inter incile, & immiſſarium, de pri-
mo dictum est, nunc ſecundnm exequemur. In bis omnibus, ubi lapis est, aut tophus, aut etiam denſior
creta, aut huiuſmodi quod aquam minimè abſorbeat, s̃tructura opus non erit, ſed ſatis eſt fodere, & ſubter-
raneum meatum facere, per quem aqua ducatur, libreturq́; ea ratione ad fastigium, quod ſupra dictum eſt,
ſcilicet quod ſolum riui libramenta habeat faſtigata ne minus in centenos pedes ſeſquipede, Vbi uero ſolum
latera non ſolida fuerint, uel propterea, quòd terrenum ſit arenoſum, uel creta non ſolida, uel aliud huiuſ-
modi per quod effluat aqua, tunc parietes cum camera in ſpecu ſtruantur, & ita perducatur. Cæterum id ob-
ſeruandum est, ut puteos, ideſt æſtuaria, quibus reſpirare. poſſit perfluens aqua, & uis ſpiritus relaxetur, ne
concluſus aer curſum aquæ moretur, faciamus eo ſpatio inter ſe diſtantes, quo actus eſt, ideſt ſpatio cen-
tum uiginti pedes.

5550

Sin autem fiſtulis plumbeis ducetur, primum caſtellum ad caput ſtruatur, deinde ad copiá aquæ
lamnæ fiſtularum conſtituantur, eæq́; fiſtulæ ab eo caſtello collocentur, quod erit in manibus, fiſtu-
læ ne minus longę pedum denum, quæ ſi centenariæ erunt, pondus habeant in ſingulas pondo mille
ducentum, ſi octogenariæ pondo 940. ſi quinquagenariæ pondo 600. quadragenariæ pondo 480.
tricenariæ pondo 360. uicenariæ pondo 211. Quintum denum pondo 180. denum pondo 120.
Octonum, pondo 96. quinariæ pondo 60.

Fiſtulas denum pedum longitudinis eſſe legitimum eſt, inquit Plin. latitudine uero diuerſa conſtant: &
ideo etiam diuerſas ſortiuntur appellationes. nam ſi lamina antequam in rotundum ducatur, lata erit digitos
centum, centenaria dicitur. Si octuaginta octogenaria, & ſic de alĳs intelligendum. diuerſi quoque ponderis
erunt, nam centenariæ decem pedum mille ducentas libras habeat; octogenaria noningentas ſexaginta; quin-
6660

296264LIBER quagenaria ſimiliter decem pedum pondo ſexcenta; quadragenaria, & reliqua ut inquit Vitru. qui etiam ſe
ipſum declarat, & ea nomina hoc modo explicat.

Ex latitudine autem lamnarum quot digitos habuerint, antequam in rotundationem flectantur,
magnitudinum ita nomina concipiunt fiſtulæ. Namque quæ lamna fuerit digitorum quinquaginta,
oũ fiſtula perſicietur ex ea lamna, uocabitur quinquagenaria, ſimiliterq́; reliquæ.

Frontinus dicit incertam eſſe Vitr. menſuram, quoniam cum cir cumagitur lamina ſicut interiore parte at-
trahitur, ita per illam, quæ foras ſpectat, excedit, maxime probabile eſt quinarium dictum a diametro quinque
quadratuum & reliqua. Hactenus quæ pertinet ad fiſtularum magnitudinem explicauit, restat ut de ducen-
dæ aquæ modo præcepta instituat. Dicit igitur

1110

Ea autem ductio, quæ per fiſtulas plumbeas eſt futura, hanc habebit expeditionem, quòd ſi caput
habeat libramenta ad mœnia, montesq́; medij non fuerint altiores, ut poſsint interpellare, ſic neceſſe
eſt eorum interualla ſubſtruere ad libramenta, quemadmodum in riuis, & canalibus dictum eſt.
Sin autem non longa erit circuitio, circunductionibus. Sin autem ualles erunt perpetuæ in declina-
to loco curſus dirigentur, cum uenerint ad imum, non alte ſubſtruitur, ut ſit libramentum quam
longiſsimum (hoc autem erit uenter, quod Græci appellant {χοιλαν} ) deinde cum uenerit ad aduer-
ſum cliuum, quia ex longo ſpatio uentris leniter tumeſcit, tunc exprimatur in altitudinem ſummi
oliui: quòd ſi non uenter in uallibus factus fuerit, nec ſubſtructum ad libram factum, ſed geniculus.
erit, erumpet, & diſſoluet fiſtularum commiſſuras. Etiam in uentre columnaria ſunt facienda, per quæ
uis ſpiritus relaxetur. Ita per fiſtulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus belliſsime poterunt
efficere, & decurſus, & circunductiones, & uentres, & expreſſus.

2220

Ductus aquæ per fiſtulas plumbeas, aut impeditur, aut non impeditur. Non impeditur cum uel planum a
capite ad mœnia libratum eſt, & decurſum habet, uelmontes adeò alti non ſunt, ut interpellantur aquæ cur-
ſus, tunc interualla ſubſtruantur ad ea libramenta, quæ dicta ſunt in riuis, & canalibus, ut ſcilicet æquabiles
habeant decurſus, fastigiaq́; temperata. Impeditur montium obiectu uel etiam uallis depreſſione nimia.
Cum obĳcitur mons, uel excauandus eſt, uel ſi non longa erit circuitio, ſubſtructio facienda eſt, quæ montem
oircundet, ut per latus montis obliqua ducatur aqua. Siuallis perpetua erit, conſideranda hæc ſunt, aquæ
decurſus, libratio, & expreſſio, nam decurſus fit a capite aquæ ad uallem, libratio in profundo ual-
lis, & expreſſio, cum ad cliuum cogetur aſcendere. vnde Vitru. inquit {Sin ualles erunt perpetuæm de-
clinato loco curſus dirigentur. } Cum uero aqua ad uallem, & imum peruenerit, tunc ſubſtructio fa-
3330 cienda eſt, non tamen alta nimis ſed longiſſimo libramento, hæc uenter appellatur, quoniam tanquam in uen
tre aquas continet, & ſubleuatur in tumorẽ quendam. Vnde Palladius ita inquit, ſiſe uallis interſerat, ere-
ctas pilas, uęl arcus uſque ad aquæ iuſta uestigia conſtruimus, aut plumbeis fiſtulis clauſam deĳci patiemur,
& explicata ualle conſurgere. Explicata autem ualle conſurgere, eſt id quod Vitr. dicit { tunc exprimatur
in altitudinem ſummi cliui } quod fit cum a monte deſcenderit in uallem, ſi in aduerſum montem cogatur con-
ſcendere. Neceße autem eſt uentrem, & libramentum facere, ut longi uentris ſpatio leniter intumeſcentis
aqua non magno impetu in altitudinem exprimatur, nam ſi non uenter, ſed geniculus, & flexus canalis fa-
ctus fuerit impetu nimio, dum conſcendet aqua, erumpet, & diſſoluet fiſtularum commiſſuras. Etiã in uentre
columnaria, ideſt putei, & ſpiramenta ſunt facienda, per quæ uis ſpiritus relaxetur.

Item hac ratione cum habebunt a capitibus ad mœnia faſtigij libramenta, inter actus ducentos
non eſt inutile caſtella collocari, ut ſi quando uitium aliquis locus fecerit, non totum omneq́; opus
4440 contundatur, & in quibus locis ſit factum facilius inueniatur: ſed ea caſtella neque decurſu, neque
In uentris planitia, neque in expreſsionibus, neque omnino in uallibus, ſed in perpetua fiant æ-
qualitate.

Quoniam ductus aquarum magno fit ſumptu, ideo prouidendum est, ut cum uitium aliquod in fistulis factum
fuerit, continuo ipſum deprehendamus, ne totum opus contundamus in explorando loco, ubi uitium erit. Qua-
re illud animaduertendum eſt, ut caſtella ducentos actus distantia ſtruamus; cum enim ad caſtellum aqua non
peruenerit, ſciemus uitium ſupra id in tubulis factum eſſe, & tunc reficere poterimus. Cauendum uero est, ne
caſtella in decurſu, aut in uentre, aut in expreſſione uel ualle struamus, quoniam multa incommoda ex ea
ſtructura ſenties, & damna.

Sin autem minore ſumptu uolueris aquam ducere, ſic erit faciendum. Tubuli craſſo corio ne
5550 minus digitorum duorum fiant ex teſta, ſed ita ut hi tubuli ex una parte ſint lingulati, ut alius in alium
inire, conuenireq́; poſsit. Tum coagmenta eorum calce uiua ex oleo ſubacta ſunt illinenda, & in
declinationibus libramenti uentris, lapis eſt ex ſaxo rubro in ipſo geniculo collocandus. isq́; pertere-
batus uti ex decurſu tubulus nouiſsimus in lapide coagmentetur, & primus ſimiliter librati uentris
in cauo ſaxi rubri hæreat, & primus expreſsionis, ad eundem modum coagmentetur. Ita librata pla-
nitia tubulorum, ac decurſus, & expreſsionis, non extolletur. Namq́; uehemens ſpiritus in aquæ du-
ctione ſolet naſci, ita ut etiam ſaxa perrumpat, niſi primum leniter, & parce a capite aqua immitta-
tur, & in geniculis, aut uerſuris alligationibus, aut pondere ſaburræ contineantur. Reliqua omnia uti
fiſtulis plumbeis, ita ſunt collocanda. Item cum primo aqua a capite immittitur ante fauilla immitte-
tur, uti coagmenta ſi qua ſunt non ſatis oblita, fauilla oblinantur.

6660

297265OCTAVVS.

Tubulis testaceis minore ſumptu aqua ducitur. Quæ menſura eorum, quæue forma & modus, quo coag-
mentatur, conſiderandum eſt. Menſura eſt ut craßi ſint non minus digitorum duorum, longitudine mediocri,
forma, ut ſint lingulati, & ex una parte reddantur anguſti, ut palmi ſpatio unusin alterum poßit intrare,
lembellum nostri eam formam uocant; modus, quo coagmentantur, est ut calce uiua ex oleo ſubacta illinan-
tur, calx enim e fornace in cellis uinarĳs reſtinguitur, deinde oleo macerata & ſubacta unguntur tubuli, &
etiam æneis nexibus alligabuntur. Sed anteq́; in ĳs aquæ curſus admittatur, cinis in qua extinctorum car-
bonũ reliquiæ ſuperſunt, per eos mixto exiguo liquore decurrat, ut glutinaripoßit, ſi qua ſunt uitia tubulorũ.
Quoniam uero in ea aquæ ductione etiam decurſus eſt, & uenter, & expreſſus, & circunductio; maxime
aduertendum eſt in his omnibus, quo modo tubuli coagmententur, & alligentur, nam tanta est aquæ uis, ut
1110 niſi prouideatur, tubuli extollentur, uel diſrumpentur. Tubuli igitur coagmentabuntur eo modo, quo dictum
eſt: ſed poſtea ponderum graui accumulatione firmabuntur præſertim in decurſibus, flexibus, & expreßio-
nibus. Id periculum ut euit arent periti, maxime in geniculis lapide rubro perforato utebantur, ita ut uideri
poßint in antiquis monumentis marmora plus duodenos pedes longa perforata ad palmi latitudinem, quæ in
decurſibus, uentre, & expreßionibus collocabantur in his ſaxis hærebant tubuli, & optime coagmentabantur
in geniculis aut uerſuris, nam & qui nouiſſimus tubulus in decurſu, & qui primus in uentre, & ultimus, &
qui primus in expreßione erat in lapidibus, qui in his omnibus locis perforati ponebantur hærentes, & coag-
mentati firmißimeq́; alligati, & aqua leniter & parce a capite immittebatur.

Habent autem tubulorum ductiones ea commoda, primum in opere, quòd ſi quod uitium fa-
ctum fuerit, quilibet id poteſt reficere: etiamq́; multo ſalubrior eſt ex tubulis aqua quam per fiſtulas,
2220 quod per plumbum uidetur eſſe ideo uitioſa, quòd ex eo ceruſſa naſcitur. Hæc autem dicitur eſſe no
cens corporibus humanis, ita ſi quod ex eo procreatur, ideſt uitioſum, non eſt dubium quin ipſum
quoque non ſit ſalubre. Exemplar autem ab artificibus plumbarijs poſſumus accipere, quod pallori-
bus occupatos habent corporis colores. Namque cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo inſi-
dens corporis artus, & in dies exurens eripit ex membris eorum ſanguinis uirtutes. Itaque mi-
nimè fiſtulis plumbeis aqua duci uidetur, ſi uolumus eam habere ſalubrem. Saporem quoque melio-
rem ex tubulis eſſe quotidianus poteſtindicare uictus, quod omnes extructas cum habeant uaſorum
argenteorum menſas, tamen propter ſaporis integritatem fictilibus utuntur.

Hæc facillima ſunt, nec noſtra indigent explicatione. Modo ad reliqua.

Sin autem fontes non ſunt, unde ductiones aquarum faciamus, neceſſe eſt puteos fodere. In pu-
teorum autem ſoſsionibus non eſt contemnenda ratio, ſed acuminibus, ſolertiaq́; magna, naturales
3330 rerum rationes conſiderandæ, quòd habet multa uariaq́; terra in ſe genera. Eſt enim utireliquæ res
ex quatuor principijs compoſita, & primum eſt ipſa terrena, habetq́; ex humore aquæ fontes, item
calores unde etiam ſulphur, alumen, bitumen naſcitur, aerisq́; ſpiritus immunis, qui cum graues per
interuenia fiſtuloſa terræ perueniunt ad foſsionem puteorum: & ibi homines offendunt fodientes,
naturali uapore obturant in eorum naribus ſpiritus animales, ita qui non celerius inde effugiunt, ibi
interimuntur. Hoc autem quibus rationibus caueatur, ſic erit faciendum. Lucerna accenſa demit-
tatur, quæ ſi permanſerit ardens, ſine periculo deſcendetur: Sin autem eripietur lumen ui uaporis,
tum ſecundum puteum dextra, ac ſiniſtra defodientur æſtuaria, ita (quemadmodum pernares) ſpi-
ritus ex æſtuarijs diſsipabuntur. Cum bæc ſic explicata ſuerint, & ad aquam erit peruentum, tunc
puteus ita ſepiatur ſtructura ne obturentur uenæ. Sin autem loca dura erunt, aut in imum uenæ pe-
4440 nitus non fuerint, tunc ſigninis operibus ex teſtis, aut a ſuperioribus locis excipiendæ ſunt copiæ. In
ſigninis autem operibus hęc ſunt facienda, uti arena primum puriſsima aſperrimaq́; paretur, cæ-
mentum de ſilice frangatur, ne grauius quàm librarium, calx quam uehementiſsima mortario miſcea-
tur, ita ut quinque partes arenæ ad duas calcis reſpondeant, mortario cæmentum addatur, ex eo parie
tes in foſſa ad libramentum altitudinis futuræ depreſſa calcentur uectibus ligneis ferratis, parietibus
calcatis in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum, & exæquato ſolo
ex eodem mortario calcetur pauimentum ad craſsitudinem, quæ conſtituta fuerlt. Ea autem loca ſi
duplicia, aut triplicia facta fuerint uti percolationibus aquæ tranſmutari poſsint, multo ſalubriorem
eius uſum efficient, limus enim cum habuerit quo ſubſidar, limpidior aqua fiet, & ſine odoribus con-
ſeruabit ſaporem, ſi non, ſalem addi neceſſe erit, & extenuari. Quæ potui de aquæ uirtute, & uarie-
5550 tate, quasq́; habeat utilitates, quibus rationibus ducatur, & probetur in hoc uolumine poſui. De gno-
monicis uero rebus & horologiorum rationibusin ſequenti perſcribam.

Duplicem nobis proponit rationem Vitruuius qua aquæ inopiæ ſuccuramus, altera eſt puteorum, altera ci-
sternarum. Fit enim quandoq; ut aqua careamus, unde uel claſſem, uel exercitus aquemus, quare ingenio, & in-
dustria comparandũ eſt auxiliũ in puteis maxime fodiendis, quod & bene ſciunt metallici omnes quantum inest
periculi, & a peſtifero halitu, & a ruina diruti montis, & collabentium laterum, ſiue puteos, ſiue cuniculos
ducant, hoc eſt ſiue in profundum, ſiue in longum eant. Vapores igitur mali eo experimento noſcuntur &
uitantur, quomodo dicit Vitru. noſcuntur accenſa lucerna appoſita in eo loco ubi cauandum eſt, priuſquam
ad intima deſcendatur: nam ſi extincta non fuerit, periculum non timebis, nam uaporis leuitatem facilè ab-
ſumet ignis. ſi uero extinguetur, cauendus est locus, quem ſpiritus mortifer occupabit, ut ait Palladius. Vi-
6660

298266LIBEROCTAVVS. tantur autem ac primum uaporum pericula, aut ſi locum mutauerimus, & aliunde aquam quæſierimus, aut
ſi utrinque ad dextram & ſiniſtram ad latera putei foderimus æſtuaria, quibus uſque ad aquæ libramentum,
& ab his foramina hinc inde patefacta, uelut nares intus agemus, qua nocens ſpiritus euaporet, quo fa-
cto latera puteorum ſtructura ſuſcipiat, ita tamen ut uenæ obturentur. Post uitamus laterum ruinam ſtru-
ctura ſolidißima penes puteum facta, quæſit tantæ amplitudinis, quantum puteum habere in circuitione uo-
luerimus, quæ ſit tanquam baſis futuri parietis. hanc in foßionem deprimes, iterumq́; ſuperſtruito, & foßione
profundiori facta deprimetur, atque ita fodiendo, & ſuperstruendo deprimetur structura uſque ad fundum
ſine periculo corruentium laterum. Si cuniculum facies uaporibus malis eo modo prouidebis, quo dictum eſt.
Ruinam uero fulcris, armamentis, & testudinibus uitabis, æſtuariaq́; & ad perpendiculum, & obliqua in
1110 linea facies plurima. Quærentibus aquas inter fodiendum ne aßiduo humentiores glebæ reſpondeant, & fer-
ramenta facilius deſcenderint frustrabitur ſpes aquæ inueniendæ, quare ad cisternas confugiendum, interim
animaduertere debemus, non ante fodientibus aquam ſe præbere, quàm ad fluminis libramentum deſcenderit.
Vnde apud Volſinium montanum oppidum Etruriæ ad ducentos, & uigintipedes puteos foderunt, antequam
uenas ullas attingerent: quoniam aqua non prius reperta eſt, quàm ad fontium libramentum uentum ſit, ut
ait, Albertus: quæ ſuis locis de montis latere ſcaturiat. Cæterum maxime intereſt quo fodias loco, ut idem
ait, nam cum habeat quidem tellus cutes diuerſas, fit ut interdum imbrium aqua ſub congeſtitia tellure illico
in prima denſiore cute inuenta contineatur. Eandem quòd impura ſit, aſpernabimur. Contraq́; interdum eue-
niet, ut aqua inuenta ubi adhuc profundius fodere proſequaris, euaneſcat: quod ideo fit, quia uaſis, quo ea
aqua continebatur, fundum perfoderis. Quare ad hæc omnia animaduertito diligenter, & optima, aptaq́; ma-
2220 xime structura putei prouideto. Nunc de ciſternis danda ſunt præcepta, in quibus ex tectis areare aquæ plu-
uiæ colliguntur, & tunc faciendæ ſunt, cum aut loca ad puteorum effoßionem dura erunt, aut in imum uenæ
penitus non fuerint. Cisterna fundo, & lateribus bene ſtructa, & ſolida, & conſtans eße debet: curandumq́;
eſt ut in ea aqua recte immittatur, aſſeruetur, recte miniſtretur ad uſus. Ciſternarum uitia ſunt, uel quod aqua
effluat per interuenia rimoſæ, & non firmæ structuræ, uel quod aqua fœditate miſceatur. Prioriuitio mede-
bimur ſtructura firmißima parietum, & opere ſicciſſimo antequam aqua immittatur: nam grauis aqua cum
ſit, premit & inuentis vel minimis meatibus humectando, & stillando eos amplos reddit, & liberius effluit.
Albertus ait maiores huic incommodo prouidentes in angulis parietum multiplici arenationum illinimento
curaſſe, cutimq́; operi obduxiſſe ſumma diligentia marmorato. Sed nullare commodius aquæ proruptiones
uitabuntur, quàm creta inter cisternæ parietem, & foſſuræ latus ingeſta, & denſata ualde uectibus ferratis.
3330 Alteri uitio prouidendum est, ut uitioſam aquam ſale corrigamus, extenuat enim ſal. mittunt etiam anguillas,
piſcesq́; fluuiales, ut horum natatu aqua ſtans agilitatem currentis imitetur, alĳ addunt, & Lauri folia, quæ
aquam iam corruptam emendare dicunt innoxiumq́; , ac bene olentem reddere, & aduerſus uenena præſenti
auxilio eſſe. Structuram uero ſatis aperte Vitruuius ponit, & priori loco mortarium intelligit locum, ubi
arenatum rutro ſubigitur, ſecundo pro arenato. Librarium uero lapidem intelligit pondere unius libræ. Ge-
minas autem uel ternas cisternas eſſe oportet, ut in priori uitia aquæ conſidant, at que percolationiibus in pro-
ximam, tranſeat aqua maxime pura, & ſalubrior efficiatur.

Finis Libri Octaui.

299267

M. VITRVVIIDE
ARCHITECTVRA
LIBER NONVS.

1110

Proœmium

NObilibvs athletis, qui olympia, Pithia, Iſthmia, Nemea uiciſſent, Græ-
corum maiores ita magnos honores conſtituerunt, uti non modo in con-
uentur ſtantes cum palma, & corona ferant laudes, ſed etiam cum reuer-
tanturin ſuas ciuitates cum victoria triumphantes quadrigis in mœnia, &
in patrias inuehantur, e req́; publica perpetua uita conſtitutis uectigalibus
fruantur. Cum ergo id animaduertam, admiror, quod ita non ſcripto-
ribus ijdem honores, etiamq́; maiores ſint tributi, qui infinitas utilitates
2220 æuo perpetuo omnibus gentibus præſtant. Id enim magis erat inſtitui di-
gnum, quod athletæ ſua corpora exercitationibus efficiunt fortiora, ſcri-
ptores non ſolum ſuos ſenſus perficiunt, ſed etiam omnium, libris ad diſcendum, & animos exacuen-
dos præ parantes præcepta. Quid enim Milo Crotoniates, quod fuit inuictus, prodeſt hominibus,
aut cæteri, qui eo genere fuerunt uictores? niſi quod dum uixerunt, ipſi inter ſuos ciues habuerunt
nobilitatem. Pythagoræ uerò præcepta, Democriti, Platonis, Ariſtotelis, cæterorumq́; ſapientum
quotidiana perpetuis induſtrijs culta, non ſolum ſuis ciuibus, ſed etiam omnibus gentibus recentes,
& floridos reddunt fructus; e quibus qui a teneris ætatibus doctrinarum abundantia ſatiantur, opti-
mos habent ſapientiæ ſenſus, inſtituuntq́; ciuitatibus humanitatis mores, æqua iura, leges: quibus
abſentibus nulla poteſt eſſe ciuitas incolumis. Cum ergo tanta munera ab ſcriptorum prudentia pri-
3330 uatim, publicèq́; fuerint hominibus præparata, non ſolum arbitror palmas, & coronas his tribui opor
tere, ſed etiam decerni triumphos, & inter Deorum ſedes eos dedicandos iudicari. Eorum autem
cogitata utiliter hominibus ad uitam explicandam e pluribus ſingula paucorum, uti exempla ponam,
quæ recognoſcentes neceſſario his tribui honores oportere homines confitebuntur. Et primum Pla-
tonis e multis ratiocinationibus utiliſsimis unam, quemadmodum ab eo explicata, ſit ponam.

Expedita iam parte illa, quæ ad ædificationem pertinet, quæ prima ex tribus erat, quibus Architectura con
ſtat, ad alteram ueniendum est, cuius uis omnis in gnomonicis rationibus eſt collocata, ex qua lucentium cœli
corporum effectus in mundo concipimus: egregia, excellensq́; ſane pars, quippe non terrenas fabricas, non
materiatas ædes, non caducas, & ruinoſas ſtructuras, ſed cœleſtes, incorruptas, & nobiliſſima conſtantes
materia ſedes contemplatur, ut cœlum in manibus hominum ( ut ita dicam ) ponere uideatur. Qua re factũ
4440 est, ut Vitr. cum id optime cognoſceret, proœmium uolumini huic nono propoſuerit, rei, qua de agitur, con-
uenientiſſimum, cum illi uiſum ſit eos homines´, qui rerum pulcherrimarum, & ſubtiliſſimarũ inuentiones pro-
tulerint, diuinis honoribus dignos eſſe, quoniam non tantum proprĳs commodis, ſed communi omnium gentiũ
utilitatt conſuluerint. neque tempore aliquo, uel ætate, uel ſæeulo, ſed continenter profuere, proſunt, ac pro-
futuri ſunt omnibus, & quãto animus eſt præſtãtior corpore, tanto uirtus cæteris bonis præstat. Felices igitur,
ac beati existimandi ſunt, qui pulchris, utilibusq́; inuentionibus eam ſibi laudem, & gloriam comparauerunt,
cuius fructus æterno beneficio gentibus extitit, & eo feliciores, ac beatiores inter alios reputati ſunt, quo no-
biliora, & præclara magis fuerint eorum inuenta. nam quemadmodum iucundius, & ſuauius est rerum, quas
amamus, uel minimas partes aſpicere, quàm cæterorum corporum membra tractare, ita dignum magis iudica-
mus minimam reconditarum rerum rationem cognoſcere, quam in eorum cognitionem uenire, quæ uſu quot-
tidiano ante oculos obſeruantur. hinc illa poetæ carmina celebratiſſima.

5550

Felices animæ, quibus hæc cognoſcere primum,
Inq́; domos ſuperas ſcandere cura fuit.

Credibile eſt illos pariter uitĳsq́; , iocisque
Altius humanis exeruiſſe caput.

Non Venus, & uinum ſublimia pectora fregit,
Officiumq́; fori, militæve labor.

Nec leuis ambitio, perfuſo & gloria fuco,
Magnarumq́; fames ſollicitauit opum.

Admouere oculis distantia ſydera noſtris
Aetheraq́; ingenio ſuppoſuere ſuo.

6660

300268LIBER

Quis igitur cum excellentibus illis uiris athletas uel fortiſſimos, & gladiatores comparabit ? qui eos
cum ĳs conferet, qui memorabili beneficio præſente uictoria ſibi aliquas gentes deuinxerit? Merito igitur
cum Vitruuio adiudicabimus diuinos honores his, qui pulchra, & honeſta inuenta reliquere, potius quàm
Græcis illis, qui robore corpore floruere, & præſentes uires in certaminibus Dĳs dedicatis oſtendere, cedant
Olympĳ uictorès, nec glorietur Iuppiter. cedant Pithĳ, nec glorietur Thebas. cedant Nemei, nec glorietur
Archintorus. cedant Iſthmĳ, nec glorietur Palamon, nam Minerua omnes illos deos hæroesq́; . in quorum ho-
norem ludi eiuſmodi celebrati ſunt, gloria antecellit, cum rerum inuentores cum illis certatoribus compara-
tos uiderit. Sed nos ad inuenta, & rationes præclariſſimorum hominum eorum, qui bene uiuendi inſtituta, &
doctrinarum præcepta posteris reliquere; nam ſi in ſaltu, & curſu agilitas requiritur, quid agilius, quid ue-
1110 locius animo erudito, & in rerum contemplationeuerſato? qui terrena, & cœlestia quaſi uolando percurrat ?
Si in diſco, & iaculo quis glorietur, quid aget mens eius, qui humana omnia impedimenta proiecerit, & ſub-
uerterit ? Si lucta robur, & uires quærit, quid ſapiens faciet, qui cum fortuna continenter luctando, uires
eius infringit, & uirtute ictus repellit, & dexteritate inſultus deĳcit, ac proſternit ? Non oleaster, non po-
ma, non pinus, non apium præmia ſunt bonorum, & doctorum hominum, non publicum alimentum, non eorum
aduentu murorum proiectio. nullum enim par præmium uirtutis habetur in terris: Sed cœlum, ſplendor, glo-
ria, felicitas eos perpetuo manet.

Platonis inuentumde agro metiendo. Cap. I.

2220

LOcvs, aut ager patibus lateribus, ſi erit quadratus, eumq́; oportuetit iterum ex paribus
lateribus duplicare, quia id genere numeri, ac multiplicationibus non inuenitur, ex de-
ſcriptionibus linearum emendatis reperitur. Eſt autem eius rei hæc demonſtratio.
Quadratus locus, qui erit longus, & latus pedes denos, efficit areæ pedes centum. Si
ergo opus fuerit eum duplicare, & aream pedum ducentorum item ex paribus lateribus facere, quæ-
rendum erit quàm magnum latus eius quadratifiat, ut ex eo ducenti pedes duplicationibus areæ re-
ſpondeant. Idautem numero nemo poteſt inuenire; nanque ſi 14. conſtituentur, erunt multipli-
catipedes 196. ſi quindecim, pedes 125. Ergo quoniam id non explicatur numero in eo quadra-
to longo, & lato pedes decem, quæ fuerit, linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur, uti
diuidatur in duo trigona æqua magnitudine, ſingula areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ dia-
3330 gonalis longitudinem, locus quadratus paribus lateribus deſcribatur. Ita quam magna duo trigona,
in minore quadrato quinquagenum pedum linea diagonica fuerint deſignata, eadem magnitudine, &
codem pedum numero, quaturo in maiore erunt effecta, Hac ratione duplicatio grammicis ratio-
nibus a Platone, uti eſt ſchema ſubſcriptum, fuit explicata.

Quadratum menſuratur duorum laterum inter ſe multiplicatione facta. Duplicatur quadratum ſumpta
eius diagonia linea pro latere quadrati, quod duplex faciendum erit. Diagonia hoc modo inuenitur, duo
latera quadrati per ſe ſingula in ſe ipſa uertendo multiplica, ſummam collige ipſius multiplicationis, & eius
ſummæ quadratam radicem quærito, tanta erit diagonia. Sit quadratum a, b, c, d, in ſingulis lateri-
bus pedes quinque, duc unius lateris puinque in ſe reddentur 25. & iterum alterius lateris quinque in ſe du-
cito reddentur 25. hæc collecta cum prioribus 25. ſummam efficient quinquaginta, quorum quadratara-
4440 dix est ped. 7. & unius quartæ, eadem ratio in alĳs rectangulis quadratis inuenitur, ut in oblongo quadrato
e, f, g, h, latus, e, g, pedum octo, ducti in ſe efficiunt 64. latus e, f, pedes ſex. hi @ducti in ſe red-
dunt 36. qui cum 64. collecti efficiunt centum, quorum radix quadrata ſunt decem, tanta igitur eſt dia-
gonios, & duplicis quadrati latus. Exemplum ſchematis Vitr. facile eſt. nam quadratum, a, c, h, d, du-
plum eſt quadrato a, d, quoniam eius latus fit ex diagonali a, d, minoris quadrati, & quod numeri ge-
nerenullo efficitur, id grammicis rationibus abſoluitur. Vtiliſſima uero, & huius reiratio in plurimis obſer-
uationibus quotidiani uſus, ut experientibus erit manifeſtum.

5550

De norma Pythagoricum inuentum ex orthogonĳ trigoni
deformatione. Cap. II.

ITem Pythagoras normam ſine artificis fabricationibusinuentam oſtendit, & quàm ma-
gno labore fabri normam facientes uix ad uerum perducere poſſunt. id rationibus, &
methodis emendatum, ex eius præceptis explicatur. Nanque ſi ſumantur regulæ tres, e
quibus una ſit pedes tres, altera pedes quatuor, tertia pedes quinque, eæq́; regulæ inter
ſe compoſitæ tangat alia aliam ſuis cacuminibus extremis, ſchema habentes trigoni, deformabunt nor
mam emendatam. Ad eas autem regularum ſingularum longitudines, ſi ſingula quadrata paribus
lateribus deſeribantur, quod erit pedum trium latus areæ, habebit pedes nouem, quod erit quatuor,
ſexdecim, quod quinque erit, uigintiquinque. Ita quantum areæ pedum numerum duo quadrata, ex
6660

301269NONVS. tribus pedibuslongitudinis laterum, & quatuor efficiunt; æque tantum numerum reddit unum ex
quinque deſcriptum. Id Pythagoras cum inueniffet, non dubitans a mufis ſe in ea inuentione moni-
tum, maximas gratias agens,hoſtias dicitur ijs immolauiſſe. Ea autem ratio quemadmodum in multis
rebus, & menſuris eſt utilis,etiam in ædificijs ſcalarum ædificationibus uti temperatas habeant graduũ
librationes, eſt expedita. Si enim altitudo contignationis ab ſumma coaxatione ad imum libramentũ,
diuiſa fuerit in partes tres, erit earum quinque in ſcalis ſcaporum iuſta longitudine inclinatio. Nam
quam magnæ fuerint inter contignationem & imum libramentum altitudinis partes tres,quatuor a per
pendiculo recedant, & ibi collocentur interiores calces ſcaporum. Ita enim erunt temperatæ graduũ,
& ipſarum ſcalarum collocationes: Item eius rei erit ſubſcripta forma.

Normæ inuentionem, & utilitatem ponit hoc loco vitr. Normam Pyhagoras inuenit, Græc\‘æ γrώμωv
1110 uocatur, eſt autem instrumentum ad exigndos angulos accommodatum, in qua inuentione artificibus excel-
lentibus multis Pythagoras præſtantior fuit. efficitur autem ex compactione trium regularum in trigoni for
mam, quarum una tribus, altera quatuor, tertia quæ ſubtendit angulum, quinque partibus consttet. Quodſt
quælibet regula pro latere quadrati ſumatur, quadratum illud, quod latus babebit ex regula trium partium,
nouem partibus conſtabit. Quod uero latus babebit ex regula quatuor partium, ſexdecim partius conſtabit.
Denique quadratum regulæ quinque partium conſtans, 25. partes habebit. partes autem illæ aut pedes ſint,
aut alia menſura conſtẽt, modo æquales ſint. Illud uerà mirum eſt, & ad multa utiliſſimum, quod tantum areæ
continebit quadratum conſtans ex regula quinque partium, quantum duo illa quadrata ſimul iuncta con-
tinebunt. tanta uero eſtanguli recti uis in rebus emetiendis, in ædiſicĳs struendis, in machinis instituendis, in
horologĳs formandis, in omnibus denique astronomicis inſtrumentis componendis, ut nihil aut fieri, aut intel-
2220 ligi poſsit ſine recti anguli uſu, & ratione. Excellentiſſimum igitur omnium inſtrumentum normam rectè
dixeris, cuius ea quoque commoditas eſt a Vitr. obſeruata, ut ſcalarum diſpoſitio ad normæ formam optime
temperetur. Cum uero de ſcalis ponendis bactenus a nobis, & a Vitr. nihil dictum ſit; res poſtulat, ut non-
nulla dicamus, quæ ad rem faciant. In ſcalarum collocatione indicium, & experientia requiritur. difficile
enim eſt apturn ad ſcalas ponendas locum inuenire, quoniam cæterarum partium, & membrorum diſpoſitiones
facile impediripoſſunt. quare qui a ſcalis impedimentum time, impedire ſcalas non debet. Solutas enim &
liberas collocationes habere ſcalas oportet, nam ſatis ibi commodæ erunt, ubi nil dabunt incommodi, ut ait
Albertus. Cæterum nos hob loco de ædiſiciorum ſcalis mentionem facimus, non de ĳs, quæ ad bellorum uſume
pertinent, de quibus ſequenti libro ſermo fit. De ſcalis igitur ædificiorum tractantes, genera, ſitum, figuram,
apertiones, & partes conſiderabimus. Aſcendimus igitur aut per gradus, aut per accliuia. Accliuia com-
3330 modiora ſunt, quoniam ſenſim ſcandimus ſine magna motione. præſertim ſi ſtudium poſuerimus, ut quam le-
uiſſimas aſcenſioncs habeant, & hoc modo in montes opera hominum fit aſcenſus. Sedſcaæ illæ, quæ gradus
habent, commodæ eſſe debent, & luminoſæ. Commodæ erunt, ſi ( ut dixi ) minus erunt incommodæ. in ædifi-
cĳs enim loca ſub ſcalis præbent commoditates non paruas. Sed ſi ad eos,qui ſcandunt, & deſcendunt ſcalarũ
commoda referamus, illæ erunt commodæ, quœ it a temperabuntur tum in uniuerſum, tum ratione graduum,
uit a Vitr. dictum eſt, ſcilicet ut a ſumma contab ulatione ad imum perpendiculum tres ſint partes,ab imo per-
pendiculo in receſſu quatuor, ab ultino receſſu ad ſummam contabulationem quinque. Ita enim ad normæ
rationem ſcapi ſcalarum tanquam ſubtendentes trigoni lineæ temperabuntur. Graduum uero numerus, &
ratio retactionum, quas noſtrirequies uocant, ſic habenda est, ut non multos gradus faciamits fine retra-
ctionis, & plani cuiuſpiam interpoſitione, quoniam ſi erit planum commoditati inſeruiemus, & periculo pro-
4440 uidebimus, nam aſcendentes feſſi in retractione reſpirant, & qui caſu præcipitant, locum inueniunt planum,
in quo firmari poſſunt. altitudo autem graduum, & retractio ita ſunt temperanda, ut quàm minime pes labo-
ret, dum eleuatur. Cochlides ſcalæ, quæ ad limacis modum factæ, uocantur, minus areæ tenent. Sed diffici-
liorem præbent aſcenſum, præſertim cum neceſſitate fiunt. inepte in angulis ædium in tota ferctà Germania col-
locantur, & ea ratione uitioſæ, qua ſunt fenes̃træ, & apertiones aliæ quæ in angulis fiunt. Scalarum mul-
titudo improbatur ob impeditiones, qu as faciunt in ædificĳs, & graduum multitudo oneroſaest, & granis.
Tres uero apertiones habent ( ut plurimum ) ſcalæ, imam, mediam, & ſummam. ab ima inceptio est aſcenſus.
in media aſcendimus, a ſumma in aulas ſupra ingredimur. ima pars ita in proſpectu eß debet, ut quàm primũ
ianuam ingredientibus uideatur. media luminoſa ſit, & lumen æquabiliter gradus omnes contingat, hoc ita
fiet, ut quæratio fuerit umbræ in planum proiectæ altitudinem totius ſcalæ eadem in gradibus reperiatur.
5550 Summa pars in medio aulæ nos exponat, ita ut uniueræ eius partes æquabiliter cerni poßint, & fenestrarum
lumina in medio collocata impari numero ſint, omnes autem partes, & apertiones und in eo conſentiant, ut
amplæ ſint, & magnificæ, ut fere uideantur inuitari ad aſcenſum accedentes. conueniunt rectæ eum cochli
dibus in proportione graduum, in apertionibus, & alĳs rebus,ſed hoc differunt, quodrectarum ſcapus ect
tanquam linea tranſmerſa a ſumma coaſſatione ad plani receſſum proiecta, nt linea diagonios,uel bypotenuſa.
Cochlidis uero ſcapus eſt ad perpendiculum collocatus, & circa eum tamq; circa axem gradus ponuntur.
cochlides autem ab antiquis facteæ erant, ut in altiſſima conſcenderent, columnas, pyramides, & molesma-
ximas æquarent. Ves̃igium cochlidis eſt tanquam uoluta, ſed orthographia a certis uolutæ ſignis erigitur.
Albertus Durerus utranque ponit diſpoſitionis ideam, quam nos boc loco ſubiecimus.

6660

302270LIBER108[Figure 108]d 10 10 a d 50 50 50 c 50 b
a s d s 7 {1/14} 25 s b c
e 8 8 10 84 f h
m 5 4
3 3 4 4 3 3 4 4 5 5 5 5
3 5 411102220333044405550

Luomodo portio argenti auro miſta in integro opere depre- hendi, diſcernig, poßit.#Cap.# III.

Rchimedis uero cum multa miranda inuenta, & uaria fuerint, ex omnibus etiam infi-
nita ſolertia id, quod exponam, uidetur eſſe expreſſum nimum. Hiero enim Srvacuſis
auctus regia poteſtate, rebus bene geſtis cum auream coronam uotiuam Dijs immor-
talibus in quodam fano conſtituiſſet ponendam, manu pretio locauit faciendam, & au-
6660

303271NONVS. rum ad ſacoma appendit redemptori. Isad tempus opus manufactum ſubtiliter regi approbauit, &
ad ſacoma pondus coronæ uiſus eſt præſtitiſſe. poſteaquam inditium eſt factum, dempto auro tan-
tundem argenti in id coronariũ, opus admixtum eſſe: indignatus Hiero ſe contemptum, neque inue-
niens qua ratione id furtum deprehenderet, rogauit Archimedem,uti in ſe ſumeret ſibi de eo cogita-
tionem. Tunc is cum haberet eius rei curam, caſu uenit in balneum, ibiq́; cum in ſolium deſcende-
ret, animaduertit quantum corporis ſui in eo inſideret, tantum aquæ extra ſolium effiuere. Itaque
cum eius rei rationem explicationis offendiſſet, non eſt moratus, ſed exiliuit gaudio motus de ſolio,&
nudus uadens domum uerſus ſigniſicabat clara uoce inueniſſe quod quæreret. Nam currens identi-
dem græcè clamabat Eurica, Eurica. Tum uero ex eo inuentionis congreſſu duas dicitur feciſſe maſ-
1110 ſas æ quo pondere, quo etiam fuerat corona,unam ex auro, alteram ex argento. Cum ita feciſſet, uas
amplum ad ſumma labra impleuit aqua, in quo demiſit argenteam maſſam, cuius quanta magnitudo
in uaſe depreſſa eſt, tantum aquæ effluxit, ita exempta maſſa, quanto minus factum fuerat refudit, ſex-
tario menſus, ut eodem modo quo prius fuerat, ad labra æ quaretur. Ita ex eo inuenit quantum ad
certum pondus argenti certa aquæ menſura reſponeret. cumid expertus eſſet, tum auream maſſam
ſimiliter pleno uaſe demiſit, & ea exempta, eadem ratione menſura addita, inuenit ex aqua non tan-
tum deſluxiſſe, ſed tantum minus, quantum minus magno corpore eodem pondere auri maſſa eſſet
quàm argenti. Poſtea uero repleto uaſe in eadem aqua ipſa corona demiſſa, inuenit plus aquæ deflu-
xiſſe in coronam, quàm in auream eodem pondere muſſam, & ita ex eo, quod plus defluxerat aquæ in
corona, quàm in maſſa, ratiocinatus, deprehendit argenti in auro mixtionem, & manifeſtum furtum
2220redemptoris.

Ignis inter elementa leuißimus eſt, quoniam omnibus ſuperſtat. Terra grauiſſima, quoniam om-
nibus ſubſtat. are, aquaq́; non abſolutè, ſed reſpectu grauia, & leuia, elementa ſunt. are enim aquæ
ſupertertur, igni fubiacet; aqua terræ ſuperlabitur, aeri deprimitur. Non minus res, quæ ex elemen-
tis componuntur, motum eorum conſequuntur, ita ut quæ maiorem ignis, uel aeris portionem habent
ſuperuolent, quæ uerò aqua, & terreno abundant, deorſum ferantur. præterea elementum omne in
ſede a natura ſibi constita, quieſcit, aqua in aqua, aer in aere moratur. Ratio bæ non reſpi-
cit ponderis quantitatem, ſed ſeciem grauitatis, aliud enim eſtdicere trabem magnam plus ponderis ha-
bere tenui plumbi lamna, aliud plumbum eſſe ligno grauius. nam & ſi trabs quantitate & mole ſua pondere
præstet,leuior tamen eſtplumbo ſecundum grauitatis formam,nam lignum in aqua ſupernatat,plnmbum uero
3330 ad fundum delabitur. Vt igitur grauitatis ſpeciem cognoſcamus, neceſſe eſt moles perfectorum corporum
æquales ſumere, quæ ſi pondere æquo inueniantur, dicemus eas eſſe ſpecie æquè graui. Sed ſi altera maius ha-
bebit pondus, etiam aſſirmare poterimus corpus illius ſpecie grauius altero eſſe. Cape tantum marmoreæ
molis, quantum ligneæ, aut aqueæaio quatenus ad magnitudinem ſpectat, ymarmor plus habere ponderis, quā
lignum, uel aqua, lignum leuiſsimnm, quoniam aquæſuperſtat, marmor grauißimum, quoniam in aqua de-
ſcendit. ideo poteſt concludi aquam marmore leuiorem, ligno ſpecie eſſe grauiorem. V nde fit ut corporut di-
uerſorum, & æqualis ponderis illud erit mole maius, quod ſpecie leuius erit. binc est quod ex maßis duabus,
quarum altera ex auro ſit, altera ex argento, licet æquo ſint pondere, argentea tamen maſſa maior erit mole,
quàm ea, quæ ex auro facta fuerit. Ex buiuſmodi ſpeculatione adiutus Archimedes furtum eius deprehendit,
qui auream coronam Hieroni syracuſarum Regipro uoto faciendam ſumpſerat, nam maſſam ex auro in vaſe
aqua pleno collcauit, nota uitq́; quantum aquæ e uaſe effluxerat, postea & maſſamex argento æqualis pon-
4440 deris in vas iterum plenum aqua demiſit, aduertitq́; ſimiliter quantum aquæ ex vaſe deſluxerit, cumque ui-
diſſet plus aquæ ex argenteæ maſſæ iniectione defluxiſſe, auream coronam in eodem uaſe pleno collocauit, ſen-
titq́ plus aquæ, quàm ex aureæ maſſæ impoſitione effuſum, unde collegit furtum ineſſe. & ex regula trium pro-
portionum comprehendit etiam furti quantitatem. Occaſio & ingreſſus ad eam rationem inuentendam fuit
aqua exſlio, hoc est labro,& uaſe in quo lauabature,effluens ad magnitudinem ſuicorporis, ideo ea uolupta-
te,& letitia permotus, quam rerum pulchrarum inuentio facit, ut ait Vitr. lib. primo,nudus accurrens cla-
mabatingeminans græca uoce Eurica. Eurica. hocelſt inueni,inueni. Quod uero Vitr. dixit { manu pretio lo-
cauit faciendam} intelligendum eſt quod nos dicimus pro manufactura. pretium enim esst quod æſtimationis,
emptionisue cauſa cons̃ tituitur, dictum aperitis ( ut ait Varro ) quod hiſolum poſſunt facere rectè: ſi quid
datum pro opera, aut opere, merces a merendo. Quod manufactum, & datum; pro eo, manu pretium a ma-
5550 nibus & pretio. Corollarium ſi quid additumpræterquam quod debitum, eius uocabulum fictum a corollis,
quod hæ, cum placuerant actores in ſcena daruſolitæ erant. Redemptor quis ſit dixi libro ſeptimo. Sacoma
autem æquipondium, aut quod lanci trutinæ ſurſum additur, ut grauion fiat æqualis. Apud Arist. in Mech.
eſt ſicomaptin, idest æquilibrium facere.

Transferatur mens ad Architæ Tarentini, & Eratoſthenis Cirenæi cogitata. Hi enim multa, &
grata a mathematicis rebus hominibus inuenerunt. Itaque cum in Cæteris inuentionibus fuerint gra-
ti, in eius rei concertationibus maxime ſunt ſuſpecti. Alius enim alia ratione explicare curauit, quod
Delo imperauerat reſponſis Apollo, utiaræ eius, quantum haberet quadratorum, id duplicaretur, &
ita fore, ut hi, qui eſſent in ea inſula, tunc religione liberarentur. Itaque Architas hemicylindrorum.
6660 deſcriptionibus, Erathoſtenes organica Meſolabi ratione idem explicauerunt.

304272LIBER

Iucundas, & gratas bominibus Architæ, & Eratosthenis inuentiones fuiſſe, dicit Vitr. Sed Cum ambo
eandem quæs̃tionem tractarent, nitereturq́; alter, atque alter ratione diuerſa eam ſoluere, ambo ſuſpecti fue-
runt, non quia res eadem diuerſis modis inueniri non poßit, ſed quia, quineſcirent, cum uiderent Architam
ratione una, & Eratoſthenem. alia uti, ob eorum contentionem ſuſpicabantur, cogitantes ſtudioſe inter-ſe
contendere. Quod perinde eſt, ac ſi quis turris altitudinem quadrante,alius radio, alius astrolabio, alius ſpe-
culo, alius alio instrumento metiretur, cum vulgus neſciat eandem eſſe omnium horum inſtrumentorum ra-
tionem, & viam, quæ ab angulorum menſura diſceernitur, ſuſpicatur menſorum contertionem, atque æmu-
lationem uerum inuoluere, ac confundere inſtrumentorum diuerſitate. Simile euenit ob Erathoſthenis, &
Architæ contentiones. Propoſita quæſtio erat, qua ratione cubus duplicari oporteret. Cubus eſt, (ut dixi li-
1110 bro quinto ) ſolidum corpus,planis ſex, & lateribus conſtans æquaiibus Metiemur cubum, ſi duxerimus
aliquod unum ex ſuis lateribus in ſeipſum, & eam ſummam quoque duxerimus per idem latus. Detur cubus
cuius latera ſingula octo conſtet pedibus, duc octo in ſe,reddentur 64. ducito rurſtus 64. per octo,redden-
tur 5 12. tot igitur quadratis perdibus conſtabit cubus. Cum igitur cubusiam 512. pedibus comſtare cogni-
tum ſit. iuxta propoſitam quæstionem duplicationdus eſt. Quod ut commode ſaciamus, neceſſario eſt ſcire, qua
ratione duabus propoſitis rectis. & inæqualibus lmeis. duas medias inueniamus, quæ inter ſe & cum primis
continua proportione reſpondeant. Vt igitur inutniretur ea mediarum linearum comparatio, modi undecim
ab antiquis reperti ſunt. Alĳ euidentibud matbematicorum rationibus uſi ſunt, alĳ. & præter demonſtra-
tiones inſtrument a ad id aptainuenere. Archimedes organo uſus. quod meſolabium, ideſt medicapium, ſi licet
ita dicere, numcupauit. nam eo mediæ inter duas datas comparabiles inuenimus. Plato quoque alio inſtrumẽto
2220 uſus eſt, quod pari ratione dmeſolabium nocare poſſumus. Architas demoſtrationes attulit lineis a dimidio
Cylindro ſumptis, quas in opus redigere numquam potuit. Ego rationes, & inſtrumenta explicabo, oſten-
damq́ quomodo ad duplicationem cubi, mediarum linearum inuentio nos ducat. Quætionis primum afferam
occaſionem, e qua ſumma utilitas erit maniſeſta, quam habituri ſunt Architecti in egregĳs eorum operibus
deformandis. Legitur ergo Epiſtola Eratosthenis ad Potlemæum Regem in hunc modumperſcripta.

PTOLEM AEO REGI ERATOSTHENES. S.

Dicitur ex antiquis tragædiarum compoſitoribus unum introducere Minoa Glauco ſepulchrum excitare
uolentem, cumq; dictum fuiſſet illud quaqua uerſus eſſe pedes centum: Dixit paruam fore arcam pro Regio
ſepulchro, duplicetur igitur, & cubus non mutetur. certe qui unum quodque latus duplicare uoluerit, non
3330 erit erroris expers. nam lateribus duplicatis planum quodlibet quadruplum efficietur, ipſum uero ſolidum
octuplum. Quæſitum igitur est a geometris, qua ratione ſolido in eadem figura permanens duplum efficeretur.
Quæſtio hæc cubi duplicatio nominata eſt. nam propoſito cubo quærebant, qua uia alterum illi duplum effice-
rent. Ambigentibus, & labor antibus cæteris, prius extitit Hippocrates, qui indicauit id fieri poſſe,ſi con-
ſtitutis duabus lineis, quarum maior minoris eſſet dupla, duæ. in continua proportione inuenirentur.
Quare ea res dubia in maiorem difficultatem uerſa es̃t. Aliquanto poſt Delĳ morbo laborantes, cum oraculo
Apollinis iuberentur aram ipſius duplicare, neque qua id fieri poſſet ratione ſatis uiderent,in eandem dubietatẽ
incidere, & obiurgante Platone eos geometras, qui erant in Academia, ab ĳs quæſitũ est, ut inuenirent quod
propoſitũfuerat. ĳ cum lahori ſeſe dediſſent,& conantes inuenter duas medias proportione reſpondentes dua-
bus propoſitis lineis: dicitur Architam Tarentinum eas inueniſſe bemicylindrorum ratione. Eudo xus uero fle-
4440 xis quibuſdam lineis, cæterum uterque ſane approbatam harum rerum rationem inuenire, ſed neuter eas ad
uſum potuit accommodare, & manibus experiri, excepto uno Menechmo, qui tamen parum fecit, & id parũ
maxima cum difficultate. Sed nos excogitauimus per organd facilem inuentionem,qua nõ tantum duas medias
proportionabiles duabus datis, ſed quotquot propoſitum fuerit, utinueniamus, & eo inuento, poterimus de-
mum ad cubum reducere propoſitum ſolidum lineis æquè diſtantibus contentum, aut etiam ex una aliam
figuram formare, quæ aut æqualis, aut maior ſit ſeruata ſimilitudine. Quoniam nullidubium eſt, quin huiuſ-
modi inſtrumento duplicari poßint aræ, ædificiaq́, & ad cubum referri liquidonum, & ſiccorum menſuræ, ut
modiorum, & ſimilium, quarum menſurarum larteribus uaſorum capacitas dignoſcitur. & ut ſummatim dicã,
quæſtionis buius cognitio utilies est uolentibus duplicare,aut maiorareddere organa, e quibus tela, ſaxa, aut
ferreæ pilæ mittuntur. nam neceſſe eſt omnia in latum, & in longum creſcere proportione quadam, ſiue fo-
ramina ſint, ſiue nerui, & immiſſa alia, aut quicquid opus fuerit, ſi totum proportione quadam, ſiue fo-
5550 fieri non poteſt ſine medĳ inuentione. Demonſtrationem igitur, & apparaiumprædicti organi tibi ſubſcripſi,
ac primum demonſtrationem. #Proponantur duæ rectæ, & inæquales lineæ, quarum altera ſit a b, al-
tera c, d, quæramus inter duas medias comparabiles ratione continua, ita quidem ut quemadmodum ſe ha
bet prima ad ſecundam, ita ſe habeat ſecunda ad tertiam, & tertia ad quartam. Detur utranque ex pro-
poſitis lineis ad perpendiculum cadere in rectam, quæ ſit b d, & maior ſit a b, monor uero c d, ab. a,
autem ad c, ducatur linea, quæ ulterius producta cadat in lineam b d, ibierit e. Ducatur etiam ab a,
ſigno in lineam b d, linea, quæſit a f, & ab f, rurſum ducatur linea a b, æquè distans, quæ ſitf g.
quæ lineam a c, in puncto, g, tangat. Similiter ducatur linea a ſigno g, æquidiſtans lineæ a f, &
fit illa g h, quæ lineam b d, tangat, in ſigno b, a quo ſigno erigatur linea æquidistans ipſi a b, & ſit
6660

305273NONVS. illa h i. quæ lineam a c, tangat, in ſigno, i, a quo ſigno cadat æquidiſtans ipſi a f, & in ſignum d,
terminet, & ſit illa i d. His poſitis, ut facilius res explicetur, uocabimus lineas illas a b. f & , h i, d
c, primas æquidiſtantes, ſed lincas a f. g h. i d. ſecundas æquidiſtantes, ſimiliter duo erunt maiora
trigona, quorum primum erit a b c, cuius angulus b, rectus est. aliud uero trigonum est a f c, & il-
lud primum, hoc ſecundum trigonum appellabimus. in primo inerant trigona, quæ a primis æquidiſtantibus
fiunt, & ſunt g f c. i h e. c d e. & hæc quoniam æquis angulis conſtant,ut patet ex vigeſimanona
primi, proportione reſpondentia latera, habent, ut ex quarta ſexti elicitur. Similiter quoniam ſecunda trigona,
& ſecundis æquidistantibus lineis facta, æqualibus angulis conſtant, ſine dubio latera quoque habebunt mu
tua ratione comparabilia. Igitur quemadmodum in primis trigonis æquidistantibus proportione ſibi reſpon-
dent eæ lineæ, ita ut ſicuti ſe habet a e, ad e g, itaſe habent b e, ad e f. ita in ſecundis æquidistan-
1110 tibus,ut ſe habent a e, ad e g, ſic ſe habet f e, ad e h, & iterum quemadmodum in primis, ut ſe
habet f e. ad e h, ita g e, ad e i, ita in ſecundis parallelis, ut ſe habebit g e, ad e i, ita ſeha-
bebit b e, ad e d, ſunt igitur continuo proportionales a b, f g, h i, c d, quoniam ſicut eſt b c,
ad e f, ita eſt a b. ad f g, & ſicuti ſe habet f c, ad c h, ita ſe habet f g, ad h i, & uti ſe ha-
bet g e, ad e d, ita h i, ad c d. Propoſitis igitur duabus rectis a b, & c d, duas medias in-
uenimus ſcilicet f g, & h i, quod facere propoſitum fuit. Hæc Eratoſthenis demonstratio est, & licet
uelit ipſe lineas a b, & c d, rectas eſſe ſupra lineam b d, non tamen eſt dubitandum, quin eadem con-
cluſio colligatur quocunque modo utraque linea cadat in b d, modo ſimiles utraque faciat angulos, & ſi-
mili ſint ratione æquidis̃tantes. Quoniam res omnis in eo ſita est, quod ex his trigonorum angulos æquales ha
bentium,latera proportione ſibi reſpondent. Quareſiplures duabus medias inter duas datas a b, & c d,
2220 inuenire mens fuerit, eodem modo plures parallelas, ſiue ex primis, ſiue ex ſecundis formabimus. Organum
uerò quo demonſtrationis præhabitæ uſus haberi poſſit huiuſmodi fabrica struitur. Lamnam æream; uel li-
gneam tabellam ſume quadrangularem oblongam rectis angulis quadratam, ſitq; ea in exemplum a b d
c, ſi deformare duas medias ratione comparabiles duabus datis, uelimus,aliquot lamnellas ſuper eam opor-
tebit aptare hoc modo. Sume lamnellas tenues ex aliqua materia ſolida quadrangulares, unam ex ĳs in media
tabula obfirmato ita, ut mouerinequeat, ſitq́; ea e f g h, & in ſignis e, & f, affixis habeatregulas,
ut circumuolui poſſin in ſuis axiculis. Eſto regula una e m, altera f n. Sed lamnella alia ſit k d e,
ita in maiori lamna collocata ut admoueri poſſit uerſus obfirmatam lamnellam e f g h, atque etiam ab ea
amoueri, ita ut latera ſemper habeat æquidiſtantia lateri f h, ſitq́ in ea etiam regula in ſigno k,quæitem
conuolui poſſit, & ſit illa k o, quæ cum alĳsregulis ſcilicet e m, & f n, ita ponatur, ut omnes ſint pa-
3330 rallelæ, & earum communes ſectiones in lineis a g, f h, & l, ſigno, ſint in eademrecta m n l o, ſi-
militer a m, ſitæqualis d k. quoniam a m, uel minimo diſcrimineaccedit d k. Hæc, cum ita ſint ex-
pedita inter duas rectas a b, & c d, dantur duæ mediæ comparabiles ratione continua, quæſunt e n,
& f o, quod manifeſtum eſt ob ſupradictas rationes. Cæterum ſi ſorte duæ propoſitælineæ, quales ſunt ſ,
& t, quibus opus ſit medias comparabiles inuenire, non erunt æquales lineis in organo poſitis, quæſunt a
b, & e r. efficiatur ut quemadmodum ſe habet ſ, ad t, itaſe habeat a b, ad r d, efficietur autem
ſi lamella k d e, prore proprius lamellam obfirmatam admouebitur, uel retrocedet in pari ſemper, &
æquidis̃tanti laterum ratione. & quoniam ipſi a b. & r d, quæ ſunt in organo duæ mediæ compara-
biles inuentæ ſunt, conſequenter ipſi s. ipſi t. propoſitis, duæ erunt mediæ mediæ comparabiles inuentæ. quo
igitur maiori artificio elaboratum organum feceris, eo facilius duas inuenies medias proportione conti-
4440 nua reſpondentes, ideo capita mobilium lamnellarum in ſuos utrinque canales immittentur, ita ut per
lamnam decurrant leniter, & æquabiliter. & Quod ſi plures quàm duas medias inuenire quis uelit,
lamnellarum, & regularum additamento id commode faciet. animaduertendum autem oportere lon-
gas eſſe regulas, ut cum opus fuerit lamnellas abſcedere a media, regulæ ad ſectiones linearum prædi-
ctas pertingere poſſint, tangantq́; ſuperius organi latus regulæ omnes, e m, f x, r u, immo ( ut me-
lius dicam ) tam longæ ſint, quantum eſſet diagonia lamnellæ obfirmatæ e f g h. Atque hæc innentio fuit
Eratoſthenis. Sed ut facilior uſus inſrumenti appareat,nec ſolum inter duas duas,ſed inter duas plures compa-
rabiles inuenire poſſimus. Sint duærectæ a b. c d. incidant ambæ in rectam, & æquidiſtent,tantumq́
addatur lineæ c d. ut æqua ſit lineæ a b. cuius ſummum ſit e. Ab a, uſque ad e, ducatur linea,&
ita claudatur ſuperficies a b c e. Partiatur inde b c. in partes tres, quarum una ſit ubi f. ultra f ali-
5550 quanto amplius notetur g. ut a puncto b. ad g. ſit pluſquam tertia pars lineæ b c. ſimili ratione in li-
nea a c. notetur ſignum, quod ab a distet quantum g. ab ipſo b. et ſit illud h. nectatur g, cum
a, & h. & a. cum d. & g h. ſecet a d in i. ſimiliter ſecetur tantum de a b, quantum est à g.
ad i. & ſpatium illud ſit b k. ducaturq́ linea ab i ad k. donec tangat lineam g a. in l. Quo-
niam ergo ex trigeſiſma tertia primi elementoruma b. æquidiſtat g i h, & ex poſitione g i, & b k.
ſunt æquales, ſequitur b g. æquidiſtare i l. Præterea de lineis g c. & h c. auferantur æquales par-
tes duæ uerſus i l. & ſint illæ g m. & h n. iunganturq́; i m, & m n, ex præallegata propoſitione
g l. & m i. erunt æquidiſtantes, & eadem ratione g h, & m n. ſecet quoq; linea m n. lineam a
d. in o. & ſumatur de b k tantum,quantum eſt m o. & ſit pars illa b p. & ab o. uerſus p. du-
catur linea, donec tangat i m. in q. Si ergo linea m e, erit æqualis lineæ o q. bene erit. Sedſi m c.
6660

306274LIBER erit minor, ergo b g. iuſto maior ſumpta fuerit. propterea b g, paulo minor ſumenda erit, & eadem de-
ſcriptio erit reſumenda, & eò uſque tentando experiri oportebit, donec o q. æqualis fiat lmeæ m c. Esto
ergo m c æqualis o q. & m q. æquidistantes erunt ex poſitione,& ex trigeſima primi elementorum.
Demum a b. g i. m o. c d. erunt primæ æquidistantes, ſed a g. m i. c o. pos̃teriores: aio lineis
a b. & c d. medias eſſe comparabiles g i. & m o. Eſto igitur a d, & b c. productæ ad r, &
quoniam propter triangulorum ſimilitudinem,ut eſt a r. ad r i. in primis æquidiſtantibus, ita b r. ad
r g. & ut in ſecundis a r ad r i. ita g r. ad r m. & ut in primis g r. ad r m. ita i r. ad r
o, & in ſecundis,ut i r. ad r o. ita m r. ad r c. Sunt ergo continenter comparabiles b r. r g.
m r. r o. Sed ſub eadem proportione per quartam ſexti elementorum etiam eſt,ut ſicut a b. ad g i.
ita g i. ad m o. & m o. ad c d. Inter ergo duas datas rectas a b. & c d. inuentæ ſunt duæ
1110 mediæ continenter comparabiles,ut propoſitum fuit. Atque his ſimilibus rationibus quot libuerit medias in-
uenire poterimus. Vt igitur duas etiam medias inter duas rectas inueniamus, b f. erit tertia pars lineæ
b c. quoniam b g, excedit tertiam partem lineæ b c. aliquantum,& nunquam minor eſt, neque æqua-
lis lineæ b f. vt uero tres medias inueniamus b f. erit quarta pars b c. & b g, aliqnanto maior ip-
ſa b f. uelut quinta pars ipſius b c. atque hoc modo ipſx b c erit diuiſa una parte amplior, quà m ſunt
mediæ lineæ, quas quærimus inuenire, & ſemper una ex illis erit b f, & b g. aliquanto maior, quàm
b f. & propterea b f æ que ſumitur ac b c, ut facilius longitudo b c. coniectari poſſit. Accedamus
denique ad Architæ Tarentini inuentionem difficilem ſanè ac ſubtilem, adeo ut inſtrumento nullo exerceri
poſſe hactenus creditum ſit, cæterum. Antonius Maria Paccius uir doctus, & probus instrumentum eius rei,
& uſum ad me miſit, quale in ſubiectis deſcriptionibus oſtendam, ut amico gratias habeam. Primum au-
2220 tem demonstrationem ſecundum aliorum ſenſism apponam, deinde præ dictum inſtrumentum deſcribam. Pro-
ponantur duærectæ, quæ ſint a d, quidem maior, c, uero minor,inter eas duas medias comparabiles in-
uenire oportet. Sumatur ergo maior, ſcilicet a d. circum quam ducatur linea circmationis ita, ut ipſa a
d. fiat eius diameter, ac circinationis linea ſit a b d f. in eaq́; circinatione ex prima tertĳ elementorum
line a æ qualis ipſi c. aptetur, & ſit illa a b. quæ ultra circinationem producatur, uſq; ad ſignum p. quod
erit extremum lineæ contingentis circinationem in ſigno d. cuius alterum extremum ſit ubi ſignum o. ita ut
integra linea ſit p d o. cui æ quidiſtans protrahatur,quæ ſecet lineam a d. in ſigno e. Intelligatur po-
Stea hemicylindrium rectum ſupra dimidium circulum a b d, & deinceps imaginemur in parallelogramo
hemicylindri ſuper a d. deſcriptus ſemicirculus, qui tanquam parallelogramum hemicylindri. ad rectos
angulos eſt ipſius a b d f circuli deſcripti in plano. Is ſemicirculus ductus a ſigno d. inſignum b. im-
mobilis permanet in ſigno a. quod terminus eſt diametri a d. abſcindet in eius. circunductu eam ſuperficiem
3330 hemicylindri, & in ea quandam lineam deſcribet. præ terhæc ſiprima a d. linea trigonum a b d, circun-
ductum contrariam fecerit femicirculo motionem, conicam ſuperſiciem lineæ rectæ a p, deſcribet, quæſi
circunducatur iungetur in aliquo ſigno eius linea, quæ prius deſcripta fuit ex ductu ſemicirculi in ſuperficie
hemicylindrĳ. pari forma & b. deſcribet ſemicirculum in ſuperficie coni. ipſe tandem ſemicirculus a d e.
poſt motum ſuum collocetur in loco, ubi lineæ cadentes concurrunt, & trigonum, quod contra mouetur habeat
hanc poſitionem d l a, & ſignum in quo incidunt, ſit k. deſcribatur etiam per b. ſemicirculus b m f.
& commune ſegmentum eius, & circuli b d f a. ſit b f. inde aſigno k. adſuperficiem ſemcirculi b
d a. cadat perpendicularis, certum eſt quod in circuli ſuperficiem cadet, quoniam in ſuperficie circuli eiuſ-
dem erectum fuit hemicylindrium. Cadat igitur, & ſit k i. & linea, quæ a ſigno i. ad a. ſignum duci-
4440 tur, in ſigno h, iungatur cum linea b f. Sed quoniam uterque ſemicirculus ideſt d k a b. & b m f,
erectus est in ſubiecto plano circuli a b d f. Ideo commune eorum ſegmentum in h. est ad angulosre-
ctos in plano circuli a b d f. unde etiam ſupra b f. erecta eſtipſa m h. Igitur quod eſt ſub b h f.
ideſt ſub a h i. æ quale eſt illi, quod ab h m oritur. Ergo angulus a m i rectuseſt ob conuerſionem co-
rollarij octauæ propoſitionis libri ſexti, & trigonum a m i. Simile eſt utriſque trigonis m a h. & a k
d. & quoniam angulus d k a. per trigeſimam primam tertĳ elementorum rectus eſt, nam in ſemicirculo
poni ſubiectum fuit, & quemadmodum innotuit angulus a m i. rectus eſt, ideo per uigeſimam nonam pri-
mi d k. m i. ſunt æquidiſtantes, & per eandem propoſitionem k i. m k. ſunt æ quidistantes, quoniam
& per ea, quæ ſubiecimus, & per ea, quæ demonstrauimus, k i, & m k, ad perpendiculum cadunt in pla-
num circuli a b d f. ratione igitur comparabile eſt,ut ſit d a. ad a k, ita k a. ad a i. & ita i a.
ad a m. quoniam trigoni d a k, h a i, i m a. ſimiles ſunt, ex quarta ſexti elementorum, ergo con-
5550 ſequitur quatuor rectas lineas d a. a k. a i. a m. mutua ratione inter ſe eſſe comparatas. Est uero
a m æ qualis ipſi c. ex communi ſententia, quæ uni,& eidem ſunt æqua, inter ſe etiam æqua eſſe. quoniam
a m, ipſi a b. æ qualis eſt. Duabus igitur propoſitis rectis lineis duas medias comparatas inuenimus ſci-
licet a k. & a i. ut patet ex diagrammate V. inferius poſito. Nunc uero ad demonstratiunem & or-
ganum Paccĳ ueniamus. Ita ergo inquit ille. Sit A B D ſemicirculus in plano imaginemur hemicylin-
drum erectum ſuper A B D, ſemicirculum, & ſupra diametrum A D, alium ſemicir culum erectum ſta-
tuamus in hemicylindri parallelogrammo, ſemicirculus is circumactus,uerbi gratia a D, uerſus E. ma-
nente in A, ſigno extremo diametri A D. firmo, in circumactione ſecabit ſuperſiciem cylindri,& linea
ſuæ circumactionis circa eius ſuperficiem deſcribet quandam lineam, cuius lineationem inuenire oportet.
6660

307275NONVS. Quoniamlinea A D, diameter eſt ſemicirculi A B D, & diameter etiaim est ſemicirculi erecti ſupra
A B D, ideo dum mouetur ſemicirculus erectus à D, uerſus B, & à B. uerſus A. immobili perma-
nente ſigno A, tanquam cardini, ſecumſeret ſuam diamertron, & ita ex duabus diametris, quæ prius in unam
lineam conueniebant, altera non diſcedet a loco ſuo, nimirum A D. ſemicirculi plani, altera loci permuta-
tione à D uerſus E, & àB. uerſus A, unà cum ſemicirculo erecto diuerſas partes hemic ylindrĳ ſeca-
bit, donec fiet A C. extra ſuperficiem hemicylindrĳ, & recte cadet ſuper ſignum A. quod est extremum
diametri A D. cum in integra illa uerſatione ſigno D, deſcripſerit circuli tetrantem. & quoniam diame-
tros A D, translata à D uerſus B. & à B. uerſus A. ubicunque ſiſtitur ſecat lineam ſemicirculi
A B D, ſecetigitur eam in ſignis E F G H I K L M N O P Q R S T. & ab A. ad ſingula
1110 ea ſigna, ducantur ſaltem imaginatione rectæ A F. A G. A H. A I. A K. A L, A M. A N.
A O. A P. A Q. A R. A S. A T. & producantur ad tetrantis circumſerentiam in ſigna.
e. f. g. h. i. k. φ. m. n. o. p. q. r. s. t. & Singulæ ex his lineæ referent diametrum ſemicirculi
translatam circa cylindri ſuperficiem. Diuidatur media diametros A D, in X, & centro A, inter-
uallo A X, tetrans circuli deſcribatur x y, linea circinationis tetrantis x y ſingulas diametros me-
dias ſecabit, & occaſionem dabit terminandi ſingulas illas lineas, quæ a ſigno D. omnium communi termi-
no proficiſcentes ſe ſe conſequentes alio eorum extremo ad circinationis lineam, quæ ſupra diametrum de-
ſcriberetur, peruenirent. ſupra diametrum dico, quam quæ libet earum ſecat in circinatione A B D. ima-
ginemur itaque ſemicirculos ſupra ſingulas diametros a e. a f. a g. a h. & reliquas quæ ab A. pro-
gredientes ad circinationis tetrantis B C. perueniunt. & a ſigno D, per ſingula puncta, in quibus Linea
2220 circinationis A B D, ſecat ſingulas diametros mobiles, & in quibus mutuo ab ipſis ſecatur,& erigantur
lineæ, quæ ad circinationes ſemicirculorum,quos imaginati ſumus, perueniant adſigna α. β. γ. δ. ε. η.
{σθ} ι κ. λ μ. ν. ξ. ο. π. Aio ſingulas lineas E α. F β. G γ. H δ I. ε. K ζ. L η. M ξ N ι.
O κ. P λ. q. μ. R ν. S ξ T ο. V π. eſſe medias comparabiles inter eas diametri partes, quas in illa
ſecant in aliquo dictorum ſignorum. Deſcribatur ſupra diametrum A φ ſemicirculus A η φ. aio lineam
n L. eſſe mediã inter partes diametri A L. & L φ. quam diametron ipſa ſecat in ſigno L. & quoniam an-
guli A. L D. η λ φ. oppoſiti ſunt,ideo æ quales ſunt, ex decima quinta primi elementorum. Sed angulus A L
D, quia eſt in ſemicirculo,rectus eſt ex trigeſima prima tertĳ: Angulus ergo η L φ rectus erit. Ex ſigno L.
erecta est diametro A φ ad angulos rectos linearcta L. x. quæ peruenit ad circinationem circumferen-
tia A η ο ergo recta η L erit media proportione reſpondens inter lineas A L. & L φ extertia de-
cima ſexti. Aio præ terea lineam n L, ſupra planum ſemicirculi A B D. in ſigno L. ad rectos angulos
3330 stare. Quoniam ſemicirculus A η φ rectus eſt ad planum ſemicirculi A B D
D. & ab uno circinationis ſi- gno A η φ ſcilicet η. ducta eſt recta η L, quæ peruenit ad planum ſemicirculi A B D. ergo x L re-
cte ſtabit ad planum ſemicirculi A B D. Sed n L quoniam comparabiles estinter A L. & L. φ. ad
rectos angulos cadit in L, commume rectarum A & D L ſegmentum; ideo n L a rctos stabit an-
gulos ſupra ſemicirculi A B D. planum, in ſigno L. & quoniam ad id planum ſemicriculi, A B D, re-
ctum & hemcylindrium, ita quod eius baſis diametros, diametro ſemicir culi quadrat, & circinationis linea
unius conuenit lineæ circinationis alterius. n L. pariter rectè cadet ſupra lmeam circinationis baſis bemicy
lindrĳ in ſigno L. & bac ratione recta η L in ſi perficie hemicylindrĳ reperietur. atque etiam in plano ſe-
micirculi. A η φ. ita ut pariter in utroque plano ſtare contingct. Semicirculus ergo A η φ. tanget he-
micylindrium in ſigno H. Similiratione ac uia demonſtrabitur ſingulas rectarum linearum. E α. F β.
4440 G γ & reliquas eſſe medias comparabiles inter diametri partes, & rectas cadere conſequenter u-
nam poſt aliam ſuper lineam baſis hemicylindrĳ. & quod quæ libet erit in utroque plano, quam pri-
mum peruenerit ad hemicylindrĳ ſuperſiciem, ad ſuam quæ q; altitudinem in ſignis ſcilicet.
θ. ι. κ. λ. μ. ν. ξ. ο. π. in quibus ſignis ſemicirculus mobilis tranſlatus, ( ut dictum eſt) neceſſario he-
micylindrĳ ſuperficiem tanget, & quæſitam lineam illi circumſcribet. V nde ſi ducatur linea, quæ per ſingula
illa ſigna tranſeat, & eam hemicylindrĳ partem ſecet, quæ illi ſubiacet, abſque ullo impedimento circumagi
poterit dictus ſemucirculus circa ſuperficiem hemicylindrĳ, & ſemper ſua circinatione per ſingula ſigna tan-
get lineam nuper deſcriptam in hemicylindri ſuperficie. A ſingulis autem ſignis E. F. G. H. I. K. L.
M. N. O. P. Q. R. S. T. inſuper planum A B D, ſecundum ſuperficiem hemicylindrĳ erigantur
ſub ſequentis rectæ lineæ æ quales ſingulæ ſingulis ĳs, quæ ab eodem ſigno ductæ ſunt, in plana eorum circulo-
5550 rum, quos imaginat ione ſinximus, & quȩ oſtenſæ ſunt mediæ comparabiles inter ſuarum diametrorum par-
tes. Poſt hæc deſcribātur lineæ, quæ per omnia extrema earum ſigna tranſeant, quæ ſuperius terminum habent
circa hemicylindrĳ ſuperſiciem,& ita perfectum erit, quod quærebatur. poterimus quoque ſupra diametrum
A B. æquare parallelogrammum A D σ ν quod referet hemicylindrium, & a ſingulis prædictis iam ſi-
gnis circinationis A B D. parallelas ducere lateribus A σ D ν quæ ſuper latus σ ν cadant, at-
que incipiendo a ſignis E F G H. & reliquis deſcendendo ad baſim σ ν excipere lineas ſingulis præ-
dictarum medias comparabiles, & inde lineam deſcribere, quæ per ſingula extrema ſigna tranſeat, quæ ſigna
termini ſunt dictarum linearum ad baſim σ ν. & habebitur hoc modo lineatio cylindricæ linæ a nobis quæ-
ſitæ, quemadmodum in diagrammate cerni potest.

6660

308276LIBER109[Figure 109]Figura ex meſolabio Architæ ad inueniendas medias.c t @ @ q p o n m l k l h g f p e o ξ v M @ k I o h j ε δ r B d s R q P o N M L K I H G F E L x c 6
N ς ε ξ γ B a

Nunc ueniam ad Platonis inuentum, demonſtrationemq́; & inſtrumentum eius afferam. Coniungantur in
b. ad rectum angulum duæ rectæ, inter quas duæ comparabiles, ac rationeres pendentes medias uis inuenire.
Es̃to b g. maior e b. minor, utraque uero extra angulum b. producatur,maior ad d. minor ad c. &
ad duos rectos angulos unum in c. alterum in d. in ſuis reſpondentibus lineis, es̃toq́; angulus unus g c d.
alter c d e. Aio inter duas datas c b. & b g. eſſe duas medias comparabiles inuentas b d. ſcilicet,
& b c. quoniam poſuimus angulum e d c. rectum, & c d. æque diſtantem ipſi c g. ideo ſequitur
ex uigeſima nona primi angulum g c d. rectum eſſe, & æ qualem angulo c d e. quem ſimiliter rectum
111022203330444055506660

309277NONVS. eſſe poſuimus, ſed a b. ex constructione ſupra c b e. adrectos cadit ſimiliter c b. perpendicularis eſt
ipſi d b g. ex corollario ergo octauæ ſexti b d. eſt comparabilis illi, quæ cadit inter c b. & b c. pa
ri quoqueratione b c. eſt media inter b d. & b g. Poſita igitur ratione & proportione communi li-
neæ b d. & lineæ b c. ſequitur quod g b. eam comparationem habebit lineæ b d. quam habebit c
b. ipſi c b. quoniam utraq́; proportio, ut patuit, eſt ut b d. ad b c. ex undecima quinti. igitur ut g
b ad b d ita b d. ad b c. ita c d. ad b e. Datis ergo duabus rectis b g. & e b. inuentæfue-
110[Figure 110]Veſtigium meſolabĳ Architæ.111[Figure 111]Orthographia meſolabĳ Architæ.111022203330 runt duæmediæ proportione reſpondentes. b d. & b e. atque ea eſt Platonis inuentio. Instrumentum
uero huiuſmodi eſt. Esto norma k m l. in cuius altero ancone accommodetur regula n o ad rectos angu-
los quæ progredi, ac regredi poßit. hoc ſimplicißimo instrumento duæ mediæ comparabiles facile inue-
4440nientur. eſto e b. & b g. ut in demonſtratione poſuimus in b ad rectum angulum cadentes, & produ-
cantur ut ſupra. tunc accommodetur organum lineis c b. & b g. ita ut latus normæ k m. cadat in g.
& angulus m. applicetur lineæ b c. angulus o. ſit ſupra b d. & regula mobilis per punctum e ue-
niat, ita quod tamen ſuperponatur puncto e & o cadat ſupra d. ita collocato organo habebis duas me-
dias b d. & b c. comparabiles inter duas datas e b. & b g. cuius rei eadem, quæ ſupra eſt demon-
ſtratio. Nicomedes alia uia. & inſtrumento utebatur, ſubtiliter ſanè, & maxime ad artiſicum utilitatẽ accõ
modato. Inſtrumenti constructio est huiuſinodi. Regulæ in formam literæ T ad angulos rectos Poneban-
tur ita uta utriuſq; idem utrinque planum eſſet, regula a b. recta regula c d. tranſuerſa. in recta a b. ca
nalis erat in quo cuneus ſurſum ac deorſum mouebatur, per medium autem c d tranſuerſa linea,in cuius ex-
tremo d fixus erat clauiculus g h. adrectos angulos extra ſuperficiem regulæ c d. in claniculo ſoramen
5550 erat in quo regula parua e f mouebatur coniuncta cum cuneo in canali poſito. esto igitur caput regulæ par
uæ k. ſimouebis cuneumper canalem aut ad a. aut ad b. ſimul cum regula e f. ſemper e per lineam
rectam mouebitur, & linea e f in clauiculi foramine ingredietur, & egredietur. & recta media regulæ e
f. ſuo motu mouebitur per foramen clauiculi. obſeruabitur ergo ecceſſum e k. regulæ e f. ſemper idem
& eiuſdem longitudinis fore. quare ſi in k apponetur aliquid quod deſcribere aut ſignare poßit planum ſub-
iectum regulæ paruæ motu deſcribetur flexa quædam linea ut l m n. quam Nicomedes primam Conchoiden
uocat. & interuallum inter e & k. magnitudinem regulæ appellat, punctum uero d. polum, in flexa illa
linea tres proprietates inueniri: quarum una est quod linea flexa l m n. quo plus producitur,eò minus di-
ſtat a recta a b. ut uidetur nota c. plus diſtare ab a b. quam notam n. & n. pluſquam m. & de-
nique m. pluſquam l. quod aperte uidebis,ſi anotis c n m l. cadant perpendiculares in a b. Se-
6660

310278LIBER cunda proprietaseſt: Quod ſi inter regulam a b. & flexam lineam ducetur linea, illa tandem flexam ſeca-
bit. Eſto ergo regula a b. polus c. atque in interuallo d e. deſcribatur flexa,quæ conchoides dicitur. &
inter hanc & regulam a b. ducatur recta f g h. dico f g h. flexam lineam ſecaturam. ſit f g h.
æque diſtans lineæ a b. aut non ſit. poſito ergo prius quod ſit & fiat, ut ſicut ſe habet d g. ad g c. ita
ſe habeat d e. ad alium, puta k. & constituto centro c. interuallo k. ſecet circunferentiam deſcriptã
in f. atque iungatur c f. quæ ſecet ab in l. erit ergo ut ſicut d g. ſe habet ad g c. ita ſe habent l
f. ad f c. Sedſicut eſt d g. ad g c. ita ſe habebat d e. ad k. ideſt ad c f. ergo d e. inuenietur
æ qualis ipſi l f. quod fieri non potest, ita enim pars æqualis toti eſſet, quod manifeſtum fit producta linea
c f. donec ſecet flexam lineam per e in o. quoniam l f o. recta æ qualis est ipſi de ex diſſinitione con-
choidis. Reliquum igitur est, quod recta f g h. ſecet flexam lineam modo ad eaſdem partes ducatur. Ve-
1110 rum æ quediſtet linea illa, quæ inter a b. & flexam producetur, & ſit ea m g n, ducaturq́; per g. æ que-
diſtans f g. regulæ a b. ergo f g. concurret cum flexa, & ideo multo magis concurret m n. Cum
ergo huiuſmodi proprietates organo collectæ fuerint, uſus eius ad propoſitũ oſtẽdendus erit modo terti a proprie
tas adducatur, quæ est huiuſmodi. Recta a b. & prima flexa conchoides cum deſcripta illa nunquam con-
current, etiam ſi in infinitum protrahantur, hoc facile innoteſcet, ſi ad formam organi attendatur, quoniam in
eadem forma, linea media regulæ e f. in deſcribenda flexa ſecat ſemper lineam a b. in e. quo fit ut nota
k. nunquam perueniet ad ab. licet ad eam continenter accedat, per primam prædictam proprietatem.
Hoc Nicomedis aſſumptum utile es̃t demonſtrationi ſequenti. Si angulus fiet ad rectam quæ altera par-
te in infinitum tendat, & ſi a puncto extra dato ducatur linea, quæ circa eundem angulum ſecet duas
rectas, cuius rectæ lineæ particula inter duas, quæ rectum continent datum angulum, equalis ſit da-
tæ lineæ quod hoc modo facies. Eſto data linea a b. ex parte b, infinita, ſupra quam datus an--
2220 gulus b a g. nota extra ſit c. recta autem data ſic d. ab c, ad a b. ducatur perpendicula-
ris c e. cui addatur e f. æ qualis ipſi d. & ex organo a polo c. & interuallo e f, ad regulam a
b deſcribatur linea flexa conchoides prima. Ergo ex ſecunda proprietate a g, primæ conchoidis produ-
cta eoincidet cum conchoidi f g. coincidet ergo in g, & linea c g, producta, ſecabit a b. in h. aio li-
neam g h. eſſe æqualem ipſi d. quod inde patet, quoniam ex conchoidis primæ diffinitione, g h, eſt æ-
qualis ipſi e f, ſed ex præ ſumpto e f eſt æ qualis ipſi d. ergo ex communi ſententia quæ æ qualia tertio,
æ qualia inuicem dicuntur, recta g h, eſt æ qualis ipſi d. propoſitum ergo habemus. Ex Nicomede igitur duæ
mediæ comparabiles hoc modo inuenientur. Sint duæ rectæ a b, & b c, ad angulos rectos poſitæ, inter
quas comparabiles duas medias inuenire oporteat: perficiatur parallelogrammum a b c d. ſecetur utra-
que in duas partes, c d, quidem in e. d a. uero in f. coniungaturq́; b e, & tranſeat uſque ad a d.
3330 productam in punctum g. ſed in linea a d. cadat ad rectos angulos linea f h. & producatur a h. quæ
ſit & qualis ipſi c e. & iungatur g h. cui æque diſtet, a i. ita ut angulus k a i, ſit æqualis angulo
f g h. & expræcedenti aſſumpto ducatur recta g i k. quæ ſecet a i. in i. & d a. in parte a. pro-
ducta ſupra k. ita ut. i k. ſit æqualis ipſi. a h. & iuncta k b, producatur in l, donec cadat in d c.
productum. Dico iam quod ſicut ſe habet a b. ad a k. ita a k. ad l c. & l c. ad c b. quoniam
c d. est in duas partes diuiſa in e. & huic apponitur k a. ergo ex eadem ſexta ſecundi elementorum,
quod eſt ſub d k a. cum eo, quod fit ex a f æquale est illi, quod fit ex f k. Apponatur commune, quod
eſtinter f h. ergo quod est ſub d k a cum eo, quod fit ex a f & ex f h. hoc eſt cum eo, quod fit ex
a g. æquale est illi, quod fit ex k f. & ex f h. ideſt illi, quod fit ex k h. & quoniam ſicuti ſe habet
l c, ad c d. ita ſe habet d a. ad a k. ſed c e. eſt dimidium ipſius c d. & a g. est dupla ipſi d a.
4440 quoniam ex quarta ſexti elementorum ut ſe habet a b. ad d e. ita ſe habet g a. ad a d. ex ſuppoſi-
tis b a, eſt dupla ipſi d e. ergo g a. est dupla ipſi a d. ſequetur ergo, ut ſicuti l c. ſe habet ad c e.
ita g a. ad a k. exæquali & permutata proportione,ex uigeſima tertia quinti elementorum. ſed ut g a.
ad a k. ita h i. ad i k. exſecunda ſexti elementorum. quoniam ex ſubiectis g h. & a i. ſunt æ qui-
distantes, & ex decima octaua quinti elementorum componendo ſequitur, quod ſicut ſe habet l e ad c e,
ita ſe habeat h k. ad k i. ſed poſita eſt i k. æ qualis c e. quoniam i k. eſt æqualis ipſi a h. & a h. ipſi
c e. ergo e l. eſt æqualis ipſi h k. & conſequenter æquale est illud, quod fit e x l e, illi quod fit, ex h
k. & quod fit ex l e, æquale eſt illi, quod fit ſub d l c. cum eo quod fit ex c e, per ſextam ſecundi ele-
mentorum. Eiautem quod est ex h k. demonſtratum est æquale eſſe id, quod fit ſub d k a. cum eo, quod
ex a h. Quorumid, quod eſt ex c e, æquale eſt ei, quod ex a h. Aequalis nanque poſitaes̃t a h. ipſi
5550 c e. Sed ex communi ſententia, ſi ab æqualibus auferantur æqualia, æqualia ſunt reliqua, igitur quod fit ſub
d l c, æquale eſt ei, quod fit ſub d k a atuqui per decimam quartam ſexti æqualium, & æquiangulorum pa-
rallelogrammorum latera mutua ſe proportione conſequuntur. ergo ut ipſa l d. ad d k. & k a. ad c l.
verũ ut d l. ad d k. et a b ad a k & l c. ad c b. & l c. ad c b. & a b, ad a k. & a k. ad a k. ad l c. & ipſa l c, ad c b.
Duabus igitur datis rectis lineis a b. & b c. mediæ duæ inuentæ ſunt comparabiles, & reſpondentes a k.
& l c. quod facere propoſitum fuit. Cæ terum modi alĳ ſunt antiquor um inueniendi duas medias compara-
biles, quos ne moleſtus ſim, omittam, præſertim cum eos in commentarĳs Archimedis uidere poſſis, & a Ver
Hero diligenter explicati ſint. nam Philoponus, Dion Bizantius, Diocles, Pappus in mechanicis, Porus, &
Menechmus de ĳs multa. dixere. V eniam igitur ad id, quod quinto libro pollicitus ſum, & modum ponam,
6660

311279NONVS. quo ſolida conduplicari, & multiplicari poſsint, ut uſus organorum ac demonſtrationu nobis facile innoteſcat.
Ac primum ad datum ſolidum ſub data proportione aliud conſtituere demonstrabo. Esto igitur propoſitum
ſolidum a, uolo aliud ſolidum constituere, quod cum præ dicto eam habeat proportionem, quam habet li-
nea b, ad lineam c. ſumatur igitur linea æqualis alicui lateri ex bis, quæ babet ſolidum c, & eſto illa
112[Figure 112]Demonſtratio Eratoſtbenis.a g t c
b f b d113[Figure 113]Instrumentum Eratoſthenis.m a x g n b c n i o l v q
p b e f k d114[Figure 114]Vſ{us} demonſtratio
Eratoſtbenis cum
inſtrumento.a h n ek l i o d b 8 m c 4115[Figure 115]Inſtrumentum Platonis.f i n o m116[Figure 116]cubus.8 8 64 8 8 8 8 512 8
s e117[Figure 117]Demonstratio Archita.p l k b o i m b e d af118[Figure 118]Demonctration
Platonis.d e b c g11102220333044405550 d, & quam rationem habet b, ad c, eandem habeat d, ad e, ſiue dupla, ſiue triplex, ſiue alio modo
ad ipſam comparetur, & iuxta præ cedentium aliquam dem onſtrationum inter rectas d, & e, duæ inuenian-
tur mediæ comparabiles, & ſint illæ ſ, & g, ita ut d, & f, g, & e, ſint continua proportione inuicem
reſpondentes. inde ex aliqua recta æ quali ipſi f, per uigeſimam ſeptimam libri undecimi ſiat ſolidum, quod
ſit b, & ſimiliter poſitum ſolido a, quoniam per trigeſimam tertiam eiuſdem,ſi quatuor lineæ erunt pro-
6660

312280LIBER portione inter ſe comparatæ, ſicut ſe habet prima ad quartam, ita ſolidum quod fit a prima ſimile eſt illi, quæ
fit a ſecunda, & ſimiliter deſcriptum. igitur ratio ſolidi a, ad ſimile ſolidum b, est, ut d, ad c, exſubie=
ctione autem d, ad e, comparatur ut b, ad o, Propoſito igitur ſolido a, ſub data ratione ipſius b, ad c,
conſtructum eſt ſimile ſolidum b, quod facere mens fuerat. Amplius ſi cubum ſolido quadrangulari & -
119[Figure 119]Demostratio ter tiæ proprietatis, & aſſumptionis Nicomedis.
instrumentum Nicomedis.f h d g b s n m k a120[Figure 120]Duplicatio cubi.e a
b c d f g121[Figure 121]Dimonctratio
prrima proprie
tatis.s n m l k122[Figure 122]Vſus inſtrume ti Nicomedis & eius demő ſtratio.l e b c g f a k h i123[Figure 123]h124[Figure 124]b d c e f g125[Figure 125]a b c e d quale conficere uelimus, hoc modo agendum eſt. Sit propoſitum parallelipedum a b c d, cuius latitudo
a b, altitudo b c, longitudo c d, oportet cubum æqualem illi conſtituere. inveniatur per ultimam ſecundi
latus quadratum plani a b c, ideſt linez recta, cuius quadratum æquum ſit plano a b c, quæ linea ſit e,
& inxta aliquem ex ſupradictis modis inveniantur duæ mediæ comparabiles inter e, & c d. & ſint ille f.

313281NONVS.& g. Aio cubum factum ex linea f. fore æqualem propoſito ſolido a b c d. nam ex e corollario. 19. ſexti
quadratum ex f. ad quadratum ex e ſactum ſe habet uti c d. ad f. & quoniam ex 3 4. undecimi ſolida pa-
rallelipeda, quorum baſes altitudinibus mutua comparatione reſpondent, æqualia ſunt, ideo conſequens eſt,
ut cubus ex f. ſit æqualis ſolido parallelipedo a b c d, & ita noſtra patet intentio. Hinc quoque colligitur
quod abſque difficultate lateribus conſtantem columnam poſſumus in cubum transferre, nam parallelipedum
126[Figure 126]Secunda proprietas lineæ flexæ.f n e b g i d m k c quod habet pro baſi quadr atum æquale baſi columnæ lateribus constantis, & eidem columnæ æqualem alti-
iudinem, æquale eſt eidem columnæ. Hoc quoque loco eſſet uagandum, & oſtendendum qua ratione diuerſorum
generum figur æ mutuo conuertantur, & quomodo eædem duplicentur, & triplicentur, atque etiam multipli-
centur. ſed longum hoc nimium eſſet, quare ad mathematicos remittam ſtudioſos, & ipſe ad Vitr. accedam.

Cvm hæc ſint tam magnis doctrinarum iucunditatibus animaduerſa, & cogamur naturaliter in-
1130 uentionibus ſingularum rerum conſiderantes effectus moueri: multas res attendens, admiror etiam
Democriti de rerum natura uolumina, & eius commentarium, quod inſcribitur chirotonition, in quo
etiam utebatur annulo, ſignans cæra ex milto quæ eſſet expertus.

Chirotoniton. Commentarium est ſelectarum comprobatarumq́; rerum. plinius chirocineta uocat. Her-
molaus etiam legeret cæ rocinauon, quaſi ex cæ ra, & imagine exemplari, nam cinnauon imaginem dicit ſi-
gnificari, quam ſtatuarij ante oculos tenent. ita Democritus in cæra pingebat exprimenta, ut ea ante oculos
tenens memoriæ commendaret. unde hoc quoque innuit Vitr. cum dicat, in quo etiam utebatur annulo ſi-
gnans cæra ex milto} milton græcè, minium ſignificat, ut dixi.

Ergo eorum uirorum cogitata, non ſolum ad mores corrigendos, ſed etiam ad omnium utilita-
2240 tem perpetuò ſunt præ parata. Athletarum autè nobilitates breui ſpatio cum ſuis corporibus ſeneſcunt.
Itaque neque cum maxime ſunt florentes, neque poſteritate, neque inſtitutis hi, quemadmodum ſa-
pientum cogitata, hominum aitæ prodeſſe poſſunt. Cum uero neque moribus, neque inſtitutis ſcri-
ptorum præſtantibus tribuantur honores, ipſeautem per ſe mentes aeris altiora proſpicientes memo
riarum gradibus ad cœlum elatæ, æuo immortali non modo ſententias, ſed etiam figuras eorum po-
ſteris cogunt eſſe notas. Itaque qui literarum iucunditatibus inſtructas habent mentes, non poſſunt
non in ſuis pectoribus dedicatum habere, ſicuti Deorum, ſic & Ennij Poetæ ſimulachrum. Accijau-
tem carminibus, qui ſtudioſe delectantar, non modo verborum uirtutes, ſed etiam ſiguram eius
uidentur ſecum habere præſentem. Item plures poſt noſtram memoriam naſcentes cum Lucretio
uidebuntur, uelut coram, de rerum natura diſputare: de arte uero Rhetorica cum Cicerone. Multi
poſterorum cum Varrone conſerent ſermonem de lingua latina. Non minus etiam plures Philologi
3350 cum Græcorum ſapientibus multa deliberantes ſecretos cum his uidebuntur habere ſermones, & ad
ſummam ſapientium ſeriptorum ſententiæ corporibus abſentibus uetuſtate florentes, cum inſunt in-
ter conſilia, & diſputationes maiores habent, quàm præſentium ſunt auth oritates omnes. Itaque Cæſar
his authoribus fretus ſenſibus eorum adhibitis & conſilijs, ea volumina conſcripſi, & prioribus ſeptẽ
de æeificijs, octauo de aquis, in hoc de Gnomonicis rationibns quemadmodum eæ radijs ſolis in mũ.
do ſunt per umbram gnomonis inuente, quibusq́ rationibus dilatentur, aut contrahantur explicabo.

Certe ego hactenus proœnium eſſe putarem, quoniam idem ſenſus per omnes eius partes conſpici potest.
Sed hoc parum reſert.

4460

314282LIBER

De Gnomonicis rationibus ex radĳ Solis per umbram inuen-
tis, & mundo, atque planetis. Cao.IIII.

EA autem ſunt diuina mente comparata, habentq́; admirationem magnam conſideranti=
bus, quod umbra gnomonis æquinoctialis alia magnitudine eſt Athenis, alia Alexan-
driæ, alia Romæ, non eadem Placentiæ, cæterisq́; orbis terrarum locis. Itaque longè
aliter diſtant deſcriptiones horologiorum locorum mutationibus. Vmbrarum enim
1110 æquinoctialium magnitudinibus deſignantur anelem matorum formæ, ex quibus perſiciuntur ad ra-
tionem locorum, & umbræ gnomonum, horarum deſcriptiones.

Mirabilis eſt ea, quæ hoc loco de rebus Aſtronomicis doctrina traditur a Vitruuio, ſed admiranda magis eſt
breuitas, ideo ſumma cum diligentia, & animi ſagacitate conſideranda ſunt ea, quæ hoc volumine pertra-
ctantur, in quo breuiſſime, quæ ab alijs multis uoluminibus nix explicantur, & ſacillime exiguntur. Neigi-
tur confundamur, ponam ego ordine ſingula ſecundum Vitr. verha, quæ non uerha, ſed ſententiæ potius indi-
candæ ſunt. Agit ergo in hoc uolumine de ratione borologiorum, quæ ſolis radijs, & umbrarum productio-
nibus deſcribuntur. Quoniam uero umbra non eſt niſi ubi luminoſum corpus ſit, a quo radij emiſſi ab opaco
impediuntur corpore, ideo de corporibus cœleſtibus agit, e quibus radij emittuntur. Et hac occaſione cœli
motionem amplectitur, figuram quoque, & menſuram totius. Inducit hoc negotium hoc modo, quod uidentes
nos diem nocti parem, quod tempus æquinoctium uocatur, Martio, & Septembrimenſe medio fere aduenient,
2220 omnibus, præter ijs, qui ſub æuinoctiali, & ijs qui ſub axe ſunt, quoniam illis ſemper, ijs nunquam est æqui-
noctium. Videntes inquam huiuſmodi noctium, & dierum æ quabilitatem, conſiderantesq́; meridianam um-
bram diuerſis orbis regionibus uario, ac diuerſo modo reſpondere ædificiorum, arborum, & aliarũ rerum ere-
ctarum altitudinibus, nam nonnullis in locis pars, alijs maior, alijs minor umbra meridiana æquinoctialis ui-
detur, magnam ſumimus admirationis occaſionem. inde naturali impetu, & appetitu ad inuestigationem hu-
ius rei diuerſitatis ferimur. Cumq́; uideamus umbrarum diuerſitatem non poſſe aliunde uenire, niſiab ipſa
Solis altitudine, cum Sol eo tempore alibi altior, alibi preſſior eſt, aggredimur ad conſiderationem curſus So-
lis: itaque quod in cælo efficere non poſſumus, id in terra lineamentis, & ſiguris deſignamus, ratione totius
ad unguem ſeruantes. Quiuero ſubtidlius, & melius eas deſcriptiones inuenerit, is ingenio prope diuino eſse
putandus eſt. Atque hoc eſt, quod hactenus a Vitr. dictum eſt. nam alia umbra meridiana alibi tempore
3330 æquioctĳ cognoſcitur, & ex hac diuerſitate umbrarum fiunt analemmata. Quid uero ſit analemma decla-
rat hoc modo.

Analemma eſt ratio conquiſita Solis curſu, & umbræ creſcentis, a brumæ ob ſeruatione inuenta, c
qua per rationes Architectonicas circiniq; deſcriptiones eſt inuentus effectus in mundo.

Annum ueteres a bruma incipiebant, nonnulli hibernum ſolſtitium uocant, quod eſt a medio fere Decembri
menſe. animaduerterunt in meridie brumæ umbram eſſe longiorem, quàm in reliquo tempore meridiano: ideo
colligebant tunc temporis ſolem minus eſſe ſupra horizonta. Deſcribentes igitur in plano circulos, & erigentes
gnomones, lineas a deſcriptis circulis ducebant ad acumen gnomonum, & eas lineas producentes adſubie-
ctam lineam, tanquam ad planum, comparabant umbrarum longitudines gnomonum altitudinibus, atque ita
ſingulis diebus meridianam Solis altitudinem ſumentes, conſpiciebant a brumæ tempore Solem quotidie magis
4440 inmeridie ſupra horizonta conſurgere, & ita umbras meridianas colligentes, in plano deſcriptiones facie-
bant, ostendendo in terris cœlieffectus. Hanc deſignationem uocabant analemma, quod eſt tanquam præ-
ſcriptio curſus Solis ſecundum diuerſas orbis regiones. Quoniam hero in analemmatis finitione Vitr. dixit
fuiſſe inuentum cœli effectum in mundo, ideo declarat hoc loco quid ſit mundus, inquiens.

Mvndvs autem eſt omnium naturæ rerum conceptio ſumma, cœlumq́; ſyderibus conformatum.

Duo mundus amplectitur; cœlum, & quod ſub cœlo continetur. Neceſse eſt in mundi finitione cœlum col-
locare, quoniam in cœlo lucentia corpora ponuntur, quorum radij effectus faciunt in mundo. Mundus ergo
eſt maximus, & ſummus rerum conceptus, quoniam perfectum corpus eſt. nam perfectum est, cui nihil deeſt,
& cui nihil addi poteſt. Mundo igitur, quoniam ex tota materia conſtat, & omnia complectitur, principio,
medio, & fine terminatur, continet, & non continetur, perfecti nomen conuenit, quod illi tribuit Vitru. cum
5550 dicat, {conceptio ſumma. } nam ſi ſummum eſt, extra ipſum nihil eſt. in ipſo omnia concipuntur. Mundus
ergo maximus eſt ommium naturarum rerum agentium, ſiue patientium complexus, unde elementa, & quæ
ex elementis fiunt, ſiue abſoluta, ſiue imperfecta ſorma ſint; cælos quoque in quibus agendi uis inest, in mun-
do contineri neceſſe eſt. hæ autem naturæ omnes contiguæ ſunt, ut omnis eorum uirtus a cœleſtibus formis diri-
gatur, & effingatur. Vitr. cælum appellat ſyderibus conformatum, quare de cœlo tractat.

Id uoluitur continenter circum terram, atque mare, per axis cardines extremos.

Priorem mundi finitionis partem omittit Vitr. quoniam ad negocium non pertinet. alteram uero maxime
neceſſariam ſumit. paucis uero uerbis multa complectitur, quæ nos ordine explicabimus. Cælum igitur mo-
neri,ſenſui patet,nam corpora cœleſtia locum mutare conſpiciuntur, quoniam modo nidentur hoc, modo alio in
loco. Quoduerò continenter, ac ſine ceſſatione moueatur, item apparet. Quod demum in orbem moueatur
6660

315283NONVS. circamare, & terram, & motus fiat per axis cardines extremos, multis rationibus comprobatur. Nam ſi
cælum omnia complectitur, omnem occupat locum, omne ſpatium terminat, ſi alio modo, quàm in orbem mo-
ueretur, certe aut ſpatium, aut inane extra ſe relinqueret, quod a ratione est alienum. Præterea multa ſunt,
per quæ cognoſcimus cælum in orbem ferri, & quod ſimili figura ſuæ motioni conſter, quorum plena ſunt uo-
lumina, & experimenta quotidie fiunt inftrumentis, & quoniam continuam motionem cernimus in partem
unam, ideo firmiſsima ſigna duo imagmamur oppoſita, continua linea coniuncta, per quæ uoluatur cælum, &
puncta illa cardines uocamus, quoniam ijs tanquam cardinibus cælum inniti, & per eos uolui uidetur. lineam
uero illam axem nominamus. cuius extrema ſunt cardines ipſi, qui & pol: dicuntur. Cæterum quicquid nos
de ſignis, lineis, circulisq́; in cœlo dicimus, id ad euidentiorem declarationis modum dicere ſolemus, natura
1110 enim in cœlo non ſunt, quod perperam nonnulli putant.

Nanqve in his locis naturalis poteſtas ita Architectata eſt, collocauitq́; cardines tanquam centra,
unum a terra, & a mari in ſummo mundo, ac poſt ipſas ſtellas ſeptentrionum. Alterum trans contra
ſub terra in meridianis partibus, ibiq; circum eos cardines orbiculos, tanquam circum centra, ut in
torno perfecit, qui græcè πόλοι nominantur, per quos peruolitat ſempiterno cœlum. Ita media terra cũ
mari, centri loco naturaliter eſt collocata.

Duo ſunt cardines, & poli, qui in mundo per diametrum opponuntur, ſed quod alter ſemper ſublimis, alter
depreſſus ſit, non eſt ab ſolutè uerum, niſi ratione, & reſpectu habitantium. ideo vel ſic intelligendum est, quod
ait Vitr. uel ſi hoc non dicit, ut ex eius uerbis apparet, cum dicat, naturalem potestatem ita Architectatam
eſſe in his locis, & collocauiſſe careines tanquam centra alterum in ſummo mundo, alterum ſub terra: nos
2220 tamen ita intelligere debemus; nam qui in medio orbe ſunt ab utroque polo pariter diſtantes, neutrum haben
ſublimiorem, ſed utrunque ad labrum horizontis collocatum. Non minus qui ultra medium incolunt polum,
ab illa parte ſubl imem habent, & a noſtra, qui citra medium incolimus depreſſum, & noſter cardo illis me-
ridianus eſt, quemadmodum eorum nobis meridianus eſt. Ergo ſitus huiuſmodi ratione, & reſpectu non ab-
ſolutè intelligendus eſt, nam ut Vitr. ait, terra, & mare in medio centri loco naturaliter collocatur, quare
ſequitur, ut aliquibus regionibus polus extollatur, nonnullis deprimatur, & alijs æquabiliter in horizontis
labro uterque collocetur. Quod autem terra ſit in medio ut centrum, patet ex eo, quod omnium astronomo-
rum conſenſu quacunque parte ſit homo, ſemper eius finitor ac terminator dimidium cælum partitur. organa
etiam quibus utimur, nobis æquè inſeruiunt, ac ſi in centro eſſemus collocati. paritas dierum arguit terram in
medio collocari, & multa alia, quæ ab astronomis, & mathematicis ſubtiliſſimè colliguntur. Velociſſimus
3330 autem cæli motus ex curſu Solis, & Lunæ, reliquorumq́; ſyderum apertè deprehenditur.

His natura diſpoſitis ita uti Septentrionali parte a terra excelſius habeat altitudine centrum, in
Meridiana autem parte inferioribus locis ſubiectum ea terra obſcuretur, tunc etiam per mediũ tranſ-
uerſa, & inclinata in meridiem circuli delata zona duodecim ſignis eſt conformata, quæ eorum ſpecies
ſtellis diſpoſitis, duodecim partibus peræquatis, exprimit de pictam a natura figurationem.

Cum multa breuiter explicare Delit Vitr. ſubobſcurus eſt, quare dilucidius ab his me expediam. Cum ui-
derent antiqui certam & contimentem cæli motionem ab oriente in occaſum, duos cardines, & axem certis in
locis inuenerunt. cum uero motum Solis annuum perſpexiſſent, uidiſſentq́; Solem modo in una, modo in altera
horizontis parte oriri, & in meridie quandoq́; uertici noſtro magis imminere, & interim depreſſiorem eſſe,
diesq́; , & noctes æquabiliter uariare, uiam Solis inuenerunt, per quam Sol quotidiano curſu permeando, om-
4440 nem illam mutationem ſubiectam ſenſui facere ſolet. Non minus animaduertentes aliorum planetarum cur-
ſum inſequi Solis iter, ſed non ita ſemper æquabiliter ab eo abeſſe, uiæ Solis & reliquorum errantium ſyderũ
nomen dedere, atque eam zonam appellarunt, nam quemadmodum zona cingendo non ſolum circumflecti-
tur, ſed latitudinem quandam habet, ita errantium uia lata & circularis eſſecta eſt, ex una parte in unum,ex
alia in alterum polorum inclinare, & orbem uniuerſum circumplecti. In ea etiam cognouere aliquas ſtellarum
figurationes, & quaſi ſocietates, unde ſignorum nomen inuentum eſt. & quoniam duodecim ſunt deprehenſæ
huiuſmodi imagines, ideo duodecim ſigna, quæ Vitr. duode cim per æquatis partibus tribuit, quoniam triginta
gradibus ſingulæ conſtanta, eſſe dixere: Planetarum uia zodiacus uel ſignifer a ſignis eſt nominata. Via uero
Solis ecliptica decta est, quoniam in ipſa Sole & Luna constitutis certis in partibus defectus, qui eclipſis di-
citur, eorum ſyderum ſieri Solet. Habet uero latitudinem ſignifer, quoniam errantium curſus id exigit, &
5550 quemadmodum circulus omnis imaginatiove conſtare dicitur partibus. 360. quæ gradus uocatur, ita etiam
ſigniferi ambitus eandem partium diuiſionem habere putatur, in ſigniferi latitudine media eſt uia Solis, ſed li-
neæ extretmæ ſigniferi latitudinis ab ecliptica distant utrinque ſexgradus, ita ut uniuerſa ſigniferi latitudo
conſtet duodenis partibus, ultra quas errantia ſydera permeare non ſolent, licet Venerem, & Martem ob
amplitudiuem epicyclorum quandoque exire cognouerint aſtrorum contemplatores, ſed id perraro fieri ſolet,
quæ res forte occaſionem fabulæ Martis, & Veneris dediſſe dicitur. Signifer etiam uocatur obliquus circu-
lus, quia non æqualiter ſecundum ſuas partes aſcendit, & deſcendit, & quoniam non æque omnibus ſuis par-
tibus a polis abest, & demum, quia reliquos circulos non ad rectos angulos abſcindit. Sed quod Vitru. ait.
{His natura diſpoſitis, } hoc certe non natura conſtat, ſed horizontis ratione, & reſpectu quodam,( ut dixi-
mus,) quanquam natura cælum in his punctis, & cardinibus firmetnr {Zona duodecim ſignis conſormata. }
Huius zonæ proprietates ſunt hæ. primum est lata, postea inclinata, inde duodecim ſignis conformata, licet
6660

316284LIBER autem natur a ille ſtellæ conſtant, obſeruatores tamen ita cas diuiſere. Duodecim igitur ſigna duodecim menſi-
bus tribuuntur, quodlibet triginta gradus occupat, ideo annus, 360, diebus conſtat, & eo amplius, quo mo-
tu obliquo Solpræterit in uerſatione contrarij motus, ut infra declarabo.

Itaqvelucentia cum mundo, reliquoq́; ſyderum ornatu circum terram, mareq́; peruolantia, cur
ſus perſiciunt ad cœli rotunditatem, omnia autem uiſitata, & uiſitata temporum neceſsitudine
ſunt conſtituta, ex quibus ſex ſigna numero ſupra terram cum cœlo peruagantur: cætera ſub terram
ſubeuntia ab eius umbra obſcurantur. Sex autem ex his ſemper ſupra terram nituntur, quanta pars
enim nouiſsimi ſigni depreſsione coacta uerſatione ſubiens ſub terram occultatur, tantundem eius
contrariæ uerſationis neceſsitate ſuppreſſa, rotatione circumacta trans ex locis non patentibus, & ob-
1110 ſcuris egreditur ad lucem. Nanque uis una, & neceſsitas utrunque ſimul orientem, & occiden-
tem perſicit.

Duo ſunt cœlorum motus experimento cogniti, alter quo ab ortu in occaſum feruntur, quemadmodũ quo-
tidiana uerſatione Solem, & Stellas oriri, ad medium conſurgere, & per occaſum rurſus ſub terra media ad or
tũ ferri uidemus, qui motus primus, et diurnus nominatur. ſupra ipſum uero nihil est, quod ſit ſenſibus ſubiectũ,
ſpatio autem horarum uigintiquatuor uniuer ſum orbem ambit, diemq́; natur alem conſtituit. De hoc motu ue-
lociſſimo hactenus loquutus est Vitr. dixitq́; per eum ſex ſigna ſemper ſupra, ſex uero infra horizontem ferri,
quod & uerum eſt, nam in quocunque horizonte ſis, ſemper dimidium ſigniferi ſupra terram habes, & dimi-
dium infra. cumq́; ſignifer ſit unus e maioribus ſphæræ circulis, & duodecim ſignis ſit conformatus, e quibus
ſex dimidium eius circuli occupant, neceſſario ſemper ſupra terram ſex ſigna erunt, ſex uerò infra deliteſcunt,
& quantum ex uno oritur, tantum ex altero deprimitur ſub occaſum. Alter motus eſt de quo infra ratiocia
natur Vitr. hunc in modum.

2220

Ea autem ſigna cum ſint numero duodecim, partesq́; duodecimas ſingula poſsideant mundi, uer-
ſenturq́; ab oriente in occidentem continenter, tunc per ea ſigna contrario curſu Luna, Stella Mer-
curij, Veneris, ipſe Sol, itemq́; Martis, Iouis, & Saturni, ut per graduum aſcenſionem percurrentes
alius alia circuitionis magnitudine ab occidente in orientem in mundo peruagantur.

Declaranda ſunt hæc, quæ breuiſſime a Vitr. ponuntur. Ait enim ſigna eſſe duodecim, & ſingula occupa-
re duodecimam cœli partem, & omnia ab ortuin occaſum ferri, & planetas contrario motu per ea ſigna
ſcandentes ab occaſu in ortum moueri, & demum differentes eſſe eorum circuitiones. Primum igitur ſi-
gna duodena ſunt, quorum nomina hæc habentur, Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libra, Scorpius,
Sagittarius, Caper, Aquarius, Piſces. Numerantur ſigna ab eo ſegmento, quod ecliptica facit in equino-
ctiali, nam cum circulo neque principium ſit, neque finis ullus natura habeatur, rationi conſentaneum est,
3330 ut initium ab ea parte ſumatur, quæ communis eſt ortui, & occaſui locorum omnium, & in qua cum ſit Sol,
arcus diei maior fieri incipit arcu noctis. Signorum nomina ſumpta ſunt ab animali, aut re aliqua, quatenus
Sol ſub ea ſigna ſubiens, efficit in hæc inferiora affectiones ſimiles ijs animalibus, uel rebus, a quibus nomina
illis impoſita ſunt. Aries cornibus duobus deſignantur hoc modo ♈, Taurus etiam ſimiliter duo cornua re-
fert ♉, Gemini duo iuncti tractus exprimunt ♊ Castora, & Pollucem dicunt eſſe. Cancer oppoſitis
oculis, & prominentibus deſcribitur ♋, Leo cauda patet ♌, Virgo ex fibula ueſtis ♍, Libra ſua for-
ma innoteſcit ♎, quemadmodum Scorpius articulo ♏, & Sagittarius telo ♐. Caper uero genu alli-
gatum habet ♑. Aquarius fluxu oſtenditur ♒. Piſces dorſo ſe communi uinculo tenent ♓. Hæc de
ſignis, eorumq́; numero, nominibus, & caracteribus dicta ſint. Quod uero ſingula duodecimam cœli partem
occupent, uidetur ex eo, quod triginta dierum ſpatio Sol uni ſigno uidetur ſubĳci, quaſi triginta partibus ſi-
4440 gnum conſtet, quas gradus noſtri appellant, quoniam per eas partes, tanquam per gradus aſcendit Sol, &
deſcendit, unde etiam Vitru. dixit {vt per graduum aſcenſionem percurrentes. } Signifer ergo est partium
360. quoniam ſi ducas 30. in I2. colliges 360. qui numerus ob maximam diuidendi commoditatem
aſſumptus est, ac parum a ſumma dierum totius anni uidetur abeſſe. Commoditas item numeri ſexagenarĳ
eſfecit, ut is numerus caperetur. nam 60. habet dimid ium, tertiam, quartam, quintam, & ſextam partem,
& circulus omnis facile in ſex partes diuiditur, quoniam eadem diductione circini, qua circulus diuiditur,
cadem inquam in ſex partes diuiditur, ideo circinum noſtri ſextam uocare ſolent. Cæterum tertia, & quar-
ta concluſio erat, omnes planetas per ea ſigna uagantes ab occaſu in ortum moueri, & id facere contrario
curſu. Hæc longo uſu, & experientia cognita ſunt, nam quemadmodum continuam uerſationem ab ortu in
occaſum experimento cognoſcimus, quæ omnibus orbibus cõmunis eſt, & iuxta ordinem illum non ſolum cœ-
5550 leſtes orbes, ſed etiam elementa, quæ rariora ſunt, in orbem feruntur, ita & ſecunda, aduerſaq́; motio perſpe-
cta est, dum rerum indagatores obſeruarunt ortus, & occaſus stellarum, & Solis motiones. Nam uiderunt
Solem & ſydera in orbe meridiano modo ſublimia, modo depreſſa, interim in una, interim in alia parte orien-
tia, & cadentia, unde axes alios, cardinesq́; & motus excogitarunt. Videntes etiam ſtellas orbibus hæ ren-
tes, quas infixas dicunt, eodem ſemper inter ſe ſpatio diſtantes, & unam atque alteram, quæ lucentior, & ma
ior eſſet, obſeruantes, ex ea collegerunt ſeptem err antia ſydera ſucceßione quadam in orientem ferri, & pro-
cedente tempore eandem hæ rentem stellam quaſi comitantia cernentes, ab eaq́; digredientia, iterum cum ea
iungi, idq; in Luna, quæ proxima terris, & quam citiſſima eſt, præ cipue obſeruantes, ſecundum motum inue-
nere, & etiam metiti ſunt. Inuenere inquam ex unica cbſeruatione, metiti autem ſunt ex pluribus, nam ob-
6660

317285NONVS. ſeruantes Lunam ratione alicuius ſtellæ fixæ modo cum ea, modo abea, interim ante eam ferri, contrariam
motionem cognouere, ſæpius autem id obſeruantes, etiam motum Lunæ metiti ſunt. Vnde quinta concluſio,
minifeſta eſt, quam Vitr. ponit, dum dicit {alius alia circuitionis magnitudine ab occidente ad orientem in
mundo peruagantur. } Postea cuiuſque motus examinat, inquiens.

Lvna die octauo, & uigeſimo, & amplius circiter hora, cœ circuitionem percurrens, ex quo cœ-
perit ſigno ire, ad id ſignum reuertendo perficit lunarem menſem. Sol autem ſigni ſpatium, quod eſt
duodecima pars mundi menſe uertente uadens tranſit, ita duodecim menſibus duodecim ſignorum
interualla peruagando cum redit ad id ſignum unde cœperit, perſicit ſpatium uertentis anni. exeo
quem circulum Luna terdecies in duodecim menſibus percurrit, eum Sol eiſdem menſibus ſemel
permetitur.

1110

Solannum, Luna menſem, primus motus diem facit. Quare motus buiuſmodi ſunt diligenter examinandi.
Poſtquam igitur oſtenſum eſt in motibus cæleſtibus eſſe diuerſitatem, quatenus ad eorum motuum terminos
ſpectat, nunc oſtenditur etiam ineſſe diuerſitatem eorum, quatenus ad celeritatem, & tarditatem pertinet.
Quare temporis interualla metitur, quibus unumquodq; ſyderum integram uerſationem circum cæli ambitum
facit. Nos ut hæc facilius intelligantur, quædam examinabimus non indigna ſcitu, ex quibus ordo, nume-
rus, poſitio, & motus orbium cæleſtium, & ſyderum dignoſcentur. Cæleſtis natur a corporata, & ſumma
octo continet cælos ſeparatos, contiguos, & idem centrum cum mundo habentes, extra quos nullus est mo-
tus, niſi imaginatione effictus, ut multa, quæ nobis in his orbibus apparent, aliquo modo ſeruemus. Septem
orbes errantibus ſeptem conceduntur, citima terris Luna eſt, ſummus, & remotiſſimus eſt Saturnus, reliqui
2220 ſuo ordine collocantur, ut dicemus. Caracteres, quibus deſcribuntur ſunt hi, 5 Saturnus. 4. Iuppiter.
♂ Mars. * Sol. ♀ Venus. ☿ Mercurius. ☽ Luna. octauum cælum, quod firmamentum ap-
pellant, infixis stellis, & hærentibus eſt attributum, maximum & capaciſſimum, quoniam reliqua omnia
continet, tanquam omnium locus. Numerus orbium ex celeritate inferiorum, & ex tarditate ſuperiorum ſy-
derum deprebenſus eſt, nam ſydera, quæ in mundo lucent, ſuperiora tardius mouentur, inferiora uerò cele-
rius. Sumitur quoque ordinis argumentum ex eo, quod altiora corpora ab inferiora ſunt, cum inter oculos, &
nos in imo habitemus, quod oculis noſtris proximum eſt, occultat ea, quæ ſuperiora ſunt, cum inter oculos, &
corpus ſublimius interponitur, addito eo diſcrimine, quod eſt inter terminum uiſionis, & locum, in quo uere ſi-
turn eſt ſydus. quod quidem diſcrimen aſpectus diuer ſitas uocatur. quæ nil aliud eſt, quàm maioris circuli ar-
cus, qui ſupra uerticem tranſit duabus lineis interceptus, quarum alteram ab orbis centro, alteram ab ocu-
3330 lo ſupraterræ planum produci imaginamur, ita ut & per centrum ſydris tranſiens in arcum prædictum ter-
minetur. Linea uero illa, quæ ab orbis centro per medium ſydus ad arcum in ſignifero produci imaginamur,
ueri loci linea nuncupatur, eſt enim tanquam index ueri ſyderis loci, ſed ea, quæ ab oculo per medium ſydus
ad ſigniferum peruenit, apparentis loci linea nominatur, quoniam apparentem non uerum ſyderis locum in ſi-
gnifero ponit. Vnde angulus inter duas prædictas lineas interceptus, diſcriminis eius interuallum erit, quod
tanto maius erit, quanto depreßiori loco ſydus erit collocatum, & ad horizontem proximum. Sed cum ſy-
dus imminet uertici, nullum diſcri
127[Figure 127]a. centrum mundi.
b. oculus in ſuperficie terræ
c. ſydus.
d. uertex.
b c a. angulus diuerſitatis.c d 6 a men aſpectus est, quoniam lineæ
illæ in unam coeunt, ideo diſcri-
men huiuſmodi in Luna maximũ
4440 eſt, paruum in Sole, uix ſenſibile
in Marte, & nullo modo in ſupe-
rioribus dignoſci poteſt, quoniam
ab oculis, & a centro maxime ab-
ſunt. Deſcriptio autem dictorum eſt bæc. Luna igitur, quoniam uelocißimo curſufertur, maiorq́ habet ui-
ſionis diſcrimina, & quia demum Solem impedit, proxima terris est, quoniam uero aliqua ex prædictis ra-
tionibus concluditur, Martis, Iouis, & Saturni ſydera ſupra Solem collocari, ideo Martis, & Veneris or-
bes ſub Sole eſſe colligemus. Cæterum & ea ratio cogit nos infra Solem duo illa ſydera collocare, quod
ſeruatur proportio interualli a Sole ad terræ centrum, quoniam nimium eſſet interuallum inter Lunam,
& Solem, niſi ſydera illa cum ſuis orbibus interponerentur. unde diamerorum rationes, quæ tabu-
5550 lis collectæ uidentur, ſeruari poſſunt. Rationi quoque conſentaneum est Solem medium eſſe & ſu -
periores planetas ab inſerioribus diuidere, quoniam inferiores una inter ſe uerſationum, & motionum
ratione, & ſimilitudine conueniunt, alia uero ſuperiores. illi in epicyclis, hi in deferentibus orbibus. Sol igitur
oculus, & cor mundi est, & tanquam rex, & dominus in medio collocatur. Defficile uerò est iudicare de
Mercurio, & Venere, quis eorum ſuperior ſit, quoniam pari fermè uolubilitate uerſantur, paruum est aſpe-
ctus diſcrumen, nec percipitur quis eorum alternm occultet. Quiuero ſpeculationibus aptiores fuerunt, natura
intentionem coniectantes dixere. naturam effeciſſe planetarum orbes ab ecliptica inclinatos ut in coitu, &
obiectu ſyderum id punctu euitare poſſent, quod diametro obijcitur, nam Solis uicinitas illis foret noxia, quo
niam luminis defectum parit quem combuſtionẽ barbari uocant. obiectus etiam, quem oppoſitionem dicunt,
ſi toto diametro fiat, eclipſim facit, qualem Luna ſingulis menſibus pateretur, niſi ab ecliptica iter defle-
cteret. Hinc eſt quod rerum natura parens magis hanc noxam euitare uoluit in his ſyderibus, quæ ſunt circa
6660

318286LIBER Solem magis proxime,ideo epicyclos maiores Veneri, & maximos Marti dedere, quibus & extra Solis iter,
& ultra latitudinem ſigniferi feruntur, unde propter hæc nonnulli duos utrinque gradus ſigniferi latitudini
addidere. perſuaſum igitur babemus eos planetas Soli maxime propinquos eſſe, qui epiciclos maiores habent,
ideo Mars, & Venus propriores Solipercurrent cæli ſpatia. Quod ſi loci dignitas attendatur, certe Venus erit
proxima Soli,nam eius epicycli centrum ſemper a Septentrione ponitur, quæ pars cæli dextra est. Mercurius
uero meridianas tenet partes, quas ſinistras dicimus. Mercurius quoque Lunæ ſimilior eſt, & orbium nu-
mero, & motionum uarietate, quare ſupra Mercurium Venus, poſtea Sol, ſupra Solem Mars. inde Iuppiter,
ſupremus omnium Saturnus eſt, qui cum minorem habeat epicyclum, quàm Iuppiter, & ſimiliorem epicyclo
Lunæ, ſupra Iouem certe ponendus eſt, quia quæ longiſſime abſunt, minori indigent epicyclo. Iouis autem
epicyclus ſimilior est epicyclo Mercurij, ideo ſupra Martem Iuppiter ponendus. Atque is eſt ordo, & nume-
rus, ſitusq́; cælorum. Quod uero ad motionem pertinet, inquit Vitr. Lunam die octauo, & uigeſimo, & am-
plius circiter bora, coeli circuitionem percurrentem, ex quo coeperit ſigno ire, ad id ſignum reuertendo perſi-
cere lunarem menſem. Maxima pars orbis terrarum menſem facit & a Luna menſem nominant, dicuntq́;
duas Lunas, tres Lunas, quatuor Lunas, cum duos, tres, quatuorq́; menſes ſignificare uolunt. Quatuor autem
modis intelligitur menſis, primo dicitur communis menſis, ſecundum quam nominationem duodecim dicimus
eſſe menſes, & a Ianuario ordientes primum, tertium, quintum, ſeptimum, octauum, & decimum dies habere
dicunt unum & triginta. Reliquos uno die minores reliquis eſſe, præter Februarium, qui viginti octo dies or-
d narie, & vigintinouem anno biſſextili babet. Biſſextilis autem annus eſt in quo dies quartus & vigeſimus
februarĳ bis numeratur, is eſt ſex. Cal. Mart. numeratur autem, quia menſi illi additur dies unus quarto quo-
que anno. Additur autem ob ſpatium illud, quod est amplius quàm 365. dies, quo ſingulis annis Sol ſigni-
ferum percurrendo excedit primum, ac diurnum motum. cognoſcitur autem biſſextilis annus ex diuiſione mil
1120 leſimi, nam ſi partes pari numero ex diuiſione conſtabuut, annus ille biſſextilis erit. Menſis etiam uocatur
ſpatium, quo Sol unum ex duodecim ſignis ſubiens percurrit. ita menſis duodecima erit anni pars. Vocatur
plius quid. Demum menſis uocatur ſpatium illud temporis, quo Luna ſigniferum per ſigna percurrens integrã
circuitionem facit, quod ſpatium Vitr. 28. diebus, & quaſi hora fieri dicit, & hic menſis Lunaris annus
uocari poteſt, ſed Vitr. Lunarem menſem nominat. Tabellam hoc loco ponam diſtinctam motuum cælestium,
iuxta noſtrorum traditionem, qui octauo cælo alios orbes ſuperiores addidere ob alias motuum obſeruationes.

TABVLA MOTVVM COELESTIVM.

22
# # S # G # M # 2 # 3 # 4 # 5 # 6 # 7 Decimum in bora # # # 15 In die. # 12 Nonum in bora. # # # # # # # # # # # # 4 # 20 # 41 # 14 # 12 In anno # # # # # # # # # 26 # 25 # 51 # 9 # 38 # 19 In annis 49000 Firmamentum in die. # # # # # # # # # # # # 4 # 56 # 34 In anno. # # # # # # # # # # # # # # # 30 # 24 # 49 In annis 7000 Saturnus in die # # # 3 # 5 # # # # # # 58 # 5 In anno. # 12 # # # # # # # # # # # # # # # 12 # 30 In anis 30. # # # # # # # # # # # # 35 # 17 # 40 # 21 In annis 29.& dieb. 363. # # # 12 # 13 # 34 # 42 # 30 # 27 # 45 Iuppiter in die. # 12 # 7 # 1 # 25 # 27 # 17 # 34 # 57 In anno. # 12 # # # 1 # 22 # 25 # 44 # 1 # 48 In annis 12. # # # # # # 4 # 59 # 15 # 27 # 7 # 23 # 50& 314. diebus. # 1 # # # 20 # 28 # 59 # 59 # 59 # 59 # 10 Mars in die. # 12 # 4 # 20 # 45 # 46 # 21 # 22 # 1 # 30 In annis duobus. # 12 # # # 1 # 24 # 22 # 50 # 57 In annis uno & 322.dieb. # # # # # # 31 # 26 # 38 # 40 # 5 Sol Venus Mercurius # 12 # 22 # 34 # 10 # 22 # 40 # 50 In bora. # 12 # 2 # 40 # 44 # 57 # 15 In die. # # # # # # 2 # 27 # 50 # 49 # 3 # 18 # 4 In anno. # # # # # # 59 # 8 # 19 # 37 # 19 # 13 # 56 In anno boris 6. # 11 # 29 # 43 # 39 # 22 # 1 # 59 # 45 # 40 Iuma in bora. # # # # # # # # # 26 # 26 # 56 # 19 # 34 # 4 In die. # # # # # # 32 # 56 # 27 # 33 # 7 # 57 # 41 IN diebus 22. & boris. 8. # # # 13 # 10 # 35 # 1 # 13 # 11 # 4 # 35 # # 12 # # # 9 # 17 # 14 # 15 # 2 # 45 # 3330444055506660

319287NONVS.

Mercvrii autem, & Veneris ſtellæ circum Solis radios, Solem ipſum uti centrum itineribus co
ronantes regreſſus retrorſum, & retardationes faciunt. Etiam ſtationibus, propter eam circinationẽ
morantur inſpatijs ſignorum. Id autem ita eſſe maxime cognoſcitur ex Veneris ſtella, quod ea, cum
Solem ſequatur poſt occaſum eius apparens in cœlo, clariſsimeq́; lucens Veſperugo uocitatur, alijs
autem temporibus eum antecurrens, & oriens ante lucem, lucifer appellatur, ex eoq́; nonnunquam
plures dies in uno ſigno commorantur, alias celerius ingrediuntur in alterum ſignum. Itaque quod
non æque peragunt numerum dierum in ſingulis ſignis, quantum ſunt moratæ prius, tranſiliendo ce-
lerioribus itineribus perficiunt iuſtum curſum. Ita efficitur uti quod demorentur in nonnullis ſignis,
nihilo minus cum eripiunt ſe a neceſsitate morȩ, celeriter conſequantur iuſtam circuitionem. Iter au-
tem in mundo ſtella Mercurij ita peruolitat, uti trecenteſimo, & ſexageſimo die per ſignorum ſpatia
1110 currens, perueniat ad id ſignum, ex quo priore circulatione cœpit facere curſum, & ita peræ quatur
eius dies ut circiter tricenos dies in ſingulis ſignis habeat numeri rationem. Veneris autem cum eſt
liberata ab impeditione radiorum Solis triginta diebus percurrit ſigni ſpatium, quo minus quadrage-
nos dies in ſingulis ſignis patitur, cũ ſtationem fecerit, reſtituit eam ſummam numeri in uno ſigno mo
rata. Ergo totam circuitionem in cœlo quadringenteſimo, & octogeſimo & quinto die permenſa,
iterum in id ſignum redit, ex quo ſigno prius iter facere cœpit.

Hac parte non conuenit Vitr. cum alĳs, & forte in textu mendum eſt. Plinius quoque qui integras ſchæ-
das a Vitr. mutuare ſolet, ab eo ſuper his diſſentit. Ponit igitur Vitr. Planetas cogi neceßitate commorari,
eosq́; a neceßitate liberat, & quaſi ſolutos uult eos iter celeritate curſus æquare in alio ſigno, quod morando
in alio fecerunt. Nec ostendit unde hæc neceßtas proficiſcatur, & unde eorum libertas (ut ita dicam) pro-
2220 ueniat. Quare mihi uidetur utile lumen his addere, & eos ſequi, qui poſt Vitr. firmioribus fundamentis cæle-
ſtium rerum ſtructuram ſtabiliere. Explicandæ prius igitur ſunt mihi nominum quorundam rationes, ut fa-
cilius uniuerſum opus abſoluatur. Nomina ſunt hæc. Epicyclus, Deferens, Eccentricum, Concentricum. Iu-
gum, Antiiugum, longitudo media eccentrici, longitudo media epicycli, Statio, Progreſſus, Regreſſus, Argu-
mentum, & Aequatio. Epicyclus igitur, qui a Ptolomæo diuerſitatis circulus nominatur, paruus eſt circu-
lus excogitatus, tanquam additus maiori circulo unde nomen habuit, cuius circa circinationem nolunt Aſtro-
nomi conuolui ſyderis corpus. Epicycli centrum in circinatione ponunt, quæ ſydus aut epicyclum defert orien-
tem uerſus, quæ circinatio Deferens ab officio deferendi nominatur. cuius centrum non est eodem loco, in quo
est centrum orbis, ideo Eccentricum, quaſi extra centrum vniuerſi dicitur, quemadmodum concentricus orbis
dicitur, cuius idem locus eſt, quod est uniuerſi centrum. Quare ſi in plano epicyclum, & deferens uelis de-
3330 ſcribere, ita facito ſit centrum C. a quo linea ducatur, cuius extremum alterum ſit a quod ſit centrum epicycli,
mmente C. firmo, deſcribantur circinationis linea, extremitate aio ita in plano ſuperficiem eſſe deſcriptam,
quæ deferentis circinatio nuncupatur, ita Sol ecclipticen format, quæ tanquam Solis deferens dici potest, a-
qua deferentia aliorum ſyderũ diſtant, & a lateribus declinant, & producta eadem linea ad cauum primi cæ-
li eiuſdem nominis circinationem deſcri-
128[Figure 128]a b deferens.
c. deferentis centrum.
d e. epicyclus.
a. centrum epicycli.
f. mundi centrum.
a. iugum deferentis.
b. antiiugum.
d. iugum epicycli.d a e c s b bit. Cæterum centrum epicycli ſemper eſt
in circinatione deferentis. circino igitur
collocato in a. & diducto adſyderis cen-
trum d. ducatur circinatio, hæc epicy-
clum formabit. Hæc cum ita ſint, non eſt,
4440 qui non uideat deferentis & epicycli cir-
cinationes distare ab orbis centro f. inæ-
quali ratione. Præter hæc epicycli parti-
bus diuerſa nomina impoſuerunt astrorum
periti, reſpicientes interualla, quibus illæ
partes a centro mundi uidentur abeſſe.
Cum uellent ea ratione ſeruare multa, quænobis apparent. Hinc factum eſt, ut ſignum, quod in circinatione
deferentis, aut epicycli remotius eſt ab orbis centro, ingum uocauerint. Barbari augem uocant, & ſignum,
quod per diametrum opponitur Iugo, intiiugum quaſi oppoſitum iugo dixerint. quoniam uerò Soli epicyclum
non dedere, ideo ſignum illud oppoſitum iugo deferentis, Antiiugum nocabitur. iugum, Summitas, Auges,
5550 Abſides idem ſignificant. Longitudo uerò media eccentrici est dimidium diametri. Longitudo autem media
epicycli eſt ſpatium interceptum inter utrunque centrum. Vocantur autem longitudines mediæ ea ratione, quo-
niam iugum, ideſt ſignum ab orbis centro remotiſſimum, longitudo long ior appellatur, & antiiugum, id est
ſignum iugo oppoſitum, longitudo breuior nominatur deferentis, uel epicycli. Hæc duo ſigna ſunt extrema
unius lineæ. quæ per utraque centra, deferentis ſcilicet, & orbis ducitur. & iugilinea uocatur, quoniam eſt
tanquam index extremi iugi. Quare quemadmodum in eccentrico longitudo maior tanto est plus ſemidiame-
tro eccentrici, quantum eſt ſpatium interceptum inter utrunque centrum: ita minor longitudo eſt tanto minor
ſemidiametro, quanto plus illa excedit, ſed ſemidiameter longitudo media eſt. Non minus in epicyclo longitu-
do maior eo erit plus ſpatio inter utrunque centrum, quantum est epicycli ſemidiameter. & tantum ab eodem
ſpatio longitudo minor ſuperabitur. Vnde ſpatium inter utrunque centrum erit media longit udo. nam rationi
6660

320288LIBER conſentaneum eſt mediam longitudinem tan to minorem eſſe maiori, quanto ipſa est maior minori. Ex his be-
te conſideratis elicitur ſignum omne inuentum tam in eccentrico, quàm in epicyclo in circinatione, quo remo-
ius a maiori longitudine aberit, eo centro terræ propinquius futurum, & ſigna, quæ æqualiter a iugo abe-
runt, æque etiam a terræ centro aberunt. Ex his omnis apparens motuum diuerſitas conſideratur: immo his
obſeruationibus ſeruatur eorum, quæ uidentur, diuerſitas. ideo quàm cautiſſimè ea uocabula ſunt perpen-
denda, quoniam ad id inuenta ſunt, ut eo, quo poſſumus modo, cœleſtes res, earumq́; motiones declaremus:
quoniam neque epicyclum, nec iugum, nec deferens, nec aliud quippiam in cœlo inuenimus. Videamus ergo
qua ratione motuum diuerſitas deprebendatur. Statuatur ſydus moueri, atque a ſuo eccentrico ſine medio
deferri, licet æquabiliter ſuper ſuo centro moueatur, tamen tenorem ſuum mutare uidebitur ſigno quolibet in
circinatione mutato, & ad centrum mundi uariam rationem habebit. Ratio hæc optica inſpectione ſeruatur
1110 nam licet multa æquabili celeritate moueantur, tamen quæ longius abſunt, minus celeriter moueri uidentur,
quàm proxima. Quare cum ſyderum obſeruatores cognouerint Solem in diuerſis ſigniferi partibus, diuerſis
modis moueri, cum uellent diuerſitatem huiuſmodi ſeruare, & nollent tam diuino corpori tantam inæquabi-
litatem tribuere, plures orbes commenti ſunt, quorum centra non eſſent eodem loco, in quo centrum mundi
collocatur. Accidit igitur tardiorem uideri ſyderis motum cum in iugo eſt, quàm alio in loco circinationis a iu-
go remoto. Quoniam in iugo longiſſime abeſt ab orbis medio centro. Est & alia in motu diuerſitas: nam ſi
ſydus ab epicyclo, & epicyclus a concentrico feratur, non propterea ceſſaret diuerſitas, quoniam ſydus ab
utroque in orientem delatum celerius moueri uideretur, quàm ſi a concentrico ſolo ferretur, & in epicyclo aut
ſtationem, aut regreſſum faceret. nam in contactu earum linearum, quæ a centro ducuntur ad epicyclum, uide
tur ſydus quatenus ad epicycli motum pertinet, uidetnr inquam ſtare, ſed in altero circinationis dimidio pro-
2220 gredi, & in altero regredi. Ecce exemplum. Currat equus circa maximi circuli ambitum, currentem equum
cernat aliquis extra longiſſime ab eo circulo abſens, certe ſiet ut interim uelox, interim tardus, nonnunquã etiã
immotus uideatur, ſiet etiam vt interdum progredi, aliàs regredi iudicetur, quamuis æquabili curſu moueatur.
hoc autem accidit a circuli natura, quæ (ut ait Ariſt. in mechan.) contrariĳs constat. Ita ſydus in arcu ſu-
periori in earum linearum contactu firmum uidebitur, & immotum nobis, qui in imo longe abſentes mora-
mur. Sed in loco ſummo ingo oppoſito uelociſſime moueri cenſebitur, & in ſummo iugo interdum tardius ui-
debitur. Sed in arcu ſuperno epicycli poſt contactum earum linearum, Sol ſi epicyclum haberet, & Luna ab
oriente in occidentem defererntur, ſed in arcu inferno a deferente ducerentur. Sed alia ſydera contrarios ha-
bent motus: hinc eſt, quod eorum motus duplici motione conſtat, quarum una eſt epicycli, altera deferentis.
quod perinde eſt, ac ſi quis a trireme ulterius ducatur, ipſe interim per foros obambularet, unde ſi utraque mo
3330 tio ſit orientem uerſus, tunc ſydus duplici motione perlatum uelocius mouebitur, quod non ſecus eſt, ac ſi
quis ulterius a trireme delatus, ipſe quoque a puppi ad proram deambulando perueniret. Verum ſi planeta
contraria latione æquabiliter ſeratur, ita ut quantum una latione progrediatur, tantundem altera regredia-
tur, certe ſtare uidebitur, ac ſi quis tantum a prora ad puppim ambularet, quantum ulterius a trireme dela-
tus eſſet, ſed ſi inæquales ſunt motiones, celerior uincet: unde ſi deferentis motio celerior erit quàm epicycli,
ſydus in orientem ferretur, ſi ab epicyclo celerius ducetur, in occidentem delabetur & hac ratione regrediens
dicetur, ac ſi quis minus regrederetur quàm a trireme ultra delatus foret, uidebitur certe progredi, ſed ſi plus
innitatur curſui, regredi uidebitur, unde status & regreſſus quinque ſyderibus aduenit in arcu inſeriori epi-
cycli, quoniam his locis ab epicylo contra deferentis lationem feruntur. Accidit autem aliquibus in locis
epicycli motionem parem eſſe, aliqutbus uero uelociorem motione deferentis. Sed Soli & Lunæ ſtatus, & re-
greſſus eueniret in arcu ſupremo epicycli, nam eo loco epicyclus contra deferentem nititur, ſed quoniam nec
4440 eum uincit, nec illi par eſt, ideo Soli, & Lunæ, neque ſtatus, neque regreßus dari ſolet, quod & Vitr. innuit. Soli
igitur aut deferens extra centrum, aut epicyclus cum concentrico dabitur. nam ſi Sol in cireinatione ſuperna
ab oriente, in occidentem fertur, & ſi motio epicycli tam ſimilis ſit motioni eccentrici, quàm concentrici, &
præterea eadem ſit ratio diametri eccentrici ad diametrum concentrici, quæ eſt interualli centrorum ad ſemi-
diametrum epicycli, utrum poſueris, conſequetur idem motionis aſpectus. Sed quoniam eccentrici modus uni-
ca motione contentus eſt, ideo magis adſcitus eſt, quàm modus epicycli. Qua uero ratione centrorum inter-
ualli, & iugi locus deprehenſus eſt, dicam breuiter. Quatuor præcipuas partes tanquam puncta in ſignifero
ſumpſere, duas equinoctĳs, duas ſolſtitĳs dedere medĳs: a motionum, & temporum interuallis, centrorum
ſpatium, & iugi locum percepere. Imaginemur lineas duas, ducatur altera a centro deferentis Solis ad Solis
centrum, altera æque diſtans ab orbis centro ad ſigniferum, quæ linea medĳ motus appellatur. certum eſt has
5550 duas lineas eundem tenorem ſeruaturas, dum in orbem uoluentur. Quoniam linea ueri motus est ea, quæ a
centro vniuerſi, & Solis centrum uſque ad ſigniferum pertingit, & arcus interceptus inter lineam ueri, &
lineam medĳ motus æquatio Solis dicitur, quæ & in iugo, & in antiiugo nulla est, utraque enim linea in
unam coit. ſed in medĳs longitudinibus maxima est proportione, ſed in ſignis æque a iugo distantibus æ-
quationes æquabiles ſunt, & tanto maiores, quanto longitudini mediæ uiciniores habentur. Medius ergo
motus ab Arietis initio iuxta ſignorum ordinem uſque ad lineam medĳ motus progreditur, quemadmodum
ex eodem loco, & uerus motus uſque ad lineam ueri motus defertur. unde Solis argumentum, est ſigniferi ar-
cus interceptus inter lineam iugi eccentrici iuxta ſignorum ordinem, & lineam medĳ motus, atque ita nomi-
natur, quoniam argumentamur ab eo æquationis angulum, quod est, cum in ſemicirculo inferiori linea medĳ
6660

321289NONVS. motus, prœcedit lineam ueri motus. Sed cum ſemicirculus tranſit, tunc linea ueri, lineam medĳ motus prœ-
cedit, ideo ſuperius demitur, inferius additur medio motui, ut uerus eliciatur. Sed nolo in ſecretiorem ſpe-
129[Figure 129]a b g. concentricum.
d. eius centrum.
e z b. eccentricum.
t. eius centrum.
k z. epicyclus.
b. eius centrum.
d t. b z. œquales.
t z. d b. œquales.
motus { concentrici b d a. \\ epicycli k b z. \\ eccentrici z t e. \\ anguli œquales
Sol utroque modo uidetur in z. per li-
neam d z.e a t d b z b k culationem uenire, cum iam me
pœniteat ultra progreſſum. Cum
licet omnia doctiſſime a Franciſco
Maurolico explicentur. Eſt tamen
aduertendum, quod aliquo in it io
statuenda eſt radix ( ita enim ap-
pellant, unde aliquod initium ſumi-
1110 mus medĳ motus ) a qua ſtatim cũ
uolumus, medium ſolis motum nu-
merare poſſimus, ex qua radice
uerus motus obſeruatur per ea,
quæ ad trigonorum planorum ſcien
tiam ſpectant. nam a tribus lineis
tria centra iungentibus, ſcilicet
orbis, deferentis, & Solis, tres an-
guli in trigono constituuntur quo-
rum unus eſt œquationis angulus, uerum alĳ duo ſunt, qui duas lineas effingunt, unam ueri, alterã medĳ mo-
2220 tus unà cum linea iugi. & cum nobis nota fuerit ea proportio, quam inter ſe babent duo latera iam conſti-
130[Figure 130]a b g. eccentricum.
d. eius centrum.
e. centrum mundi.
a d g. linea ingi.
b. centrm Solis.
e z. linea medĳ motus parallela li-
neœ b d.
c b. linea ueri motus.
b e z. angulus œquatio.z b a d e tuti trigoni, è quibus unum est
eccentrici ſemidiameter, & al-
terum ſpatium illud, quod a cen
tro exit, conſequitur ut propo-
ſito quouis angulo è tribus,
etiam alĳ manifesti ſint. Qua-
re colligimus, quod dato aut me
dio motu, aut uero, aut æqua-
tione per ſe, quanto citius unũ,
3330 aut alterum nouerimus, facile
& reliqui duo cognoſcentur.
Hœc omnia dicta ſunt, & inuen
ta, ut uiſiones, quas apparen-
tias uocant, & irregularitatem Solis circa centrum orbis ſeruemus. & ut certa, ac determinata ratio ipſius
motus firmetur, omneq́; id ſubſcripta docet figura, per o literam ſignata. Postquam de Sole dictum
131[Figure 131]a b g. concentricum. d. eius centrũ.
t z. eccentricum.
h. eius centrum.
e z. epicyclus.
g. eius centrum.
d b. & g z. œquales.
d z. parallelogrammum.
motus {concentrici a d g. \\ epicycli e g z. \\ eccentrici t b z. uet t dg. \\ iugieccentric. a d t.
anguli t b z. & e g z. œqua-
les ſunt.
angulus a d g. œqualis augulis. {adt. \\ adg.f n b a d o k est, de Luna dicendum eſt, deq́;
eius motionis diuerſitate, & ue
ro ipſius loco. Dico igitur ue-
rum Lunæ locum ex eius defe-
4440 ctu deprebendi. nam qui acute
conſider at initium & finem de-
fectus Lunœ, etiam medium in-
stans habet, in quo Luna toto
diametro Soli obĳcitur, quare
cum ex ſupra poſitis Solis mo-
tio nota ſit, non eſt quod dubi-
temus uerum Lunœ locum per-
pendere. Diuerſitas uero in
Lunœ motu ea cernhur, quod in
5550 eodem ſigniferi loco non ſem-
per œque uelociter mouetur, &
uarĳs modis ſe babet ad Solem,
quare cum barum diuer ſitatum rationem reddere uellent, primam epicyclo, alteram eccentrico dedere. Qua-
tuor in epicyclo puncta ſunt, in uno celerrime Luna mouetur, quoniam eccentricum cum epicyclo in motu
conueniunt, & ad unam eandemq́; partem feruntur. Sed in oppoſito tardiſſima eſt, nam epicyclo eccentricum
contra nititur, ſed inter duo media puncta ſatis moderatè mouetur. Huiuſmodi quatuor puncta ita epicyclum
distribuunt, quod in prima parte celerrima fit, & citiſſima eius motio, in ſecunda remittitur, in tertia tardiſ-
ſime fertur, in quarta demum temperatè cietur. huiuſmodi ob diuerſitatem deprebendimus quibus in parti-
bus epicycli Luna moueatur, & quanto temporis interuallo circum epicyclum uoluatur, & ut ad unguem
6660 tempus illud colligerent ſyderum obſeruatores, geminos Lunæ defectus ſumpſere, in quibus Luna ſimiliter, &

322290LIBER

œqualiter moueretur, ſeruando in utroque defectu eandem motus diuerſitatem, ita ut certi fierent Lunam eſſe
in eodem epicycli loco. Ex ea obſeruatione certiores facti ſunt, quod interuallo geminorum defectuum Luna
numerum integrarum uerſationis abſoluerat, quoniam in eundem locum epicycli redierat, & pariter Luna-
rium menſium numerum perfectum finierat, iam reuerſa ad locum Soli oppoſitum. Tunc igitur uerſationum
numer um cognouerimus, cum unius uerſationis ſpatium nobis cognitum fuerit, licet non penitus exacte, neq;
propterea nobis latere poteſt Lunaris menſis ſpatium, cum coitum, & oppoſitionem Lunœ habere poterimus,
& ex interuallo defectuum in menſium Lunarium numerum diuiſum Lunaris menſis quantitas colligetur.
Verum quia in Lunari menſe Luna long itudinis uerſationem perficit, tantumq́; interualli apponit, quantum
Sol eodem menſe mouetur, ideo integer ille circulus cum additamento illo, qui fit ex Solis motu in numerum
1110 dierum menſis Lunaris diuiſus cum ſuis minutĳs, nos in notitiam diurni motus Lunœ deducet. Est etiam &
alia uia noſcendi quantum Luna ſingulis diebus mouetur. Nam ſi noueris numerum verſationum Lunœ in-
ter duos defectus, Solisq́; motum addideris eodem tempore factum, collegerisq́; Lunœ motum eo ſpatio pera-
ctum, ſi totum illud diuiſeris in numerum dierum eiuſdem ſpatĳ, babebis Lunœ motum diurnum. Prœterea
ſcies etiam quantum Luna ſingulis diebus a Sole recedit, ſi integrum circulum diuiſeris in numerum dierum
Lunaris menſis cum ſuis minutĳs, quas fractiones uocant. itemq; numerum graduum uerſationum, & inter-
uallo peractarum partire in numerum ipſius interualli, & babebis eundem Lunœ motum, quantum ſcilicet
ſingulis diebus a Sole recedit, ſuperatq́; Solis diurnum motum. non minus numerus uerſationum in epicyclo
uerſus in gradus, & ſectus in numerum graduum interualli dierum eundem diurnum Lunœ motum metiri
ostendet. His rationibus ba betur longitudinis motum ſingulis diebus eſſe partium tredecim, particularum
2220 decem, & ſecundarum ( ut appellant ) 35. Et epicycli motum eſſe partium. 13. particularum. 3. ſecun-
darum. 54. Longum eſſet omnia recenſere, quæ a ſcriptoribus in Lunæ motu conſiderata ſunt, quare ad
eos ſtudioſos remittam, excutiamq́; quàm breuiſſime potero eorum ſyderum motiones, quæ Soli ſubĳciun-
tur, Mercurĳ ſcilicet & Veneris. Aio Aſtronomos percepiſſe duo illa ſydera, a Sole digredi, cer-
tis tamen terminis utraque ex parte, & in medio acceſſus, & receſſus eorum ad Solem cum eo coniungi, &
cum ab lateribus Solis eſſent, in eorum ſtationibus longiſſime abeſſe, quare collegerunt buiuſmodi progreſſum,
& regreſſum epicyclo tueri oportere. ita ut epicycli centrum cum Sole circumuolueretur, & utrunque ſydus
tantum ab Sole abeſſe poſſet, quantum epicycli latitudo pateretur. Verum quia colligentes geminas contra-
rias, & maximas eorum ſyderum a Sole diſtantias, inuenerunt non eandem in omni loco quantitatem ſerua-
ri, & eam ſummam exercere non poſſe, niſiacceſſu, nec decreſcere niſireceſſu epicycli ab orbis centro: ideo
3330 duobus inferioribus his & eccentricum, & epicyclum dedere, ea conditione, ut eccentricum ſemper epicy-
clum cum Sole in orbem ferret, & idem eſſet medius motus Solis & ſyderis. Epicyclus uero ſydus binc inde
a Sole abeſſe faceret, acregreſſibus, & latitudinem motibus quàm aptiſſime reſponderet. Nunc ut ſciamus
qua ratione motus quantitatem metiamur; dico eſſe obſeruandum locum ſyderis in ſignifero, & expectare
donec in eundem reuerſum fuerit, ea conditione, ut ſit æque a loco media Solis in utroque loco, nam tunc ſy-
dus integras utriuſque motus uerſationes perfecrit: tum in eccentrico, quoniam epicycli centrum ad priorẽ
locum redietit, tum in epicyclo, quoniam ſydus reuerſum ad eandem ab Sole diſtantiam, idem quoque pun-
ctum epicycli repetierit. his obſeruationibus elicietur tempus elapſum, & uerſationum numerus, quoniam in
tribus ſuperioribus quot fuerint uerſationes epicycli, & uerſationes eccentrici, unam in ſummam collectæ, tot
in eodem tempore erunt Solis uerſationes tranſactæ. Sed in duobus inferioribus numerus uerſationum eccen-
4440 trici idem eſt cum numero uerſationum epicycli, ubi propè uerum nobis notum fuerit unius uer ſationis tempus,
unde numerus uerſationum ductus per 360, reddet gradus: graduum uerò numerus per numerum dierum
ſpatĳ obſeruationum diuiſus, not am faciet ſummam diurni motus. ſed quis ordo in progreſſibus, & regreſſio-
nibus, & quœ neceßitas eos cogat, breuiter dicam. Si prius monuero diuerſitatem, aut contr arietatem
iſtius uiſionis altero duorum modorum tueri nos poſſe, aut ſiſyderi detur ſolum deferens eccentricum, aut epi-
cyclus cum deferente concentrico: ſcilicet eo modo quod in ſingulis tribus ſuperioribus: ſi colligantur in unum
motus epicycli in concentrico, & ſyderis in epicyclo, & inueniantur æquales medio motui Solis, ſed ea lege
ut centrum eccentrici ſecundum ordinem ſignorum ſimul cum Sole moueatur, & ſydus ea uelocitate mouea-
tur, qua epicyclus in concentrico mouetur, ita ut linea illa, quœ a centro prouenit, quœ œquidistat lineæ du-
ctæ a centro eccentrici ad centrum ſyderis, ſiniat in medium ſyderis motum. atque hoc in tribus ſuperioribus
obſeruatur: ſed in duobus inferioribus ponatur motus epicycli in concentrico œqualis medio motui Solis, &
5550 motus ſyderis in epicyclo unà cum motu centri eccentrici œqualis ſit ſummæ illi, quœ ex medio motu Solis, &
motu ſyderis in epicyclo colligitur, & ſydus pari celeritate moueatur, qua epicyclus in concentrico moue-
tur, eadem ( qua dictum est ſupra ) conditione, ſcilicet ut linea illa a centro ducta æque diſtans lineæ a centro
eccentrici ductæ ad ſyderis centrum, terminet in medio motu ſyderis, & etiam addita ea lege in omnibus, quœ
diametri eccentrici, & concentrici proportione reſpondeant ſemidiametris epicycli, & egreſſioni ab centro,
atque ita utroque modo tueripoſſumus in ſyderibus rationem progreſſionis, & regreßionis, quantum ad di-
uerſitatem, & uarietatem pertinet, quemadmodum longa experientia Aſtronomi obſeruarunt, ideo neceſſe
fuit primam diuerſitatem epicyclo, ſecundam deferenti tribuere: ſed unum illud ſatis erat ad probibendum ne
ſyderum omnium deferentes unum centrum efficerent, ſcilicet motuum ſingularitas, quoniam concentrici or-
6660 bes alter alteriſuum motum præbet, id eſt ſuperior inferiori, & quoniam buiuſmodi communio non ſuit

323291NONVS. prebenſain proprĳs ſyderum motionibus, ideo non eſt illis concentricorum orbium ratio impertita. Verum st
recte ſciamus quibus progreßio, & regreſſio detur, dicam debere nos animo du is line is effingere a centro du-
ci, ſedalteram in partem orientis, alteram in partem occiduam epicycli terminare, ita quatenus ad ſyderis
motum pertinet in epicyclo, quod ſydus arcum ſuperiorem contactui duarum linearum epicycli permeabit,
dicetur progredi, quoniam orientem uerſus defertur, ſed in parte inferiori permeando, dicetur regredi, quo-
niam in contrariam partem mouendo reuertetur. Sed in prædictis contactuum punctis permanendo, moram
132[Figure 132]b k epicyclus.
b. centrum eius.
h. uigum.
n. Antĳugum epicycli.
k. punctũ primœ morœ.
c. mundi centrum.
o. punctũ ſecundæ morœ.
h l k. arcus primœ mo
rœ.
k n o. arcus regreſſus-
o b k. arcus directio-
nis.L K A H B N O C facere, ac stare dicetur, nam in orientali puncto ex dire-
cto regrediens, & in puncto occidentali eregrediente di-
rectum efficitur; quamuis in Sole, ac Luna bœc contrario
modo conſiderantur, quœ ratio circa progreſſus, & regreſ-
ſus ſatisfaceret, ſi ſydus nullum alium motũ haberet, quàm
eum, quem babet ab epicycli motu. Sed quoniam dum ſy-
dus in epicyclo mouetur, epicyclus etiam ab eccentrico ſer-
tur, quoniam apud contactus puncta ſydus licet in mora
ſit, quo ad epicycli berſationem, tamen ab eccentrico uer-
ſus orientem defertur. Ideo neceſſe est ſtationum puncta
aliquanto inferiora eſſe punctis his, in quibus contactus fit
earum linearum in epicyclo, it a line œ illœ non tangendo, ſed
ſecando, & diuidendo epicyclion in ſectionibus faciunt sta-
tiomon puncta, ideo neceſſe est ea puncta in ea circinatio-
nis epicycli parte collocari, ubi mot us ſyderis vegredientis
occaſum ab epicyclo fertur, tantundem epicyclus reſtitua-
tur a deferente orientem uerſus, & hoc modo ſydus æqua-
libus, ſed contrarĳs motionibus delatum, ſtare, ac morari
uidetur. ideo in puncto orientalis morœ, quœ prima statio
nominatur, incipit regredi, nam eo loco motus ſyderis in epicyclo incipit ſuperare motum epicycli in deferente,
ſed in puncto morœ occidentalis, quœ ſecunda ſtatio nominatur, ſydus progredi incipit, nam temperatur in epi-
cyclo ſyderis motus. & hœc ex ſuperioribus exemplis cognita ſunt.

1130

Martis uerò circiter ſexcenteſimo octogeſimo die ſyderum ſpatia peruagando peruenit eò, ex
quo initium faciendo curſum fecerat ante: & in quibus ſignis celerius percurrit, cum ſtationem facit,
explet dierum numeri rationem. Iouis autem placidioribus gradibus ſcandens contra mundi uerſa-
tionem, circiter trecentis ſexaginta quinque diebus ſingula ſigna permetitur, & conſiſtit perannos
undecim, & dies trecentos ſexaginta tres, & redit in id ſignum, in quo ante duodecim annos fuerat.
Saturni uerò menſibus undertriginta, & amplius paucis diebus peruadens per ſigni ſpatium anno nono
& uigeſimo, circiter diebus centum & ſexaginta, in quo ante triceſimo fuerat anno, in id reſtituitur;
ex eoq́; quo minus ab extremo diſtat mundo, tanto maiorem circinationem rotæ percurrendo tar-
dius uidetur.

Satis aperta est Vitr. mens hoc loco, ſed qua ratione (quœ ipſe dixit) nos intelligenda duxerimus, ex ſupe-
2240 rioribus ſpeculationibus innoteſcunt.

Hi, autem qui ſupra Solis iter circinationes peragunt, maxime cum in trigono fuerint, quod is
inierit, tum non progrediuntur, ſed regreſſus facientes morantur, donec idem Sol de eo trigono in
aliud ſignum tranſitionem fecerit.

Videtur de aſpectibus, & radĳs loqui Vitr. deq́; occultationibus, dum de progreſſibus, & ſtationibus ſermo
nem facit, ſuoq́; modo cauſam reddit, aliorumq́; opiniones confutat. Nos ſecundum propoſitam rationem hanc
partem abſoluemus, & quœ de his Aſtronomorum periti iudicarunt, aperiemus, inde ad Vitr. accedemus.
Conſideramus ergo Solem quatuor in locis prœcipuis ab horizonte, & meridiano terminatis, ſcilicet in oriente,
in meridie, in occidente, in media nocte. cum igitur in oriente eſt Sol, ſi ſydus, uel ſtella in oriente ſuerit, ſta-
tum illum uocabimus matutinum. Si in meridie meridianum, ſi in occaſu ueſpertinum, ſi ſub terra in orbe
3350 noctis mediæ intempestum. Ita ſyderis aut ſtellæ ſinguli ſitus ex quatuor, modis quaternis ad Solem com-
parabitur. Vnde ſexdecim habitudines Solis ad ſydera, & ſtellas eliciemus. e quibus meridiana quidem est,
ſed non cernitur, effulgens enim Sol lumen eripit, uel obſcurat ſyderum lumen, ideo uera non apparens habi-
tudo illa nominatur. Sed habitudo noctis intempeſtœ eſt, & ſemper apparet, prœterquã cum in medio cœli ſub
terra ſydus uel stella fuerit, nam quoniam nocte ſydus omnis, uel ſtella in horiZonte, uel ſupra terram cerni-
tur, ideo & ueram & apparentem fulſionem illam uocabimus. habitudo tandem matutina & veſpertina ſy-
deris ſupra terram, aut in horizonte eſt quidem, ſed non apparet. nam Solis radius in Oriente eam eripit, &
fieri tamen poteſt ut uideatur, ſi Sol infra borizontem tantum fuerit, ut eius lux imbecilla adbuc, & parum
uigens cedat stellæradio, tunc enim habitudo ſyderis aut prima, aut poſt ortum matutinum, apparens nomi-
natur. igitur ſtellæ uel ſyderis ortus matutinus primum apparens, dicitur fulſio prima matutina, poſtremo uerò
4460 apparens, poſtrema. ſimili ratione uiſionem & fulſionem primam, uel Postremam verfpertin am dicemus. ali-

324292LIBER

qui ſunt, qui fulſiones huiuſmodi, ortus, uel occaſus matutinos, uel ueſpertinos uocant, non ideo quia ſtella, uel
ſydus oriatur, & ſupra horizonta conſurgat, quoniam uiſio Veſpertina in occiduo borizonte ſpectatur, ſed
propterea quod emergit e radĳs Solis, aut in Solis fulgore ſubintrat. Nunc dicam quibus ſtellis huiuſ modi
fulſiones eueniant, nam ſecus accidunt his, quæ tardiores ſunt Sole, aliter his quæ celeriores. s̃tellæ igitur fi-
xœ; & tria errantia ſuperiora Sole (quoniam tardius mouentur) paulo ante occaſum ueſpertinum uerum
poſt Solem occidunt, & uideri poſſunt. Sed poſtea ad ea Sol accedens orientem uerſus, quoniam illis celerius
fertur, in oriente occiduo ultimam fulſionem ueſpertinam efficiunt, aut occultantur, donec poſt uerum ortum
matutinum ab Sole orientem uerſus abſcedentia in horizonte orientis primam efficiant fulſionem matutinam.
Verum Luna paulò ante ortum matutinum cerni poteſtante ſolis ortum. Sed cum uerſus orientem ad Solem
1110 proprius accedat, cum ipſa celeriori motu feratur, facit postremam fulſionem matutinam in oriente, & noſtro
ſubtrabitur aſpectui, donec poſt uerum occaſum veſpertinum ab Sole abſcedens efficiat in occaſu primam ful-
ſionem veſpertinam. Sed Venus, & Mercurius, quoniam interim tardiori, interim celeriori motione Sole ip-
ſo feruntur, idem faciunt, quod tria ſuperiora ſydera, & interdum Lunam imitantur. Nam & primam, &
poſtremam fulſionem, tam matutinam, quàm ueſpertinam faciunt. Sed tria ſuperiora poſtremam veſpertinam
faciunt, & statim primam matutinam uerſus ſummum epicycli. Venus autem, & Mercurius eadem faciunt
in regreſſionibus, & in parteiugi oppoſita, nam bœc duo ſydera poſtremam faciunt matutinam, & paulò poſt
primam veſpertinam prope iugum epicycli, quod & Luna facit, ſed in iugo ſui deferentis.

Id autem nonnullis ſic fieri placet. Ideſt progreſſus, morœ, uiſiones, & occultationes huiuſmodi cau-
ſas habent ſecundum nonnullorum ſententiam.

2220

Qvod aiunt Solem cum longius ab ſit abſtantia quadam, non lucidis itineribus errantia per ea ſy-
dera obſcuratis morationibus impediri.

Volunt abſcedentiam Solis impedire, & retinere ſydera, & accedente Sole ſolui, & liberari, quæ ratio per
ſe ruit, ſed Vitr. illam deſtruit hoc modo.

Nobis uero id non uidetur. Solis enim ſplendor perſpicibilis, & patens ſine ullis obſcurationibus
eſt per omnem mundum, ut etiam nobis apparet, cum faciunt eæ ſtellæ regreſſus, & morationes. Ergo
ſi tantis interuallis noſtra ſpecies poteſt id animaduertere, quid ita diuinitatibus ſplend oribusq́; aſtrorũ
iudicamus obſcuritates obijci poſſe?

Hœc ſatis ualida ratio eſt circa ſtellarum uiſiones, ſed non ſatisfacit moræ, & regreſſibus ſyderum, quem-
admodum ex antedictis apparet. s nostras ſpeciesideſt acies. s diuinitatibus, ſplendoribusq́; astrorum s idest
3330 aſtra cœlestia, & diuina.

Ergo potius ea ratio nobis conſtabit, quod feruor quemadmodum omnes res euocat, & ad le
ducit, ut etiam fructus ex terra ſurgentes in altitudinem per calorem uidemus, non minus æ que uapo-
res a fontibus ad nubes per arcus excitare, eadem ratione Solis impetus uehemens radijs trigoni for-
ma porrectis, inſequentes ſtellas ad ſe perducit, & ante currentes ueluti refrenando, retinendoq́; non
patitur progredi, ſed ad ſe cogit regredi, & in alterius trigoni ſignum eſſe.

Ratio hæc potius Arcbitecto, quam Philoſopho conuenit, quis enim dicat Solem remittere, aut continere
cœlorum motus? & tanquam freno radĳs cobibere tantam orbium celeritatem? quæ neceßitas ſoluet plane-
tas ab ea ui? nam ſi hoc eſſet, cur non omnia ſydera, & ſtellas omnes in unum coactas uidere poterimus?
non conſentit rationi cœlestia & diuina corpora his affectionibus ſubĳci, quin magis abest a ratione hoc, quàm
4440 ſupradicta illorum ratio, qui ſecreta, & obſcura itinera Soli attribuunt. R etentiones autem uocat recurren-
tem quendam, & obuium impetum, uelut obiectum, & obruentem quandam undam, quæ ſyderum curſus im-
pediat, quœ quanuis contra mundi conuerſionem nitantur, mundi tamen impetu ſuperatœ, quotidie occidant,
& præcipites mergantur. Sed nos ad Vitr. qui a ratione reddita occaſionem dubitandi allatam, proponit, &
ſoluit hoc modo.

Fortaſſe deſiderabitur, quid ita Sol quinto a ſe ſigno potius, quàm ſecundo, aut tertio quæ funt
propriora, faciat in his feruoribus retentiones. Ego quemadmodum id fieri uideatur exponam.
Eius radij in mundo, uti trigoni paribus lateribus forma lineationibus extenduntur, id autem nec plus
nec minus eſt ad quintum ab eo ſignum. Igitur ſi radij per omnem mundum fuſi circinationibus ua-
garentur, neque extenſionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, propiora flagrarent. Id autẽ
5550 etiam Euripides Græcorum Poeta animaduertiſſe uidetur. ait enim, quæ longius a Sole eſſent, hæc
uehementius ardere. propiora uero contemperata habere. Itaque ſcribit in fabula Phaetonte ſic. Vrit
longinqua, propinqua uero temperat. Si ergo & res, & ratio, & teſtimonium Poetæ ueteris id oſten-
dit, non puto aliter oportere iudicari, niſi quemadmodum de ea re ſcriptum habemus.

Si Sol amplius feruet, cum radios in trigoni modum emittit, ratione colligitur (inquit Vitr.) Solem ue-
bementius ad ſe stell ts trabere, & eas a curſu retinere, ſed qua ratione id eueniat, ideſt cur potius hunc effe-
ctum Sol faciat quinto quoque ſigno, quod eſt ſpatium lateris trigoni, eſcluſo tamen quinto ſigno, quàm a ſe-
cundo, uel a tertio, quœ propriora ſunt, quœrit modo, & ſibi quærenti reſpondet. Argumentum ab effectu
ipſo, a ratione, & a teſtimonio Euripidis Poetæ priſci, ſumitur. Sed quoniam uniuerſum hoc negocium a Vitru-
uiana ratione collectum, maiorem expoſtulat perſpicuitatem, ideo dicam, quœ a Plinio in ſecundo babentur,
6660 ubi Plin. ſermonem habet de buiuſmodi diuerſitate, cuius rationem hoc loco Vitru. quærit; qtque ita dicit.

325293NONVS. Cuius reiratio priuatim reddenda eſt. percuſſœ in qua diximus parte, & triangulo, Solis radio inbibentur
rectum agere curſum, & ignea ui leuantur in ſublime: hoc non protinus intelligi poteſt uiſu nostro, ideoq́;
exiſtimantur stare, unde, & nomen accepit statio. progreditur deinde eiuſdem radĳ uiolentia, & retroire cogit
uapor repercuſſas. Multo id magis in ueſpertino earum exortu, toto Sole aduerſo, cum in ſummas abſidas ex-
pelluntur. minimeq́; cernuntur, quoniam altißime abſunt, & minimo feruntur motu, tanto minore cum hoc
in altißimis abſidunt euenit ſignis. hunc locum exponit Zieglerus ita inquiens. Priuſquam Plinianam ſenten-
tiã declaremus, exemplum ſumamus ab Aetna monte, ibi uapor ignis in terrœ imo conceptus emittit candentes
lapides, ita Sol stellas expellit, quœ inferioribus locis, & terrœ uicinioribus reperiuntur. Sed in hac parte hoc
prædicto exemplo deeſt, quoniam lapidibus eiectis nullus ab alto uapor eos cogit ad ima redire, quomam ſua ui
1110& natura deorſum feruntur, ſed Sol iterum ſupraueniens uapore ſuo ſydera ad terram compellit, & retroire
cogit uapor repercuſſas. Huiuſmodi rationem inquit Plinius eſſe priuatam, boc est propriam ſuam, ut inquit
Ziegl. ſed uidetur poſtea mirari, quod ſibi id Plinius arroget, quo multo ante a Vitr. traditum est. Tanta
diuerſitas ſyderibus accidit, quoniam Solis radius alio tempore ſubintrat, & ea in altum eĳcit, alio tempore
ſuprafertur, & ea ad terram deprimit. Quœ ſententia, inquit ille, multis & euidentibus rationibus reſelli
poteſt, è quibus una est bœc quomodo fieri poteſt, ut Sol qui infra stellarum orbem poſitus est, ſtellis ſupraue-
viat, & expellat, cogatq́; redire, nam ſi omnes stellœ ſunica ſuperficie unius ſpbœrponerentur, Sol tamen
terrœ propior oriens, aut occidens, poſſet deducere ſtellam, quœ in ſublimi, ut in ſua ſtatione permaneret. prœ
terea qui fiet, ut imaginemur cœleſtia corpora, quœ propria natura feruntur, ad Solis imperium expellantur?
& imperium illud nec temperatum, ſed uiolentum ſit, undeperpetuo durare non poſſet? Additur & illud, non
2220 oportere fortuitis expulſionibus eas res ſubĳci, quæ ſine dubitatione ad orbiculares ambitus tanquam ad circi-
num referuntur. Ideo & Plinius, & Vitr. hoc loco ſatis conueniunt, caditq́; Vitruuĳ quœſtio, & ſolutio iuxta
modos, quos ſupra poſuimus in ſeruanda motuum diuerſitate.

Iouis autem inter Martis, & Saturni circinationem currens, maiorem quàm Mars, minorem quàm
Saturnus peruolat curſum. Item reliquæ ſtellæ, quo maiore abſunt ſpatio ab extremo cœlo, proxi-
mamq́; habent terræ circinationem, celerius percuere uidentur, quod quæ cunque earum minorem
circinationem peragens, ſæpius ſubiens præterit ſuperiorem. Quemadodum ſi in rota, qua ſi figuli
utuntur, impoſitæ fuerint ſeptem formicæ, canalesq́; totidem in rota facti ſint circũ centrum in imo,
accreſcentes ad extremum, in quibus hæ cogantur circinationem facere, uerſeturq́; rota in alteram
partem, neceſſe erit eas contra rotæ uerſationem nihil minus aduerſus itinera perficere, & quæ pro-
3330 ximum centrum habuerit celerius peruagari, quæq́; extremum orbem rotæ peraget, etiam ſi æ que
celeriter ambulet, propter magnitudinẽ circinationis multo tardius perficere curſum. Similiter aſtra
nitentia contra mundi curſum, ſuis itineribus perfic iunt circuitum, ſed cœli uerſatione redundatio-
nibus referuntur quotidiana temporis circulatione.

Quod Vitr. hoc loco dicit facile, & pulcbrum est, & a posterioribus aptè uſurpatum, ad oſtendendam
aduerſi motus, & contra, mundi curſum ſyderum uerſationem.

Esse autem alias ſtellas tem peratas, alias feruentes, etiamq́; frigidas, hæc eſſe cauſa uidetur, quod
omnis ignis in ſuperiora loca habet ſcandentem flam mam, ergo Sol, æthera, qui eſt ſupra ſe, radijs
exurens efficit candentem, in quibus locis habet curſum Martis ſtella. Itaque feruens ab ardore So-
lis efficitur. Saturni autem quod eſt proxima extremo mundo, tangitq́; congelatas cœli regiones,
uehementer eſt frigida. Ex eo Iouis, cum inter uniuſque circuitiones habeat curſum, a refrigeratio-
4440 ne, caloreq́; eorum medio conuenientes, temperatiſsimosq́; uidetur habere effectus.

Vt Arcbitectus pbiloſophatur Vitr. unde non eſt neceſſe, ut illi contra dicamus, certi cum ſimus, neque
calorem, neque frigus, neque affectionem uallam ad diuina illa corpora pertinere, quæ ignea putantur eſſe,
quoniam lucent, ſed uere nec pati, nec immutari poſſunt, neque propterea quod lucent, ignea ſunt putanda,
quoniam & multa noctu lucent animantia, & multa quæ inanima ſunt ſplendorem emittunt, in quibus nul-
lum ineſſe ignem cognoſcimus, arborum cortices, piſcium ſquamæ, oculi ferarum quarundam ſunt buiuſmo-
di. Sed ſi ſydus aliquod frigens, aliquod calens, dicitur, non eſt ob aliam cauſam, niſi quo ea ineſt in his facul-
tas, & uis, ut calorem, uel frigus inducere poſſint, unde influxus aliud non est, quàm occulta cœleſtium uls,
& qualitas, quæ nullius corpori mterpoſitione impediri potest. colligit demum Vitru. quæ hactenus per-
5550tractauit.

Dezona duodecim ſignorum, & ſeptem aſtrorum, contrarioq́; eorum opere, ac curſu, quibus ra-
tionibus, & numeris tranſeunt ex ſignis in ſigna, & circuitum ſuum perſiciant, uti a præceptoribus
accepi, expoſui. Nunc de creſcenti lumine Lunæ, diminutioneq́; uti traditum eſt nobis a maioribus,
dicam. Beroſus quia Chaldeorum cititate, ſiue natione progreſſus in Aſia etiam diſciplinam patefe-
cit, ita eſt profeſſus. Pilam eſſe ex dimidia parte candentem, relique habere cæruleo colore. cum
autem curſum itineris ſui pergens ſubiret orbem Solis, tunc eam radĳs, & impetu caloris corripi,
conuertiq́ candentem propter eius proprietatem luminis ad lumen. Cum autem ea euocata ad Solis
orbes ſuperiora ſpectet, tuncinferiotem partem eius, quod candens non ſit, propter aeris ſimilitudi-
nem obſcuram uideri, cum ad perpendiculum extet, ad eius radios totum lumen ad ſuperiorem ſpe-
6660 ciem retineri, (Ideſt totum eius ſic retineri lumen ut ſurſum ſpectet.) & tunc eam uocari primam.

326294LIBER præteriens uadit ad orientis cæli partes, relaxari ab impetu Solis, extremamq́; eius partem candentiæ,
oppido quàm tenui linea ad terram mittere ſplendorem, & ita ex eo eam ſecundam uocari. Quotidia-
na autem uerſationis remiſsione tertiam, quartam in dies numerari, ſeptimo die Sol cum ſit ad occi-
dentem, Luna autem inter orientem, & occidentem medias cœli teneat regiones, quod dimidia par-
te cœli ſpatio diſtet a Sole, item dimidiam candentiæ conuerſam habere ad terram. Inter Solem ue-
ro, & Lunam cum diſtet totum mundi ſpatium, & Luna orientis orbem Sol retroſpiciens, cum tran-
ſit ad occidentem, eam, quod longius abſita radijs remiſſam, quartadecima die plena rota totius or-
bis mittere ſplendorem, reliquosq́; dies decreſcen tia quotidiana ad perfectionem Lunaris menſis,
uerſationibus, & curſu a Sole reuocationibus, ſubire rotam, radiosq́; eius etiam menſtruas dierum ef-
1110 ficere rationes. Vti autem Ariſtarchus Samius Mathematicus uigore magno rationes uarietatis di-
ſciplinis de eadem reliquit, exponam. Non enim latet Luna ſuum propriumq́; non habere lumen,
ſed eſſe uti ſpeculum, & a Solis impetu recipere ſplendorem. Nanque Luna de ſeptem aſtris circulum
proximum terræ in curſibus minimum peruagatur. Itaque quod menſibus ſub rotam Solis, radiosq́;
primo die antequam præterit lateris obſcuratur, & quoniam eſt cum Sole, noua uocatur; poſtero
autem die quo numeratur ſecunda præteriens a Sole, uiſitationem facit (idest tenuiter, & exiliter eius
extremitas cernitur.) tenuem extremæ rotundationis. Cum triduum receſsit a Sole creſcit, & plus
illuminatur; quotidie uerò diſcedens cum peruenit ad diem ſeptimum, diſtans a Sole occidente cir-
citer medias cœli regiones, dimidia lucet, & eius quæ ad Solem pars ſpectat, ea eſtilluminata, quarto
autem decimo die cum in diametro ſpatio totius mundi ab ſit a Sole, perficitur plena, & oritur cum
2220 Sol ſit ad occidentem, ideo quod totum ſpatium mundi diſtans conſiſtit contra, & impetu Solis to-
tius orbis in ſe recipit ſplendorem. ſeptimo decimo die cum Sol oritur ea preſſa eſt ad occidentem,
uigeſimo, & altero die cum Sol eſt exortus, Luna tenet circiter medias cæli regiones, & id, quod ſpe-
ctat ad Solem, habet lucidum, in reliquis obſcura. Item quotidie curſum faciendo circiter octauo, &
uigeſimo die ſubit radios Solis, & ita menſtruas perficit rationes. Nunc ut in ſingulis menſibus Sol
ſigna peruadens, auget, & minuit dierum, & horarum ſpatia, dicam.

Ariſtarchi opinio melior est, ſed Boroſus intelligit mediam Lunam ſemper illuminari ſiue uideatur, ſiue
non uideatur, in eandem cum Aristarcho ſententiam conuenit. Aio igitur eam cum Sole coniunctam non
uideri, quoniam illuminata pars ad Solem, obſcura ad nos conuertitur. Sed cum a Sole quotidie abſcedat, Sol
radĳs partem unam Lunæ tangit, & quoniam nos ſumus medĳ, partem illuminatam cernere incipimus, & pri-
3330 mis diebus parum ex ea cernimus, & ille aſpectus lunatus, aut corniculatus a nobis, monoides a Græcis di-
citur. Sed ſeptima die, quarta cæli parte cum abeſt a Sole, dimidia facies illustrata cernitur, ideo Græè dico-
tomos, idest diuidua nominatur. abſcedens uerò, & plus quam dimidiam illustratæ partis uidendam præbens,
dicitur ampbicyrtos, ſive dimidio orbe maiore, tandem in obiectu, ac ex diametro collocata cum ſit panſelinon,
ideſt ſinuata in orbem, ſeu plena uocatur. Rediens demum propè Solem quotidie, obſcuratur eadem ratione
qua abſcedendo prius illuſtrabatur, donec demum Soli ſubiecta nouiter cum ipſo coire, & ſilere dicatur,
quod tempus ſynodicum, uel interlunium, uel intermenſtruum nominant. bæc omnia in ſecundo a Plinio ſci-
te, & eleganter explicantur.

4440

De Solis curſu per duodecim ſigna Zodia-
ci. Cap. V.

Is nanque cum Arietis ſignum init, & partem octauam peruagatur, perſicit æquinoctium
vernum: cum progreditur ad caudam Tauri, ſydusq́; Vergiliarum, è quibus eminet dimi-
dia parte pars prior Tauri, in maius ſpatium mundi quàm dimidium procurrit, proce-
dens ad ſeptentrionalem partem. E Tauro cum ingreditur in Geminos, exorientibus
Vergilijs, magis creſcit ſupra terram, & auget ſpatia dierum; deinde e Geminis cum init ad Cancrum,
qui longiſsimum tenet cœli ſpatium, cum peruenit in partem octauam, perſicit Solſtitiale tempus, &
pergens peruenit ad caput, & pectus Leonis, quod eæ partes Cancro ſunt attribute. Ex pectore au tẽ
5550 Leonis, & finibus Cancri Solis exitus percurrens reliquas partes Leonis, imminuit diei magnitudi-
nem, & circinationis, reditq́; in Geminorum æ qualem curſum. Tunc uerò a Leone tranſiens in Vir-
ginem, progrediensq; ad ſinum ueſtis eius, contrahit circinationem, & æ quateam, quam Taurus ha-
bet, curſus rationem. E Virgine autem progrediens per ſinum, qui ſinus Libræ partes habet primas,
in Libræ parte octaua perficit æ quinoctium autumnale, qui curſus æ quat eam circinationem, quæ fue-
rat in Arietis ſigno. Scorpionem autem cum Sol ingreſſus fuerit occidentibus Vergilijs, minuit pro-
grediens ad meridianas partes longitudines dierum. E Scorpione percurrendo cum init in Sagitta-
rium ad femina eius, contractiorem diurnum peruolat curſum. cum autem incipit a feminbus Sagit-
tarji, quæ pars eſt attributa Capricorno ad partem octauam, breuiſsimum cœli percurrit ſpatium.
Ex eo a breuitate diurna bruma, ac dies brumales appellantur. E Capricorno autem tranſiens in A qua
6660 rium adauget, & exæquat Sagitarij longitudine diei ſpatium. Ab Aquario cum ingreſſus eſt in

327295NONVS. Fauonio flante, Scorpionibus comparat æ qualem curſum. Ita Sol ea ſigna peruagando certis tempo-
ribus auget, aut minuit dierum, & horarum ſpatia. Nunc de cæteris ſyderibus, quæ ſunt dextra, ac ſi-
niſtr a Zonam ſignorum Meridiana, Septentrionaliq́; parte mundi ſtellis diſpoſita, figurataq́; dicam.

Rationem creſcentium, & decreſcentium dierum affert Vitr. ſed breuiter, ac potius effectum, quàm ratio-
nem, quem Sol facit in mundo dierum quantitatis, dum ſignum ex ſigno init. ad hoc enim ratio breuis dedu-
citur, quod Sol ſupra terram maiores, aut minores arcus diurnos facit. Ideo hanc quo que rationem ſolue-
mus, rationem vniuerſalem afferentes, nam eo tempore, quo nobis decreſcunt dierum ſpatia, alĳs augentur,
ideo cauſam uniuerſam debemus amplecti, non eam, quæ nobis citra æquinoctium babitantes tantum inſeruit.
Dies igitur modis duobus capitur. Primum ſpatium, quo Solis circuitus ſemel uniuerſum ambit termino hora-
1110 rum quatuor & uiginti, atque hæc ordinaria, uulgataq́; est diei acceptio, vulgatam dico, quoniam Aſtrorum
periti ambitui horarum quatuor & uiginti addunt amplius, id ſcilicet, quod Sol eo ſpatio motu contrario per-
fecerit. Atque bæc prima eſt diei acceptio ab ipſa ferè natura rerum inſtituta, neque mirum ſi eo ſpatio nox
includatur, nam ratione uniuerſi Sol ſemper lucet, & diem aliquo loco facit. Altera diei acceptio est, diem
pro eo ſpatio ſumi, quo Sol alicubi ſupra borizontem fertur, priori modo incipit dies a meridie, & in meridiem
ſequentem finit, quoniam ſingulis terrarum incolis ſuis in regionibus permanentibus quotidie Sol ad eorum
meridiem peruenit ad eundem circulum, qui per uertices, & cardines defertur, uerticis punctum Zenith uo-
cant Barbari. Circulum uerò illum noſtri Meridianum appellant, ea de cauſa, quod dum aliquo in eius puncto
Sol ſuper terram manet, meridiem facit, ſuus uerò cuiq; ſit meridianus uniuſmodi, licet diuerſi ſint meridiani.
Sed puncta orientis, & occidentis Solis immutantur, nam uidemus Solem interim auero ortu, interim a late-
2220 ribus conſurgere, occidereq́; aliquando ad uerum occaſum, aliquando declinare. V t igitur dierum uarietatẽ
ſciamus unde ueniat, animaduertendum est Solem non æque quotidie ſupra terram conſurgere, ideoq́; euenire
diem diei ſpatio æqualinon reſpondere, uerum tamen illud eſt quot gradibus abſcedentiæ ab æquinoctiali oritur
Sol, totidem etiam in oppoſita parte decumbit. Breuis uerò an longa ſit diei mora ſemper Sol ad ſuum cu-
iuſque meridianum circulum peruenit, nec propterea affirmo eodem momento ſingulis eſſe meridiem. Verum
illud ſtatuo quo quis ad orientem proxime manet, Solem illi citius oriri, & ad eius meridianum peruenire.
Quare fieri poteſt meridiem aliquibus eſſe, & eodem tempore alĳs oriri Solem, alĳs decidere, & alĳs eſſe in-
tempeſtam noctem. Quare cum terra ex aliquorum ſententia, ſex mille leucas ambiat, Solis corpus ſingulis
horis ſupra terræ, marisq́; ambitum leucas facit 262. quo fit ut aliqua orbis parte noſcentes diei boram poſ-
ſimus etiam a lateribus regionis horam dignoſcere, cognito nobis regionum interuallo ab ortu in occaſum.
3330 Nunc Solem in Arietis initio collocemus, quod punctum æquinoctium facit, licet Vitr. id uelit eſſe in octaua
parte, quod quomodo intelligendum ſit, postea dicam. incipiat Sol aduerſo, & contrario motu per ſigniferi par-
tes conſurgere, imaginemur diei principium, & finem tunc eſſe, cum in labro horizontis ab ortu & ab occaſu
Solis centrum fuerit, tunc dico Diem nocte æquari, quoniam Sol dimidium ambitus ſupra terram deſignat.
Tantundem mor æ infra horizontem ducens, quantum ſuperius per apertas cœli regiones permeauerit. Mouea
tur die iam peracto contra uniuerſi uerſationem, per ſigna ingrediens, quœ ſunt citra æquinoctialem orbem,
quæ ſunt Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo. a Vitr. ſeptentrionalia nuncupata, dico dies quotidie maiores
futuros, donec Sol ad Cancri ſignum peruenerit, a quo regrediens, vnde Tropici nomen deductum eſt, per ſe-
quentia ſigna permeando, breuiores dies facit. Tropici uerò cir culum eum imaginamur eſſe, quem ſi Sol Can-
cri ſignum iniens in cœlo percurrens formaret, aperte uideremus vestigĳs eius relictis, quemadmodum æqui-
4440 noctialem orbem imaginemur eum, quem unius diei ſpatio in prima Arietis, aut Libræ parte Sol in cœlo defor-
maret, ſi ſui curſus apertas ſemitas deſcriberet. A tropico igitur deſcendit Sol, minores arcus dierum perfi-
ciens ſupra terram, quoniam uero reuerſionis tempore parum moueri uidetur, quod ex vmbrarũ mutationibus
deprebendimus, ideo tempus illud ſolſtitum noninamus. Tunc dies longiſſimns eſt ĳs, qui citra æquinoctĳ or-
bem habitant, & nox eſt breuiſſima, & tanto longior eſt dies, & breuior nox, quanto obliquiori ambitu ho-
rizon terminatur. Nam Sol ĳs, qui magis inclinatum habent borizontem, magis conſurgit, & ſupra terram
diutius moram facit, unde lucis ſpatium maius eſt, quare facile emendatur, quod in Vitr. legitur, {ad Cancrũ,
qui breuiſſimum tenet cœli ſpatium,} nam legendum est, longiſſimum ratione Solis, qui iniens Cancri ſignum
maius iter ſupra horizontem peruagatur. a ſolſtitio regrediens Sol ad ſequentia ſigna depreſſiores, & minores
arcus diurnos efficiens, continuo minores efficit dies, donec perueniens ad Libram ſecundo æ quat dies noctibus
5550 unde autumnale æquinoctium fit, deſcendensq́; quotidie ad ulteriora ſigna, ſcilicet Scorpionem, Sagittarium,
Capricornum, Aquarium, & Piſces, quæ ſigna meridiana nuncupantur, uarias efficit dierum mutationes,
nam uſque ad initium Capricorni dies breuiores redduntur, cum autem Capricornum Sol init, breuiſſimus dies
redditur, & propterea dies ille bruma, a breuitate, nominatur. Sub Capricorno igitur Sole ſubeunte longio-
res noctes redduntur his, qui citra æquinoctium babitant, namĳs, qui ultra, terras incolunt, contrarium ac
cidit, nam diurni arcus maiores, nocturni minores fiunt ĳs, Solq́; uerſando ſub ea ſigna eorum borizontem
inſuper diutius moratur. A Capricorno regrediens, quoniam ibi quoque eſt alius regreſſionis circulus, ſcan-
dere magis incipit, & diurnos arcus producere, donec æquata nocte diei ad Arietem, a quo moueri cœpit,
iterum reuertatur. Hæc a Vitr. dicta ſunt, in quibus breuiter multa ſcitu digna collegit. Nam non ſolum
ſignorum ordo, & numerus, ſed etiam figurationes declarauit, ut hi qui ſpbæras conſtruunt, ſciant quo ordine
6660& quibus modis imagmes collo centur, nam Sol Arietem init a capite, Taurum a cauda. & reliqua

328296LIBER modo a Vitr. exponunttur. Aliud quoque docet, quod eſt: ſigna ab Ariete iuxta præ ſcriptum ordinem, ſep-
tentrionalia nominari, quæ uero a Libra ad Arietem collocantur, dici meridiana, quoniam illa ſunt citra æqui-
noctialem in noſtris regionibus, illa uero ultra æquinoctialem uerſus partes meridianas, idq́; aio ratione noſtri,
nam ſigna, quæ nobis meridiana ſunt, illis, qui ultra æquinoctia ſunt, ſigna eorum cardinis dicuntur, quæue-
ro nobis ſeptentrionalia habentur, ullis meridiana uocantur. Amplius & illud dicit, verunque æquinoctium,
ſolſtitium item, & brumam ſieri in octauis partibus ſignorum, quod quomodo intelligendum ſit, ut mihi uidetur
exponam. Veteres ut obliquum circulum dignoſcerent, conſider auere duo diuerſa temporis interualla, quibus
dies par nocti cerneretur, maximasq́; dierum diſſimilitudines geminas perpenderunt, hyemis ſcilicet, & æſta
tis, quando Sol circulos regreſſionis iniret, atque id non ſine iudicĳ, & ingenĳ, & ingeĳ acumine fecerunt, existiman-
1110 tes inter hos terminos Solem eundem itineris tenorem, modumq́; ſeruare, & ita illis uiſum est ea ſpatia ſub
uno orbis ambitu contineri debere, vnde quatuor circuli puncta tanquam initia obliqui orbis habuere, ita e-
nim ſigniferum prius uocatum fuiſſe credimus. Ex hoc alia argumenta ſumentes, eum circulum in partes æ-
quas duodenas diuiſerunt, quæ perpetuo eſſent immutabiles. Inde ut ſibi & poſteris eam inuentionem memora
bilem facerent, circulum illum quibuſdam ſyderibus, quæ in ea parte cernuntur, deformarunt, non tamen ut
imago quæque duodecimam partem æqualem occuparet omnino, ſed quatenus prœdicto orbi uicinæ eſſent, atq;
ita Arietem, Taurum, & reliqua nominarunt, unde obliquus ille circulus, ſigniferi nomen obtinuit. Quod uero
imagines ill æ non penitus duodecimam partem ſigniferi occu parent, docet V itr. cum dicit. Caput & pectus
Leonis Cancro tribui, & ſinum ueſtis V irgine æ partes Libræ priores occupare. & femina Sagittarĳ pertinere
ad Capricornum, & ſimilia. Qnare Vitr. exponendo, dicam primas Arietis partes, quæ uſque ad cornua pro-
2220 tenduntur, gradus occupare ſenos, & dimidium, & poſtrem as uſque ad Arietis caudam gradus habere octo
& uiginti, ita quod a primis partibus ad postremas uiginti cum dimidio ſumuntur, quarum pars octaua est
ſpatium duarum partium cum dimidio, quibus Aries æqualitatem dierum ſuperat, idem de alĳs ſignis in-
telligitur. ſed hoc quanquam ad amuſſim non exigatur, ob proximitatem tamen ſatis eſſe poteſt, & quæſtioni
reſpondere. Veruntamen Columella libro nono, licet Hypparcbi ſententiam uideatur approbare, qui dixit,
æquinoctia, & ſolſtitia in primis ſignorum partibus fieri, ſequitur tamen Eudoxum, & Myronem ueteres aſtro
nomos, qui in octauis partibus ea fieri dixere. Admiſerunt hæc ueteres illi, conſuetudinem ſequuti: dies enim
illi ſacrificĳs certis dedicati cum eſſent, a vulgaribus nominati, & obſeruati fuerunt, ita ut in octauis ſigno-
rum partibus ea temporum diſcrimina fieri putarentur, quare uereor ne nimis ſubtiliter Vitruuium aliquid
uulgo concedentem, interpretati ex Zieglero fuerimus. Verba enim Columellæ ſunt bæc lib. 9. cap. 14.
3330 Nec me fallit Hypparchi ratio, quæ docet ſolſtitia, & æquinoctia non octauis, ſed primis partibus ſignorum
confici. Verum in hac ruris diſciplina ſequor nunc Eudoxi, & Metonis antiquorum faſtos aſtrologorum, qui
ſunt aptati publicis ſacrificĳs, quia & notior est ista uetus agricolis concepta opinio. Nec tamen Hyppar-
chi ſubtilitas pinguioribus, ut aiunt ruſticorum literis neceſſaria eſt. Quaſi dicat Colummella eos qui æqui-
noctia, & ſolſtitia in primis ſignorum partibus confici dicunt, ut Hypparchus, rem ſubtiliter conſiderare, ſe
autem ſequi rusticam craſſitudinem, cum rusticis præceptaruſtica tradat. Obſeruandum quoque in Vitru.
quali conueniant reſponſu dies anni, cum ſol ſignum aliud, atque aliud init, nam Leo Geminis, Virgo Tauro,
Aries Libræ conuenit, atque alia buiuſmodi, quæ a Vitr. notantur. quoniam eadem ratio eſt acceſſus, & re-
ceſſus. Concludit autem inquiens, quemadmodum augentur, & minuuntur dierum ſpatia, ita creſcere, &
decreſcere horarum interualla, cum eadem ratio ſit partis ad partem, quæ totius ad totum. Sed ut aperta re-
rum demonſtratio tradatur, dicam: quocunque loco fueris, ſiue longi, ſeu breues ſint diei, & noctis termini,
4440 non ſolum ſemper dimidium ſigniferi ſupra borizontem eſſe, ſed etiam interdiu dimidium oriri, & noctu etiam
aliud dimidium conſurgere. Die conſurgit dimidium illud, quo apuncto a puncto, ſignoq́; in quo tunc tempo-
ris eſt Sol, incipiens iuxta ſignorum or dinem progreditur, & emergit. & oppoſita ſub terris puncta occul-
tantur, & ex aduerſo nocte illa pars dimidia conſurgit, & iſta deprimitur: & hoc rationi conſentit, quoniam
cum ſignifer, & horizon in maioribus ſphær æ circulis habeantur, neceſſe est utrosq; medios æquabiliter ſe ſe
utrinque ſecare. ideo tam die, quàm nocte in omni borizonte ſex ſigna oriuntur, & ſex cadunt. ideo in obliquo
horizonte bis, qui citra æquinoctialem orbem babitant, in die ipſo æquinoctĳ uerni conſurgit dimidium illud
ſigniferi, quod ad cardinẽ manifeſtum declinat, quod ſena continet ſigna ab Ariete ad Libram, & ex aduerſo
æquinoctĳ autumnalis die conſurgit dimidium aliud, & aliud iam dictum deprimitur ſub terris. Verum dimi-
dium ſigniferi, quod cum Solis ſigno æstiuo ſolſtitio in cipit, longiſſimo ſpatio aſcendit, & breuißimo deſcen-
5550 dit, & in puncto brumæ dimidium, quo minori ſpatio conſurgit, longiori demergitur, nam tantum æstiua nocte
quantum brumali die breuiſſimo interuallo ſupra fertur. & tam die æstiua, quàm nocte brumali longiſſimum
eſt, unde bis qui ſub cardinum orbibus babitant, dimidium ſigniferi, quod cum ſolſtitĳ puncto exoritur, ut 24.
horarum ſpatio conſurgit, ita momento demergitur, & aduerſa parte dimidium aliud, quemadmodum conſur-
git, ita 24. horarum ſpatio deprimitur. Vnde quantum ſigniferi dimidium initium proxime magis ad altum
ſolſtitium ſumit, tanto prolixiori ſpatio ſcandit, & tanto minori deſcendit, atque ita duo dimidia, quæ cum ſi-
gnis a ſolstitĳ pariter diſtantibus oriuntur, æquis interuallis oriuntur, & occidunt. nam ſurgunt, decumbuntq́;
noctibus, & diebus æqualibus. Sed quæ cum ſignis ab æquinoctĳs æquè diſtantibus incipiunt, quanto tempo-
re alterum conſurgit, tanto alter um cadit. At que hoc eſt, quod Vitr. dicit. redire Solem in Geminorum æ-
6660 qualem curſum, & æquare eam, quam habet Taurus curſum rationem, & eum curſum æquare eam

329297NONVS tionem, quæ fuerat in Arietis ſigno, & alia ad eundem modum. Subſcripſtmus uerò Tabellam, è qua diea
rum quantitates eliciuntur ab æquinoctĳs ad cardines.

111022
Altitudo # Horæ # Minuta # Secunda \\ Poli.
1 # 12 # 3 # 28
2 # 12 # 6 # 56
3 # 12 # 10 # 24
4 # 12 # 14 # 0 5 # 12 # 17 # 28 6 # 12 # 20 # 56 7 # 12 # 24 # 48 8 # 12 # 28 # 0 9 # 12 # 31 # 36 10 # 12 # 35 # 12 11 # 12 # 38 # 48 12 # 12 # 42 # 24 13 # 12 # 46 # 8 14 # 12 # 49 # 44 15 # 12 # 53 # 28 16 # 12 # 57 # 20 17 # 13 # 1 # 4 18 # 13 # 4 # 36 19 # 13 # 8 # 56 20 # 13 # 12 # 48 21 # 13 # 16 # 48 22 # 13 # 21 # 4 23 # 13 # 25 # 4 24 # 13 # 29 # 20 25 # 13 # 33 # 35 26 # 13 # 38 # 0 27 # 13 # 42 # 24 28 # 13 # 46 # 16 29 # 13 # 51 # 36 30 # 13 # 56 # 16 31 # 14 # 1 # 12 32 # 14 # 6 # 8 33 # 14 # 11 # 12 34 # 14 # 16 # 24 35 # 14 # 21 # 52 36 # 14 # 27 # 20 37 # 14 # 33 # 4 38 # 14 # 37 # 36 39 # 14 # 44 # 56 40 # 14 # 51 # 12 41 # 14 # 57 # 44 42 # 15 # 4 # 24 43 # 15 # 11 # 20 44 # 15 # 18 # 40 45 # 15 # 26 # 8 46 # 15 # 34 # 8 47 # 15 # 42 # 24 Altitudo # Horæ # Minuta # Secunda. \\ Poli. 48 # 15 # 51 # 4 49 # 16 # 0 # 8 50 # 16 # 9 # 44 51 # 16 # 19 # 52 52 # 16 # 30 # 32 53 # 16 # 41 # 52 54 # 16 # 54 # 8 55 # 17 # 7 # 4 56 # 17 # 21 # 4 57 # 17 # 36 # 16 58 # 17 # 52 # 48 59 # 18 # 10 # 48 60 # 18 # 30 # 56 61 # 18 # 53 # 20 62 # 19 # 18 # 24 63 # 19 # 48 # 40 64 # 20 # 48 # 40 65 # 21 # 10 # 32 66 # 21 # 20 # 40

Continuatio diei, & luminis.Horæ Minuta Secunda.

33
67 # 24 # 1 # 40 68 # 42 # 1 # 16 69 # 54 # 16 # 25 70 # 64 # 13 # 46 71 # 74 # 0 # 0 72 # 82 # 6 # 39 73 # 89 # 4 # 58 74 # 96 # 17 # 0 75 # 104 # 1 # 4 76 # 110 # 7 # 27 77 # 116 # 14 # 22 78 # 122 # 17 # 6 79 # 127 # 9 # 55 80 # 134 # 4 # 58 81 # 139 # 31 # 36 82 # 145 # 6 # 43 83 # 151 # 2 # 6 84 # 156 # 3 # 3 85 # 161 # 5 # 23 86 # 116 # 11 # 23 87 # 171 # 21 # 47 88 # 176 # 5 # 29 89 # 181 # 21 # 58 90 # 187 # 6 # 39

Atque adeo quam longi dies ſunt ſolſtitĳ tempore, tam longæ ſunt noctes in Bruma, ita ut tot anni tem-
pore dierum ſpatia noctium interuallis æquantur. Quærentes ergo in ſingulis reg ionbus, quàm prolixus ſit ma
ximus in ea dies in præpoſita deſcriptione primum altitudo cardinis inuenietur in prima ſerie, deinde in obiecto
or dine numerorum diei quantitas inxta boras, partes particulasq́; inuenietur. Cæterun quod erbis ubique
4460 terrarum colatur, etiam ſub cardinibus, ubi ſenum menſium dierum, & noctium prolixitates habentur,

330298LIBER patet ex bominum experientia, & ſcriptorum teſtimonio. Natura enim bis prouidit: Luna frequentius eos
illuminat: crepuſcula maxime producuntur: Sol diutius impreſſas uires ineas regiones relinquit; montes uen-
tos arcent; infle xus eſt regionis ſitus, caloremq́; melius recipit: precioſiſſimæ ibi pelles; mare quoque, quod
ſalſedine adustionis inditium aliquod præbet, bis adest innumerabili piſcium copia: robuſti, & proceri bomi-
nes ſunt, nec terra dedignatur uirentes berbas emittere, metalla plurima continere, & alia multa hominibus
commoda continenter afferre. Sed ad rem redeam. Sol percurrit primum ſigniferi quadrantem, uernum ſci-
licet, ſpatio dierum 94. horarum 12. & ſui eccentrici gradus 193 minutias 9. ſecundum quadrantem per
meat ſpatio dierum 92. borarum 12. & ſui eccentrici gradus 91. minutias 11. & æſtiua quarta hæc nomi-
natur, tertiam uero, autumnalis dicitur, percurrit diebus 88. horis tribus, & ſui eccentrici gradus facit 86.
1110 minutias 41. Demum quadrantem hyemalem peragit diebus 90. horis 2. partibus horarum 55. portiunculis
duabus, quas ſecundas uocant: & ſui eccentrici gradus facit 88. minutĳs 99. Vnde ſigniferi dimidium alterũ
peruagatur ſpatio dierum 187. alterum uero dierum 178. horarum 55. partium 55. particularum 12. quare
in parte ſeptentrionali mor atur amplius quàm in parte meridiana dies 8. bor is 18. partes 4. particulas 48.
His expeditis, quæ ad Solis curſum, & dierum creſcentium, & decreſcentium ſpatia, & ad eas imagines, quæ
in ſigniferi latitudine ſunt, pertinent, proponit ſe dicturum de cæteris ſyderibus, ideſt ſyderum figurationibus,
quæ ſunt dextra, ac ſiniſtra zonam ſignorum ſtellis diſpoſita. Vocat autem ſydera multarum ſtellarum in unam
figur ationem conſenſus. stellam autem unicum tantum aſtrum.

De ſyderibus, quæ ſunt a Zodiaco ad Septentrio-
nem. Cap.VI.

2220

NAnqve Septentrio, quem Græci nominantarcton, ſiue helicen, habet poſt ſe colloca-
tum cuſtodem. Ab eo non longe conformata eſt Virgo, cuius ſupra humerum dextrum
lu cidiſsima ſtella nititur, quam noſtri prouindemiam, maiorem Græci protrygeton, uo-
citant, ca ndens autem magis ſpecies eius eſt colorata. Item alia contra eſt ſtella media
genuorum cuſtodis Arcti, qui Arcturus dicitur. Eſt ibi dedicatus e regione capitis ſeptentrionis
tranſuerſus ad pedes Geminorum, Auriga, ſtatq́; in ſummo cornu Tauri. Itemq́; in ſummo cornu
læuo ad aurigæ pedes una tenet parte ſtellam, & appellatur aurigæ manus, ubi ſunt hædi.

3330

Imagines, quas in cœlo aſtrorum periti obſeruauere, ſunt octo & quadraginta, nonulli plures, nonnulli
pauciores poſuere, nam uel plures in unam, uel unam in plures diuiſere. Ptolemæus prædicto numero con-
tentus eſt. Nominantur imagines aut ab animatis, aut ab inanimis rebus. ſi ab animatis, aut ratione caren-
tibus, aut a ratione utentibus. Gemini, Virgo, Aquarius bis inſeruiunt, quæ ratione utuntur. Ex ratione
carentibus quædam domestica, quædam fera ſunt, ſiue maritima, ſive terrena ſint. ut Aries, Taurus domeſti-
ca: Leo, Vrſus, Lupus fera, & terrestia: Delſinus, & Cetus maritima. Si ex inanimis ſumuntur uocabu-
la, aut a figura, quemadmodum ſagitta, trigonum, & corona, aut ab effectu, quem faciunt in mundo, ita qui
ſub ara naſcitur ſacerdos, qui ſub Argo nauta, qui ſub Delfino natator euadet. Sed adulatio demum, & pri-
morum inſtitutorum appetitus ut æternam factorum memoriam redderent, uel ut principibus aſſentarentur,
ſedes in cœlo inuenere, quibus aut res amatas, aut principum imagines ponerentur, cum ipſi ad cœlum euo-
4440 lare non poſſent. Ita Virgilius inter articulos Scorpionis Iulium ſydus collocat, ita ita Berenicis crines ab adu-
latoribus in cœlo poſiti ſunt. Sed mirum eſt Græcos tantum authoritatis habuiſſe, ut cœlum impleuerint no-
minibus flagitiorum, & fabulæ eorum inter Canones receptæ fuerint, licet multo ante eos ſtellæ cognitæ fue-
rint, & nominatæ. Sed eorum ſcelerum leuitas aufugiſſet, niſi cœlo hærens infixa fuiſſet. Mentionem quoq;
faciunt eorum nominum ſacræ litteræ: Iob enim de Dei potentia loquens, inquit, qui facit Arcturum, &
Oriona, & hyadas & interiora Auſtri. & alibi quoque ait. Nunquid coniungere ualebis micantes ſtellas
pleiadas, aut gyrum Arcturi poteris diſſipare, nunquid producis Luciferum in tempore ſuo, & veſperum ſu-
per fines terræ conſur gere facis. Sed nos adrem. Imaginum quædam in Zona ſignorum collocantur. de ĳs
dictum eſt ſupra. Sunt autem numero duodenario incluſæ, quædam ultra, quædam citra eam Zonam ponun-
tur, de ĳs aptè loquitur Vitr. vtinam non haberemus locum hunc luxatum, mendoſum, & obſcuratum. nam
5550 facile imagines in noſtris deſcriptionibus deformaremus, cum Vitru. eas ſcitè admodum diſtribuat, collocetq́;
ea figuratione conformatas, quam antiqui illi obſeruatores ſyderum poſuere, ſed huic difficultati Ioannes Sta-
bius, Albertus Durerus, & Vulparia Florentinus diligenter & ſubtiliter prouidentes, tabellas duas ima-
ginum cœleſtium communi conſilio conſtruxere, ac non mediocriter in ea parte studioſos iuuare tentauerunt.
Nos ex bis tabellis, & aliorum authoritate doctorum Vitr. emendauimus, ut puto rectẽ, & commodè ad le-
gentium utilitatem. Inquit igitur Vitr. Eum Septentrionem, qui a Græcis arcton dicitur, aut helix, nos vr-
ſam maiorem uocamus, alĳ Currum a figura nominant, post ſe habere custodem, quem Bootem dicunt, ſub
quo non longe eſt Virgo, quæ Aſtrea dicitur, cuius ſupra humerum dextrum lucidiſſima ſtella nititur, quam
noftri prouindemiam, Græci protrygeton nominant. dicitur autem prouindemia ex eo, quod uindemiæ matu-
ritatem, cuius ſigna ſunt acini colore mutati, pollicetur. ſtella hæc ſimilis eſt candenti ferro, ideo Vitru. dicit,
6660 eam magis eſſe candentem, quàm coloratam, mirabili enim ſplendore præfulget. Præterea inter genua

331299NONVS. ſtodis Arcti, stella est, quæ Arcturus dicitur, a qua nonnulli totam imaginem cuſtodis, Arcturum nomina-
uere. Ecce quod non ſolum imagines ponit Vitr. ideſt aſteriſmos, conſtellationes, ſigna, & figuras integras,
ſed partiales ſtellas, unde authorum diſcrimen oritur in imaginum numeratione: inſequitur Auriga, uel Erich-
tomus, aut Orſilochus dictus, cuius ſitus ante vrſæ maioris caput eſt, & ita illi tranſuerſus ponitur, ut ſi vr-
ſa procurreret, in eius caput impingeret. ponitur ipſe ſupra dextrum Tauri cornu ad Geminorum pedes,ſu-
pra cuius Aurigæ læuum humerum ſtella eſt, quæ Capra dicitur, hæc duas paruas ſtellas uidetur intueri,quœ
ſunt in ſiniſtra Aurigœ manu, & hædi uocantur. Quare in Vitr. legerem hoc modo. {Itemq́; in ſummo cor-
nu læuo ad aurigæ pedes una tenet parte stellam,quæ appellatur aurigæ manus, in qua Hædi. Capra uero
læuo humero} deinde incipit. {Tauri quidem,& Arietis inſuper} Ergo ſupra ſummum ſiniſtri cornu Tauri Au-
1110 riga manum porrigit, in qua duæ ſtellæ ſunt, hædi nominatæ, & in ſiniſtro humero tenet ſtellam, quæ capra
dicitur. deinde ſequitur.

Tavri quidem, & Arietis inſuper Perſeus dexterioribus ſubtercurrens baſim Vergiliarum, ſini-
ſtrioribus caput Arietis, & manu dextra innitens Caſsiopeæ ſimulachro, læua ſupra Aurigam tenet
gorgoneum ad ſummum caput,ſubijciensq́; Andromedæ pedibus. item Piſces ſupra Andromedam,&
eius uentrem, & Equi.

Hoc quoque loco nonnulla deſiderantur, quoniam nullam ferè ſtructuram uidentur habere uerba hæc.
Verum autem eſtſupra Andromedam duos eſſe Equos, alatum unum, qui pro Pegaſeo ponitur, dimidium al-
terum, ideſt pectus, & caput. Alati venter eſt ſupra Andromedæ caput, habetq́; in ſpina illustrem ſtellam.
Vnde Vitru. ita dicere potuit.

2220

Item Piſces ſupra Andromedam, & ventrem eius Equi, qui eſt ſupra ſpinam alterius, ſed in uen-
tre primi eſt lucidiſsima ſtella, quæ finit uentrem Equi, & caput Andromedæ. Manus Andromedæ
dextra ſupra Caſsiopeæ ſimulachrum eſt conſtituta. Læua ſuper Aquilonarem piſcem. item Aquarij
ſupra Equi caput. Equi vngulæ attingunt Aquarij genua.

Ideo in deſcriptione excellentium illorum uirorum alatus Equus habere debet pedes in alteram par-
tem conuerſos.

Cassiopeae media eſt dicata Capricorni ſupra, in altitudinem Aquila, & Delfinus, ſecundum
eos eſt ſagitta. Ab ea autem volucris, cuius penna dextra Cephei manum attingit, & ſceptrum, læua
ſupra Caſsiopeæ innititur, ſub auis cauda pedes Equi ſunt ſubtecti. Equum alatum intelligit.

Inde Sagittarij, Scorpionis, Libræ. Si Vitr. utriusq; Equi nomina diſtinxiſſet, non laboraremus, E-
3330 quus unus uocatur, alter Equiculus, & græcè protome hyppus, nam cum dicat Aquilam longe eſſe a Caſſio-
peæſimulachro, & æqui ungulas Aquarij caput attingere: & poſtea dicat ſub Auis cauda pedes Equi eſſe
ſubtectos, innuit non de uno Equo ſermonem haberi. Cæterum loquendi formulæ Vitruuianæ, & plus Ar-
chitectonicæ, quàm Grammaticæ facit morari lectorem. Vtitur enim genitiuis pluribus, & diction, inſuper
ſubintelligens ſemper aut ſydera, aut imagines, quare, ut hoc animaduerſum est, ne ſuperstitio nos offendat.

Insvper ſerpens ſummo roſtro coronam tangit ad eum medium Ophiucus in manibas tenet
ſerpentem læuo pede calcans frontem Scorpionis. ad partem mediam Ophiuchi capitis non longe po
ſitum eſt caput eius, qui dicitur Niſus in genibus.

Hercules, Theſeus, Tamiris, Orpheus, Prometheus, Ixion, Lycata, & Niſus in genibus, uel
ingeniculatus pro eodem ſumuntur a Poetis. id eſt unam eandemq́; rem his nominibus innuunt.

Eorum autem ſunt faciliores capitum uertices ad cognoſcendum. Quod non obſcuris ſtellis ſunt
4440 conformati. Pes ingeniculati ad id ſulcitur capitis tempus ſerpentis, qui eſt inter Arctos, qui ſep-
tentriones dicuntur, implicatus.

Hactenus de ijs ſyderibus, quæ ſunt intra tropicum, & ſeptentrionalem circulum diſſeruit: ſequitur ut agat
de ijs, quæ in ſeptentrionali circulo, & infra collocantur, quoniam magis uſuinoſtro accommodantur.
Inquit igitur.

Vbi uero parue per os Equi flectitur Delfinus contra uolucris roſtrum eſt propoſita lyra.
Inter humeros cuſtodis, & geniculati corona eſt ornata. In ſeptentrionali uerò circulo duæ poſitæ
ſunt Arcti ſcapularum dorſis inter ſe compoſitæ. & pectoribus auerſæ, è quibus minor cynoſura maior
helice a Græcis appellatur, earumq́; capita inter ſe deſpicientia ſunt conſtituta, caudæ capitibus ea@
rum aduerſæ, contraq́; diſpoſitæ figurantur, vtrorumq; enim ſuperando eminent.

5550

Quæin circulo ſeptentrionali ponuntur imagines, hæ ſunt, vrſa utraq; & ſerpens, maior appellatur Helice, mi
nor Cynoſura. ſitus earum est huiuſmodi. primo ſcapularũ dorſis inter ſe ſunt compoſitæ, unde ſequitur, quod pe-
ctoribus aduerſæ ſint. Capita diuerſas in partes aſpiciunt. Caudæ capitibus earum aduerſæ, nam ſupra ma-
ioris urſæ caput cauda est minoris urſæ, & ſupra minoris urſæ caput, maioris urſæ cauda, ita utrarumq; cau-
dæ ſuperando ſcilicet capita eminent, propinquior autem cardini eſt urſa minor, ſed maior capite uerſa est
ad ſigniferum. atque hic ſitus eſt vrſarum, & figuratio. Nunc de ſerpente dicendum eſt.

In ſummo per capita earum eſſe dicitur porrecta ſerpens. #Draconis cauda porrigitur inter dorſum
utriuſque urſæ a capite maioris ad caput minoris.

Et quæ ſtella dicitur Polus, plus elucet circum caudam minoris ſeptentrionis. Nam quæ eſt
proxi me Draconem circum caput eius inuoluitur. Vna uero circum cynoſuræ caput iniecta eſt flexu.
6660 porrectaq́; proxime eius pedes.

332300LIBER

Obſcura & mendoſa lectio eſt, ſed non est deſperandum, nam ſi meminerimus Vitr. non tantum imagines,
ſed ſtellas quaſdam ſeparatas ponere, & eius mentem eſſe, non omnes imagines, neque omnes ſtellas collocare,
ſed eas tantum, quarum ortus, & occaſus poſſumus animaduertere, & oculis contueri, ut ipſe teſtatur in-
ferius, profectò non mirabimur ſi Vitr. ex uno loco in alium tranſire uidetur. Deſcripta igitur Serpentis
parte illa, quæ porrecta eſt, per caudas urſarum, antequam omnes flexus illius Serpentis, qui etiam Draco
nominatur ab eodem, deſcribat duas lucentes stellas, ponit, quæ ſunt in urſa minore, & dicit, {& quæ ſtella
dicitur Polus, plus el cet circum caudam minoris ſeptentrionis} nam ea ſtella eſt in cauda minoris urſæ, quæ
ad caput maioris urſæ eſt,ut et am posſit legi circa caudam maioris ſeptentrionis, ut aliqui codices habent,
nam ex alia parte, quæ eſt prope Draconem circum caput eius, ſcilicet minoris, inuoluitur alia stella, quæ ſi-
1110 militer in conſiderationem ueni t. Sed ſi ſupra legatur circa caput maioris, oportebit legere. { Nam quæ eſt
proxime Draconem circa caput minoris inuoluitur } Vna uerò idest ſimul { circum Cynoſuræ caput iniecta
aſt flexu, porrectaq́; proxime eius pedes} ſequitur Draconis deſcriptionem inter urſas, ubi ſi auerſis dorſis
deſpiciunt, longo tractu producitur ſerpens, ſeu Draco ( ut dictum eſt ) mox ad Cynoſuræ caput iniectus fle-
xus ſuos incipit, unde flectitur, porrigiturq́; proxime eius cynoſuræ pedes.

133[Figure 133]Porfioni del cerchio che fanno
ſe s̃teſſe torno dla
Tramòntana
Tram ontana
Slmiſifudine
Tramonſang
Carro che uoſge infomo
alla Framonlana22203330

Haec autem intorta, replicataq́; ſeattollens reflectitura capite minoris ad maiorem contra ro-
ſtrum, & capitis tempus dextrum.

Alter Draconis flexus hoc loco ponitur, nanque ubi ad pedes urſæ minoris ſe ſe flexu porrexerit, intorque-
tur,& replicatur in ſpiram, & ſe attollit, ideſt ſe effert, & in aliam ſpiram inuolutus reflectitur a capite mi-
noris, & caput uoluit ad maiorem contra rostrum, & capitis tempus dextrum, non ita ut Draconis caput
proclinet ad caput urſæ maioris, quoniam longe abest, nec inframinorem urſam deflectitur, ſed altius contra
uerſus ad eam partem æquidistanti, & parallela linea ad urſam maiorem.

Item ſupra caudam minoris pedes ſunt Cephei. #Cepheum in cælo collocat, qui pedibus ſuis Cynoſuræ
4440 caudam premere uidetur, mox ad alia ſydera deſeribenda tranſit.

Ibiq́; ad ſummum cacumen facientes ſtellæ, ſunt trigonum paribus lateribus in ſuper Arie-
tis ſignum.

Ibiq́; hoc eſt ex ea parte, qua cepheus dextra ſcilicet, & orientali, ſed longo interuallo in ſuper Arietis ſi-
gnum ad ſummum eius cacumen ſunt ſtellæ, quæ trigonum paribus lateribus efficiunt. Deltoton uocant a ſimi-
litudine græcæ literæ. Δ. eſt enim tanquam trigonum illa litera,duobus paribus lateribus.

Septentrionis autem minoris, & Caſsiopeæ ſimulachri complures ſunt ſtellæ confuſæ. Quæ ſunt
ad dextram orientis inter zonam ſignorum, & ſeptentrionum ſydera in cœlum diſpoſita, dixi. Nunc
explicabo quæ ad ſiniſtram orientis, meridianiq́; partibus ſunt diſtributa.

Confuſas intelligit stellas, quæ ad nullam figurationem pertinent, & quaſi ſolitariæ ſunt. Circa Arietem
5550 quinque,circa Taurum undecim. Circa Geminos ſeptem. De stella uero polari, deq́; illis, quæ ad Antarticum
proxime ſunt, dictum est ſupra.

De ſyderibus, quæ ſunt a Zodiaco, ad meridiem. Cap. VII.

PRimum ſub Capricorno ſubiectus eſt Piſcis Auſtrinus, caudam proſpiciens Ceti, ab eo ad
Sagittarium locus eſt inanis. Thuribulum ſub Scorpionis aculeo. Centauri priores partes
proximæ ſunt Libræ, & Scorpioni. Tenet in manibus ſimulachrũ id, quod beſtiam aſtro-
rum periti nominauerunt.

6660

333301NONVS.

Centaurus uero tenet in manibus ſimulachrum feræ,ſiue lupi, ſeu pantheræ, ſeu uictimæ a Chirone oblatæ,
{locus inanis,} non nouit Vitr. coronam australem, quam Proclus uraniſcum nominat, quæ collocata est
ante priores Sagitarij pedes, inter Piſcem auſtrinum, & Thuribulũ, quod ara dicitur, & ſacrariũ a nonnullis.

Ad Virginem, & Lconem, & Cancrum anguis porrigens agmen ſtellarum intortus ſubcingit
regionem Cancri, erigens roſtrum ad Leonem, medioq́; corpore ſuſtinens craterem, ad manumq́;
Virginis caudam ſubijciens, in qua ineſt Coruus. #In qua, ideſt in qua c@uda ineſt Coruus.

Qvae autcm ſupra ſcapulas peræquè ſunt lucentia. Ad Anguis interius uentris ſub caudam ſub-
iectus eſt Centaurus. Iuxta Craterem, & Leonem nauis eſt, quæ nominatur Argo, cuius prora ob-
ſcuratur, ſed malus, & quæ ſunt circa gubernacula eminentia uidentur, ipſaq́; nauicula,& puppis per
1110 ſummam caudam Cani iungitur.

Id eſt Cani maiori, nam de minori ſtatim loquitur, maior autem proprie Canis dicitur, habet autem in ore
fulgentiſſimam ſtellam, quæ aliquando nomine totius ſyderis uocatur Canis,aliquando canicula, & ſyrius, ad
quam cum Sol acceſſerit duplicatur illius color. minor uerò canis procyon dicitur, & anticanis.

Geminos autem minuſculus Canis ſequitur contra anguis caput. Maior item ſequitur minorem.
Orion uerò tranſuerſus eſt ſubiectus preſſus ungula Tauri, manu læua tenens clauam, alteram ad Ge-
mellos tollens. Caput uerò eiusbaſim. Canis paruo interuallo ſequitur leporem. Intellige de ma-
iori Cane.

Arieti, & piſcibus Cetus eſt ſubiectus, a cuius criſta ordinate utriſque piſcibus diſpoſita eſt tenuis
fuſio ſtellarum, quęgræce uocitatur hermidone. magnoq́; interuallo introrſus preſſus nodus Serpen-
2220 tium attingit ſummam ceti criſtam.

Piſcium legit Philander, & non Serpentium, ita mihi arridet lectio, ut niſi addatur dictio in modum Ser-
pentium, legam libentiſſime piſcium, nam nodus ille piſcium, & lineolæ in modum Serpentium intorquentur,
& replicantur. non tamen nego præſulgentem stellam, quæ in ſummis lineolis conſpicitur, nodum, & ſindeſ-
mon uocari. quæ etiam hermidone & commiſſura Piſcium uocatur a Plinio, ſed totam illam aduinculatio-
nem intellexit Vitruuius.

Eridani per ſpeciem ſtellarum flumen profluit, initium fontis capiens a læuo pede Orionis. Quæ
uerò ab Aquario fundi memoratur a qua, profluit inter Piſcis auſtrini caput, & caudam Ceti.

Ideſt per ſpeciem & imaginem Eridani profluit flumen ſtellarum, cuius fluminis fons incipit a læuo pe-
de Orionis.

3330

Quæ ſigurata, formataq́; ſunt ſydera in mundo ſimulachra natura, diuinaq́; mente deſignata, ut De
mocrito phyſico placuit, expoſui: ſed ea tantum, quorum ortus, & occaſus poſſumus animaduerte-
re, & oculis contueri. Nanque uti ſeptentriones circum Axis cardinem uerſantes non occidunt,
neque ſub terram ſubeunt, ſic & circa meridianum cardinem, qui eſt propter inclinationem mundi
ſubiectus terræ, ſydera uerſabunda, latentiaq́; non habent egreſſus orientes ſupra terram, itaque eo-
rum figurationes propter obſtantiam terræ non ſunt notæ. Huiusautem rei index eſt ſtella Canopi,
quæ his regionibus eſt ignota, renuntiantibus negotiatoribus, qui ad extremas Aegypti regiones,
proximasq́; ultimis finibus terræ, terminationes fuerunt.

Excuſat ſe Vitru. redditq́; cauſam, cur non omnes poſuerit aſtrorum imagines, quemadmodum peritum
as̃tronomum decebat, qui nulla horizontis ratione habita, de ſyderibus abſolutè loquitur. ait enim ſe ea tan-
4440 tum propoſuiſſe, quorum ortus, & occaſus poſſumus animaduertere, & oculis contueri. eſſe uerò aliqua
latentia ſub mundo, quæ non habent egreſſus orientes ſupra terram, oſtendit ex negotiatione negotiatorum,
qui ad extremas orbis partes meridiem uerſus fuere. Exemplum ſumit a Canopo ſtella, quæ eſt in ſequenti re-
mo nauis Argos. dicitur autem Canopus ab inſula eiuſdem nominis, vbi primum innotuit. Qui ab Arabia
Azaniam verſus in meridiem ambulant, contra Canopum iter faciunt. Ea ſtella in ĳs locis equus nomina-
tur, eorum lingua Suhel, ideſt incendium, ob magnitudinem eius & radiorum multitudinem. Plinius eam bu-
cere Traprobanæ inſulæ affirmat. Ptolemæi tempore cum gradibus Geminorum 17. & decem minutijs
currebat, meridianam habet latitudinem grad. 75. declinat gradus 51. minut. 10. Sed temporibus
nostris ſeptimum gradum Cancri occupat. Italis incognita eſt, Rhodianorum finitori proxima, quartam ſi-
gni partem conſurgit Alexandrinis, atque ita altius emergit meridianis in partibus. plures autem Canopos
5550 eſſe, qui legunt, non ignorant.

De mundi circa terram peruolitantis, duodecimq́; ſignorum, & Septentrionali, meridianaq́; par
te ſyderum diſpoſitione, ut ſit perfectus docui. Nanque ex ea mundi uerſatione, & contrario Solis
per ſigna curſu, gnomonumq́; æquinoctialibus umbris, analemmatorum inueniuntur deſcriptiones.
Cætera ex Aſtrologia, quos affectus habeant ſigna duodecim, ſtellæ quinque, Sol, Luna, ad humanæ
uitæ rationem Chaldæorum ratiocinationibus eſt concedendum. Quod propria eſt eorum gene-
thliologiæ ratio, uti poſsint ante facta, & futura ex ratiocinationibus aſtrorum explicare.

Cic. lib. primo de diuinatione inquit. Chaldæi, qui ex diuturna obſeruatione ſyderum ſcientiam putantur
effeciſſe, ut prædici poſſet quid cuique uenturum, & quo quiſque fato natus eſſet. Genethliologia diuinatio eſt,
qua ex natiuitate ſucceſſus prædicuntur. Nos eam partem a noſtris ſtudĳs abdicauimus.

6660

Eorym autem inuentiones, quas ſcriptis reliquerunt, qua ſolertia, quibusq́; acuminibus, &

334302LIBER magni fuerint, qui ab ipſa natione Chaldęorum profluxerunt, oſtendunt. Primusq́; Beroſus in in-
ſula, & ciuitate Coo conſedit, ibiq́; aperuit diſciplinam. poſtea ſtudens Antipater, itemq́; Achina-
polus, qui etiam none naſcentia, ſed ex conceptione genethliologiæ rationes explicatas reliquit.
De natu ralibus autem rebus Thales Mileſius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xeno-
phantes Colophonius, Democritus Abderites, rationes, quibus e rebus natura rerum gubernaretur,
quemadmodum quoſque affectus habent,excogitatas reliquerunt. Quorum inu enta ſequuti, ſyde-
rum ortus, & occaſus, tempeſtatumq́; ſignificatus Eudoxus, Eudamon, Calliſtus, Melo, Philippus,
Hipparchus, Aratus, cæteriq́; ex Aſtrologia parapegmatorum diſciplinis inuenerunt, & eas poſteris
explicatas reliquerunt. Quorum ſcientiæ ſunt hominibus ſuſpiciendę, quod tanta cura fuerunt, ut
1110 etiam uideantur diuina mente tempeſtatum ſignificatus poſt ſuturos, ante pronunciare, quas ob res
hæc eorum curis, ſtudijsq; ſunt concedenda.

Aedificiorum, ciuitatum, & urbium, ne dum hominum genituras mathematici ſolent explorare, ſyderaq́;
orientia, & cadentia perpendere, ut cognoſcant quid cuique euenturum ſit, & prænuntient fata rerum. Vitr.
reĳcit ab Architecto eam curam, quam multo magis renuere Chriſtiani debent, quare & nos eam a noſtris
studĳs ( ut diximus ) meritò abdicauimus. Sunt autem parapegmata ( ut Philander notat ) Astronomica
inſtrumenta, quibus ortus, occaſusq; ſyderum, tempeſtatumq́; ſignificationes cogno ſcuntur, atque inueniun-
tur; dicta, quod ex multis uarĳsq́; concinnata eſſent, ſiue tabellis, ſiue armillis, ſiue dioptris, & ligulis,
ſiue aliqua alia parte. Cæterum Vitru. ea ſelegit ex Astronomia, ex quibus Gnomonum æquinoctialibus
umbris analemmatorum inueniuntur deſcriptiones. Sunt autem illa, quæ ad cœli motum pertinent, ſyderumq́;
2220 contrarias motiones ſpectant, & diſpoſitio imaginum, utrinque ad Zonam ſignorum diſtributa. Quare ad
rem ueniamus, in fine libri poſitas inſpicientes Tabulas a nostro præceptore Federico Delpbino conditas, è
quibus ſtellarum ſitus, & ſiguratio, partes, latitudines, & longitudines, itemq́; magnitudines elicere poteri-
mus, & ſolidum ſphæræ,ſtellarumq́; globum conformare.

De horologiorum rationibus, & umbris gnomonum æquinoctia-
li tempore Romæ, & nonnullis alĳs locis.
Cap. VIII.

3330

NObis autem ab his ſeparandæ ſunt horologiorum rationes, & explicandæ menſtruæ die-
rum breuitates, atque depalationes.

Poſt longam, neceſſariam tamen digreſſionem, Vitr. aggreditur analemmatis tractationem,
quod eſt gnomonices fundamentum, non enim conficere genus aliquod horologĳ docet, uiam
tamen aperit ad horologia cuiuſuis generis deſignanda. Agit de Analemmate Ptolomæus: in eius tractatum
Federicus Commandinus ſcite commentarios ſcripſit, cui multæ habendæ gratiæ ſunt, cum pro communi uti-
litate ſemper inuigilet: ego certe ab eius ſententia nunquam diſcedam, atque ut illi demonſtr ationes rerum
relinquam, ita cum eo uſum analemmatis declarabo. Eſt autem quod Ptolomæi ingenium admireris, & Com-
4440 mandini honestos labores commendes, utriuſque tamen induſtriam multum conferre ad Vitruuiani analemma
tis uſum exiſtimabis, quod s̃tatim manifes̃tum fiet. Age igitur ad Vitruuium accedamus, & mentem eius uni-
uerſam aperiamus altius repetentes. Propoſitum igitur eſt de ſecunda Architecturæ parte, quæ gnomonice
a Græcis dicitur, pertractare. Vocabuli eius ratio a gnomone deducta eſt. gnomon enim norma uocatur, &
quodcunque ad normam erectum eſt. Conſueuere autem veteres ab umbris in planum a Gnomonibus proiectis
partes diei, hoc est horas cognoſcere. Eam cognitionem gnomonicen a gnomone nominauerunt. Quoniam
uero circa gnomonem aliæ aliàs pro temporum & horarum diμerſitate umbræ in oppoſitis planis proĳcie-
bantur, id obſeruantes, analemmata cœperunt deſignare. Analemma enim eſtreſumptio quædam: nam priuſ-
quam horologia deſcriberent, deſignationes quaſdam ſumebant conquiſitas ex Solis curſu, & umbra gno-
monis ad deſcribendorum horologiorum rationes accommodatas. Gnomonem uero ſchiathira, quaſi umbræ
5550 indagatorem primo libro Vitruuium uocaſse uidimus: quemadmodum uero in ædibus fabricandis modulus ac-
cipiebatur, hoc eſt certa illa, & minima menſura, qua ædificiorum partes metiri ſolemus, ita & in horologĳs
deſcribendis analemma pro modulo habetur. His poſitis & stabilitis animaduertendum eſt ad ea. quæ di-
cturus ſum, nam utilia erunt tum alĳs multis ſpeculationibus, tum gnomonices intelligentiæ,quã optices quan-
dam partẽ eſſe manifeſtum est, de qua libellum ſtatim ædituri ſumus. Ad eas mathematicas figuras, quæ nobis
in hoc opere mir a iucunditate inſeruiunt, præcipua conus accedit, & ſuperficies illa, quæ conica nominatur.
Quid uero ſit conus, & conica ſuperficies hinc patebit. Imagin emur immotum ſignum, infra quod circulus de-
ſcriptus ſit, ex ſigno immoto ducatur linea ad ambitum circuli, quæ ambiat integram circinationis lineam,
deſcribet illa figuram, quam conum mathematici,pyramidem vulgus appellant. Eſto ſignum immotum ubi a.
circulus infra poſitus b c d. a ſigno a deſcendat linea a b. quæ circunferatur per ambitum circuli,
donec eo redeat, unde diſceßit, aio ita deformari conum, & inde ſuperficiem fieri, quæ conica nominatur: quæ
6660

335303NONVS. quidem ex duabus ſuper ficiebus oppoſitis per coni uerticem conficitur, & utraque in infinitum producitur, ex
unius lineæ in utramque partem ductæ deſcriptione, quem admodum in diagrammate uidetur, ubi prima ſu-
134[Figure 134]a b c d f perficies a b c d. oppoſita per uerticem e
f g. lineæ in utramque partem ductæ c e. &
f d. quas in infinitum abire imaginamur. inte-
gram ergo hanc figurationem conicam ſuperfi-
ciem appellant. in cono autem a e. axis est.
a. uertex. b d c. baſis. hæc imprimis ſunt
memoriæ commendanda, quoniam ad analem-
1110 matum deſcriptionem maxime conferunt. Co-
nica igitur ſuperficies, ſectiones plures habere
poteſt, quarum ratio nobis explicanda est. pri-
mum ergo ſecari poteſt a uertice per axem, de=
inde modis alĳs. ſi a uertice per axem medium
ſecetur, & ſectione uidebitur triangulus recti-
lineus. ſi uero modis alĳs diuidatur, aut tranſ-
uerſo ſegmento baſi parallelo, ſecabitur, aut
alio modo, ſi parallelo baſi ſegmento diuidetur,
circulus apparebit. Quod ſi ſegmentum neque
per uerticem neque tranſuerſe fiet: tum ſeg-
2220 mentum lineam quandam inflexam oſtendet,
quæ a mathematicis ſectio conica nominatur.
hæc ut modos, ita nomina quoque diuerſa ſor-
titur. nam conus præter prædictas ſectiones potest ſegmento aut axi, aut lateri parallelo ſecari, ita ut aliquid
de baſi ſecetur. Ex priori ſegmento linea fit, quæ hyperbole nominatur, ex posteriori uero parabole apparet:
est & ſegmenti aliud genus, quod tranſuerſa ſectione conum abſcindit, nihil de baſi tollit, & baſi non eſt paral
lelum. Ellipſim uocant eam ſectionem tanquam deficientem, ſicuti hyperbolem tanquam exuperantem, & pa-
rabolem tanquam æquabilem ſectionem dicant. Eſto ergo conus a b c d e. ſegmentum lateri parallelum
f g h. cuius ichnographia circulus b c d e. in centro a. ſectio apert a quæ hiperbole dicitur g f h.
3330 Quæres quomodo fiant, ita ex Durero declaratur. Eſto ſegmentum f g h. in duodenas partes diſtributum
ab f. ad h. partibus numeri apponantur. 1. 2. 3. 4. uſque 11. per partes autem illas ducantur li-
neæ tranſuerſæ baſi parallelæ, & ab eiſdem partibus ubi numeri ſunt, ad rectos angulos cadant li-
neæ in baſim, ſic conus, cum ſuis partitionibus diſtinguetur, quæ omnes ad ichnographiam coni pertinebunt.
hoc modo. Esto circulus cuius dimetiens ſit linea coni b c d e. ſit uero circulus b c d e. ſub cono col-
locatus, cuius centrum ſit a. in quod axis a cono cadat uſque ad e. demum in circulum illum cadant om-
nes illæ lineæ a cono axi parallelæ, quæ lineæ in ichnographia ſuis numeris notentur, qui reſpondeant literis,
& numeris in cono ſignatis g. b. f. 1. 2. 3. 4. uſque ad 11. has lineas ratione quadam ſecare opor-
tet, ut parabole efficiatur. Sume a cono lineæ 11. notatæ longitudinem. lineæ inquam baſi coni paral-
lelæ: & in centro a uestigĳ ponatur circini pes unus,& tantum circinationis duces, ut lineam in ueſtigio per
11. notatam ſeces. idem facies in lineis alĳs a cono ad ueſtigium transferendis: & hoc modo parabole ue-
4440 stigium deſcriptum erit. Eueſtigio uero lineam eam duces hac ratione. ſume a ues̃tigio lineæ g h. longitu-
dinem, ex ea lineam ducas in quam mediam ad rectos angulos linea ſectionis f g. in cono æqualis cadat, cu-
ius uertex ſit f. diuidaturq; ſecundum diuioſiones lineæ f g. in cono diuiſæ, & reſpondentibus numeris
ſignetur. per puncta diuiſionis ducantur lineæ parallelæ lineæ g h. ad eas lineas e ueſtigio transferes longitu-
dines linearum proportione reſpondentium, uerbi gratia: ex linea ubi 11. nota est in ueſtigio, transfertur
ad parabolem longitudo illa in lineam notatam ſimili nota 11. ſic de reliquis. inde uero extrema omnium
linearum, una linea conti nenti annectes, & parabolem uidebis. Ex hac ratione, & ex diagrammate aliarum
ſectionum addiſces quomodo ducendæ ſint hyperbole, & ellipſis. Cæterum hæc dicta ſunt eo fine, ut ſcias
Solis effectus in mundo circa gnomonem. Dico igitur, Solem quotidiana uerſatione radios in gnomonem im-
5550 mittere: ambitum Solis baſim coni: gnomonis apicem coni μerticem imaginemur eſſe, radium uero a Sole e-
miſſum lineam dicemus illam, quæ circum circinationem mota conum deſignet. Quod ſi in oppoſitam partem
proiectum radium intelligamus modo per uerticem coni uerſetur, conum eum facere dicemus alterum, ita
ut ſuperficiem conicam perfectam reddat; nam ſuperficies una ea est a circulo Solis ad apicem gnomonis, al-
tera uero oppoſita ab apice gnomonis deorſum uerſus, quæ in infinitum abiret, niſi planum aliquod illi obĳce-
retur. Quoniam uero planum illud multis modis illi obĳcitur, & radios ſecat inferioris ſuperficiei, ideo pro-
prietates earum ſectionum conſider andæ ſunt,quoniam diuerſa faciunt linearum genera. Planum autem uoco
tabulam, ſeu parietem, in quo deſcribuntur horologia. Quod quidem planum interim finitori æque diſtat, in-
terim in finitorem ad rectos cadit angulos, cum in erectis parietibus deſcribuntur horaria, interim inclinatũ
eſt, tanquam domorum tecta, unde cum multis modis conicam ſuperficiem radĳs & gnom one factum ſecare
ſoleat, accidit ut umbra a gnomonis uertice in obiectum planum proiecta, faciat aliàs rectam, aliàs eircu-
6660

336304LIBER lum, quandoque parabolem, interim hyperbolem, aut demum Ellipſim. Soligitur aut in æquinoctiali cir-
culo, aut extra inuenitur. ſi æquinoctialem circulum ambit, & radĳs gnomoneẽ feriat,rectam in quocunq; pla
no lineã umbræ deſcribet, ideo in omnibus horologiorũ planis æqualibus æquinoctialis umbra per directam li-
135[Figure 135]A. ſectio parabole.
B. vestigium. C. parabole.
G. ſectio ellipſis.
D. ſectio hyperbole.
E. vestigium F. hyperbole.a f a f 1 f f f 1 2 1 1 2 3 2 2 3 4 3 3 4 5 4 4 5 6 C 5 5 6 F 7 A 6 6 8 7 8 7 7 D 8 9 8 8 9 10 11 10 10 11 11 11 11 b 12 g e d b e h d g
f g b 6 7 3 1 2 4 6 8 10
c g b E a 11 9 7 3 3 1 d 2 4 6 8 10 e h
a f 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 a b c d 9 8 7 6 3 2 1 f b a H d g 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 f
f 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 g neam deſignatur. ratio est quoniam gnomonis apex eſt in æquionctialis plano, ideo gnomonis umbræ ab eo
plano mimme diſcedent æquinoctĳ tempore,& propterea ideo a communi ſectione illius plani, & horarĳ ter-
minabuntur. quemadmodum experiundo diſces. Sole igitur æquinoctialem circulum ambiente & ad apicem
1160

337305NONVS. gnomonis radios iaciente, umbra rectam deſeribet parallelam, communi ſectioni æquinoctialis, & horarĳ pla-
ni. Sed quoniam diurno motu Sol quotidie circulum peragit æquinoctiali æquabilem,ac parallelum, & obli-
que means continenter ab æquinoctiali abſcedit, ideo cum non eſt in æquinoctiali accidere potes̃t, ut planum in
quoda Gnomone umbra proĳcitur, ſecetur ab eo circulo, quem Solfacit mundum ambiendo, atque etiam fie-
ripoteſt, ut non ſecet, pro ut finitorum ratio postulat. Fingamus Solem quotidie ſcandendo circumagi, & ue-
stigia ſui motus euidentia in cœlo relinquere,ut puta orbem igneum, aut alterius apparentis imaginis: certe or-
bis ille, aut circinatio illa apparcns,uel integra ſupra planum erit, uei ab ſcindet planum illud. Fingamus pla-
num ſecari ab ea circinatione, ita ut pars eius ſit ſupraterram, & pars infra, tunc extremi gnomonis apicis
umbra, quo tempore Soleam circinationem ambiet, hyperbolem in plano deſcribet. At ſiinteger ille circu-
1110 lus ſupra finitorem extabit, aut continget planum horologĳ, aut non continget, ſi primum erit, deſcribetur
parabole in plano, ſi ſecundum, aut circinatio illa a plano æquabiliter diſtabit, aut altera parte ad planum
magis accedet, ſi æquabiliter ſe ad planum habuerit circulum, ſi non, ellipſim deſcribet umbra, bæc omnia
experiri poteris, ſi ſupra tabellam aliquam plano horologĳ paratam circulos poſueris ſecundum partes ex-
tantes ſinitori, & a circinationis linea, in qua Sol statuetur, ferreus,aut ligneus axiculus ad apicem gnomo-
nis perforatum, mittas, ita ut altero extremo planum tangat. Sanè axiculusille, qui radium Solis refert, in
plano lineas illas deſcribet, quas diximus: hyperbolem ſi circulus planum ſecabit, parabolem ſi continget,
circulum ſi æque ellipſim, ſi non æque distabit a plano. hæc unico exemplo in ſequenti diagrammate intelliges.
Eſto. a. gnomonis apex perforatns b c d. portio alicuius paralleli ſupra terram, ( circulus enim planum
ſecat.) Eſto Sol in e. ferreus axiculus ab e, per foramen gnomonis ad planum uſque ad f, mittatur aſcen-
2220 dat, deinde Sol ad h. & axiculus in h, ponatur, tranſeatque per for amen gnomonis uſque ad i. deinde in
k, poſito Sole, & axiculo idem faciamus, quod ſupra per foramen axiculo ad 1. tranſeunte, atque ita ab
m. o. q. p. d. adreliqua puncta, quæ una linea connectantur in plano. tunc fiet hyperbole, reliqua tuo
ingenio experiri poteris. #Cæterum his tanquam fundamentis optime iactis, ſi bene perpendantur com-
136[Figure 136]m q 0 s k h c b s n L I p q s3330 mode ad analemmatis deſcriptionem accedere poterimus.
Quon: am uero in analemmate quidam ſunt circuli, qui com-
munes in omnibus aſſumuntur, quidam ſeorſum pro cuiuſque
horologĳ deſcriptione ſeparatim deſcribuntur, ideo, ut eam fa-
cilitatem, quam polliciti ſumus, præſtare quoque ualeamus,
etiam rudibus, ita animo nostro fingemus, ut quiſque ſe pu-
tet ſtare in media, & ampliſſima planitie oculis ad meridiem
directis, e xpanſis in crucem manibus, certe ſiniſtra orientem,
dextra occidentem, tergo ſepientrionem, ore meridiem indica-
bit. Fingamus etiam planitiem illam, in qua ſtat, uſque ad
extremos orbis fines pertin gere, ita ut in duas æquas partes
orbem ſecet, pars altera infra planitiem, altera ſupra erit,
planum igitur ill ud horizontis, ac finitoris nomine donabimus,
eſt enim hem iſphæriorum diſcriminator, cuius munus eſt infe-
ram partem a ſupera ſeparare. Fingamus etiam planum aliud
a ſiniſtra in orientis puncto per uerticem ad labrum occiden-
4440 tis peruenire, atque inde ſub terra per medium ad orientem pertinere: planum hoc uerticis planum uocemus:
cuius proprietas erit ſeparare partem, quæ ante nos erit, a parte posteriori, ideſt hemiſphærium meridia-
num a reliquo ſeptentrionali. Fingamus demum planum aliud a labro finitoris medio inter orientem & oc-
cidentem ad uerticem post tergus noſtrum infra terram ad eundem locum unde ortum fuit peruenire. Pla-
num huiuſmodi meridianum uocamus, cuius officium eſt orientalem plagam ab occidua ſeparare. Plana
hæc orbicularia finitor, uerticale, ac meridianum ſe ſe adrectos angulos ſecabunt. Finitor cum meridiano ſe-
catur m punctis medĳs inter orientem, & occidentem in meridianæ lineæ extremis, quorum alterum ante,
alterum ponè nos eſt. Finitor, & uerticale in orientis, & occidentis partibus ſe ſecant. quarum altera a
ſinistris eſt, altera a dextris: verticale & meridianus ſe in uertice ſupra nos, & infra in altero hemiſphærio
medio ſecant. plana huiuſmodi propterea poſita ſunt, ut certi fines ſtatuantur,a quibus Solis effectus in mun-
5550 do determinari poſſint. Similia his fingunt ſibi nautæ, ut regiones uentorum, & itinerum directiones, & ho-
rarum diſtinctione s intelligant. Cum ergo huiuſmodi planorum proprietates, & fines perceperimus iam illa
neceſſaria, & communia in analemmatis deſcriptione cognoſcemus. Illud præterea anvmaduertendum est,
quod quemadmodum tria illa plana finitor,uertex, meridianus ſe ſe ad angulos rectos diſpeſcunt, ita eorum
diametros in mundi centro ſe mutuo ſecant. hic duo admiratione digna ſunt conſideranda, alterum eſt, plu-
res tribus lineis rectis non poſſe ad angulos rectos in unum concurrere, ſeq́; mutuo ſecare, inde eſt quod non
plures tribus dimenſionibus, eſſè Ptolomæus ostenderit, & propterea tria illa plana ad analemmatis conſtru-
ctionem ſumpſerit. Alterum est, quod diuina prouidentia eò loci poſitus est Sol, ut commodißime inſtrumen-
tis omnibus utamur, tanquam ſi in orbis centro eſſemus, hinc apices gnomonum in horologĳs mundi cen-
trum referre ſolent. ſed ad rem noſtram redeamus. Ex his diametris ergo, quæ ſe mutuo ſecant, ſectio illa,
quam finitor cum meridiano facit, ſectio meridiana uocatur: quam uero meridianus cum uerticali facit gno-
6660

338306LIBER mon appellatur; quam demum finitor cum gnomone, aut uerticali facit, ſectio æquinoctialis dicitur, nam
ibi finitor, uerticalis, & æquinoctalis, qui ſunt ex maioribus ſphæræ circulis, ſe ſe mutuo ſecant. Ex huiuſ-
modi conſiderationibus, cum his,quæ ſuperius de cono, ac conicis ſectionibus dicta ſunt, regulas conficiendo-
rum horologiorum eliciemus, in quocunque plano libuerit ea deſcribere, & quocunque horarum genere uti
uoluerimus. Nam ex planis alia finitori, alia meridiano, alia uerticali parallela ſunt, alia item ab illis de-
clinant, aut inclinant, itemq́; alia caua, alia conuexa, alia in cylindros deſignata ſunt. horarum quoque plu-
ra genera ſunt. Antiqui diem ſiue longam, ſiue breuem in partes duodenas diſtribuebant. Aſtronomi a meri-
die horarum initium capiebant, Itali ab occaſu, alĳ ab ortu incipiunt. Mirum eſt analemmatis inuentum,
unde omnia horarum genera deſcribere poſſumus. Quare optime Vitruuius prætermiſſa prædictione rerum
1110 futurarum, & hominis genituræ, ſeu conceptus ratione, ad horologia uenit, & analemmatis conſtructionem
affert. inquit ergo.

Nobis autem ab his ſeparandæ ſunt horologiorum rationes, & explicandæ menſtruæ dierum
breuitates, itemque depalationes. Nanque Sol æquinoctiali tempore Ariete, Libraq́ue uerſando,
quas exgnomone partes habet nouem, eas umbræ facit octo in declinatione cœli, quæ eſt Romæ.
Itemq́; Athenis quàm magnæ ſunt gnomonis partes quatuor, umbræ ſunt tres: Ad ſeptem Rhodo
quinque: At Tarenti nouem ad undecim: Alexandriæ tres ad quinque: Cæterisq́; omnibus locis
aliæ, alio modo umbræ gnomonum æquinoctialies ab natura rerum inueniuntur diſparatæ.

Diuerſa ſunt umbrarum longitudinum diſcrimina æquinoctiorum tempore meridiano, & uarias habent ad
gnomones comparationes, idq́; accidit propter diuerſas uerticis, aut æquinoctialis altitudines ſupra ſinitorẽ.
2220 Eas Vitr. declinationes, alĳ latitudinem uocant. quantum enim quis ab æquinoctiali declinat, tantundem
polus ſupra finitorem extollitur, & æquinoctialis deprimitur, quemadmodum in ſubiecto diagrammate uides
in quo linea U+2020 ſub q. uerticis puncto ponitur. poli c. & f. in labro finitoris, g h. quo ſi notam U+2020
ſub numero 10. poſuerimus, polus c. ſupra finitorem ad numerum 10. tolletur. ideſt ad decem gradus,
137[Figure 137]Il polo.
cqiunot.
orizontec e b a f qui plane totidem ſunt, quot uertex noſter ab æquinoctiali de-
clinat. diuerſæ igitur ſunt cœli declinationes. Romæ igitur a-
lio modo umbra gnomoni comparatur in meridie æquinoctiorũ
tempore, alio modo Athenis, alio Alexandriæ, quoniam
propter diſcrimina declinationum, alias habet Sol altitudines
Romæ, alias Athenis, alias Alexandriæ. diximus autem Solẽ
quo altius ſcandit, eò breuiores umbras gnomonum facere.
Romæ igitur ſi ſtatuatur gnomon partium nouem, octo ex illis
umbra gnomonis in plano faciet, cum in meridie Sol Arietis,
& Libræ partes primas ingreditur; Athenis uero quoniam
alia est declinatio, ſi gnomon fuerit quatuor partium, tres erũt
umbræ, ad ſeptem Rhodo quinque, at Tarenti nouem ad unde-
cim; Alexandriæ tres ad quinque. Ex his etiam ſcire poßu-
mus quibus nam altior in meridie Sol habeatur, quoniam ex
comparatione umbræ ad gnomonem, altitudo Solis comparatur. Ecce Athenis umbra tertia parte gnomone
minor eſt: Romæ autem octaua. quare concluditur altius Solem ſcandere Athenis, quam Romæ, & tanto al-
tius, quanto umbra ſubſeſquitertiæ minor eſt ſubſeſquioctauæ.

3340

Itaqve in quibuſcunque locis horologia erunt deſcribenda, eò loci ſumenda eſt æquinoctia-
lis umbra.

Aggreditur modo ad analemma deſcribendum Vitr. Quoniam uero unicum analemma non ſatis eſt in omni-
bus locis, niſi quatenus in eo communes quidam circuli, & lineæ aſciſc untur (ut dixi) quoniam æquinoctiales
umbræ meridianæ alibi aliæ ſunt: ideo analemma ſumit pro ea declinatione, quæ eſt Romæ, communem prius
regulam proponens, dum dicit. {Itaque in quibuſcunque locis horologia erunt deſcribenda, ei loci ſumenda
est æquinoctialis umbra. } & eam umbram intelligit, quam in meridie tempore æquinoctiorum proĳcit gno-
mon, quoniam ex ea umbra ratio ſumitur aliarum umbrarum meridianarum, cum Sol ad alia ſigna init.
inquit ergo.

Et ſi erunt (quemadmodum Romæ) gnomonis partes nouem, umbræ octonæ, deſcribatur li-
4450 nea in planitia, & ex media pros orthas erigatur, ut ſit ad normã,quæ dicitur gnomon: & a linea, quę
erit planities in finem gnomonis circino nouem ſpatia dimetiantur,& quo loco nonæ partis ſignum
fuerit centrum conſtituaturubi erit litera a. & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ,
ubi erit litera b. circinatio circuli deſcribatur, quæ dicitur meridiana. Deinde ex nouem partibus,
quæ ſunt a planitia ad gnomonis centrum,octo ſumantur, & ſignentur in linea, quæ eſt in planitia
ubi erit litera c. Hæc autem erit gnomonis æquinoctialis umbra, & ab eo ſigno & litera c. per cen-
trum ubi eſt litera a. linea perducatur, ubi erit Solis æquinoctialis radius.

Analemma ad eam declinationem, quæ eſt Romæ hoc modo fit. ducatur linea tranſuerſa in plano, quæ linea
planitiæ dicitur: non eſt autem ipſa pro finitore, ſed pro eo plano in quo erigitur gnomon, & eſt planum horo-
logĳ æque diſtans finitori. in ea igitur ſit gnomon ad angulos rectos ea qualibet longitudine, inde fiat centrum
5560

339307NONVS. gnomonis apex, & diducto circino ad gnomonis longitudinem circulus fiat, qui meridianum circulum referat,
in quo Solem eſſe imaginamur, eadem enim diuidendi ratio eſt parui, & magni circuli,ſi paralleli ſint. Ha-
bemus igitur planum,in quod umbra proĳcitur, gnomonem, qui umbram facit, & meridianum,m quo Solem
eſſe fingimus: hic oportet umbræ longitudinem ſumere, quod fit hoc modo. loquimur modo de ea inclinatione,
quæ est Romæ. Cum ſciamus ex nouem partibus gnomonis octo dari umbræ æquinoctiali, ac meridianæ longi-
tudinis, gnomon in partes nouem diuidetur, & octo ex eis ab imo gnomonis in linea planitiei ponentur, inde
ab umbræ termino per apicem gnomonis ad meridianum circulum ducetur linea, quæradius æquinoctialis
dicetur, quoniam refert æquinoctialem radium in meridie, & terminat meridianam umbræ longitudinem
in linea planitiæ.

1110

Tunc ab centro diducto circino ad lineam planitiæ æquilatatio ſignetur, ubi erit litera e. ſini=
ſteriore parte, & i. dexteriore in extrem is lineis circinationis, & per centrum perducenda linea, ut
æquè duo hemicyclia ſint diuiſa. hæc autem linea a Mathematicis dicitur Horizon.

Duobus uerbis abſoluere poterat Vitr. quod docere uolebat, ides̃t: Horizonta deſcribes in analemmate,
ſi per apicem gnom onis parallelam planitiæ lineam duxeris.

Deinde circinationis totius ſumenda eſt pars quintadecima, & circini centrum collocandum
eſt in linea circinationis, quo loci ſecat eam lineam æquinoctialis radius, ubi erit litera f. & ſignan
dum dextra, ac ſiniſtra ubi ſunt literæ g h. Deinde ab his, & per centrum lineæ uſque ad lineam
planitiæ perducendæ ſunt, ubi erunt literæ t r. ita erit Solis radius unus hybernus, alter æſtiuus.

Quærit Vitr. in analemma transferre radios ſolſtitĳ, & brumæ, qui ſunt extrema Solis curſus: hos autem
2220 inuenit ex maxima Solis declinatione ab æquinoctiali circulo, quam ipſe facit partium uigintiquatuor, quæ
ſunt quintadecima pars meridiani, qui in 360. diuiſus eſſe intelligitur. Sed poſteriores maximam Solis
declinationem inuenerunt eſſe partium uiginti trium & dimidiæ: quam Ptolomæus uiginti trium, & minutia-
rum quinquaginta, & ſecundarum uiginti ſuo tempore obſeruauit. Poſito igitur circino in f. ubiradius æ-
quinoctialis meridianum ſecat, & diducto ad quintamdecimam totius meridiani partem, ſignetur utrinque
g h. in linea circinationis, quæ puncta tropicorum radios indicabunt, ſiquidem a punctis g & h. perdu-
centur lineæ, ad lineam planitiæ, quæ per apicem gnomonis ad meridianam circinationem pertingent, quarum
linearum altera brumalem, altera ſolſtitĳ radium deſcribet. ideo una ex his radius æſtiuus, alia radius hyber-
nus dicetur. æs̃tiui autem radĳ umbra b r. hyberni autem b t. inter hos terminos Solis declinatio, &
abſceſſus ab æquinoctiali concluſus eſt. nunc ad alios meridianos radios, cum Sol in alĳs ſignis eſt, inue-
niendos accedamus.

3330138[Figure 138]l n k mcridl. parte delverno E e h a s i 9 8 7 6 5della jtate 4 3 parte g h f x lacato manaco b r c linca del.piano t

Contra autem e, litera i, erit, ubi ſecat circinationem linea, quę eſt traiecta per centrum, &
contra g & h. literæ erunt, k & l. & contra c & f & a, erit litera n. Tunc perducendæ
ſuntdiametri ab g. ad l. & ab h. ad k. quæ erit inferior, partis erit ęſtiuæ, ſuperior hybernæ.

4460

340308LIBER

Finitoris termini ſunt c. & i. Tropicorum g. & h. hi in oppoſita parte lineis coniungendi ſunt in
ſignis k & l. eas autem lineas Vitruuius diametros appellat, ſunt enim ſuturæ diametri ſuorum hemicy-
cliorum. ideo inquit.

Qvae diametri ſunt æquè mediæ diuidendæ, ubi erunt literæ m. & o. ibiq; centra ſignanda,
& per ea ſigna, & centrum a. linea ad extremas lineas circinationis eſt perducenda, ubi crunt literæ
p q. Hæc erit linea pros orthas radio æquinoctiali. uocabitur autem hæc linea Mathematicis ratio-
nibus Axon: & ab eiſdem centris, diducto circino ad extremas diametros, deſcribantur hemicyclia
duo, quorum unum erit æſtiuum alterum hybcrnum.

Ecce quám ſcite neceſſarios ſphæræ circulos, & dimetientes ad analemma deducit Vitru. axis ergo mundi
1110 per lineam q m a o p. deſignabitur. Tropicus Cancri ſuper diametrum r o k. Capricorni ſupra g
m l. radius æquinoctialis c f a n. finitor e a i. meridianus f q n p.

Deinde in quibus locis ſecant lineæ parallelæ lineam eam, quæ dicitur Horizon, in dexteriore par-
teerit litera s. in ſiniſteriore u. ideſt ubi tropicorum diametri finitorem ſecant, ex una parte s. ex
alia ſigſtetur u. Hic uero animaduertendum eſt, ſegmenta illa os̃tendere, quantum circinationis eorum cir-
culorum extet ſupra finitorem, quanto uero ſubſit. unde dierum quantitas ex illis arcubus deprehendetur,
ut patebit inferius.

Et ab extremo hemicyclio ubi eſt litera g, ducatur linea parallelos axoni ad ſiniſtrum hemicy-
clium, ubi eſt litera h. Hęc autem parallelos linea uocitatur Lacotomus. ideſt linea, quæ amplitu-
dinem præfinit, quoniam ea linea ab uno ad alium tropicum traĳcitur, & integrum declinationis Solis inter-
uallum complectitur, intra quod interuallum reliquorum ſignorum declinationes collocandæ ſunt.

2220

Et tum circini centrum collocandum eſt eo loci, quo ſecat eam lineam æ quinoctialis radius, ubi
erit litera x, & deducendum ad eum locum, quo ſecat circinationem æſtiuus radius, ubi eſt litera
h. & centro æquinoctiali interuallo æſtiuo circinatio circuli menſtruiagatur, qui Monachus d ici-
tur. Ita habeitur analemmatos deformatio.

Linea latitudinis Lacotomus appellata diameter est eius circuli,ex quo radĳ menſtrui meridiani ſumuntur,
qui circulus, dictus est monachus, & ut arbitror ego mœnachus dicendus est. ut qui radios meridianos ſin-
gulorum menſium contineat. Alĳ miniæum dixere quod menſtruum Vitr. appellat. nam Græce min, menſem
ſignificat. deſcribitur circulus hic poſito centro in ſectione lacotomi, & æquinoctialis in ſigno x. & diducto
ad extrema lacotomi. diuiditur is circulus in partes æquas duodenas, ſi tantum initia ſignorum quærimus. nã
ſi alios uelimus radios collocare decumarum, uel aliarum partium ſignorum, plures erunt diuiſiones facien-
3330 dæ. diuiſo igitur eo circulo in partes duo denas, ducendæ ſunt lineæ per eas partes æque dis̃tantes diametris
tropicorum ad circinationis meridianæ lineam, & ab altero extremorum illarum per apicem gnomonis per-
ducendæ ſunt ad lineam planitiæ. & ita umbrarum meridianarum longitudines, ex ſuis cuiuſque radĳs erunt
præfinitæ, & analemma conſtructum.

Cvm hoc ita ſit deſcriptum, & explicatum, ſiue per hybernas lineas, ſiue per æſtiuas, ſiue per æ-
quinoctiales, aut etiam per menſtruas, in ſubiectionibus rationes horarum erunt, ex analemmatis de-
ſcribendæ, ſubijcienturq́; in eo multæ uarietates, & genera horologiorum, & deſcribentur rationibus
his artificioſis. omnium autem figurarum, deſcriptionumq́; earum effectus unus, uti dies æquinoctia-
lis, brumalisq́; , itemq́; ſolſtitialis in duodecim partes æqualiter ſit diuiſus. Quas res non pigritia de-
territus,prætermiſsi, ſed ne multa ſcribendo offendam, a quibusq́; inuenta ſunt genera, deſcriptio-
4440 nesq́; horologiorum, exponam. Neque nunc noua genera inuenire poſſum, nec aliena pro meis præ-
dicanda uidentur.

Non ſolum ab æquinoctialibus radĳs deſcribendi analemmatis rationem ſumere poſſumus, ſed a quolibet
alio ſigni radio meridiano. nam ſi ſumatur æstiuus, uel brumalis radius in ſua altitudine meridiana: cum com-
pertum ſit æquinoctialem radium ab illis diſtare gradus uiginti tres, & dimidium, ſtatim eumponemus in ana-
lemmate, ac demum cognita cuiuſuis radĳ declinatione a quocunque libuerit incipere nobis integrum erit
analemma conficere. {Omnium autem figurarum, deſcriptionumq́; earum effectus. } Hic palàm oſtendit
Vitr. antiquos in partes duodenas quemlibet diem distribuiſſe, ideo horologia, & eorum analẽmata hac mẽte
conficiebant, ut duodecim diei partes os̃tenderent; quod ex ſacris etiam literis habetur, interrogante domino:
Nonne duodecim ſunt horæ diei: hæc genera horarum κεριαί dicebantur, alĳ planetarum horas illas uoca-
5550 bant, quod ſerie quadam ſingulis planetæ dominabantur. ſunt quoque nonnulli, quieas inæquales μocant,
quoniam h odiernæ hes̃ternis non æquantur, nec æſtiuæ hybernis, nec nocturnæ diurnis pares ſunt. Sed mitta-
mus nomina, modo constet de rebus. Sed quid, per ea intelligit Vitr. cum dicit { ſubĳcienturq́; in eo multæ
uarietates? quomodo in uno horarum genere uarietas erit? } reſpondetur: Vnum planè genus horarum eſſe,
ſed uarietas erat ratione planorum, in quibus horologia deſcribebantur, & etiam diuerſitas figurarum, ut
inuentoribus placebat, eam uarietatem faciebat, quod ſequenti capite oſtendetur. Sed quomodo omnium fi-
gurarum deſeriptionemq́; earum ſit effectus unus, uti dies æquinoctialis, brumalis, itemq́; ſolſtitialis in duo-
decim partes æqualiter diuidatur, dicam postea. interim modeſtiam Vitruuĳ amplectere, & candorem animi
diligito, qui aliena pro ſuis prædicanda non cenſet. Hanc ego imitabor, & hortabor alios, ut imitentur, ne
ſibi quiſque,quod minimum quid ad antiquorum inuentiones addiderit, integra instrumenta arroget. obrui-
6660

341309ONVS. mur ſane his temporibus tot quadrantum, radiorum, anulorum, regularum, cylindrorum, torquetorum, hemicy-
clioru, planiſpbæriorum, & cæterorum instrumentorum multitudine, quæ olim a ueteribus accurate inuenta &
deſcripta ſunt. Habendæ nibilominus gratiæ ſunt ĳs, qui faciliorem uſum, & commodiorem tractationem in-
uenerunt, uel quæ obſcura erant, & in tenebris deliteſcebant, ſtudio, & diligentia ad communem utilitatem
protulere, & præclara ueterum inuenta ab iniurĳs ſæculorum uindicarunt. Sed ad rem. Inſistam ego quoque
in ĳs, quæ a Ptolomæo, & Commandino iacta ſunt fundamenta, & analemmatis uſum, quantum potero fa -
sile explicabo, Matbematic as illis demonſtrationes relinquens. Nulli dubium eſt, Solem temporibus atque
boris alĳs, alias altitudines, & ſitus alios occupare. Cernimus enim æstate orientem, & cadentem Solem,
duarum & amplius borarum ſpatio ab oriente, & occidente ſeptentrionem uerſus conſurgere. cernimus quo-
1110 que Solem interdum inter orientem', & meridiem, & in meridie, ac demum ad occidentem a meridie incli-
nari, & ĳs temporibus modo altiores, modo depreſſiores cœli partes tenere, quæ omnia noſſe accurate opor-
tet, ſieius effectus in mundo ſcire uelimus, unde analemmatum deſcriptiones comparanantur: noſſe autem ex-
quiſite illa non poterimus, niſi lineas multas, & circulos angulosq́; fingamus, quibus quaſi cancellis pictorũ
certos Solis ſitus inueniamus. Quoniam uero ut libet in diuerſis planis, hoc eſt finitori, uerticali, & meridia-
no ( de quibus ſuperius dixi) æquidistantibus conficere boraria poſſumus, ideo ſcire neceſſe est; qui circuli,
quæ lineæ, qui anguli, quibus planis inſeruiant, ut illis poſitis tanquam terminis, Solis radios, quorum effectus
in mundo conſpicitur per gnomonem, & umbras uenari poſſimus. Formauimus antea tria plana finitorem,
uerticale, & meridianum; diametros quoque illvrum poſuimus, & quid unumquodque muneris habeat, ex-
poſuimus; nunc dicimus finxiſſe nos ill. i imrnota, & permanentia, & ad ea quoque tria mobilia addenda eſſe,
2220 ita ut finitor immotus ſit, & finitor mobilis, itemq; uerticalis firmus, & uerticalis motus: eadem ratio de me-
ridiano. & moueatur quodlibet mobile ſupra diametrum ſui immoti. Iam notum eſt, quæ ſint diametri il-
lorum planorum, nam finitoris a labro orientis ad occidens terminatur. uerticalis a ſummo uertice ad imas
ſub terræ partes. meridiani linea meridiana diameter eſt, atque omnes ſe in centro mundi ad rectos angulos
ſecant. Si ergo finit or moueri fingatur, & circum ſuum diametrum, tanquam circa axem conuolui, certe pars
una ſupra finitorem immobilem extolletur, & altera deprimetur. Si uero uerticalis moue atur, pars altera
progredietur, altera regredietur firma diametro uerticalis permanente. Si demum meridianus mouebitur,
pars altera ad finitorem proclinabit, altera ad finitorem conſurget. His poſitis esto Sol ad notum gradibus
quadraginta a finitore altus, moueatur finitor, & tantum extollatur ut centrum Solis medium ſecet, mouea-
tur item uerticalis, & progrediatur ad notum uſque quo Solem eo loci contingat, quo finitor mobilis So-
3330 lem ſecabat. moueatur denique meridianus, & tantum deprimatur, ut Solem quoque medium ſecet, ſanè tria
illa mobilia plana relictis immobilibus, ſe ſe mutuo ibi ſecabunt, ubi ſingula Solem ſecant, idest ubi Sol cum
fuerit, radios ſuos emittit in mundum. Nunc uideamus eorum planorum effectus, & quo fine eos antiqui fin-
xerunt. ac primum in quibus conueniant explicemus. Conueniunt ſanè in eo, quod cum ab immobili quodq;
ſuo diſcedit, & cum Sole mouetur, duos conficiunt angulos, alterum ex rectis lineis, alterum ex planis eo-
rum circulorum, idest mobilis, & immobilis. Quoniam uero angulos ex circinatione circuli metimur, ideo
alia circinationis pars ſubtendet angulos a lineis rectis, alia ab illis planis confectos. vterque uero angulus
neceſſarius est, ut uerus Solis ſitus habeatur. ideſt Solis altitudo, & pars unde Sol ſuos radios demittit in
mundum. Nunc ſeparatim unumquodque ſumamus. Eſto Sol, ut prius, ad notum, moueatur uerticale
mobile ad Solem progrediens, & Solem ſecet, ut ante: dico duos ex hoc motu angulos effici, alterumq́; rectis
4440 lineis conſtare, alterum planis illis, ideſt uerticalis fixi, & uerticalis mobilis. Angulus rectis lineis constans,
fit Solis radio, & diametro uerticalis, ideſt gnomonis, & ambitus ſeu circinatio hunc angulum ſubtendens,
eſt pars ſiue arcus ille uerticalis mobilis, quod uertice nostro, & puncto, in quo eſt Sol, continetur. cum igi-
tur uertex a finitore tetrantem distet, ſequitur reliquum arcus uerticali, quod eſt a Sole ad finitorem, Solis
altitudinem ſupra finitorem oſtendere. ideo ſi uerticalis arcus a uertice ad Solem erit partium quinquagin-
ta, Sola finitore tolletur gradus quadraginta, hoc eſt reliquum tetrantis a uertice ad finitorem. huius ergo
anguli cognitio ad Solis altitudinem cognoſcendam ſpectat, unde umbrarum longitudo deprehenditur. Sed
angulus a uertic ali mobili, & firmo factus comprehenditur eo finitoris ambitu, qui inter cipitur inter punctum
orientis, & punctum, quo uerticalis mobilis finitorem ſecat. atque ambitus hic uel arcus, latitudo Solis, uel
arcus horizontalis nominatur. huius anguli cognitio id nobis præſtat, ut parum ſciamus in quam radius Solis
5550 uergat, unde partem in quam umbra protenditur agnoſcamus, ſemper enim umbra in oppoſitam radio par-
tem proĳcitur. nam ſi ab euro radius emittitur, umbra in caurum tendit. ſi ab aquilone Sol, umbra in
africum uergit. Ecce uſum horum angulorum, & munus uerticalis mobilis. nam ſi in plano finitori paral-
lelo uolueris horologium deſcribere, duos hos angulos neceſſarios cognoſces, quos uerticalis mobilis facit .
Sed ad reliquos mutatur meridianus mobilis ad Solem in noto poſitum, cum eo peruenerit, ut Solem ſecet,
duos & ipſe angulos reddet, alterum ex rectis lineis, alterum faciet ipſe cum meridiano immobili. rectæ lineæ
quæ angulum conſtituunt erunt Solis radius, & diametros meridiani; ambitus hunc angulum ſubtendens, in-
tercipitur interpunctum extremum diametri meridiani, & punctum in quo est Sol. & hinc Solis altitudo ter
minatur ſupra uerticalem circulum. Angulus autem ex meridiano mobili, & meridiano firmo factus, com-
prebenditur ambitu decl inationis meridiani mobilis a meridiano immo bili in circulo uerticali. Huius anguli
6660 cognitio eò ſpectat, ut partem & ſitum Solis agnoſcamus, ut umbræ partem eliciamus in plano

342310LIBER nanque horum duorum angulorum notitia prodeſt ad horologia in plano uerticali deſcribenda, prioris enim
anguli ratio altitudinem Solis ſuper eo plano indicabit, unde umbræ longitudo deprehendetur, poſterioris uero
cognitio partem, & latitudinem ostendet. Iam ueniamus ad finitorem mobilem, moueaturq́ & ipſe ad So-
lem uſque ſublatus, ipſe quoque duos angulos conſtituet, alterum ex rectis, alterum ex planis, finitore ſcili-
cet mobili, & immobili. Angulus ex rectis conſtabit radio Solis, & diametro æquinoctialis, quæ eadem eſt
cum diametro finitoris. hic altitudinem Solis præſtabit, unde longitudo umbræ elicietur, & ſubtenditur ambi-
tu a loco Solis ad punctum horizontalis diametri intercepto. At angulus ex duobus illis planis conſtantem
139[Figure 139]Analemmatis figura.MERIDIAN: S
. M. M
LS
LACITREV
M.M.
MERIDIAN: .S.
OM
VERTICA
V.M.
.S.
. O. M.
ORIZON:
W. A.
STAB: ambitus ille meridiani ſubtendet,
quod eſt inter locum Solis, & pun-
1110 ctum in quo mer dianus finitorem
ſec at ambitus hic partem & lati-
tudinem dabit in qua eſt Sol, unde
latitudo umbræ percipitur. Atque
hæc dicta ſint de planorum mobi-
lium, & immobilium effectibus,
deque angulorum rationibus, &
linearũ deſcriptionibus. Cum hæc
ſcriberem allatum eſt mihi inſtru-
mentum ab Antonio Pazzio de
2220 quo ſuperius dixi, quod facile om-
nia, quæ dicta ſunt ſenſibus ſubĳci
poſſunt. huius inſtrumentiratio ex
ipſo diagrammate intelligetur.

Nunc ad analemma deſignandum
accedam. Eſto circulus meridia-
no reſpondens a b c d. in tetrantes ſuos duabus diametris diuidatur a d, æquinoctiali, b c. axi re-
ſpondeat, ita ut b, ſit ſuperior uertex, qui est ad ar cton. c, uero inferior, diuidatur tetrans a b, in partes
nonaginta ab a ſigno, a quo ſeparentur partes uiginti tres, & dimidia, & in termino ponatur f. ab eodem
quoque ſeparentur partes uiginti & minuta duodecim, ubi ponatur o. demum ab eodem puncto a, nume-
3330140[Figure 140]11 ſ x d 11 p k 1 2 1 2 3 4 5f 6 r 11 10 9 8 7 n f m 12 11 10 9 8 7 6 5 1 02 3 4 1g c 1 2 1 2 3 4 5 6 e 11 10 9 8 7 q b o rentur partes undecim, & dimidia, &
in fine ponatur k. transferantur ea-
dem interualla ab a, inferius ita ut
a f. ſit a b. & a o, ſit a q. &
demum a k, ſit a m. eædem diui-
ſiones in oppoſitam partem, ſupra &
infra d, transſerantur ita ut ipſi f
reſpondeat g. ipſi o, reſpondeat p.
ipſi k. l. ipſi m. n. ipſi q. r. &
demum ipſi b. i. ducantur ergo li-
neæ f g. o p. k l. m n. q r. b
4440 i. hæ ſunt diametri ſignorum, idest cir-
culorum æquedistantium ab æquino-
ctiali ſecundum principiorum ſignorũ
declinationem, ita ut diameter f g,
ſit diametros circuli quem Sol facit, dũ
in Cancrum init. b i, ad Capricor-
num referatur. o p, ad Geminos, &
Leonem. k l. ad Taurum, & Virgi-
nem. m n, ad Piſces. q r, ad A-
quarium, & Sagittarium. Diametro-
5550 rum interualla hæc aut ex tabella de-
clinationis Solis, aut ex menſtruo cir-
culo, & lacotomo linea ex analemma
te ſumuntur. Eadem ratione per ſin-
gulos ſignorum gradus diametros in
analemma transferre poteris. Ducan-
tur ergo ſuper diametros illas hemi-
cyclia, ne autem linearum confuſio fiat, quatuor tantum diametros ſumemus. æquinoctialis, Tropici ſuperio-
ris, & Tauri, inferius uero Sagittarĳ, quoniam ratio unius alterius rationem ostendet, ut notum erit. Sint
ergo centra earum diametrorum collocata, ubi ea ſecant mundi axem, ita e s, centrum erit ſemicirculi in
6660

343311NONVS. f g, facti. & t. centrum in diametro k l. & u. demum centrum in q r. Quoniam uero diuerſæ ſunt
cali inclinationes, ut dictum eſt, alia Romæ alia Athenis, alia alibi: ideo ſtatuendum est pro qua inclinatio-
ne horologium ſit conficiendum, ut & finitoris, & uerticalis diametros analemmati inſcrib amus. Statuamus
crgo borologium deſcribere ad eam inclinationem, quæ eſt Venetĳs, quæ ad quadraginta quinque tetrantis
141[Figure 141]1 3 b x z g 2 5 f p 0 1 4 t I c e o n m r u 6 q i h 8 y d 511102220 partes extollitur. numeretur altitudo dicta a puncto
b, uerſus d. & fiat ſignum in meridiana circina-
tione, ubi est litera x. ducatur ab x, per cen-
trum e, ad oppoſitam partem meridiani linea X
e y. quæ finitoris diametro reſpondebit. Ducatur
deinde diameter uerticalis, quæ gnomon dicitur ad
angulos rectos finitoris diametrum ſecans, & ſit il-
la z e & . His expeditis ducendæ ſunt lineæ a
ſingulis diametrorum ſectionibus finitoris, uerbi
gratia ubi diameter f g, ſecat finitorem x e y.
ubi eſt 2. ducenda est linea ad circinationem he-
micycli Cancri ad punctum i. ſimili modo ubi dia-
meter k l, ſecat finitorem x e y, in ſigno 4.
ducenda eſt linea ad ſemicirculi ſui circinationem
in ſignum 3. eadem ratione a diametro q r. in
ſectione eius, & finitoris ducenda eſt linea b s.
hæ igitur erunt communes eorum circulorum cum
finitore ſectiones, quæ quotam partem eorum circu-
lorum extantem ſupra finitorem ostendunt. itaque
ſi ducamus ſemicirculum g 1 f. ad integrum cir-
culum, & ſectionem 1 2, producamus ad alteram
partẽ circuli, ſane pars illa 1 g, & extremo lineæ
1 2 comprehenſa, oſtendet portionẽ quæ ſub finitore
erit. reliqua uero 1 f, et alterum extremũ, partem
extantem declarabit. Eadem erit reliquarum diame
3330 trorum ſpeculatio. Sumamus ergo in alio loco circulum diametri f s g. qui ſit 1 f 7 g. ita ut 1, ad
dextram collocetur ubi ortus 7. ad ſiniſtram ubi occaſus, g. in imo, f. in ſummo ſit: iam diuidendus est
circulus is iuxta id genus horarum, quod propoſitum eſt, nam diuerſorum gener um horarum, diuerſas faciunt
illius circuli partitiones. Sumamus nos ante alia, horas antiquas: diuidatur ergo portio circuli huius 1
g 7. quæſupra finitorem eſſe fingitur, in partes duodenas, & ubi eſt litera 1. ad ortum notandum est 1
2. diuidatur quoque portio i g 7. infra 1. in duodenas partes, & in prima parte tam ſupra, quam in-
fra 1. noteur 11. in ſecundis 10. in tertĳs 9. in quartis octo, in quintis ſeptem, in ſextis 6. in ſep-
timis quinque, in octauis 4. in nonis 3. in decimis 2. in undecimis 1. Ita enim diuiſæ erunt portiones
circuli tam ſupra, quam infra finitorem, nec te moueat quod portio 1 g 7. inferior Cancri inſeruiat par-
titioni minoris diei, quoniam conſider anda eſt tanquam portio ſuperior Capricorni. His rationibus omnium
ſignorum circuli partiendi ſunt, uidebis autem in omni ſigno portionem horarum extantem finitori. post hæc
4440 fiat diameter circuli 1 f 7 g. qui meridiano reſpondeat, & ſit f g. ad eam diametrum rectæ ducantur a
ſingulis partibus in circinationis linea ſignatis, ita ab 11. & 1. cadet linea in f g. diametrum, & ſi-
mili ratione ab 10. & 2. ab 9. & 3, ab 8. & 4. ab 7. & 5. erunt autem ſigna ubi 6. in
meridiana linea, nam ſexta hora antiquorum meridies erat. Sunt autem lineæ buiuſmodi ea de cauſa ductæ
ut ſciamus ſectiones horarias cum plano horologĳ, uel finitoris. Nunc ex anal emmate Solis altitudines eli-
ciendæ, ut protenſiones umbrarum ſingulis horis indicemus. Sumatur igitur ab analemmate meridianus a
b c d, & diameter tropici Cancri f g. ſecundum partitiones iam factas in diagrammate O. Sumatur
etiam finitor x e y. quemadmodum eſt in analemmate, traĳciantur autem lineæ per diuiſiones ſingulas Cã
cri, quæ æquidiſtent finitori x e y. quæ altero extremo cir cinationem meridiani, altero verticalem diame-
trum contingant. post hæc gnomonis longitudinem ſtatuas quantam libet. & eam pones ſub e. ubi apex
5550 gnomonis eſt ad z. in diametro uerticali z e & . & per z. ubi pes gnomonis eſſe fingitur tranſeat linea
finitori æque distans, quæ ſit T Z V. linea hæc planitiæ linea eſt. ad eliciendas aut em umbrarum produ-
ctiones ſingulis horis, duces occultas lineas ab horis in meridiana circinatione ſignatis per centrum e, ad
lineam planitiæ. metieris autem umbras a ſigno Z, ubi est pes gnomonis ad terminum ſingular um hora-
rum in lineam planitiæ ductarum. ſimili ratione, ſi lineam Q R S. duxeris æque diſtantem finitori ſupra
centrum e. pro gnomonis longitudine, & ad eã lineas occultas, ab horis in circinatione meridiani poſitis de-
duxeris, habebis longitudinem umbræ in horis hybernis: quemadmodum ex diagrammmate noſces. Sed
accedamus ad latitudinem umbræ ex analemmate elicienda. Primum ergo ut confuſionem linearum fugiamus,
circulũut ſupra, facies a b c d. in quo uerticalis diametrum z e & . & finitorem x e y. & tropici
diametrum f g. cum ſuis diuiſionibus ex diagrammate O. ſumptis, inde duces per diuiſionis tropici ſigna,
6660

344312LIBER lineas æque diſtantes diametro uerticalis, quarum extremum alterum circinationis lineam, alterum finitoris
diametrum tangat. has numeris horarum ſignabis. poſt hæc ex diagrammate O. longitudines linearum ho-
rariarum a cir cumferentia ad diametrum f g. transferes in ſequentem deſcriptionem. Poſito circino in dia-
metro finitoris ſupra lineam horæ reſpondentis borariæ lineæ, quam ex f. diagrammate O ſumpſiſti. uerbi
gratia ſi ex diagrammate O. ſumpſiſti longitudinem lineæ horæ undecimæ, eam in lineam horæ undecimæ trãſ.
feras aſigno II. in finitoris diametro collocato, & eo termino in ea linea ſignato per centrum e. &
terminum illum lineam occultam duces ad circinationis lineam, ubi notabis II. & idem de reliquis hora-
rĳs lineis faciendum eſt. itaque habebis arcus horizontales, ſeu latitudines Solid, qui arcus intercipientur in-
ter finitorem immobilem, & uerticalem mobilem, ut dixi, & ſunt arcus ſubtendentes angulos ex duobus pla
1110 nis factos. quæ omnia ex diagrammate facile colliguntur. Nunc ad horologium deſcribendum ueniamus .
Circulum facies æqualem meridiano analemmatis, & ſit ille a b c d. ſit b c. diameter pro meridiana
linea, ſit a d. pro linea planitiæ, quæ occulte ducenda est ſit centrum e. in quo linea planitiæ meridianam
ſecat, ubi gnomon eſſe fingitur. Sume a diagrammate præcedenti I. inter uallum ſeu arcum, a ſigno Z, uer-
142[Figure 142]5 4 b 3 2 7 8 9 10 f 6 5 7 1 11 6 5 7 9 4 4 8 8 N 9 x 12 1 11 2 10 3 9 4 8 5 7 3 39 9 F 6 g 2 2 10 10 o a @ d 1 11 7 6 z 1 11 8 6 7 c 1 12 10 1@ 1 2 1 1 11 11 5 11 2 2 10 21 11 b f @ 8 3 3 9 9 12 1 4 5 g 6 10 8 11 1 9 10 2 2 2 10 5 7 2 z 9 c 8 4 7 5 9
3 10 4 8 8 4 3 7 2 10 7 5 9 3 1 11 12 8 4 11 1 10 2 0 @ d 7 5 9 3 I 8 4 7 5 6 c &222033304440 ticalis ad undecimam in meridiano, & id transferas in planum horologĳ a ſigno d. uerſus b. ubi eſt litera
b. inde a centro e. ad b. duces lineam occultam, & habebis latitudinem horæ undecimæ, atque etiam
primæ horæ. nam eam a puncto a. uerſus c. ad m. duces. Sume deinceps a diagrammate longitudinem
umbræ horæ undecimæ a puncto Z. gnomonis pede, & eam transferas a puncto e. in lineam e b. & e
5550 m. ibi erit principium boræ primæ, & undecimæ, quando Sol est in Cancro. Sume postea arcum horizonta-
lem, ſeu latitudinem horæ decimæ, & horæ ſecundæ quæcadem eſt, & duc occultas lineas ab e. in n, &
o. & habebis latitudinem horæ decimæ, & horæ ſecundæ, nam interualla ab n. ad d. & ab a. ad o.
ſunt æqualia: & ſume earum horarum longitudinem umbræ a diagrammate O. & eam transferes in occul-
tas decimæ, & ſecundæ horæ lineas latitudinis a puncto e. & habebis principia horæ decimæ, & ſecundæ in
tropico Cancri. Similis ratio erit præfiniendis reliquis horis tam in tropico Cancri, quam in tropico Capri-
corni, unde hyperboles duas oppoſitas uidebis. quod ſi lineas ab hyperbole Cancri ad hyperbolem Capri-
corni duxeris, ut quæque ad ſuas horas reſpondeat, deſignatum habebis horologium in plano æquedistanti
plano finitoris. Quod ſi hyperboles ab alĳs circulis factas in horologio ponere libuerit, eadem uia uti po-
teris, qua Cancri, & Capricorni byperboles poſuiſti. ſemper autem æquinoctialis rectam ſibi dabit, tantum
6660

345313NONVS. a gnomone distantem, quantum ratio umbræ a radio æquinoctiali meridiano postulabit. Verum in declima-
tione quæ eſt Venetĳs tam in finitore, quàm in uerticali umbra gnomoni par est in meridie. eadem enim est
umbra uerſa, cum umbra recta. Hæc pluribus circulis deſcripſi, ut confuſio linearum declinetur: Cæterum
analemma neceſſarĳs circulis, & diametris in ære, aut alia ſolida materie deſignabis, reliquos uero circulos,
& diametros delebiles, ut libet, efficies, quæ omnia experiundo facilius intelliges, quàm uerbis explicari poſ-
143[Figure 143]5 6 7 4 8 3 9 2 10 1 11 4 8 3 9 d d 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10 1 1 v n c144[Figure 144]12 1 1 1111 2 2 10 10 3 3 9 9 4 4 8 8 5 5 7 7 6 6 6 T 7 7 5 5 8 8 4 4 9 9 3 3 10 10 2 2 11 11 1 1 12145[Figure 145]11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 11 1 2 3 10 4 5 E 6 6 7146[Figure 146]9 3 4 2 8 10 11 12 1 5 7 6 6 G147[Figure 147]8 9 10 7 6 5 11 1 8 1 11 F11102220333044405550 ſint. Eadem ratione ac uia deſcribes ex analemmate borologia cum alĳs boris ſiue astronomicis, ſiue ab oc-
caſu, ſiue ab ortu uolueris, ut ex diagrammatis elicere poteris. namque V. diagramma eſt antiquarum ho-
6660 rarum. Nunc oſtendam quomodo ex analemmate ſumuntur horologia in plano uerticali. Iam diximus

346314LIBER ticalis plani officium eſſe meridianas partes a ſeptentrionalibus ſeparare, ideo horologia in eo plano deſeri-
pta ad meridiem, aut ad ſeptentrioncm uergent. quemadmodum igitur in deſcribendis horologĳs in plano fi-
nitoris, duas portiones ſeu arcus circulorum quæſiuimus, ut longitudinem, & latitudinem umbræ uenare-
mur, ita hoc quoque loco in horologĳs in plano uerticalis deſcribendis duis circumferentias, & arcus aſſu-
memus, e quibus una Solis altitudinem ſuper id planum ſingulis horis oſtendet, unde umbræ longitudo elicie-
tur, & ideo circumferentia horaria uocabitur: altera umbræ latitudinem circa idem planum indicabit: ho-
rariæ igitur circumferentiæ hoc modo a mobili meridiano trahuntur. & primum in æquinoctiali. Esto a b
g d. circulus ex centro e. ductus. a b, ſit ſectio communis meridiani, & finitoris, g d. diameter uer-
ticalis & z e h. diameter æquinoctialis. eſto t z. quarta æquinoctialis ſupra finitorem, hæc in ſex æquas
1110148[Figure 148]16 15 17 14 14 18 19 19 13 13 20 20 12 12 21 21 11 11 H 22 22 10 10 23 23 9 9 24 16 16 23 23 17 17 22 22 18 18 21 21 29 20149[Figure 149]19 20 21 18 17 22 23 17 16 18 17 9 15 14 13 11 13 20 16 12 21 17 20 22 21 11 22 10 23 9 18 L 17 18 19150[Figure 150]23 17 22 16 18 9 21 23 19 10 19 20 22 11 21 20 13 19 14 18 15 17 16 K151[Figure 151]17 18 19 20 21 22 16 23 15 14 13 12 11 10 11 12 21 22 10 9 23 M222033304440 horarias portiones ſecetur, ſatis enim est quarta una, ad id quod uolumus oſtendendum, a ſingulis autem di-
uiſionibus ad diametrum æquinoctialis ducantur lineæ, quæ ſemidiametrum z e. ſecent, quæ omnes lineæ
k l. notentur. Iam uero ut ſciamus arcus horarios ad Solis altitudinem excipiendam ſuper planum uer-
5550 ticalis, a notis L. ducendæ ſunt lineæ æquidiſtantes diametro uerticalis. g c d. uſque ad circumferentiam
meridiani, quæ g z. literis continetur. atque extremis earum linearum numeri horarum apponendi ſunt,
qui hic exempli gratia notati ſunt iuxta horas antiquas 11. 10. 9. 8. 7. 6. quibus reſpondent 1. 2.
3. 4. 5. ſed 1 2. ad g. punctum uerticalis adſcribuntur. Arcus igitur a puncto g. ad undecimam,
uel primam horam pertingens, Solis altitudinem ſupra uerticalis planum g c d. oſtendit primæ, uel undeci-
mæ horæ. ſimilis ratio eſt de arcu ab g. ad decimam, uel ſecundam horam, & de reliquis arcubus reliquarũ
borarum, ex quibus Solis altitudo ſupra uerticalis planum habetur, cum Sol æquinoctialem circulum ambit.
quod ſi libeat præter antiquas alias quoque ſpecies horarum deſcribcre, eadem diuiſione uti poteris, quoniam
omnia horarum genera in æquinoctialem pariter currunt. Vnde ſi a meridie horas uelis, ubi eſt g. notabis
6. ubi eſt 11. & 1. facies 5. & 7. ubi 10. & 2. facies 4. & 8. ubi 9 & 3. facies 3
6660

347315NONVS.& 9. ubi 4. & 8. facies 2. & 10. ſupra 5 & 7. facies 1. & 11. ſupra z. notabis 12. ubi
meridies eſt. Quod ſi ab occaſu uelis horas notare, ad g. pones 24. & ſic ſerie quadam 23. & 22.
notabis, & 21. & 20. & 19. ſed ſupra z. pones 18. ea enim hora est meridies. inde regrediens ſi-
gnabis 17. 16. 15. 14. 13. & 12. Si autem uelis horas ab ortu ſupra g. pones 12. inde 1. 2.
3. 4. 5. 6. & inde regrediens 7. 8. 9. 10. 11. 12. his expeditis duces lineam planitiæ uerticalis
quæſit n m. & ſecet lineam a b. in o. quæ tantum abſit, ab o. quanta gnomonis longitudo eſt fu-
tura. & ab horis in meridiano ſignatis duces horarum lineas per centrum e. ubi eſt gnomonis apex duces
ad lineam planitiæ n m. quemadmodum factum est in horologĳs deſcriptis in plano finitori parallelo, nam
lineæ illæ longitudinem umbrœ indicabunt. His igitur rationibus horarios arcus inueſtigabis, unde umbrarum
1110 productiones ex Solis altitudine habebis. Verum ut arcus latitudinis excipias, ducito a punctis l. lineas
parallelas diametro a e b. quæ ad angulos rectos cadant in diametrum uerticalis g e d, in ſignis ubi
eſt litera p h. & perueniant ad circinationem meridiani. inde poſito centro in ſignis ubi l. & diducto ad ſi-
gna ubi k, transferas ſingulas illas longitudines ad lineas tranſuerſas a punctis p. ad puncta q. poſi-
taq́; regula in e, & q. ducantur lineæ ad circinationem a g ubi eſt litera r. arcus igitur inter uerti-
cate ubi eſt g, & ſignum r, erit arcus latitudinis umbræ, & quilibet horæ illi reſpondebit, a qua linea
ſumpta erit, hœc autem omnia ſunt aſſeruanda, donec opus erit æquinoctialem diametrum in horologio æqua-
biliter partire. Nunc uideamus quo modo horarĳ, & uerticales arcus in tropicis, aut alibi inueniantur. cir-
culum duces a b g d in centro e. in quo eædem ſunt diametri, quæ in præcedenti diagrammate, ducan-
tur diametri tropicorum cum ſuis ſemicirculis, ut in analemmate, quæ ſint t u. & x y. diuidanturq́;
2220 diametri illæ iuxta horarum generaq́; uelis deſcribere. ducatur item linea planitiæ uerticalis m o n. inci-
piamusq́; a ſemicir culo tropici Capricornis x y. ubi horarum antiquarum lineæ ductæ ſunt. cum ſuis no-
tis 1 2. 3. 4. 5. 6. & recurrendo. 7. 8. 9. 10. 11. Sectio autem finitoris & tropici iam dicti
est ubi 12. per literas t k, indicata. Ponatur ergo circinus, & extendatur ad t. & ea dilatatione uer-
tatur circinus ad circinationem meridiani centro in k permanente, & notetur r. iterum centro k, inter-
uallum k & 11. 1. transferatur ad meridianum, & notetur 11. & 1. nam tantus eſt arcus horarius
primæ, & undecimæ horæ, & tam altus eſt Sol ſupra uerticale planum q d. quantus eſt arcus g. 11. &
1. centro item k, & ſpatio k 10, & 2. transferatur illud in meridianum ubi 10 & 2. & habebi-
tur arcus horarius decimæ, & ſecundæ horæ. idem in reliquis horarĳs arcubus & circunferentĳs excipien-
dis facies: tanta enim erit circunferentia horaria, quantum eſt ab g, ad ipſas horas in meridiano ſignatas,
a quibus ſi lineas duxeris per centrum e. habebis umbrarum longitudines in plano uerticalis m o n. His
3330 expeditis quærendi ſunt arcus uerticales ad excipiendam latitudinem, & partem umbræ per ſigna 1. in
præcedenti diagrammate: ducantur lineæ æquidistantes diametro a e b. quæ ad angulos rectos cadant in
g e d. in ſigna p. & perueniant ad circinationem meridiani, & transfer antur longitudines 1. 11. &
1. & 1 10. & 2. item 1. 9. & 3. atque 1. 8. & 4. ac demum 1 7. & 5. ſupra dict as
lineas ubi p. & ſignentur litera s. ab e uero per s. ducantur lineæ ad circinationem meridiani, ubi
notetur t. arcus igitur inter g & t, erunt circunferentiæ uerticales, quæ umbræ latitudinem indicabunt.
Eodem modo, & uia a ſemicirculo Cancri r u. deduces circunferentias tam horar as, quàm uerticales, ut
longitudinem, & lat itudinem umbræ ſingulis horis habeas, & eas in horologium transferre poſſis. Quod
hac ratione efficies. Esto circulus a b c d, pro uerticali plano. cuius centrum ſit e. diametri a c. &
b d. ita quod A, occaſus C. ortus ſit. ſumatur ex diagrammate I. interuallum o 1. & transferatur in
4440 planum horologĳ ab e uerſus b. ſupra lineam e b. in f. per f, traĳciatur æquidiſtans diameter a e
c & ſit illa g f h. quæ pro diametro æquinoctialis habeatur. post hæc a diagrammate I. ſumito lon-
gitudinem umbræ, & eam huc transferes a centro e. ſuper æquinoctialem diametrum, aut arcus uerticales
utrinque a ſigno d. nam lineæ illæ, quæ ab e, occulte uenient, ſecabunt æquinoctialem diametrum in ſuis lo-
cis: erunt autem ſigna maniſeſta. Vt uero in reliquis parallelis horas deſignes, ſumito prius uerticales cir-
cunferentias a præcedenti diagrammate I I. a ſigno g. & transferes eas a ſigno d, hinc inde, in horolo-
gĳplanum, ducesq́; occultas lineas ab e, centro ad circunferentiam. in quas lineas umbrarum longitudi-
nes a præcedenti diagrammate, I I. deſumptas, transferes, & manifeſtas horarum notas appones, a quibus
lineæ per ſigna horarum in æquinoctiali notata lineas traĳcies ad partem Cancri. ita horarum lineæ erunt
deſcriptæ, & in meridiana linea ſignabis 6. ad dexteram 7. 8. 9. 10. 11. 12. ad ſiniſtram 1. 2. 3.
5550 4. 5. Erit autem huiuſmodi horologium in plano uertic alis ad meridiem uergenti. Quoniam uero æſtiuo
tempore Sol ortus, & occaſus terminos ad ſeptentrionem mutat, opus erit in plano uerticalis ad ſeptentrionem
uerſo eas horas deſcribere, quæ erunt prima, & ſecunda matutina, undecima, & decima poſt meridiem. quod
meridiani ope facies, producendo lineam hyperboles, quæ terminos horarum Capricorni connectit, & ducen-
do lineas horarum undecimæ & primæ, decimæ & ſecundæ pro ut ratio postulat. His rationibus alia quoq;
horarum genera in horologĳs uerticalibus deſcribuntur, quæ omnia melius experientia, quàm uerbis compa-
rantur: illud autem animaduertendum, ex diagrammate I. pro omnibus horarum generibus in æquinoctiali
diametro collocandis arcus deſumi, nam lineæ omnium horarum generum in æquinoctiali diametro cõcurrunt.
Explicauimus iam horologia tum quæ in plano finitori æquidistanti deſcribuntur, tũ quæ in plano uerticalis
deſignantur: Nunc ad ea pergemus, quæ in plano meridiani fiunt. & quoniam meridiani est regionem occiduã
6660

348316LIBER ab oriente ſeparare, ideo & etiam horologia duplicia erunt, nam alterum ad ortum, alterum ad occaſum ſpe-
ctabit. ad ea uero conficienda duæ quoque ( ut in alĳs ) circumferentiæ ſumendæ ſunt, ex una Solis altitudo
ſupra illud planum oſtendetur, unde umbræ longitudo ſumetur, altera latitudinem indicabit iuxta distantias
Solls ab eo plano. Quæ autem Solis altitudinem circumforentia dabit, ectemoria Græce dicitur, iuxta ſex po-
152[Figure 152]Q K r n r 12 11 K 2 2 @ 4 p 8 7 e t 8 9 c P 7 4 3 10 7 @ P 5 q P 6 2 8 7 q P t t 11 1 I 1 11 7 q p 2 10 q p 3 9 @ a e b 4 8 2 7 6 5 P 10 6 f P 9 3 8 4 f P 1 f P 11 10 2 a f b e 4 9 3 11 10 2 11 1 11 1 u m 12 15 @ d 12 4 5 m 3 4 5 7 8 9 d @ 2 @ 0 10 2
11 1 a 0 s 7 1 n P p 5 6 7 10 6 6 6 3 4 8 9 7 e 5 5 7 4 5 3 10 11 12 1 2 3 8 9 3 1 e H 23 10 22 24 23 22 15 16 17 18 19 21 13 14 2011102220333044405550 ſitiones, quas habet finitor mobilis ratione antiquarum horarum. at circunferentia, quæ dat umbræ latitu-
dinem, meridiana uocabitur. Eſto igitur diuiſio tropicorum ut in analemmate tam circulorum, quam diame-
6660

349317NONVS. frorum, & horarum portiones in ſemicir culis notentur numeris horarium antiquarum. Estoq́; ſemicirculus
Capricorni inferius x y. Cancri ſuperius z & . & ubi in diametris ſemicirculorum deſinunt horarum
lineæ, ponatur litera n. ut igitur meridianas circunferentias pro latitudine eliciamus, ducantur lineæ a cen-
tro e. quæ per ſigna n. traiectæ ad meridiani a b c d. circunferentiam perducantur. Verbi gratia :
153[Figure 153]Horologia in plano meridiani.6 5 4 3 2 1 7 8 9 10 11 12 u l d 7 4 8 3 9 2 10 b n n n n n 5 4 3 2 1 a c e c y n n n n n p 1 2 3 4 5 n ſ ſ 4 3 2 1 r 4 3 2 1 e 4 3 2 1 B 9 10 11 12 13 14 e H 5 6 7 8 9 10 11 e E g r 7 6 5 4 3 2 1 F g d 23 22 21 20 19 18 18 c g G d f a b e g c 1 2 3
4 5 4 3 2 1 8 7 6 5 4 3 2 1 f D e 11 10 19 1811102220333044405550 Ducas occultam lineam ab c. centro, quæ per n. ſignum boræ primæ, & undecimæ ad o. ſignum in cir-
cunferentia perueniat. arcus a o. erit arcus primæ, & undecimæ boræ, ideſt circunferentia meridiana
item ſi ab e. centro per n. ſignum lineæ horæ decimæ, & ſecundæ lineam duxeris ad circunferentiam, ad
6660

350318LIBER ſignum i. circunferentia a i. meridiana dabit arcum latitudinis. idem facies in excipiendis alĳs aliarum
horarum circunfcrentĳs: erit itaq; a u. circunferentia meridiana horæ tertiæ, & nonæ. a l. horæ quartæ
& octauæ. a r. quintæ & ſeptimæ: Sed dextra quæ eſt meridiana in id plano minime cadit, nam ipſum idem
planum eſt. Cæterum ectemoriæ circunferentiæ ad altitudinem Solis, & longitudinem umbræ excipiendam.
154[Figure 154]Horologia in plano æquinoctialis.d b 5 6 7 4 8 9 3 g f k L @ m 2 10 l 8 1 11 a e b B L 1 f k m h @ z r s 1 n 11 A 2 1 10 12 3 9 11 1 4 8 10 1 2 5 6 7 b d 9 3 8 4 7 5 6 c 6 7 5 8 4 9 3 18 17 16 10 2 16 17 18 19 11 12 1 19 20 14 14 20 21 13 13 21 22 12 12 22 23 11 23 24 24 14 14 23 15
23 22 15 22 16 16 21 17 21 20 19 18 17 18 19 2011102220333044405550 ita comparantur. ſit centrum n. ſpatium uero. n. 11. & 1. uertatur aliud circini crus ad meridianum
ubi erunt 11. & 1. circunferentia inter 11. & 1. et o. ſignum intercepta, erit ectemoria circunfe.
rentia primæ, & undecimæ. poſito iterum centro n. & interuallo n. 10. & 2. firmo in n. circino
6660

351319NONVS. transferatur in meridianum 10. & 2. & circunferentia inter 10. & 2, & ſignum 0. erit arcus al-
titudinis Solis ſupra meridianum hora decima, & ſecunda. Hac autem ratione, & uia ſumentur reliquæ
ectemoriæ circunferentiæ, tam tropici Capricorni infra, quàm tropici Cancri ſupra, ut in diagrammate A.
uidere potes. Vtigitur prædictas circunferentias horologio accommodemus, & linearum multitudinem fu-
giamus, fiet diagramma B. Esto igitur circulus o p q n. pro meridiano, binis diametris in quatuor
tetrantes diſſectus: in diametro autem p q. ſumatur gnomonis longitudo ab e. ad t. tam ſupra e. quã
infra, perq́; ſigna t. ducantur lineæ æquidistantes diametro o n. quæ ſint r t s. bælineæ planitiam, in
qua umbræ protenduntur, oſtendunt. Vtigitur umbrarum longitudines in planitiæ lineas traducas, ſumito a
diagrammate A. circunferentias ectemorias, & transferas in diagramma B. Eas quidem quæ ſunt Cancri
1110 in quartam n p. ab n. quæ uero Capricorni in quartam n g. ab n. & reſpondentes horarum nume-
ros appones a. quibus lineas per e. centrum ad oppoſitas planum r t s. traduces. ubi lineæ Cancri in
r s t. quæ est infra o e n. Capricorm uero in linea r s t. quæ ſuperius eſt, deſignabuntur. Cum uero
horologium ad ortum ſpectans deſcribere uolueris, diagramma facies C. ubi circulus a b c d. in cen-
tro e. diameter a c. erit ſectio communis ipſimeridiano, & finitori. b d. uero communis ſectio meri-
diani, & uerticalis. ita ut a. ad meridiem, c, ad ſeptentrionem ſtatuas. ducatur item alia diametros mediæ
inter a d. quæ ſit f g. communis ſectio æquinoctialis, & meridiani, quæ diametros tantũ ſuper a extollatur
quantum in analemmate tollitur æquinoctialis ſupra finitorem, in hoc diagrammate, quod C. litera indicat
ponendæ ſunt meridianæ circunferentiæ, ac illæ primum, quæ ſunt Cancri c o. c i. c l. c u. c r. a pun-
cto c. uerſus d. & notandi ſunt reſpondentium horarum numeri. quae omnia literis, numeris, ſeu cha-
2220 racteribus delebilibus notabis. expeditis his diuiſionibus in diagrammate C. lineas duces a punctis o.
i. l. u. r. per centrum e. ad oppoſitas partes circinationis, tam eas, quæad Cancrum, quàm eas, quæ
ad Capricornum pertinent, inde a diagrammate B. deduces in diagramma C. longitudines umbræ, ſuper li-
neas reſpondentes horis iam ductis a circunferentia ectemoria. deinde connectes horas Cancri, cum horis Ca-
pricorni, & habebis horologium ad ortum. Eadem ratione horologium facies ad occaſum ſpectantem, tranſ-
ferendo lineas omnes in quartum a b. & notando poſt meridianas horas, quemadmodum eſt in diagramma-
te D. At in diagrammate E. horæ ſunt a meridie, ante meridianæ. in F. Vero pomeridianæ. ſicut in H.
horæ ab occaſu antemeridianæ, & in G. pomeridianæ. Iam uerticalia, plana, & meridiana explicata
ſunt, anguliq́; expoſiti, & circunferentiæ omnes, unde latitudines, & longitudines umbrarum excipiebantur,
Modo rationem oſtendemus, qua horologia in plano æquinoctialis conficere poſſimus, rem quidem non minus
facilem, quàm iucundam. Esto meridianus a b c d. cuius diameter a c. æquinoctiali detur. in eo
3330 ſint, quemadmodum in analemmate diametri circulorum ſignorum f h. Cancri, & Capricorni h m. Ge-
minorum, & Sagittarĳ. g l. Tauri, & Virginis. Sumatur in linea e b. gnomonis longitudo e z. &
per z. linea planitiæ l o. ducatur in quam per e. centrum a ſignis f g h. ducantur lineæ g e t. h
e s. f e r. ita ut z r. ſit longitudo umbrætropicorum. z s, Geminorum, & Sagittarĳ. z t, Tauri,
& Virginis. ut uides in diagrãmate A. ex quo ſumes interuallum z t. & circulum duces a b c d. in
centro e. in quo circulum alium facies æquidiſtantem, iuxta interuallum z s. ab eodem diagrammate A.
Erit autem f g h i. demum, ex interuallo z r. alium ſacies k l m n. hi circuli referunt in plano æ-
quinoctiali parallelos ſignorum a diagrammate A. ſiumptas ab umbrarum longitudinibus in planitiæ linea
l z o. diuidatur deinceps minor circulus k l m n. in duis partes inæquales iuxta ſectionem Cancri, quæ
eſt ſupra finitorem, ita quod k l m. ſit maior, quæ Cancri k n m. m: nor, quæ ſit Capricorni, & produ-
4440 cta linea k m. ad extremam circinationem ad ſigna a c. diuidentur reliqui circuli iuxtas proprias ſe-
ctiones per lineam a f k m h c. communes illius plani, & finitoris. Quare ſi uelis horas antiquorum
deſcribere, diuides utramque portionem in duodenas partes incipiens a ſectione illius plani, & finitoris. in mi-
nori quidem circulo ab m. in maiori uero ab e. & ita ſingula tria ſigna continenti linea coniunges, ut in dia-
grammate B. Quod ſi horas ab occaſu uelis, diuiſionem incipias ab m. minoris & à c. maioris circuli
tam ſupra quam infra finitoris lineam ut in diagrammate D. horas autem ab ortuinuerſum hoc dabit horo-
logium. ut in digrammate E. A meridie uero a meridiano b. diuiſio incipienda eſt. ut in diagrammatæ C.
Quoniam uero nimis diſtat ab æquinoctiali initium Tauri, & Virginis, aut a Libra Scorpius, & Piſces: ideo
ſi proprius umbram earum parallelorum in diagrammate A. ſumpſeris, ut in ſigno q. & à q. traĳcies
lineam per e. ad planitiam l z o. habebis maiorem circulum, in quo tres alios incluſos & horarĳs lineis
5550 iam distinctos, & parallelos conſtitues. In his iam dictis horologĳs duas habebis ſuperficies, altera ad uer-
ticem, & polum ſuperiorem, altera ad inferiorem ſpectabit. prior erit in portione a b c. in qua horæ erunt
ſignorum ſeptentrionalium. Poſterior erit in portione a d c. in qua horæ erunt ſignorum meridianorum: in
utraque tamen ponetur gnomon in e. ad angulos rectos. Quoniam uero non ſolum fiunt horologia in planis
illis immobilibus, qualia bactenus declarata ſunt, ſed etiam in planis mobilibus deſcribuntur, quæ inclinata
uocantur, quia ad aliquod ex immobilibus plams non ſunt ad angulos rectos, ideo hoc loco uelim, ut ex his,
quæ dicta ſunt, ingenioſi, ac studioſi gnomonices uiam, & modum inueniant horum horologiorum conficien-
dorum. ut autem prorſus non declinent a ſcopo, exemplum afferam, tanquam initium huiuſce ſpeculationis.
Horologium igitur in plano uerticalis mobilis ratione finitoris immobilis illi eſt ad angulos rectos, ſed ratione
meridiani immobilis, atque etiam uerticalis immobilis non est illis ad angulos rectos. Similiter quoque horo-
6660

352320LIBER logium in plano finitoris mobilis ratione meridiani immobilis, illi eſt ad angulosrectos, ſed ratione finitoris im-
mobilis ad illum eſt inclinatum. Demum horologum in plano meridiani mobilis, neque ad finitorem, neque
ad meridianum immobiles cadit ad angulos rectos, ſed ad utrunque est inclinatum. Conueniunt in hoc omnia
inclinata, quod in utraque ſuperficie confici, & deſcribi poſſunt. Ac primum horologia inclinata ad finitorem,
& recta ad meridianum faciem alteram habet ad ſuperiorem, altera ad inferiorem partem ſpectantem. horo-
logia in plano uerticalis mobilis faciem unam a meridiano declinantem habent, alteram ad alteram partem
meridiani. horologia demum in plano meridiani mobilis altera facie declinant ab ortu, altera ad occaſum.
Conueniunt quoque quod omnia ex iam deſcripto analemmate ſumuntur. & circunferentias eas ſumunt, a
quibus tum altitudo, tum latitudo Solis juper ea plana comparatur. Inclinationes autem, & declinationes
1110 parietum, & planorum, in quibus deſcribenda ſunt horologia, multis instrumentis excipiuntur, quæ paſſim
videre licet. Hæc autem omnia ſi recte perpendantur, & animo uerſentur, facilem nobis aditum ad maiora
patefacient, quorum demonſtrationes (ut dixi) & Ptolemæo, & Commandino relinquans.

De horologiorum ratione, & uſu, atque eorum inuentione
& quibus inuentoribus. # Cap. IX.

H Emicyclivm excauatum ex quadrato ad enclimaq́; ſucciſum, Beroſus Chaldæus dicitur
inueniſſe: ſcaphem, ſiue hemiſphærium, Ariſtarchus Samius. Idem etiam diſcum in pla-
2220 nitia, arachnem Eudoxus Aſtrologus. Nonnulli dicunt Apollonium; plinthium ſiue la-
cunar (quod etiam in Circo Flaminio eſt poſitum) Scopas Syracuſanus,: pros ta iſto-
rumena, Parmenion. pros pan clima, Theodoſius, & Andreas: Patrocles pelecinon: Dionyſiodo-
rus Conum. Apollonius pharetram, aliaq́; genera, & qui ſupraſcripti ſunt, & alij plures inuenta reli-
querunt, uti Gonarchen, Engonaton, Antiboræum. Item ex his generibus uiatoria penſilia uti ſie-
rent plures ſcripta reliquerunt: ex quorum librjs, ſi quis uelit ſubiectiones inuenire, poterit, dummodo
ſciat analemmatum deſcriptiones.

Quæ a Vitruuio ponuntur hoc loco ſatis explicari poterunt ab his, qui analemmatum rationes, & ſpbæ-
ræ circulos proĳcere in planum ſciunt, nam cuilibet experto integrum erit horologia ad quancunque formam
deducere. Beroſus ut arbitror horologium ex quadrato ſucciſum cum parallelis ſignorum circulis, & horis
3330 ad unam cœli inclinationem inuenit. At Aristarchus in hemiſphærio id poſuit, atque etiam in excauato uaſe,
ſed non ad perfectum hemiſphærium, quod diſcum appellauit. omnia hæc horologia, ideſt ſucciſum ad unam
declinationem ex quadrato, & hemiſphærium, & diſcus, habebant omnes circulos in linea lacotomo, &
circulo menstruo contentos, omnemq́; planè Solis declinationem. nos integram ſphæram ad omnem cœli in-
clinationem perforatam, cum circulis par allelis, & horarĳs confecimus, tropicis tamen mobilibus, ut omnia
horarum genera imponeremus, confecimus, qua non ſolum pro communi horologio ad omnes cœli inclinationes
uteremur, ſed ut eo inſtrumento in omnia planorum genera ſiue ea finitoris plano, ſiue uerticali, ſiue meridia-
no, hisq́; tam firmis quàm mobilibus præfinirentur omnibus quibus libuerit horis inſcriptis, gnomone medio,
cuius apici ſi lucerna adhibeatur in tenebris ſphæram in parietem oppoſitum, ſeu quodcunque planum proĳ-
ciet, ita ut ratio astrolabĳ illo experimento facile dignoſci poſſit. Cæterum horologia a multis inuenta ſunt
ex naturalibus formis, & ex artificialibus figuris, unde alĳ folia arborum, alĳ cruces, alĳ stellas, aut naues,
4440 nos in auium, & animalium formas plura confecimus, quæ omnia ex Solis altitudine gnomonis ad umbram
proportione, circumferentiarum, & angulorum ratione eliciuntur & ad propoſitas formas accommodantur,
quorum analemmata uulgus ignorat, & effectus admiratur. Ideo araneæ forma horologium eſſe poterat, li-
neis horarĳs circulos altitudinis Solis oſtendentes traĳcientibus, qualia ſunt in diagram. B. C. D. Plin-
thus erat truncus, in quo plura horologiorum genera recta, inclinata, & declinantia deſcribi poterant. Pha-
retræ ſimiha erant horologia ad ortum, ſeu ad occaſum ſpectantia, quæ ſuperius in plano meridiani deſcripſi-
mus. ſimiliratione ex his, quæ mercatores de diuerſarum regionum inclinationibus referebant, Parmenion
ad eas inclinationes horologia deſcribebat: quæ in uniuerſum Theodoſius, & Andreas ad omnes cœli tractus,
& inclinationes orbis faciebant: nam horologium quodcunque in æ quinoctiali, aut in plano axis deſcriptum,
modo ex tetrante eleuetur ad uerticem, ut ratio inclinationis poſtulat, ad omnem regionem accommodatur.
5550 Fiunt etiam horologia ad omnem inclinationem, quæ ad Solis curſum ſuſpenſa uertuntur, cuiuſmodi eſt illud
Ioannis Stabĳ, a quo Petrus Apianus folium populi conformauit. quorum analemmata eadem ſunt, quæ Vi-
truuĳ, & Ptolomæi nonnullis ab Orontio & Munſthero adiectis. Pelecinon a ſecuri forma dictum eſt, quale
dixerim eſſe horologium, quod hyperboles habet a circulis parallelis in plano finitoris, aut uerticalis deſcri-
ptas. Conus est, ſi regula centri in non apparenti hemiſphærio extendatur utrinque per ſummas tropicas
declinationes. Planum hoc dicitur conus declinationum, huius extrema ad nullam ſuperficiem obiectam ter-
minantur, quale trigonum Zodiacum eſſe dices. quod est tanquam analemma, ſi quis recte ipſum conſiderat.
engonaton. Gonarchen, & Antiboræum puto ita fuiſſe fabricata, ut ad Aſteriſmum & ſydus aliquod, uel ad
aliquas cœli partes, etiam pro nocturno horario aſpectantia reſpiciant, ſubiectis proprĳs analemmatis. Via-
toria penſilia ſunt quadrantes, cylindri, annuli, planæ circulorum ſuperſicies, & huiuſmodi, & quæ paſſim
6660

353321NONVS inueniuntur. cæterum & uiatorium appellarem, quod alĳ compaſſum dicunt, in quo pixis, & magnes, &
borariæ lineæ ad enclima, atque etiam ad plura deſcriptæ uiatoribus mira commoditate deſeruiunt. Sunt &
alia horariorum genera, arena, aqua, igne, rotulis fabrefacta, de quibus alib. Arena & aqua per tenue
foramen ad menſuram deſcendunt, & decremento horas oſtendunt. igne elychnium, aut cæra ad tantum ſpa-
tium factum conſumitur. Rotularum, & orbiculorum inuentum mirabili motionum diuerſitate denticulis ſe
mutuo compellentibus, & in contrarium uerſantibus radium in tympano circumferunt, quo partitæ in orbe ho-
rarum lineæ certis ſpatĳs indicantur.

Item ſunt ex aqua conquiſitæ ab eiſdem ſcriptoribus horologiorum rationes, primumq́ a Cte-
ſibio Alexandrino, qui etiam ſpiritus naturales, pneumaticasq́; res inuenit. Sed uti fuerant ca exqui-
ſita, dignum ſtudioſis eſt agnoſcere. Cteſibius enim fuerat Alexandriæ natus, patre tonſore: is inge-
1110 nio, & induſtria magna præter reliquos excellens, dictus eſt artificioſis rebus ſe delectare. Nanque
cum uoluiſſet in taberna ſui patris ſpeculum ita pendere, ut cum educeretur, ſurſumq́; reduceretur, li-
nea latens pondus deduceret, ita collocauit machinationem. Canalem ligneum ſub tigno fixit, ibiq́
trochleas collocauit, per canalem lineam in angulum deduxit, ibiq́; tubulos ſtruxit, in eos pilam plum
beam per lineam demittendam curauit. ita pondus cum decurrendo in anguſtias tubulorum preme-
ret cœli crebritatem, uehementi decurſu per fauces frequentiam cœli compreſsione ſolidatam, ex-
trudens in aerem patentem, offenſione, & tactu ſonitus expreſſerat claritatem.

In axiculo, quem noſtri rotulum uocant inuoluuntur funiculi duo, quorum capita ad eandem partem pen-
dent, alteri alligatum est ſpeculum, alteri nihil, liber enim relictus eſt, ad axiculi uerſationem: cum igitur is
deorſum trahitur, axi culus reuoluitur, & alterum caput funiculi, in quo pendet ſpeculum demittitur, ſed li-
2220 bero funiculo relicto axiculus utriſque funiculis inuoluitur, & ſpeculum reducitur: ut uero axiculus relicto
funiculo inuoluatur, inter duos funiculus medius eſt alius in contrariam partem inuolutus in axiculo, cui ſa-
coma, uel pondus eſt, alligatum, quod pondere grauiori quam ſpeculum premens, efficit, ut relicto libero capi-
te axiculus reducatur, & ſpeculum aſcendat, quoniam eius axiculus ſe inuoluendo contrahitur. Funiculus
autem, a quo pondus pendebat, per ligneum canalem latenter ductus ad tubulum in angulo tabernæ colloca-
tus est, ex quo per aeris compreſſionem ſonus emittitur.

Ergo Cteſibius cum animaduertiſſet, ex tactu cœli, & expreſsionibus, ſpiritus, uocesq́; naſci, his.
principijs uſus, hydraulicas machinas primus inſtituit. Item aquarum expreſsiones automatus, por-
recti, rotundationisq́; machinas, multaq́; deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua
comparationes explicuit. primumq́; conſtituit cauum ex auro perfectum, aut ex gemma terebrata:
3330 ea enim nec teruntur percuſſu aquæ, nec ſordes recipiunt, ut obturentur, nanque æqualiter per id
cauum influens aqua, ſubleuat ſcaphum inuerſum ( quod ab artiſicibus phellos, ſiue tympanũ dicitur )
in quo collocata regula, uerſatilia tympana denticulis æqualibus ſunt perfecta: qui denticuli alius
alium impellentes, uerſationes tympana faciunt, & motiones. Item aliæ regulæ aliaq́; tympana ad
eundem modum dentata, quæ una motione coacta, uerſando ſaciunt effectus, uarietatesq́; motionũ,
in quibus mouentur ſigilla, uertuntur metæ, calculi, aut oua proijciuntur, buccinæ canunt, reliquaq́; pa
rerga. In his etiam aut in columna, aut paraſtatica horæ deſcribuntur, quas ſigillum egrediens ab imo
uirgulæ ſignificat in diem totum, quarum breuitates, aut creſcentias cuneorum adiectus, aut exem-
ptus, in ſingulis diebus, & menſibus, perſicere cogit. Præcluſiones aquarum ad temperandum ita ſunt
conſtitutæ. Metæ fiunt duæ, una ſolida, altera caua, ex torno ita perſectæ, ut a lia in aliam inire, con-
4440 uenireq́; poſsit, & eadem regula laxatio earum, aut coartatio efficiat aut uehementem, aut lenem in
ea uaſa aquæ influentem curſum. Ita his rationibus, & machinatione ex aqua componuntur, horolo-
giorum ad hybernum uſum collocationes. ſin autem cuneorum adiectionibus, & detractionibus cor
reptiones dierum, aut creſcentiæ non probabuntur, quod cunei ſæpiſsime uitia faciunt, ſic erit expli-
candum. In columella horæ ex analemmatis tranſuerſæ deſcribantur, menſtruæq́; lineæ in colu-
mella ſignentur, eaq́; columella uerſatilis perſiciatur, uti ad ſigillum uirgulamq́; ( cuius uirgulæ egre-
diens ſigillum oſtendit horas) columna uerſando continenter ſuis quibusq; menſibus breuitates, &
creſcentias faciat horarum.

Multa fuere Cteſibĳ inuenta pulcherrima, quæ utinam tempus non abstuliſſet. Nonnulla ex Herone eli-
cere poſſumus. quod uero ad Vitr. pertinet hunc in modum explicamus, teſtantes experiementum a nobis fa-
5550 ctum, & rem optime ceſſiſſe, Analemma Vitruuianum erit modulus, ex eo ſumetur lacotomus h g. pro
diametro columellæ, cuius circinatio erit, ut manachus circulus r e g. ex centro x. columella tam lon-
ga erit, quantus eſt radius æquinoctialis f x. diuidantur extremæ capitum circinationes in partes duodecim
æquales, & a ſingulis ſectionum ſignis unius capitis demittantur per longum columellæ, ad ſimilia puncta al-
terius capitis lineæ, quæ columellæ longitudinem in duodenas partes diuident. his ita perfectis, lineæ, quæ ab
extremis lacotomi, hoc eſt diametri partibus cadent, tropicis dedicabuntur. reliquæ per ordinem menstruis
ſignis alĳs. quod ſi decanos ſignorum deſcribere uelis, uel quinarias partes, uel etiam ſingulas, ut ſingulis die-
bus inſeruiant, ducito lineas ab extremo altero ad alterum, quot uolueris, fiet autem ut ſi alia diametro per
lacotomum rectis angulis ducta, circinationes capitum in tetrantes diuiſeris, lineæ demiſſæ ab eius capitibus
æquinoctĳs tribuentur. hoc eſt ſignis Arietis, & Libræ. quemadmodum in cylindris deſcribendis, ab analem-
6660

354322LIBER mate ſume ſpatium a x. & in æquinoctiali radio, quod in duodenas æquas partes diuidito, idem facito ab
a. ad x. eas partes in æquinoctiales lineas columellæ transferas. Sume iterum ſpatium ex analemmate r
k. uel l g. hoc ita diuides, ut pars, quæ eſt ab u. ad k. ſupra horizontem e a i. in duodecim ſeces æ.
quas partes, & partem ſub horizonte ab a. ad r. ſimiliter diuidas in duodenas portiones. has omnes tranſ
feras in columella ad lineam ſolſtitiĳ, ideſt Cancri, idem facito de linea g l. partire ab s. ad l. in partes
duodecim, & ad g. ſimiliter, & eas ſectiones ad lineam brumæ, hoc eſt Capricorni transferto ordine
quo in analemmate ponuntur. quod ſi ex analemmate aliorum ſignorum diametros ſumpſeris, & eas ea ra-
tione diuiſeris, ut partes ſupra, & infra horizontem diuidas in duodecim portiones, & eas in columella ad
ſuas lineas trans ſeras, optime tranſuerſas horarum lineas a punctis mutuis, & reſpondentibus duces. nam li-
nea, quæ a puncto a. per punctum V. ad ſignum. s. & rurſus ab s. ad a. in columella peruenerit, linea
1110 erit quæ horas diurnas a nocturnis ſeparabit. Signato igitur ſuis numeris horas in præſcriptis ſectionibus, &
ſub lineis menſtruis ſignorum ſingulorum caracteres appone: & columellam ita deſignatam erige axiculo in
imo eius impoſito, ut in foramen ſubiectum ingredi, & conuolui poſſit. Pedem columellæ orbiculo circunda-
bis æreo, uet rotam appones denticulis 360. diſſectam ita ut ſub erecta collumella, rota alia in planum po-
ſita dentata, & uerſata, eius orbiculi dentes impellat, ita ut ſingulis diebus dentes ſingulos moueat. Ea uero
quæ in plano fuerit, ab alia impellatur, quæ in plano poſita ſit, & unicum habeat dẽticulum in capite ſui axis,
hæc quoque ab alia impellitur rota in cultro poſita, & in fronte dentata paribus cum ſuperiori denticulis,
ita ut quæque ſemel in die totam faciat circuitionem, ſecundum quod eorum axis mouebitur. circum axem
funis inuoluitur, qui habebit ex uno capite phellum, uel ſcaphium, ſeu tympanum inuerſum, & ex alia æqui-
pondium. Phellos aut in arcula, aut uaſe collocabitur, in quod ex caſtello influet aqua, quæſcaphum ſuble-
2220 uabit, & æquipondium axem funiculo circumuoluet, axis rotam in cultro poſitam mouebit, ea in plano poſi-
tam mouebit, quæ denticulo in capite eius axis collocato, motionem, & uerſationem eius faciet, quæ in plano
erat denticulis formata, quæ orbiculum, uel rotam columellæ impellendo quotidie partem unam ex 360. cõ-
tinget, ita ut in anno perfectam circinationem columella perficiat. Sed ut horæ indicentur, ita eſt aqua tempe-
randa. Conos, pyramides, uel metas duas æreas ex torno facies. altera ſit caua, altera ſolida, & ita perfecta,
ut in cauam inire, conuenireq́; poßit. cauæ conus ſit perforatus tenui foramine, in quo perforata gemma, uel
æurum imponatur, ut ex eo aqua effluat, ſolidæ regula in baſimedia infigatur, uel coagmentetur, regula me-
dia findatur, ut cunei per eius apertiones immitti poßint maiores, uel minores, ut uſus postulabit. regula itẽ-
directa maneat inter duas tranſuerſas regulas, & caua meta etiam loculamento imponatur, ut ſustineri poſ-
ſit, & in eam directe ſolida intrare queat. Metæ ita collo catæ recipiant aquama quodam uaſe, quod Vitru.
3330 Castellum uocat, tunc adiectione cuneorum, uel unius cunei interiori fixione, extolletur ſolida meta, & aqua
maiori impetu in cauam metam influet, & maior copia ex tenui foramine effluet, in arcam ſubiectam in qua
phellos erat poſitum. quod ſi cuneos detraxeris, uel eundem retraxeris, ſolida meta cauam implebit, ncc per-
mittet aquæ copiam ingredi, ita fiet ut minori impetu expulſa aqua, minori etiam copia eforamine exeat, in
arcam ſubiectam, unde phellos motionis celeritatem mutabit. cognoſcendum uero est, quanta uis aquæ ex cu-
neorum detractione, uel adiectione in cauam metam influere poſſit, quod experimento, uel alia ratione tenta-
bis. aqua igitur in arcam influens ſcaphum ſubleuabit, cui regula infigetur. Regulæ ſigillum imponetur uir-
gulam horarum indicem tenens. quod aſcenſione, & deſcenſione horas in columella deſcriptas oſtendet, dum
columella quotidie aliam, atque aliam ſigni lineam uerſando ad ſigillum uertet. eo autem modo quo imple-
tur arca, exinanitur per metas in fundo poſitas, & cuneis temperatas, utin diagrammate uideri potest.

4440

Fiunt etiam alio genere horologia hyberna, quæ anaporica dicuntur, perſiciunturq; rationibus
his. Horæ diſponuntur ex uirgulis æneis ex analemmatos deſcriptione ab centro diſpoſitæ in fronte.
In ea circuli ſunt circundati menſtrua ſpatia finientes: poſt has uirgulas tym panum collocetur, in quo
deſcriptus, & pictus ſit mundus ſigniferq́; circulus, deſcriptioq́; ex duodecim cœleſtium ſignorum
fit figurata, cuius e. in centro deformatur cuiuſlibet ſigni ſpatium unum maius, alterum minus.

Artificioſum maxime horologĳ genus deſcribitur, uel innuitur potius a Vitruuio. duas habet partes tra-
ctatio hæc, altera pertinet ad horologĳ ſubiectionem, altera ad aquæ temperationem. Horologĳ ſubiectio duas
partes habet, altera est horarum deſcriptio, altera eſt cœli, ſyderumq́; deſignatio. Horarum deſcriptio ſumi-
tur ab analemmate, ſed qua ratione non docet Vitr. Non minus ab eodem deſideratur cœli, ſyderumq́; deſi-
gnatio. quare hæc utraque ostendenda eſſe arbitror. Analemma igitur a ſphæra ſumitur in planum proiecta.
5550 proĳcere ſphæram in plano nihil aliud est, quàm omnes eius circulos, omnia ſigna, in plano deſcribere, ita ut
eandem uim habeant in plano, quam in ſphæra tenent; id autem fit opticis rationibus, eo modo, quo tabellæ
astrolabĳ componuntur. Deſcribatur in plano circulus per orbis cardines permeans a b c d. ponatur
diametri æquidiſtantium circulorum quemadmodum in analemmate f l. brumæ. b d. æquatoris. i m.
ſolstitĳ. a, ſit cardo in quo uiſus noſter ponitur. c, vero oppoſitus cardo. ducantur radĳ ab A. ad rectam
lineam ſubiecti plani per extrema diametrorum, & ſint a f g. a b h. a i k. a e c. dico punctum
e. alterum cardinem in linea repræſentare, punctum g. extremam diametri brumæ, punctum h. extre-
mam diametron æquatoris. punctum k. extremam diametri ſolstitĳ referre. centro igitur C. ſpatio uero
c g. ducito circulum, referet is circulum brumæ. Spatio autem c h. ductio circulum, referet is æqua-
torem, ſpatio demum c k. ducito circulum, referet is ſolſtitĳ circulum. eadem ſi infra tropicos alios æqui-
6660

355323NONVS diſtantes ſormaueris in præſcripta deſignatione, & ab a. ad ſubiectam lineam plani radios duxeris, & cir-
culos deſumpſeris, habebis centrum, & ſemidiametros aliorum circulorum, quod etiam analemma Vitruuia-
num docere poteſt. atque hoc eſt quod Vitr. dicit { in ea circuli ſunt circundati menſtrua ſpatia finientes. }
nam deſcripti circuli menſtrua ſpatia deſiniunt, ex ĳs tamen in aſtrolabĳs tres tantum ponuntur, brumæ a
b c i. ſolstilĳ i k l m. æquinoctĳ. e f g h. Vt uero horas deſcribas, oportet primo horizonta de-
ſcribere. ſit in præaſſumpto circulo horizontis diameter n e o. ducito ab a. per o. ad q. radium, ſi-
militer ab a. per n. ad p. dico ſpatium q p. in linea planitiæ reſerre integram diametrum horizontis
in plano collocandi, ſume igitur circino dimidium ſpatĳ q p. & illud ſeruato. inde ab c. in h. ſignato
cardinis altitudinem in tua regione, quæ Venetĳs eſt grad. 45. & ibi pone literam n. inde applicatare-
1110 gula puncto g. & extenſa ad literam n. duc lineam occultam. hæc ubi ſecabit lineam b c. ostendet ter-
minum horizontis. Sit igitur ille terminus in o. puncto. ſume igitur cirinum iam diductum ad menſuram
mediæ lineæ p q. & poſito centro in linea b c. ſuperiori ex parte, alterum ad terminum horizontis o.
deducito. & lineam circinationis efficito p o q. quæſi rectè constiterit per ſigna e. & quæ ad unguem
permeabit, hæc linea horizontem tuæ regionis tibi dabit in plano, diuidetq́; omnes circulos menſtruos ſuis in
locis, ita uidebis partem æquatoris dimidiam e f g. ſupra horizontem, partem uero alteram dimidiam e
h g. infra poſitam: pari rationi partem p b q. Capricorni, ſupra partem uero p c d. infra, & Cancri
parallelum quoque ita diuiſum, ut maiorem partem ſupra minorem infra horizontem habeat. His ita deſcri-
ptis, deſignantur horæ hunc in modum. partire omnes parallelorum arcus in duodecim partes ſiue ſint ſupra,
ſiue infra horizontem, & diuiſionum puncta lineis reſpondentibus coniunge, ita deſoribes horarias lineas,
2220 quemadmodum in ſubſcripto di agrammate uides. in quo k o. horizon eſt. b f d. meridianus. nam cir-
culi qui per polos in ſphæra tranſeunt, rectis lineis in plano proĳ ciuntur. Cum enim in polo ſit uiſus, & per
polos tranſeat meridianus, quia uiſus ſit non uidet, ideo ſolum punctum, in quo eſt uiſus in planum proĳci non
potest. Similiter a g. recta linea circulum colurum referet a. orientis g. occidentis puncta dabit.
s. uero h k. & Z. æquinoctialem dabit, reliqui paralleli ſuis ſinguli ſignis tribuentur. & horæ
ut vides lineolis ſubĳcientur, quas in horologio æris regulis deduces. ſpatia uero umbris deſcripta perforata
eſſe debent, & declinata, ut cœli, ſigniferiq́; deſcriptio in alio tympano collocata, per foramina uideri poßint.
Tympanum uero illud ſuas habet ſubiectiones ex eadem ratione optices deſumptas. Longum uero eſſet eas de-
ducere, ut ratio poſtulat, ſatis eſt ſolos eos circulos ſphæræ, qui per eius polos tranſeunt, in planum rectis lineis
proĳci, reliquos per orbes repræſentari. Rectum. ideſt æquinoctialem, & omnes illi parallelos eundem cen-
trum habere. obliquos ſiue maiores, ſiue minores non eodem centro in plano ſubĳci. deſcribitur ergo ſigni-
3330 fer, & ſydera in tympano collocantur, eo modo, quo in Astrolabĳ reticulo imponuntur. deſcribe primus tro-
picum Capricorni, æquatorem, & tropicum Cancri, eadem ratione, qua ſuperiorem tabellam deſcripſiſti, ita
ut omnes hi circuli æquabili magnitudine in utraque tabella conſpiciantur. Sumito medium ſpatium inter b.
& +. & poſito centro in linea b f d. ducito lineam circinationis, quæ puncta b. & x. tangat, hæc ſi
rectè ducta fuerit æquatorem ſecabit in oriente, & occidente, quemadmodum horizon. nam hæc linea eclipti-
cam tibi dabit in plano, quæ cum ſit unus ex maioribus circulis, quemadmodum horizon, duas in partes ſe-
care debet æquatorem. Ecliptica deſignata duodecim in partes diuidenda eſt, ut e centro deformetur cuiuſ-
libet ſigni ſpatium, unum maius, alterum minus, ut ait Vitr. id igitur hac ratione faciendum est. Aequatorem
per gradus 360. diuide a puncto s. orientis uerſus ſeptentrionem per meridiem ad eundem reuertendo nu-
merato aſcenſionem rectam ſignorum ex tabula ſua, uidebis Arietis ſignum integrum integrum oriri cum 27.
4440 grad. & 54. minutis æquatoris. numera illos in æquatore ab eodem puncto s. eodem ordine, & in termino
fac notam ita in tabella gradus 57. & minuta 48. reperies pro aſcenſione Tauri, eos & in æquatore ſi-
gnato, idem facies pro reliquis ſignornm, uel ſi libert & pro ſingulis ſignorum partibus, & a centro f. ad eos
terminos æquatoris ducito lineas, quæ eclipticem in partes reſpondentes ſecabunt. Ecliptica uero æerea lineola
deſcripta ſit, & perforetur in ſingulis gradibus, ſigradus omnes, uel in decanis, ſi decanis tantum contentus
fueris. in ea foramina quotidie bulla intrabit ex uno in aliud, bulla uero Solem referet, in ſigna uel ſignorum
partes contrario cœli motu ingredientem. Eclipticæ circuli addentur, ut ſigna ſuis ſpatĳs deſcribantur,
quemadmodum in ſubiecto diagrammate uidetur. Stellæ quoque imponentur, ut in rete Astrolabĳ facere
ſolent. Tympanum hoc ita deſcribito, post horologium collocandum est, quotidie integram uerſationem ab-
ſoluet, ſed bulla ſingulis diebus unicum gradum in ſuo foramine ſubire cogetur, horas oſtendet, ut dierum ra-
5550 tio postulabit. Vt uero ad aquæ rationem accommodetur Vitr. docet. ſed nos primum figuras prædictorum ap-
pingamus: Tabellam uero aſcenſionum rectarum in fine decimi libri collocabitur.

Posteriori autem parti tympano medio, axis uerſatilis eſt incluſus, inq́ eo axi ænea mollis ca-
tena eſt inuoluta: ex qua pendet ex una parte phellos, ſiue tympanum, quod ab aqua ſubleuatur, ex
altera æquo pondere phelli ſacoma ſaburrale. Ita quantum ab aqua phellos ſubleuatur, tantum ſa-
burræ pondus infra deducens uerſat axem, axis autem tympanum, cuius tympani uerſatio aliàs effi-
cit uti maior pars circuli ſigniferi, aliàs minor in uerſationibus ſuis temporibus deſignet horarum
proprietates. Nanque in ſingulis ſignis ſui cuiuſque menſis dierum numeri caua ſunt perfecta, cuius
bulla, quae Solis imaginem in horologijs tenere uidetur, ſigniſicat horarum ſpatia: ea translata ex te-
rebratione in terebrationem menſis uertentis perſicit curſum ſuum. Itaque quemadmodum Sol per
6660

356324LIBER ſyderum ſpatia uadens, dilatat, contrahitq́; dies, & horas: ſic bulla in horologijs ingrediens per pun-
cta contra centri tympani uerſationem, quotidie cum trasfertur, alijs temporibus per latiora, alijs per
anguſtiora ſpatia menſtruis finitionibus imagines eſſicit horarum, & dierum.

Hæc hactenus ſupra ſunt expoſita. nunc de aquæ administratione eſt pertractandum: , ut motiones celeres,
& tardas tympanorum efficiat.

De adminiſtratione autem aquæ, quemadmodum ſe temperet ad rationem, ſic erit faciendum.
Poſt frontem horologij intra collocetur caſtellum, in idq́; per fiſtulam ſaliat aqua, in imo habeat
cauum; ad id autem affixum ſit ex ære tympanum habens foramen, per quod ex caſtello in id aqua
influat. in eo autem minus tympanum includatur cardinibus ex torno maſculo, & fœmina inter ſe
1110 coartatis, ita uti minus tympanum, quemadmodum epiſtomium in maiore circum agendo arcte leni-
155[Figure 155]12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1222033304440 terq́; uerſetur. Maioris autem tympani labrum aequis interuallis 363. puncta habeat ſignata, minor
uerò orbiculus in extrema circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen dirigat ad puncto-
rum regiones, inq́; eo orbiculo temperatum ſit foramen, quia in tympanum aqua inſluit perid, &
ſeruat adminiſtrationem. Cum autem in maioris tympani labro fuerint ſignorum cœleſtium defor-
mationes, id autem ſit immotum, & in ſummo habeat deformatum Cancri ſignum, ad perpendiculũ
5550 eius in imo Capricorni, ad dextram ſpectantis Libræ, ad finiſtram Arietis, ſigna quoque cætera in-
ter eorum ſpatia deſignata ſint, uti in cœlo uidentur. Igitur cum Sol fuerit in Capricorni orbiculo,
lingula in maioris tympani parte, & Capricorni quotidie ſingula puncta tangens, ad perpendiculum
habens aquæ currentis uehemens pondus, celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad uas, tum ex-
cipiens cam (quoniam breui ſpatio impletur) contrahit & corripiet dierum minora ſpatia, & horarũ.
cum autem quotidiana uerſatione minoris tympani lingula ingreditur in aquario, deſcendit tum fora-
men a perpendiculo, & aquae uehementi curſu eogitur tardius emittere ſalientem. Ita quo minus ce-
leri curſu uas excipit aquam dilatat horarum ſpatia. Aquarij uerò piſciumq́; punctis, uti gradibus
ſcandens, orbiculi foramen in Ariete tangendo octauam partem aquæ temperatæ ſalienti præſtat æ-
quinoctiales horas. Ab Ariete per Tauri & Geminorum ſpatia ad ſumma Cancri puncta partis octa-
6660

357325NONVS uæ foramen ſeu tympanum uerſationibus peragens, & in altitudinem eo rediens uiribus extenuatur,
& ita tardius fluendo dilatat morando ſpatia, & effieit horas in Cancri ſigno ſolſtitiales. A Cancro
cum proclinat, & peragit per Leonem, & Virginem ad Libræ partis octauæ puncta reuertendo, &
gradatim corripiendo ſpatia, contrahit horas, & ita perueniens ad puncta Libræ, æquinoctiales ruc-
156[Figure 156]Instrumenta è regione poſita ſeruiunt fronti horologĳ ſequentis, illud uero inſerius eſt immobil-
le ad aliud, & aliud ab artiſicio aquæ mouetur.B 270 A 360 stella.p.@ f 180 C 10 hircuſ@ 20 30 40 x cani ſminor* 50 60 70 80 90 C@nis Maior* D111022203330157[Figure 157]6 5 7 4 8 3 9 2 10 1 11 12 T R 12 L 11 1 A f C 10 2 9 3 8 4 7 5 644405550 ſus red dit horas. per Scorpionis uerò ſpatia, & Sagittarij procliuius deprimens ſeſe foramen, rediensq́;
circumactione, ad Capricorni octauam partem reſtituitur celeritate ſalientis ad brumales horarum
6660

358326LIBER breuitates. Quæ ſunt in horologiorum deſcriptionibus rationes, & apparatus, ut ſint ad uſum ex-
peditiores quàm aptiſsimè potui præſcripſi. Reſtatnunc de machinationibus, & de earum princi-
pijs ratiocinari. Itaque de his, ut corpus emendatum Architecturæ, perficiatur, in ſequenti uolumi-
ne incipiam ſcribere.

158[Figure 158]11102220333044405550

Aquæ temperatio in hoc horologio artificioſiſſime fit, & difficultatem habet non mediocrem. Cæterum
in magnis uoluiſſe ſatis. & forte non longe aberrabimus ab intentione Vitruuiana. Eſto igitur poſt frontem
horologĳ aquæ conceptaculum præparatum, hoc Vitruuio est castellum, in quod aqua per fistulam influit.
Sub castello foramen eſt paruum, ut eſſluerepoſſit aqua. ei foramini tympanum est adnexum, in quo etiam
6660

359327NONVS. eſt foramen per quod a caſtello aqua in tympanum deſcendit. Tympanum pro uſu magnum erit, æreum pu-
to eſſe faciendum, ne ab humore, quo ſemper est repletum, uitium faciat, hoc immobile erit, habebitq́; in extre-
ma circinatione duo decim ſigna, uel tot partes, quot in anno ſunt dies, & ſigniſerũ ad menſtruas rationes collo
catum ex uero Solis motu, ita ut dies in una circinatione ſignentur, & numeri dierũ, & nomina menſiũ in alia.
inde gradus numeri, ſignaq́; in alĳs. In ſummo tympani Cancri ſignũ deſcribatur, ad dextrã intuentis Libra, in
imo Capricornus, ad ſiniſtrã uero Aries notetur, inter hæc reliqua ſint ſuis locis cumm ſuis partibus deſeripta ſi-
gna. a Cancro ad Capricornum ducito lineã pro tympani dimentiente. Diuide poſtea circumferentiam tympani
in nouẽ partes æquales, & æquali diductione circini ad aliquam unam ex illis deſignatur aliud tympanum, cu-
ius circinatio in partes octo pares diuiditur, & iuxta unius æ quilatationem transfertur illud ſpatium ad tym-
1110 panum malus, in quo deſcribitur circulus, idem fit in paruo tympano, diuiditur is circulus in partes ſeptem
æquales, ex quibus una in quatuordecim particulas ſecatur, ex his quatuordecim unius interuallum a cen-
tro tympani in eius diametrum transfertur, & ibi fit ſignum in parte inferiori, & ab eo centro ducitur circi-
natio quanta est una ex ſeptem partibus. Idem ſit etlam in maiori tympano. orbis is enim eſt tanquam eccen-
tricus, & inter ipſum alter concentricus, ſed ex parte inferiori orbiculare foramen in maiori tympano perſi-

159[Figure 159]2220333044405550 citur, ex quo effluit aqua, quæ in paruum tympanum immittitur. in quo paruo tympano ĳdem circuli ſunt de-
ſignati, ſcilicet eccentricus, & concentricus. hiq́; certis lineis diuiduntur, ut ab illis è maiori tympano per-
meet aqua plus & minus, ut uſus poſtulabit. Altitudines & uacua tympanorum iuxta aquæ capacitatem,
quam horologium quærit, efficientur. In cultro aut minoris tympani foramen efficietur, quod Vitr. orbicu-
lum uocat. huic lingula tanquam index adhæret. Ab orbiculo aqua in ſubiectum uas fluit. Vtraque tympana
una coarctantur cardinibus ex torno ita factis, ut alter in alterum tanquam maſculus in ſæmina meat. Par-
uum uero tympanum ea parte, qua perforatum est, ad unguem aptetur ad planum maioris tympani, ita ut
nihil ſubintrare inter utrunque poßit. Hæc ad ſimilitudinem dicit Vitr. epiſtomiorum fieri. Epiſtomia qua-
ſi ori adhibita ſunt, quorum manubriorum uerſatione pateſiunt, aut obturantur eorum canalium nares,
in quibus collecata ſunt: Gallos, aut Gallettos nos dicimus, ſunt quaſi uerticilla. His ita collo-
6660

360328LIBER catis, eueniet ut uolentes aquæ temperationem fieri, lingula, quæ foramini aderet in minori tympano directa,
quotidie ex ſe aquæ artificio ad ſignum maioris tympani foramen proximum ducet, quod quando ad perpen-
diculum fuerit, erit enim cum Capricornum indicabit mairoem aquæ copiam in uas ſubiectum demittet, in quo
erit phellos molli catenæ appenſum, & uoluet axem quotidie. axis uerò horologĳ tympanum impellet, quan-
to uero foramen minoris tympani minus erit ad perpendiculum, tanto minus aquæ uis deſluet, minusq́; ſuble-
uabitur phellos; ita igitur temper abitur aqua. Quamuis autem Vitruuius uideatur intelligere bullam, quæ
Solis imaginem tenet, quotidie ſuo in foramine manibus eſſe impomnendum, tamen Franciſcus Marcolinus Foro-
liuienſis ingenioſus machinationum artifex, modum inuenit, quo lingula ( quam nos radium uocamus horarũ
indicem) reuertatur contraria motione ſingulis diebus unicum gradum. Quoniam uerò Vitruuius monet in
tympano in quo aſcenſus & deſcenſus ſignorum eſſe menſium dies ſubiectos, quoniam numero ſunt 365. idem
1110 deſcripſit in circunferentia dicti tympani dentes 366. æqualibus interuallis. In medio cardinem fixit ma-

160[Figure 160]2220333044405550 ſculum, & fœminam referentem. inde aliud tympanum deformauit eiuſdem magnitudinis, in cuius fronte den-
tes apponit æquis interuallis 366. hoc ipſum tympanum cardinem quoque habet, eadem ratio maſculi, &
fœminæ in medio collocatum, in fœmina cardinis intrat primarius cardo, qui aquæ temperatione ex phelli ſub-
leuatione uerſatur, uerſatq́; ſimul tympanum, in quo est impoſitum, & cardo istius tympani immittetur in eo
tympano, in quo dies anni, & ſigniferi partes deſcriptæſunt. Cum his tympanis ad cardinis uerſationem, ro-
tula oblonga, quam rochellum noſtri dicunt, uerſatur, & uerſando facit, ut tympanum, quod habet den-
6660

361329NONVS. tes 366. quotidie gradum vnũ retro maneat. eius autem cardo extra frontem horologij prominere debet ſemi-
pedem, in cuius extremo ſit radius cum bulla hurarum indice eius longitudinis, ut horas ſuis in locis indicare
poßit, perq́; ſuam longitudinem habeat ſigna & ſignorum gradus, ex ecliptica deformatos, ut & horas &
Solis curſum & ſignorum gradus indicare poſſit. Quod ſi radius alterius tympani cardini imponatur, qui
breuior erit aliquanto, quàm cardo prominens ſemipedem, oſtendet correptiones & depalationes dierum,
nam quemadmodium aliud tympanum, quod dentes habebat 366. decreſcentias dierum. & excreſcen-
tias noctium ostendebat: Ita hoc, quod uno minus dente conſtat, excreſcentias dierum, & decreſcentias
noctium demonſtrabit, ea tamen animaduerſione, ut radio bulla imponatur, quæ Solis imaginem referat, ita
ut ſurſum & deorſum ad diem oblatum, uel ſignum, in quo eſt Sol, applicari poſſit. Deprehendemus autem
1110 uerum Solis locum, ex lingula poſt frontem horologĳ in tympano collocata. Appellantur hœc horologia by-
berna, ut dicit Vitr. quoniam incipiunt a bruma, anaporica autem, uel anaphorica poticus, quoniam incipiunt a bruma,
a bruma, cum Sol ad nos reuerti incipit. Est autem anaphora uerbum aſtrologorum, & ſunt anaphoræ quaſe
ſcanſiones, & aſcenſiones ſignorum, & Solis cum ſignis ſurgentis ab ortu quotidiana cæli uerſatione, cum e-
nim Capricornum init Sol, incipiunt dies excreſcere, & Sol aſſurgere, unde horologia illa ab ea aſcenſione
anaphorica dicebantur. libro ſecundo magnæ compoſtionis Ptolemæi de anaphoris multa leges. reliqua ſunt
ſatis declarata cum diagrammate ſupra poſito.

Finis Libri Noni.

2220

M. VITR V V II DE ARCHITECTVRA
LIBER DECIMVS.
Proœmium.

3330

NObili Græcorum, & ampla ciuitate Epheſi lex uetuſta dicitur a maiori-
bus dura conditione, ſed iure eſſe non iniquo conſtituta. Nam Archite-
aus cum publicum opus curandum recipit, pollicetur quanto ſumptu id
futurum: tradita æſtimatione, magiſtratui bona eius obligantur, donec
opus ſit perſectum. Eo autem abſoluto, cum ad dictum impenſa reſpon-
det, decretis, & honoribus ornatur. Item ſi non amplius quam quarta in
opere conſumitur, ad æſtimationem eſt adijcienda, & de publico præſta-
tur, neq; ulla pœna tenetur. Cum uero amplius quàm quarta in opere
4440 conſumitur, ex eius bonis ad perſiciendum pecunia exigitur. Vtinam Dij
immortales feciſſent, quod ea lex etiam populo Romano, non modo publicis, ſed etiam priuatis ædi-
ficijs eſſet conſtituta: nanque non ſine pœna graſſarentur imperiti, ſed qui ſumma doctrinarum ſub-
tilitate eſſent prudentes, ſine dubitatione profiterentur Architecturam: neque patres familiarum in-
ducerentur ad inſinitas ſumptuum profuſiones, & ut ex bonis eijcerentur: ipſiq́; Architecti pœnæ
timore coacti, diligentius modum impenſarum ratiocinantes explicarent, uti patres familiarum ad
id, quod præparauiſſent, ſeu paulo amplius adijcientes, ædificia expedirent. Nam qui quadringenta
ad opus poſſunt parare, ſi adijciant centum, habendo ſpem perfectionis, delectationibus tenentur.
Qui autem adiectione dimidia, aut ampliore ſumptu onerantur, amiſſa ſpe & impenſa abiecta, fractis
rebus, & animis, deſiſtere coguntur. Nec ſolum id uitium in ædificis, ſed etiam in muneribus, quæ
5550 a magiſtratibus foro gladiatorum, ſcenisq́; ludorum dantur, quibus nec mora, neque expectatio con-
ceditur, ſed neceſsitas finito tempore perficere cogit: uti ſunt ſedcs ſpectaculorum, uelorumq́; in-
ductiones, & ea omnia, quæ ſcenicis moribus per machinationem ad ſpectationes populo comparan-
tur. In his uero opus eſt prudentia diligenti, & ingenij doctiſsimi cogitatu, quod nihil eorum perſi-
citur ſine machinatione, ſtudiorumq́; uario, ac ſolerti uigore. Igitur quoniam hæc ita ſunt tradita,
& conſtituta, non uidetur eſſe alienum, uti caute ſummaq́; diligentia, antequam inſtituuntur opera,
corum expediantur rationes. Ergo quoniam, neque lex, neque morum inſtitutio id poteſt cogere,
& quot annis & prætores, & ædiles ludorum cauſa machinationes præparare debent: uiſum mihi eſt,
Imperator, non eſſe alienum, quoniam de ædificijs in proribus uoluminibus expoſui, in hoc, qui fi-
nitionem ſummam corporis habet conſtitutam, quæ ſint principia machinarum ordinata, præceptis
6660explicar.

362330LIBER

Ad extremum tandem totius Architecturæ negotium peruenimus. Tertia, & ultima pars hæc est, in co-
gnitione principiorum, & diſpoſitione machinarum, & organorum collocata: quæ non minus utilem, quäm
admirandam magnorum operum experientiam facit. Quis enim non obſtupeſcat homuncionem, parui orga-
ni additamento pondus immenſum mira trahere facilitate, tenui fune ſaxum montis inſtar ſubleuare? Quis
eſt qui ſine admiratione Archimedis excogitata, & facta legat? quis non horret, cum uidet machinarum no-
ſtrarum, quæpyrobaliſtæ dicumtur, impetus, tonitrua, fulmina, fulguraq́; , & Strages hominum, & murorum
irreparabiles? ſed terrores omittamus: quanta quæſo utilitate, quanta uoluptate habemus rotas aquarias,
ſpiritales machinas, automata, & hydraulica? trochleas, cochleas, ergata, ſucculas, molas, tympana, & re-
liqua generis huius, quæ hominum uoluptati, & commoditati mirum in modum ſeruire uidemus. Non eſtigi-
1110turquod quiſpiam miretur ſi inter præcipuas. Architectur æ partes eam numeremus, quæ de uniuerſa machi
narum, & organorum ratione pertractat. Dehac igitur in decimo, & ultimo libro Vitruuius agit. De hac
etiam nos affatim ratiocinabimur: animum aduertentes primum ad utilia illa præcepta, quæ in proœmĳs ſuo-
rum librorum Vitru. tradere ſolet. Vtinam quod ab initio probeſtatutum, & prouiſumfuit, ſemper quoque
obſeruatum fuiſſet, ac etiam nunc obſeruari uideremus. Nam cum lex Epheſi lata fuerit, qua laudis præmia
darentur Architectis ĳs, qui iustam impenſarum ſummam magiſtratui dediſſent, priuſquam opus curandum
ſuſciperent, & dammum, ac uituperium reſerrent, quando ultra quartam partem ſummæ ſumptus creuiſſent,
ſi ea obſeruaretur continuis temporibus, neque in publica, neque in priuata damna incurerent. Nam ut de
priuatis dicam, patres familiarum cum ſcirent propè uerum futuros ſumpius, metientes uires, & facultates
ſuas, aut ab ædificando deſisterent, aut quod eſſet aptum commode prouiderent: neque illud fieret, quod no-
2220 Stris temporibus uanitate quadam ( ut puto ) accidit. Multi enim ſunt, quipriuatis opibus regales domos
tentant astruere: & in medio opere deſistunt, cum tamen ipſa membra, & partes ædium perfectas ornauerint
pitcturis, & ſigninis operibus, auratisq́; laquearibus, & lectis pur pureis, ita quod ſi integrum opus initĳs re-
ſponderet, opulentißimorum Regum opes exhauriendæ forent. Vnde quod factum est intercipitur, & quod
faciundum eſt, deſtituitur interim egregia illa ornamenta puluere, & ſitu ſquallent. Sed ſinamus eos uideri aut
eſſe, quod uideri, aut eſſe uolunt, & muniti ĳs præ nobis ab excellentibus, & peritis tradita ſunt
prudenter, cogitemus & credamus pecuniam nullam melius, uel utilius impendi, quàm eam, quæ probo, &
perito traditur Architecto. ex ea enim prima traditione exordium capit quicquid operi futuro boni, pulchri,
& excellentis ineſſe potest. Non debemus igitur bene conſulenti parce conſulere, nec recte facienti auaras
præbere manus. Lex igitur illa, quam Epheſitradit Vitr. dura licet æqua tamen conditione latam fuiſſe, etiam
3330 noſtris temporibus obſeruari deberet. & præſertim in rebus ĳs, in quibus occaſio præceps, impendendi neceßi-
tas, deliberandi periculum, & minima ſubducendærationis commoditas inest. quemadmodum in publicis ap-
paratibus, & ludorum, ſcenarumq́; machinationibus, quæ ad tempus fiunt, nec perpetuo manſura comparan-
tur: propter quas res Romani publica munera per magistratus diſtribuere ſolebant, in quibus rebus inge-
nioſi, fideles, peritiq́; Architecti requirebantur. Vt igitur ignorantiam, & damna euitemus, neceſſe est om-
nẽ machinationis rationem expedite, ac explicate cognoſcere. Poſt proœmium igitur ſermo habetur de machi
nis, atque organis, ex quibus non nulla pacis ſtudia reſpiciunt, ſiue utilitatem, ſiue incunditatem ſpectes.
nonnulla ad bellorum rationem transferuntur. Primo igitur capite Vitr. machinam definit, diſerimen ponit
inter machinam, & organum: machinarum partitionem facit, deq́; earum origine ſermonem habet. Aſecüdo
ad nonum de tractorĳs machinis loquitur, & rationem affert, qua uarĳs modis onera ſubleuantur. A nono
ad tertiumdecimum, rotarũ, & tympanorum ad aquam hauriendã, & ad molendũ docet apparatum. A tertio
4440 decimo ad quintum decimum, nonnullas deſcribit machinas, quas hydraulicas uocat. Sunt enim machinæ hy-
draulicæ organa ratione harmonica perfecta, quæ aquæ commotione ſpiritum impellunt ad fistulas, & ſuaues
emittunt ſonos. Metiri etiam docet iter ſiue curru, ſiue naui peragatur tympanis proportione dentatis: Inde
ad bellicas machinas conuerſus, iaculatorias, & excuſſorias machinas deſcribit, & uniuerſum Architecturæ
corpus, ut pollicitus est, demum abſoluit. Nos de more noſtro uniuerſam hanc materiem ſub uno aſpectu po-
nemus, memoriæ, & intelligentiæ lectorum inſeruientes. Cum igitur natura mult. t, quæ hominum commo-
dis aduerſantur, efficere ſoleat, cumque eadem eodem modo ſemper agat, neceſſarium fuit modum inuenire,
quo natur a ad humanos uſus flecti, ac deduci poſſet. Modus is ope artis inuentus est: Arte enim natura uin-
citur in ĳs, in quibus homines a natura uincuntur. Ecce quam nobis rerum pondere, ac mole natura reni-
tatur, quod niſi adſit ingenium artis, & ſolertia, quis educere, trahere, ac deducere magnas poſſet marmorũ
5550 moles, metas, obeliſcos, columnasq́; immanes erigere? nauesſubducere eaſdemq́; mercibus onustas traĳcere?
Deficerent planẽ uires humanæ, niſi artis, & machinationis prœſidio muntiti tantas res aggrederemur. Pul-
chrum igitur, & utile est originem, principiumq́; machinationis, & genera ſcire, unde uniuerſa hæc ratio
proſecta eſt. Cognitio ista duabus ſcientĳs ſubiecta est: ſubalternam dicunt: nam & naturali Philoſophiæ,
& Mathematicæ diſciplinæ ſubĳcitur. A natur a materiem, & ſubiectam rem ſumit. Ars enim id in quo agit
aliunde ſumit: namlignum, marmor, metalla, & huiuſmodi alia a natura comparantur: ſubtiles autem ra-
tiones, & demonſtrationes, & artis initia ab ipſis mathematicis ſumuntur: & quemadmodum ſubiecta res,
& materies uariabilis, & mutabilis est, ſic enim fert natura. Itaratio æterna, & immortalis exſui ratione
habetur. Rationem enim circuli, ſeu Trigoni, uel alterius ſiguræ, in quacuque ſit materie, eandem ſemper
eſſe neceſſe eſt. ut igitur are ſubiecta defectio, ſic a forma perſectio eſt, Ideo magna diligentia conſiderandum
6660

363331DECIMVS. eſt unde uitium & uirtus in rebus oriatur. Materiæ qualitates diuer ſæſunt, quæ a principiorum temperatura
ortum habent, ab ĳs enim denſum, rarum, graue, leue, aſperum, molle, denſum, tenue, liquidum, & ſiccum,
& huiuſmodi aliæ proprietates proſiciſcuntur, quæ aut impediunt, aut aptam reddunt materiem ad rationes
artis ſuſcipiẽdas. Figuræ quoque aliæ aptiores ſunt motionibus, quàm aliæ. Anaturali ergo ſcientia ſubiectam
rem capit machinatio. Sed ſormam a mathematico. Deforma igitur agentes dicimus, quod quæ. admiratio-
nem afferunt, ab admirandis cauſis ortum habere, nam magni effectus cauſarum magnitudinem arguunt.
An non eſt mir abile immane pondus etiam ponderis adiectione facilius agi? Tympanum rotamq́; mediam prio
ris motionem ad tertiam transferre, cum ipſa comtrario primæ motu feratur? quod certis terminis, & ma-
gnitudinibus res quædam costitutæ perſiciantur, ultra quos nulla ratione conſiſtant. Miraculo igitur ſunt
bæc, quare non est aratione alienum ſi aliqua inuenitur naturæ proprietas admiranda, quæ harum rerum
1110 cauſa ſit. Ideo animaduertendum eſt omnia bæc a uectis natura proſiciſci. Vectis uero ratio a trutina, truti-
næ a libra, libræ tandem a circuli proprietate ortum ducit. Habet autem circulus, quod nullares alia natu-
ra conſtans ferre poteſt. Contraĳs enim & repugnantibus ſubſtituitur, unde ortum admiratio ſumit. Mo-
uetur circinatio immoto centro, linea eadem, circinationis cum latitudinis expers ſit, curua, & conuexa eſt.
aſcendit ſurſum pars una deſcendit altera in circ ulo. Lineæ a centro ductœ ſuis partibus uelocius, & tardius mo
uentur, quæ omnia ſibi mutuo aduerſantur. motioni quies, curuum conuexo, ſummum imo, uelox tardo.
Cum igitur circuli uls, & natura huiuſmodi ſit, ut contraria, & aduerſantia, quod alibi natura non patitur,
admittat, nonne hoc est admiratione dignum? Sed hoc unlgus latet, stupeſcit enim cum effectus intuetur,
quorum rationes ignorat. Neigitur erremus cum uulgo, teneamus hæc omnia ab ipſa circuli natura deduci.
Complectentes autem quod iucundum est, atque admirabile, dicimus debere nos originem, partitiones, &
2220 regulas totius machinationis habere debere. Origo esta neceſsitate: cogit enim neceßitas, ut noſtris com-
modis inſeruiamus. Natura docet propoſitis ab animalibus exemplis. continens cœli uerſatio amplam quan-
dam machinationem præbet. Caſus item multa ferre ſolet, & humana ſolertia ab ipſo caſu argumentum ſu-
mit. Vnde tot auxilĳs, indicibus, exemplaribus, impulſionibus coacti, machinationes multas perficimus,
ad humanos uſus, & commoditates, unde origo machininationis ſatis estmanifeſta. Nunc de diuiſione di-
cam. Ex machinis quædam per ſe moucentur, quæ automata Græce uocantur, quia ultro, & ſponte uerſari
uidentur, aliæ non per ſemouentur. ex prioribus quædam ſtata Græci, Stataria Latine dictæſunt, quædam hy-
pagonta, idest ſubuerſatæ, habent enim infra ſe latenter, unde motum habent. de utrisq́; generibus Hero per-
tractat. docetq́; ædem rotundam facere in qua Baccbus pateram altera manu tenet, alter a tympannum-
Propè uero adest panthera & Ara: circum Bacchides tympana tenentes, ſupra Tholum alata, &
3330 coronata uictoria collocatur: atque uno & eodem tempore in araignis ſuccenditur, Bacchus lac e patera,
uinum e Thyrſo uerſat in pantheram; Eacchides circunſalientes tympana pulſant, uictoria ſe cir cumagens
alas quatiens tuba ſonat: In alia uero diſpoſitione facit inambulantia ſigilla euntia, & redeuntia, motionesq́;
uarias reddentia, ut uſus poſtulat ex propoſito. Ex his autem quæ non mouentur ſponte, ideſt quæmotionis
initium intra non habent, aliæ ab inanimis rebus cientur, aliæ ab animatis, priores aut ab aere, aut ab aqua,
aut ab igne impelluntur: ab aere & ſpiritu quæmouentur, qutſpiritusincluſos habent, aut liberos: ſi inclu-
ſus pneumatica ratio abſoluitur, hoc tſt ſpiritalis, de qua Hero. Si liber, easfacit machinas, quæuento liberæ
impelluntur, ut ædiſicia ad molendum, & hydranlicæ quædam machinæ, & quæ uerrucula impellente ſumo
conuoluunt. Si ab aqua, tunc ſiunt rotæ, & tympana ad molendum, ſerræ ad trabes ſecandas, folles, manti-
cesq́ ad tundendum ſerrum, & alia huiuſmodi, quorum uſus est maxime neceſſarius. Verum ſi machinæ ab
4440 animatis mouentur, eæ ſunt, quas uel ratione carentia mouent, ut boues, equi, muliq́; ut currus, ciſia, quadri-
gæ, uel eæ, quas homines durum, genus uerſat, trabit, erigit, impellit, ſiue ad pacis uſus, ſiue ad bellicos appa-
ratus ſpectant. Vnde ad eas motiones trochleis, uctibus, radĳs, trutinis, lancibus, ergatis, rotis, & tympa-
nis utitur, ut autem aſcendat multiplices ſcalarum ſormas construit, munitas, & ſine munitione, ut uero diſ-
rumpat, excutiat, proſternat, quatiat, frangatq́; ac iaculetur, arietes, teſtudines, turres ambulatorias, cuni-
cula, terebras, catapultas, balistas, tormenta reliqua, & diſicat, compingit, coagmentat, quæ omnia ad ma-
chinarum partitionem ſpectant, quarum rationes, ac regulæ inſerius ponentur. interim uerba quædam proœ-
mĳ buius explicabimus. { Velorumq́; inductiones } in ſcenicis ludis ſolebat tendi aulæum, & ſeabella ap-
portari. Munera autem publica (utiquit Budæus) uno nomine lythurgiæ dicuntur. Quorum generum ſunt
choragia, idest præſtatio ſuppeditando choro inuenta liberalium ludorum tempore, & panathenæorum, He-
5550 ſtiaſis idest conuiuatio, ſeu epulum tributim exhiberti ſolitum. Gymnaſiarchiæ oleum paleſtræ ſuppeditabat
priuato ſumptu. Iſphora dicebatur collatio ad stipendia militum. pulchre apteq́; adducuntur Lucretĳ carmi-
na a Philandro, ex libro quarto in locupletißimum theatri testimonium.

Et uulgo ſaciunt id lutea, ruffaq; uela,
Et ferruginea cum magnis intenta Theatris
Per malos uulgata, trabesq́; trementia pendent,
Nanq; ibi conceſſum caueaiſubter, & omnem
Scenalem ſpeciem patrum, matrumq́; , Deorumq́;
Inſiciunt coguntq́; ſuo ſtuitate colore.

6660

Et quanto circum mage ſunt incluſa Theatris
Mœnia, tam magis hæc intus perſuſa lepore
Omnia corrident concepta luce diei.

364332LIBER

De machina quid ſit, & eius ab organo differentia, origine, &
neceßitate. # Cap. I.

MAchina eſcontinens ex materia conlunctio, maximas ad onerum motus habens uirtutes.

Diffinit hoc capite Vitruuius, & declarat quid machina ſit, quo modo moueatur, quot, & quæ
machinarum genera inueniantur: quæ ſit machinæ ab orgando differentia, & unde machinatio ori-
ginem duxit. Quod igitur ſpectat ad machinæ diffinitionem: Vitr. ait machinam eſſe continen-
tem, & perpetuam coniunctionem ex materia, ideſt ligno, uel ſerro, quæ maximas habet ad onerum motus.
uirtutes. idest, maximas uires habet ad onera mouenda: utitur autemmotus nomine communiori notione, qua
1110 tenus tractionem, impulſionem, ſubleuationem, & alia generα complectitur. Ratio autem machmarum con-
ſtruendarum mechanica dicitur, uel machinalis ſcientia. ubi non tam materiæ ratio, quäm manus, atq; in-
genĳ ducitur, nam qui machinam conſtructurus, eſt, mente diu uerſat, & machinatur quid, & quomodo agen-
dum ſit ut onera ſubleuet, alte conſcendat, uehementer quatiat, longe iaculetur, facile uerſet, & demum ea
ſaciat, quæ ad humanos uſus (alioquin repugnante natura) pertinere poſſunt. Cura igitur, & ſollicitudo
quæ urget nos, ut naturam aduſus nostros deducamus, machinari no s facit, hoc eſt maginando inuenire,
unde imaginatio lumen a mente capiens mathematicis rationibus exercita, resinueniendo quodam ſucceſſionis
ordine materiam ſimul adnectit, (alioquin nibil efficeret, quoniam res diſparatæ ad unum ſinem tendere ne-
queunt.) ut motus eos efficiat, qui admiratione maxima a uulgo ſuſpiciuntur. Ideoinquit Vitr.

Ea moueturex arte circulorum rotundationibus, quam Græci ηυηλιηιω ηινηίυ appellant.

2220

Ideſt principium, ac forma omnium machinationum est motus circularis. Quærendum uero eſt quomodo ſer
netur hoc, ut in ommi machinatione ſit motus circularis. Nam Vitru. inferius dicit. Scanſorium genus non
arte, ſed audacia gloriari, & in ĳs machinis, quæ ſpiritales dicuntur nullus eſt circularis, motus, niſi in pau-
ciſſimis. Præterea machinæ diffinitio non uidetur conuenire omnibus machinar um generibus, non enim omnis
machinatio ad hoc paratur, ut onera moueat, nec omnis machin atio ligno constat, ſi uelimus affirmare Vi-
truuium diffinire eas machinas, quæ circulari motu reguntur, quomodo intelligemus eum machinas in tria
genera diuifiſſe, idest trastorium, ſcanſoriium, & ſpiritable? Ergo ſi intelligimus machinam eſſe continuam ma-
teriæ coniumctionem, & materiæ nomine, non ligna ſolum, ſed cæera ex quibus machinæ conſtruuntur, hoc for-
te stabit. Sed quomodo conueniet machinas omnes maximas ad oncrum motus habere uirtutes, ſi machi-
nas illas appellaueris, quæ ſpiritu, atque aere impulſu conſiciuntur? quod onus quimotus in illis eſt? Reſpon-
3330 deo oneris nomine non modo intelligi grauitatem, quam res magnæ, & ponderoſæ habent, ſed & impetum,
& momentum illud, quod habet quælibet res a natura ut ad ſua quæque loca ſeratur. cum ergo arte fit, ut
res grauis ſaliat, & natura permittit ut elementa præter naturalem inclinationem aut aſcendant, aut deſcen-
dant: certe hæc maxima uis eſt ad onerum motiones, & neceſſitas illa, quæ elementis imponitur, ſumma ſo-
lertia ab arte proſiciſcitur. Ergo etiam ſpiritalibus machinis diffinitio conuenit. Scanſoriæ quoque machi-
næ ea uirtute non cavent. quando contra momentum, & impetum, quam Græciropim uocant, a natura in-
ſitum, terrena, aut humida hoc eſt grauia corpora ſubleuentur, & funibus, rotisq́; , ac tympanis ad ſumma
ædium culmina aſcendatur. Quod ſi hoc genus audacia potius, quäm arte nitatur, non tamen artiſicio caret,
cum non modo ut aſcedamus, ſed ut tutò aſcendamus, & hoſtes offendamus ſcalæ fieri ſoleant. Noſtris etiã
igniuomis machinis, quas bombardas uocant, diffinitio machinæ congruit, & eas nos ab arte, artigliarias uo-
4440 camus, ſiunt enim ex perpetua materiæ coniunctione, habentq́; ad onera uirtutes maximas iuxta ordinem uni
uerſi, & omnino & circulares, & porrectos motus habent, ut conſiderantibus eſt manifeſtum. Demum nitlla
eſt machina, quæ non directa, & rotunda motione perficiatur quod longa inductione a Vitr. probabitur. In-
terim machinarum genera explicentur.

Est autem unum genus ſcanſorium, quod Græcè acrouaticon dicitur: Alterum ſpiritale, quod
apud eos pneumaticon dappellatur. Tertium tractorium, id autem Græci uanauſon uocant. Scanſoriũ
autem eſt, cum machinæ ita ſuerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis ſtatutis, & tranſuerſarijs col-
ligatis ſine periculo ſcandatur ad apparatus ſpectationem. Spiritale eſt cum ſpiritus expreſsionibus
impulſus, & plagæ, uocesq́; organicos exprimuntur. Tractorium uerò cum onera machinis pertra-
huntur, aut ad altitudinem ſublata collocantur.

5550

Machinarum tria genera eſſe dicit. Scanſorium, ſpiritale, tractorium. Græcas quoque corum appellatio-
nes apponit, & ſcanſorium, acrouaticon: ſpiritale pneumaticon: Tractorium uanauſon Græce appellari mo-
net. Sunt quinon acrouaticon. Sed aerouaticon legant, ſed non animaduerterunt quid Vitr. uelit, quia enim
in proœmio dixerat. & ea omnia, quæ ſcenicis moribus per machinationem ad ſpectationes populo compa-
rantur} & hic dicit { ſcanſorium eſſe cum machinæ ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis ſtatutis,
& tranſuerſarĳs colligatis ſine periculo ſcandatur ad apparatus ſpectationem } putant Vitruuium intelligere
de ſcalis, quibus aſcendebatur ad ſcenæ apparatus faciendos, ſed non uident de quibus ſcalis intelligat in hoc
libro. Sunt enim bellicæ machinæ ad ſcandendum inſtructæ, e quarum ſummitate tanquam e ſpecula obſi-
dentes explorant, quid in urbe ofſeſſi aduerſus ſe parent, quod genus mox dicet non arte, ſed audacia gloriari.
de ĳs Valturius agit. Spiritale autem multo plura complectitur, quàmquæ Vitr. enumerat. Solas enimhy-
6660

365333DECIMVS. draulicus ponit, ſed Hero in libro ſpiritalium præter Organa uoces. cantusq́; auium reddentia, præter ſerpen-
tium ſibitlos, tubarumq́; ſonos, alia inſuper inſtrumenta parat, quæ neque ad ſonos, neque ad uoces referun-
tur. nam ex eodem tubulo diuerſos effundi liquores docet, idq́; proportione quadam. mox & irrorationes in-
gredientium in ædes, irrigationes hortorum, aquarum hauſtus, lucernarum modertiones, animalia ſacrifi-
161[Figure 161]Funium nodi.11102220 cantia, iaculantia ſigilla, & alia huiuſmodi oſtendit, quæ cum expreſſione ſpiritus efficiuntur, quorum au-
thor Cteſibius Alexandrinus in ſuperiorilibro declaratus eſt. Sub tractoria ratione continetur & deductio,
& ſubleuatio, & libratio ponderum: Mox gener a hæc inter ſe collata declarat.

162[Figure 162]Scala in carcheſio poſita.3330444055506660

366334LIBER

Scansoria ratiò non arte, ſed audacia gloriatur. Ea catenationibus, & tranſuerſarijs, & plexis
colligaitonibus, & eriſmatum fulcturis continetur: Quæ autem ſpiritus poteſtate aſſumit ingreſſus
clegantes artis ſubtilitatibus conſequitur effectus. Tractoria autem maiores, & magniſicentia
plenas habet ad utilitatem opportunitates, & in agendo cum prudentia ſummas uirtutes.

Ex his tribus generibus unum audacia, alterum elegantia, tertium utilitate, ac magnificentia gloriatur.
De priori non loquitur Vitruuius id ( ut inferins dicet) militum peritiæ relinquit. De ſpiritali parum: nam
de Cteſibica machina, & hydraulica tantum mentionem facit. De tractorio uero copioſe loquitur, nos uni-
cum exemplum ſcanſoriæ machinæ poſuimus, ut Vitruuĳ uerba percipiamus, utſciamus quid ſit catenatio,
tranſuerſa, & plexa colligatio, & eriſmatum fulcturæ. Telonem dicunt a longitudine quoties una trabs præ
1110 altera in terram defigitur: cum in ſummo uertice alia tranſuerſa trabs dimiſſa medietate connectitur eo libra-
mento, ut ſi unum caput dimerſerit, alind erigatur: in uno ergo capite cratibus ſiue tabularis, contexitur ma-
china: in qua panci collocantur armati, tunc per funes attracto, depreſſoq́; alio capite, eleuati imponuntur
in murum, ubituto ſtantes etiam hoſtibus nocere, & proſpricere poſſint: & renunciare quas res aduerſarĳ
conentur reſpicere. cuius ſigura poſita eſt ante.

Ex his ſunt alia, quæ mechanicos, alia quæ organicos mouentur. Inter machinas, & organaid ui-
detur eſſe diſcrimen, quod machinæ pluribus operibus, aut ui maiore coguntur effectus habere, uti
baliſtæ; torculariumq́; prela. Organa autem unius opere prudenti tractu perſiciunt, quod propoſi-
tum eſt, uti Scorpionis, ſeu aniſocyclorum uerſationes. Ergo, & machinarum ratio ad
uſum ſunt ueceſſaria, ſine quibus nulla res poteſt eſſe non impedita.

2220

Vt integra baliſtæ aut torcularis machina fiat, multis opus eſt operibus, namtorculari, cochleæ, & trabs,
quæ uuam calcat, quæ prelum dicitur, & uectes neceſſarĳſunt. Baliſtæ quoque opus uarium est, uectibus
ergatis, & ſimilibus indiget. Organa uero unius tantum opere prudenti tactu perſiciunt, quod propoſitum
eſt. Vituerſationes Scorpionis, aut aniſocyclorum. Aniſocycla int elligo cochleas, quas nos uidas appella-
mus, constant enim ex circulis continuis, ideoq́; inæqualibus, unde nomen deductum est, cum enim Scorpio-
nes tenduntur, ſolo opere aniſocyclorum tenduntur. Aniſocycla faciunt muliebres capilli cum contorquen-
tur, unde etiam ferrea aniſocycla conſiciuntur in quibuſdam organis, ut contracti primum deinde remiſſi expel
lant quod in corum capitibus eſt impoſitum. ut ex ſequenti diagrammate uideri poteſt.

Omnis autem machinatio eſt a rerum natura
163[Figure 163]Figura aniſocyclorum. procreata. ac a præceptrice, & magiſtra mundi
3330 uerſatione inſtituta. Nanque animaduertamus
primum, & aſpiciamus continentem Solis, Lu-
nȩ, quinque etiam ſtellarum naturam, quæ ni
machinata uerſarentur, non habuiſſemus in ter-
ra lucem, nec fructuum maturitates. Cum ergo
maiores hæc ita eſte animaduertiſſent, ererum
natura ſumpſerunt exempla, & ea imitantes in-
ducti rebus diuinis, commodas vitæ perſecerunt explicationes. Itaq; comparauerant ut eſſent expedi-
tiora, alia machinis, & earũ uerfationibus, nonnulla organis. Et ita quæ animaduerterut ad uſum uti-
lia eſſe, ſtudijs, artibus, inſtitutis, gradatim augenda doctrinis curauerant. Attendamus enim pri-
mum inuentum de neceſsitate, ut ueſtitus, quemadmodum telorum organicis adminiſtrationibus,
4440 connexus ſtaminis ad ſubtegmen, non modo Corpora tegendo tueantur, ſed etiam ornatus adijciant
honeſtatem. Cibi uero non habuiſsemus abundantiam, niſi iuga, & aratra bobus, iumentisq́; Omni-
bus eſſent inuenta. Sucularumq́; , & prelorum, & uectium, ſi non fuiſſet torcularis præparatio, neq;
olei nitorem, neque uitium fructum habere poteuiſſemus ad iucunditatem. Portationesq́; eorum non
eſſent, niſi plauſtrum, aut ſarracorum per terram, nauicularum per aquam inuentæ eſſent machi-
nationes. Trutinarum uero librarumq́; ponderibus examinatio reperta, uindicat ab iniquitate inſtis
moribus uitam. Non minusq́; ſunt innumerabiles moderationes machinationum, de quibus non
neceſſe uidetur diſputare, quoniam ſunt ad manum quotidianæ, ut ſunt rotæ, folles fabrorum, rhedæ,
ciſia, torni, cæteraq́; , quæ communes ad uſum conſuetudinibus habent opportunitates. Itaque inci-
piemus de his, quæ rarò ueniunt ad manus, ut nota ſint, explicare.

5550

Quæ ad originem machinarum, de qua hic tracatur, pertinent ſatis ſunt a nobis ſuperius explicata. Quod
uero ad uocabula quædam pertinet, ſtamen & ſubtegmen nos tramam, & ordimentum uocamus. Stantia in
longum fila stamina dicuntur. quæ uero radio & nauicula inſeruntur, ſubtegmina. radium ſeu nauiculam telũ
appeltari puto, quod hoc loco Vitr. dixit telorum adminiſtrationibus connexu ſtaminis ad ſubtegmen. Sar-
racum eſt plaustri genus, ciſium uehiculum duabus rotis delatum, ad itineris celeritatem opportunum. Ci-
cero pro Roſcio Amerino. Decem (inquit) horis nocturnis ſex, & quinquaginta millia paſſuũ cisĳs peruolauit.

6660

367335DECIMVS.

De Aedium ſacrum, publicorum̈, operum machina-
tionibus tractorĳs # Cap. II.

PRimvmq́; inſtituemus de ijs, quæ ædibus ſacris, operumq́; publicorum perfectionem
neceſsitate comparantur: quæ ſiunt ita. Tigna tria ad onerum magnitudinem ratione
expediuntur, & a capite fibula coniuncta, & in imo diuaricata eriguntur funibus in capi-
tibus collocatis, & ijs item circa diſpoſitis erecta retinentur. Alligatur in ſummo trochlea,
quam etiam nonnulli rechamum dicunt. In trochleam induntur orbiculi duo, per axiculos uerſa-
1110 tiones habentes, per cuius orbiculum ſummum traijcitur ductarius funis: deinde demittitur, & tra-
ducitur circa orbiculi imum trochleæ inferioris, refertur autem ad orbiculum imum trochleæ ſupe-
rioris, & ita deſcendit ad inferiorem, & in foramine eius caput funis religatur: Altera pars funis re-
fertur inter imas machiuæ partes. In quadris autem tignorum poſterioribus, quo lociſunt diuaricata,
ſiguntur chelonia, in quæ conijciuntur ſucularum capita, ut faciliter axes uerſentur. Eæ ſuculæ pro-
xime capita habent foramina bina ita temperata, ut uectes in ea conuenire poſsint. Ad rechamum
autem imum ferrei forfices religantur, quorum dentes in ſax forata accommodantur. Cum autem
funis habet caput ad ſuculam religatum, & uectes ducentes eam uerſaznt, funis ſe inuoluendo circa
ſuculam extenditur, & ita ſubleuat onera ad altitudinem, & operum collocationes.

Docet hoc loco Vitruuius qua ratione machinæ fiant ad onera ſublenanda, & ſuis locis in ædiſicĳs im-
2220 ponenda. De trochlea primum loquitur. Trochlea a noſtris talea, ab alĳs rechamus dicitur. Com-
ponitur autem hoc modo. Scinditur lignum ad formam Θ literæ græce octauæ, in ea orbiculus, quem no-
ſtri radium appellant, axiculo traiecto collocatur; axiculum noſtri marſionem uocant. in cultro inſerti orbi-
culi canalis eſt funis rotuditatis capax. ſuſpenditur uncino ad trabes, quæ hoc modo accommodantur. Tria
tigna eriguntur ea magnitudine, quæ ad opera ſubleuanda ſatis eſſe iudicabuntur, aſuperiori parte fibulis,
quas nos pirones dicimus, alligabuntur, ab inferieri diuaricantur, ut stare poſſint. huiuſmodi collocationem,
& tigna ſic compoſita, ganriam, aut gauernam noſtri dicunt. appenditur trochlea una in ſuperiori parte, &
altera in inferiori. Textura autem funis, quam nos ordimentum uocanms, hoc modo ſit. Sumitur funis du-
ctarius (menalẽ nos uocamus, )caput eius inſeritur in canalem orbiculi ſuperioris, deinde demittitur ad orbi-
culum trochleæ inferioris, & per eius canalem traiectus, refertur ad inferiorem orbiculum trochleæ ſuperio-
3330 ris: & per eius canalem inductus demittitur ad orbiculum ſuperiorem trochleæ inferioris, ibiq; alligatur:
Caput alterum ductar ĳ funis liberum eſt, uel ut manibus trahatur, ſi leuiora ſunt onera, uel ut ſuculæ allige-
tur, quæ inter pedes tignorum diuaricatos affigitur ſuis anſis, quas chelona Vitruuius, noſtri auriculas uocant.
Sucula uectibus, quos noſtri ſtangas, aut baſtones dicunt, uerſatur. pondera forficibus, quas Ganzos dicimus,
uel uncinos attrahuntur, ſunt enim appenſi forfices inferiori trochleæ, ut eſt in diagrammate ubi A. verum
ut trochlea recta ratione perficiatur, & ſuos commenſus habeat, funis primo conſideranda est
tanquam modulus, deinde ex ea partienda eſt trochlea hoc modo. Fiat circulus cuius ſemidiameter tres ha-
beat funis craſſitudines, tam magni erant minores trochleæ orbiculi, maiores autem orbiculi conſtabunt dia-
metris duplis minor: bus orbiculis, ab ĳsq́; distabunt maiorum & minorum centra tribus diametris & dimi-
dia minorum orbiculorum: ab extremis autem maioribus orbiculis ducentur lineæ contingentes extrema mi-
4440 norum orbiculorum quemadmodum ex diagrammate uidetur. ubi A. minor orbiculus, cuius diametros ſex
funis craßitudines habet, B. maior, cuius diamttros dupla erit diametro minoris orbiculi, & centra horum
tribus diametris, & dimidia minoris distabunt. lineæ uero contingentes extrema orbiculorum ſunt d e. &
e f. Centrum uero orbiculi medĳ ubi C. aminore distabit ſemidiametris tribus, & ducetur in centro c.
tam magna circinatio, quanta est latitudo linearum contingentium extrema orbiculorum, quorum propor-
tiones ſimiles erunt, idest ſic ſe habebit maior ad medium orbiculum, ut medius ad minorem. Totius aut lo-
culamenthuei trochleæ longitudo diametris octo minoris orbiculi conſtabit, eriq́; e g. orgiculorum autem
craßitudo in qua canalis eſt, & funis inducitur, aliquanto fune amplior facienda eſt. Poſita igitur trochlearũ
compoſitione ad rationem illarum ueniam, ut non modo ſignificatares, effectus, & opus, ſedres quæſigni-
ficat, & cauſa & ratio intelligatur. Nulli dubium eſt, quod ſi funiculo ſimplici appendatur onus centum pon-
5550 do, quin omnis oneris uis ſolo illo ſuſtineatur, quodſi duplex fumiculus efficiatur, & in trochleam indatur, onus
partietur ac diuidetur, ita ut minus laboret funiculus, & is, qui ſuniculum cum onere trabet, facilius trahet,
quam ſimplici funiculo. Quid ergo credendum eſt ſi plures trochleæ & orbiculi applicentur? nonne in mino-
res partes ſemper onus diſtribustur ? & nullo fere negotio trahetur? certe hoc euidentißimum eſt, unde ſi
duplicatio dimidium laboris imminuet, quid aget radiorum, ſeu orb culorum, funisq́; duplicata, uel etiam
triplicata adiectio? Verum niſi eſſet funiculorum onus, radiorum aſperitas, motionis ob multiplices inuolu-
tiones tarditas, qui ſunt materiæ, non formæ defectus, certe puerulus ingentia onera ſubleuaret. Verum &
ĳs aliquod remedium adhibent, nam ſapone funes, & canales orbiculorum inungunt. quam rectißime in orbi-
culos axes imponunt ductarios funes abſque impeditione contexunt. axiculos inſtaratione ad orbiculos com-
parant, adduntq́; ſuculas, & ergata, quæ omnia facilitati trahentium conſulere ſolent. Eſt autẽ fibula circulus
6660

368336LIBER uel forma quadrata ex ferro, alioue metallo habens in medio axiculum uerſatilem quo Zonæ ſcorteæ colligan-
tur, unde per ſimilitudinem funis intortus ad tigna alliganda dicitur a Vitruuio fibula, & Ligaturas buiuſ-
modi fibulationes uocat.

164[Figure 164]Trochlearum ratio.

1110

De diuerſis
appellationibus, machmarũ, & gantur. Ca. III.

HAec autem
2220 ratio ma-
chinatiõis,
quod per
tres orbiculos circũuol
uitur, triſpaſtos appella
tur. Cum uero in ima
trochlea duo orbiculi,
in ſuperiori tres uerſan-
tur, id pentaspaſton di-
citur. Sin autem ma-
3330 ioribus oneribus erunt
machinæ comparadæ,
amplioribus tignorum
longitudinibus, & craſ-
ſitudinibus erit utendũ,
& eadem ratione in ſum
mo ſibulationibus in
imo ſucularum uerſa-
tionibus expediendum.
His explicatis antarij fu
nes ante laxi collocen-
4440 tur, retinacula ſupra ſca
pulas machinæ longe
diſponantur, & ſi non
eritubi religentur, palis
reſupinati defodiantur,
& circum fiſtucatione
ſolidentur. quo funes
alligentur. Trochlea in
ſummo capite machinæ
5550 rudenti contieatur, &
ex eo funes perducan-
tur ad palum, & quæ eſt
in palo trochlea illiga-
ta, circa eius orbiculum
funis indatur, & refe-
ratur ad eam trochleã,
quæ erit ad caput ma-
chinæ religata. Circum
autem orbiculum ad ſummum traiectus funis deſcendat, & redest ad ſuculam, quæ eſt in ima machi-
6660 na, ibiq; religetur. Vectibus autem coacta ſucula uerſabitur, & eriget per ſe machinam ſine periculo:
165[Figure 165]B. ergata.
C. trochlea ſuperior.
D. ſucula.
E. tigna.
F. pondus.
I. forcipes.
G. ſucula.
H. fibula.
O. chelonia.
P. uectes.
S. carcheſia.S H C A D E F T I B G

369337DECIMVS. ita circa diſpoſitis funibus, & retinac ulis in palis hærentibus, ampliore modo machina collocabitur.
Trochleæ ductarij fu. @s, uti ſupra ſeriptum eſt, expediuntur.

Quoniam (ut dixi) troch. earum numerus, & orbiculorum multitudo oneris uim distribuere ſolet in mino-
res portiones, ideo ubionera maiora ſubleauanda ſunt, plurtbus trochleis, & orbiculis erit utendum. ab orbicu-
hrtftn autem numero machinæ nontinantur, nam ſi tribus orbiculis funis inuoluitur, triſpaſton eam machinam
uocamus, noſtri ternalem dicunt. Si trochlea inferior duos, ſuperior tres orbiculos habuerit pentaſpiaſton eam
machinam dicemus, ſi autem plures poliſpaſton. ſpazin enim trahere ſignificat. {His explicatis antarĳ fu-
nes ante laxi collocentur. } Docet Vitr. quomodo machinæ erigendæ ſint. Qui uero uidit, qua ratione malum
in naui extollatur, is facile intelliget quæa Vitr. proponuntur. Ego facile hoc negotium abſoluam. vt ma-
1110 china erigatur pedem eius palo adhærere facito, aut alicui rei firemæ, ut illix innitatur: alteri capiti illigantur
rudentes duo, ut alter ad dextram, alter ad ſiniſtram proĳciatur. Rudentes hi a Vitruuio Antarĳ funes dicun-
tur, Græci {ωρ}ότο{νδ}ζ, appellant, ſartias nostri. per longitudinem uero machinæ protenditur funis a capite adpe
dem, & in trochleas inditur duas, quarum altera ad caput machinæ altera ad pedem apponitur. a quo pede
ubi palo innititur aliquantum abeſt ſucula, uel ergata, ad quam prædictus funis, qui per machinæ dorſum pro-
tenditur, refertur. Hanc funem noſtri codettam dicunt, & inferiorem trochleam paſtecam uocant. Inuolui-
tur funis uerſatione ſuculæ, & ita machina erigitur calcepalo innitens. Interim ab antarĳs funibus, qui ſunt
dextra & ſiniſtra regitur, ne in hanc, uel illam partem declinet; uerum quia funes antarĳ alligari debent ita,
ut firmiter retineantur, ideo ut id commode fiat, fodienda est in profundum ualde foſſa quadrata. in eaq́; trabs
extenſa collocatur. cuifunis alligatur. ſupra trabem tranſuerſa tigna alia ponuntur, & ſuper imponitur ter-
2220 ra, calcaturq́; & ſolidatur. Sed Vitr. uidetur uelle, quod palis terræ infixis trochlea alligetur, ut funis facilius
trabi, & relaxari poſsit, quod & uerum est, & commodißimum, nam diſpioſitis trochleis, & contextis du-
ctarĳs, oneribusq́; appenſis eo, quo ſupra dictum eſt modo, ſi alterum funem relaxes, alterum trahas, ubi uo-
lueris onus impones.

Similis ſuperiori machina, cui coloßicotera tutius committi
poſſunt, immutata duntaxat ſucula in tympa-
num. # Cap. IIII.

3330

SIn autem coloſsicotera amplitudinibus, & ponderibus onera in operibus fuerint, non erit
ſuculæ committendum, ſed quemadmodum ſucula chelonijs retinetur, ita axis includa-
tur habens in medio tympanum amplum, quod nonnulli rotam appellant. Græci autem
άμφίρ{ευ}ριν, alii ***τροχον uocant. In his autem machinis trochleæ non eodem, ſed alio mo-
do comparantur. habent enim, & in imo, & in ſummo duplices ordines orbiculorum: ita funis du-
ctarius traijcitur in inferioris trochleæ foramen, uti æqualia duo capita ſint, funis cum crit extenſus,
ibiq́; ſecundum inferiorem trochleam reſticula circundata, & connexa, utræque partes funis continen
tur, ut neque in dextram, neque in ſiniſtram partem poſsint prodire. Deinde capita funis referun-
tur in ſumma trochlea ab exteriore parte, & deijciuntur circa orbiculos imos, & redeunt ad imum,
4440 conijciunturq́; infimæ trochleæ ad oriculos ex interiore parte, & referuntur dextra, ac ſiniſtra ad
caput ſummæ trochleæ circa orbiculos ſummos. Traiecti autem ab exteriori parte referuntur dextra
ac ſiniſtra ad tympanũ in axe, ibiq́; ut hereant, colligantur. Tum autem circa tympanum inuolutus al-
ter funis refertur ad ergatam. & is circumactus tympanum, & axem inu oluendo, funes, qui in axe
religati ſunt, pariter ſe extendunt, & ita leniter leuant onera ſine periculo. Quod fi maius tympanũ,
collocatum, autin medio, aut in una parte extrema habuerit ſine ergata calcantes homines, expeditio-
res habere poterit operis effectus.

Difficultas omnis huius machinæ in funiculorum textura poſita eſt. Vitruuius primum eius effectus, & ui-
res declarat, dicitq́; eamparari ad ingentia pondera ſubleuanda. post fabricandæ machinæ modum ostendit-
Coloſſicotera uocat, quæ & magnitudine, & pondere ſunt pluſquam ordinario, quemadmodum maiores sta-
tuæ coloſſiuocantur. Erigitur machina extignis altis, & craſſis eo, quo ſupradistum est modo. Duæ trochleæ
5550 perficiuntur quatuor orbiculos habentes ſingulæ, duos in imo, duos in ſimmo trochleæ. altera trochlea, cui
anſa ferrea imponitur foramen habet in imo, quod tranſuerſe tranſit ad axiculos orbiculorum. Altera tro-
chlea alliganda eſt capiti machinæ. Textura uero ita facienda eſt. per foramen trochleæ inferioris traĳci-
tur dustarius funis. ita ut eius capita utrinque æqualia ſint, hoc est a foramine æque diſtent. Capita utraq;
ad trochleam ſuperiorem ſunt referenda, ut ab exteriori parte indantur in orbiculos inferiores, uerum ut fir-
ma ſint, & Trochleas directas teneant, antequam indantur, rudente alliganda ſunt in trochlea inuoluto. tra-
iettis igitur duobus capitbus per orbiculos inferiores trochleæ ſuperioris ab exteriori parte, demittuntur, &
traĳciuntur ab interiori parte trochleæ per orbiculos inferiores, & iterum referuntur ad trocbleam ſuperio-
rem, & ab exteriori parte per orbiculos ſuperiores traĳciuntur, & iterum demiſſa per orbiculos ſuperiores
trochleæ inferioris ab interiori parte traĳciuntur, ac ſiniſtra ad amex tympani arctiſſimæ connectun-
6660

370338LIBER tur. quoniam cum ſunis alter circa tympanum inuoluatur, & ad ergatam referatur, conſequitur, ut inuolu-
tus cum ſit, tympani, & axis uerſatione, funes obuoluti circa axem pariter extendantur: & ita leniter ma-
ximas moles extollunt. Quod ſi tympanum maius eſſet, ergata opus non eſſet. nam homines tympanum cal-
cantes, magna onera leuarent, nam ea ratio est diametri rotæ ad diametrum axis, quæ eſt ponderis quod le-
uatur ad preſſionem, & uires hominum calcantium. Ideo uectes ergatarum longi eſſe debent, ut iuxta pro-
portionem longitudinis ſingula capita oneris pondus imminuant, unde ſi duplicentur ad dimidium onus dedu-
cent, quatuor ad quartam partem, ita ut ſi uecte cubitali quatuor homines centum pondo moueant, quatuor
uectibus ſenum cubitorum, ĳdem duo millia & 400. pondo ſubleuabunt, dempto uectium pondere, quod
omnino parum est. Quod uero αμφιρευσιν, & ωιτρόαν legitur, alĳ ex uetustis condicibus legunt αμφίεληραν & ***ί-
1110 θεσιν. ut ĳs nominibus ſignificent tympanum, quod rudente inuluto tanquam ueſtiatur, apud Theonem inſpi-
ritblibus in mentione eiuſdem tympani αμφιελίκτραν uidemus, cæterum non ſine ratione duo hæc nomina a
Vitruuio poſita ſunt. nam particulæ αμφί & ώζί & ***ι rem innuunt conſiderandam.

166[Figure 166]Trochleæ cum tympano.222033304440

Aliud machinæ tractoriæ genus. # Cap. V.

5550

ESt & aliud genus machinæ ſatis artificioſum, & ad uſum celeritatis expeditum: ſed in eo
dare operam non poſſunt niſi periti. Eſt enim tignum, quod erigitur, & diſtinetur reti-
naculis quadrifariam, ſub retinaculis chelonia duo figuntur, trochlea funibus ſupra che-
lonia religatur: ſub trochlea regula longa circiter pedes duos, lata digitos ſex, craſſa qua-
tuor, ſupponitur. Trochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudinem habentes collocantur, ita
tres ductarij funes in ſummo machinæ religantur. Deinde referuntur ad imam trochleam, & traij-
ciuntur ex inferiore parte per eius orbiculos ſummos. Deinde referuntur ad ſuperiorem trochleam, &
traijciuntur ab exteriore parte, & per ſecundos orbiculos tradueuntur in exteriorem, & referuntur ad
6660

371339DECIMVS.167[Figure 167]F. trochleaſuperior.
L. trochlea inferior artemon dicta.
†. onus.
A. nectis.
3. onus.
1. hypomochlium.
2. nectis, mochlium.
V. ſpbœroma, œquipondium.
Q S. lances.
X. lances.
K. anſa. examen.
8. cuneus.
7. 9. uectis.
10. onus.
H G. vectes.
M. pondus.
O N. colhlea.
D. pali.
L. locus artemonis.
C. chelonia.
F. regula.
B. antarĳunes.
E. locus ductariorum funium ubifibulæ
x. libra ſuffulta.E B F H G 8 C N O K D L M † 6 7 10 x 3 2 1 R V S Q11102220333044405550 ſummum, ad orbiculos ſecundos traiecti redeunt ad imum, ex imo referuntur ad caput, & traiecti per
ſummos redeunt ad machinam imam. In radice autem machinæ collocatur tertiatrochlea. Eam
autem Græci εχάνοντα, noſtri Artemonem appellant. Ea trochlea religatur ad machine radicem, habens
6660

372340LIBER orbiculos tres, per quos traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum
ducentes, ſine ergata celerirer onus ad ſummum perducunt. Hoc genus machinæ poliſpaſton appel-
latur, quod multis orbiculorum circuitionibus, & facilitatem ſummam præſtat, & celeritatem. Vna
autem ſtatutio tigni hanc habent utilitatem, quod ante quantum uelit, & dextra ac ſiniſtra ad latera
declinando onus deponere poteſt. Harum machinationum omnium, quæ ſupra ſunt ſcriptæ ratio-
nes, non modo ad has res, ſed ad onerandas, & exonerandas naues ſunt paratæ, aliæ erectæ, aliæ planæ,
in carcheſijs uerſatilibus collocatæ. Non minus ſine tignorum erectionibus in plano etiam eadem
ratione, & tem peratis funibus, & trochleis, 4ubductiones nauium efficiuntur.

Subtilem machinæ rationem, & inuentum proponit Vitr. oſtenditq́; quomodo fabricetur, & texturam fu-
1110 nium tigni collocationem, & nomenclationem, uſumq́; machinæ declarat. Inde nos monet machinarum tra-
ctoriarum uſus eſſe plures, quam commemoratos. Erigitur tignum. A capite funes habet quatuor religatos
(hos retinacula uocat, nos ſartias ut dixi) hæc ad terram demittuntur, palisq́; infixis commendantur, ut
ſupra dictum eſt. Officium retinaculorum est, machinam erectam, & nullam in partem proclinatntem tenere.
Sub bæc retinacula, ubireligantur a lateribus tigni, chelonia duo figuntur, inter quætrochlea collocatur, &
illis firmiter religatur. Sub trochlea pro cubili regula eſt bipedalis, lata ſenos, craſſa quaternos digitos: cu-
ius munus eſt, rectam trochleam continere, & a tigno remotam, ut commode funium textura fiat. Trochleæ
tres parantur, duæ ex eis ternos habent orbiculorum ordines in latitudine. Funes hoc modo texuntur. tres
ductarĳ funes ad machinæ caput religantur, quorum capita demittuntur, & ex parte interioritrochleæ infe-
rioris per tres orbiculos ſuperiores or dinate traĳciuntur. Traiecta capita referuntur ad trochleam ſuperio-
2220 rem, & traĳciuntur ab exteriori parte per orbiculos inferiores, & ita ab interiori parte demittuntur, & per
ſecundum or dinem orbilulorum traĳciuntur ad exterior em partem. Iterumq́; ad ſecundum ordinem trochleæ
ſuperioris referuntur, & traiecti per eos demittuntur, & ab tertio orbiculorum ordine ad caput machinæ
referuntur, & induntur in tres ſuperiores orbiculos, inde ad machinœ pedem demiſſa inſer untur in tertiam tro-
chleam ibi colligatam: quam Græci ἐπάνοντα, Latini Artemonem, noſtri paſteccam dicunt. Hæc tribus con-
ſtat orbiculis æquabiliter collocatis, in quos induntur tria illa funium capita, quæ dantur hominibus ad tra-
hendum, ita ut ſingula capita tribus dentur, uel etiam pluribus, ſi facilius ſubleuari onera uelimus. Hoc ge-
nus machinæ ab orbiculorum numero poliſpaſtos dictur. Effectus eius eſt ut relaxatis leniter retinaculis, in
quam partem uelimus, eam proclinare faciamus, & onera deponimus, ubi opus eſt. V ſus machinarum om-
mum prædictarum uarius eſt, & multiplex, & ex machinæ accommodatione perficitur, ſiue in plano,
ſiue in altum onera ducere propoſitum ſit. Carcheſia nos paretola uocamus, cuius formas cum diagrammate
3330 poſuimus, quali nos utimur. alias ad formam literæ Δ. facta erant.

Cteſifontis ratio ad grauia onera ducenda. # Cap. VI.

NOn eſt alienum Cteſiphontis ingenioſam inuentionem exponere. is enim ſcapos colum-
narum ex lapicidinis cum deportare uellet Epheſum ad Dianæ fanum, propter magnitu-
dinem onerum, & uiarum campeſtrem mollitudinem, non conſiſus carris, ne rotæ deuora
rentur, ſic eſt conatus. De materia trientali ſcapos quatuor, duos tranſuerſarios interpoſi-
tos duobus longis. quanta longitudo ſcapi fuerat, complectit, & compegit, & ferreos chodaces, uti
4440 ſubſcudes in capitibus ſcaporum implumbauit, & armillas in materia ac chodaces circundandos infi-
xit, ita baculis iligneis capita religauit. Chodaces autem in armillis incluſi, liberam habuerunt uer-
fationem, uti cum boues ducerent ſubiuncti, ſcapi uerſando in chodacibus, & armillis ſine fine uolue-
rentur. Cum autem ſcapos omnes ita uexiſsent, & inſtarent epiſtyliorum uecturæ, Filius Cteſifontis
Metagenes tranſtulit eam rationem eſcaporum uectura etiam in epiſtyliroum deductione. Fecit enim
rotas circiter pedum duodenum, & epiſtyliorum capita in medias rotas, eadem ratione cum chodaci-
bus, & armillis incluſit. Ita cum trientes a bubus ducerentur, in armillis incluſi chodaces uerſabant
rotas. Epiſtylia uerò incluſa uti axes in rotis, eadem ratione, qua ſcapi, ſine, mora ad opus peruenerunt.
Exemplar autem erit eius, quemadmodum in palæſtris cylindri exæquant ambulationes. Neque hoc
potuiſſet ſieri, niſi primum propinquitas eſſet. Non enim plus ſunt ab lapicidinis ad fanum, quàm mil-
5550 lia paſſuum octo, ne ullus eſt cliuus, ſed perpetuus campus.

Chodaces Hero gnodaces uocat, nos tampagnos dicimus, ſunt ferreæ rotundæ parte exteriore ſubſcudic ulæ,
in extremis ſcaporum, axiumq́; capitibus adactæ, & implumbatæ, per quas in armillis, hoc eſt in annulis,
cerchiellos nos dicimus, ſcapi aut axes etiam torni uerſantur, ut inquit Philander, & recte, Materiem
autem trientalem int elligit quatuor pollicum craſſitudine. infra autem dicit. {Cum trientes a bubus duce-
rentur. } Cylindrus lapis eſt teres in modum columnæ, quo areæ coæ nos coæquationem illam facere,
orſare dicimus. Reliqua per ſe patent.

Nostra uero memoria cum colosſici Appollinis in fano baſis eſſet a uetuſtare difracta, & me-
tuentes ne caderet ea ſtatua, & frangeretur, locauerunt ex eiſdem lapicidinis baſim excidendam. Con-
duxit quidem Paconius. Hæc autem baſis erat longa pedes duo decim, lata pedes octo, alta pedes ſex.
6660

373341DECIMVS. Quam Paconius, gloria fretus, non uti Metagenes apportauit, ſed eadem ratone alio genere con-
ſtituit machinam facere. Rotas enim circiter pedum quindecim fecit, & his rotis capita lapidum in-
cluſit: deinde circa lapidem fuſos ſextantales ab rota ad rotam ad circinum compegit, ita ut fuſus a
fuſo non diſtaret pedem unum. Deinde circa fuſos funem inuoluit, & bubus iunctis funem ducebat
ita cum explicaretur uoluebat rotas; Sed non poterat ad lineam uit recta ducere, ſed exibat in unam
uel in alteram partem, ita neceſſe erat rurſus retroducere: ſic Paconius ducendo, & reducendo pecu-
niam contriuit, ut ad ſoluendum non eſſet.

Fuſi ſextantales, ideſt ſextantis craſſitudine, quæ est duorum pollicum, reliqua ſunt facilia, quàm uero ſit
animaduertendum, & conſiderandum, antequam quicquam aggrediamur, docet exemplo Paconĳ. Qui Sy-
1110 ſiphi laborem ducendo, & reducendo obſuam temeritatem tulit Vtinam multos Paconios noſtris tempori-
bus non haberemus.

De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Epheſiæ
conſtructum eſt. # Cap. VII.

Pvsillvm extra @ rogrediar, & de his lapicidinis, quemadmodum ſunt inuentæ, expo-
nam. Pixodorus fuerat paſtor, is in his locis uerſabatur. Cum autem ciues Epheſiorum
cogitarent fanum Dianæ ex marmore facere, decernerentq́; a Paro, Proconeſo, Hera-
2220 clea, Thaſo, utimarmore, per id tempus propuſis ouibus Pixodorus in codem loco pe-
cus paſcebat, ibiq́; duo arietes inter ſe concurrentes, alius alium præterierunt, & impetu facto unus
cornu percuſsit ſaxum, ex quo cruſtam, quæ candidiſsimo, colore fuerat, deiecit. Ita Pixodorus dici-
tur oues in montibus reliquiſſe, & cruſtam curſim Epheſum, cum maxime de ea re ageretur, detuliſſe.
Ita ſtatim honores ei decreuerunt, & nomen mutauerunt, ut pro Pixodoro, Euangelus nominare-
tur: hodieq́; quot menſibus magiſtratus in cum locum profiſciſcitur, & ei ſacrificium facit, & ſi non
fecerit, pœna tenetur.

Temeritas & ambitio Paconium fefellit. Ars Cteſiphontem, & Metagenem iuuit. caſus gratiam Pixo-
doro comparauit, & Vitruuius nos in trochleis, ſuculis, ſunibus, tignis, tympanis rotisq́; defeſſos, pulcherri-
ma digreſſione recreauit: nunc ad rem reuertamur, & machinationum initia, cauſasq́; explicemus.

3330

De porrecto, & rotundatione machinarum ad onerum
leuationes. # Cap. VIII.

DE tractoriis rationibus, quæ neceſſaria putaui, breuiter expoſui: quarum motus, & uir-
tutes duæ res diuerſæ, & inter ſe diſsimiles, uti congruentes, ita principia pariunt ad duos
perfectus, unum porrecti quem Græci ẅθ\~εαν uocitant, alterum rotunditatis, quem χυ-
χλωτιὼ appellant: ſed uere neque ſine rotundatione motus porrecti, nec ſine porrecto
rotationis uerſationes onerum poſſunt facere leuationes.

Capite primo Vitr. machinam diffiniuits eſſe ex materia continentem coniunctionem ad oner a uirtutes ma-
4440 ximas habentem. Hoc ipſum hactenus d@monslrauit, dixitq́; machinas multarum circuitionum instrumen-
tis uerſari. hanc partem modo exponit. Vnde eſt quod animaduertamus maxime, nam quæ dicentur funda-
menta ſunt omnium machinationum, & ad ea pertinent, quæ ab Aristotele in mech anicis traduntur, propo-
ſitio eſt. Circularem motum, & porrectum, quanquam res diuerſæ ſunt, & inter ſe diſſimiles, tamen congruũt,
ut perficiant multa, quæ ad tractiones, & motus pertinent, neque circularem ſine porrecto ſtare poſſe: quœ
exponit dicens.

Id autem ut intelligatur, exponam. Inducuntur uti centra axiculi in orbiculos, & in trochleis
collocantur, per quos orbiculos funis circumactus, directis ductionibus, & in ſucula collocatus, ue-
ctium uerſationibus onerum facit egreſſus in altum, cuius ſuculæ cardines, uti centra porrecti in che-
lonijs, foraminibusq́; eius uectecs concluſi, capitibus ad circinum circumactis torni ratione uerſando
5550 faciunt onerum elationes.

Inductione ostendit Vitr. rectum, & orbicularem motum in uerſandis machinis uirtutes habere coniun-
ctas, ac primum in trochleis, uectibus, & ſuculis. nanq́; radĳ, orbiculi, inuolutiones, motui rotundationis re-
ſpondent; funes, uectes, axes, porrectæ motioni inſeruiunt. postea in alĳs organis ideam probat.

Quemadmodum etiam ferreus uectis cum eſt admotus ad onus, quod manuum multitudo non po-
teſt mouere, ſuppoſita uti centro cito porrecta preſsione, quod Græci υπομόχλιν appellant, & uectis
lingua, ſub onus ſubdita, caput eius unius hominis uiribus preſſum, id onus extollitur.

Multas quæſtiones ad Ariſtotelis machinationem pertinentes ponit, ſolutiq́; Vitruuius, breuitate mira.
Ideo conſiderandæ ſunt communes omnium regulæ, præſumptionesq́; ut illa, & alia intelligamus, fabricemus,
& iudicemus. In omni artificioſa motione quatuor conſideranda ſunt, onus, organum, uis, & mouens. Orga-
6660

374342LIBER num quo quippiam mouetur, uectis latine dicitur,μόχλιον Græce, leuam nos, ſeu ſtangam appellamus, id ue-
ro cui uectis inuititur preſſio latine, @μόχλιον Græce nominatur, ſcabellum noſtri dicunt. hæc omnia a ſtate-
ra ad libram, a libra ad circuli rationem ducuntur. Obſeruatum eſt partes, quæ a centro plus abſunt, maio-
res facere, celerioresq́; , & euidentes magis motiones, quàm proximæ; nam ab immoto magis diſtant, & mi-
nus centri natura participes ſunt, quoniam minus impediuntur, ideo in omni organo aut centrum, aut quod pro
centro habetur, conſiderare oprotet. In libra igitur, & trutina pro centro est punctum illud axiculi, quod
per anſam, & lingulam, quæ examen eſt, traĳcitur. locus is centrum, & tanquam preßio, & hypomochliũ
eſt, quoniam ipſi uectis immittitur, & in libra brachia, quæ ſcapi dicuntur, pro uectibus habentur, quæ ſunt
tanquam lineæ a centro ductæ. cum igitur ſcapi, brachia, ſeu radĳ æqua ſunt magnitudine, & pondere, ſi ſu-
1110 ſpendatur libra, eorum capita æquidiſtant a ſolo, & in nullam partem proclinant. cum uero lancibus ex una
parte onus appenditur, ex illa parte deprimitur, citius quoq; deſcendet, etiam minori onere appoſito, quo al-
ter ſcaporum longior erit, aut onus a centro magis aberit. Ideo in mechanicis dictum eſt libras eas eſſe cer-
tiores, quarum ſcapi ſunt longiores, ideſt citius, & minori onere librant, & euidentius onus ostendunt, nam
leui qualibet oneris additione mounentur, & æquo, uel minoris temporis interuallo plus loci prætereunt, &
plus motionis efficiunt. Sed hoc ita intelligendum eſt ut cætera paria ſint, hoc eſt materia ſimilis, & uniuſ-
modi, & per omnes partes æquo pondere, & æquabili longitudine conficiatur. Radiorum, uel ſcaporum lon-
gitudo a medio puncto ſumitur, in quo centrum ſtatuitur. Moueantur igitur ſcaporum capita, & alterum eri-
gatur, alterum deprimatur, circeinationem quandam deſignare incipient eodem momento, & uterque pariter
dimidium circulum efficiet, nam qui ſurſum fertur tetrantem unum abſoluet, & qui deorſum alterum. Quod
2220 ſi ſcapinon fuerint æque longi, inœ quales etiam erunt eorum rotundationes, ſcapus enim maior ſua extremita-
te maiorem circinationem faciet, minor uero minorem, unde conſequetur, ut qui longior fuerit ſcapus eodem
tempore uelocius altero moueatur. idq; intelligitur de libra, ſiue ſuſpendatur, ſiue fulciatur, ut eſt in diagram
mate, Eſt & aliud libræ genus, quod potius ſemilibra, quam libra dicendum eſt. Id trutinam uocant. Sta-
teram noſtri. refert autem libræ ſimilitudinem, & tutior eſt operis commoditate, nam libra uti non poſſumus
niſi paria pondera penſionibus ſemper habeantur, quarum apparatus, at que tractatio eſt magis operoſa, &
molesta. in stateris autem quicquid appenderis, ſeu magnum, ſeu paruum, unico pondere hoc eſt æquipondio,
quod sferoma Grœci, noſtri Marcum appellant, alĳ Romanum. diſtinctione tamen punctorum examinatur. id
autem ita ſcapo imponitur, ut modo a centro modo ad centrum moueatur, ut maiora, & minora pondera li-
bret, & ui mouenti, reſpondeat, nam uelut fortis manus longiorem trutinæ ſcapum calcat, ſimile facit, onus
3330 a minori ſcapo, quod ſi lingula uel examen in trutina mutaretur, ex ea plures libras eſſiceremus, & multa-
rum librarum loco tructina uteremur permutata lingula, & huc, uel illuc translata. Quanto igitur lingula
lanci propinquior eſt (lanx enim catenula eſt cui pondus appenditur,) tanto melius in lance poſitum onus
ſubleuatur: quoniam linea, quæ est ab anſa ad œquipondium maior eſt. Ecce igitur quàm recte libra, trutinaq́;
ad rationem circuli referantur, uectis quoque eo tendit, quoniam uectis est tanquam libræ ſcapus, preſſio ue-
ro tanquam centrum; onus rei, quæ mouetur, retionem habet, calcantis manus uis est quæ mouet, quoq́;
magis distat uectis extremum a centro cui innititur, tanto facilius ob prœictas rationes mouetur onus. hinc
eſt, quod ſi obliongum lignum gembus applices, & extrema eius manibus adducas, facilius frangetur, quo
longius a medio manus tenueris. ſimilis ratio est, ſi pede ligni caput unum premeres, & alterum manibus te-
neres. Item ſi cuneus ligno adigatur ſecuris ictibus, ſacile proſcinderes lignum, cuneus enim duos uectes re-
fert, quorum alter ſupra, alter infra ſit poſitus, partes uero ligni tactæ pro centris habentur, & hypomo-
4440 chilĳs. uis percutiens motrix est. pars ligni, quæ a cunei apice eſt, oneris rationem habet. Forcipes quoque
qui habent longiores anſas facilius incidunt, aut frangunt res duras ob dictas rationes, ſcapi enim ſunt tan-
quam uectes, ideo cum longiores ſunt facilius agunt. Denique omnis quœſtios ad machinatiouem pertinens ad
has rationes transfertur, quemadmodum conſideranti eſt manifeſtum. Ideo cum ſatis ratiocinati ea de re ſi-
mus, Vitruuium ſequemur, qui cum oſtenderit in uecti eſſe porrectam motionem, & effectum eius declara-
uerit, ad eius rei rationem explicandam progreditur.

Id autem fit quod breuior prior pars uectis, ab ea preſsione, quod eſt centrum, ſubit ſub onus.
& quod longius ab eo centro diſtans caput eius, per id cum ducitur, faciundo motus circinationis
cogit preſsionibus examinare paucis manibus oneris maximi pondus.

Porrecta motio indiget circulari, hoc primum in uecte oſtenditur, nam uectis partes ab hypomachlio deſi-
5550 gnant extremitatibus circulos, quemadmodum libræ ſcapi uer ſando faciunt.

Item ſi ſub onus uectis ferrei lingula ſubiecta fuerit, neque caput eius preſsione in imum, ſed ad-
uerſus in altitudinem extolletur lingula fulcta in areæ ſolo habebit eam pro onere. oneris autem ip-
ſius angulum pro preſsione; ita non tam faciliter, quàm per preſsionem, ſed aduerſus nihilominus in
pondus oneris erit excitatum.

Non ſolum uectibus utimur ad extollendum onus calcando eorum extrema preſſione ſubiecta, (ut ſupra
dictum eſt) ſed etiam ut impelleamus onus, & tunc lingulam, quam manuellam uocamus, quod est alterum
ferrati uectis extremum, ſub onere ad terram premimus, & alterum caput a nobis propellimus, ita ut oneris
punctum in quo nititur uectis, eſt tanquam preſſio, ſeu hypomochlium, terra uero eſt ueluti onus, quanquam
uero hoc modo onus impellitur, non tamen tam facile mouetur, ut priori modo, cum caput uectis premi-
6660

375343DECIMVS. @ur, & non propellitur. huius rei deſcriptio inferius erit manifesta.

Igitur ſi plus lingula uectis ſupra hypomochlium poſita ſub onus ſubierit, & caput eius proprius
centrum preſsiones habuerit, non poterit onus eleuare, niſi (quemadmodum ſupra ſcriptum eſt,) exa-
minatio uectis longius per caput, neque iuxta onus fuerit facta.

In uecte caput eſt (ut dixi) quod calcatur manibus, eſt & lingula, ſcilicet, alterum caput, quod oneriſubĳ-
citur. Vectis in duos partitur radios, ſeu ſcapos, alter eſt ab hypomochlio ad caput, alter ab hypomochlio ad
lingulam. Si igitur ab hypomochlio ad lingulam ſcapus erit maior, quam ab hypomochlio ad caput, non
ſubleuabit, onus: ratio eſt, quoniam ſcapus maior lineam maiorem referens, plus a centro diſtat, & maio-
rem uim minori ſcapo obĳcit.

1110

Id autem ex trutinis, quæ ſtateræ dicuntur, licet conſiderare, cum enim anſa propius caput, un-
de lancula pendet, ubi ut centrum eſt collocata, & æquipondium in alteram partem, ſcapi per puncta
uagando, quo longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo etiam pari pondere, ampliſsimam
preſsionem parem perficit, per ſcapi librationem, & examinationem longius a centro recedentem,
ita imbecillior æquipondij breuitas, maiorem uim ponderis momento deducens, ſine uehementia,
molliter ab imo ſurſum uerſum egredi cogit.

Hoc etiam ex ĳs, quæ ſupra dicta ſunt intelligitur, cum de statera, ſeu trutina, quid ſit, quasq́; partes ha-
beat, & quid prœſtet, loquebamur, Ariſtorteles in uigeſima quœſtione, quærit, cur trutina paruo æquipondio
peringentia onera librant, quanquam omnibus ſua ipſarum forma ſit ad instar libræ dimidiatæ ſiquidem qua
parte pondus applicatur ſola duntaxat lancula dependet, altrinſecusq́; tantum nudus prominet ſcapus? ſol-
2220 uit autem ſic. quoniam uſu uenit ſtateræ ut libra ſit pariter, & uectis libra certe quatenus ſingula libra-
menta fiunt ſingula centra. Itaque parte altera lancem habet, altera auero lancis loco pilan ciuſmodi, quæ
ſolet libræ idgenus aptari, nec aliter, quàm ſiquis alterum quoque adĳciat ſemilibrile, trutinamq́; in eo ex-
tremo præpendentem affingat. nulli nanque dubium eſt, quin onus in altera liberalis parte poſitum trahat hanc
ſublimem, cœterum quo libra una eſſe poſſit perinde ac plures: libramenta, æquamentaq́; addita ſunt huiu-
ſcemodi libræ complura, de quorum ſingulis, quod æquipondĳ golobum uerſus eminet, ueliuti ſtater æ dimidium
eſt, dimindiumq́; trutina dependens, quoniam quæ partes utrinque prominent ab anſis, & aginis, æquabiliter,
ac unà ſe ſe inuicem mouent. Ita ut ne fugiat commenſus rationem, quod pondo ſint, quæ in lancula ponde-
rantur, quo ſanè poſſit de cuiuſque libramenti qualitate ac ordine cognoſci, quoties recta fuerit statera, quan-
tum oneris ſicut diximus, lanx habeat, atque ſuſtentet. Sic enim (ut dixit Vitruuius) ab iniquitate iustis
3330 moribus uita uindicatur. Denique ut conferam in pauca, hæc libra eſt, quæ quidem habet alteram e lancibus,
in qua re uera pondus libratur, alteram uero quandam in ſcapo uicariam illius, cui ſolet æquipondium inĳci.
iccirco ſtateræ caput hoc eſt ipſa phalanx altriſecus erit in pilam. Quoniam autem huiuſmodi formam ob-
tinet, instar eſt multarum librarum, totq́; quot habet examina. Cæterum examen illud maius ſemper onus
educit, quod lanci propius eſt, ponderiq́; librando, propterea quod tota statera fit quaſi uec tis reſupinatus, nã
de libramentis unumquodq; deſuper imminens, uice ſungitur preſſionis: pondus uero, quod ineſt lanculæ tru-
tinandum. Sed quanto longior eſt ea pars uectis, quæ cis fulchrum extenditur, tanto facilius, & illic mouet.
& hic efficit æquilibrium, examinatq́; id oneris, quod pilæ obĳcitur, loco certi ponderis in ſtatera collocatæ.
Centri autem mutationes plures uectes fiunt. At non plures duabus trutinis ſtateris appendi ſolent, ideſt non
mutatur centrum niſi in duobus locis, cumq́; ea trutina utimur, quæ eſt lanci proxima, dicimus examen fieri
4440 craſſiori modo, quoniam ſigna, & puncta, quæ ſunt in ſcapo, & decuſſationes amplioribus fiunt interuallis.
Sed quando remotiori centro utimur, dicimus examen fieri ſubtiliori ratione, puncta ſunt uiciniora a in ſcapo.
Dicitur autem statera, quoniam loco alterius lancis stat æquipondium, quod ſphæroma dicitur ab Aristotele.

Qvemadmodvm etiam nauis onerariæ maximæ gubernator anſam gubernaculi tenens quod ӧιξ
a Græcis appellatur, una manu momento per centri rationem preſsionibus artis agitans, uerſat eam
ampliſsimis, & immanibus mercis, & penus ponderibus oneratam.

Quærit Ariſtoteles quæſtione quinta. Cur gubernaculum & ſi paruum eſt, at que in poſtremo nauigio po-
fitum tantis uiribus pollet, ut puſillo de clauo, ac unius tantum hominis niſu, eoq́; ſenſim facto, moueantur
nauigiorum immenſæ moles? ſoluit. Quoniam temo ille uectis eſt, mareq́; pondus, ac magister qui mouet.
Cæterum gubernaculum non perinde, ac remus, qua in latitudine patet mare apprehendit, neque enim naui-
gium prorſum impellit, uerum apprehenſo mari eſſicit, ut mouendo in latus declinet, quatenus enim mare pon-
5550 dus eſt e diuer ſo obnixum nauigium detorquet: nam & uectis fulcrum in contrarium uertitur, mare quidem
introrſum, armamentum uero temonis extror ſum: at id quoque nauigium ſequitur, eo quod ſit ipſi alligatum.
Remus igitur, qui per latitudinem æquoris pondus oppellit, ac item ab eo repellitur, promouet in rectum, gu-
bernatulum autem pro ut demiſſitium est, & oblique ſedet, obliquum huc illuc efficit motum. Enimuero in
extremo non in medio poſitum eſt, propterea quod facillimum ſit mouneti, mouendum aliquid in poſtremum mo-
uere. Prima nanque pars, quàm ocißime fertur, quo circa ſicut in ĳs, quæ ui feruntur, motus in fine deficit,
ita & cuiuſcunq; continui, planeq́; perpetui corporis motus in extrema parte debiliß imus est: ſed imbecil-
lisfimm quiſque motus loco facillime depelli potest, ergo uel ob hanc cauſam puppigubernaculum aptari con-
ſueuit. Ad hæc: uel minima illie fasta motione longe maius ſpatium, & in extremo intercipitur, propterea
quod par angulus multo mariori lineæ directus occurrit, ac tãto magis, quanto maiores ſunt lineæ, quæ angulum
6660

376344LIBER occludunt. Cæterum liquet binc etiamnum quam ob cauſam in diuerſa procedens nauigium plus ſpatĳ, quàm
@@mi palmula tranſmit@at. Eadem enim magnitudo eadem ui mota in aere magis, quàm in aqua prouehitur.
ſit a b. remus, & c. ſcalmus, atque a. remi manubrium, quod intra nauigium extat, atque b. palmula.
quæting tur ſalo, itaque ſi a. remi caput tranſlatum fuerit eò ubi d. non erit b. ubi e. quando b e.
par eſt lineæ a d. eſſet nanque diuerſum ab eo palmæ extimo ſpatium æquale, uerum minus decurrit. erit
168[Figure 168]d a c b e gitur ubi f. Quamobrem g. punctum ſecat qui-
dem a b. lineam ſed minime ſecundum c. ut
potè cum aliquanto inferius ſit eo, palmulæq́; pro-
pinquius, minor enim est b f. quemadmodum, &
1110 g f. quàm d g. nam trianguli ſimiles inter ſe ſunt.
immotum autem erit medium illud, in quo c. ſi-
quidem b. remi extremum, quod lauatur undis in auerſum a. tendit, quod intra nauigium eſt, ſe a conce-
dit eo, ubi d. quo circa, & nauigium illuc tranſuehetur, quo remi ſcapulus fuerit deportatus. Idipſum
quoque & gubernaculum facit, præterquam quod nihil in anterior a mouendo nauigio confert, ſicuti diximus
ſupra, uerum puppim duntaxat, ultro citroq́; in obliquum detorquet, hoc enim pacto prora in contrarium ſpe-
ctat. Quamobrem qua parte gubernaculum carinæ alligatur, eam pro medio quodam molis dimounendæ ac-
@ipi debet, æque, atque ſcalmus in remo. At medium illud cedit, perinde ut clauus uerſatur: utique ſi intror-
ſum medium id obuertataur, ipſa etiam puppis eò tranſuehitur, prora uero m contra arium uergit, quippe cum
ipſa ſit in eodem, toatum nauigium ſimual deflectitur. Quando igitur breuis motio a puppi facta fue-
2220 rit, ob nauis longitudinem, quæ eſt a puppi ad propram, extremitas proræ deſignabit maximam circunfe-
rentiæ partem, & maiorem illa quam deſignaſſet longitudo a puppi ad malum, ideo recte fit ut gubernaculum,
quod eſt motionis principium, tanquam angulus in extremo collocetur.

Eivsqve uela cum ſint, per altitudinem mediam mali pendentia non potendentia non poteſt habere nauis cele-
rem curſum: cum autem in ſummo cacumine antennæ ſubductæ ſunt, tunc uehementiori progreditur
impetu, quod non proxime calcem mali, quod eſt loco centri. Sed in ſummo longius, & ab eo pro-
greſſa recipiunt in ſe uela uentum, itaque uti uectis ſub onere ſubiectus, ſi per medium premitur, du-
rior eſt, neque incumbit. Cum autem caput eius ſummum dedicitur, faciliter onus extollit. Simi-
liter uela cum ſunt per medium temperata, minorem habent uirtutem. Quę autem in capite mali
ſummo collocantur, diſcedentia longius a centro, non acriore ſed codem flatu preſsione cacuminis
uehementius congunt progredi nauem.

3330

Sic Ariſtoteles quæſtione ſexta. Cur quanto altius antennæ ſubductæ ſunt, tanto celerius nauigia currunt
eodem uelo, ac uento pari? An quod malus quaſi uectis ſit, ac preß io statumen illud excauatum, cui malus
impactus eſt, mouendumq́; pondus naguigium, quod uero mouet quantum ſlatus capitur uelo; ſed ſi eò faci-
lius citiusq́; uis eadem idem ponderis mouere ſolet, quo longius uectis fulchrum abſiſtet, ergo antennæ al-
tius ſubductæ efficiunt ut uelum etiam magis diſtet a carina, & imis stateuminibus, quæ preßionis uice
funguntur.

Et remi circa ſcalmos ſtrophis religati, cum manibus impelluntur, & reducntur, extremis pro-
gredientibus a centro palmis in maris uadis, ſummam impulſu uehementi protrudunt porrectam na-
uem ſecante prora liquoris raritatem.

Remus est inſtar uectis, ſcalmus preſſio eſt, mare onus, ſcapus uectis alter eſt a ſcalmo ad mare, alter a ſcal-
4440 mo ad manubrium. idem effectus qui & uectis est, & libræ circa maiores, & minores ſcapos. Quærit igitur
Aristoteles quæstione quarta. cur maxime nauim pellunt.

Onervm ucro maxima pondera cum feruntur a phalangarijs exaphoris, & tetraphoris, exami-
nantur per ipſa media centra phalangarum, uti indiuiſi oneris ſolido pondere, certa quadam diuiſio-
nis ratione æquas partes collis ſinguli ferant operarij. Mediæ enim partes phalangarum, quibus lora
tetraphororum inuehuntur, clauis ſunt finitæ, ne labantur in unam uel alteram parteim. Cum enim
extra finem centri promouentur, premunt eius collum, ad quem propius acceſſerunt, quemadmo-
dum in ſtatera æquipondium cum examine progreditur ad fines ponderationum.

Quærit Ariſtoteles nona & uigeſima quæſtione, cur cum duo homines par onus phalangant, ligno, uel alio
quopiam id generis haud pro rata parte opprimuntur, ſi pondus a medio recedens alterutram in partem de-
5550 clinat, uerum ea ſarcina tãto magis urgetur, quanto ferentem propius accedit? an quoniam (reſpondet) palan-
ca illorum, qui huiuſmodi uectur æ dant operam, fit uectis, at que onus ipſum preßio, qui uero ſuccollantium est
oneri uicinior, pondus alias mouendum, & alter, quod mouet. Sed hic quo longius onere abſistit, eò facilius
dimouet, ſuumq́; inferendo conſortem magis premens adigit ſolo: ut pote cum onus impoſitum collo eiuſmodi,
proindeq́; preſſionis uicem gerens, contra nitatur. At cum onus iuxta medium hastilis collocatur, neuter ma-
gis alterum grauat, aut emouet, immo uterque utrique fit æquabiliter pondus. Phalangarĳ baiuli ſunt a
phalangis teretibus fustibus, quibus onera feruntur. qui ſi ſeni ſunt, exaphori, ſi quaternia, tetraphori no-
minantur.

Eadem ratione iumenta, cum iuga eorum ſubiugiorum loris per medium temperantur, ęqua-
liter trahunt onera; cum autem impates ſunt eorum uirtutes, & unum plus ualendo premit alterum
6660

377345DECIMVS. loro traiecto fit una pars iugi longior, quæ imbecilliori au x iliatur iumento. Ita in phalangis, ut
in iugis, cum in medio lora non ſunt collocata, ſed eam partem, qua progreditur lorum, a medio
centro breuiorem eſſicit, & altera longiorem, ea ratione, ſi per id centrum, quo loci perductum eſt
lorum, utraque capita circumagentur, longior pars ampliorem, breouir minorem aget circinationem,
& quemadmodum minores rotæ duriores, & difficiliores habent motus, ſic phalanga, & iuga, in qui-
bus partibus habent minora ab centro ad capita interualla, premunt duriter colla, quæ autem longio-
ra habent ab eodem centro ſpatia, leuant, oneribus extrahentes, & ferentes. Cum hæc ita ad centrum
porrectionibus, & circinationibus receperint motus, tum uero etiam ploſtra, rhedæ, tympana, rotæ
cohleæ, ſcorpiones, baliſtæ, prela, cæteręq́; machinæ ijsdem rationibus per porrectum centrum & ro-
1110 tationem circini uerſatæ, faciunt ad propoſitum effectus.

Documentum hoc pulcherrimum reliquit Vitr. porrectum, & circularem motum eſſe omnium machina-
tionum principia, & qui in eo genere internoſcet, quid oneri reſpondeat, pro quo ſit uectis, quale ſit hypomo-
chlium, unde uis mouens habeatur, eum omnibus propoſitis ea de re, quæstionibus ſatisfacturum. Restat au-
tem, ut aliquid de rotis, & cochleis dicamus, in quibus maximæ inſunt uirtutes, & penè incredibiles motio-
num rationes, ut Cardanus docet. Cochleæ ſimilibus rationibus perficiuntur. Eſto cochlea A E. tan-
quam fœmina, maſculus uero C D. qui circumuertitur: Eſto manubrium maſculo coniunctum E F. quod
axe uertitur G H. quàm facillime ob uectium rationem. Appendatur ab imo maſculi onus librarum cen-
tum, quod ſit M. verſando igitur axem G H. Extolletur k L. & vnus M, ſubleuabitur. & contra-
rio modo uerſatione eiuſdem axis propelletur k L, inflectetq́; ferrum obiectum immenſæ craſſitudinis. Re-
2220 liquum eſt ut ostendamus, quod onus M, moueri poſſit, & quaratione id efficiatur. nam cum uerbi gratia
centum millia pondo ſit in L, & cum ſpira quæq́; ſuam oneris partem ſuſtineat, ſi erunt decem ſpiræ in ſin-
gulis, erunt decem millia ponderis, uerum in qualibet ſpira tantum ponderant decem mille libræ, quanta est
proportio rotunditatis ad funam, cui ſuſpenditur onus M. quanto igitur in C D, plures fuerint ſpiræ ac
circulo proximiores, tum maiores, eo M, pondus leuius reddetur, motusq́; facilior, ac quanto facilior eo
tardior, igitur in ſpatio duorum cubitorum cochlea fieri potest, tam latis, ac humilibus ſpiris ut M. pon-
dus a decenni puero facile ſurſum trahatur, uerum ( ut dixi ) quo facilius, eo lentius mouebitur. cum igi-
tur tractum fuerit iuxta L K, longitudinem, oportebit M, ſuſpendi his, quæmachinam ſuſtinent in N &
O. & tunc, iterum emiſſa contrario motu K L, adĳcimus pondus. Rurſumq́; trahemus, eleuabimusq;
ſpatio K L. donec nectendo ſæpius e mari, uel e flumine, pondusve aliud immenſum extrahemus.
3330 Hæc cardanus. de cochleis, qui etiam ad currus, & rotas tranſiens dicit. Qui currus altas habent rotas,
in molli ſolo facillime, ac celerrime mouentur, quod hærens lutum rotarum minimam occupet partem: atque
ideo parum impediat. Semper etiam maior rota celerius ſpatium ſuper at, ubi ferendo ſufficiat oneri. Quin-
to etiam pauciores, eo perficitur celerius iter. Nam plures, ſi paruæ ſunt, minore ambitu minus conficiunt
ſpatĳ, ſi magnæ addunt uiribus grauitatem, nec tamen plus amplectuntur ſpatĳ, hinc ad motiones tardæſunt,
quamobrem Imperatores Remani Eſſedæ ideſt curru duarum magnarum rotarum uehebantur, nam ubi onus
non nimis graue eſt, aut pluribus equis trahitur, aut celerius iter agitur. Hac de cauſa noſtræ machinæpi-
robaliſtæ, quæ maxima habent onera duabus rotis trahuntur. In ſolido uero plures rotæ eædemq́; paruæ
ad facilitatem faciunt, diuiditur enim onus per rotas, unde additio, non multiplicatio fit earum proportio-
num. Ecce exemplum ſi ſex duplæ inuicem multiplicentur, rationem reddunt quam habent ſexaginta qua-
tuor ad unum, eædem ſimul cunctæ duodecuplam conſtituunt, nanque magnum eſt diſcrimen, inter multipli-
4440 cationem, & additionem. Quod igitur una rota pondus refert 64, ſex in rotis duodecim tantum æquiualet.
Sed neſcio ego an Cardani opinio ſuos habeat numeros.

De organorum ad aquam hauriendam generibus, & pri-
mum de tympano. # Cap. IX.

Nvnc de organis, quæ ad hauriendam aquam inuenta ſunt, quemadmodum uarijs generi-
bus comparentur, exponam. Et primum dicam de tympano. Id autem non alte tollit
aquam, ſed exhaurit expeditiſsime multitudinem magnam. Fit axis ad tornum aut ad
5550 circinum fabricatus capitibus lamina ferratis, habens in medio circa ſe tympanum ex ta-
bulis inter ſe coagmentatis, collocaturq́; in ſtipitibus habentibus in ſe ſub capite axis ferreas laminas.
In eius tympani cauo interponuntur octo tabulæ tranſuerſæ, tangentes axem, & extremam tympa-
ni circuitionem, quæ diuidunt æqualia in tympano ſpatia. circa fron@em eius figuntur tabulæ, reli-
ctis ſemipedalibus aperturis ad aquam intra concipiendam. Item ſecundum axem columbaria fiunt,
excauata in ſingulis ſpatijs ex una parte. Id autem cum eſt nauali ratione picatum, hominibus cal-
cantibus uerſatur, & hauriendo aquam per aperturas, quæ ſuntin frontibus tympani, reddit eam per
columbaria ſecundum axem. Ita ſuppoſito labro ligneo, habente unà ſecum coniunctum canalem,
& hortis ad irrigandum, & ſalinis ad temperandum prębetur aquæ multitudo. Cum autem altius ex-
tollendum erit, eadem ratio commutabitur ſic. Rota fiet circum axem eadem magnitudine, ut ad al-
6660

378346LIBER titudinem, qua opus fuerit, conuenire poſsit. Circum extremum latus rotæ figentur modioli qua-
drati, pice & cera ſolidati. Ita cum rota a calcantibus uerſabitur, modioli pleni ad ſummum elati,
rurſus ad imum reuertentes, infundent in caſtellum ipſi per ſe, quod extulerunt. Sin autem magis
altis locis erit præbendum, in eiuſdem rotæ axe inuoluta duplex ferrea catena, demiſſaq́; ad imum
libramentum collocabitur, habens ſitulos pendentes æreos congiales, ita uerſatio rotæ catenam in
axem inuoluendo, effert ſitulos in ſummum, qui cum ſuper axem peruehentur, cogentur inuerti, &
infundere in caſtellum id aquæ, quod extulerunt.

De rotis, & tympanis ad molendam farinam. # Cap. X.

1110

FIvnt etiam in fluminibus rotæ eiſdem rationibus, quibus ſupraſcriptum eſt. Circa earum
frontes aſſiguntur pinnæ, quæ cum percutiuntur ab impetu fluminis, cogune progredien
tes uerſarirotam: & ita modiolis aquam haurientes, & in ſummum referentes, ſine ope-
rarum calcatura, ipſius fluminis impulſu uerſatæ, præſtant quod opus eſt, ad uſum.
Eadem ratione etiam uerſantur hydraulæ, in quibus eadem ſunt omnia, præterquam quod in uno
capite axis habent tympanum dentatum, & incluſum; id autem ad perpendiculum collocatum in
cultrum, uerſatur cum rota pariter. Secundum id tympanum, maius item dentatum planum eſt col-
locatum, quo continetur axis, habens in ſummo capite ſubſcudem ferream, qua mola continetur.
@ta dentes eius tympanis, quod eſtin axe incluſum, impellendo dentes tympani plani, cogunt fieri
molarum circinationem, in qua machina impendens infundibulum, ſubminiſtrat molis frumentum,
2220& eadem uerſatione ſubigitur farina.

De Cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, ſed non
tam alte. # Cap. XI.

ESt autem etiam cochleæ ratio, quæ magnam uim haurit quæ, ſed non tam alte tollit,
quàm rota. Eius autem ratio ſic expeditur. Tignum ſumitur, cuius tigni quanta fuerit
pedum longitudo, tanta digitorum expeditur craſsitudo: id ad circinum rotundatur.
In capitibus circino diuiduntur circinationes eorum tetrantibus in partes quatuor, uel
3330 octantibus in partes octo ductis lineis: eæq́; lineæ ita collocentur, ut in plano poſito tigno ad libellã,
utriuſque capitis clineæ inter ſe reſpondeant ad perpendiculum: ab his deinde a capite ad alterum ca-
put lineæ perducantur conuentientes, uti quàm magna erit pars octaua circinationis tigni, tam magnis
ſpatijs diſtent ſecundum latitudinem. Sic & in rotundatione & in longitudine æqualia ſpatia fient.
Ita quo loci deſcribuntur lineæ, quæ ſunt in longitudine ſpectantes, faciendæ decuſſationes, & in de-
cuſſationibus finita puncta. His ita emendate deſcrip@s, ſumitur ſalignea tenuis, aute de uitici ſecta
regula, quæ uncta liquida pice figitur in primo decuſsis puncto: deinde traijcitur oblique ad inſequẽ-
tes longitudines, & circuitiones decuſsium: Et ita ex ordines progrediens, ſingula puncta prætereun-
do, & circuminuoluendo, collocatur in ſingulis decuſſationibus: & ita peruenit, & figitur ad eam
lineam, recedens a primo in octauum punctum, in qua prima pars eius eſt fixa. Eo modo quanto
4440 progreditur oblique per ſpatium, & per octo puncta, tantundem in longitudine procedit ad octa=
uum punctum. Eadem ratione per omne ſpatium longitudinis, & rotunditatis ſingulis decuſſationi-
bus obliquæ ſixæ regulæ, per octo craſsitudinis diuiſiones inuolutos faciũt canales, & iuſtam cochleæ
naturalemq́; imitationem. Ita per id ueſtigium aliæ ſuper alias figuntur unctæ pice liquida, & exag-
gerantur ad id, ut longitudinis, octaua pars fiat ſumma craſsitudo. Supra eas circundantur, & figun-
tur tabulæ, quæ pertegant eam inuolutionem: tunc eæ tabulæ pice ſaturan@ur, & laminis ferreis colli-
gantur, ut ab aquæ ui ne diſſoluantur. Capita tigni ferreis clauis, & laminis continentur, ijsq́; infigun-
tur ſtyli ferrei. Dextra autem, & ſiniſtra cochleam tigna collocantur, in capitibus utraque parte ha-
bentia tranſuerſaria confixa. In his foramina ferrea ſunt incluſa, inq́; ea inducuntur ſtyli, & ita co-
chlea hominibus calcantibus facit uerſationes. Erectio autem eius ad inclinationem ſic erit collo-
5550 canda. uti quemadmodum pythagoricum trigonum orthogonium deſcribitur, ſic id habeat reſpon-
ſum, ideſt, uti diuidatur longitudo in partes quinque: earum trium extollatur caput cochleæ, ita erit
a perpendiculo ad imas nares eius ſpatium partes quatuor. Qua ratione autem oporteat id eſſe, in ex-
tremo libro eius forma deſcripta eſt. Quæ de materia fiant organa ad hauriendam aquam, & quibus
rationibus perficiantur, quibusq́; rebus motus recipientia præſtent uerſationibus infinitas utilitates,
ut eſſent notiora, quàm apertiſsime potui perſcripſi?

Ex his, quœ ſupra ſunt dicta, & ex diagrammatis facile intelligentur, quæ his tribus capitibus a Vitruuio
proponuntur intellectis quibuſdam uocabulis. Ex nono eſt tympanum, quod eſt hauſtorium organum, ut ait
Philander, quod genus baustra Lucretius libro quinto, cum ait.

Vt fluuios uerſare rotas, at que baustra uidemus.

6660

379347DECIMVS.

Columbaria ſunt foramina ſeu canales ſecundum ſingulos axis octantes, per quæ aqua in haustra concepta
effluit. Castellum est immißarium, u@l concrptaculum aquæ a tympano immiſſæ, ex quo postea deriuari poßit
per canales, aut tubos in quæ uis loca, pilam nos appellamus. Ex decimo ſunt hydraulicæ machinæ, quæ in-
telliguntur aquæ ui, non hominum calcatura uerſari. Subſcudis uero ferrea accipitur, pro eò, quod molen-
dini ferrum uocant, quadratum quidem, & alio ferro tranſuerſum, & perforatum. Infundibulum autem no-
ſtri Tramogium uocant, ex eo infunditur granum tremulo ligno excußum, ad molæ ſubministrationem. Ex
undecimo uero habetur cochleæ conſtructio, idest machinæ, hauſtoriæ in cochleæ modum compoſitæ explica-
tio, quæ ſpiras habet, ex amerina ſalice. Viticem Vitruuius dicit, agnum caſtum alĳ uocant. huius cochleæ
opportunitate in stagnis noſtris pleriq; utuntur, ſed non adeo fœliciter, quoniam in ea fabricanda nullis utun-
1110 tur modulis, nulli tamen dubium est, quin maxime poßit, ſi recte fabricetur. Inuentorem cochleæ Archi-
medem faciunt, Diodorus libro primo, ea machina dicit Aegyptios irrigare agros ſuos: Hominibus (inquit)
facile uniuerſam regionem irrigantibus machina quadam, quam elaborauit Archimedes Syracuſanus. quæ
ab ipſa figura cochleanominatur. Decuſſes, & decuſſationes Vitruuius uocat, ( ut ait Budæus ) rectas &
exactas diuiſiones complanatorum capitum tigni, & exaſceatorum; quæ decußio fit ductis lineis quatuor
ad centrum complanati tigini ſeſe interſecantibus, ita ut olineœ areolas octo faciant trigonas, quas uulgo fa-
cies appellamus: ob id octantes ab eodem autore dicuntur. Hoc autem facile est intelligere, ſi quis per am-
bitum teretis materiæ, & in duobus ſummis capitibus leuigatæ, complanatæq́; , ĳſdem ſpatĳs octo puncta
adnotet, & a puncto ad punctum obuerſarium perpetuam lineam ducat, ſic enim ſit, ut omnes lineæ per cen-
trum planitiei tranſeant, & ſimilitudinem stelle reddant.

2220

De Cteſibcamachina, quæ altißime extollit aquam. # Cap. XII.

TNseqvitvr nunc de Cteſibica machina, quæ in altitudinem aquam educit, monſtrare.
Ea fit ex ære, cuius in radicibus modioli fiunt gemelli paulum diſtantes, habentes fiſtulas
(furcillæ ſunt figura) ſimiliter cohærentes, in medium catinum concurrentes, in quo
catino fiant axes in ſuperioribus naribus ſiſtularum coagmentatione ſubtili collocati;
qui præobturantes foramina narium, non patiuntur exire id, quod ſpiritu in catinũ fuerit expreſſum.
Supra catinum penula, ut infundibulum inuerſum, eſt attemperata, quæ etiam per fibulam cum cuneo
3330 traiecto, continetur & coagmentatur, ne uis inflationis aquæ eam cogat eleuare. Inſuper fiſtula, quæ
tuba dicitur, coagmentata in altitudine ſit erecta. Modioli autem habent infra nares inferiores fi-
ſtularum axes interpoſitos ſupra foramina earum, quæ ſunt in fundis. Ita de ſupernis in modiolis em-
boli maſculi torno politi, & oleo ſubacti, concluſiq́; regulis, & uectibus conuoluuntur, qui ultro ci-
troq́; frequenti motu prementes aerem, qui erit ibi, cum aqua axibus obturantibus foramina, cogunt,
& extrudunt inflando opreſsionibus per fiſtularum nares aquam in catinum, è quo recipiens penula ſpi-
ritus exprimit per fiſtulam in altitudinem, & ita ex inferiorse loco caſtello collocato ad ſaliendum aqua
ſubminiſtratur. Nec tamen hæc ſola ratio Cteſibij fertur ex quiſita, ſed etiam plures, & uarijs gene-
ribus aliæ, quę ab eo liquore preſsionibus coacto ſpiritu effere a natura mutuatos effectus oſtendun-
tur, uti merularum, quæ a quæ motu uoces edunt, atque engibata, quæ bibentia tandem mouent ſi-
4440 gilla, cæteraq́; quæ delectationibus oculorum & aurium ſenſus eblandiuntur: e quibus, quæ maxi-
me utilia, & neceſſaria iudicaui, ſeligi, & in priore uolumine de horologijs, in hoc de expreſsionibus
aquæ dicendum putaui. Reliqua, quæ non ſunt ad neceſsitatem, ſed ad deliciarum uoluptatem, qui
cupidiores erunt eius ſubtilitates, ex ipſius Cteſibi commentarijs poterunt inuenire.

Cteſibius nunquam ſatis laudatus mirabilem inuenit ad aquam in altum emittendam, machinam. hæc inter
ſpiritales meritò collocatur. quam prius deſignat Vitr. mox Cteſibium ob multa præclara inuenta commendat.
Quod igitur ad fabricam pertinet: Præparatur æreus catinus, concham noſtri appellant, cuius cooperculum
æreum ſit, penulam Vitruuius id uocat, quæ est tanquam infundibulum inuerſum, a cuius ſummo tubus exit.
Sunt tamen omnia ferruminata, & coagmentata, ne uis aquæ opus difringat. In catini fundo nares duæ ſunt,
nos ora dicimus, corio operaæ, aut ligno, ita ut extolli, & deprimi poſsint, quemadmodum in ſollibus ad ec-
citandum ignem factis uidetur, hæc ligna Vitruuius axes, nos animulas uocamus, extolluntur autem uerſus
5550 penulam, & cooperculum, cum opus fuerit, ſed cum ab aqua, quæ in catino est, premuntur, tunc nares ob-
turant. Naribus coagmentatæ ſunt duæfiſtulæ, quas nostri cannas uocant: quæ diuiſim abſcedentes altera
dextrorſum, altera ſiniſtrorſum inſeruntur prope fundos duorum modiolorum æreorum, quos noſtri ſitulos,
ſecchiellos, ſeu modiolos uocant, in quorum medĳs fundis axes lignei, uel ex corio ſunt, quemadmodum in ca-
tino. Maſculi emboli ex torno a ſuperiori parte oleo ſubacti, & recte ineuntes, ac conuenientes immittun-
tur. Embolis his uectes adĳciuntur, ut extolli ac deprimi poſſint, & oſtenditur ex diagrammate, nam Vitru-
uius id cuiuſque arbitrios relinquit: multis enim modis emboli immitti & extolli poſſunt. Cum igitur extol-
litur alter maſculus, altero in imo permanente, aqua per narem modioli ubi est axis in fundo ſubintrat, &
attractum aerem inſequitur, ne uacuum detur, & quaſi abſorpta modiolum implet, donec aer per ſiſtulam
exit. Cum uero idem maſculus deprimitur, calcat, & premit aquam, quæ cum exitum ab inferiori nare non
6660

380348LIBER habeat, (axis enim ea preſſione foramen obturat) quanto plus premitur, tanto magis per fistulam expelli-
tur, & in catinum fertur. Interim modiolus alter erecto eius embolo, impletur aqua per narem, cum uero
deprimitur, ſtatim aquam exire inferne non permittitur, ſed per fistulam ad catinum propellitur, ibiq́; aliam
aquam inueniens, cum non poſſit deorſum redire opertis naribus ſalit, ebullitq́; mirabili modo e ſuperiori tu-

169[Figure 169]11102220333044405550 bo exiens, & quo libet eam effundimus. Atque hæc est Cteſibĳ machina, ad cuius imitationem ſentinas
aquis oppletas noſtri exhauriunt, tubulis, & fistulis ferè eodem modo compactis. Hactenus de utilibus ma-
chinis actum eſt, de iucundis uero dicere omittit Vitr. Fiunt enim machinæ, quæ hydraulæ quoque nominan-
tur, quæ auium uces reddunt, quæ icunculas, & ſigilla mouent, lebetibus & ſcaphis inuerſis aquaſuble-
6660

381349DECIMVS. uatis, ex uirgulis enim tanquam anſis cum tympanis coniunctis ſigilla egrediuntur, ut in nono ſuperioris li-
bri capite uidiſſe potuimus, cum de horologĳs ageretur.

Machina Ctefibica.

170[Figure 170]11102220

De hydr aulicis machinis, quibus organa perficiun-
tur. # Cap. XIII.

3330

DE hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes, quam breuiſsime proximeq́; attingere
potero, & ſcriptura conſequi, non prætermittam. De materia compacta baſi, arca in
ea ex ære fabricata collocarur. Supra baſim eriguntur regulæ dextra, ac ſiniſtra ſcalari
forma compactæ, quibus includuntur ærei modioli ſundulis ambulatilibus ex torno ſub-
tiliter ſubactis, habentibus fixos in medio ſerreosancones, & uerticulis cum uctibus coniunctos pel-
libusq́; lanatis inuolutos. Item in ſumma planitia foramina circiter digitorum ternum, quibus ſo-
raminibus proxime in uerticulis collocati ærei Delphini, pendentia habentes catenis cybala ex ære
inſra foramina modiolorum chalata intra arcam, quo loci aqua ſuſtinetur. Ineſt in id genus uti in-
fundibulum inuerſum, quod ſubter taxilli alti circiter digitorum ternum ſuppoſiti librant ſpatium
4440 imum, ima inter labra phigæos, & arcæ fundum. Supra autem ceruiculam eius coagmentata arcula
ſuſtinet caput machinæ, quæ Græce ? ανὼν μδσι? ος appellatur, in cuius longitudine canales ſi tetrachor-
dos eſt, ſunt quatuor: ſi exachordos, ſex: ſi octochordos, octo. Singulis autem canalibus ſingula
epiſtomia ſunt incluſa manubrijs ſerreis collocata, quæ manubria cum torquentur, ex arca pateſa-
ciunt nares in canales Ex canalibus autem canon habet ordinata in tranſuerſo ſoramina reſpondentia
in naribus, quæ ſunt in tabula ſumma, quæ tabula Græce πινφξ dicitur. Inter tabulam. & canonem re-
gulæ ſunt interpoſitæ ad eundem modum foratæ, & oleo ſubactæ, ut ſaciliter impellantur, & rur-
fus introrſus reducantur, quæ obturant ea ſoramina, pleuritidesq́; appellantur, quarum itus & reditus
alias obturat, alias aperit terebrationes. Hæ regulæ habent ſerrea choragia ſixa, & iuncta cum pinnis,
quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum. Continentur ſupra tabulam foramina, quæ ex
5550 canalibus habent egreſſum ſpiritus. Regulis ſunt annuli agglutinati, quibus lingulæ omnium inclu-
duntur organorum. E modiolis autem ſiſtulæ ſunt continenter coniunctæ ligneis ceruicibus, per-
tingentesq́; ad nares, quæ ſunt in arcula, in quibus axes ſunt ex torno ſubacti, & ibi collocati, qui cum
recipit arcula animam, ſpiritum non patienrur obturantes ſoramina rurſus redire. Ita cum uectes ex-
tolluntur, ancones deducunt ſundos modiolorum ad imum, Delphiniq́; , qui ſunt in uerticulis in-
cluſi chalantes in os cymbala, replent ſpatia modiolorum, at que ancones extollentes fundos intra mo-
diolos uehementi pulſus crebritate, & obturantes foramina cymbalis ſuperiora, aera, qui eſt ibi clau-
ſus, preſsionibus coactum, in fiſtulas cogunt, per quas in lignea concurrit, & per eius ceruices in
arcam: motione uero uectium uehementiore, ſpiritus ſrequens compreſſus epiſtomiorum aperturis
inſluit, & replet anima canales. Itaque cum pinnæ manibus tactæ propellunt, & redueunt continen-
6660

382350LIBER ter regulas, alternis obturando ſoramina, alternis aperiundo ex muſicis artibus multiplicibus mo-
dulorum uarietatibus ſonantes excitatn uoces. Quantum potui niti, ut obſcura res per ſcripturam
dilucide pronunciaretur, contendi. Sed hæc non eſt facilis ratio, neque Omnibus expedita ad intel-
ligendum præter eos, qui in his generibus habent exercitationem. Quod ſi qui parum intellexerint
è ſcriptis, cum ip ſam rem cognoſcent, proſectö inuenient curioſe, & ſubtiliter omnia ordinata.

Machinæ hydraulicæ fabrica difficilis eſt, & obſcura, quanquam Vitr. eam ſubtiliter, & curioſe dicat ſe eã
deſcripſiſſe, & initio polliceatur ſe breuiter uelle ea ſcriptura conſequi, quæ ad eam pertinent. Puto ego id
recte aſſecutum Vitruuium, licet hanc formam pro modulo ab eo deſcriptam nonnulli aſſirment, dicentes Ne-
ronem uſque adeo hydraulicis delectatum, ut inter pericula uitæ, & imperĳ, inter militum, & ducum ſeditio-
1110 nes, in imminenti damno totius, curam earum & ſtudium non relinquiſſe, & post inuulgatos Vitruuianos li-
bros, non ei ad eo cordi fuiſſe, quoniam uulgari ratione fabricatas intellexit. Mihi autem uidetur, quanquam
Vitruuius non omnia penitus deſcripſit, quod & aliàs facere conſuerit, tanquam nota multa prætermittens,
tantum nihilominus lucis affert, ut nihil ex neceſſarĳs omißiſſe eum iudicare poßimus, modo induſtriam, &
diligentiam adhibere uelimus. Nam & ſi nos quoque organa quibus utimur deſcribere proponamus, non
poterimus tam accurate rem tractare, ut difficultates omnes amoueamus, his præſertim, qui non habent ho-
rum instrumentorum exercitationem. Tanto magis antiquitas, & uocabulorum, rerumq́; nouitas nos tor-
quebit, ſi Vitruuianam machinam deſcriptam intelligere, & fabricare tentauerimus. Cæterum ab intentio-
ne, quæ cum noſtris organis est communis, multa percipiemus. Finis enim est ut ſistulæ ſonum edant, quem
minime dabunt, niſi ex aeris ſpiritu, & impulſu: impelli uero aer, & ſpiritus non poterit, niſi in unum locum
cogatur, cogi uero non poterit niſi organis ad id paratis. Paranda igitur organa ſunt ad id apta, & idonea.
2220 Docet autem Vitruuius quomodo ea fabricemus hoc modo. Baſis lignea præparatur, ut ſit tanquam locula-
mentum, (nos telarũ dicimus) totius organi unde hydraulicæ nomen deſumptum est, in ea enim baſi arca ærea,
quæ ara ab Herone dicitur, collocatur ad uſum aquæ, ſed a capitibus baſis dextra ac ſiniſtra eriguntur regu-
læ, quæ alĳs tranſuerſis regulis continentur ſcalarum modo, ut contineant organa, quibus aqua concutitur,
(atto enim modo machinam ſuam Hero facit) in eas regulas inferius includuntur modioli ærei quos pi-
xides Hero uocat, eo modo, quo in lCteſibica machina dictum eſt, hi modioli habent circulos, & fundulas
mobiles ex torno, tanquam embolos in modiolos intrantes, & lana teguntur, ut leniter intrent, modioli erecti
ſunt et in arca ponuntur, ubi eſt aqua. Habentq́; manubria, & in eos catenæ demittuntur exeuntes ab ore
delphinorum, ſunt autem Delphini a ſorma, at qua a motione ita uocati. nam quemadmodum nos uerticillum,
& epiſtomium a forma Gallum uocamus, ita etiam illud instrumentum ab antiquis delphinus dicebatur: est,
3330 enim nauticum instrumentum, ut ait Pollux, non abſimile ab ĳs tubis, quibus exhauriuntur carinæ. Delphini
ergo erant organa, ex quorum ore pendebant catenæ, quæ uectes continebant. In arca erat tanquam in-
fundibulum inuerſum a fundo tres digitos distans taxillis quibuſdam pro ſulcris ſublatum, ut aqua inferne ſub-
intrare poſſet. inſundibulum ſundo carebat: aqua erat eò loci, ut aerem premeret, qui per tubulos in inſun-
dibulum mittebatur, quemademodum in ſistulis paſtoritĳs premitur crotaceus follis, in quo eſt aer incluſus. ita
aqua ab aere preſſa cum aer liberè exibat, expellebat ipſum per fiſtulam impetu ualido ad arcam. atque hoc
est quod Vitruuius dixit, {ſupra autem ceruiculam eius coagmentata arcula ſuſtinet caput machinæ, quæ græ-
ce canon muſicus dicitur. } arcula igitur ad eum uſum erat, ut aerem per ceruiculam infundibuli aſcendentem
ſeruaret, & eum ad ſuos canales emitteret. Erat enim regula canalibus diſtincta per longum, canona Græci,
nostri regiſtrum uocant. In canalibus tranſuerſa for amina erant ad numerum ſonituum, ſupra uero compo-
4440 ſitionem huius regulæ cum ſuis canalibus, & foraminibus erat tabula collocata, quæ omnia contegebat.
& undique canona continebat. Tabula hæc a Græcis πιναξ a noſtris ſommerium dicitur, quod tot habet in
ſummo foramina, quot ſunt foramina in canali facta, quæ ſimul reſpondere, & conuenire poßint, hæc fora-
mina ad ſonituum, hoc est fiſtularum numerum facienda ſunt. Fistulæ enim in modiolis œreis ligneis capiti-
bus in tabula eriguntur appoſita ad foramina. Expeditis canalibus, tabulaq́; perforata, interponimus inter
tabulam, & canales regulas quaſdam perforatas eodem modo habentia foramina, quæ reſpondere poßint,
cum impelluntur, ſoraminib us, quæ ſunt in ſumma tabula, & his, quæ ſunt in canalibus: ſed ita compoſitæ
ſunt, ut manubriorum, ſeu choragiorum eorum, quæ prominent calcatione uerſari poßint, & earum uer-
ſationi foramina, quæ ſunt in illis regulis, reſpondeant. foraminibus, quæ ſunt in canalibus, & his quæ in
ſumma tabula collocantur, ut ſpiritus ad fiſtulas permeare poßit. Choragia, ſeu manubria tribus membris
5550 conſtant, uectibus enim portarum ſimilia ſunt, ut ex diagrammate potest elici. habent autẽ annexos annulos,
omnium inſtrumentorum, ideſt omnium pinnarum, quas nos tastos a tangendo, quia muſicorum manibus tan-
guntur, appellamus. Lingulæ autem corneæ erant, aut ex laminis ſerreis ſubtilibus ordine collocatæ, ſed ob-
liquœ folĳs porraceis modo, Spathas Græci, Vitruuius lingulas, nos ſpatellas nominamus. earum capitibus fu-
niculi, aut catellæ erant alligatæ, quæ contra earum flexiones eas pinnarum preßione adducebant. Sed cho-
ragĳs, pinnisq́; minime tactis, ad ſuum locum lingulæ reuertebantur, & funiculis uoluebant regulas, ita ut
earum for amina non amplius reſponderent foraminibus tabulæ, ita aer & ſpititus non permittebatur exire ad
fiſtulas, unde nullus ſonitus edebatur. Vt uero aer quam primum conciperetur, e modiolis exibant ſiſtulæ, quæ
phigæos, & clibani ſeu ſurni ceruicibus contingenter coniunctæ erant, pertingebantq́; ad nares, quæ erant in
arcula. In his erant animulæ, ſeu axes ex torno ſubacti, ut recipiente arcula ſpiritũ obturarent foramina, nec
6660

383351DECIMVS.171[Figure 171]A. aqua in arca œrea depreſſa.
B. delſines ærei.
C. modioli.
D. Regulæ ſcalari forma.
E. taxilli tribus digitis alti.
F. catenæ cymbala tenentes.
G. inſundibulum inuerſum.
H. Fiſtulæ, per quas aer modiolorum ſubintrat infundibulum.
I. uectes.
K. manubria, quæ
aperiunt nares ad tubulos.
L. pinnæ ſub quibus lingulæ omnium organorum.
O. regulæ inter
tabulam quæ pinax dicitur & registrum.
P. pinna depreſſa.
Q. tabula.
R. pinnarum
forma ſeparata.
S. lingulæ.
T. ceruicula.
V. aquaexpulſa.
X. pars arcæ..... foraminaper quæ aer ad canna, fertur.11102220333044405550 paterentur aerem amplius redire. Modioli igitur habebant ſuas fiſtulas a lateribus coniunctas, quæ refere-
bantur ad infundibulum quod pignæum Græci, hoc est furnum uocant, in id enim ſpiritum adducunt. Habent
modioli ſuos axes, uel animulas, primum in fundo inferius collocatas, per quas attrahitur aer, inde a pede
6660

384352LIBER ubi ſistulæ coniunguntur, in naribus alias habent animulas, quæ aperiuntur, ut cian aer in modiolos attractus
fuerit, & fundulis preſſus, axcs, animtulæq́; in fundo poſitæ claudantur, & axes ſistularum aperiantur, &
aer ſubeat in fistulas, quæ ad infundibulum ducunt, cui coagmentat æſunt. Extollendo igitur uectes, quibus
alligantur catenæ, quæ cymbala babent, (bacinctas nos dicimus ) in modiolos depreſſæ abſorbctur acr per
axes, & animulas, quæ ſimt in fundo, & calcando, premendoq́; postea fit, ut aer per fiſtulas, ad infundibulum
impellatur, & per ceruicidam, collumq́; cius ad arculam uſque perting at, eamq́; ſubiens repleat, inde epiſto-
mia aperiuntur ab arculs ad canales, (regiſtros dicimus ) in canales aer ſubit, quinon prius adſonoras ſi-
ſtulas aſcendit, quàm manibus muſicorum pinnæ premantur, pinnæ autem choragia regularum mouent, ut
regulæ inde nerſatæ, inter canona, & tabulam foramina, quæ habent obuia, & peruia faciant foraminibus,
1110 quæſunt in canone, & in ſumma tabula, & libere exeat ſpiritus ad ſonor as ſiſtulas a quarum monero organũ
tetrachordon, exachordon, uel octochordon, uel ctiam polycbordon nominatur. quæ onmia ex diagramma-
te ſatis commode intelligi poſſiast.

Qua ratione rheda, uelnaui uecti peractum iter deme-
tiamur. # Cap. XIIII.

TRansferatvr nunccogitatus ſcripturæ ad rationem non inutilem, ſed ſumma ſoler-
tia a maioribus traditam; qua in uia rheda ſedentes, uel mari nauigantes, ſcire poſsimus
quot millia numero itineris fecerimus. Hocautem erit ſic. Rotæ, quæ erunt in rheda,
2220 ſine latæ per medium diametron pedum quaternum, & ſextantis; ut cum ſinitum locum
habeatin lerota, ab coq́; incipiat progrediens in ſolo uiæ facere uerſationem, peruniendo ad eam
ſunitionem, a qua cœperit uerſari, certum modum ſpatij habeant peractum pedum 12. Hisita præ-
paratis tunc in rotæ modiolo ad partem interiorem, tympanum ſtabiliter includatur, habens extra
frontem ſuæ rotundationis extantem denticulum unum. Inſuper autem ad capſum thedæ, locula-
mentum firmiter ſigatur, habens tympanum uerſatilc, in cultro collocatum, & in axiculo concluſum.
In cuius tympani frontem denticuli perficiantur æ qualiter diuiſi numero quadringenti, conuenien-
tes denticulo tympani inferioris. Præterca ſuperiori tympano ad latus figatur alter denticulus pro-
minens extra dentes. ſuper autem tertium tympanum planum cadem ratione dentatum incluſum in
alterum loculamentum collocetur conu cnientibus dentibus denticulo, qui in ſecundi tympani late-
3330 refuerit ſixus: in coq́; tympano foramina fiant, quantum diurni itineris miliariorum numero cum rhe
da poſsit exiri, minus plusve rem nihil impedit & in his foraminibus omnibus calculi collocentur,
inq́; eius tympani theca (ſiueid loculamentum eſt) ſiat foramen, unum habens canaliculum, qua cal-
culi, qui in eo tympano impoſiti fuerint, eum ad eum locum uenerint, in rhedæ capſum & uas æ-
neum, quod erit ſuppoſitum, ſinguli cadere poſsint. Ita cum rota progrediens ſecum agat tympa-
num imum, & denticulum eius ſingulis uerſationibus tympani ſuperioris denticulos impulſu cogat
præterire, efficiet, ut cum quatercenties imum uerſatum fuerit, ſuperius tympanum ſemel circuma-
gatur, & denticulus, qui eſt ad latus eius fixus, unum denticulum tympani plani producat. Cum er-
go quadringentcnis uerſationibus imi tympani, ſemel ſuperius uerſabitur, progreſſus efficiet ſpatia
pedum millia quinque, ideſt paſſus mille, Ex eo, quod calculi deciderint ſonando ſingula millia exijſſe
4440 moncbunt. Numerus uero calculorum ex imo collectus, ſumma diurni miliariorum itineris nume-
rum indicabit. Nauigationibus uero ſimiliter paucis rebus commutatis eadem ratione efficiuntur.
nanquctraijcitur per latera parictum axis habens extra nauem prominentia capita, in quæ inclu-
duntur rotæ diametro pedum quaternum, & ſextantis, habentes circa frontes affixas pinnas aquam
tangentes. Item medius axis in media naui habet tympanum, cum uno denticulo extanti extra ſuam
rotunditatem. Ad cum locum collocatur loculamentum, habens incluſum in ſe tympanum, peræ-
quatis dentibus quadringentis, conuenientibus denticulo tympani, quod eſt inaxeincluſum præ-
terea ad latus affixum extantem extra rotunditatem alterum dentem. Vnum inſuper in altero locu-
lamento cum co confixo, incluſum tympanum planum ad cundem modum dentatum, quibus denti-
bus denticulus, qui eſt ad latus fixus tympano, quod eſt in cultro collocatum in cos dentes, quiſunt
5550 plani tympani, ſingulis uerſationibus ſingulos dentes impellendo in orbem, planum tympanum uer-
ſet. In plano autem tympano ſoramina fiant, in quibus foraminibus collocabuntur calculi rotundi,
in theca eius tympani, (ſiue loculamentum eſt) unum foramen excauetur, habens canaliculum, qua
calculus liberatusab obſtantia, cum ceciderit in uas æreum ſonitum ſigniſicet. Ita nauis cum habue-
rit impetum, aut remorum, aut ucntorum flatu, pinnæ, quæ erunt in rotis tangentes aquam aduerſam
uchementi retrorſusimpulſu coactæ, uerſabunt rotas. Eæautem inuoluendo ſe, agent axem, axis uerò
tympanum, cuius dens circumactus, ſingulis uerſationibus ſingulos ſecundi tympani dentes impel-
lendo, modicas efficit circuitiones. ita cum quatercenties ab pinnis rotæ fuerint uerſatæ, ſemel tym-
panum planum circumagent impulſu dentis, quiad latus eſt fixus tympani in cultro. Igitur circuitio
tympani plani, quotieſcunque ad foramen perducet calculos, emittet per canaliculum. ita & ſonitu,
6660

385353DECIMVS.& numero indicabit miliaria ſpatia nauigationis. Quæ pacatis, & ſine metu temporibus ad utilita-
tem, & delectationem paranda, quemadmodum debeant fieri, peregiſſe uideor.

Facilis eſt propoſitæ rei demonſtratio his, qui Arithmeticas rationes interlligunt, quoniam totum negotiũ
in eo est, ut præſinitam rotarum magnitudinem ſciamus. cum ergo a diametro circinatio rotundationis ſuma-
tur, neceſſe erit certas, & pr& finitas diametros rotarum ſtatuere. Ideo Vitr. rotarum diametros quaternum
pedum, & pollicum duorum conſtituit, pollices enim duodecim pedem eſſiciunt, ideo pollices duo ſextam pedis
partem ſaciunt. cum igitur tanta fuerit diametri magnitudo, rotæ circinatio erit pedum duodenum, & dimi-
dium. quod ſi quater centies uoluatur, dabuntur mihi quinque mille pedes, unde quia quinque pedes paſſum unũ
constituunt, mille paſſus erunt conſecti, at mille paſſus miliare unum constituunt, ergo quatercenties uoluta
rota milliare unum oſtendet. ut uero hæc dignoſcamus alteram rhedæ, uel nauigio rotam ſub limiorem ponit, in
1110 cultro poſitam, quœ dentes habet quadringentos, ita tamen ut in prioris rotœ latere affigatur denticulus, qui
ſingulos ſecundærotæ denticulos in ſingulis uer ſationibus compellat. Ita enim fiet ut per ſpatium id, quo ſe-
cunda rota ſemel reuoluetur, prima quadringenties uerſetur, atque milliare unum conſiciat, ut uero id innote-
ſcat, tertiam rotam ſacit in plano poſitam, quæ in rotundatione tot foramina, quot dentes habeat: in ſingulis
autem for aminibus ſingulos calculos immiſſos, calculi cum peruenerint ad for amen, quod erit in eius rotæ lo-
culamento, cadet in æneum uas, & ſonitum dabit, ut uero hoc præſtet, opus eſt ſecundæ rotæ denticulum ap-
ponere, qui ſingulis uerſationibus ſingulos iacentis, & planæ rotæ denticulos protrudat, ita ſiet, ut peractis
milliarĳs ſingulis calculi in foramina poſiti in æneum uas incidentes etiam ſonitu milliariorum confectionem,
& numerum oſtendant. Non diſſimilis ratio in nauigio erit, modo ea obſeruentur, quæ a Vitruuio dicta ſunt,
quæ ſacile intellguntur.

2220

172[Figure 172]33304440

De cat apultarum, & ſcorpionibus rationibus. # Cap. X V.

5550

NVnc uero quæ ad præſidia periculi, & neceſsitatem ſalutis ſunt inuentæ, ideſt ſcorpionum,
catapultarum, & baliſtarum rationes, quibus ſymmetrijs comparari poſsint, exponam.
Et primum de catapultis, & ſcorpionibus. Omni igitur proportione eorum tatiocinata
ex propoſita ſagittæ longitudine, quam id organum mittere debet, eiuſq́; nonæ partis
fit foraminum in capitulis magnitudo, per quæ tenduntur nerui torti, qui brachia continere cata-
pultarum debent. Eorum autem foraminum capituli ſic deſormatur altitudo, & latitudo. Tabulæ,
quæ ſunt in ſummo, & in imo capituli, paralleliq́; uocantur, ſiant craſsitudine unius ſoraminis, lati-
tudine unius, & eius dodrantis in extremis, foraminis unius, & ſemis. Paraſtatæ deſtra, ac ſiniſtra præ-
6660

386354LIBER ter cardines altæ ſoraminum quatuor, craſſæ ſoraminum quinum. Cardines ſoraminis. S 9. A fo-
ramine ad medianam paraſtatam item ſoraminis S 9. Latitudo paraſtados mediæ unius foraminis,
& eius I K. craſsitudo ſoraminis unius. Interuallum ubi ſagitta collocatur in media paraſtade fo-
raminis partis quartæ. Anguli quatuor, qui ſunt circa in lateribus, & ſrontibus laminis ſerreis, aut
ſtylis æreis, & clauis configantur. Canaliculi qui Gręce σνρινξ dicitur) longitudo ſoraminum 19.
Regularum, quas nonnulli bucculas appellant, quæ dextra ac ſiniſtra canalem ſiguntur ſoraminum
XIX. altitudo, foraminis unius, & craſsitudo: & aſſiguntur regulæ: duæ, in quas inditur ſucula, ha-
bentes longitudinem foraminum trium. latitudinesm dimidium ſoraminis: craſsitudo bucculæ, quæ
aſſigitur, uocitatur camillum, ſeu quemadmodum nonnulli loculamentum ſecuriclatis cardinibus
fixa ſoraminis. i. Altitudo ſoraminis. S. Suculæ longitudo *** foraminum. *** *** craſsitudo ſu-
1110 culę foraminum 9. Epitoxidos longitudo ſoraminum S: -. ſoraſsitudo: -. Item chelo (ſiue
manucla dicitur) longitudo ſoraminum III, & craſsitudo S: -. canalis fundi longitudo ſorami-
num XVI. craſsitudo foraminis ***. latitudo S: -. Columella, & baſis in ſolo ſoraminum VIII.
latitudo in plinthide, in qua ſtatuitur columella ſoraminis S: -. Craſsitudo F Z. columellæ lon-
gitudo ad cardinem, ſoraminum XII. *** latitudo ſoraminis S: -. Craſsitudo ũ 9. Eius ca-
preoli tres quorum longitudo foraminum IX. latitudo dimidium foraminis *** *** craſsitudo. z.
cardinis longitudinis ſoraminis *** columellæ capitis longitudo I. S. K. Anteſixa latitudo ſora-
minisa S. *** craſsitudo, ideſt poſterior minor columna, quæ Græce dicitur αντιβασις ſoraminum
octo, latitudo ſoraminis S. I. craſsitudinis F z. ſubiectio ſoraminum, duodecim latitudinis, &
craſsitudinis eiuſdem, cuius minor columna illa. ſupra minorem columnam chelonium, ſiue puluinus
2220 dicitur foraminum II. S. *** altitudinis II S. *** latitudinis S. I.: -. Tracheli ſucularum ſora-
minum II. S. *** craſsitudo foraminis S. II. *** latitudo I. S. Tranſuerſarijs cum cardinibus lon-
gitudo foraminum X. *** latitudo I. S. *** decem, & craſsitudo. brachij longitudo I. S. foraminũ
VII. craſsitudo ab radice foraminis Fz. in ſummo ſoraminis ũ z curuaturæ: ſoraminum octo. Hęc
ijs proportionibus, aut adiectionibus, aut detractionibus comparantur. Nam ſi capitula altiora,
quäm erit latitudo facta ſuerint, ( quæ anotona dicuntur ) de brachijs demetur, ut quo mollior eſt to-
nus propter altitudinem capituli, brachij bteitas ſaciat plagam uehementiorem. Si minus altum ca-
pitulum fuerit (quod catatonum dicitur) propter uehementiam, brachia paulo longiora conſtituen-
tur, uti ſacile ducantur. Nanque quemadmodum uectis, cum eſt longitudine pedum quatuor, quod
onus a quinque hominibus extollitur, is ſi eſt pedum octo, a duobus eleuatur, quo breuiora du-
3330 rius dueuntur.

Et ſi difficillimum ſit integram Vitruuĳ mentem ex eius uerbis pereipere, temporum enim iniuria, & ho-
minum incuria ſactum est, ut tertia hæc Architecturæ pars, quæ ad machinationes pertinet, pene tota inte-
rierit, erit tamen quod ingenioſi aliquid machinentur. & quanquam penitus Organa illa, quæ Vitruuius com-
paginat, non ſaciant, poſſint tamen aliquid inuenire quod ratione coſtet. A fine enim, & ab effectu omnis
constructio ordinatur. Scimus ergo biliſtas, catapultas, Scorpiones, & huiuſmodi alia organa eſſe ad iacu-
landum ſacta, ſeu tela, & ſagittas, ſeu lapides uelis, ut ictus uehementes, & longinquos eſſiciamus, ſcimus
etiam ad iacienda pondera ingentia, maximas uires, & impulſiones requiri, quæ ab arte ſint conſtitutæ, nam in
magnis oneribus mouendis, natura ipſa rerum ( ut dixi) nobis aduerſatur, artis ergo opus eſt organa huiuſ-
modi ſabricare, quætenta, & remiſſapondera longius emittant & ictus magnos ſaciant. hæc uero ſierinon
4440 poſſunt abſq; clauiculis, uectibus, neruis & alĳs huiuſmodi, quibus uel innitantur, uel a quibus expellantur,
hinc rationes, & proportiones quæruntur, ut omnia reſpondeant, pondus, magnitudo, uis quæ mouet, ideo ab
ipſa ponderis natura, & magnitudine proportio ſumitur omnium partium instrumenti. Ideo in hac quoque
parte modulus ſumendus eſt, unde, & ſymmetria, & ordo requiritur, & diſpoſitio, decor, & distributio, &
alia, quæ in primo libro a Vitr. poſita ſunt. ab ipſa ergo ſagittæ longitudine, & ab ipſo lapidis onere harum
machinarum menſuræ ſumendæ ſunt. Quemadmodum nos etiam a pilæ pondere organa noſtra conſicimus, quæ
pyrobaliſtæ & bombardæ uocantur. neceſſe enim eſt rationis comparationem quandam eſſe inter rem motam,
& uim mouentem. Vnde longius ſerri nequeant contorquendo, tum ea, quæ nimis ſunt parua, tum, quæma-
gnitudinis modum excedunt, uerum ut eminus proĳciantur commenſili quadam proportione reſpondere opor-
tet ea uiribus eiaculantis, neceſſe eſt enim ut id, quod tor quetur pariter, & pellitur, ( ut ait Ariſt. in mecha-
5550 nicis quæſtione quarta & trigeſima) imprimentis niſui aliquantulum reſiſtat, cæterum quod præ molis uasti-
tate nequaquam cedit, uel propter imbecillitatem nil admodum reluctatur, ullius in cauſa eſſe nõ poteſt, neque
iactus, neque propulſus. Qnod igitur inſtanti, urgentiq́; plurimum robore uinum antecellit, minime patitur
uinci, quod autem eſt multo debilius, nihil quodammodo audet abſiſtere. Huius autem rei alia cauſa aſſertur
ab Ariſtot. eodem in loco. An ideo ( inquit ) hoc eſt, quod quicquid mouetur tantiſper ſolitem eſt ſerri, do-
nec aerem diuer berat, hiantemq́; diſcludit, ſed neutiquã fieri queat, ut id uel minimum proſcindat, quod nihil
penitus dimouetur. Ergo ſi ambo hæc ita ſe habent, quippe quod nimiam habet magnitudinem, & id, cui
paruitate peccatur, in eorum ſerè numero ſunt, quæ nihil emouentur, ſiquidem alterum ſeſe duntaxat mouet,
alter um uero nullius motionis eſt capax. Oportet igitur ut ſit ratio inter motam rem & mouentem uim, quo=
miam uero ſagittam, aut lapidem alicuirei inniti, & accommodari oportet, ideo in ĳs organis aut canales,
6660

387355DECIMVS. aut loculamenta ſiunt, quoniam uero funis, aut neruus, aut aliquid huiuſmodi quod ſagittam, & lapidem pro-
pellit, ratione temperandum eſt, & tutò alligandum alicui parti, quæ etiam ipſa compingenda, & compagi-
nanda eſt cum alia, eaq́; eſſe debet firma, & cum alĳs membris compacta ad unum effectum, ut illi diffini-
tio machinæ aptetur, ideo partium omnium neceſſitas oritur, for aminum, canalium, tonorum, anconum, tabu-
larum, paraſtatarum, plinthidum, manuclarũ, ſucularum, columelarum, cardinum, baſiũ, & ſubiectionum, quæ
ad machinam fhbricandam pertinent, quarum omnium menſuræ, deſiderantur, nominũ ſigniſicationes ſuſpicari
poſſunt, diagr ammata planẽ deficiunt. Ab arcubus autem, qui manu tenduntur ratio hæc organorum originem
habuit, cum enim & longius mitter, & uehementius ferire vellent maiora ipſa ſecerunt, & in eis tonos addi-
dere, hoc eſt ad extremorum flexionem ex cornuum duritie animum intenderunt, unde factum est ut cum
1110 difficultate capita incuruarent, maiorem uim requirerent, quàm eam, quæ manibus comparatur, ideo hæc ge-
nera machinati ſunt, & initio ſimpliciori modo ea compaginati ſunt, mox cum uebementius, certius, & lon-
gius iaculari uellent, obſeruationibus eſfecere, ut certas menſuras compararent, et ad artẽ propius accederent,
unde præcepta conſtituta ſunt, diffinitiones, & diuiſiones rerum adhibitæ. Sic Cteſbius, ſic Hero, ſic alĳ uo-
lumina de ĳs conſcripſere, quæ utinam integra ad nos perueniſſent. Sic diffiniuere, iaculatoriæ artis ſinem
eſſe procul, & cum uehementi plaga ad propoſitum ſcopum tela mittere. Telorum autem & miſſilium nomi-
ne id cenſeri, quodcunq; ab organis, uel alia ui emittitur, ſic ex dictis organis quædam {ε υ} ύτοα quædam πα-
λιντολα, dixerunt, priora illa a figuræ ſimilitudine Scorpiones dixere. quæ tela tantum mutant. posteriora hæc
λο? ο? ολα quod lapides mittant, appellauere, licet aliäs quoque ſagittas iaculari poſſent. Scorpiones item di-
cebant, ut ait Vegetius, quas nunc manubaliſtas uocant, ( noſtri balestras appellant) ideo ſic uocati, quod
paruis, ſubtilibusq́; ſpiculis mortem inſerant. Scorpionum autem & baliſtarum ſymmetriæ, ex propoſita ſa-
2220 gittæ longitudine, quam id organum mittere debet, ſumendæ ſunt. Foramen uero quod Græci τ? ημα uocant
modulus eſt. Sumitur autem foramen ex nona parte longitudinis ſagittæ, ideo Vitr. ait {Eiusq́; nonæ partis
fit for aminum in capitulis magnitudo, per quæ tenduntur nerui torti, qui brachia continere catapultarum
debent} nernos Græci τόνδς uocant, magnitudo autem ſoraminis intelligitur diametros foraminis, ita ut nona
pars longitudinis ſagittæ, ſit dimetiens foraminis. Brachia uero Græci άγ? ωνας appellant. Hero ſic ait έχά-
λοω ? έτάμέν α τον τα τδς ά, τ όνονενον ? ένιοι, έμιτονον, ενιοι ? έμιτόνιον. Cæeterurn de ſignis menſur arũ,
quæ hic ponuntur, nihil aliud habeo dicere, cum Græca deſint, niſi quod a Iucundo poſitum eſt. ut S. ſemiſſem
ſignificet: -. quartam partem non prænominati integri, ſed ſemißis. Qctauam partem, non prænominati
integri, ſedſemißis. ũ duellam, quæ eſt pars tertia prænominati integri, 9. ſicilium, quæ eſtpars quarta,
prænominati integri. Z. dragma, quæ eſt pars octaua prænominati integri. F. duodecimam prænominati in-
3330 tegri r. Sextamdecimam prænominati integri. Signa uero illa punctim in orbem, uel in quadr atum facta,
nullius eſſe certæ ſigniſicationis. Sed clauſularum diſinctionis tantum gratia ſacta: niſi quis forſan ea mi-
nutias ſui cuiuſq; integri ſigniſicari contenderit. Idem Iucundus catapultæ quandam deſcriptionem aſſert, ex
Athæneo antiquo delineatam, quæ & ſi non ea ſit quæ a Vitruuio affertur, tamen poterit aliqua in parte
prodeſſe. Nam organi huius structura plinthio quodam continetur, quod habet dextras, ac ſinistras ſum-
mas & imas partes, illas arrectarĳs, has tranſuerſarĳs tabulis compactas, illas parastatas has ωειτξητα di-
ctas parastatis quæ parallela ſunt, ancones, & brachia catapultæ incumbunt, quibus compingitur calx id-
eſt πέρνα, excanantur autem per longum in ſemiorbem mediæ parastatæ, ubi ſecuriclati cardines imponun-
tur, qui regulis paraſtatis æquales appinguntur. In regulis autem canales ſunt in quibus ſagittæ collocan-
tur, in calce autem parastatarum eſt epitoxis, ideſt cauus in quo ſagittæ caput includitur. Canaliculi uero-
4440 ſyringes dicuntur. Antefixa unica dictione legendum est, eſt enim columellæ antepoſita, & plinthio, ca-
tapultæ adfixa. Anteſixæ ex aduerſo eſt columna, quæ antiſtaſis dicitur. Reliqua diuinanda ſunt, niſi ali-
quid ex Græcis fontibus haurias.

De baliſtarum ratiombus. # Cap. XVI.

CAtapvltarvm rationes ex quibus membris, & portionibus componantur, dixi. Bali-
ſtarum autem rationes uariæ ſunt, & differentes unius effectus cauſa comparatæ. Aliæ
enim uectibus, & ſuculis, nonnullæ polyſpaſtis, aliæ ergatis, quædam etiam tympanorum
5550 torquentur rationibus. Sed tamen nulla baliſta perſicitur, niſi ad propoſitam magnitu-
dinem ponderis ſaxi, quod id organum mittere debet. Igitur de ratione earum non eſt omnibus expe-
ditum, niſi qui Arithmeticis rationibus numeros, & nultiplicationes habent notas. Nanque ſiunt
in capitibus foramina per quorum ſpatia contenduntur, capillo maxime muliebri, uel nemo ſunes,
qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea baliſta mittere, ex ratione grauitatis proportione
ſumuntur, quemadmodum catapultis de longttudine ſagittarum. Itaque, ut etiam qui Geometriæ,
Arithmeticæq́; rationes non nouerint, habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus de-
tineantur, quæ ipſe ſaciendo certa cognoui, quæq́; ex parte accepi a præceptoribus ſinita, exponam;
& quibus rebus, Græcorum penſiones ad modulos habeant rationem, ad eam, ut etiam noſtris pon-
deribus reſpondeant, tradam explicata. Nam quæ baliſta duapondo ſaxum mittere debet, ſoramen
6660

388356LIBER erit in eius capitulo digitorum. 5. ſi pondo quatuor, digitorum 6. ſi octo, digitorum 7. *** de-
cempondo digitorum 8. *** uiginti pondo digitorum. 10. *** quadraginta pondo digitorum
XII. S. K. ſexaginta pondo, digitorum XIII. & digiti octaua parte, octuaginta pondo, digito-
rum XV.*** centum uigintipondo pedis I. S. & ſeſquidigiti *** centum, & ſexaginta pondo,
pedum II. *** centum & octuaginta pondo pedum II. & digitorum V. ducenta pondo pedum
II. & digitorum VI. ducenta decem pondo pedum II. & digitorum VII. *** Cci. pon-
do XI.S.

Quoniam balistis ingentia ſaxorum pondera torqueb antur, ideo maiori apparatu, quam in catapultis opus
7070[Handwritten note 70] erat. Cæterum & in ipſis haliſtis diſcrimina ſunt, licent ad unum effctum omnes comparentur. Diſcrimina illa
ex ponderum mittendorum diuerſitate ſumuntur, hinc eſt quod aliæ uectibus, & ſuculis, quæ ſcilicet minora
1110 ſaxa mittunt, nonnullæ trochleis multorum orbiculorum, aliæ ergatis, quædam etiam tympanis tor queantur.
Balista igitur omnis ad propoſitam magnitudinem ponderis ſaxi, quod id organum mittere debet, perficienda
est. Verum ea tatio non eſt omnibus expedita, niſi enim Geometria, & Arithmetica adfuerit, uanus erit
labor, quoniam periculum eſt ne in eum errorem incidamus, quem illi incidere, qui cum cubum duplicare in-
stituiſſent, octuplum ſecere. ita enim ſi ex hoc principio, quod experientia, & obſeruatione inualuit, ut ſi dua-
pondo ſaxum quinum digitum ſoramen quærat, quis ratiocinetur quatuorpondo ſaxum denum digitum fora-
men habere debere, falletur demum ut pluſquam centum pedum ſunis, ſeu foraminis diametrum ſiciat, ſi ſa-
xum ducentorum & quinquaginta pondo uelit torquere. Cum neceſſe ſit ( ut ait Eratoſthenes ad Ptolomæum
regem in epiſtola, ſuperiori libro citata ) omnia proportione augeri, craſſitudines, magnitudines, foramina,
modtolos, & neruos ingredientes, quæ ſine mediarum comparabilium inuentione fieri non poſſunt. Atque
2220 hæc nos iuuabunt, ſi Geometricis rationibus uti uelimus. Sumatur enim diameter funis, ſeu ſoramiuis baliſtæ
quæ duapondo ſaxum mittere debet, & ſit linea a b. & ſumatur linea c d. dupla ipſi a b. & iuxta
aliquem modum ex ſupradictis in nono libro mediarum inueniendarum, capiantur mediæ comparabiles, & ha
bebitur diameter funis baliſtæ, quæ quatuor pondo ſaxum mittere debet. Verum ſinumeris ea ratio quærenda
eſt, ut Græci monent, ita erit ſciendum ut etiam animaduertit Ioannes Buteo qui ſic ait. Cum lapis duapon-
do foramen habe at digitorum quinque, quæritur ad lapidem quatuor pondo quot digitorum debeat eſſe ſora-
men? ad cubum redige 5. hoc est ducas in ſe, postea in productum, fit cubus 125. cum itaque uideas ad
duapondo diametrum ſoraminis dari, quæ ſua cubicatione producat 125. ratione ſequitur, ut ad quatuor
pondo, quod eſt duplum 2. tanta diametros adhibeatur, quæ ſua etiam cubicatione compleat numerum 250.
qui duplus eſt cubi 125. Sed quia 250 non eſt cubus ipſius, quod quæritur ad diametron, latus perfecte
3330 dari non potest in numeris, cum non ſit in rerum natura. Supereſt igitur ut huic propinquum numerum ra-
tiocinando diſquiras, quem inuenies eſſe maiorem quam 6. quod eſt latus cubi 216. maiorem etiam quam
ſex & parte quarta, minorem autem, quàm ſex, & tertia. Ex his particulis tertia ſcilicet, & quarta ſum-
pto dimidio, quod eſt ſeptem quartædecimæ, iunctoq; ad ſex numerum habetis ſenarium, cum ſeptem uigeſimis
quartis, adeo ueritati propinquum, ut inde nullus, de quo ſit curandum, error oriri poſſit. nam cubus lateris
ſex & ſeptem uigeſimæ quartæ, est 249. & ex particulis 13824. 775. dicimus itaque in balista, quæ
quatuor pondo mittere debet, ſoramen in eius capitulo fieri debere digitorum ſex, & digiti ſeptem uigeſimiſ-
quartis. Inquiramus autem lapidis decempondo foramen: cum igitur hoc pondus ad duapondo ſit quincuplũ
ita & cubum ſoraminis ipſius, ad cubum foraminis alterius, quincuplum eſſe oportet. neque enim aliter in-
stituta proportio conſtat. propterea iam poſitum cubum 125. multiplico per 5. & colligo 625. poſſum
4440 etiam ad hoc ratiocinando regulam adhibere dicendo ſi pondo 2. fiat 10. quid 125. Age multiplicando
125. in 10. & productum. 1250. partireper 2. idemq; quod prius inuenies, ſcilicet. 625. Huius
cubitum latus, ad uerem accedens proxime eſt 8. & undecim uigeſimæ, unde prouenit cubus 625. &
211. octomilenas. Inuentum igitur ad lapidem pondo decem aptandum eſſe foramen digitorum octo, cum
undecim uigeſimis. Quæ quidem particula digiti ſemiſſem excedit una uigeſima. & ſic ad omne datum pon-
dus rationibus cubicis ſoramina inueſtigari poſſunt. Sed in his, quæ ab authore ponutur, demptis primo, &
ultimo non niſi ſecundum proximitatem inuentio procedit quod & intelligentiæ difficultatem, & ratiocina-
tioni moleſtiam affert. In multis tamen numeri for aminum perſecte conuniunt, ut pote ſi detur lapis pondo
ſexdecim for amen erit digitorum decem. Quoniam cubus lateris 10. quieſt 1000. ad cubum lateris 5.
qui est 125. rationem habet, quam pondo ſesxdecim, ad duapondo, ideſt octuplam. Item ad pondo 54. ſo-
5550 ramen erit digitorum quindecim ad pondo, 128. digitorum 20. hoc eſt pedis nuius, cum quadrante. Ad
pondo 250. quod eſt maximum in Vitruuio, pedis unius cum nouem digitis. Docet præterea idem author,
quod datis quibuſlibet for aminum numeris, omne etiam pondus ipſorum in numeris dabitur abſolutè. quorum
aliquot exempla ſubĳcit. Eſto foramen in balista digitorum ſex, cujus lapidem oporteat inuentire. Accipe duos
cubos laterum 5. & 6. qui ſunt. 125. & 216. & ita rationcinare. Si 125. fit 216. quid duapon-
do? & productum partiens in 125. prouenietq́; 357. dicemus igitur foramini digitorum ſex deberi da-
pidem trapondo cum particula 125. quæ quidem paulo maior eſt quincunce. & hoc modo datis foramini-
bus lapidum grauitatem ſemper habebis: ut in ſemipedali foramine lapis erit octopondo cum 24. centeſi-
mis uigeſimis quintis. Inſemipedali, & unius digiti pondo 11. cum 83. centum uigeſimis quintis in peda-
li pondo 65. cum 67. centum uigeſimis quintis, in palmo pedali centum uiginit octo, in ſeſquipedali pon-
6660

389357DECIMVS. do ducentum uiginti unum, cum uiginti tribus centum uigeſimis quintis. In bipedali, pondo 524. cumtri-
ginta ſex, centum uigeſimis quintis.

Reſtiuuntur autem Vitruuiani numeri hoc modo. Quæ baliſta duapondo ſaxum mittere debet,
foramen erit in eius capitulo digitorum quinque. Si pondo quatuor, digitorum ſex, cum digiti ſe-
petem uigeſimisquartis. Decem pondo. digitorum octo, cum undecim uigeſimis. Viginti pondo, di-
gitorum decem, cum quadraginta nouem ſexageſimis quartis. Quadraginta pondo, digitorum tre-
decim, cum nouem decimis ſextis. Sexaginta pondo, digitorum quindecim, cum ſexdecim triceſi-
mis. Octoginta pondo, digitorum ſeptendecim, cum una decima. centum uiginti pondo, digitorum
undeuiginti, cum tribus quintis. Centum ſexaginta pondo digitorum 21. cum undecim uigeſimis.
1110 Centum octoginta pondo, pedis unius, & digitorum ſex, cum tribus octauis. ducenta pondo, pedis
unius, & digitorum ſeptem, cum quinque octauis. Ducentum quinquagita pondo, ſeſquipedis & di-
giti. Cum ergo ſoraminis magnitudo ſuerit inſtituta, deſcribatur ſcutula, quæ Græce ῶειτρητος ap-
pellatur, cuius longitudo ſoraminum II Fz. latitudo duo & ſextæ partis. Diuidatur dimidium li-
neæ deſcriptæ, & cum diuiſum erit, contrahantur extremæ partes eius ſormæ, ut obliquam deforma-
tionem habeat longitudinis ſexta parte, latitudinis u bi eſt uerſura, quarta parte. In qua parte autem
eſt. curuatura, in quibus procurrunt cacumina angulorum, & foramina conuertuntur & contractu-
ra latitudinis redeant introrſus ſexta parte. Foramen autem oblonglus ſic tanto, quantam epizigis
habet craſsitudinem.

Scutula Græce ῶειτρτος dicitur quod circumforata ſit, ponitur in ſummo atque imo capitulo, item dextra
ac ſiniſtra, eius munus est foramen habere, in quo nerui tenduntur, ſit autem ex ualido ligno, & quoniam pro-
2220 pter foramina imbecillior fit, iedeo laminis ferreis, & regulis obfirmatur, nerui aut brachia baliſtarum con-
tinent, cunelous, autem, qui neruos uertit, ac ſindit epizygis uocatur, tenduntur enim nerui cuneis quibuſdã
in medios funes iniectis, nam uoluuntur cuneoli & funes uertunt, ac torquent, ut intentiores ſint.

Cum deſormatum ſuerit circumdiuidatur extremam ut habeat curuaturam molliter circumactam
*** craſsitudo eius ſoraminis. S. T. Conſtituantur modioli ſoraminum II.: - latitudo I. S. 9. ***
Craſsitudo, præterquam quod in ſoramine inditur, foraminis S. I. Ad extremum autem latitudo fo-
raminis I T. paraſtatorum longitudo foraminum v S T. curuatura, foraminis pars dimidia; craſsi-
tudo, foraminis ũ unius tertiæ, & partis 60. Adijcitur autem ad mediam latitudinem, quantum
eſt propè foramen factum in deſcriptione, latituine, & craſsitudine foraminis. v. altitudo parte
quarta. Regulæ, quæ, eſt in menſa longitudo, foraminum octo. latitudo, & craſsitudo, dimidium ſo-
3330 raminis. Cardines II. z *** craſsitudo, ſoraminis 199. *** curuatura regulæ T. 5. exterio-
ris regulæ latitudo, & craſsitudo tantundem, longitudo, quam dederit ipſa menſura deſormationis, &
paraſtatæ latitudo & ſuam curuaturam K. ſuperiores autem regulæ æquales erunt inſerioribus k-
menſæ tranſuerſarij ſoraminis ũ ũ k. Climaciclos ſcapi longitudo foraminum 13 *** craſsitudo
III. k. Interuallum medium, latitudo ſoraminis ex parte quarta *** craſsitudo parts octaua k. Cli-
maciclos ſuperioris pars, quæ eſt proxima, quæ coniuncta eſt menſæ tota longitudine diuiditur in
partes quinque. Ex his dentur duæ partes ei membro, quod Græci χηλόν uocant. Latitudo T. craſ-
ſitudo 9. *** longitudo ſoraminum III. & ſemis k. Extantia cheles ſoraminis S. pterygomatos
foraminis ξ, & ſicilicus. Quod autem eſt ad axona, quod appellatur frons tranſuerſarius ſoraminum
trium. *** interiorum regularum foraminis. Γ. craſsitudo ξ k. cheloni replum, quod eſt operimen-
4440 tum, ſecuri ui includitur. k. ſcapos climaciclos latitudo z. 5. craſsitudo ſoraminum x II k. Craſ-
ſitudo quadrati, quod eſt ad climacicla foraminis. F 5. in extremis k. rotundi autem axis diametros
æqualiter erit cheles. Ad clauiculas autem S. minus parte ſexta decuma k. Anteridium longi-
tudo foraminum. F. III. 9. latitudo in imo foraminis Γ. *** in ſummo craſsitudo zk. Baſis, quæ
appellatur eſchara longitudo foraminum *** antebalis foraminum IIII *** vtriuſque craſsitu-
do, & latitudo foraminis. ***. Compingitur autem dimidia altitudinis k. columna, latitudo, &
craſsitudo 15. altitudo autem non habet foraminis proportionem, ſed erit, quod opus erit ad uſum
brachij *** longitudo ſoraminum VI. *** craſsitudo in radice ſoraminis in extremis F. Deba-
liſtis, & catapultis, ſymmetrias, quas maxime expeditas putaui, expoſui. Quemadmodum autem con-
tentionibus eæ temperentur è neruo, capilloq́; tortis rudentibus, quantum comprehendere ſeriptis
5550 potuero, non prætermittam.

Placuit mihi uno capite complecti, quæ de rationibus baliſtarum dicuntur, licet duobus ea contineri in
alĳs exemplaribus uiderim. uidetur enim continens tractatio, & eadem inſtitutio. Cæterum non eſt, quod
aliud addere poſſim ad medelam inueteratorum ulcerum, niſi quædam non minus ulceroſa ex Græcis aut he-
ribus, ut qui me ſunt diligentiores chirurgi, uulnera ſoueant, alligent, & curent ſi fieri poteſt.

390358LIBER

De catapultarum, baliſtaum̈ contentionibus & tem-
peraturis. # Cap, XVII.

SVmvntvr tigna amp liſsima, longitudine, ſupra ſiguntur cheIoniæ, in quibus includun-
tur ſuculæ. Per media autem ſpatia tignorum inſecantur, & exciduntur formæ, in qui-
bus exciſionibus includuntur capitula cata pultarum, cuneisq́; diſtinentur, ne in conten-
tionibus moueantur. Tum uero modioli ærei in ea capitula includuntur, & in eos cu-
1110 neoli ſerrei, quos ? πισξ? ας Græci uocant, collocantur. Deinde anſæ rudentum in duntur per fora-
mina capitulorum, & in alteram partem traijciuntur. deinde in ſuculas conijciuntur, inuoluunturq́;
uectibus, uti per eas extenti rudentes, cum manibus ſunt tacti, æqualem in utroque ſonitus habeant
reſponſum. Tunc autem cuneis ad foramina concluduntur, ut non poſsint ſe remittere. ita traiecti
in alteram partem, eadem ratione uectibus per ſuculas extenduntur, donec æqualiter ſonent. Ita cu-
ncorum conculſionibus, ud ſonitum muſicis auditionibus catapultæ temperantur.

De oppugnatorĳs, defenſorĳs̈ rebus: & primum de arietis
inuentione ems̈ machina. # Cap. XVIII.

2220

DE his rebus quæ potui, dixi. Reſtat mihi de oppugnatorijs rebus, quemadmodum ma-
chinationibus, & duces uictores & ciuitates deſenſæ eſſe poſsint. Primum ad oppugna-
tiones aries ſic inuentus memoratur. Carthaginenſes ad Gades oppugnandas caſtra po-
ſuerunt: Cum autem caſtellum ante cepiſſent, id demoliri ſunt conati: poſtea quam non
habuerunt ad demolitionem ſerramenta, ſumpſerunt tignum, idq́; manibus ſuſtinentes, capiteq́; eius
ſum mum murum continenter pulſantes, ſummos ordinum lapides deijciebant, & ita gradatim ex or-
dine totam communitionem diſsipauerunt. Poſtea quidam faber Tyrius nomine Pephaſmenos hac
ratione, & inuentione inductus malo ſtatuto, ex eo alterum tranſuerſum uti trutinam ſuſpendit, & in
reducendo, & impellendo uehementibus plagis deiecit Gaditanorum murum. Cetras autem Chal-
cedonius de materia primum baſim ſubiectis rotis ſecit, ſupraq́; compegit arrectarijs, & iugis uaras,
3330& in his ſuſpendit arietem, corijsq; bubulis texit, uti tutiores eſſent, qui in ea machinatione ad pul-
fandum murum eſſent collocati. Id autem quod; tardos conatus habuerat, teſtudinem arietariam
appellare cœpit. His tum primis gradibus poſitis ad id genus machinationis, poſtea cum Philippus
Amyntæ ſilius Bizantium oppugnaret, Polyidus Theſſalus pluribus generibus, & ſacilioribus explica-
uit, a quo receperunt doctrinam Diades, & Chereas, qui cum Alexandro militauerunt. Ita que Dia-
des ſcriptis ſuis oſtendit ſe inueniſſe turres ambulatorias, quas etiam diſſolutas in exercitu circum-
ferre ſolebat. Præterea terebram, & aſcendentem machinam, qua ad murum plano pede tranſitus
eſſe poſſet: & etiam coruum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. Non minus utebatur
ariete ſubrotato, cuius rationes ſcriptas reliquit. Turrem autem minimam ait oportere ſieri ne mi-
nus altam cubitorum 60. latam 17. Contracturam autem ſummam imę partis quintam. Arre-
4440 ctaria in turris imo dodrantalia, in ſummo ſemipcdalia. Fieri autem ait oportere eam turrem tabu-
latorum decem ſingulis partibus in ea feneſtratis. Maiorem uero turrem altam cubitorum 120 la-
tam cubitorum 23. Contructuram item ſummam quinta parte; arrectaria pedalia in imo, in ſum-
mo ſemipedalia. Hanc magnitudinem turris ſaciebat tabulatorum 20. cum haberent ſingula ta-
balata circuitionem cubitorum ternum: tegebat autem corijs crudis, ut ab omni plaga eſſent tutæ.
Teſtudinis arietariæ comparatio eadem ratione perſiciebatur. Habuerat autem interullum cubi-
torum 30. altitudinem præter ſaſtigium. 16. Faſtigij autem altitudo ab ſtrato ad ſummum cubitz
7. Exibat autem in altum, & ſupra medij tecti faſtigium turricula lata non minus cubita 12. & ſu-
pra extollebatur altitudine quatuor tabulatorum: in qua tabulato ſummo ſtatuebantur Scorpiones,
& catapultæ, in inferioribus congerebatur magna aquæ multitudo, ad extinguendum ſi qua uis ignis
5550 mitteretur. Conſtituebatur autem in ea arietaria machina, quæ Græce ηριο? ό? η dicitur, in qua collo-
cabatur torus perfectus in torno, in quo inſuper conſtitutus aries rudentium dectionibus. & redu-
ctionibus eſſiciebat magnos operis eſſctdus: tegebatur autem is corijs crudis quemadmodum turris.
De terebra has explicuit ſcriptis rationes. Ipſam machinam uti teſtudinem in medio habentem collo-
catum in orthoſtratis canalem faciebat, quemadmodum in catapultis, aut baliſtis ſieri ſolet, longitu-
dine cubitorum 50. altitudine cubiti, in quo conſtituebatur tranſuerſa ſueula. in capite autem dex-
tra ac ſiniſtra trochleæ duæ, per quas mouebatur quod inerat in eo canali capite ſerrato tignum. ſub
co autem ipſo canali tuti crebriter celeriores, & uehementiores efficiebant eius motus. Supra autem
id tignum, quod inibi erat, arcus agebantur ad tegendum canalem, uti ſuſtinerent corium crudum,
quo ea machina erat inuoluta. De corace nihil putauit ſcribendum, quod animaduerteret eam ma-
6660

391359DECIMVS. chinam nullam habere uirtutem. Deacceſſu, qui ὲπιβάθρα Græce dicitur, & de marinis machinationi-
bus, quæ per nauim aditus habere poſſent, ſcribere tantum pollicitum eſſe, uehementer animaduer-
ti, neque rationes earum eum explicuiſſe. Quæ ſunt ab Diade de machinis ſcripta, quibus ſint com-
parationibus expoſui. Nunc quemadmodum a præceptoribusaccepi, & utilia mihi uideantur, exponã.

Ex Athenæo autem hæc habenlur, quæ apponuntur.

{κρ}ιὸν {μὲ}ν ἔ***α{σκ}{εν} ἑυρεθ{ῆν}{αι} {πρ}ώ{τι}{στο}ν {ὑπὸ} {κα}ρ{χη}{δο}νίων {ἐν} {τῆ} {πρὶ} {γά}{δε}ιρα {πο}λιορ-
κία @ χω{ρί}{δι}ον {γά}ρ {τι} {προ}{κα}{τα}λαμβ{αν}ο {μέ}νων {αὐ}{τῶ}ν, {καὶ} {κα}{θαι}{ρο}{ύν} {τω}ν {ει}ς ἔ{δα}***ος
{τὰ} {τεί}{χ***}, νε{αν}ί{σκ}ους {τι}ν{α@} οὐ{δὲ}ν ἔ{χο}ν{τα}ς {ἄρ} {με}νον {εἰ}ς {τὴ}ν {κα}{θαί}ρε{στι}ν, {δο}{κὸ}ν λαβόν {τα}ς
{δι}ὰ {χει}ρῶν {ἐν}{σεί}***ν {εἴ}ς {τὸ} {τεῖ}{χο}ς, {καὶ} ῥᾳ{δί}ως *** {πο}λ{ὺν} {τό}{πο}ν {κα}θελ{ει}ν@ ὅθ{εν} {συν}ι{δοὸ}ν {τὸ} {γι}νό
1110 {με}νον {τύ}{ρι}ος {τι}ς ν{αυ}πη{γό}ς, ὧ ὄνο{μα} {ῆν} {πε}***α{σμ}{έν}ος, {έν} {τῆ} {πο}λιορ{κί}α, {ἣν} ἐ{πο}ιοῦν{το} {με}-
{τὰ} {ταῦ}{τα} {πρὸ}ς {τὴ}ν {τῶ}ν {γα}{δε}ι{ρι}{τῶ}ν {πό}λιν, ἱ{στο}ν {{στι}ή}{σα}ς {καὶ} ἀ{λλ}ον ἀπ'{αὐ}{το}ῦ {πλ}ά{γι}ον {ἀρ}-
{τή}{σα}ς {πα}ρα{πλ}η{ςί}ως {ταῖ}ς {τῶ}ν ζυ{γῶ}ν ***άλαΓξιν, ἔ{τυ}{πτ}ε {τὸ} {τεῖ}{χο}ς ἕλκων *** {ἀν}{τι}{στι}ά{στο}υ
{τὸ} {πλ}ά{γι}ον @ {ἀπό}ρως {δἕ} {τῶ}ν {ἔν}{δο}ν {δι}ακ{ει}{μέ}νων {δε}ὰ {τὸ} ξ{έν}ον {το}ῦ {μη}{χα}νή{μα}{το}ς {συν}εβ{αι}-
ν{εν} {αὐ}{τὰ} {πί}{πτ}{ει}ν {τα} {χἑ}ως@ ***ῆρ{αι} {δὲ} {με}τ' {αὐ}{τὸ}ν ὁ {κα}ρ{χη}{δό}νιος {ὑπό}{τρο}{χο}ν {πο}ιή{σα}ς {σχε}-
{δί}{αν}, ἐ{πέ}θη{κε} {πλ}ά{γι}ον {τὸ}ν {κρ}ιὸν, {καὶ} {οὐκ} *** {ἀν}{τι}{στι}ά{{στι}ω}ν {εἷ}λ{κε}ν, ἀ{λλ}' {ὑπὸ} {πλ}ή{θο}{ις} {ἀν}ῶν
{προ}ω{θο}ύ {με}νον@ἐ{πο}ίη{σε} {δὲ} {ὑπό}{τρο}{χο}ν {σκ}έ{πα}{σμ}α ***ῆρ{αι} {πρ}ῶ{το}ς εὑρὼν, ὃ {δι}ὰ {τὴ}ν βρα-
2220 {δυ}{τῆ}{τα} {χε}λών{ην} {προ}ση{γό}ρευ{ςε}@{με}{τὰ} {τα}ῦ{τα} {δὲ} ἐ{πο}ίη{σα}ν {τι}νές *** κυλίν{δρ}ων {προ}ω{θο}ύ-
{με}νον {τὸ}ν {κρ}ιὸν @ {καὶ} οὕ{τω}ς ἐχρῶν{το} @ ἐ{πί}{δο}{σι}ν {δὲ} ἔλαβ{εν} ἡ {το}ι{αὐ}{τη} {μη}{χα}νο{πο}ιΐα ἅ{πα}{σα}
{κα}{τὰ} {τὴ}ν Διονυ{σί}ου {το}ῦ {σι}{κε}λιώ{το}υ {τυ}ρ{αν}νί{δα}, {κα}{τά} {τε} {τὴ}ν ***ιλί{ππ} ου {το}ῦ ἀμ{ύν} {το}υ βα
{σι}λ{εί}{αν}, ὅ{τε} ἐ{πο}λιόρκ{ει} βυζ{αν}{τί}ους ***ίλι{ππ} ος@ ἐυη {μέ}ρ{ει} {δὲ} {τῆ} {το}ι{αύ}{τη} {τέ}χνη {πο}λύ{ει}{δο}ς
ὁ θε{σσα}λὸς@ οὗ οἱ {μα}θη{ταὶ} {συν}ε{ςτρ}α {τε}ύον{το} ἀλεξ{άν}{δρ}ω {δι}ά{δη}ς {καὶ} {χαι}ρέ{αι}@ {δι}ά{δη}ς {μὲ}ν
ο{υν} {αὐ}{τό}ς ***η{σι}ν {εν} {τῶ} {μη}{χα}νικῶ {αὐ}τ {συν}{ιράμ} {μα}{τι} εὑρηκ{έν}{αι} {το}{ίς}{τε} ***ορη{το}{ὶς} {πύ}ρ{γο}{ις},
{καὶ} {τὸ} λε{γό}{με}νον {τρ}ύ{παν}ον, {καὶ} {τὸ}ν {κό}ρα{κα}, {καὶ} {τὴ}ν ἐ{πι}βάθρ{αν} @ ἐχρή{σα}{το} {δὲ} {καὶ} {τῶ}
3330 {ὑπο}{τρό}χω {κρ}ιῶ@ γρά***{ει} {γο}{ῦν} {τὴ}ν {κα}{τα}{σκ}ευ{ὴν} {αὐ}{το}ῦ οὕ{τω}ς @ {τὸ}ν {μὲ}ν ο{υν} {πύ}ρ{γο}ν {τὸ}***
ἐλά{χι}{στό}ν ***η{σι} {δε}ῖν {γε}νέ{σθαι} {τὸ} ὕ{ψο}ς πηχῶνξ@ {τὸ} {δὲ} {πλ}ά{το}ς ἔ{χο}ν{τα} πή{χει}ς ιζ@ {ςυν}α-
{γω}ν{ην} {δὲ} {το}ῦ {πλ}ά{το}{ις} {ἐι}ς {τὸ} {ἄν}ω {τὸ} {πέ}μ{πτ}ον {μέ}{ρο}ς@ {τῶ}ν {δὲ} {σκ}ελῶν {το}ῦ {πύ}ρ{γο}υ {τὰ} {πά}{χ***}
ἔ{χει}ν {κὰ}{τω}θ{εν} {μὲ}ν {τρ}ι{πά}λ{αι}{στα}, {ἄν}ωθ{εν} {δὲ} ἑ{πτ}α{δά}κ{τυ}λα @ ἐ{γέ}νε{το} {δὲ} {αὐ}{τῶ} ὁ {τη}λι{κο}ῦ{το}ς
{δε}{κά}{στε}{γο}ς {πρι}{πτ}έ{ρο}υ οὔσης ἑ{κά}{στ}ης χώρ{αι} @ ὁ {δὲ} {μέ}{γι}{στο}ς {αὐ}{τῶ}ν {πύ}ρ{γο}ς {τὸ} {μῆ}{κο}ς {εἶ}{χε} πή-
{χει}ς πκ@ {τὸ} {δὲ} {πλ}ά{το}ς {εἶ}{χε} πή{χει}ς κγ@{τὴ}ν {δὲ} {συν}α{γω}{γὴ}ν {καὶ} ***ς {τὸ} {πέ}μ{πτ}ον ἐλάμβ{αν}{ει}ν
{εἰ}ς {τὰ} {ἄν}ω {μέ}ρη@ {τῶ}ν {δὲ} {σκ}ελῶν {τὰ} {πά}{χη} {πο}{δι}{αῖ}α {καὶ} {κά}{τω}θ{εν} {τε}{τρ}ά{γω}να, {εἰ}ς ἓξ {δα}κ{τύ}-
4440 λους {τὸ} {πᾶ}ν {συν}α{γό} {με}να *** {τὰ} {ἄν}ω@ ὸ {δὲ} {τη}λι{κο}ῦ{το}ς {αὐ}{τῶ}ν {πύ}ρ{γο}ς ἐ{γέ}νε{το} {εἰ}{κο}{σά}{στε}{γο}ς,
{πρι}{δρ}ό{μο}{ις} ἐ{χο}ύσης ἑ{κά}{στη}ς {στέ}{γη}ς κύ{κλ}ω {πλ}ά{το}ς γ, πηχῶν ἐ{χό}ν{τω}ν {εἰ}ς {τὴ}ν ἐκβοήθη{σι}ν
{τῶ}ν ἐμ{πυ}{ρι}{σμ}ων @ ἡ {δὲ} {πρ}ώ{τη} {στέ}{γη} {εἶ}{χε} {τὸ} ὕ{ψο}ς πή{χει}ς ζς @ ἡ {δὲ} {δε}υ{τέ}ρα ε@ {καὶ} \~εως {πέ}ν{τε}
{στε}{γῶ}ν {τὸ} {αὐ}{τὸ} ὕ{ψο}ς λαμβ{αν}ουσῶν @ {αἱ} {δὲ} ἐ{πί}λοι{πο}ι {τε}{σσά}ρων πηχῶν, {καὶ} β {πα}λ{αι}{στῶ}ν {τὸ}
ὕ{ψο}ς ἐ{γέ}νον{το} @ ὁ{μο}ίως {δὲ} {καὶ} *** {το}ῦ ἐλά{ττ}ονος {πύ}ρ{γο}υ ὴ {δι}{αί}ρε{σι}ς {τῶ}ν {στε}{γῶ}ν {τὸ}ν {αὐ} {τὸ}***
λό{γο}ν ἐλάμβ{αν}{εν}@ἐβύρ{σο}{υν} {δὲ} {αὐ}{το}{ὶς} {ἀρ}{γαῖ}ς βύρ{σαι}ς@ {τῆ}ς {δὲ} {χε}λώνης {τὸ}ν {κρ}ιὸν ***ερού-
σης ἡ ἐρ{γα}{σί}α {ῆν} ἡ {αὐ}{τὴ}, {μι}{κρ}{αῖ} {τε} {καὶ} {με}{γά}λης@ἡ {δὲ} {με}{γί}{στη} ἐλάμβ{αν}ε {τὸ} {δι}ά{στη}{μα} {το}ῦ
{πλ}ά{το}{ις} πή{χει}ς λ@ {τὸ} {δὲ} {μῆ}{κο}ς πηχῶν μ@ {τὸ} {δὲ} ὕ{ψο}ς χω{ρὶ}ς {τῆ}ς ἀε{τώ}{σε}ως {τῆ}ς ἐ***ι{στα}{μέ}-
5550 νης ὕ{στε}{ρο}ν πή{χει}ς ιΓ@ {τῆ}ς {δὲ} ἀε{τώ}{σε}ως {αὐ}{τῆ}ς {τὸ} ὕ{ψο}ς {ἀπὸ} {κα}{τα}{στρ}ώ{μα}{το}ς *** {τὸ} ὀξύ{τα}{το}ν
πή{χει}ς ι{στ} @ {ὑπ@}έβαλε {δὲ} {τὴ}ν {μέ}σ{ην} {στέ}{γη}ν ὁ ἀε{τὸ}ς {το}ὐλά{χι}{στο}ν πή {χει}ς β@ {πα}ρακα{τα}-
β{αί}νων *** {τὴ}ν {στέ}{γη}ν ἕως {τῶ}ν ἐπ' {αὐ}{τῆ}ς {δο}κῶν, ὅ{ποο}ς ῆ {πρί}{δρ}ο {μο}ς ἔ{γκ}υ{κλ}ος @ ***ῆρε {δὲ} ἐη
{μέ}σης {τῆ}ς {στέ}{γη}ς {πυ}ρ{γί}ον {τρ}ί{στε}{γο}ν @ {καὶ} {εἰ}ς {μὲ}ν {τὰ}ς {ἄν}ω {στέ}{γα}ς ἐ{τί}θ{ει} {κα}{τα}{πέ}λ{τα}ς @ {εἰ}ς {δὲ}
{τὴ}ν {κά}{τω}ὕ{δα}{το}ς {πα}ράθε{σι}ν ἐ{πο}ι{εῖ} {το}@ἐ{γί}νον{το} {δὲ} {αὐ}{τῆ} {τῆ} {χε}λώνη ὀρ{θο}{στά}{ται} κύ{κλ}ῳ {πρί}-
{δρ}ο{μο}ν ἐ{χο}ύσης@ ἵ{στα} {δὲ} {καὶ} κ{ρι}ο{δό}{χη}ν ἐπ' {αὐ}{τὴ}ν, ἐ***'ῆς {καὶ} {τὸ}ν κύλιν{δρ}ον ἐ{πε}{τί}θ{ει}, {δἰ}οὗ
{προ}ω{θο}ύ {με}νος ὁ κ{ρι}{ὸς} {δἰ} {ἀν}{τι}{στι}ά{στω}ν {ἐν}ήρ{γε}ι {τὴ}ν χρ{εί}{αν} @ ἐβύρ{σο}{υν} {δὲ} {καὶ} {τα}ύτ{ην} ὁ-
6660

392360LIBER {μο}ίως {το}ῖς {πύ}ρ{γο}ις @ {τὸ} {δὲ} {τρ}ύ{παν}ον {χε}λών{ην} {μὲ}ν {τὴ}ν {αὐ}{τὴ}ν {τῶ} κ{ρι}ῶ λαμβ{άν}{ει}, {καὶ}
{πᾶ}{σα}ν {τὴ}ν κα {τα}{ση}ευ{ὴν} ὁ{μο}ίως ἔ{χο}υ{σα}ν@{τί}θη{σι} {δὲ} *** {τῆ}ς κρη{πι}{δο}ς {σύ}{ρι}Γ{γα} {πα}{ρα}{πλ}η{σί}{αν}
{τῆ} {ἐν} {το}ῖς ἐυθυ{τό}νοις {γι}{γν}ο{μέ}νη κα {τα} {πέ}λ{ται}ς, {καὶ} {πλ}ά{γι}ον ὀνί {σκ}ον ὁ{μο}ίως ἐκ{εί}ν{αι}ς ἔ-
{χο}υ{σα}ν @ ἐκ {δὲ} {το}ῦ ἄ{λλ}ου {μέ}{ρο}{ις} {αὐ}{τῆ}ς {ἀπὸ} {το}ῦ ἄκ{ρο}υ {τρο}{χι}λί{αι} ἐμβα{λλ}{ει} {δύ}ο, {δἰ}ὧν
{προ}ωθ{εῖ} {τὴ}ν ἐ{πι}{τι}θε{μέ}ν{ην} {ἐν} {αὐ}{τῆ} {κε}ρ{αί}{αν}@ {καὶ} *** {το}ῦ {κα}{τα}{στρ}ώ {μα}{το}ς {δὲ} {το}ῦ {ἐν} {τῶ} {συ}{ρι}Γ-
{γί}ω {πυ}{κν}οὺς {τί}θη{σι} κυλίν{δρ}***, ἵνα ἐυ{κί}νη {το}ς ὑ{πά}ρ{χ***} @ {καὶ} οὕ{τω}ς ἐμβά{λλ}{ει} {τὴ}ν {κε}ρ{αί}{αν}
{ἐν} ῆ {κρ}ιο{κο}{πεῖ} ἐ***ελ{κό} {με}νος {αὐ}{τὴ}ν ἐκ{το}ῦ {κά}{τω} ὀνί{σκ}ου κ{ει}{μέ}νου @ βυρ{σο}ῦ{ται} {δὲ} κύ{κλ}ω
1110 {σὺν} {ταῖ}ς ἁ{ψῖ}{σι} {τὴ}ν {σύ}{ρι}Γ{γα}, ἵνα {σκ}έπη{ται} {εἰ}ς {αὐ}τ{ὴν} ἡ {κε}ρ{αί}α ἔσωθ{εν} @ {το}ῦ {γὰρ} ὅΡ{γο}υ κα-
λῶς {δι}α{τυ}{πο}υ {μέ}νου {το}ύ{το}υ, {το}ῦ {ἀρ}{χι}{τέ}κ{το}νος εὑ{ρί}{σκ}ε{ται} ἐυ{δο}ξία @ κα{τὰ} {δὲ} λό{γο}ν ἐκ{τι}θε
{μέ}νου {τὰ} {συν}{τά}{γμ}α{τα} {μέ}{γι}{στο}ν ἕξ*** {κλ}έος {ἐν} {το}ῖς {ὑπο} {μν}ή{μα}{σι} @ {τὸ}ν {δὲ} {κό}ρα{κα} οὐ ***η-
{μὶ} {εἶ}ν{αι} ἄξιον {κα}{τα}{σκ}ευῆς @ {τὴ}ν {δὲ} ἐ{πι}βάθρ{αν} ὃν {τρό}{πο}ν {δε}ῖ {γί}νε{σθαι} {προ}*** {ποὸ}ν {ἐν} {ἀρ}{χῆ}
{δη}λώ{σει}ν, οὐ{δὲ}ν {δι}ε{σα}***{ήν}ι{σε}ν, οὐΔ'{ὑπο\‘Ρ} {τῶ}ν {κα}{τὰ} {θά}λα{σσα}ν {δὲ} {αὐ}{τῶ} {προ}{σα}{γο}{με}-
νων ἔρ{γω}ν {δε}{δή}λω{ται}, ἀ{λλ}ὰ {καὶ} {τα}ῦ{τα} {πα} π{εῖ}{ται}.

2220

De teſtudine ad conge ſtionem foſſarum paranda. # Cap. XIX.

TEstvdo, quę ad congeſtionem foſſarum paratur, caq́; etiam acceſſus ad murum poteſt ha-
bere, ſic erit facienda. Baſis compingatur, quæ græce ε{οχ}άρα dicitur quadrata, habens quo
quo uerſus latera ſingula pedum 25. & tranſuerſaria quatuor. Hæc autem continean-
tur ab alteris duobus craſsis f. s. latis. s. diſtent autem tranſuerſaria inter ſe circiter
pede, & S. ſupponanturq́; in ſingulis interuallis eorum arbuſculæ, quæ gręce ὰμαξὸποδες dicuntur,
in quibus uerſantur rotarum axes concluſi laminis ferreis, eæq́; arbuſculæ ita ſint temperatæ, ut ha-
beant cardines, & foramina, quo uectes traiecti uerſationes earum expediant, uti ante, & poſt, & ad
dextrum, ſeu ſiniſtrum latus, ſiue obliq; ad angulos opus fuerit, ad id per arbuſculas uerſati progredi
3330 poſsint. Collocentur autem inſuper baſim tigna duo in utranque partem proiecta pedes ſenos, quo-
rum circa proiecturas figantur altera proiecta duo tigna ante frontes pedes 7. craſſa & lata uti in baſi
ſunt ſcripta. Inſuper hanc compactionem erigantur poſtes compactiles præter cardines pedum 9.
craſsitudine quoquo uerſus palmipedales, interualla habentes inter ſe ſexquipedis: eæ concludantur ſu-
perne inter cardinatis trabibus. Supra trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium concluſi
in altitudine excitati pe des 9. ſupra caprelos collocetur quadratum tignum, quo capreoli conium-
gantur, ipſi autem laterarijs circa fixis contineantur, teganturq́; tabulis maximè palmeis, ſi non ex cæ-
tera materia, quæ maxime habere poteſt uirtutem, præter pinum, aut alnum. Hæc enim ſunt fragi-
lia, & faciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocentur crates ex tenuibus uirgis creberrime
textis, maximeq́; recentibus percrudis corijs duplicibus conſutis farctis alga, aut paleis in aceto ma-
4440 ceratis, circa tegatur machina tota, ita ab his reijcientur plagæ baliſtarum, & impetus incendiorum.

De alĳs teſtudinibus. # Cap. XX.

ESt autem & aliud genus teſtudinis, quod reliqua omnia habet, quemadmodum quæ ſu-
praſcripta ſunt, præter capreolos, ſed habet circa pluteum, & pinnas ex tabulis, & ſuper-
ne ſubgrundas proclinatas, ſupraq́; tabulis, & corijs firmiter fixis continentur. Inſuper
uero argilla cum capillo ſubacta ad eam craſsitudinem inducatur, ut ignis omnino non
poſsit ei machinæ nocere. Poſſunt autem ſi opus fuerit, eæ machinę ex octo rotis eſſe, ſi ad loci natu-
5550 ram ita opus fuerit temperare. Quæ autem teſtudines ad fodiendum comparantur ӧρυ{γε}ς græce di-
cuntur. Cætera omnia habent uti ſupraſcriptum eſt. Frontes autem earum fiunt, quemadmodum an-
guli trigonorum, uti a muro tela cum in eas mittantur non planis frontibus excipiat plagas, ſed ab la-
teribus labentes ſine periculo fodientes, qui intus ſunt tueantur. Non mihi etiam uidetur eſſe alienum
de teſtudine quam Agetor Bizantius fecit, quibus rationibus ſit facta exponere. Fuerat enim eius ba-
ſis longitudo pedum 60. latitudo 18. Arrectaria, quæ ſupra compactionem erant, quatuor collo-
cata, ex binis tignis fuerant compacta in altitudinibus ſingulorum pedum 36. craſsitudine palmo-
pedali, latitudine ſeſquipedali. Baſis eius habuerat rotas octo, quibus agebatur. Fuerat autem earum
altitud pedũ VI. S. :- craſsitudo pedũ trium, ita fabricatæ triplici materia alternis ſe contra ſubſcu-
dibus inter ſe coagmentatæ, laminisq́; ferreis ex frigido ductis alligatæ. Hæ in arbuſculis ſiue amaxo-
6660

393361DECIMVS. podes dicantur, habuerant uerſationes. Ita ſupra tranſtrorum planitiem, quæ ſupra baſim fuerat, po-
ſtes erant erecti pedum 18. ÷ latitudinis S. ÷ craſsitudinis F. Z: diſtantes inter ſe 15 ÷ ſupra
eos trabes circuncluſæ continebant totam compactionem *** latæ pedum 1 ÷. craſſę S ÷. ſu-
pra eam capreoli extollebantur altitu dine pedum 12. Supra capreolos tignum collocatum coniun-
gebat capreolorum compactiones. Item fixa habuerant lateraria in tranſuerſo, quibus inſuper conta-
bulatio circundata contegebat inferiora. Habuerat autem mediam contabulationem ſupra trabiculas.
ubi ſcorpiones, & catapultæ collocabantur. Erigebantur & arrectaria duo compacta pedum 35
*** craſsitudine ſeſquipedali *** latitudine pedum 11. coniuncta capitibus tranſuerſario cardinato
tigno, & altero mediano inter duos ſcapos cardinato, & laminis ferreis religato, quo inſuper collo-
1110 cata erat alternis materies inter ſcapos, & transuerſarium traiecta chelonijs, & anconibus ſirmiter in-
cluſa. In ea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo, e quibus funes alligati retinebant arietem.
Supra caput eorum, qui continebant arietem collocatum erat pluteum, turriculæ ſimilitudine orna-
tum, uti ſine periculo duo militas tuto ſtantes proſpicere poſſent, & renuntiare, quas res aduerſarij
conarentur. Aries autem eius habuerat longitudinem pedum Cvi *** latitudine in imo palmi-
pedali *** craſsiaudine pedali *** contractum a capite in latitudine pes. 1 *** - craſsitudine
S ÷ is autem aries habuerat de ferro duro roſtrum, ita uti naues longæ ſolent habere, & ex ipſo roſtro
laminæ ferreæ quatuor circiter pedum 15. fixæ fuerant in materia. A capite autem ad imam calcem
tigni contenti fuerunt funes quatuor, craſsitudine digitorum octo ita religati quemadmodum nauis
malus a puppiad proram continetur, eiq́; funes præcinctorijs tranſuerſis erant religati, habentes inter
ſe palmipedalia ſpatia. Inſuper corijs crudis totus aries erat inuolutus. Ex quibus autem funibus pen-
2220 debant eorum capita fuerant ex ferro factæ quadruplices catenæ, & ipſæ corijs crudis erant inuolutæ.
Item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compactam, & confixam rudentibus maioribus ex-
tentis, per quarum aſperitates non labentibus pedibus faciliter ad murum perueniebatur: atque ea
machina ſex modis mouebatur, progreſſu. Item latere dextra ac ſiniſtra, porrectione non minus in
altitudinem extollebatur, & in imum inclinatione demittebatur. Erigebatur autem machina in al-
titudinem ad diſijciendum murum circiter pedes c. item a latere dextra ac ſiniſtra procurrendo per-
ſtringebat non minus pedes c. Gubernabant eam homines c. habentem pondus talentum quatuor
millium, quod fit 480. pondo. #Athenæus ſic.

{τῆ}ς {δὲ} {ὑπὸ} ἡ{γή}{το}{ρο}ς {το}ῦβυζ{αν}{τί}ου ἡυρη{μέ}νης {χε}λώνης {γί}νε{ται} {τὸ} {μὲ}ν {μῆ}{κο}ς {το}ῦ ἐ{σχα}-
3330 {ρί}ου πηχῶν μβ@ {πλ}ά{το}ς {δὲ} κη@ {τα}{δὲ} {σκ}έλη {τὰ} *** {το}ῦ ἐ{σχα}{ρί}ου πη{γν}ύ{με}να δ@{συν}{τι}θ{εν}{τζ}
ἕ{κα}{στο}ν ἐκ β@{σκ}ελῶν {συν}ημ {μέ}νων {τὸ} {μῆ}{κο}ς ἐ{χό}ν {τω}ν πή{χει}ς κδ@ {τὸ} {δὲ} {πά}{χο}ς ε@ {πα}λ{αι}-
{στὰ}ς @ {τὸ} {δὲ} {πλ}ά{το}ς πηχυ{αῖ}α @ {τρό}{χο}ι {δὲ} {γί}νον{ται} {ἐν} {αὐ}{τῆ} η@ {δἰ}ὧν {ἐν}ά{γε}{ται} {τὸ} {σύ}μ{παν}
ἔρ{γο}ν @ {τὸ} {μὲ}ν ὕ{ψο}ς {αὐ}{τῶ}ν, {εἰ}ς πήχ{ει}ς δ ς@ {τὸ} {δὲ} {πά}{χο}ς πήχ{ει}ς β@{συ}μβα{λλ}ον{ται} {δὲ} {κα}{τὰ}
{πά}{χο}ς {καὶ} {πλ}ά{το}ς {ἀμ}***ά{λλ}ὰξ, {καὶ} {δε}{σμ}εύον{ται} λε{πί}{σι} {ψυ}χρηλά{το}ις @ {στρ}έ***ον{ται} {δὲ}
{ἐν} ἁ{μα}ξί{πο}{σι}@ {κί}ονες {δὲ} πή{γν}{υν}{ται} *** {το}ῦ ἐ{σχ}α{ρί}ου {δοο}{δε}{κα}πήχ{ει}ς {πλ}ά{το}ς {μὲ}ν ἔ{χο}ν-
{τε}ς {πα}λ{αι}{στὰ}ς Γ@ ὕ{ψο}ς {δὲ} {δέ}{κα} {δα}@{τύ}λους @ ἀ{πέ}χ{ει} {δὲ} ἄ{λλ}ος ἀπ'ἄ{λλ}ου {κί}ων {πα}λ{αι}{στὰ}ς
ζ@ {καὶ} ἐ{πι}ζεύ{γν}{υν}{ται} ἐπ' αὐ{τῶ}ν ἐ{πι}{στύ}λια κύ{κλ}ῳ, {πλ}ά{το}ς ἔ{χο}ν{τα} {πα}λ{αι}{στὰ}ς δ@ {πά}{χο}ς
4440 {δὲ} γ@ *** {δὲ} {τῶ}ν ἐ{πι}{στυ}λίων πή{γν}{υν}{ται} {συ}{γη}ύ{πτ}{αι} {τὸ} ὕ{ψο}ς ***{αι}{ρο}{ῦν}{τε}ς πήχ{ει}ς η@ {καὶ} ἐπ'-
{αὐ}{τῶ}ν {δο}{κὸ}ς ἐμπή{γν}υ{ται} {πλ}α{γί}α, {εἰ}ς {ην} {πᾶ}{σαι} {αἱ} {κο}ρυ***{αὶ} {τῶ}ν {συ}{γκ}υ{πτ}ῶν πή{γν}{υν}{ται},
{καὶ} {γί}νον{ται} {δύ}ο {πλ}ευρ{αὶ}{κε}{κλ}ι{μέ}ν{αι}@ {καὶ} λοι{πὸ}ν {τὸ} {παῖ} ἔρ{γο}ν {σα}νι{δο}ῦ{ται} {καὶ} {σκ}ε{πά}
ζε{ται} {πα}ρα{πλ}η{σί}ως {ταῖ}ς χω{στρ}ῖ{σι} {χε}λών{αι}ς@ ἔχ{ει} {δὲ} *** {μέ}σ{ην} {στέ}{γη}ν *** {τῶ}ν ἐ{πι}{στυ}λίων
{ἀν}α{πα}υο {μέ}ν{ην}, ὅ{ποο}ς ἡ βελο{στα}{σί}α ἐπ' {αὐ}{τῆ}ς {εἴ}η @ ἵ{στα}ν{ται} {δὲ} {καὶ} ὀ{πί}σω {τῆ}ς {κρ}ιο{δό}κης
{σκ}έλη {δύ}ο {συ}μβεβλη{μέ}να ὄρθια {ἐν} {μέ}σω {τῆ}ς {χε}λώνης ἔ{χο}ν{τα} {τὸ} {μῆ}{κο}ς λ@πηχῶν@{τὸ} {δὲ}
{πά}{χο}ς {αὐ}{τῶ}ν πη{χυ}{αῖ}ον @ {τὸ} {δὲ} {πλ}ά{το}ς {τρ}ι{πα}λ{αι}{στι}{αῖ}ον @ ἐ***{αρ}{μό}ζε{ται} {δὲ} ἐπ' {αὐ} {τῶ}***
5550 {πε}{ρι}{κέ}***αλον, {καὶ} {μέ}{σο}ν ἀ{λλ}ο {δι}ὰ {τῶ}ν {σκ}ελῶν {δι}άπη{γμ}α@{καὶ} {ἀν}ὰ {μέ}{σο}ν {το}ῦ{τε} {πε}{ρι}{κε}-
***άλου {καὶ} {το}ῦ {δι}απή{γμ}α{το}ς πή{γν}υ{ται} ξύλον ὄρθιον, {καὶ} ἐ***'ἑκα{τέ}{ρο}υ {μέ}{ρο}{ις} @ ξύλου
{το}ῦ {πα}{γέ}ν{το}ς {καὶ} {τῶ}ν {σκ}ελῶν ἐμβά{λλ}ον{ται} ὀνί{σκ}οι {τε}{το}ρνευ {μέ}νοι@ *** ὧν {τὰ} ὅ{πλ}α ***ήρ
{τη}{ται} {τὰ} {ἀν}έ{χο}ν{τα} {τὸ}ν {κρ}ιὸν @ *** {δὲ} {το}ῦ ἐ{πι}{κε}***άλου {καὶ} {τῆ}ς {κρ}ιο{δό}{χ***}ς πή{γν}υ{ται} θωρά
{κι}ον, ὥς{τε} {ἐν} {αὐ}{τῶ} ἀ{σ***}αλέ{στα}{τα} {δύν}α{σθαι} ἑ{στά}ν{αι} {το}{ὶς} ἐ{πο}{πτ}εύον{τα}ς {τὰ} {ἀπο}{στε}{λλ}ό {με}
να ἐκ{τῶ}ν {ἐν}{αν}{τί}ων {πρὸ}ς {τὸ}ν {κρ}ιὸν @ {το}ῦ {δὲ} {κρ}ιοῦ {τὸ} {μῆ}{κο}ς πήχ{ει}ς ρκ@ ἐκ {δὲ} {πτ}έρνης {πά}{χο}ς
{μὲ}ν {πο}{δο\~ο}ν β@ {πλ}ά{το}ς {δὲ} ε@ {πα}λ{αι}{στῶ}ν @ {εἰ}ς ἄ{κρ}ον {δὲ} {συν}ῆη{ται} {αὐ}{το}ῦ, {τὸ} {μὲ}ν {πά}{χο}ς {πο}-
6660

394362LIBER {δι}{αῖ}ον@{τὸ} {δὲ} {πλ}ά{το}ς {τρ}ι{πα}λ{αι}{στι}{αῖ}ον@ ἔ{χει} {δὲ} {καὶ} {στό}{μα} {σι}{δη}{ρο}{ῦν} ὅ{μο}ιον ἐμβόλῳ {πρ}ο-
{μή}κ{ει} @ {τὸ} {δὲ} σῶ{μα} {αὐ}λω{τὸ}ν, {καὶ} ἀπ' {αὐ}{το}ῦ ἕλι{κε}ς {ἀπο}{τεί}νου{σι} {σι}{δη}ρ{αῖ} {πρ}οσηλω{μέ}ν{αι}
{τῶ} {κρ}ιῶ δ@ ἐ{πὶ} πήχ{ει}ς ι@ {ὐπο}ζώννυ{ται} {δὲ} ὅλος ὁ {κρ}ιὸς ὅ{πλ}οις ὀκ{τω}{δα}κ{τύ}λοις {τρ}ι{σὶ}@ {καὶ}
{δι}αλα μβ{άν}ε{ται} {κα}{τὰ} {μέ}{σο}ν ἐκ {τρ}ιῶν {δι}αλ{ει}μ{μά}{τω}ν ἁλύ{σε}{σι} πηχυ{αί}{αι}ς @ ὁ {δὲ} {δε}{σμ}ὸς
ὁ {ἐν} {μέ}σῳ {τὸ}ν {κρ}ιὸν ἔχων ἐ{πὶ} {πα}λ{αι}{στὰ}ς {πέ}ν{τε} λαμβ{άν}*** {τὸ}ν ἑλι{γμ}ὸν {ἐν} {τῶ} {κρ}ιῶ@ βυρ{σο}ῦ-
{ται} {δὲ} κύ{κλ}ῳ ὅ{τα}ν ὲλι{χθ}ῆβύρ{σαι}ς {ἀρ}{γαῖ}ς@ {τὰ} {δὲ} ὅ{πλ}α {ἀπο}{τε}{τα} {μέ}να ἐκ{τῶ}ν ὀνί{σκ}ω***
{τῶ}ν ἐκ{τῆ}ς {κρ}ιο{δό}{χ***}ς {καὶ} {ἀν}έ{χο}ν{τα} {τὸ}ν {κρ}ιὸν ἔ{χει} {τὰ}ς ἀρ{χὰ}ς ἀλύ{σε}{σι} {σι}{δη}ρ{αῖ}ς {τε} {τρ}α-
1110 {πλ}{αῖ}ς {πε}{πλ}ε{γμ}{έν}{αι}@ {καὶ} {πε}{ρι}βεβύρσων{ται} αἱ ἁλύ{σει}ς {πρὸ}ς {τὸ} {μὴ} ὁρᾶ{σθαι} @ {γί}νε{ται} {δὲ}
ἐ{πι}βάθρα {σα}νί{δο}ς ἐ***ηλωθ{εί}σης {τῆ} {προ}{σ***}ορᾶ {το}ῦ {κρ}ιοῦ@ {καὶ} ἐ{πὶ} {τα}ύ{τη}ς {γί}νε {ται} ἐκ {τρ}ι-
{τη}{μο}{ρί}ων {δί}κ{τυ}ον {πε}{πλ}ε{γμ}{έν}ον ἔ{χο}ν {τὰ}ς ὀ{πὰ}ς {πα}λ{αι}{στι}{αί}{αι} {πρὸ}ς {τὸ} ῥα{δί}ως {ἀν}αβ{αί}-
ν{ει}ν ἐ{πὶ} {τὸ} {τεῖ}{χο}ς {δἰ} {αὐ}{το}ῦ@ ἔχ{ει} {δὲ} {καὶ} {πα}ρα{δε}ί{γμ}α{τα} *** ἑ{κα}{τέ}{ρο}υ {μέ}{ρο}{ις} ὁ {κρ}ιὸς ἐ{πὶ} {δι}{στά}
{ται}ς {κά}{σαι}ς {πα}ρα{πλ}ή{σι}α@{κι}νή{σει}ς {δὲ} {τὸ} ἔρ{γο}ν λαμβ{άν}{ει} ἕξ @ {τὴ}ν {εἰ}ς {τὸ} ἔμ {προ}{σθε}ν @ {καὶ}
{τὴ}ν {εἰ}ς {τὸ} ὀ{πί}σω @ {καὶ} {τὴ}ν {εἰ}ς {τὰ} {πλ}ά{γι}α, {καὶ} {τὴ}ν {ἀν}{άν}ευ{σι}ν {καὶ} {τὴ}ν ἐ{πί}νευ{σι}ν@ κα{θαι}ρ{εῖ} {δὲ}
{ἀπὸ} ἑβ{δο}{μή}{κο}ν{τα} πή{χο}{ις} ὕ{ψο}ς, *** {εἰ}ς {τὰ} {πλ}ά{γι}α {πα}ρα{σύ}ρ{ει} ἐ{πὶ} πήχ{ει}ς ἑβ{δο}{μή}{κο}ν{τα} @
2220 οἰακίζε{ται} {δὲ} {ὑπὸ} {ἀν}{δρ}ῶν ρ@ ἔ{χο}υ{σα} {τὸ} {σύ}μ{παν} βά{ρο}ς {τά}λ{αν}{τα} {τε} {τρ}α{κι}{σχί}λια.

Totius operis peror atio. # Cap. XXI.

DE Scorpionibus, catapultis, & baliſtis, etiamq́; teſtudinibus, & turribus, quæ maxime
mihi uidebantur idonea, & a quibus eſſent inuenta, & quemadmodum fieri deberent ex-
plicui. Scalarum autem, & carcheſiorum, & eorum, quorum rationes ſunt imbecillo-
res non neceſſe habui ſcribere. Hæc etiam milites per ſe ſolent facere, neque ea ipſa om-
nibus locis, neque eiſdem rationibus poſſunt utilia eſſe, quod differentes ſunt munitiones munitio-
3330 nibus, nationumq́; fortitudines. Namq; alia ratione ad audaces, & temerarios, alia ad diligentes, ali-
ter ad timidos machinationes debent comparari, ita que his præſcriptionibus ſi quis attendere uolue-
rit, ex uarietate eorum eligendo, & in unam comparationem conferendo non indigebit auxilijs, ſed
quaſcunque res, aut rationibus, aut locis opus fuerit ſine dubitatione poterit explicare. De repu-
gnatorijs uero non eſt ſcriptis explicandum. Non enim ad noſtra ſcripta hoſtes comparant res op-
pugnatorias, ſed machinationes eorum ex tempore ſolerti conſiliorum celeritate ſine machinis ſæ-
pius euertuntur. Quod etiam Rhodienſibus memoratur uſu ueniſſe. Diognetus enim fuerat Rho-
dius Architectus, & ei de publico quotannis certa merces pro arte tribuebatur ad honorem. Eo tem-
pore quidam Architectus ab Arado nomine Callias Rhodum cum ueniſſet acroaſin fecit, exemplumq́;
protulit muri, & ſupra id machinam in carcheſio uerſatili conſtituit. qua elepolim ad mœnia acce-
4440 dentem corripuit, & tranſtulit intra murum. Hoc exemplar Rhodij cum uidiſſent admirati ademe-
runt Diogneto quod fuerat ei quotannis conſtitutum, & eum honorem ad Calliam tranſtulerunt.
Interea Rex Demetrius, qui propter animi pertinaciam poliorcetes eſt appellatus, contra Rhodum bel
lum comparando Epimachum Athenienſem nobilem Architectum ſecum adduxit. Is autem com-
parauit elepolim ſumptibus immanibus induſtria, laboreq́; ſummo, cuius altitudo fuerat pedum 125.
latitudo pedum 60. ita eam cilicijs, & corijs crudis confirmauit, ut poſſet pati plagam lapidis baliſta
immiſsi pondo 360. ipſa autem machina fuerat milia pondo 360. Cum autem Callias rogaretur
a Rhodijs, ut contra eam helepolim machinam pararet, & illam ( uti pollicitus erat ) transferret intra
murum, negauit poſſe. Non enim omnia eiſdem rationibus agi poſſunt, ſed ſunt aliqua, quæ exem-
plaribus non magnis, ſimiliter magna facta habent effectus, alia autem exemplaria non poſſunt ha-
5550 bere, ſed per ſe conſtituuntur. Nonnulla uero ſunt, quæ in exemplaribus uidentur ueriſimilia, cum
autem creſcere cœperunt dilabuntur, ut etiam poſſumus hinc animum aduertere. Terebratur te-
rebra foramen ſemidigitale, digitale, ſeſquidigitale, ſi eadem ratione uoluerimus palmare facere, non
habet explicationem, ſem ipedale autem maius ne cogitandum quidem uidetur omnino. Sic item
quemadmodum in nonnullis paruis exemplaribus factum apparet, in non ualde magnis fieri poſſe ui-
detur, non tamen eodem modo in maioribus id conſequi poteſt. Hæc cum animaduertiſſent Rhodij
eadem ratione decepti, qui iniuriam cum contumelia Diogneto fecerant, poſteaquam uiderant ho-
ſtem pertinaciter infeſtum, & machinationem ad capiendam urbem comparatam, periculum ſerui-
tutis metuentes, & nil niſi ciuitatis uaſtitatem expectandam, procubuerunt Diognetum rogantes, ut
auxiliaretur patriæ. Is primo negauit ſe facturum, ſed poſteaquam ingenuæ uirgines & ephebi cum
6660

395363DECIMVS. ſacerdotibus uenerunt ad deprecandum, tunc eſt pollicitus his legibus, uti ſi eam machinam cepiſſet,
ſua eſſet. His ita conſtitutis, qua machina acceſſura erat, ea regione murum pertudit, & iuſsit omnes
publice & priuatim, quod quiſq; habuiſlet aquæ, ſtercoris, luti, per eam feneſtram per canales effun-
dere ante murum. Cum ibi magna uis aquæ, luti, ſtercoris, nocte profuſa fuiſſet, poſtero die Helepo-
lis accedens, antequam appropinquaret ad murum in humida uoragine acta conſedit, nec progredi,
nec regredit poſtea potuit. Itaque Demetrius cum uidiſſet ſapientia Diogneti ſe deceptum eſſe, cum
claſſe ſua diſceſsit. Tunc Rhodij Diogneti ſolertia liberati bello publice gratias egerunt, honori-
busq́; omnibus eum, & ornamentis exornauerunt. Diognetus autem eam Helepolim reduxit in urbem,
& in publico collocauit, & inſcripſit. Diognetus e manubijs id populo dedit munus. Ita in repugna-
1110 torijs rebus non tantum machinę, ſed etiam maxime conſilia ſunt comparanda. Non minus Chio cum
ſupra naues ſambucarum machinas hoſtes comparauiſſent, noctu Chij terram, arenam, lapides pro-
iecerunt in mare ante murum. Ita illi poſtero die cum accedere uoluiſſent, naues ſupra aggerationem,
quæ fuerat ſub aqua, ſederunt, nec ad murum accedere, nec retrorſus ſe recipere potuerunt, ſed ibi mal-
leolis conſixæ incendio ſunt conflagratæ. Apollonia quoque cum circumſideretur, & ſpecus hoſtes
fodiendo cogitarent ſine ſuſpitione intra mœnia penetrare. Id autem cum a ſpeculatoribus eſlet Apoi-
loniatibus renunciatum, perturbati nuncio propter timorem conſilijs indigentes animis deſiciebant,
quod neque tempus, neque certum locum ſcire poterant, quo emerſum facturi fuiſſent hoſtes. Tum
uero Trypho Alexandrinus, qui ibi fuerat Architectus, intra murum plures ſpecus deſignauit & fo-
diendo terram progrediebatur extra murum dumtaxat citra ſagittæ emiſsionem, & in omnibus uaſa æ-
2220 nea ſuſpendit. Ex his in una foſſura, quæ contra hoſtium ſpecus fuerat uaſa pendentia ad plagas fer-
ramentorum ſonare cœ perunt, ita ex eo intellectum eſt, qua regione aduerſarij ſpecus agentes intra
penetrare cogitabant. Sic limitatione cognita temperauit ahena aquæ feruentis, & picis de ſuperne
contra capita hoſtium, & ſtercoris humani, & arenæ coctæ candentis, dein noctu pertudit crebra
ramina, & per ea repente perfundendo, qui in eo opere fuerunt hoſtes omnes necauit. Item Maſsilia
cum oppugnaretur, & numero ſupra 30. ſpecus tum agerent, Maſsilitani ſuſpicati totam, quæ fue-
rat ante murum foſſam altiore foſſura depreſſerunt, ita ſpecus omnes exitus in foſſam habuerunt.
Quibus autem locis foſſa non potuerat fieri, intra murum barathrum ampliſsima longitudine, & am-
plitudine, uti piſcinam fecerunt contra eum locum, qua ſpecus agebantur, eamq́; e puteis, & e portu
impleuerunt. Itaque cum ſpecus eſſet repente naribus apertis, uehemens aquæ uis immiſſa ſupplan-
3330 tauit fulcturas, quiq; intra fuerunt, & ab aquæ multitudine, & ab ruina ſpecus omnes ſunt oppreſsi.
Etiam cum agger ad murum contra eos compararetur, & arboribus exciſis, eoq́; collocatis, locus
operibus exaggeraretur, baliſtis uectes ferreos candentes in id mittendo totam munitionem coege-
runt conflagrare. Teſtudo autem arietaria cum ad murum pulſandum acceſsiſſet demiſerunt laqueum,
& eo ariete conſtricto per tympanum ergata circumagentes ſuſpenſo capite eius non ſunt paſsi tangi
murum. Denique totam machinam candentibus malleolis, & baliſtarum plagis diſsipauerunt. Ita
hæ uictoria ciuitates, non machinis, ſed contra machinarum rationem Architectorum ſolertia ſunt li-
beratæ. Quas potui de machinis expedire rationes pacis, belliq́; temporibus, & utiliſsimas putaui, in
hoc uolumine perfeci. In prioribus uero nouem de ſingulis generibus & partibus comparaui, uti
totum corpus omnia Architecturæ membra in decem uoluminibus haberet explicata.

Quæ a Vitruuio dicuntur in peroratione facilia ſunt. Reliquum eſt ut Deo gratias agam immortales, quod
4440 ad finem opus laborioſiſſimum perduxerim, & quæ pollicitus ſum, quantum in me fuerit, fide, & diligentia
præſtiterim. Opticem autem de qua libro quinto me tractaturum promiſi, iam abſolui, & statim uidendam
curabo; ut etiam in bac parte aliquid utilitatis etiam pictoribus afferam. Itaque quemadmodum a præcepto-
ribus meis didici, in ſequentibus exponam.

Finis libri decimi, & vltimi.

396364

TABVLA LONGITVDINVM, LATITVDINVM, PARTIVM,
ET MAGNITVDINVM STELLARVM.

11
### Vrſæ Minoris. 7 ### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo # # # Lati. S # G # M # # S # G # M ♊ # 20 # 0 # 7l´ # # 66 # 0 # 3 ♊# 22 # 20 # # # 70 # 0 # 4 ♋ # 5 # 50 # # # 74 # 20 # 4 ♋ # 19 # 30 # # # 75 # 40 # 4 ♋ # 23 # 30 # # # 77 # 40 # 4 ♌ # 7 # 0 # # # 72 # 50 # 2 ♌ # 16 # 9 # 7l´ # # 74 # 50 # 2 ######## Qnæ eſt extra formam. ♌ # 2 # 50 # 7l´ # # 71 # 10 # 4 ######## Vrſæ Maioris 27. ♋ # 15 # 10 # 7l´ # # 39 # 50 # 4 ♋ # 15 # 40 # # # 43 # 0 # 5 ♋ # 16 # 10 # # # 43 # 0 # 5 ♋ # 16 # 0 # # # 47 # 10 # 5 ♋ # 16 # 30 # # # 47 # 0 # 5 ♋ # 18 # 0 # # # 50 # 30 # 5 ♋ # 20 # 20 # # # 43 # 50 # 4 ♋ # 22 # 20 # # # 44 # 20 # 4 ♋ # 28 # 50 # # # 42 # 0 # 4 ♌ # 0 # 50 # # # 40 # 15 # 4 ♌ # 0 # 30 # # # 35 # 0 # 3 ♋ # 25 # 20 # # # 29 # 20 # 3 ♋ # 26 # 10 # 7l´ # # 28 # 20 # 3 ♋ # 25 # 30 # # # 36 # 0 # 4 ♋ # 25 # 40 # # # 33 # 0 # 4 ♌ # 7 # 30 # # # 49 # 0 # 2 ♌ # 12 # 0 # # # 44 # 30 # 2 ♌ # 23 # 0 # # # 51 # 0 # 3 ♌ # 22 # 50 # # # 46 # 30 # 2 ♌ # 12 # 30 # # # 29 # 20 # 3 ♌ # 14 # 0 # # # 28 # 15 # 3 ♌ # 21 # 30 # # # 35 # 15 # 4 ♌ # 29 # 40 # # # 25 # 50 # 3 ♍ # 2 # 40 # # # 25 # 0 # 3 ♍ # 2 # 0 # # # 53 # 30 # 2 ♍ # 7 # 50 # # # 55 # 40 # 2 ♍ # 19 # 40 # 7l´ # # 54 # 0 # 2 ######## Extra formam. ♍ # 17 # 4 # # # 39 # 45 # 3 ♍ # 10 # 0 # # # 41 # 20 # 5 ♋ # 4 # 50 # # # 17 # 15 # 4 ♌ # 3 # 10 # # # 19 # 10 # 4 ♌ # 6 # 0 # # # 20 # 0 # ob ♌ # 2 # 0 # # # 22 # 30 # ob ♌ # 1 # 0 # # # 23 # 0 # ob ♌ # 19 # 50 # # # 22 # 15 # ob ######## Draconis 31. ♍ # 16 # 30 # # # 76 # 30 # 4 ♐ # 1 # 40 # # # 78 # 30 # 4 ♐ # 3 # 0 # # # 75 # 40 # 3 ♐ # 17 # 10 # # # 80 # 20 # 4 ♐ # 19 # 30 # # # 75 # 30 # 3 ♑ # 14 # 30 # # # 82 # 20 # 4 ### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo # # # Lati. S # G # M # # S # G # M ♑ # 22 # 10 # # # 78 # 15 # 4 ♑ # 18 # 40 # # # 80 # 20 # 4 ♒ # 9 # 20 # # # 81 # 10 # 4 ♓ # 27 # 50 # # # 81 # 40 # 4 γ # 10 # 20 # # # 83 # 0 # 4 γ # 27 # 30 # # # 78 # 50 # 4 γ # 12 # 40 # # # 77 # 50 # 4 ♉ # 0 # 30 # 7l´ # # 80 # 30 # 5 ♉ # 12 # 30 # # # 81 # 20 # 5 ♉ # 16 # 0 # # # 80 # 15 # 5 ♋ # 3 # 10 # # # 84 # 30 # 4 ♊ # 10 # 10 # # # 83 # 30 # 4 ♊ # 1 # 40 # # # 84 # 50 # 4 ♌ # 18 # 30 # # # 87 # 30 # 6 ♌ # 11 # 30 # # # 86 # 50 # 6 ♍ # 28 # 50 # # # 81 # 15 # 5 ♍ # 29 # 10 # # # 83 # 0 # 5 ♍ # 28 # 10 # # # 84 # 50 # 3 ♍ # 29 # 50 # # # 78 # 0 # 3 ♎ # 2 # 50 # # # 74 # 40 # 4 ♎ # 2 # 30 # # # 70 # 0 # 3 ♌ # 27 # 10 # # # 64 # 40 # 4 ♍ # 1 # 0 # # # 65 # 30 # 3 ♌ # 9 # 0 # # # 61 # 15 # 3 ♌ # 3 # 0 # # # 56 # 15 # 3 ######## Cephei 11. ♉ # 28 # 50 # 7l´ # # 75 # 40 # 4 ♉ # 22 # 50 # # # 64 # 15 # 4 γ # 27 # 10 # # # 71 # 10 # 4 γ # 6 # 10 # # # 69 # 0 # 3 ♓ # 29 # 10 # # # 72 # 0 # 4 ♓ # 29 # 50 # 7l´ # # 74 # 0 # 4 γ # 18 # 20 # # # 65 # 30 # 5 γ # 27 # 20 # # # 62 # 30 # 4 γ # 6 # 10 # # # 60 # 15 # 5 γ # 7 # 10 # # # 61 # 20 # 4 ♐ # 8 # 50 # 7l´ # # 61 # 20 # 5 ######## Extra formam 2. γ # 3 # 30 # # # 64 # 0 # 5 γ # 11 # 10 # # # 59 # 30 # 4 ######## Bootis 22. ♍ # 22 # 10 # 7l´ # # 58 # 40 # 5 ♍ # 24 # 0 # # # 58 # 20 # 5 ♍ # 25 # 10 # # # 60 # 10 # 5 ♍ # 29 # 30 # # # 54 # 40 # 5 ♎ # 9 # 30 # # # 49 # 0 # 3 ♎ # 16 # 30 # # # 53 # 50 # 4 ♎ # 25 # 30 # # # 48 # 40 # 4 ♎ # 25 # 30 # # # 53 # 15 # 4 ♎ # 24 # 50 # # # 57 # 30 # 4 ♎ # 27 # 30 # # # 46 # 30 # 4 ♎ # 28 # 20 # # # 45 # 30 # 5 ♎ # 28 # 0 # # # 41 # 40 #

397365TABVLA11
### Longitudo. Pars.# # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♎ # 26 # 30 # # # 41 # 40 # 5
♎ # 26 # 50 # # # 42 # 30 # 5
♎ # 27 # 30 # # # 43 # 0 # 5
♎ # 19 # 50 # # # 40 # 15 # 3
♎ # 15 # 30 # # # 41 # 40 # 4
♎ # 14 # 50 # # # 42 # 10 # 4
♎ # 25 # 10 # 7l´ # # 28 # 0 # 3
♎ # 11 # 10 # # # 25 # 0 # 3
♎ # 10 # 20 # # # 26 # 30 # 4
♎ # 11 # 10 # # # 25 # 0 # 4
######## Extra formam 8.
♎ # 16 # 50 # # # 31 # 30 # 1
♏ # 4 # 30 # 7l´ # # 44 # 30 # 2
♏ # 1 # 30 # # # 46 # 30 # 4
♏ # 1 # 40 # # # 48 # 0 # 5
♏ # 3 # 30 # # # 50 # 30 # 6
♏ # 7 # 0 # # # 44 # 45 # 4
♏ # 9 # 0 # # # 44 # 50 # 4
♏ # 11 # 10 # # # 46 # 10 # 4
♏ # 11 # 30 # 7l´ # # 49 # 20 # 4
######## Herculis 29.
♐ # 7 # 30 # 7l´ # # 37 # 30 # 3
♏ # 23 # 30 # # # 43 # 0 # 3
♏ # 21 # 30 # # # 40 # 10 # 3
♏ # 17 # 50 # # # 37 # 10 # 4
♐ # 6 # 30 # # # 48 # 0 # 3
♐ # 11 # 50 # # # 49 # 30 # 4
♐ # 17 # 30 # # # 52 # 0 # 4
♐ # 25 # 20 # # # 52 # 50 # 4
♐ # 21 # 30 # # # 54 # 0 # 4
♏ # 21 # 20 # # # 53 # 0 # 4
♐ # 26 # 30 # # # 50 # 40 # 3
♐ # 5 # 50 # # # 53 # 30 # 4
♏ # 29 # 50 # # # 56 # 30 # 5
♐ # 1 # 0 # 7l´ # # 58 # 30 # 5
♐ # 3 # 50 # # # 59 # 50 # 3
♐ # 5 # 10 # # # 63 # 0 # 4
♐ # 6 # 10 # # # 64 # 0 # 4
♐ # 20 # 40 # # # 61 # 0 # 4
♐ # 12 # 0 # # # 69 # 20 # 4
♐ # 5 # 10 # # # 70 # 15 # 6
♐ # 6 # 40 # # # 71 # 15 # 6
♐ # 9 # 30 # # # 72 # 15 # 6
♏ # 20 # 30 # # # 60 # 15 # 4
♏ # 15 # 10 # # # 63 # 0 # 4
♏ # 5 # 30 # # # 65 # 30 # 4
♏ # 3 # 30 # # # 63 # 40 # 4
♏ # 0 # 0 # # # 64 # 15 # 4
♏ # 1 # 0 # # # 60 # 0 # 4
♎ # 24 # 50 # # # 57 # 30 # 4
♏ # 22 # 30 # 7l´ # # 38 # 10 # 5
######## Liræ ſeu uulturis cadentis 10.
♑ # 7 # 10 # 7l´ # # 62 # 0 # 1
♑ # 10 # 10 # # # 62 # 40 # 4
♑ # 10 # 10 # # # 61 # 0 # 4
♑ # 13 # 30 # # # 60 # 0 # 4
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♑ # 21 # 50 # # # 61 # 20 # 4
♑ # 21 # 30 # # # 60 # 20 # 4
♑ # 10 # 50 # # # 56 # 10 # 3
♑ # 10 # 40 # # # 55 # 0 # 4
♑ # 14 # 0 # # # 55 # 20 # 3
♑ # 13 # 50 # 7l´ # # 54 # 45 # 5
♑ # 24 # 20 # Gali. 17. # # 49 # 2 # 3
♑ # 28 # 50 # 7l´ # # 50 # 30 # 5
♒ # 6 # 10 # # # 54 # 30 # 4
♒ # 18 # 20 # # # 57 # 20 # 3
♒ # 29 # 0 # # # 60 # 0 # 2
♒ # 9 # 30 # # # 64 # 40 # 3
♒ # 12 # 20 # # # 69 # 40 # 4
♒ # 11 # 0 # # # 71 # 30 # 4
♒ # 6 # 30 # # # 74 # 0 # 4
♒ # 20 # 40 # # # 49 # 30 # 3
♒ # 23 # 40 # # # 52 # 10 # 4
♒ # 26 # 30 # # # 44 # 0 # 3
♒ # 26 # 50 # # # 55 # 10 # 4
♓ # 4 # 20 # # # 57 # 0 # 4
♒ # 21 # 0 # # # 64 # 0 # 4
♒ # 22 # 30 # # # 64 # 30 # 4
♓ # 2 # 0 # 7l´ # # 64 # 45 # 5
######## Extra formam 2.
♓ # 0 # 30 # 7l´ # # 49 # 40 # 4
♓ # 3 # 40 # # # 51 # 40 # 4
######## Caſſiopeæ 13.
γ # 27 # 30 # 7l´ # # 45 # 20 # 4
♉ # 0 # 40 # # # 46 # 45 # 3
♉ # 2 # 50 # # # 47 # 50 # 4
♉ # 6 # 30 # # # 49 # 0 # 3
♉ # 10 # 30 # # # 45 # 30 # 3
♉ # 16 # 50 # # # 47 # 45 # 4
♉ # 21 # 30 # # # 47 # 20 # 4
♉ # 4 # 30 # 7l´ # # 44 # 20 # 4
♉ # 7 # 30 # # # 45 # 0 # 5
γ # 22 # 10 # # # 50 # 0 # 6
♉ # 4 # 50 # # # 52 # 44 # 4
γ # 27 # 40 # # # 51 # 40 # 3
γ # 23 # 30 # 7l´ # # 51 # 40 # 6
######## Perſei 26.
♉ # 16 # 30 # # # 40 # 30 # Neb.
♉ # 21 # 0 # # # 37 # 30 # 4
♉ # 22 # 30 # # # 34 # 30 # 3
♉ # 17 # 20 # # # 32 # 20 # 4
♉ # 20 # 30 # # # 34 # 30 # 4
♉ # 21 # 20 # # # 31 # 10 # 4
♉ # 24 # 40 # # # 30 # 0 # 2
♉ # 25 # 10 # # # 27 # 50 # 4
♉ # 27 # 30 # # # 27 # 40 # 4
♉ # 27 # 30 # # # 27 # 20 # 3
♉ # 20 # 20 # # # 27 # 0 # 4
♉ # 19 # 30 # # # 23 # 0 # 2
♉ # 19 # 0 # # # 21 # 0 # 4
♉ # 17 # 30 # # # 21 # 0 # 4
♉ # 16 # 40 # # # 22 # 15 # 4

398366TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♊ # 4 # 40 # # # 28 # 0 # 4
♊ # 2 # 50 # # # 28 # 10 # 4
♊ # 2 # 10 # # # 25 # 0 # 4
♊ # 3 # 50 # # # 26 # 15 # 4
♊ # 4 # 0 # # # 24 # 30 # 5
♊ # 6 # 10 # # # 18 # 45 # 5
♉ # 26 # 40 # 7l´ # # 21 # 50 # 4
♉ # 28 # 30 # # # 19 # 15 # 3
♉ # 28 # 10 # # # 14 # 45 # 4
♉ # 24 # 0 # # # 12 # 0 # 3
♉ # 26 # 10 # 7l´ # # 11 # 0 # 3
######## Extra formam 3.
♊ # 1 # 40 # # # 18 # 0 # 5
♊ # 5 # 5 # # # 31 # 0 # 5
♉ # 14 # 30 # 7l´ # # 20 # 40 # ob
######## Aurigæ 14.
♊ # 22 # 20 # # # 30 # 0 # 4
♊ # 22 # 10 # # # 31 # 50 # 4
♊ # 14 # 50 # # # 22 # 30 # 1
♊ # 22 # 40 # # # 20 # 0 # 2
♊ # 21 # 0 # # # 15 # 15 # 4
♊ # 22 # 40 # # # 13 # 20 # 4
♊ # 11 # 50 # # # 20 # 40 # 4
♊ # 12 # 0 # # # 10 # 0 # 4
♊ # 11 # 50 # # # 18 # 0 # 4
♊ # 9 # 40 # # # 10 # 10 # 3
♊ # 15 # 30 # # # 5 # 0 # 3
♊ # 15 # 50 # # # 5 # 30 # 5
♊ # 16 # 10 # # # 12 # 10 # 5
♊ # 10 # 30 # 7l´ # # 10 # 20 # 6
######## Anguitenentis 24.
♐ # 14 # 40 # 7l´ # # 36 # 0 # 3
♐ # 17 # 50 # # # 27 # 15 # 4
♐ # 18 # 50 # # # 26 # 30 # 4
♐ # 3 # 10 # 7l´ # # 33 # 0 # 4
♐ # 4 # 30 # # # 31 # 50 # 4
♏ # 28 # 10 # # # 23 # 50 # 4
♏ # 24 # 50 # # # 17 # 0 # 4
♏ # 25 # 50 # # # 16 # 30 # 3
♐ # 16 # 30 # # # 15 # 0 # 4
♐ # 22 # 10 # # # 13 # 40 # 4
♐ # 23 # 10 # # # 14 # 20 # 4
♐ # 11 # 0 # # # 7 # 30 # 3
♐ # 13 # 30 # # # 2 # 15 # 3
♐ # 12 # 50 # Merid. # # 2 # 15 # 4
♐ # 14 # 10 # # # 1 # 30 # 4
♐ # 14 # 50 # # # 0 # 20 # 4
♐ # 15 # 40 # # # 0 # 15 # 5
♐ # 17 # 0 # # # 1 # 0 # 5
♐ # 2 # 0 # 7l´ # # 11 # 50 # 3
♐ # 1 # 30 # # # 5 # 20 # 5
♐ # 0 # 30 # # # 3 # 10 # 5
♏ # 29 # 40 # # # 1 # 20 # 5
♐ # 2 # 30 # # # 0 # 40 # 5
♐ # 0 # 30 # Merid. # # 0 # 45 # 4
######## Extra formam 5.
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # # S # G # M
♐ # 21 # 50 # 7l´ # # 28 # 10 # 4
♐ # 22 # 30 # # # 26 # 20 # 4
♐ # 22 # 50 # # # 25 # 0 # 4
♐ # 23 # 30 # # # 27 # 0 # 4
♐ # 24 # 30 # # # 33 # 0 # 4
######## Serpentis 18.
♏ # 8 # 40 # 7l´ # # 38 # 0 # 4
♏ # 11 # 30 # # # 40 # 0 # 4
♏ # 11 # 10 # # # 36 # 0 # 3
♏ # 11 # 50 # # # 31 # 15 # 3
♏ # 11 # 10 # # # 37 # 15 # 4
♏ # 13 # 0 # # # 42 # 30 # 4
♏ # 11 # 30 # # # 29 # 15 # 3
♏ # 14 # 40 # 7l´ # # 26 # 30 # 4
♏ # 14 # 10 # # # 25 # 20 # 3
♏ # 16 # 10 # # # 24 # 0 # 3
♏ # 18 # 40 # # # 16 # 30 # 4
♏ # 28 # 0 # # # 16 # 15 # 5
♐ # 13 # 30 # # # 10 # 30 # 4
♐ # 16 # 50 # # # 8 # 30 # 4
♐ # 17 # 40 # # # 10 # 50 # 4
♐ # 23 # 30 # # # 20 # 0 # 4
♐ # 28 # 30 # # # 21 # 10 # 4
♑ # 8 # 10 # 7l´ # # 27 # 0 # 4
######## Sagittæ 5.
♒ # 5 # 50 # 7l´ # # 39 # 20 # 4
♑ # 16 # 30 # # # 39 # 10 # 6
♑ # 15 # 40 # # # 39 # 50 # 5
♑ # 24 # 30 # # # 39 # 0 # 5
♑ # 23 # 10 # 7l´ # # 38 # 45 # 5
######## Vulturis uolantis 9.
♑ # 27 # 0 # # # 26 # 50 # 4
♑ # 24 # 40 # # # 27 # 10 # 3
♑ # 23 # 40 # # # 29 # 10 # 2
♑ # 24 # 30 # # # 30 # 0 # 3
♑ # 23 # 0 # # # 31 # 30 # 3
♑ # 25 # 50 # # # 31 # 30 # 5
♑ # 19 # 30 # # # 28 # 40 # 5
♑ # 21 # 0 # # # 26 # 40 # 5
♑ # 12 # 0 # 7l´ # # 36 # 20 # 3
######## Extra formam 6.
♑ # 23 # 30 # 7l´ # # 21 # 40 # 3
♑ # 28 # 40 # # # 19 # 10 # 3
♑ # 15 # 50 # # # 25 # 0 # 4
♑ # 18 # 0 # # # 20 # 0 # 3
♑ # 19 # 30 # # # 15 # 30 # 5
♑ # 11 # 0 # # # 18 # 10 # 3
######## Delfini. 10
♒ # 7 # 30 # 7l´ # # 29 # 10 # 3
♒ # 8 # 30 # # # 29 # 0 # 4
♒ # 8 # 30 # # # 27 # 49 # 4
♒ # 8 # 20 # # # 32 # 0 # 3
♒ # 10 # 0 # # # 33 # 50 # 3
♒ # 11 # 10 # # # 32 # 0 # 3
♒ # 13 # 0 # # # 33 # 10 # 3
♒ # 7 # 20 # # # 30 # 15 # 6

399367TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♒ # 7 # 10 # # # 31 # 50 # 6
♒ # 8 # 50 # 7l´ # # 31 # 30 # 6
######## Equi primi. 4.
♒ # 16 # 10 # 7l´ # # 2 # 30 # ob
♒ # 17 # 50 # # # 20 # 49 # ob
♒ # 16 # 10 # # # 25 # 30 # ob
♒ # 17 # 30 # 7l´ # # 25 # 0 # ob
######## Equi ſecundi 20.
γ # 7 # 40 # # # 26 # 0 # 2
γ # 2 # 0 # # # 12 # 30 # 2
♓ # 22 # 0 # # # 31 # 0 # 2
♓ # 16 # 30 # # # 19 # 40 # 2
♓ # 24 # 20 # # # 25 # 30 # 4
♓ # 24 # 50 # # # 25 # 0 # 4
♓ # 18 # 50 # # # 35 # 0 # 3
♓ # 18 # 20 # # # 34 # 30 # 5
♓ # 16 # 0 # # # 29 # 0 # 4
♓ # 16 # 50 # 7l´ # # 29 # 30 # 4
♓ # 8 # 40 # # # 18 # 0 # 3
♓ # 10 # 20 # # # 19 # 0 # 4
♓ # 11 # 10 # # # 15 # 0 # 5
♓ # 10 # 20 # # # 16 # 0 # 5
♒ # 29 # 0 # # # 16 # 50 # 3
♒ # 27 # 50 # # # 16 # 0 # 4
♒ # 25 # 10 # # # 21 # 30 # 3
♓ # 3 # 30 # # # 41 # 10 # 4
♓ # 7 # 30 # # # 34 # 15 # 4
♓ # 2 # 10 # 7l´ # # 36 # 50 # 4
######## Andromedæ 23.
γ # 15 # 10 # 7l´ # # 24 # 30 # 3
γ # 16 # 10 # # # 27 # 0 # 4
γ # 14 # 10 # # # 23 # 0 # 4
γ # 13 # 30 # # # 32 # 0 # 4
γ # 14 # 30 # # # 33 # 30 # 4
γ # 14 # 50 # 7l´ # # 32 # 20 # 5
γ # 9 # 30 # # # 41 # 0 # 4
γ # 10 # 30 # # # 42 # 0 # 4
γ # 12 # 0 # # # 44 # 0 # 4
γ # 14 # 0 # # # 17 # 30 # 4
γ # 15 # 30 # # # 15 # 50 # 3
γ # 21 # 40 # # # 30 # 0 # 3
γ # 23 # 40 # # # 26 # 20 # 3
♉ # 21 # 50 # # # 32 # 30 # 3
♉ # 6 # 40 # # # 28 # 0 # 3
♉ # 7 # 0 # # # 37 # 20 # 4
♉ # 5 # 0 # # # 35 # 40 # 4
♉ # 2 # 10 # # # 29 # 0 # 4
♉ # 1 # 50 # # # 28 # 0 # 4
♉ # 0 # 0 # # # 35 # 30 # 5
♉ # 2 # 30 # # # 34 # 30 # 5
# 4 # 0 # # # 32 # 30 # 5
γ # 1 # 30 # # # 41 # 0 # 3
######## Trianguli 4.
♉ # 0 # 50 # # # 16 # 30 # 3
♉ # 5 # 50 # # # 20 # 40 # 3
♉ # 9 # 10 # # # 19 # 40 # 4
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♉ # 6 # 40 # # # 19 # 0 # 3
######## Arietis 13.
γ # 26 # 30 # 7l´ # # 7 # 20 # 3
γ # 27 # 30 # # # 8 # 20 # 3
♉ # 0 # 50 # # # 7 # 40 # 5
♉ # 1 # 20 # # # 6 # 0 # 5
γ # 26 # 20 # # # 5 # 30 # 5
♉ # 7 # 30 # # # 6 # 0 # 6
♉ # 11 # 10 # # # 4 # 50 # 5
♉ # 13 # 40 # # # 1 # 40 # 4
♉ # 15 # 10 # # # 2 # 30 # 4
♉ # 16 # 50 # # # 1 # 50 # 4
♉ # 9 # 30 # Merid. # # 1 # 30 # 5
♉ # 7 # 50 # Merid. # # 1 # 30 # 5
♉ # 4 # 50 # # # 5 # 15 # 4
######## Extra formam 5.
♉ # 0 # 30 # 7l´ # # 10 # 30 # 3
♉ # 11 # 30 # # # 10 # 0 # 4
♉ # 11 # 10 # # # 12 # 40 # 5
♉ # 9 # 30 # # # 11 # 10 # 5
♉ # 9 # 0 # 7l´ # # 10 # 40 # 5
######## Tauri 25.
♉ # 16 # 10 # Merid. # # 6 # 0 # 4
♉ # 15 # 50 # # # 7 # 15 # 4
♉ # 14 # 30 # # # 8 # 30 # 4
♉ # 14 # 10 # # # 9 # 15 # 4
♉ # 19 # 30 # # # 9 # 30 # 5
♉ # 23 # 30 # # # 8 # 0 # 3
♉ # 26 # 30 # # # 12 # 40 # 4
♉ # 22 # 50 # # # 14 # 50 # 4
♊ # 2 # 0 # # # 10 # 0 # 4
♊ # 2 # 50 # # # 13 # 0 # 4
♉ # 28 # 50 # Merid. # # 5 # 45 # 3
♊ # 0 # 10 # # # 4 # 15 # 3
♊ # 0 # 40 # Meri. # # 5 # 50 # 3
♊ # 2 # 30 # # # 5 # 10 # 1
♊ # 1 # 40 # # # 3 # 0 # 3
♊ # 7 # 20 # # # 4 # 0 # 4
♊ # 10 # 10 # # # 5 # 0 # 4
♊ # 9 # 50 # # # 3 # 30 # 5
♊ # 17 # 30 # # # 2 # 30 # 3
♊ # 5 # 30 # 7l´ # # 4 # 0 # 4
♊ # 15 # 30 # # # 5 # 0 # 3
♊ # 1 # 50 # # # 0 # 30 # 5
♊ # 1 # 30 # # # 4 # 0 # 5
♉ # 26 # 50 # # # 0 # 40 # 5
♉ # 28 # 50 # ml´ # # 1 # 0 # 6
♉ # 27 # 50 # 7l´ # # 5 # 0 # 5
♉ # 28 # 20 # # # 7 # 20 # 5
♊ # 1 # 50 # # # 3 # 0 # 5
♊ # 1 # 30 # # # 5 # 0 # 5
♉ # 22 # 0 # # # 4 # 30 # 5
♉ # 22 # 10 # # # 3 # 40 # 5
♉ # 23 # 30 # # # 3 # 20 # 5
♉ # 23 # 30 # 7l´ # # 5 # 0 # 5

400368TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
######## Extra formam. 11.
♉ # 14 # 50 # ml´ # # 17 # 30 # 4
♊ # 9 # 50 # # # 2 # 0 # 5
♊ # 10 # 50 # # # 1 # 45 # 5
♊ # 15 # 50 # # # 2 # 0 # 5
♊ # 18 # 50 # # # 6 # 20 # 5
♊ # 18 # 50 # # # 7 # 40 # 5
♊ # 16 # 50 # 7l´ # # 0 # 40 # 5
♊ # 18 # 50 # # # 1 # 0 # 5
♊ # 20 # 50 # # # 1 # 20 # 5
♊ # 22 # 10 # # # 3 # 20 # 5
♊ # 23 # 10 # # # 1 # 15 # 5
######## Geminorum 18.
♋ # 13 # 10 # 7l´ # # 9 # 30 # 2
♋ # 16 # 30 # # # 6 # 15 # 2
♋ # 6 # 30 # # # 10 # 0 # 4
♋ # 8 # 30 # # # 7 # 20 # 4
♋ # 11 # 50 # # # 5 # 30 # 4
♋ # 13 # 50 # # # 4 # 50 # 4
♋ # 16 # 30 # # # 2 # 40 # 4
♋ # 11 # 30 # # # 2 # 40 # 5
♋ # 16 # 0 # # # 3 # 0 # 5
♋ # 2 # 50 # # # 1 # 30 # 3
♋ # 8 # 5 # ml´ # # 2 # 30 # 3
♋ # 11 # 30 # # # 0 # 30 # 3
♊ # 11 # 30 # # # 6 # 0 # 3
♊ # 26 # 20 # # # 1 # 30 # 4
♋ # 28 # 20 # # # 1 # 15 # 4
♋ # 0 # 50 # # # 3 # 30 # 4
♋ # 1 # 50 # # # 7 # 30 # 3
♋ # 4 # 30 # ml´ # # 10 # 30 # 4
######## Extra formam 7.
♊ # 24 # 0 # ml´ # # 0 # 40 # 4
♊ # 26 # 20 # 7l´ # # 1 # 50 # 4
# 5 # 0 # ml´ # # 2 # 15 # 5
♋ # 18 # 10 # ml´ # # 1 # 20 # 5
♋ # 16 # 10 # # # 3 # 20 # 5
♋ # 15 # 50 # # # 4 # 30 # 5
♋ # 20 # 30 # ml´ # # 2 # 40 # 4
######## Cancri 9.
♌ # 0 # 10 # 7l´ # # 0 # 20 # Neb
♋ # 27 # 30 # # # 1 # 15 # 4
♋ # 27 # 50 # ml´ # # 1 # 15 # 4
♌ # 0 # 10 # 7l´ # # 2 # 40 # 4
♌ # 1 # 10 # ml´ # # 0 # 10 # 4
♌ # 6 # 20 # ml´ # # 5 # 30 # 4
♋ # 28 # 10 # 7l´ # # 11 # 50 # 4
♋ # 22 # 30 # # # 1 # 0 # 5
♋ # 27 # 0 # ml´ # # 7 # 30 # 4
######## Extra formam 4.
♌ # 9 # 0 # ml´ # # 2 # 20 # 4
♌ # 11 # 0 # # # 5 # 40 # 4
♌ # 3 # 50 # 7l´ # # 4 # 50 # 5
♌ # 6 # 50 # 7l´ # # 7 # 15 # 5
######## Leonis.
♌ # 8 # 10 # 7l´ # # 10 # 0 # 4
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♌ # 11 # 0 # # # 7 # 30 # 4
♌ # 14 # 10 # # # 12 # 0 # 3
♌ # 14 # 0 # # # 9 # 30 # 3
♌ # 20 # 0 # # # 11 # 0 # 3
♌ # 22 # 0 # # # 8 # 30 # 2
♌ # 20 # 30 # # # 4 # 30 # 3
♌ # 22 # 20 # # # 0 # 10 # 1
♌ # 23 # 20 # ml´ # # 1 # 50 # 4
♌ # 19 # 50 # # # 4 # 0 # 5
♌ # 17 # 10 # 0 # # 0 # 0 # 5
♌ # 14 # 0 # ml´ # # 3 # 40 # 6
♌ # 17 # 10 # # # 4 # 10 # 4
♌ # 22 # 20 # # # 4 # 15 # 4
♌ # 29 # 0 # # # 0 # 10 # 4
♌ # 26 # 50 # 7l´ # # 4 # 0 # 6
♍ # 0 # 10 # # # 5 # 20 # 6
♍ # 2 # 0 # # # 2 # 20 # 6
♍ # 1 # 10 # # # 12 # 15 # 5
♍ # 4 # 0 # # # 13 # 40 # 2
♍ # 4 # 10 # # # 11 # 10 # 5
♍ # 6 # 10 # # # 9 # 40 # 3
♍ # 10 # 10 # # # 5 # 50 # 3
♍ # 11 # 30 # # # 1 # 15 # 4
♍ # 11 # 30 # ml´ # # 0 # 50 # 4
♍ # 17 # 20 # # # 3 # 12 # 5
♍ # 14 # 20 # # # 11 # 50 # 1
######## Extra formam.
♌ # 25 # 50 # 7l´ # # 13 # 20 # 5
♌ # 28 # 0 # # # 15 # 30 # 5
♍ # 7 # 20 # # # 1 # 10 # 4
♍ # 7 # 0 # ml´ # # 0 # 30 # 5
♍ # 7 # 50 # # # 2 # 40 # 5
♍ # 14 # 40 # 7l´ # # 30 # 0 # ob
♍ # 14 # 10 # # # 25 # 0 # ob
♍ # 18 # 20 # 7l´ # # 25 # 30 # ob
######## Virginis 26.
♍ # 15 # 10 # 7l´ # # 4 # 15 # 5
♍ # 16 # 50 # # # 5 # 40 # 5
♍ # 20 # 30 # # # 8 # 0 # 5
♍ # 20 # 0 # # # 5 # 30 # 5
♍ # 18 # 50 # # # 0 # 10 # 3
♍ # 28 # 5 # # # 1 # 10 # 3
♎ # 3 # 0 # # # 2 # 50 # 3
♎ # 7 # 0 # # # 2 # 50 # 5
♎ # 10 # 50 # # # 1 # 40 # 4
♎ # 4 # 10 # # # 8 # 30 # 3
♍ # 28 # 0 # 7l´ # # 13 # 50 # 5
♎ # 0 # 0 # # # 11 # 40 # 6
♎ # 2 # 0 # # # 15 # 10 # 5
♎ # 16 # 30 # Merid. # # 2 # 0 # 1
♎ # 14 # 40 # 7l´ # # 8 # 40 # 3
♎ # 16 # 10 # # # 3 # 20 # 5
♎ # 17 # 5 # # # 0 # 10 # 6
♎ # 19 # 50 # # # 1 # 30 # 4
♎ # 17 # 50 # Merid. # # 0 # 20 # 5
♎ # 21 # 30 # # # 1 # 30 # 5
221033204430554066507760

401369TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♎ # 17 # 50 # 7l’ # # 8 # 30 # 5
♎ # 26 # 10 # # # 7 # 30 # 4
♎ # 27 # 10 # # # 2 # 40 # 4
♎ # 28 # 10 # # # 11 # 40 # 4
♎ # 29 # 50 # # # 0 # 30 # 4
♏ # 2 # 30 # 7l’ # # 9 # 50 # 3
######## Extra formam.
♎ # 4 # 30 # Merid. # # 3 # 30 # 5
♎ # 8 # 50 # # # 3 # 20 # 5
♎ # 12 # 5 # # # 3 # 20 # 5
♎ # 17 # 0 # # # 7 # 10 # 6
♎ # 18 # 0 # # # 8 # 20 # 5
♎ # 20 # 2 # 7l’ # # 7 # 50 # 6
######## Chelarum.
♏ # 7 # 50 # 7l’ # # 0 # 40 # 2
♏ # 6 # 50 # # # 2 # 30 # 5
♏ # 12 # 0 # # # 8 # 50 # 2
♏ # 7 # 30 # # # 8 # 30 # 5
♏ # 14 # 5 # Merid. # # 1 # 40 # 4
♏ # 11 # 10 # 7l’ # # 1 # 15 # 4
♏ # 17 # 40 # # # 40 # 45 # 4
♏ # 22 # 50 # 7l’ # # 3 # 30 # 4
######## Extra formam.
♏ # 16 # 0 # 7l’ # # 9 # 0 # 5
♏ # 23 # 30 # # # 6 # 40 # 4
♏ # 24 # 10 # # # 9 # 15 # 4
♏ # 23 # 20 # # # 0 # 30 # 6
♏ # 20 # 10 # ## Merid. # # 0 # 20 # 5
♏ # 21 # 0 # ## Merid. # # 1 # 30 # 4
♏ # 12 # 50 # # # 7 # 30 # 3
♏ # 21 # 0 # # # 8 # 30 # 4
♏ # 21 # 50 # ## Merid. # # 9 # 40 # 4
######## Scorpionis.
♏ # 26 # 10 # 7l’ # # 1 # 20 # 3
♏ # 25 # 30 # Merid. # # 1 # 40 # 3
♏ # 25 # 30 # # # 5 # 0 # 3
♏ # 25 # 50 # # # 7 # 50 # 3
♏ # 26 # 50 # 7l’ # # 1 # 40 # 4
♏ # 26 # 10 # # # 0 # 30 # 4
♐ # 0 # 30 # Merid. # # 3 # 50 # 3
♐ # 2 # 30 # # # 4 # 0 # 2
♐ # 4 # 20 # # # 5 # 30 # 3
♏ # 29 # 10 # # # 6 # 30 # 5
♐ # 0 # 30 # # # 6 # 40 # 5
♐ # 8 # 20 # # # 11 # 0 # 3
♐ # 8 # 40 # # # 15 # 0 # 3
♐ # 9 # 50 # Merid. # # 18 # 40 # 3
♐ # 10 # 0 # # # 18 # 0 # 4
♐ # 13 # 0 # # # 19 # 30 # 2
♐ # 18 # 0 # # # 18 # 50 # 3
♐ # 20 # 20 # # # 16 # 40 # 3
♐ # 18 # 50 # # # 15 # 10 # 3
♐ # 17 # 20 # # # 13 # 20 # 3
♐ # 16 # 50 # Merid. # # 13 # 50 # 4
######## Extra formam.
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♐ # 21 # 0 # Merid. # # 13 # 20 # Neb.
♐ # 15 # 20 # # # 6 # 10 # 5
♐ # 17 # 20 # Sagittarĳ. # # 1 # 10 # 5
♐ # 25 # 20 # Merid. # # 6 # 20 # 3
♐ # 27 # 30 # # # 6 # 30 # 3
♐ # 27 # 50 # # # 10 # 50 # 3
♐ # 28 # 50 # Merid. # # 1 # 30 # 3
♐ # 26 # 30 # 7l’ # # 2 # 50 # 4
♑ # 5 # 10 # Merid. # # 3 # 10 # 3
♑ # 2 # 50 # # # 3 # 30 # 4
♑ # 5 # 0 # 7l’ # # 0 # 45 # Neb.
♑ # 5 # 30 # # # 2 # 10 # 4
♑ # 7 # 30 # # # 1 # 30 # 4
♑ # 9 # 0 # # # 2 # 0 # 4
♑ # 11 # 10 # # # 2 # 50 # 5
♑ # 12 # 10 # # # 4 # 30 # 4
♑ # 12 # 40 # # # 6 # 30 # 4
♑ # 15 # 10 # # # 5 # 30 # 6
♑ # 19 # 20 # # # 5 # 50 # 5
♑ # 17 # 30 # # # 2 # 0 # 6
♑ # 12 # 30 # Merid. # # 4 # 50 # 5
♑ # 14 # 40 # # # 2 # 50 # 4
♑ # 9 # 50 # # # 2 # 30 # 5
♑ # 7 # 30 # # # 4 # 30 # 4
♑ # 6 # 10 # # # 6 # 45 # 3
♑ # 7 # 30 # # # 23 # 0 # 2
♑ # 6 # 50 # # # 18 # 0 # 2
♐ # 26 # 30 # # # 13 # 0 # 3
♑ # 17 # 10 # # # 13 # 30 # 3
♑ # 18 # 40 # # # 4 # 50 # 5
♑ # 8 # 40 # # # 5 # 50 # 5
♑ # 19 # 30 # Merid. # # 6 # 30 # 5
######## Capricorni.
♑ # 27 # 10 # 7l’ # # 7 # 20 # 3
♑ # 27 # 30 # # # 6 # 40 # 6
♑ # 27 # 10 # # # 5 # 0 # 3
♑ # 20 # 50 # # # 8 # 0 # 6
♑ # 28 # 50 # # # 0 # 45 # 6
♑ # 28 # 30 # # # 1 # 45 # 6
♑ # 28 # 40 # # # 1 # 30 # 6
♑ # 26 # 0 # # # 0 # 40 # 5
♒ # 1 # 30 # # # 3 # 50 # 6
♒ # 1 # 4 # # # 0 # 40 # 5
♒ # 0 # 40 # Merid. # # 6 # 30 # 4
♒ # 1 # 30 # # # 8 # 40 # 4
♒ # 6 # 30 # # # 7 # 40 # 4
♒ # 10 # 0 # # # 6 # 50 # 4
♒ # 10 # 10 # # # 6 # 0 # 5
♒ # 18 # 30 # # # 4 # 15 # 5
♒ # 6 # 30 # # # 4 # 0 # 5
♒ # 6 # 30 # # # 2 # 50 # 5
♒ # 6 # 30 # 0 # # 0 # 0 # 4
♒ # 10 # 50 # Merid. # # 0 # 50 # 4
♒ # 13 # 40 # # # 4 # 43 # 4

402370TAEVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♒ # 14 # 50 # # # 4 # 30 # 4
♒ # 14 # 40 # # # 2 # 10 # 3
♒ # 16 # 10 # # # 2 # 0 # 3
♒ # 16 # 40 # 7l’ # # 3 # 0 # 4
♒ # 18 # 30 # 0 # # 7 # 0 # 5
♒ # 17 # 10 # 7l’ # # 2 # 50 # 5
♒ # 18 # 30 # 7l’ # # 4 # 20
######## Aquarĳ.
♒ # 20 # 10 # 7l’ # # 15 # 45 # 5
♒ # 26 # 10 # # # 11 # 0 # 3
♒ # 25 # 0 # # # 9 # 40 # 5
♒ # 16 # 20 # # # 8 # 50 # 3
♒ # 17 # 10 # # # 6 # 15 # 5
♒ # 7 # 30 # # # 5 # 30 # 3
♒ # 6 # 0 # # # 8 # 0 # 4
♒ # 4 # 30 # # # 8 # 40 # 3
♒ # 29 # 20 # # # 8 # 45 # 3
♓ # 1 # 10 # # # 10 # 45 # 3
♓ # 1 # 50 # # # 9 # 0 # 3
♓ # 3 # 10 # # # 8 # 30 # 3
♒ # 26 # 0 # # # 3 # 0 # 4
♒ # 26 # 50 # # # 3 # 10 # 5
♒ # 28 # 30 # Merid. # # 0 # 50 # 4
♒ # 21 # 30 # # # 1 # 40 # 4
♒ # 23 # 0 # 7l’ # # 0 # 15 # 6
♓ # 1 # 30 # Merid. # # 7 # 30 # 3
♓ # 1 # 10 # # # 5 # 0 # 4
♒ # 24 # 30 # # # 5 # 40 # 5
♒ # 28 # 10 # # # 10 # 0 # 5
♒ # 27 # 40 # # # 9 # 0
♓ # 4 # 50 # 7l’15 # # # 2 # 0 # 4
♓ # 4 # 40 # # # 0 # 10 # 4
♓ # 7 # 30 # Merid. # # 1 # 10 # 4
♓ # 9 # 50 # # # 0 # 30 # 4
♓ # 10 # 20 # # # 1 # 40 # 4
♓ # 8 # 50 # # # 3 # 30 # 4
♓ # 9 # 40 # # # 4 # 10 # 4
♓ # 10 # 40 # # # 8 # 15 # 5
♓ # 12 # 10 # # # 11 # 0 # 5
♓ # 13 # 0 # Merid. # # 10 # 50 # 5
♓ # 11 # 30 # # # 14 # 0 # 5
♓ # 12 # 0 # # # 14 # 45 # 5
♓ # 13 # 0 # # # 15 # 20 # 5
♓ # 6 # 50 # # # 14 # 10 # 4
♓ # 7 # 20 # # # 15 # 0 # 4
♓ # 8 # 10 # # # 15 # 45 # 4
♓ # 1 # 40 # # # 14 # 45 # 4
♓ # 2 # 10 # # # 15 # 20 # 4
♓ # 3 # 0 # # # 14 # 0 # 4
♒ # 26 # 50 # Merid. # # 23 # 0 # 1
## Extra formam.
♓ # 16 # 30 # Merid. # # 15 # 30 # 4
♓ # 19 # 30 # # # 14 # 40 # 4
♓ # 18 # 50 # # # 18 # 15 # 4
######## Piſcium.
♓ # 11 # 30 # 7l’ # # 9 # 15 # 4
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♓ # 14 # 0 # # # 7 # 30 # 4
♓ # 15 # 50 # # # 9 # 20 # 4
♓ # 18 # 0 # # # 9 # 30 # 4
♓ # 20 # 30 # # # 7 # 30 # 4
♓ # 15 # 50 # # # 4 # 30 # 4
♓ # 19 # 30 # # # 3 # 30 # 4
♓ # 25 # 50 # # # 6 # 20 # 4
γ # 0 # 50 # # # 5 # 45 # 6
γ # 2 # 50 # 7l’ # # 3 # 45 # 6
γ # 7 # 0 # # # 2 # 15 # 4
γ # 10 # 0 # # # 1 # 10 # 4
γ # 12 # 20 # Merid. # # 1 # 20 # 4
γ # 12 # 20 # # # 2 # 0 # 6
γ # 13 # 10 # # # 5 # 0 # 6
γ # 16 # 20 # # # 2 # 20 # 4
γ # 18 # 10 # # # 4 # 40 # 4
γ # 20 # 30 # 7l’ # # 7 # 45 # 4
γ # 22 # 20 # # # 8 # 30 # 5
γ # 20 # 20 # # # 1 # 40 # 4
γ # 20 # 0 # # # 1 # 50 # 5
γ # 20 # 30 # # # 5 # 20 # 3
γ # 20 # 20 # # # 9 # 0 # 4
γ # 21 # 50 # # # 21 # 45 # 5
γ # 21 # 30 # # # 21 # 40 # 5
γ # 18 # 30 # # # 20 # 0 # 6
γ # 17 # 30 # # # 19 # 50 # 6
γ # 16 # 50 # # # 23 # 0 # 6
γ # 15 # 30 # # # 14 # 20 # 4
γ # 16 # 30 # # # 13 # 0 # 4
γ # 17 # 30 # # # 12 # 0 # 4
γ # 22 # 30 # # # 17 # 0 # 4
γ # 19 # 40 # # # 15 # 20 # 4
γ # 19 # 50 # # # 11 # 45 # 4
######## Extra formam.
♓ # 21 # 0 # Merid. # # 2 # 40 # 4
♓ # 22 # 5 # # # 2 # 30 # 4
♓ # 20 # 30 # Merid. # # 5 # 30 # 4
♓ # 22 # 10 # Ceti. # # 5 # 30 # 4
♉ # 7 # 30 # Merid. # # 7 # 45 # 4
♉ # 7 # 30 # # # 12 # 20 # 3
♉ # 2 # 30 # # # 14 # 30 # 3
♉ # 0 # 20 # # # 14 # 0 # 3
♉ # 0 # 30 # # # 8 # 10 # 4
♉ # 2 # 30 # # # 6 # 20 # 4
γ # 27 # 10 # # # 4 # 10 # 4
γ # 23 # 10 # # # 24 # 30 # 4
γ # 23 # 10 # # # 28 # 0 # 4
γ # 26 # 30 # Merid. # # 25 # 10 # 4
γ # 26 # 50 # # # 27 # 30 # 3
γ # 11 # 50 # # # 25 # 20 # 3
γ # 12 # 50 # # # 30 # 50 # 4
γ # 14 # 50 # # # 20 # 0 # 3
γ # 9 # 30 # # # 15 # 40 # 3
γ # 4 # 50 # # # 15 # 40 # 3
γ # 0 # 50 # # # 13 # 40 # 5

403371TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
γ # 0 # 30 # # # 14 # 40 # 5
♓ # 29 # 10 # # # 13 # 0 # 5
♓ # 28 # 50 # # # 14 # 0 # 5
♓ # 24 # 30 # # # 9 # 40 # 3
♓ # 24 # 50 # Merid. # # 20 # 20 # 3
######## Orionis.
♊ # 16 # 50 # # # 13 # 30 # Neb.
♊ # 21 # 50 # # # 17 # 0 # 1
♊ # 13 # 50 # Merid. # # 17 # 30 # 2
♊ # 14 # 50 # # # 18 # 0 # 4
♊ # 24 # 10 # # # 14 # 30 # 4
♊ # 26 # 10 # # # 14 # 50 # 6
♊ # 26 # 20 # # # 10 # 0 # 4
♊ # 25 # 50 # # # 9 # 45 # 4
♊ # 27 # 10 # # # 8 # 15 # 6
♊ # 26 # 30 # # # 8 # 15 # 6
♊ # 21 # 30 # # # 3 # 45 # 5
♊ # 24 # 30 # # # 4 # 15 # 5
♊ # 17 # 40 # # # 19 # 40 # 4
♊ # 16 # 10 # Merid. # # 20 # 0 # 6
♊ # 15 # 10 # # # 20 # 20 # 6
♊ # 14 # 0 # # # 20 # 40 # 5
♊ # 10 # 20 # # # 8 # 0 # 4
♊ # 9 # 10 # # # 8 # 10 # 4
♊ # 7 # 50 # # # 10 # 15 # 4
♊ # 6 # 10 # # # 12 # 50 # 4
♊ # 5 # 0 # # # 14 # 15 # 4
♊ # 4 # 40 # # # 15 # 50 # 3
♊ # 4 # 40 # # # 17 # 10 # 3
♊ # 5 # 10 # # # 20 # 20 # 3
♊ # 6 # 10 # # # 21 # 30 # 3
♊ # 15 # 10 # # # 24 # 10 # 1
♊ # 17 # 0 # # # 24 # 50 # 2
♊ # 18 # 0 # # # 25 # 40 # 2
♊ # 13 # 40 # Merid. # # 25 # 50 # 3
♊ # 16 # 20 # # # 28 # 20 # 4
♊ # 16 # 30 # Merid. # # 29 # 10 # 3
♊ # 27 # 30 # # # 29 # 50 # 3
♊ # 17 # 30 # # # 30 # 40 # 4
♊ # 16 # 20 # # # 30 # 50 # 4
♊ # 9 # 40 # # # 31 # 30 # 1
♊ # 10 # 50 # # # 30 # 15 # 4
♊ # 12 # 10 # # # 31 # 10 # 4
♊ # 20 # 0 # Merid. # # 33 # 30 # 3
######## Fluuĳ.
♊ # 8 # 10 # # # 31 # 50 # 4
♊ # 8 # 40 # # # 28 # 15 # 4
♊ # 7 # 50 # # # 29 # 50 # 4
♊ # 4 # 30 # # # 28 # 15 # 4
♊ # 3 # 0 # # # 25 # 50 # 4
♊ # 0 # 0 # # # 25 # 20 # 4
♉ # 26 # 10 # # # 26 # 0 # 5
♉ # 25 # 20 # # # 27 # 0 # 4
♉ # 22 # 40 # # # 27 # 50 # 4
♉ # 16 # 50 # # # 32 # 50 # 3
♉ # 14 # 10 # # # 31 # 0 # 4
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♉ # 14 # 0 # # # 28 # 50 # 3
♉ # 11 # 50 # # # 28 # 0 # 3
♉ # 7 # 0 # # # 25 # 30 # 3
♉ # 4 # 40 # # # 23 # 50 # 4
♉ # 2 # 0 # # # 23 # 30 # 3
♉ # 0 # 20 # # # 23 # 15 # 4
γ # 25 # 0 # # # 32 # 10 # 4
γ # 25 # 40 # Merid. # # 34 # 50 # 4
γ # 28 # 40 # Merid. # # 38 # 30 # 4
♉ # 3 # 40 # # # 38 # 10 # 4
♉ # 7 # 20 # # # 39 # 0 # 4
♉ # 11 # 10 # # # 41 # 20 # 4
♉ # 11 # 20 # # # 42 # 30 # 5
♉ # 12 # 0 # # # 43 # 15 # 4
♉ # 14 # 30 # # # 43 # 20 # 4
♉ # 24 # 0 # # # 53 # 20 # 4
♉ # 24 # 50 # # # 51 # 45 # 4
♉ # 18 # 0 # # # 53 # 50 # 4
♉ # 15 # 40 # # # 53 # 10 # 4
♉ # 7 # 40 # # # 53 # 0 # 4
♉ # 4 # 40 # # # 53 # 30 # 4
♉ # 1 # 40 # # # 52 # 0 # 4
γ # 20 # 0 # Merid. # # 53 # 30 # 1
######## Leporis.
♊ # 9 # 30 # Merid. # # 35 # 0 # 5
♊ # 9 # 40 # # # 36 # 30 # 5
♊ # 11 # 10 # # # 35 # 40 # 5
♊ # 11 # 10 # # # 36 # 40 # 5
♊ # 9 # 0 # # # 39 # 15 # 4
♊ # 6 # 0 # # # 45 # 15 # 4
♊ # 15 # 10 # # # 41 # 30 # 3
♊ # 14 # 40 # # # 44 # 20 # 3
♊ # 20 # 50 # # # 44 # 0 # 4
♊ # 18 # 50 # # # 45 # 50 # 4
♊ # 19 # 50 # # # 38 # 20 # 4
♊ # 22 # 30 # Merid. # # 38 # 10 # 4
######## Canis.
♋ # 7 # 30 # Merid. # # 39 # 10 # 1
♋ # 9 # 30 # # # 35 # 0 # 4
♋ # 11 # 10 # # # 63 # 30 # 5
♋ # 13 # 10 # # # 37 # 45 # 4
♋ # 15 # 10 # # # 40 # 0 # 4
♋ # 10 # 20 # # # 42 # 40 # 5
♋ # 6 # 0 # # # 41 # 15 # 6
♋ # 5 # 50 # # # 42 # 30 # 5
♋ # 0 # 50 # # # 41 # 20 # 3
♋ # 4 # 30 # # # 46 # 30 # 5
♋ # 6 # 0 # # # 45 # 50 # 5
♋ # 14 # 30 # # # 46 # 10 # 4
♋ # 11 # 30 # # # 47 # 0 # 5
♋ # 16 # 30 # # # 48 # 45 # 3
♋ # 13 # 30 # # # 51 # 30 # 3
♋ # 12 # 50 # # # 55 # 10 # 4
♊ # 29 # 30 # # # 53 # 45 # 3
♋ # 22 # 0 # Merid. # # 50 # 40 # 3
######## Extra formam.

404372TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♋ # 9 # 20 # Merid. # # 25 # 15 # 4
♊ # 29 # 50 # # # 61 # 30 # 4
♋ # 1 # 10 # # # 58 # 45 # 4
♋ # 2 # 50 # # # 57 # 0 # 4
♋ # 4 # 0 # # # 56 # 0 # 4
♊ # 17 # 50 # # # 55 # 30 # 4
♊ # 20 # 10 # # # 57 # 40 # 4
♊ # 22 # 10 # # # 59 # 50 # 4
♊ # 18 # 50 # # # 59 # 40 # 2
♊ # 15 # 50 # Merid. # # 57 # 40 # 2
♊ # 12 # 0 # # # 59 # 30 # 4
######## Canis minoris.
♋ # 14 # 50 # # # 14 # 0 # 4
♋ # 19 # 20 # # # 16 # 10 # 1
######## Nauis.
♌ # 0 # 10 # Merid. # # 42 # 30 # 5
♌ # 4 # 10 # # # 43 # 20 # 3
♋ # 28 # 40 # # # 44 # 0 # 4
♋ # 28 # 30 # # # 46 # 0 # 4
♋ # 25 # 10 # # # 45 # 30 # 4
♋ # 26 # 10 # # # 47 # 15 # 4
♋ # 25 # 10 # # # 49 # 15 # 4
♋ # 29 # 10 # # # 49 # 50 # 4
♋ # 28 # 20 # # # 49 # 15 # 4
♌ # 3 # 50 # # # 49 # 50 # 4
♋ # 23 # 50 # # # 53 # 0 # 4
♋ # 23 # 50 # # # 58 # 40 # 3
♌ # 0 # 0 # # # 55 # 30 # 5
♌ # 2 # 0 # # # 58 # 40 # 5
♌ # 3 # 30 # # # 57 # 15 # 4
♌ # 6 # 20 # # # 57 # 45 # 4
♌ # 11 # 0 # # # 58 # 40 # 2
♌ # 8 # 0 # # # 60 # 0 # 5
♌ # 10 # 50 # # # 59 # 20 # 5
♌ # 12 # 50 # # # 56 # 20 # 5
♌ # 14 # 0 # # # 57 # 40 # 5
♌ # 25 # 30 # # # 51 # 30 # 4
♌ # 26 # 0 # Merid. # # 55 # 40 # 4
♌ # 23 # 50 # # # 57 # 30 # 4
♌ # 29 # 0 # # # 60 # 0 # 4
♌ # 28 # 50 # # # 61 # 15 # 4
♌ # 20 # 0 # # # 51 # 45 # 4
♌ # 19 # 10 # # # 49 # 0 # 4
♌ # 17 # 50 # # # 43 # 20 # 4
♌ # 18 # 50 # # # 43 # 30 # 4
♍ # 4 # 0 # # # 51 # 30 # 2
♍ # 7 # 20 # # # 51 # 15 # 2
♌ # 1 # 0 # # # 63 # 0 # 4
♌ # 8 # 50 # # # 64 # 30 # 6
♌ # 19 # 50 # # # 63 # 50 # 2
♌ # 28 # 20 # # # 69 # 4 # 2
♍ # 5 # 0 # # # 65 # 40 # 3
♍ # 11 # 10 # Merid. # # 65 # 50 # 3
♍ # 15 # 50 # # # 67 # 20 # 2
♍ # 20 # 50 # # # 62 # 50 # 3
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♍ # 27 # 50 # # # 62 # 15 # 3
♊ # 23 # 50 # # # 65 # 50 # 4
♋ # 16 # 0 # # # 65 # 40 # 3
♋ # 7 # 0 # # # 75 # 0 # 1
♋ # 18 # 50 # Merid. # # 71 # 45 # 3
######## Hydræ
♌ # 3 # 50 # Merid. # # 15 # 0 # 4
♌ # 3 # 10 # # # 13 # 10 # 4
♌ # 5 # 0 # # # 11 # 30 # 4
♌ # 5 # 20 # # # 14 # 15 # 4
♌ # 7 # 20 # Merid. # # 12 # 15 # 4
♌ # 10 # 10 # # # 11 # 50 # 5
♌ # 13 # 10 # # # 13 # 40 # 4
♌ # 18 # 40 # # # 15 # 20 # 4
♌ # 20 # 30 # # # 14 # 50 # 4
♌ # 18 # 20 # # # 17 # 10 # 4
♌ # 19 # 0 # # # 19 # 45 # 6
♌ # 19 # 50 # # # 20 # 30 # 2
♌ # 20 # 0 # # # 26 # 30 # 4
♌ # 28 # 30 # # # 26 # 0 # 4
♍ # 1 # 0 # # # 26 # 15 # 4
♍ # 7 # 50 # # # 24 # 40 # 3
♍ # 9 # 50 # Merid. # # 23 # 0 # 4
♍ # 12 # 50 # # # 22 # 10 # 3
♍ # 21 # 20 # # # 25 # 45 # 4
♍ # 24 # 10 # # # 30 # 10 # 4
♎ # 2 # 0 # # # 31 # 20 # 4
♎ # 4 # 20 # # # 33 # 10 # 4
♎ # 6 # 0 # # # 31 # 20 # 3
♎ # 19 # 50 # # # 13 # 40 # 4
♎ # 23 # 20 # Merid. # # 17 # 40 # 4
######## Extra formam.
♌ # 2 # 20 # Merid. # # 23 # 15 # 3
♍ # 0 # 50 # 1 # # 16 # 0 # 3
######## Crateris.
♍ # 16 # 10 # Merid. # # 23 # 0 # 4
♍ # 22 # 20 # # # 19 # 30 # 4
♍ # 19 # 50 # # # 18 # 0 # 4
♍ # 26 # 50 # Merid. # # 18 # 30 # 4
♍ # 19 # 10 # # # 13 # 40 # 4
♍ # 29 # 0 # # # 16 # 10 # 4
♍ # 21 # 30 # Merid. # # 11 # 50 # 4
######## Corui.
♎ # 5 # 10 # Merid. # # 21 # 40 # 3
♎ # 4 # 10 # # # 19 # 40 # 3
♎ # 6 # 30 # # # 18 # 10 # 5
♎ # 3 # 20 # # # 14 # 50 # 3
♎ # 6 # 30 # # # 12 # 30 # 3
♎ # 6 # 50 # # # 11 # 45 # 4
♎ # 10 # 20 # Merid. # # 18 # 10 # 3
######## Centauri.
♏ # 0 # 20 # Merid. # # 21 # 40 # 5
♎ # 29 # 50 # # # 18 # 50 # 5
♎ # 29 # 0 # # # 20 # 30 # 4
♎ # 29 # 50 # # # 20 # 0 # 5
♎ # 26 # 0 # # # 25 # 40 # 3

405373TABVLA11
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♏ # 5 # 30 # # # 22 # 30 # 3
♎ # 29 # 0 # # # 27 # 30 # 4
♏ # 8 # 0 # # # 27 # 30 # 4
♏ # 9 # 0 # # # 23 # 45 # 4
♏ # 11 # 50 # # # 18 # 15 # 4
♏ # 12 # 20 # # # 20 # 50 # 4
♏ # 3 # 10 # # # 28 # 20 # 4
♏ # 3 # 50 # # # 29 # 20 # 4
♏ # 5 # 0 # # # 28 # 0 # 4
♏ # 6 # 10 # # # 26 # 30 # 4
♏ # 12 # 40 # Merid. # # 25 # 15 # 3
♏ # 17 # 20 # # # 24 # 0 # 4
♏ # 7 # 50 # # # 33 # 30 # 3
♏ # 7 # 30 # # # 31 # 0 # 5
♏ # 6 # 40 # # # 33 # 0 # 5
♏ # 2 # 0 # # # 34 # 50 # 5
♎ # 28 # 50 # # # 37 # 40 # 5
♎ # 25 # 40 # # # 40 # 0 # 3
♎ # 24 # 50 # # # 40 # 20 # 4
♎ # 22 # 30 # # # 40 # 0 # 5
♎ # 22 # 30 # # # 46 # 10 # 3
♎ # 23 # 20 # # # 46 # 45 # 4
♏ # 8 # 10 # # # 40 # 45 # 4
♏ # 6 # 10 # # # 43 # 0 # 2
♏ # 7 # 30 # # # 43 # 45 # 3
♎ # 29 # 50 # # # 51 # 10 # 2
♏ # 5 # 10 # # # 51 # 40 # 2
♎ # 26 # 10 # # # 55 # 10 # 4
♏ # 1 # 0 # # # 55 # 20 # 2
♏ # 28 # 10 # # # 44 # 10 # 1
♏ # 14 # 0 # # # 45 # 20 # 2
♏ # 4 # 30 # Merid. # # 49 # 10 # 4
######## Beſtiolæ.
♏ # 17 # 50 # # # 24 # 50 # 3
♏ # 15 # 40 # # # 29 # 10 # 3
♏ # 20 # 50 # # # 21 # 15 # 4
♏ # 24 # 0 # # # 21 # 0 # 4
♏ # 22 # 50 # # # 25 # 10 # 4
♏ # 20 # 0 # Merid. # # 27 # 0 # 5
♏ # 20 # 30 # # # 29 # 0 # 5
♏ # 24 # 30 # # # 28 # 30 # 5
♏ # 23 # 30 # # # 30 # 10 # 5
♏ # 25 # 30 # # # 33 # 10 # 5
♏ # 11 # 50 # # # 31 # 20 # 5
♏ # 11 # 40 # # # 30 # 30 # 4
♏ # 12 # 50 # # # 29 # 20 # 4
♏ # 28 # 40 # # # 17 # 0 # 4
### Longitudo. Pars. # # ## Latitudo. # # Magnitudo
# # # Lati.
S # G # M # # S # G # M
♏ # 29 # 10 # # # 15 # 20 # 4
♏ # 25 # 30 # # # 13 # 20 # 4
♏ # 26 # 30 # # # 11 # 50 # 4
♏ # 17 # 0 # # # 11 # 50 # 4
♏ # 16 # 20 # Merid. # # 10 # 0 # 4
######## Aræ.
♐ # 17 # 30 # Merid. # # 22 # 40 # 5
♐ # 23 # 0 # # # 25 # 45 # 4
♐ # 16 # 10 # # # 26 # 30 # 4
♐ # 10 # 30 # # # 31 # 20 # 5
♐ # 15 # 0 # # # 34 # 10 # 4
♐ # 14 # 50 # # # 33 # 20 # 4
♐ # 10 # 40 # Merid. # # 34 # 15 # 4
######## Coronæ auſtralis.
♐ # 29 # 0 # Merid. # # 24 # 45 # 4
♑ # 1 # 30 # # # 21 # 0 # 5
♑ # 3 # 0 # # # 23 # 0 # 5
♑ # 4 # 40 # # # 20 # 0 # 1
♑ # 6 # 0 # # # 18 # 30 # 5
♑ # 6 # 50 # Merid. # # 17 # 10 # 4
♑ # 6 # 4 # # # 16 # 0 # 4
♑ # 6 # 20 # # # 15 # 10 # 4
♑ # 5 # 0 # # # 15 # 20 # 6
♑ # 4 # 30 # # # 14 # 50 # 6
♑ # 1 # 40 # # # 14 # 40 # 5
♐ # 29 # 10 # # # 15 # 50 # 5
♐ # 29 # 0 # # # 18 # 30 # 5
######## ♓ Merid.
♒ # 26 # 50 # Merid. # # 23 # 0 # 1
♒ # 20 # 30 # # # 23 # 0 # 4
♒ # 24 # 0 # # # 22 # 15 # 4
♒ # 25 # 10 # # # 22 # 30 # 4
♒ # 24 # 10 # # # 16 # 15 # 4
♒ # 15 # 0 # # # 19 # 30 # 5
♒ # 21 # 0 # # # 15 # 10 # 5
♒ # 18 # 40 # # # 14 # 40 # 4
♒ # 15 # 0 # # # 15 # 0 # 4
♒ # 11 # 40 # # # 16 # 30 # 4
♒ # 10 # 50 # # # 18 # 10 # 4
♒ # 10 # 0 # Merid. # # 22 # 15 # 4
######## Extra formam.
♑ # 27 # 50 # Merid. # # 22 # 20 # 3
♒ # 1 # 0 # # # 22 # 10 # 3
♒ # 3 # 50 # # # 21 # 10 # 3
♒ # 1 # 50 # # # 20 # 50 # 5
♒ # 3 # 40 # # # 17 # 0 # 4
♒ # 3 # 40 # Merid. # # 14 # 50 # 4

406374

TABVLA DECLINATIONIS SOLIS.

11
# ### Aries. # ### Taurus. # ### Gemini.
# ### Libra. # ### Scorpio. # ### Sagittarius.
Grad. # ### Grad. Min. Sec. # ### Grad. Min. Sec. # ### Grad. Min. Sec.
0 # 0 # 0 # 0 # 11 # 30 # 1 # 20 # 12 # 1
1 # 0 # 23 # 22 # 11 # 51 # 3 # 20 # 42 # 16
2 # 0 # 47 # 41 # 12 # 11 # 10 # 20 # 36 # 30
3 # 1 # 11 # 8 # 12 # 32 # 19 # 20 # 48 # 30
4 # 1 # 35 # 24 # 12 # 53 # 19 # 21 # 0 # 0
5 # 1 # 55 # 31 # 13 # 1 # 1 # 21 # 11 # 1
6 # 2 # 24 # 7 # 13 # 33 # 10 # 21 # 21 # 16
7 # 2 # 47 # 7 # 13 # 53 # 5 # 21 # 32 # 1
8 # 3 # 10 # 9 # 14 # 12 # 8 # 21 # 41 # 32
9 # 3 # 34 # 21 # 14 # 32 # 0 # 21 # 51 # 16
10 # 3 # 58 # 13 # 14 # 51 # 4 # 22 # 0 # 0
11 # 4 # 21 # 18 # 15 # 9 # 8 # 22 # 8 # 7
12 # 4 # 45 # 15 # 15 # 28 # 14 # 22 # 13 # 3
13 # 5 # 8 # 6 # 15 # 46 # 37 # 22 # 24 # 22
14 # 5 # 32 # 6 # 16 # 5 # 1 # 22 # 32 # 9
15 # 5 # 55 # 24 # 16 # 22 # 14 # 22 # 39 # 9
16 # 6 # 18 # 14 # 16 # 40 # 5 # 22 # 45 # 31
17 # 6 # 41 # 29 # 16 # 57 # 27 # 22 # 51 # 38
18 # 7 # 4 # 3 # 17 # 14 # 3 # 22 # 57 # 29
19 # 7 # 27 # 15 # 17 # 30 # 24 # 22 # 2 # 1
20 # 7 # 50 # 16 # 17 # 47 # 7 # 23 # 7 # 2
21 # 8 # 12 # 11 # 18 # 3 # 0 # 23 # 11 # 6
22 # 8 # 35 # 16 # 18 # 18 # 13 # 23 # 15 # 7
23 # 8 # 57 # 46 # 18 # 34 # 6 # 23 # 18 # 15
24 # 9 # 20 # 1 # 18 # 49 # 9 # 23 # 21 # 16
25 # 9 # 4 # 0 # 19 # 18 # 2 # 23 # 24 # 7
26 # 10 # 42 # 4 # 19 # 3 # 4 # 23 # 26 # 9
27 # 10 # 25 # 20 # 19 # 32 # 7 # 23 # 27 # 25
28 # 10 # 47 # 17 # 19 # 45 # 39 # 23 # 39 # 2
29 # 11 # 8 # 5 # 20 # 59 # 10 # 23 # 29 # 20
30 # 11 # 30 # 1 # 20 # 12 # 1 # 23 # 30 # 0
# ### Airgo. # ### Leo # ### Cancer.
# Tiſces. # ### Acquarius. # ### Capricornus.

407375

TABVLA RECTARVM
ASCENSIONVM.

11
# Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi.
# 5 # 4 # 35 # # # 5 # 32 # 42 # # # 5 # 63 # 3 # # # 5 # 95 # 27 # # # 5 # 127 # 22 # # # 5 # 156 # 51
# # 10 # 9 # 11 # # # 10 # 73 # 35 # # # 10 # 68 # 21 # # # 10 # 100 # 53 # # # 10 # 132 # 27 # # # 10 # 161 # 33
γ # 15 # 13 # 48 # ♉ # 15 # 42 # 35 # ♊ # 15 # 73 # 43 # ♋ # 15 # 106 # 17 # ♌ # 15 # 137 # 29 # ♍ # 15 # 166 # 12
# # 20 # 18 # 27 # # # 20 # 47 # 33 # # # 20 # 79 # 7 # # # 20 # 111 # 39 # # # 20 # 142 # 25 # # # 20 # 170 # 49
# # 25 # 23 # 9 # # # 25 # 52 # 38 # # # 25 # 84 # 33 # # # 25 # 116 # 57 # # # 25 # 147 # 17 # # # 25 # 175 # 25
# # 30 # 27 # 54 # # # 30 # 57 # 48 # # # 30 # 90 # 0 # # # 30 # 122 # 12 # # # 30 # 152 # 6 # # # 30 # 180 # 0

173[Figure 173]22
# # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi.
# # 5 # 184 # 35 # # # 5 # 212 # 42 # # # 5 # 243 # 3 # # # 5 # 275 # 3 # # # 5 # 307 # 22 # # # 5 # 336 # 51
# # 10 # 189 # 11 # # # 10 # 217 # 35 # # # 10 # 248 # 21 # # # 10 # 280 # 53 # # # 10 # 312 # 27 # # # 10 # 341 # 33
♎ # 15 # 193 # 48 # ♏ # 15 # 222 # 31 # ♐ # 15 # 253 # 43 # ♑ # 15 # 286 # 17 # ♒ # 15 # 317 # 29 # ♓ # 15 # 346 # 12
# # 20 # 198 # 27 # # # 20 # 227 # 33 # # # 20 # 259 # 7 # # # 20 # 291 # 39 # # # 20 # 322 # 25 # # # 20 # 350 # 49
# # 25 # 203 # 9 # # # 25 # 232 # 38 # # # 25 # 264 # 33 # # # 25 # 296 # 57 # # # 25 # 327 # 18 # # # 25 # 335 # 28
# # 30 # 207 # 55 # # # 30 # 237 # 48 # # # 30 # 270 # 0 # # # 30 # 302 # 12 # # # 30 # 332 # 6 # # # 30 # 360 # 7

SERIES CHARTARVM.

ab. ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ.

AA BB CC DD EE FF GG HH.

Omnes ſunt terniones præter b. duernionem, & HH. quaternionem.

408

174[Figure 174]

409

[Empty page]

410

[Empty page]

411

2136 VITRUVIO. De Architectura libri decem, cum Commentario Da-
nielis Barbari. ..

Venezia, Francisci & Crugher, 1567.

Fo. , perg. , pp. (20) + 375 + (1); moltissime figure in legno n. t. , an-
che a piena pagina.

SECONDA PREGEVOLE EDIZIONE COL COMMENTO DEL BARBARO,
le cui figure sono attribuite al Crugher. A pag. 204 una bella VEDUTA
DI VENEZIA “dopo Jacopo de’ Barbari „, che non si trova in pre-
cedenti edizioni.

412

[Empty page]